Wprowadzenie – aktywność sportowa w terapii i profilaktyce – Bartosz Molik
1 Osoby z niepełnosprawnością w sporcie
1.1. Osoby niewidome i słabowidzące – Izabela Rutkowska
1.2. Osoby z uszkodzonym słuchem – Anna Kuder
1.3. Osoby z uszkodzeniem rdzenia kręgowego – Natalia Morgulec-Adamowicz
1.4. Osoby z chorobami reumatycznymi – Teresa Sadura-Sieklucka
1.5. Osoby po amputacji kończyn – Piotr Bęcki
1.6. Osoby z zaburzeniami neurologicznymi – Marta Sidaway, Renata Ujma
1.7. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną – Andrzej Myśliwiec, Waldemar Skowroński
Światowe ruchy sportowe niepełnosprawnych: Paralympic, Deaflympics i
3 Ruch sportowy Special Olympics – Andrzej Myśliwiec,
3.1. Założenie, misja, filozofia Olimpiad Specjalnych
3.3.
Olimpiad
4 Ruch paraolimpijski
4.1. Historia światowego sportu paraolimpijskiego – Joanna Sobiecka
4.2. Historia polskiego sportu paraolimpijskiego – Joanna Sobiecka
4.3. Organizacja sportu niepełnosprawnych na świecie – Andrzej Kosmol
4.4. Organizacja sportu niepełnosprawnych w Polsce – Andrzej Kosmol
4.5. Klasyfikacja i kod klasyfikacyjny MKPar – Jolanta Marszałek, Bartosz Molik
4.6. Sporty letnie
Parałucznictwo – Andrzej Kosmol
Paralekkoatletyka – Grzegorz Bednarczuk, Izabela Rutkowska
Parabadminton – Bartłomiej Mróz
Boccia – Beata Dobak-Urbańska, Marta Kinga Łabęcka
Parakajakarstwo – Krystyna Nowacka
Parakolarstwo – Grzegorz Bednarczuk
Paraujeżdżenie – Patrycja Anna Gepner
Szermierka na wózkach – Tadeusz Nowicki
Parajudo – Stanisław Kuźmicki
Powerlifting – Rafał Tabęcki
Parawioślarstwo – Weronika Jagodzińska, Joanna Śliwińska
Parastrzelectwo sportowe – Grzegorz Bednarczuk
Parapływanie – Anna Ogonowska-Słodownik, Andrzej Kosmol
Paratenis stołowy – Elżbieta Madejska
Parataekwondo – Tomasz Pyciarz
Tenis na wózkach (TnW) – Piotr Jaroszewski, Adam Królak
Paratriathlon – Izabela Rutkowska
Parataniec sportowy – Iwona Ciok
4.7. Gry zespołowe
Koszykówka na wózkach – Jolanta Marszałek, Bartosz Molik
– Grzegorz Bednarczuk
Rugby na wózkach – Natalia Morgulec-Adamowicz, Bartosz Zielski
Piłka siatkowa na siedząco – Jolanta Marszałek, Bożydar Abadżijew
Piłka nożna 5-osobowa – Agnieszka Magdalena Nowak, Marta Kinga Łabęcka
Amp futbol – Agnieszka Magdalena Nowak
Piłka nożna 7-osobowa – Agnieszka Magdalena Nowak
Piłka nożna na wózkach – Agnieszka Magdalena Nowak
Hokej na wózkach – Anna Ogonowska-Słodownik
Piłka ręczna na wózkach – Anna Ogonowska-Słodownik, Marta Kinga Łabęcka
4.8. Sporty zimowe
Narciarstwo alpejskie – Piotr Marek
Curling na wózkach – Agnieszka Schröder
– Marta Kinga Łabęcka
5 Ruch sportowy Deaflympics – Anna Kuder, Natalia Morgulec-Adamowicz ............
5.1. Historia olimpizmu Głuchych
5.2. Polski Związek Sportu Niesłyszących
5.3. Aktywność fizyczna, nauczanie ruchu oraz trening sportowy osób głuchych i niedosłyszących
5.4. Rozwiązania komunikacyjne implementowane podczas treningu i zawodów
6 Nauki społeczne a sport niepełnosprawnych –
6.1. Wstęp
6.2. Integracja i sport niepełnosprawnych
6.3. Ciało paraolimpijczyków
6.4. Organizacje klasyfikujące w sporcie niepełnosprawnych
6.5. Technologia w sporcie niepełnosprawnych
6.6. Podsumowanie
7 Psychologia w sporcie niepełnosprawnych –
7.1. Wstęp
7.2. Bariery w podejmowaniu aktywności fizycznej
7.3. Potencjał podmiotowy osoby niepełnosprawnej – zasoby psychologiczne
7.4. Formy wspomagania psychologicznego
7.5. Podsumowanie
8 Nowoczesne technologie w sporcie niepełnosprawnych – Andrzej Kosmol, Bartosz Molik
8.1. Definicje
8.2. Klasyfikacja technologicznych rozwiązań
8.3. Rozwój technologii w sporcie niepełnosprawnych
8.4. Technologie przyszłości – kontrowersje i wyzwania
9 Urazowość w sporcie niepełnosprawnych – Wojciech Glinkowski
9.1. Wstęp
9.2. Czynniki ryzyka doznania urazu
9.3. Podsumowanie
10 Badania naukowe w sporcie niepełnosprawnych – Natalia Morgulec-Adamowicz, Andrzej Kosmol ................................................................
11.1. Od rehabilitacji do sportu osób niepełnosprawnych
11.2. Od sportu osób niepełnosprawnych do sportu profesjonalnego
Od Redaktorów Naukowych
Mija kilkanaście lat od ukazania się podręcznika Teoria i praktyka sportu niepełnosprawnych (2008 r.). Na przestrzeni ostatniej dekady następowały zmiany jakościowe, ilościowe i organizacyjne, które w świecie sportu niepełnosprawnych budziły z jednej strony podziw, z drugiej – kontrowersje. Coraz większy jego zasięg przyczynił się do dalszego rozwoju trzech największych światowych ruchów: Paralympic, Special Olympics i Deaflympics, ich powszechności i profesjonalizmu. Wiedza na temat możliwości osób z dysfunkcjami i podejścia do treningu poszerza się, a osiągnięcia sportowców niepełnosprawnych budzą szacunek i uznanie milionów ludzi na świecie, obserwujących co 4 lata zmagania na najwyższym olimpijskim poziomie. Podręcznik, który oddajemy do rąk czytelnika, to kompendium najnowszej wiedzy o dysfunkcjach, organizacji sportu, o szkoleniu, o nowoczesnych technologiach, o psychologii treningu, a także społecznych dylematach uczestnictwa osób niepełnosprawnych w sporcie. W klasyfikacji WHO (ICF 2001) uczestnictwo w życiu społecznym znajduje się na najwyższym poziomie drabiny odzwierciadlającej możliwości samorealizacji człowieka. Sport jest jedną z dróg jej osiągania.
Autorami podręcznika są doświadczeni specjaliści krajowi i zagraniczni. W tej grupie zwracamy szczególną uwagę na trenerów, którzy dzielą się z czytelnikiem wiedzą i umiejętnościami praktycznymi. Informacje o współzawodnictwie wraz z najnowszymi informacjami na temat klasyfikacji zawodników oraz specyfiki ich szkolenia, wskazań metodycznych w nauczaniu umiejętności technicznych są przekazywane przez praktyków i naukowców. Książka jest przeznaczona dla wszystkich zainteresowanych problematyką aktywności ruchowej osób niepełnosprawnych, zarówno w wymiarze terapeutycznym, sportu dla wszystkich, jak i sportu na najwyższym poziomie. Polecamy ją przede wszystkim studentom kierunku fizjoterapia i terapia zajęciowa. Fizjoterapeutom zawartość książki powinna pozwolić na przygotowanie się do Państwowego Egzaminu z Fizjoterapii (PEF), w zakresie związanym z aktywnością fizyczną osób z dysfunkcjami, a następnie, mamy nadzieję, będzie pomocna w codziennej praktyce rehabilitacyjnej. Trudno sobie wyobrazić
kompleksowość podejścia do osób ze specjalnymi potrzebami przez terapeutów zajęciowych, nie uwzględniając aktywności fizycznej i jej pozytywnego wpływu na zdrowie i jakość życia. Nie trzeba dążyć do mistrzostwa, ale wykorzystanie wielu praktycznych rozwiązań zawartych w opracowaniu powinno pomóc w realizacji zajęć terapeutycznych. Książka powinna znaleźć się także w zestawie podstawowej literatury do egzaminu specjalizacyjnego dla lekarzy sportowych oraz specjalistów rehabilitacji medycznej. Wiele cennych informacji, a także przydatnych zaleceń znajdą tu instruktorzy i trenerzy pracujący na co dzień z osobami z niepełnosprawnością, nauczyciele wychowania fizycznego i specjalnego pracujący w szkołach integracyjnych i specjalnych, specjaliści adaptowanej aktywności fizycznej, animatorzy sportu niepełnosprawnych. Książka jest nie tylko o osobach z niepełnosprawnością, lecz także dla osób niepełnosprawnych. To również dobra pozycja dla osób, które widzą potrzebę poprawy własnej sprawności fizycznej oraz utylitarnych umiejętności ruchowych, a przez to podnoszenia na coraz wyższy poziom jakości swojego życia. Książka w pewien sposób podsumowuje czas rozwoju polskiego i światowego ruchu sportowego niepełnosprawnych. Minęło 130 lat od powstania pierwszego klubu sportowego dla osób niesłyszących (1888 r. – Berlin, Niemcy, w Polsce 1922 r.) i zbliżamy się do 100 lat ruchu Deaflympics (1924 r. – Paryż, Francja, w Polsce 1927 r.). Ruch paraolimpijski to historia 70 lat (1948 r. – Stoke Mandeville, Anglia, w Polsce 1949 r.) połączona z 30-leciem utworzenia Międzynarodowego Komitetu Paraolimpijskiego (1989 r. – Bonn, Niemcy, PKPar w 1998 r.). Ponad 60 lat temu został zapoczątkowany ruch sportowy osób z niepełnosprawnością intelektualną (1960 r., Waszyngton, USA), a 50 lat temu zapoczątkowano światowy ruch Special Olimpics (1968 r., Chicago, USA, w Polsce 1985 r.).
Świadomość społeczeństwa oraz stosunek do osób z niepełnosprawnością jest różny w zależności od kraju, ale ulega ciągłym zmianom – od lekceważenia tych osób, przez życzliwą tolerancję, aż do ograniczonej akceptacji. Idea egalitaryzmu, przekonania, że wszyscy, niezależnie od stopnia sprawności, są równi w prawach osoby ludzkiej, odnosi się do najważniejszych zasad równości społecznej, tj. szacunku do człowieka, prawa do zaspokojenia podstawowych potrzeb oraz jednakowych szans dla wszystkich.
Do tych idei nawiązuje Ryszard Kapuściński (2006 r.): „… Każde społeczeństwo, które cechuje się niskim poziomem kultury, jest społeczeństwem, które nie rozumie, nie docenia, a nawet izoluje się od problemów ludzi niepełnosprawnych. Im wyżej rozwinięte społeczeństwo kulturowo, im w większym stopniu jest społeczeństwem obywatelskim, tym bardziej rozumie i wkłada większy wysiłek w proces integracji całego społeczeństwa. Społeczeństwo obywatelskie to społeczeństwo ludzi zinte -
growanych, które nie wprowadza żadnych podziałów. Społeczeństwo obywatelskie uznaje, że każdy człowiek jest dla niego bezcenną wartością. Ma więc obowiązek stworzenia dla każdego człowieka warunków do jego pełnego rozwoju i poczucia obywatelskości. Obowiązek ten należy nazwać obowiązkiem podstawowym, który powoduje, że każdy obywatel danego społeczeństwa czuje się odpowiedzialnym nie tylko za niesienie pomocy innym, ale czuje się uprawnionym do otrzymywania pomocy od innych. Stosunek instytucji państwowych do inicjatywy integracji i rzeczywiste jej poparcie jest swoistym papierkiem lakmusowym wprowadzania w życie zasad demokracji. Organizacje, które się tym zajmują, zasługują na najwyższe uznanie i na najwyższe poparcie u obywateli i instytucji. Działania podejmowane przez stowarzyszenia (...), które działają w sferze kultury fizycznej i sportu, jest praktykowaniem najbardziej humanitarnego aspektu demokracji. Jedną z takich dróg wykorzystania możliwości tkwiących w każdym człowieku jest szeroko rozumiana aktywizacja ruchowa przez sport, rekreację i turystykę”. Świat sportu niepełnosprawnych przełamuje bariery sprawności i niepełnosprawności i nie wymaga akceptacji, gdyż jest coraz bliżej społeczeństwa obywatelskiego.
Andrzej Kosmol
Bartosz Molik
Natalia Morgulec-Adamowicz
• rzut bilą poza białą może być utrudnieniem dla przeciwnika, ponieważ bila może zbyt silnie uderzyć w białą i przysunąć ją do bili przeciwnika,
• ustawienie zapory z 2–3 bil przed bilą białą.
Stosuje się trzy techniki rzutów bilą:
• przy użyciu rampy – wózek inwalidzki i ciało zawodnika należy ustawić w takiej pozycji, aby twarz była zwrócona w stronę bili (wyrównanie dla dokładnego rzutu); rampa powinna być wypośrodkowana z przodu ciała; następnie gracz określa nachylenie rampy w stosunku do swojego celu; zawodnik (za pomocą asystenta) umieszcza bilę na odpowiedniej wysokości – im większa wysokość i twardsza bila, tym siła wyrzutu i jego odległość są większe (ryc. 4.22);
• nachwytem – bila uniesiona w górę i w tył poprzez wyprostowanie ramienia przemieszcza się do przodu; zwolnienie bili następuje jako przedłużenie łokcia i ramienia (ryc. 4.21a);
• podchwytem – ręka z przodu przechodzi w ruch ramienia w dół i tył, przygotowując się do,,wahadła”; ramię z tyłu wykonuje zamach do przodu; gdy piłka jest przed zawodnikiem, w sposób kontrolowany wypuszcza on bilę i wykonuje rzut; ramię nadal powinno wykonać ruch w górę, w celu uzyskania jak najdokładniejszego rzutu (ryc. 4.21b).
R YCINA 4.22. Rzut przy użyciu rampy/rynny.
Fot. Maxironvas/Dreamstime
Od 2007 r. parakolarstwo jest zarządzane przez Międzynarodową Unię Kolarską (UCI – Union Cycliste Internationale). Polscy zawodnicy na IP zdobyli w tej dziedzinie łącznie 11 medali, w Rio de Janeiro w 2016 r. – pięć (dwa złote i trzy srebrne), w Londynie w 2012 r. – cztery (jeden złoty i trzy srebrne) i w Pekinie w 2008 r. – jeden złoty i jeden brązowy.
Sprzęt
Zawodnicy startują na rowerach tradycyjnych (dwukołowych), trójkołowych, tandemach oraz rowerach ręcznych (ryc. 4.36–4.40). Wszystkie rowery używane podczas zawodów muszą spełniać wymagania regulaminowe UCI. Dopuszczalne są adaptacje lub wykorzystanie dodatkowego sprzętu wspomagającego ze względu na obniżony poziom możliwości funkcjonalnych zawodnika, np. dostosowanie kierownicy, dźwigni hamulca czy zmiany biegu (przerzutki) dla osoby z dysfunkcją w obrębie kończyn górnych. W przypadku zawodników z dysfunkcją w obrębie kończyn dolnych (np. amputacje) są dozwolone modyfikacje siodełka oraz mocowania protezy do pedałów. Wszystkie zmiany (opis i dokumentacja fotograficzna) muszą być zgłoszone i zaakceptowane przez UCI na minimum trzy miesiące przed zawodami, w których sportowiec chce wystartować na dostosowanym rowerze. Wymagane jest, by rowery, na których zawodnicy startują w wyścigach szosowych, miały dwa niezależne systemy hamowania (www.uci.org).
Klasyfikacja i konkurencje
Klasyfikacja zawodników do klasy startowej opiera się wyłącznie na ocenie dokonanej przez zespół (panel) klasyfikacyjny. Na jej podstawie ustala się, w jakim stopniu niepełnosprawność (rodzaj, stopień) sportowca wpływa na realizację określonych zadań i czynności charakterystycznych dla parakolarstwa. Klasyfikacja wyróżnia cztery dywizje w zależności od rodzaju używanego podczas zawodów sprzętu.
W ramach dywizji zawodnicy są podzieleni na klasy startowe ze względu na stopień dysfunkcji:
• rowery ręczne ( handcycle ) (klasa H1–H5) – zawodnicy z różnym stopniem dysfunkcji w obrębie kończyn dolnych (zniesiona/ograniczona funkcja mięśni kończyn dolnych, ataksja, atetoza, dystonia, hipertonia, amputacje); sportowcy klas H1–H4 poruszają się w pozycji leżącej (ryc. 4.36), a klasy H5 – w klęku, co umożliwia im angażowanie podczas jazdy mięśni tułowia (ryc. 4.37);
TABELA 4.20. – cd
Niskorosłość/ karłowatość
Niski wzrost, krótkie ramiona, krótkie nogi, zwężenie kanału kręgowego kręgosłupa (stenoza), możliwe przykurcze w stawach biodrowych
• Zwiększony opór, zwłaszcza w obrębie kończyn dolnych
• Ograniczona możliwość przyjęcia pozycji opływowej
• Krótka faza w cyklu pociągnięcia
• Ograniczone możliwości rotacji, krótki „chwyt” wody, szerokie pociągnięcie, krótkie wykończenie ruchu, szerokie wyprowadzenie i przeniesienie ramienia nad wodą
• Ograniczony zakres ruchomości w stawach biodrowych
• Nogi sztywne, „zdrętwiałe”
• Popraw opływowość ciała pływaka tak bardzo, jak to możliwe (ramiona mogą nie sięgać nad głową)
• Zwiększaj częstotliwość ruchów
• Maksymalizuj odległość pociągnięcia przez ćwiczenia pociągnięcia /wiosłowania
• Zwiększ stabilizację centralną (siłę tułowia), aby poprawić rotację ciała
• Popraw elastyczność /gibkość, zwłaszcza prostowników biodra
Amputacje i uszkodzenia kończyn
Utrata całości lub części kończyn górnych i/lub dolnych
• Asymetryczność, brak równowagi w cyklu ruchowym
• Zaburzona rotacja tułowia w stylach osi długiej (kraul, grzbiet)
• Możliwe trudności w ruchu z opływowością ciała
• Ograniczony napęd, pociągnięcie amputowaną kończyną górną
• Ograniczony napęd kopnięcia w amputowanej kończynie dolnej
• Nadmierny opór przy amputacji obu kończyn dolnych
• Zwiększaj stabilizację centralną (siłę tułowia), aby poprawić rotację ciała
• Pływaj z wykorzystaniem elastycznej liny („na uwięzi”), aby zidentyfikować asymetrie i przerwy w napędzie
• Osoby po amputacji jednej kończyny: wykonuj kopnięcie /pociągnięcia centralnie w linii tułowia zamiast w linii kończyny, eksperymentuj z wzorcami różnych kopnięć
• Osoby z amputacją obu kończyn dolnych: eksperymentuj ze sposobami kopania kikutami
• Eksperymentuj z wpływem ułożenia głowy na pozycję ciała
• Osoby po amputacji kończyny górnej: stosuj ćwiczenia z „łapkami”, dociskając ramię do wody, zwiększaj częstotliwość ruchów
Azjatycki uchwyt rakietki – piórkowy (penhold) (a, b). Źrodło:
R YCINA 4.60.
Naukę rozpoczyna się od wszechstronnych ćwiczeń z piłeczką i rakietką (Rzemek 2003):
1. Utrzymanie piłeczki na rakietce, na stronie forhendowej (piłeczka nie może spadać na podłogę) – w miejscu. Następnie zmiana pozycji: przysiad, klęk, siad klęczny, siad skrzyżny, siad prosty, leżenie przodem, leżenie tyłem, a piłeczka spoczywa na rakietce, po stronie forhendowej. Zmiana wysokości ręki – uniesienie rakietki wysoko w górę lub opuszczenie aż do podłogi.
2. Utrzymanie piłeczki na rakietce jw., ale w ruchu: w marszu w przód, w tył na boki; w podskokach; w truchcie; w biegu w różnych kierunkach z zatrzymaniem i startem itd.
3. Utrzymanie piłeczki na rakietce na stronie bekhendowej – na początku w miejscu, a w kolejnych krokach w różnych pozycjach i w ruchu.
4. Podbijanie piłeczki stroną forhendową rakietki: w miejscu, w różnych pozycjach, a następnie w ruchu; z różną siłą, aby piłeczka leciała wysoko lub odbijała się tuż nad rakietką.
5. Podbijanie piłeczki jw., ale stroną bekhendową.
6. Podbijanie piłeczki jw., ale naprzemiennie – stroną forhendową i bekhendową.
7. Odbijanie piłeczki od podłogi forhendem, bekhendem i naprzemiennie; na początku w miejscu, w kolejnych krokach utrudnianie zadania.
8. Odbijanie piłeczki od ściany forhendem, bekhendem i naprzemiennie; trafianie do celu z różnej odległości od ściany.
9. Odbijanie piłeczki od ściany po odbiciu od podłogi (jw.).
Jeśli to możliwe, zawodnik powinien wykonywać wszystkie ww. ćwiczenia zarówno ręką prawą, jak i lewą. Warto skorzystać z zasobów Atlasu ćwiczeń… opracowanego przez Dorotę Matus (1997) i adaptować go do potrzeb zawodnika.
W przypadku wózków topspin jest używany głównie w wysokich klasach (3, 4, 5). W klasie 2 również się go wykonuje, choć jego jakość jest mniejsza. W klasie 1, ze względu na wymagania fizyczne i złożoność wykonania, charakterystyczne dla tego uderzenia, nie jest to technika typowa (ryc. 4.67). Piłeczka po uderzeniu ma bardzo małą rotację.
R YCINA 4.67
Fazy wykonania topspina ze strony forhendowej w klasie 1 (a–e)
Fot. Hannes Doesseler
Ważne jest, aby w nauczaniu czynności ruchowych osób niewidomych zachować właściwą kolejność, która jest odmienna niż w nauczaniu osób pełnosprawnych (Rutkowska, Kosmol 2010):
1. Podanie nazwy czynności i wyjaśnienie, czemu ma ona służyć – w komunikacji werbalnej nauczyciel czy instruktor powinien udzielać informacji zwięzłych, wyczerpujących i zrozumiałych dla ucznia, zawodnika.
2. Pokaz z objaśnieniem (zapoznanie się z ruchem za pomocą dotyku).
3. Próba wykonania czynności ruchowej z pomocą instruktora (instruktor kontroluje ruch i koryguje niewłaściwe wykonanie, np. dotykowo).
4. Samodzielne wykonanie czynności ruchowej pod kontrolą instruktora – może to być np. kontrola słowna; instruktor powinien mówić donośnie i wyraźnie, ale nie krzyczeć; głos jest wyznacznikiem kierunku, a źródło dźwięku określa kierunek i dystans osobie niewidomej, należy unikać zmian pozycji w trakcie mówienia lub dokładnie określić kierunek przemieszczania się.
5. Samodzielne wykonanie czynności ruchowej oraz doskonalenie jej przez wielokrotne powtarzanie – instruktor powinien udzielać korygującej informacji zwrotnej i końcowej, stosować werbalne wsparcie i zapewnić uczącemu się bezpieczeństwo.
Nauczyciel WF, fizjoterapeuta, terapeuta zajęciowy, a także pracujący z uczniami z DW np. w internacie powinni uwzględniać zasady bezpieczeństwa i organizacji zajęć (tab. 1.2; ryc. 1.4).
TABELA 1.2.
Wskazania dla osoby prowadzącej zajęcia aktywności fizycznej z uczniami niewidomymi i słabowidzącymi
Przygotowanie przed zajęciami
• Zabezpieczyć teren, m.in. usunąć niebezpieczne przedmioty, zbędne źródła dźwięku; drzwi powinny być zamknięte albo szeroko otwarte
• Sprzęt ustawiać zawsze w tym samym miejscu, tak aby każdy mógł zapamiętać lokalizację, można też zainstalować poręcze lub uchwyty ułatwiające dotarcie do celu
• W celu ułatwienia osobom słabowidzącym przemieszczania się należy pomalować lub okleić taśmą żółtego koloru podłogi lub ściany w newralgicznych miejscach, jak np. schody, rampy, krawędzie basenu, wejście i wyjście do szatni, szafki; ponadto zapewnić odpowiednie oświetlenie, np. schodów, basenu, sali gimnastycznej
• Zapoznać ćwiczącego z wszystkimi istotnymi ze względów bezpieczeństwa miejscami na sali gimnastycznej, pływalni i innych obiektach, z ich wyposażeniem, źródłami dźwięku i światła – ćwiczący powinni mieć możliwość samodzielnego zapoznania się z otoczeniem, ze szczególnym uwzględnieniem wyjść ewakuacyjnych
TABELA 1.2. – cd.
Zadania w trakcie zajęć
• Przedstawić siebie i innych uczestników zajęć
• Dotykowo i werbalnie pokazać ćwiczenie oraz potrzebne przybory i urządzenia, a następnie poprosić ćwiczącego, aby powtórzył instrukcje przed rozpoczęciem aktywności
• Wykorzystywać na zajęciach różne bodźce, stymulując uczniów przez zmysł słuchu (różne sygnały akustyczne, jak głos, gwizdek, klepki drewniane, automatyczny beeper), dotyku, kinestetyczny, a także wzroku (w przypadku osób słabowidzących)
• Korzystać z lonży bądź systemu współpracy z przewodnikiem w aktywnościach takich jak marsze, bieganie, narciarstwo czy jazda na tandemach
• Korzystać z kaset audio jako technik instruktażowych
• Dążyć do rozwijania samodzielności i pewności siebie – unikać nadopiekuńczości
• Stwarzać atmosferę zaufania i odpowiedzialności
R YCINA 1.4. Zapoznanie ćwiczących z rozkładem i wyposażeniem sali.
Wychowanie fizyczne, oprócz zajęć rehabilitacyjnych, bywa pierwszą, a czasem jedyną zorganizowaną formą aktywności ruchowej dla osób z dysfunkcją narządu wzroku. Wyniki licznych badań potwierdzają pozytywny wpływ uprawiania sportu, zarówno rekreacyjnie, jak i wyczynowo, na możliwości psychofizyczne
1.1. Osoby niewidome i słabowidzące
Fot.
Mariola
Godlewska
fizyczny związany z czynnościami życia codziennego (ADL – activities of daily life) jest niewystarczający do utrzymania i poprawienia wydolności fizycznej osób z URK. Dzięki zwiększeniu u takich osób zdolności do podejmowania wysiłków fizycznych czynności życia codziennego stają się mniej obciążające, gdyż są wykonywane z mniejszą mocą w stosunku do maksymalnej, niższym szczytowym pochłanianiem tlenu i wentylacją płuc. Badania wykazują, że osoby z URK ze względu na dosłownie „siedzący tryb życia” w większym stopniu są narażone na wcześniejsze wystąpienie choroby niedokrwiennej serca, cukrzycy, otyłości i osteoporozy (ACSM 2018). Uważa się, że aktywny styl życia, zawierający specjalny program ćwiczeń i sportu, jest niezbędny do przerwania błędnego koła biernej egzystencji, do profilaktyki powikłań medycznych i chorób cywilizacyjnych oraz poprawy stanu zdrowia, statusu psychospołecznego, potencjału rehabilitacyjnego, niezależności funkcjonalnej oraz jakości życia osób z URK.
Nauczanie ruchu oraz trening sportowy osób po urazach i chorobach rdzenia kręgowego opierają się na odpowiednio zaadaptowanych ogólnych, specyficznych i dydaktycznych zasadach, które są stosowane u osób pełnosprawnych. Również formy, środki i metody treningowe wykorzystywane w tej grupie osób opierają się na stosowanych wśród osób pełnosprawnych (Kosmol 1999). Specyfika nauczania ruchu i prowadzenia treningu sportowego osób po urazach i chorobach rdzenia kręgowego wiąże się głównie z zachowaniem większych środków bezpieczeństwa ze względu na specyfikę niepełnosprawności i występujące zaburzenia. Poniżej przedstawiono najważniejsze zagadnienia związane z bezpieczeństwem treningu w tej grupie:
• Zaburzenia termoregulacji – występują u osób z urazowym całkowitym URK powyżej Th6, przy którym dochodzi do uszkodzenia autonomicznego układu nerwowego. Organizm ze względu na ograniczone wydzielanie potu oraz zaburzoną dystrybucję krwi jest niezdolny do podwyższenia lub obniżenia temperatury ciała w warunkach gorąca lub zimna. Planując trening, należy uwzględnić temperaturę otoczenia, wilgotność powietrza, typ odzieży i czas trwania wysiłku.
Wskazówki: Przy hipertermii – przerwanie wysiłku oraz zastosowanie okładów z zimnych, mokrych ręczników (ubrań), zmiana otoczenia na chłodniejsze. Przy hipotermii – podjęcie aktywności fizycznej, nałożenie dodatkowych warstw ubrania, zmiana otoczenia na cieplejsze.
• Zaburzenia częstości skurczów serca (HR) – występują u osób z urazowym całkowitym URK powyżej Th1, przy którym dochodzi do uszkodzenia układu współczulnego unerwiającego serce. Organizm ze względu na ograniczoną kurczliwość mięśnia sercowego oraz zmniejszoną pojemność minutową serca jest niezdolny do wysiłkowego przyspieszenia częstości skurczów serca. Maksymalna częstość skurczów serca może osiągnąć 110–130 uderzeń na minutę.
Wskazówki: W trakcie zajęć nie należy wykorzystywać wartości częstości skurczów serca do kontroli treningu i przewidywania wartości szczytowego pochłaniania tlenu (VO 2szcz). Ćwiczenia należy rozpoczynać od takich o bardzo niskiej intensywności, a następnie powoli i stopniowo ją zwiększać. Do kontroli intensywności można wykorzystywać np. skalę Borga do subiektywnej oceny intensywności wysiłku, która pomaga w ocenie stopnia zmęczenia w czasie wysiłku.
• Niedociśnienie wysiłkowe – występuje u osób z URK poruszających się na wózku, u których w pozycji siedzącej dochodzi do ograniczenia pojemności minutowej serca i zastoju krwi w dolnej części ciała ze względu na brak „pompy mięśniowej” kończyn dolnych, co powoduje obniżenie całkowitego oporu obwodowego oraz nieprawidłową dystrybucję krwi. Do najczęstszych objawów należą: nudności, wymioty, zawroty głowy, nawet utrata przytomności.
Wskazówki: Przy nagłym wystąpieniu objawów – należy odchylić ćwiczącego na wózku do tyłu, następnie położyć na ziemi i unieść kończyny dolne o około 30°, tak aby przez zmianę pozycji zwiększyć ciśnienie krwi. U osób regularnie doświadczających objawów niedociśnienia wysiłkowego należy wolno rozpoczynać ćwiczenia, by pozwolić na zaadaptowanie się organizmu w trakcie rozgrzewki. Można wykorzystywać pończochy uciskowe i pas na brzuch. Wskazane jest prowadzenie treningu pionizacyjnego (np. za pomocą stołu pionizacyjnego, parapodium czy chodu w ortezach).
• Dysrefleksja autonomiczna – występuje u osób z urazowym całkowitym URK powyżej Th6, przy którym dochodzi do uszkodzenia układu współczulnego, utraty kontroli nad odruchami rdzeniowymi (hamowania) i wygórowania niektórych odpowiedzi układu współczulnego na stymulację dośrodkową. Pod wpływem nadmiernego rozciągnięcia ścian pęcherza moczowego, wypełnienia jelit przez masy kałowe, zaparcia, podrażnienia skóry, rany, odleżyny, oparzenia, uciskającego ubrania lub innego bodźca dochodzi do nagłego podwyższenia ciśnienia krwi. Do najczęstszych objawów należą: pulsujący ból głowy, nadciśnienie (ciśnienie krwi większe niż 200/100 mmHg), zaczerwienienie twarzy, czerwone plamy na skórze powyżej poziomu URK, pocenie się powyżej poziomu URK, nudności, spowolnienie tętna (poniżej 60 uderzeń/min), wilgotna i zimna skóra poniżej poziomu URK oraz niepokój.
Wskazówki: Przy nagłym wystąpieniu objawów – należy przerwać wysiłek, spionizować ćwiczącego, tak aby przez zmianę pozycji zmniejszyć ciśnienie krwi, a następnie, o ile to możliwe, postarać się usunąć przyczynę dysrefleksji autonomicznej (np. opróżnić pęcherz moczowy). Jeśli objawy nie miną, wezwać pomoc medyczną. Przed treningiem należy się upewnić, że wszyscy uczestnicy opróżnili pęcherz i jelita.
1.3. Osoby z uszkodzeniem
Trening praktyczny obejmuje nauczanie i doskonalenie podstawowych elementów gry:
• techniki zagrywania kamienia,
• techniki zagrywania z odpowiednią siłą i kierunkiem,
• treningi taktyczne i komunikacji w drużynie,
• oceny kamieni i „czytania” lodu.
W treningu należy uwzględnić stopień zaawansowania graczy, od zajęć wszechstronnych dla zawodników początkujących i grających rekreacyjnie aż do zajęć na poziomie mistrzowskim dla tych o aspiracjach medalowych (Raczek 1991).
Poniżej przedstawiono metodykę treningu podstawowych elementów gry w curling, stosowanego w szkoleniu zawodników na wózkach.
Nauczanie zagrywania kamieni
Zawodnik ustawia się równolegle do linii centralnej, między domem a hog line. Po ustawieniu się blokuje hamulcami koła wózka. Zakłada końcówkę kija na rączkę kamienia, odsuwa przed siebie kamień tak, aby kij był nisko nad lodem, równolegle do niego i zarazem do koła, a dłoń znalazła się na końcu kija, lekko z tyłu. Pchnięcie wykonuje się płynnym ruchem, z lekkim wychyleniem ciała ku przodowi na końcu ruchu ręką. Ręka musi poruszać się po linii prostej. Musi być lekko napięta, ale nie kurczowo, aby zachować płynność ruchu. W pozycji początkowej jest ona wychylona do tyłu i lekko ugięta w łokciu, w trakcie zagrania rękę się prostuje. Po wypuszczeniu kamienia zawodnik musi jeszcze chwilę utrzymać kij w powietrzu, by w fazie końcowej, kiedy rączka kamienia wysuwa się z uchwytu, nie zakłócić tego ruchu szarpnięciem. Wymaga to dużej precyzji, umiejętności poruszania ręką w linii prostej. Naucza się tego ruchu także „na sucho”, poza lodem i bez kamienia.
Podczas zagrywania kamienia osobę rzucającą trzyma drugi zawodnik z tyłu (blokuje wózek), tak aby wózek osoby zagrywającej się nie poruszył (ryc. 4.135).
R YCINA 4.135. Pozycja do zagrania kamienia. Osoba z tyłu blokuje wózek zagrywającego.
Nauczanie zagrywania „na kierunek”
Kluczową umiejętnością jest ustawienie zawodnika we właściwym kierunku. Długość toru (45 m) może mieć wpływ na dokładność zagrywania. Niewielki, kilkucentymetrowy błąd w ustawieniu „na kierunek” może skutkować dużo większym błędem, kiedy kamień znajdzie się w polu punktowym (dom).
Ustawiania się „na kierunek” można uczyć różnymi sposobami.
1. Ustawianie zawodnika, wózka i kija w różnych, nawet najdziwniejszych kierunkach i wypuszczanie kamieni – buduje to wewnętrzne poczucie kierunku, świadomość ciała i jego położenia.
2. Ustawianie zawodnika z pomocą kapitana drużyny (ryc. 4.136, 4.137). Po ustawieniu się we właściwym kierunku, przestawieniu się pod odpowiednim kątem (nierównoległym do linii centralnej), otrzymuje informację od skipa (zawodnik drużyny stojący na końcu toru), czy kij jest prawidłowo ustawiony – czy jest przedłużeniem linii zagrywania kamienia. Jeśli tak nie jest, skip ręką pokazuje, jak przestawić kij, zawodnik poprawia ustawienie kija oraz dostawia wózek tak, żeby był ustawiony równolegle do kija. Wózek zawsze należy ustawiać w tej samej odległości i pod tym samym kątem od kija, tak aby zawsze doskonalić ten sam wzorzec ruchu.
Fot.
Dlatego praca nad komunikacją i emocjami między członkami zespołu, nad zrozumieniem, jak bardzo jest to ważne, to jeden z głównych celów każdego treningu, obok pracy nad techniką zagrań, szczotkowaniem czy taktyką rozgrywania partii. Drużyna powinna wypracować system znaków, gestów, aby sprawnie się komunikować. Zawodnicy muszą wspólnie wypracować taki system. Znaki powinny być jednoznaczne, łatwe do dostrzeżenia przez partnerów, łatwe też do pokazania (proste). Z pewnych komunikatów należy niekiedy zrezygnować, np. w sytuacji, kiedy skip zmienia cel zagrania w trakcie jego wykonywania (np. gdy kamień jest za szybki lub nie „na kierunku”), nie ma jak przekazać dokładnie, jaki jest jego nowy zamysł – i wtedy musi ograniczyć się do komunikatów, czy zawodnicy mają szczotkować. W takiej sytuacji zawodnicy muszą mieć duże zaufanie do siebie nawzajem. W rozgrywkach czy treningach klubowych biorą udział zawodnicy różnych kategorii. Osoby słyszące, pełnosprawne muszą nauczyć się kilku znaków migowych, żeby się porozumieć z zawodnikiem niesłyszącym oraz poznać sposoby komunikacji z takimi zawodnikami w trakcie gry.
Podczas treningów z zawodnikami głuchymi konieczne jest duże zaangażowanie trenera w tłumaczenie poleceń. Powinno być ono wykonane jasno i precyzyjnie, a szkoleniowiec powinien się upewnić, czy jego przekaz był zrozumiały dla zawodników. Powinien także zwracać uwagę, czy zawodnicy są skoncentrowani na komunikacji.
Piśmiennictwo
1. Coleman G.: Break throught beginner curling. A way forward. For Kindel, 2012; s. 7, 12, 60–65, 96–100.
2. Czajkowski Z.: Nauczanie techniki sportowej RCMSzKFiS, Warszawa 1991.
3. Czajkowski Z.: Nauczanie techniki sportowej. Wydanie II – zmienione i poszerzone. COS, Warszawa 2004.
4. Howard R.: Curl to win. HarperCollins Publishers, Toronto, Canada 2009.
5. Raczek J.: Podstawy szkolenia sportowego dzieci i młodzieży. RCMSzKFiS, Warszawa 1991.
6. Sinclair R.: Curling. Basic Words. WS Publishers, Glasgow, Scotland 1998; s. 23–32.
