Ziel van de Stad - Marianne loof

Marianne Loof

ZIEL VAN DE STAD Bespiegeling na zes jaar voorzitterschap van de Commissie Welstand en Monumenten Commissie Ruimtelijke Kwaliteit Amsterdam

2011

2017

↑ 1 Van crisis tot booming; Kop Oosterdokseiland, UN Studio/Ben van Berkel Stilgelegde bouwlocaties 2011 2 ↓

2

ZIEL VAN DE STAD Het is vandaag 17 mei 2017, zes jaar nadat ik begon als voorzitter van de Commissie voor Welstand en Monumenten. Midden in de crisis, met destijds op de uitnodiging de linker afbeelding (1). Nu neem ik afscheid als voorzitter van de Commissie Ruimtelijke Kwaliteit in een tijd dat Amsterdam weer booming is. Of, zoals de rechterfoto van dezelfde plek toont, zelfs ‘booking’ is.

Als we hier vandaag nadenken over de Ziel van de Stad doen we dat vanuit een helder perspectief, namelijk dat van een stad met een grote opgave en een hoge ambitie: op het gebied van groei, op het gebied van mobiliteit, duurzaamheid, energietransitie. Een stad met een grote woningbouwopgave: voor de gezinnen die in de stad willen blijven, voor onze kinderen die uit huis willen, voor onze ouders die steeds meer zorg nodig hebben. Maar de aantrekkingskracht van Amsterdam is groter. Jongeren starten hun carrière in Amsterdam en nieuwe stadsbewoners omarmen de culturele grootstedelijke dynamiek.

De stad Amsterdam staat voor een transformatie die ruimtelijk ingrijpend zal zijn, omdat die groei nu - anders dan de laatste eeuwen - grotendeels in de bestaande stad zal plaatsvinden.

Crisis Hoe anders is de situatie dan toen ik zes jaar geleden startte. De bouwcrisis was al even gaande, maar in 2011 werd het effect op de stad pas in volle omvang zichtbaar. Bouwlocaties werden stilgelegd (2), projectbureaus verdwenen, de diensten werden uitgekleed en aan de dominante positie van de corporaties werd door de overheid een einde gemaakt. De grote ontwikkelaars trokken zich massaal terug en waren met hun eigen problemen bezig. Alles moest anders, niets zou meer als vanouds worden. Bottom up werken en particulier opdrachtgeverschap waren de nieuwe ingrediënten voor de ontwikkeling van de stad.

Twee weken voordat ik voorzitter van de Commissie voor Welstand en Monumenten werd, gaf minister Schulz aan dat

3

Oostende ↑ 3 België als voorbeeld?

Inpassen in de schaal van Amsterdam; ABN AMRO-gebouw, Duintjer 4 ↓

4

Vijzelstraat Amsterdam

de overheid zich terug ging trekken uit de Ruimtelijke Ordening Nederland, kon wel wat meer op België gaan lijken, misschien wel zoals hier, in Oostende (3). En Nederlandse welstand was ‘een ongewenste bemoeienis van het Rijk’.

Minder regels en meer vrijheid.

Amsterdam heeft al vanaf 1898 ‘aandacht voor het stedelijk schoon’ (4), dat is ontstaan bij de ontwikkeling van de wijken langs het Museumplein. Met onafhankelijke commissies in verschillende gedaanten, maar altijd vanuit de gedachte dat de stad publiek domein is en dat wat we bouwen moet bijdragen aan de kwaliteit van de stad en de leef-kwaliteit. Dat gaat niet alleen over culturele waarde maar uiteindelijk ook over economische waarde.

Die lange traditie van aandacht voor het stedelijk schoon heeft het aanzien van de stad sterk gevormd en ook sterk gehouden. Ook in periodes met nieuwe architectuurstijlen die een breuk met de geschiedenis waren, werden gebouwen dankzij dat denken toch respectvol en met veel architectonische kwaliteit in de schaal van de stad ingepast.

Gevolgen van de crisis De aanval van Schulz in 2011 in combinatie met de crisis had in de stad een grote breuk met die 120 jaar lange traditie van welstand kunnen worden. Tegelijkertijd is zo’n crisis het beste moment om je eigen huis weer op orde te krijgen en een nieuw mandaat te vragen. Amsterdam maakte opnieuw de keuze voor kwaliteitsborging in de stad, 16 losse beleidsnota’s werden teruggebracht naar één inspirerende, heldere en stadsbrede welstandsnota ‘De Schoonheid van Amsterdam’. Een document dat de bestaande stad als uitgangspunt neemt, maar niet letterlijk wil voorschrijven hoe er gebouwd wordt. En gericht is op ontwerpende kwaliteit in de nieuwe opgaven in de stad: transformatie, waardering voor jong erfgoed en verdichting.

De nieuwe welstandsnota werd in 2013 omarmd door alle stadsdelen. Dat nieuwe mandaat was zeer noodzakelijk want ondanks de crisis en het stilvallen van de grote projecten stond de stad niet stil. Maar de dynamiek verschoof sterk naar transformatie en initiatieven in de bestaande stad. We

5

↑ 5 Sloop en nieuwbouw westelijke tuinsteden voor de crisis Klussen op de Klarenstraat, Vanschagen Architecten 6 ↓

6

maakten daarvan het boekje en de website Fietsen met Welstand met een selectie van 90 projecten tussen 2010-2015.

Voor de westelijke tuinsteden wordt de crisis nu een zegen genoemd. Na een periode van ingrijpende sloop en nieuwbouw (5) verschoof het accent naar renovaties zoals in de Klarenstraat waar de oude portiekflats nieuwe woonvormen als een CPO konden opnemen (6).

Belangrijk daarvoor was wel dat de cultuurhistorische waardering voor het AUP van Van Eesteren pas met de nieuwe nota echt verankerd werd met de waarderingskaarten van BMA. Want uiteindelijk kan je wel iets waarderen. De ‘proof’ is toch echt in ‘the pudding’: hoe ga je in de praktijk écht om met transformatie versus nieuwbouw en natuurlijk met de verduurzamingsopgave. En met de nieuwe nota werd niet langer met buitengevelisolatie en roze stuc gerenoveerd, maar werd hoogwaardig verduurzaamd; en ook de oorspronkelijke beeldkwaliteit werd teruggebracht.

In de Wibautstraat had de crisis ook positieve gevolgen.

Waren er voor de crisis grote sloop- en nieuwbouwplannen langs de Wibautstraat, nu is al het jonge erfgoed getransformeerd. De straat is inmiddels Berlijns hip, vol met studenten en cafés.

Daarnaast nam zelfbouw een grote vlucht, vaak welstandsvrij. Dat experiment is op sommige plekken geslaagd, maar er zijn ook gebieden waar de Belgische toestanden van minister Schulz midden in de stad werkelijkheid zijn geworden.

De crisis maakte inventiviteit los bij architecten die zelf gingen ontwikkelen en wel vooruit durfden te kijken. Zoals De Hallen in West een succesverhaal is met enorme impact op de stad. In Noord durfden deze initiatiefnemers zoals architecten andere woonvormen te ontwikkelen en deze met grote duurzaamheidsambities te realiseren (7) en dat in een tijd dat de landelijke ontwikkelaars het af lieten weten of zich massaal richtten op lucratieve studentenwoningen in blokkendozen waarover de commissie vaak met de handen in het haar zat.

7

8

9

↑ 7 BlackJack, BNB architecten en Patch 22, FRANTZEN et al architecten Als een plan voor advies bij de commissie komt kan je belangrijke stedenbouwkundige of cultuurhistorische gemiste kansen niet meer repareren 8 ↓

10

Op dit moment zijn de grote partijen weer volop in de stad actief en dat is goed want er moet veel gebeuren, maar ik hoop wel dat de pionierende architecten en de inventieve nieuwe ontwikkelaars die in de crisis hun doorzettingsvermogen hebben getoond, niet terzijde geschoven worden nu het voor iedereen weer interessant is in de stad.

Stedenbouw Nadat er vanaf 2014 weer enigszins schot kwam in de bouwproductie en er volop gewerkt moest worden aan plannen voor al die stilgelegde bouwlocaties, bleek dat de vanouds zo sterke Amsterdamse stedenbouwkundige traditie was afgebroken, en de dienst eigenlijk een uitzendbureau van stedenbouwkundigen was geworden. De tussenschaal van het stedenbouwkundige ontwerp bestond niet meer en was verworden tot faciliterende stedenbouw: om bestuurlijke wensen op te lossen of als onderhandelingsinstrument tussen markt en de stad.

Op projectniveau heeft me dat af en toe flink gefrustreerd (8). Als een plan voor advies bij de commissie komt, kan je belangrijke stedenbouwkundige of cultuurhistorische gemiste kansen niet meer repareren. En hoewel de gemiste kansen vaak inhoudelijk voor iedereen helder waren, zijn processen niet meer terug te draaien.

De laatste twee jaar is er gelukkig een kentering zichtbaar binnen de dienst. Ontwerp en vakmanschap hebben weer de aandacht. Maar, de enorme groei van de dienst is ook een risico: tientallen nieuwe, jonge, onervaren mensen moeten in een hogedrukpan vormgeven aan de stad. En de focus ligt nu sterk op de lange termijn terwijl er wekelijks bij de commissie bouwplannen voorbijkomen waar de integrale ontwerpkwaliteit van stedenbouw-erfgoed-programma en architectuur meer aandacht verdient.

Amsterdamse kwaliteit Wat is Amsterdamse kwaliteit, wat is dat unieke karakter.

Nou is dat een beetje gevaarlijk terrein voor mij om daar in dit gezelschap van specialisten over te praten. Ik ben nl geen architectuurcriticus, geen architectuurhistoricus, geen socioloog, maar een architect, een generalist.

11

↑ 9 Sloop in het AUP van Van Eesteren Amsterdamse Ruimtelijke Systemen 10 ↓

12

Toen ik het daar met mijn zonen over had, hier geboren en getogen, maar op veel plekken gewoond en bereisd, zeiden zij: Amsterdam is een dorp met grootstedelijke allure. Ik vond het wel scherp.

Maar helder is dat de opvattingen over kwaliteit veranderen met de tijd. In de jaren zeventig werden nog op grote schaal sloopplannen gemaakt voor de 19de-eeuwse ring. Nu horen deze gebieden tot de pronkjuwelen van de stad: geliefd en beschermd. Ook het AUP van Van Eesteren werd verguisd (9) en met Parkstad werd er daadwerkelijk veel gesloopt.

Inmiddels is het AUP cultuurhistorisch erkend en overigens ook steeds geliefder om te wonen. En ja, ook de Bijlmer krijgt inmiddels zijn plaats in de geschiedenis, bekrachtigd door de prestigieuze internationale Mies Award voor de Kleiburg flat.

Blijkbaar zijn we dus helemaal niet zo zwart/wit in onze waardering en gaat het niet over ‘stijl’ of over een, in een bepaalde periode, dominante stedenbouwkundige opvatting.

Ziel van de Stad Wat Amsterdam ruimtelijke uniek maakt, zijn de grote gebieden met een eigen, heldere en samenhangende karakteristiek (10): de ruimtelijke systemen, zoals we die in de welstandsnota noemen, bijvoorbeeld Binnenstad, Historische linten, Gordel ’20-’40, AUP, De IJ-landen, Stedelijke havens.

Welke essentie zit hier voor mij in over de ‘gebouwde’ Ziel van de Stad: 1 Amsterdam is het resultaat van gemeenschappelijke verhalen. De stad is niet alleen ruimtelijk helder gegroeid, maar vertelt met die groei tegelijkertijd het verhaal van de sociaal-maatschappelijke ontwikkeling van de stad: over de rijke kooplieden in de grachtengordel, over het verheffingsideaal voor de arbeider in Berlages Plan Zuid, of over het streven naar gezondheid met zijn licht, lucht en ruimte in het uitbreidingsplan van Van Eesteren (11). Kinderen zijn hier opgegroeid, mensen zijn er inmiddels oud geworden. Een verhaal, een narratief, een verleden geeft betekenis aan een plek.

13

Ruimtelijke systemen

Binnenstad

14

15

Historische linten

16

17

Gordel ‘20-’40

18

19

AUP

20

21

De IJ-landen

22

23

Stedelijke havens

24

25

↑ 11 AUP van Van Eesteren: licht, lucht en ruimte Spaarndammerschoollocatie, Korth Tielens Architecten 12 ↓

26

2 Het gaat in Amsterdam om het samenhangende stadsontwerp; het is geen schervenstad, het is geen objectenstad.

Eye-catchers zijn de uitzondering, niet de regel. Stedenbouw, architectuur en openbare ruimte kennen een sterke samenhang. En elke uitbreidingsfase heeft daardoor een eigen karakter gekregen. Van grachtengordel, tot Plan Zuid tot de Oostelijke eilanden.

3 Amsterdam is een stad van collectieve kwaliteit op alle schaalniveaus van het ruimtelijke ontwerp. Van de structuurvisie tot de herkenbare stedenbouwkundige karakteristieken, tot zorgvuldige architectuur en hoogwaardige detaillering. En nieuwbouw die de bestaande context ondersteunt en versterkt (12). Dat geldt niet alleen voor de historische binnenstad, ook voor de uitbreidingswijken, niet alleen voor de duurste woongebouwen, ook voor de sociale woningbouw. Een stad waar juist het collectief hoge kwaliteit heeft.

4 Amsterdam gaat respectvol en inventief om met het verleden. Zowel oud als jong erfgoed is een levend onderdeel van de stad. Waar waardering en bescherming van het monument samengaat met vernieuwing en revitalisatie. Waardoor het verleden nooit wordt uitgewist maar onderdeel blijft van de stad, van het narratief. En dan zijn we weer terug bij het gemeenschappelijke verhaal.

Sluisbuurt In de stad gaat het debat inmiddels vooral over de Sluisbuurt, een debat dat zich met name focust op de torens en de vraag of deze wel passen binnen de Amsterdamse identiteit. Het is inmiddels een gepolariseerd debat met twee uiterste stellingen die mij soms doen denken aan het politieke discours waar de populisten tegenover de globalisten staan. Maken we grachten en bouwblokken of worden we Vancouver. Waar angst voor het verlies van eigen identiteit het debat in zijn greep houdt.

Het IJ is inmiddels de stedelijke watercorridor van Amsterdam, en in dat verlengde zal ook de Sluisbuurt Amsterdam inderdaad gaan veranderen. Maar dat is van alle tijden.

27

↑ 13 Ball de Beaux Arts in New York tijdens de crises in 1931 Sluisbuurt moet collectieve kwaliteit op alle schaalniveaus krijgen 14 ↓

28

Maar dat betekent niet dat Amsterdam met de Sluisbuurt zijn ziel verkwanselt en zich overgeeft aan vreselijke globalisering. Ook de Amsterdamse School en het AUP zijn sterk beïnvloed door internationale ontwikkelingen. Waarom zijn vergezichten, zoals ook van Eesteren had, achteraf zo ‘eigen’ en vooraf bedreigend?

Ik zie in Sluisbuurt de 4 Amsterdamse ingrediënten in potentie terug. Sluisbuurt gaat over nieuwe sociaal-maatschappelijke behoeftes, de compacte stad en het verlangen naar een dynamische en stedelijke levensstijl. Het is een samenhangend stadsontwerp met veel aandacht voor de plint en openbare ruimte. Ja, er ligt nog een grote uitdaging om kwaliteit op alle schaalniveaus te ontwikkelen.

Het grootste risico is dat het een lappendeken van iconische gebouwen (13) wordt. Het gaat om een sterke compositie, niet om aandacht. Zorg dat Sluisbuurt collectieve kwaliteit op alle schaalniveaus van het ruimtelijke ontwerp waarmaakt. Dat onderdeel vraagt een sterke regie, wijze en scherpe beslissingen met name bij het in de markt zetten, het tenderen. Dat niet overal in de plint voorzieningen hoeven te zitten om ‘stad’ te zijn laat ook Plan Zuid zien (14).

Ook hier wordt bijna overal op maaiveld gewoond met hier en daar een aangename winkelstraat.

Maar ik stel me toch voor dat over circa 50 jaar cultuurhistorici er een mooi boek over schrijven. Net als over het AUP boek: De nieuwe Grachtengordel’. Waarin het taboe op hoogbouw en de tegenstand een rol spelen, het debat, de heroïsche verhalen van de ontwerpers, maar ook geconstateerd wordt dat Sluisbuurt een stedelijke ontwikkelingsfase is die bij Amsterdam is gaan horen.

Verdichting Over de verdichting en de schaalvergroting in de bestaande stad ben ik zorgelijker. De kaart van de Koers van de Stad is nu nog maar een vlekkenkaart en de hoogbouwvisie in de bestaande stad is nog in de maak. Toch zijn dit plekken waarmee de stad de komende jaren ingrijpend zal veranderen. Hebben wij die voldoende in het vizier, weten we wat er gebeurt? Of ligt de nadruk op het stedenbouwkundig

29

↑ 15 Koers 2025 - Ruimte voor de stad Amsterdam over 25 jaar, vogelvluchtkaart 1962 16 ↓

30

faciliteren van aantallen en processen, zonder dat de integrale ruimtelijke kwaliteit voldoende wordt beoordeeld en afgewogen?

Naast plannen in het kader van Koers van de Stad (15) ziet de commissie nu al op veel plekken in het bestaande weefsel ingrijpende ontwikkelinitiatieven. De woningbehoefte is in veel plannen de legitimatie voor maximale benutting van grond en bouwhoogte: 75 meter in de bestaande stad is geen uitzondering meer. Daarbij is er een tendens zichtbaar om deze gebieden of plekken als losse ‘scherven’ in de stad te willen ontwikkelen, bewust afwijkend van de omringende weefsel. Ontworpen met iconische expressie als marketingtool.

De stad kan een hoop hebben, wordt vaak gezegd, er zijn constant ingrijpende veranderingen geweest. Deze kaart (16) uit 1962, ongetwijfeld bekend, laat 24 brutale gebouwen zien die in de bestaande stad gepland waren. Er zijn er toch 12 min of meer gebouwd. Ook Rivierstate is uit deze periode. En hoewel wij van sommige mastodonten zijn gaan houden, snappen we ook wel dat de bestaande stad er maar een paar kan hebben.

Commissie Ruimtelijke Kwaliteit De stad is groot en ingewikkeld. In dit systeem moet elk plan ingebed worden en de vraag is telkens: hoe en op welk moment kun je kwaliteit toevoegen of kwaliteit verliezen.

Het is een balanceer-act middenin het krachtenveld van de markt, bestuur en ontwerpende disciplines en bewoners. Dit vraagt om ‘checks and balances’, en de onafhankelijke welstands- en monumentencommissie heeft daarin altijd een cruciale rol gespeeld, zowel aan tafel, als in het feit dat de boodschap vooraf helder is: de lat ligt hier hoog!

In de verdichtingsopgave en de Koers van de Stad kan en zal niet de gemeente altijd leidend zijn. De dynamiek is anders en niet een gestroomlijnd proces. Snelheid en marktdruk zijn groot, ontwikkelaars hebben haast, kopen posities en hebben hun plannen al klaar voor er een stedenbouwkundige visie op het gebied is. En dan kan het zijn dat in de

31

↑ 17 Sterk weefsel van erfgoed, stedenbouw, architectuur, monumenten en openbare ruimte, water en groen De subcommissie Integrale Ruimtelijke Kwaliteit kan vroeg in het proces over integrale kwaliteit adviseren 18 ↓

32

plint op maaiveld opeens ‘parkeren’ zit, in een gebied dat straks een levendig woongebied moet worden.

In de bestaande stad heeft dus alles met elkaar te maken.

Want de ruimtelijke kwaliteit van Amsterdam is samenhang.

Het gaat niet alleen om de geveltjes maar om het weefsel (17) van erfgoed, duurzaamheid, stedenbouw, architectuur, monumenten en openbare ruimte, water en groen.

Maar in de bestaande stad met de verdichtingsopgave en de transformatie komt dat weefsel niet altijd vanzelfsprekend en op het goede moment tot stand. De transformatie van de Commissie voor Welstand en Monumenten naar de Commissie Ruimtelijke Kwaliteit per 1 januari 2017 is daar deels een antwoord op. Met een subcommissie die vroeg in het proces (18) over de integrale kwaliteit kan adviseren en daarmee kansen en knelpunten herkent en inhoudelijke afwegingen maakt.

Inmiddels zien we in de stad de gebouwde resultaten van vier jaar nieuwe Nota, nieuwe Schoonheid van Amsterdam (19). Waar zichtbaar is dat transformatie en nieuwbouw de stad kunnen versterken. Waarbij bestaande ruimtelijke kwaliteiten gerespecteerd worden en nieuwe kwaliteiten toegevoegd. Waarbij een hoge architectonische kwaliteit samensmelt met de kwaliteiten uit het verleden. Ik ben er trots op.

De Commissie Ruimtelijke Kwaliteit zal dezelfde bijdrage leveren aan de integrale kwaliteit en daarmee aan de Ziel van de Stad.

En als laatste boodschap: laten we het verleden koesteren, maar er niet achter schuilen of het ridiculiseren. Amsterdam, wijs de goede middenweg tussen stedelijke populisten en globalisten: Wees trots op de eigen identiteit, koester die maar sta open naar de wereld.

Marianne Loof Amsterdam, 17 mei 2017

33

34

1

2

3

4

19 Recente projecten na de introductie van de nieuwe nota: hoge architectonische kwaliteit met behoud van de kwaliteiten uit verleden 1 2 3

4 5

Moving Up, Benthem Crouwel Architekten W99, Hund Falk Architecten en Fact architects Hyatt Regency Spinoza Hotel, van Dongen– Koschuch Architects and Planners Crystal Houses, MVRDV HAUT, Team V Architectuur

5

35

Commissie Ruimtelijke Kwaliteit Ruimte en Duurzaamheid Gemeente Amsterdam

Coverfoto: Nico Boink

+++ Marianne Loof, voorzitter 2011 - 2017