LETTER zomer 2022

zomer 2022

GRENZEN

Leesbijlage, zomer 2022

LETTER Lezen voor de toekomst ― Lêze foar de takomst

Marjoleine de Vos over tevredenheid zonder gezapigheid

Tet Rozendal: ‘It is de leafde dy’t my gelokkich makket’

1

En: interviews, boekentips, agenda, gedichten & meer

REDACTIONEEL

Gelok Ljouwert UNESCO City of Literature set, lykas alle oare UNESCO-organisaasjes, yn op sêfte hannen yn in hurde wrâld. Fre­ de kreëarje en in feilige takomst foar ús allegear. In dak boppe de holle, in skjinne libbensomjouwing en goed ûnderwiis foar de bern. It heart miskien wat bombastysk, mear as ik eins bedoel, mar dizze saken binne spitigernôch minder fanselssprek­ kend wurden dan ik earder yn myn libben oait tocht ha. Minsken steane hieltyd mear diametraal foarinoar oer en in dialooch li­ ket lang net altyd mear mooglik.

Us sêfte hannen by City of Literature hâlde yn ’e regel in pinne of potlead beet, klopje op it klavier fan de kompjûter of tikke op in smartphone. Wy stelle it skriuwen en lêzen fan literatuer sintraal. Want lêzen fergrut­ tet de empaty fan minsken en alle feroa­ ring begjint no ienkear yn ’e holle. Dat stie tsientallen jierren lyn by de oprjochting fan

Leeuwarden City of Literature

UNESCO al yn de grûnwet: ‘Omdat oar­ loggen yn ’e hollen fan minsken begjinne, is it yn ’e hollen fan minsken dat de fer­ digeningswurken fan ’e frede boud wurde moatte’.

dan praat ik noch net iens oer de parse en it frije wurd dy’t letterlik en figuerlik knoeid wurde (yn 2018-2019 binne 156 sjoernalis­ ten fermoarde en yn 2021 binne 488 sjoer­ nalisten finzen set).

Lêzen ûntspant, do kinst der troch fanta­ searje, lêzen helpt om dyn gefoelens en ûnderfiningen te ferwurkjen, do learst der moaie en nije dingen fan, it helpt dy om dyn eigen miening te foarmjen, it lit dy geniet­ sje fan moaie dingen. En sa kin ik noch wol eefkes trochgean. Mar miskien it alder­ moaiste: lêzen helpt om oare minsken en ûnbekende situaasjes te begripen. En is dat net dêr’t it faak om draait yn it libben: dysels werkenne yn de oar en de oar yn dysels?

De essinsje fan wat minsken byinoar bringt, wat harren driuwt, is dat elkenien as lykweardich sjoen wurdt. Dan is in ie­ pen dialooch mooglik en kin perspektyf bean wurde op feroaring. Dat giet stapke foar stapke. Sa stie ik koartlyn yn in kringloopwinkel te snuffeljen yn wat âlde boeken.

In nerveuze man, immen dy’t sûnder mis bekend is mei de geastlike sûnenssoarch fanwegen syn tics, stammere sêft tsjin in winkelmeiwurker, yn amper begryplike wurden, dat er hichtefreze hie. De winkel­ meiwurker harke nei him en sei flot: ‘Jou my mar in hân, dan rinne wy tegearre nei ûn­ deren’. Sêfte krêften yn in hurde wrâld. Dêr giet dizze edysje fan LETTER oer.

Wy kinne it ússels gewoan net permittearje om te libjen yn wantrouwen mei de wrâld.

Dêrfoar binne de bedrigings dy’t wy hjoedde-dei op grutte skaal ûnderfine te grut: antydemokratyske sympatyen lôgje oeral op, parten fan de wrâld steane yn de brân of krekt ûnder wetter en de loft dy’t wy ynazemje is hieltyd mear fersmoarge. En

Ernst Bruinsma Direkteur Leeuwarden UNESCO City of Literature

Deze tekst lees je in het Nederlands op

leeuwardencityofliterature.nl

Team Leeuwarden UNESCO City of Literature, v.l.n.r.: Sito Wijngaarden, Grietje Deinum, Berber van Oyen-Peenstra, Tryntsje van der Steege en Ernst Bruinsma Foto: Natalia Balanina

2

zomer 2022

INHOUD

6

8

Het midden is niet saai

24

‘Ik vraag aan managers of ze weleens huppelen’

‘It is de leafde dy’t my gelokkich makket’

4

Uitgesteld geluk: verrassende momenten

11

Gedicht van Rick Terwindt

17

Gedicht en illustraties van Meliza de Vries

DE BASIS

WENDING

VERBINDING

LICHT

6

12

18

24

29

14

20

26

30

Kan taal je geluksgevoel versterken?

Gelok yn de nacht geïllustreerd door Berber van den Brink

23

28

Essay Marjoleine de Vos met illustraties van Cote Create

8

Interview Ingrid van de Vegte

Interview Jeroen Stek

Kort verhaal van Fien Veldman met illustratie van Cote Create

10

16

Boekentips

Verbindende woorden, praktijk­ voorbeelden

Boekentips

Boekentips

Interview Tet Rozendal

Gedicht van Paul van Dijk

Literaire agenda

Boekentips

Colofon Idee en samenstelling:

Coverfoto: Mirjan van der Meer /

Niets uit deze uitgave mag geheel of gedeeltelijk

Leeuwarden UNESCO City of Literature

Rooze Photography

worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geauto­

Redactie: Berber van Oyen, Wendy Kennedy,

Vormgeving: BW H ontwerpers, Leeuwarden

matiseerd gegevensbestand of openbaar worden ge­

Martine van der Linden, Nynke van der Zee,

Druk: Mediagroep Noord

maakt, op welke wijze dan ook, zonder schriftelijke

Ernst Bruinsma, Tryntsje van der Steege,

Verspreid met Leeuwarder Courant

toestemming van Leeuwarden UNESCO City of

Grietje Deinum, Sito Wijngaarden

en Friesch Dagblad

Literature. De uitgever sluit iedere aansprakelijkheid

en Martsje de Jong

© Leeuwarden UNESCO City of Literature, juli 2022

voor schade als gevolg van druk- en zetfouten uit.

3

UITGESTELD GELUK

Leeuwarden City of Literature

Honderd verrassende momenten Tekst Martine van der Linden Foto's Marcel Renou en Lucas Kemper

Mensen bijeenbrengen en vermaken ten tijde van een pandemie. Het was de achterliggende gedachte bij de verhalen van de Decamerone, geschreven door de Italiaanse dichter Boccaccio. En het is de gedachte achter Uitgesteld geluk, dat Leeuwarden City of Literature in het kader van triënnale Arcadia organiseert. In 100 dagen lezen vertellers 100 verhalen voor op 100 verschillende plaatsen in Friesland. Daar hebben sinds de eerste avond op 7 mei al honderden mensen van genoten.

4

Uitgesteld geluk is luisteren naar verhalen op paradijselijke plekken in Friesland, oftewel in de fraaiste tuinen die de provincie rijk is. Bij statige staten en stinzen, in knus­ se theetuinen en zelfs op sfeervolle festi­ vals als Oerol en het Oranjewoud Festival.

Maar vooral bij mensen thuis. Bijvoorbeeld bij Ceüs en Fransje Smit uit Molkwerum.

Fransje: ‘Tijdens de coronapandemie gaf juist onze tuin de mogelijkheid om leuke dingen te doen en mensen op afstand te ontvangen. Hierdoor hebben we die perio­ de met plezier en geluk doorgebracht. Dat willen we graag delen en daarom hebben we ons aangemeld.’

zomer 2022

UITGESTELD GELUK

Verhalen beleven

De tuin van Ceüs en Fransje was een prachtig decor geweest, maar fikse regenval drijft de groep aanwezigen deze Uitgesteld geluk-avond toch de woonkamer in. Wan­ neer iedereen zijn plek heeft gevonden, neemt vertelster Suzanne van Zwam het woord. Ze leest De boot voor van schrijfster Sarah Sluimer. Naarmate het verhaal vor­ dert, leunen de toehoorders verder naar voren, klinkt regelmatig gegniffel en valt aan gezichten af te lezen dat ze volledig in het verhaal zitten. Na de laatste woorden blijken de aanwezigen enthousiast: ‘Wat een mooi verhaal!’, ‘wat heb je dat mooi voorgelezen’, en ‘wat jammer dat het al is afgelopen’.

Deze uitspraken klinken zo’n beetje elke avond, vertelt Tryntsje van der Steege, projectcoördinator Uitgesteld geluk. ‘Mensen zijn vaak heel verrast over hoe leuk het is om voorgelezen te worden. Wat je ook ziet, is dat na de voordracht gesprekken op gang komen over het verhaal.’ Soms is de betekenis van het proza helder, soms niet. En in het ene verhaal is het paradij­ selijke element makkelijker te herkennen dan in het andere. ‘De veilige stad is de kosmos van de Spaanse schrijfster Mariana Enri­ quez is een luguber verhaal over lugubere schoonheid.’ Lachend: ‘Het publiek was het er niet helemaal mee eens dat er schoon­ heid in zat.’

Thuis luisteren

Ook in de woonkamer van Ceüs en Fransje ontstaat spontaan een verhaalbespreking.

En vervolgens verhalen over koetjes en kalfjes. De aanwezigen zijn bekenden van elkaar. Het blijkt volgens Van der Steege dat mensen vooral naar een Uitgesteld gelukavond in de buurt gaan en dat niet zozeer wordt geselecteerd op schrijver of voorlezer.

Dat terwijl grote namen op het programma staan, zoals Etgar Keret, Nyk de Vries, Rob van Essen en Joke J. Hermsen. Daarnaast heeft de organisatie onder andere via het netwerk van Cities of Literature een aantal ge­ renommeerde schrijvers uit andere landen uitgenodigd om een verhaal te schrijven.

Tot slot leverde een speciale oproep 145 in­ gezonden verhalen op, waaruit negen zijn geselecteerd.

Maar feitelijk hoeven verhalenliefhebbers ook niet te kiezen, aangezien de orga­

Verhalen uit de hele wereld

De verhalen voor Uitgesteld geluk komen uit alle hoeken van de wereld.

De meeste verhalen van Uitgesteld geluk zijn in het Nederlands geschre­ ven, maar er zijn ook verhalen die oorspronkelijk in bijvoorbeeld het Russisch, Tsjechisch, Koerdisch, Hebreeuws, Koreaans en Fins zijn geschreven.

Van de 100 schrijvers zijn er 54 vrouw en 46 man. 37 schrijvers ko­ men uit Fryslân, 35 schrijvers uit de rest van Nederland, 5 uit Vlaanderen en 11 schrijvers uit de rest van Euro­ pa. Verder zijn er verhalen geschre­ ven door schrijvers uit Zuid-Amerika (2), Noord-Amerika (2), Afrika (3), Oceanië (1) en Azië (4).

nisatie alle verhalen digitaal bundelt op uitgesteldgeluk.nl. Binnen enkele uren na­ dat een verhaal is voorgedragen, is het op deze site te lezen in het Nederlands, Fries en Engels en te beluisteren in de taal waarin het is voorgelezen. ‘Ik hoor van veel vrien­ den en familie dat ze dat doen’, vertelt Van der Steege. ‘Op zo’n avond kunnen mensen wel eens afgeleid zijn door bijvoorbeeld de mooie tuin. Daarom kan het fijn zijn om het verhaal nog eens te lezen. Ik ken ook men­ sen die het gewoon leuk vinden om elke avond een verhaal te beluisteren.’

Cultuur delen

Op 14 augustus vertelt Ate de Jong het ver­ haal En toen? van Thomas Verbogt in Fra­ neker. Dat is de laatste avond van Uitgesteld geluk, maar waarschijnlijk niet het laatste wat we erover gaan horen. Van der Steege: ‘We hebben nu een té mooie verzameling van verhalen, het is zonde om het hierbij te laten. We zijn in ieder geval bezig met een

5

bloemlezing. De focus van Uitgesteld geluk is dan wel voorlezen in paradijselijke tuinen, maar we houden te veel van verhalen om er geen boek van te maken. Daarnaast bruist het bij ons van de ideeën om hier nog meer mee te doen, maar concrete plannen volgen nog.’

Gastvrouw Fransje uit Molkwerum hoopt ondertussen dat de oorspronkelijke ge­ dachte van Uitgesteld geluk wind onder de vleugels blijft houden, ook nadat medio au­ gustus het laatste verhaal is voorgedragen.

‘Het komt tegenwoordig weinig voor dat verhalen worden verteld, maar het levert dus wel heel mooie avonden op. Ik hoop dat twee jaar corona dat heeft teruggebracht: de behoefte om elkaar écht te ontmoeten en cultuur met elkaar te delen.’

Ook een Uitgesteld geluk-moment bijwonen?

Het complete programma staat op uitgesteldgeluk.nl

DE BASIS

Leeuwarden City of Literature

Het midden Essay over tevredenheid zonder gezapigheid

Tekst Marjoleine de Vos Illustraties Cote Create

Zette een houten stellage in de kas, het ding was best zwaar en een beetje kromgetrok­ ken hier en daar, maar uiteindelijk stond-ie.

Nu de zakken met aarde daarop leggen, de grote plantenbak met de klimplanten er vóór – mooi zo. Kasje vegen. Even naar buiten lopen voor de bezem, de zon schijnt op het plaatsje voor de kas, achter de lage heg bloeien verderop in de tuin al rozen, zzoem, zzoem doen de bijen en ik ook – wat ben ik hier gedachteloos tevreden aan het rommelen.

Is dat geluk, zo even op een maandagmor­ gen voor je aan het werk gaat, in een beetje zon tussen de buien door wat opruimen in de tuin?

Misschien wel. Geluk in de vorm van: wat heb ik het naar mijn zin, zonder dat ik op zoek ging om het naar mijn zin te hebben.

Ik ging een werkje doen en het ‘naar de zin’ kwam erbij. Vanzelf.

Dat is tevredenheid. Zo tevreden dat je het best geluk kunt noemen, maar zonder al het grootse dat dat woord aankleeft.

De mens is een wezen dat niet gauw tevre­ den is. Zelfs in het paradijs niet, alles kon­ den Adam en Eva immers eten, alles had­ den ze, maar ze moesten zo nodig die ene vrucht consumeren die buiten hun bereik gesteld werd. Mensen willen altijd meer.

En altijd wat anders. Mensen hebben een enorme neiging tot verveling.

6

zomer 2022

DE BASIS

is niet saai Het paradijs, een ander woord voor het volmaakte geluk, klinkt ons merkwaardig genoeg altijd nogal saai in de oren. Het eten bestond uit niets dan vruchten. Over tijdbesteding wordt niet gesproken – schil­ derde Adam? Vervaardigde Eva kunstig geblazen glazen?

Ze hadden geen verlangens natuurlijk, die kwamen pas met hun kennis. En die ver­ langens, en die kennis over hoe wij zijn, wij rusteloze mensen, die raken we nooit meer kwijt. Het paradijs van onbewust en dus tevreden leven, is voor ons verloren, hoe vaak en veel ons ook wordt aangera­ den, door Aristoteles, Epicurus, de stoa, het christendom, het boeddhisme enzovoort, om matig te zijn en tevreden.

‘Beter leef je, Licinius, als je niet steeds/ hoge zeeën uitkiest.’ Horatius wist het wel: de gulden middenweg, auream mediocritatem, die moeten wij beminnen. Het is hem eeuwenlang en tot vervelens toe nagezegd, en daarbij veranderde dat gouden midden toch min of meer in een dulle middelma­ tigheid, niet te warm, noch te koud, middle of the road. En wij maar op zoek naar sensaties.

Wel degelijk hoge zeeën willen we, écht le­ ven, alles meemaken, stranden, schipbreuk lijden, kom maar op.

In theorie dan. Wie door toedoen van de omstandigheden strandt of schipbreuk lijdt, wenst niets liever dan gewoon het eigen onopmerkelijke leven weer terug te krijgen.

Ik ben diep overtuigd van de waarheid van Horatius’ formulering. Het midden is van goud. Het is niet saai, het is uiterst moeilijk te vinden. Al die dingen waarnaar we zo vaak verlangen: evenwicht, rust, wijsheid, tevredenheid, inzicht, goed leven – ze heb­ ben allemaal meer met het midden te doen dan met uitersten.

Het geluk dat we tevredenheid noemen heeft ook iets te maken met het afzien van verlangens, zowel in het groot als in het klein. Verlangens geven onrust, zoals elke wijsheidsleer ons weet te vertellen.

Waarom plakken we dan toch zo graag het woord ‘gezapig’ op het woord tevredenheid?

Alsof je dan alleen nog maar met een dik­ ke buik in een stoel gaat zitten knikken en de wereld aan haar lot overlaat. Dat hoeft helemaal niet. Het lot van de wereld en van andere mensen kan iemand heel goed ter harte gaan die desalniettemin op allerlei momenten tevreden is, door iets gedaan te hebben wat je moest doen, iets voor elkaar te hebben gekregen, even op te gaan in een gesprek met iemand. En een mens mag ook best zomaar even stil zitten en kijken zon­ der zichzelf dan meteen weer op de kop te geven dat-ie niet van nut is voor de wereld.

Dat kan ook een soort plaag worden.

De filosoof Paul van Tongeren wees eens op de opvatting die Nietzsche over tevreden­ heid had, niet: leven alsof je een ruiter op een stapvoets sjokkend paard bent, op een suffe manier op je gemak. Maar alsof je je paard voortdurend de baas moet blijven, en ook werkelijk blijft, waarbij ruiter en paard plezier hebben in hun vaart, hun vuur, hun kracht en hun beheersing.

Daar opent zich de weg. Horatius noemde dat midden niet voor niets van goud, het is een kunst om het te bewaren. En stiekem ben je dan toch best vaak gelukkig.

7

Dizze tekst lêsto yn it Frysk op

leeuwardencityofliterature.nl

Marjoleine de Vos (1957) is neerlandica en woont in Noord-Groningen. Zij is al meer dan 25 jaar aan NRC verbonden als redacteur en columnist. Zij publiceerde vijf dichtbundels. De laatste, Hoe verschillig, verscheen in 2021 bij uitgeverij Van Oorschot. Daar verscheen ook in 2018 haar essaybundel Doe je best. Lof van het ongrijpbare leven en in 2020 het succesvolle wandel-essay Je keek te ver.

Cote Create (artiestennaam voor Maria Jose Jara Veragua) was in 2020 en 2021 stadskunstenaar van Leeuwarden. De Chileense is oorspronkelijk grafisch vormgever en woont sinds 2019 in de Friese hoofdstad. Ze werkte onder meer mee aan de beschilderde trottoirs op de Voorstreek.

DE BASIS

Leeuwarden City of Literature

Tekst Wendy Kennedy Foto Henri Vos

Het virus van geluk Therapeut en allesdoener Jeroen Stek uit Leeuwarden is net begonnen met het theatercollege Geluk, wat een gedoe.

‘Het was hoog nodig. Vooral als je kijkt welk effect corona of de oorlog in Oekraïne op sommige mensen heeft.

Of als je ziet hoeveel jonge mensen een burn-out hebben of depressief zijn.’

Volgens Stek kun je je hersenen trainen om beter het geluk te ervaren, zonder dat er een pilletje aan te pas komt.

‘Ik ga fluitend naar mijn werk en kom flui­ tend weer thuis’, aldus de energieke en enthousiaste Jeroen Stek. Hij past zelf toe wat hij predikt. In zijn theatercollege over geluk vertelt hij over de breinschijf van vijf: positieve aandacht als het gaat om emoties en mindset, anders naar stress kijken, het spelen, relaties & verbindingen en lijf & ge­ zondheid. ‘Je kunt je hersens op dit gebied trainen, het is net een spier. Als je je brein leert te ontspannen en actief nieuwsgierig te houden dan maak je de kans groter dat je meer focus krijgt op geluksmomenten.’

Hij is inmiddels 17 jaar werkzaam als the­ rapeut bij psychologenpraktijk Maarsingh & Van Steijn in Leeuwarden, wat hij best uniek vindt. ‘Normaal houd ik het ongeveer zeven jaar ergens vol.’ Zo is hij directeur van een vakantiepark geweest en part-time journalist. Toch doet hij nu ook van alles. Hij is individueel, relatie- en gezinstherapeut, doet ontwikkelingstrajecten bij organisa­

ties en geeft theatercolleges. Dit allemaal met dezelfde drijfveer: mensen handvatten geven voor een gelukkiger leven.

'Lopen en praten werkt vaak beter dan pillen en praten' Geluk lijkt heel ongrijpbaar en persoon­ lijk, maar er is veel wetenschappelijk on­ derzoek naar gedaan. Zo refereert Stek aan een onderzoek dat de universiteit van Harvard tachtig jaar geleden is begonnen.

‘Ze volgen een grote groep mensen uit ver­ schillende lagen van de bevolking, waar nu steeds meer de resultaten van bekend wor­ den. En wat blijkt eruit? Het geluk zit hem niet in welvaart, hoe je woont of wat je doet.

De mensen die dierbare verbindingen met andere mensen ervaren zijn het gelukkigst.

8

Het hoeven er niet veel te zijn, maar het gaat om een dierbare en diepe connectie met een ander. De ervaring is van belang, want je kunt bijvoorbeeld ook eenzaam binnen een relatie zijn. We zijn sociale die­ ren en vinden het belangrijk om erkenning en herkenning te krijgen, belangrijk in de ogen van een ander te zijn en het gevoel te hebben dat je er mag zijn.’

Toch kun je geluk ook een beetje sturen.

Stek vertelt dat ons emotionele brein de baas is in ons hoofd en dat negatieve emo­ ties vaak van nature de overhand hebben, vanwege de overlevingsmechanismen die nog zo diep in ons zitten. ‘Maar je kunt je brein trainen op positieve emoties door bij­ voorbeeld iedere dag in een schriftje op te schrijven waar je die dag blij en gelukkig van werd.’

Het is echter niet de bedoeling om negatie­ ve emoties onder het tapijt te schuiven. ‘Een van de belangrijkste dingen is dat je ook negatieve emoties aandacht moet geven.

Het beste is om deze te doorleven en ze te delen met een naaste. Als je het aandacht geeft dan wordt het zacht, als je dat niet doet dan wordt de pijn groter. We hoeven ons niet te schamen om bijvoorbeeld ver­ drietig te zijn. Bovendien geeft het omar­ men van ongeluk meer verdieping in je le­ ven en kun je ook beter genieten van geluk.’

‘Verder is het ongelofelijk belangrijk hoe je naar de wereld kijkt.’ Hij haalt hierbij de termen growth mindset en fixed mindset aan.

‘Ons brein wordt al prutsend beter en dat moet je leuk vinden: fouten maken is juist goed. Hoe jonger je bent, des te sneller je hersenen herbedraden, dus hoe sneller je nieuwe dingen leert. Bij een volwassene duurt het gemiddeld drie maanden voordat je iets nieuws onder de knie hebt. Je moet het even volhouden, maar het kan best.’

zomer 2022

DE BASIS

Iets wat hierop voortborduurt is de visie op stress. ‘We zien stress vaak als iets ne­ gatiefs, in plaats van dat we onderzoeken waarom we gestrest zijn. Bij stress maken we de hormonen cortisol en DHEA aan.

Van cortisol word je alert, maar als dit te lang duurt dan kunnen je hersenen niet meer goed herbedraden en leren. DHEA zorgt ervoor dat je leert van een stressvolle situatie.’ Zijn advies? Kijk op een positieve manier naar stress, onderzoek wat het je wil vertellen en los het, zo mogelijk, op.

'Je kunt je brein trainen op positieve emoties' Hét credo om je hersenen in een meer ontspannen toestand te krijgen is volgens Stek spelen. Júíst volwassen mensen. ‘Dit is zo ontzettend belangrijk! Rond je 44e is er een grote kans dat je de staat van ter­ minale serieusheid bereikt, maar dit is niet zo goed voor je brein’, vertelt Stek die ook organisaties begeleidt. ‘Ik vraag wel eens aan managers strak in pak of ze weleens huppelen. We spelen veel te weinig, dat is echt zonde. Ook humor en lachen om jezelf maken zoveel mooie stofjes vrij in je brein.’

Iets wat velen bekend in de oren zal klinken voor een ontspannen en gelukkig leven is bewegen en gezond leven. Ook Stek onder­ streept dit, al kun je hier nog meer uit ha­ len als je het bewust doet. ‘Zelf loop ik vaak door de Prinsentuin. Als ik zorgen heb, ben ik in mezelf gekeerd en zie ik niks van mijn omgeving. Als ik ontspannen ben dan hoor ik de vogels, zie ik de bloemen en bomen.

Ik vind dit heerlijk en dit geeft me een soort van geluk, als je je er maar voor openstelt.’

Al deze dingen komen ook voorbij in zijn theatercollege over geluk, dat hij samen met Ton Kemp geeft. ‘Deze positieve psy­ chologie kan beschermend en preventief werken.’ Opvallend is dat we in een van de gelukkigste en welvarendste landen ter wereld wonen, maar tegelijkertijd slikken meer dan een miljoen Nederlanders anti­ depressiva. ‘Het is een quick fix. Als het no­ dig is dan snap ik dat, maar in onze praktijk doen we dit niet heel vaak. Het programma dat we aanbieden helpt ook. Uit onderzoek blijkt dat lopen en praten vaak beter en sneller werkt dan pillen en praten.’

Jeroen Stek (links) en acteur Ton Kemp tijdens hun theatercollege

Is geluk echt maakbaar? ‘Maakbaar vind ik een ingewikkeld woord, maar je brein is wel trainbaar. Het verschilt per mens maar algemeen genomen ligt hoe je bent voor 40 procent vast in je genen, voor 10 procent wordt het beïnvloed door je omgeving en 50 procent is hoe je zelf met zaken omgaat.

Je hebt dus veel ruimte om te kiezen hoe je met tegenslagen omgaat.’ Grote vraag is waarom niet veel meer mensen gelukkiger zijn als het zo simpel lijkt. ‘Dat komt om­ dat we geen inspanningen willen doen die op de lange termijn pas effect hebben. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat het goed voor onze gezondheid is om ieder uur dat we aan het werk zijn vijf minuten aan te lummelen, maar bijna niemand doet het.’

Een stukje discipline dus in combinatie met steeds meer kennis. Stek vertelt dat hersen­ onderzoek enorm in ontwikkeling is. ‘Sinds de hersenscan kunnen we zien welke ge­ bieden waarop aangaan. Zo kunnen we bij­ voorbeeld zien waarom bewegen of muziek goed is voor je brein. Dit betekent dat we het herbedraden van onze hersenen veel

9

beter kunnen beïnvloeden. De positieve preventie is in opkomst.’ Als Stek het voor het zeggen zou hebben – ‘ik ben blij dat ik niet de baas van ons land ben’ – dan zou hij willen dat deze psychische preventie bereikbaar is voor iedereen. En dat is ook precies de drijfveer voor het theatercollege over geluk. ‘We deden de première in het theater in Drachten en hadden een volle bak in Sneek, iedereen was zo enthousiast.

We hopen zo te helpen het virus van geluk te verspreiden.’

Dizze tekst lêsto yn it Frysk op

leeuwardencityofliterature.nl

DE BASIS

Leeuwarden City of Literature

De kunst van het ongelukkig zijn Dirk de Wachter

Lannoo Campus Tip van Jeroen Stek!

Onze samenleving is er een gewor­ den van de hoogste pieken, van het steeds beter, verder en hoger. We zien geen onderscheid tussen wat ons heel even gelukkig maakt en wat het leven echt zin geeft. Vanuit een constante verwondering laat de Vlaamse psychiater-psychothera­ peut Dirk De Wachter ons naden­ ken over wat gelukkig zijn echt kan betekenen.

BOEKEN TIPS

(Culinair) schrijver en kok Yvette van Boven is bekend van de tv-serie De Streken van Van Boven. Hierin ontrafelt ze de geheimen van regionale keu­ kens. Het geluk van gratis proviand uit de natuur is haar al langer be­ kend. Ze schreef er dit boek over dat herbarium, eetbare plantengids en receptenboek ineen is.

De Bezige Bij

Meulenhoff

Paolo Cognetti keert terug naar de adembenemende, woeste natuur van de Italiaanse Alpen en zoekt naar antwoorden op essentiële levensvragen. Wie willen we zijn?

Waar horen we thuis? En hoe vind je geluk? Schrijver Fausto en kun­ stenaar Silvia leren elkaar kennen in een winters bergdorpje waar ze allebei op zoek zijn naar een nieuw bestaan.

Thomas en Eva zijn beiden begin dertig, al acht jaar samen. Eva heeft een tijdje in het buitenland gewerkt.

Wat gaan de twee doen nu zij weer terugkomt? Trouwen, gezin stichten?

Thomas weet het ineens niet meer zeker. In eenendertig hoofdstukken en eenendertig dagen wordt op tref­ zekere en droefgeestige wijze een liefdesrelatie ontrafeld.

It berin fan de dingen

De ynfaller It berin fan de dingen Peter Popma

Yn 1982 komt Marcus Ligthart as útbluste ynfaller op in skoalle telâne dêr’t fan alles broeit – ûnienichheid yn it team, ûnrêst yn de heechste klasse, en dan moat it jierlikse kam­ pearreiske noch begjinne. De ynfaller is in syktocht troch it labyrint dat it libben is, in boek fol ûngemak, mei in slot dat Marcus syn langferwach­ te útwei biedt.

Nijgh & van Ditmar

Paolo Cognetti

Anna Brüggemann

Het Nieuwe Kanaal

Yvette van Boven

Het geluk van de wolf

Over liefde

Koos Tiemersma

Van Boven in het wild

10

It berin fan de dingen

Peter Popma

Frysk en Frij

Peter Popma

Yn de debútbondel fan Peter Popma beskriuwt de dichter syn omgong mei sibbe en natuer, yn waarme wurden en heldere bylden. Mei syn fersen ropt er eksistinsjele fragen op en kriget it langjen nei oare fierten rom baan as de dichter in lykwicht siket tusken rêst en omdoarmjen, loslitten en ferlet.

zomer 2022

GEDICHT

Geluk je bent als een lucifer in een doosje

Vlielands

Ik bewaar je reik naar je, strijk en liefkoos je Voel de vonk en ervaar hoe het gaat van aanstrijkstrook

Rick Terwindt (Veghel) is stadsdichter van de Brabantse gemeente Meierijstad. Hij won op 15 mei jl. het Groot Gouds Stadsdichtersgala en kreeg daarbij de titel Stadsdichter van Leeuwarden ‘cadeau’.

Geen benoeming door de gemeente Leeuwarden, maar we waren wel benieuwd naar zijn visie op geluk.

Tot in een vuur en vlam die ik zo bewierook Lucifer je hebt me in donkerte zo veel meer verteld Op gevoel houd je het fjoer in me aan ook uitgesteldGeluk je bent als een lucifer in een doosje Ik bewaar je reik naar je, strijk en liefkoos je

rick terwindt

11

WENDING

Leeuwarden City of Literature

Ingrid van de Vegte, Fries Sociaal Planbureau:

‘ Economische groei geen graadmeter voor geluk’ Tekst Wendy Kennedy

‘De Friese paradox’: met deze term kwam het Fries Sociaal Planbureau (FSP) een aantal jaren geleden. Ook al scoort Friesland landelijk gezien minder op het gebied van welvaart, het heeft niet direct invloed op het geluksgevoel. Dit druist in tegen de vele studies die juist een verband laten zien tussen welvaart en geluksgevoel. Volgens de directeur van het FSP, Ingrid van de Vegte, moeten we ons niet langer blindstaren op het nastreven van economische groei.

Hoe kan het dat Friesland zo van de vele onderzoeken afwijkt?

‘We hebben inmiddels een beter beeld en het blijkt dat er ook andere zaken van groot belang zijn voor het ervaren van geluk door de Friezen, dingen die hier volop aanwezig zijn. Het gaat om de waardering van rust en ruimte, het sterke gemeenschapsgevoel, de gelijkheid tussen mensen, de binding met de Friese taal en cultuur, het gevoel baas over eigen leven te zijn, veiligheid en het minder waarde hechten aan status en geld.’

12

zomer 2022

WENDING

Het landschap bij het Alddjip nabij A7/Terwispel, waar de Lelylijn gepland is. Foto: Berber van Oyen

Maakt geld dan echt niet gelukkig?

‘Uit onderzoeken blijkt dat we wel een be­ paald bestaansminimum nodig hebben, want van geldzorgen worden we heel on­ gelukkig. Maar als we een bepaald niveau hebben bereikt, dan spelen hele andere zaken een belangrijke rol. Wat je nu ziet, is dat geld zelfs voor problemen kan zorgen.

Kijk naar de huizenmarkt waar de huizen heel duur zijn omdat er zoveel geld is. Het verstoort alles en doet de ongelijkheid toe­ nemen, wat weer voor meer ontevreden­ heid en ongeluk zorgt.

Geld wordt nog te veel gezien als oplossing.

Dit zag je ook tijdens de coronacrisis. Er zijn bakken met geld uitgegeven en je ziet het­ zelfde gebeuren met de klimaatcrisis. Nu zijn er miljarden uitgetrokken voor het uit­ kopen van boeren. Waarom? Dan kunnen er honderd of duizend boeren worden uit­ gekocht zodat er meer woningen gebouwd kunnen worden, maar hoe komt het met de rest van de landbouw dan? Financiële ondersteuning remt daarnaast af, zoals ei­ gen initiatief. Men komt in de afhankelijk­ heidsstand in de hoop dat de overheid het met geld wel oplost. Ergens geld in steken is in principe niet erg, mits is uitgewerkt wat je ermee wilt bereiken. Gebruik je beprij­ zen? Zet je in op biodiversiteit? Laat men­ sen zelf met ideeën komen hoe dit doel te bereiken, beloon experimenteren en maak

het verhaal van de toekomst uitdagend in plaats van het benoemen van de moeilijk­ heden.’

Toch streven we in ons land vooral naar economische groei, is dit niet achterhaald?

‘Je moet eigenlijk naar alle onderwerpen kijken die we belangrijk vinden. Dan kom je op het begrip ‘brede welvaart’, voorbij het bruto binnenlands product. Zoals de uitstoot van gassen, het niveau van onder­ wijs, maar ook het inkomen. Verder houdt dit in dat we geen besluiten moeten nemen die impact op anderen hebben of op de ge­ neratie na ons. Dus welke invloed heeft een beslissing op de natuur, of zijn we met be­ paalde afvalstoffen een volgende generatie tot last? Dit betekent dat we moeten leren denken op de lange termijn, niet meer op de korte termijn zoals nu vooral gebeurt.

Neem de plannen voor de Lelylijn: hier zouden we veel breder naar moeten kijken.

Ten eerste: hoe ziet het vervoer in de toe­ komst eruit en past deze nieuwe treinlijn hierin? En welke waarden vinden we in Friesland belangrijk? Uitsluitend economi­ sche groei, of bijvoorbeeld de rust en ruim­ te die voor veel geluk zorgen? Hier zouden we met zijn allen over moeten praten en dan beslissen welke waarden voor ons het zwaarst wegen.’

13

Het collegeprogramma van de provincie Friesland heet ‘Geluk op 1’.

Loopt de provincie voorop als het gaat om brede welvaart?

‘Dat is een hele goede insteek. Alleen is on­ langs bekend geworden dat er bezuinigd gaat worden op zaken als cultuur en leef­ baarheid en het is me niet duidelijk welke drijfveer erachter zit. Ik heb het idee dat deze keuzes niet met de brede welvaarts­ bril op zijn gemaakt. Het lijkt erop dat het weer puur economisch wordt bekeken: wat levert het op. Eigenlijk zou je het in zijn ge­ heel moeten bekijken: hoe verrijkt het, hoe ontspant het, hoe inspireert het en welke binding met Friesland geeft het. Hetzelfde geldt voor het versterken van het gemeen­ schapsgevoel, de initiatieven van onderop, iets wat eveneens een belangrijke rol speelt in het geluk van de Friezen. Op zulke zaken moet je juist blijven inzetten.’

Waar word je zelf eigenlijk gelukkig van?

‘Ik ben heel blij met mijn vrijheid en met het kunnen maken van eigen keuzes, zoals bij mijn werk. Ook krijg ik een goed gevoel van het lekker bezig zijn in mijn tuin en het kweken van plantjes. Verder word ik heel blij van het doen van dingen voor anderen én natuurlijk als het goed gaat met mijn naasten.’

WENDING

Leeuwarden City of Literature

HONGER Tekst Fien Veldman Illustratie Cote Create

14

zomer 2022

Kijk, ze maakt iedere dag een precieze in­ ventarisatie van wat er in huis is. Hoeveel kilo aardappelen en uien, hoeveel volko­ renrijst, hoeveel pasta en welk type. Ka­ zen, vleeswaren, groenten, fruit: gedroogd of vers, in blik, in vershoudpapier, in een gesloten of aangebroken verpakking en, in dat laatste geval, hoe de verpakking precies is aangebroken. Waar het op neer­ komt: ze zal erachter komen als je zomaar iets pakt. Dat doe je dus niet. Ik zit aan de tafel in de eetkamer en kan vanaf hier een deel van de keuken zien. Ik zit hier graag, het helpt soms.

Ik weet dat ik hier nog maar vijf maanden ben, ik hou het bij op een kalender, maar het voelt veel langer. De enige herinnering aan mijn vader en moeder die me nu nog helder voor de geest staat is die aan de laatste maaltijd die ik met ze deelde. Ko­ telet, aardappelpuree en zuurkool. Als des­ sert aten we Marroni-chocolade, waarvan mijn vader stukjes afbrak om ze aan mijn moeder en mij te geven. Daar droom ik soms nog over.

Zij breekt ook wel eens chocolade, deelt het aan ons uit, maar het is heel anders.

De keuken is haar exclusieve territorium.

Het is niet de bedoeling dat wij ons daar begeven: zij kookt, zij verzorgt het eten: het ontbijt, de lunch, het avondeten. Zij bepaalt wat we eten, wanneer precies, en hoeveel.

Ja, dat mogen we aan haar overlaten.

Mijn ouders stuurden me hiernaartoe als au pair. Toen ze besloten om permanent in Duitsland te gaan wonen, was er in de nieuwe versie van hun bestaan geen rol voor mij weggelegd. Ik vertrok dus naar dit afgelegen gebied. Het dichtstbijzijnde dorp is zeventien kilometer verderop. De moeder benadrukt vaak dat er in de wijde omtrek helemaal niemand is, maar heel soms, als ik wandel op de brede zandwegen, word ik gepasseerd door een auto. De automobilist steekt zijn hand op van achter het stuur.

WENDING

Toen ik aankwam, was de moeder ook aan het tellen. Sinaasappelen. Ik had in de bus niets gegeten, maar ik durfde niet te vra­ gen om een sinaasappel en er werd me niets aangeboden. Ik zocht er niets achter. ’s Avonds gingen we aan tafel. Alle kinde­ ren bedankten hun moeder voor het eten.

Wat een beleefd gezin, dacht ik. Dat ze verder allen zwegen, viel me destijds niet zo op.

Ik heb een paar strategieën ontwikkeld.

Toekijken hoe zij zich wijdt aan het eten, zoals ik nu doe, bijvoorbeeld. Mensen denken dat dat averechts werkt, maar ik denk daar anders over. Als ik de geur van gebraden kip ruik, is het alsof ik het proef.

Slapen, dat werkt ook. Afleiding zoeken in mijn fantasieën. Lange wandelingen ma­ ken. Soms drink ik tijdens die wandelingen een paar slokken van het koele water uit het riviertje dat van de berg naar beneden stroomt. We zitten halverwege de berg en er zou een dode berggeit hogerop in de ri­ vier kunnen liggen, daar probeer ik niet aan te denken wanneer ik het water drink.

Ik wandel overigens niet vaak: ze zorgt ervoor dat ik niet te veel tijd buitenshuis kan besteden. Er is altijd wel iets te doen, de bedden opmaken, de was ophangen, de kinderen voorlezen, de vloer dweilen. Als ik mijn taken heb volbracht zit ik meestal hier, aan deze tafel, en kijk geduldig toe.

Emilie, de jongste, heeft toen ze zeven was een keer een appel gepakt. Dat vertelde de middelste, Victor, eens aan me toen we sa­ men wandelden. De appel lag op de onder­ ste plank van de koelkast. Iedereen was al naar bed toen Emilie naar beneden sloop om de appel te pakken. Ze stopte hem on­ der haar pyjamajasje en at hem op in haar slaapkamer.

De volgende dag werd besloten dat het gezin drie maanden niet met haar mocht spreken en geen oogcontact met haar

15

mocht maken. Victor zei dat ze van nature een springerig kind was, maar na die pe­ riode raakte ze in zichzelf gekeerd. Toen Emilie weer mocht praten deed ze het als­ nog zeventien dagen lang niet. Haar stem is erdoor veranderd. Ooit had ze een heldere kinderstem, maar nu is ze nauwelijks ver­ staanbaar en spreekt ze alsof er altijd iets vastzit in haar keel.

De moeder telt rustig door. Ik blijf kijken, zie de etenswaren op het aanrecht liggen.

Twee kilo wortels, drie zakken rode linzen, een netje rode uien. Een lamsstuk en een bos rozemarijn. Daarnaast een schaal vol fruit, en een bordje met daarop een steeds zachter wordende camembert. We zullen er vanavond een deel van eten.

Dizze tekst lêsto yn it Frysk op

leeuwardencityofliterature.nl

F​​ ien Veldman (Leeuwarden, 1990) won vorig jaar de Joost Zwagerman Essayprijs met haar essay Not really making it, waarin ze zich afvroeg of het mogelijk is je sociale achtergrond te ontstijgen. In 2018 kreeg ze de Elise Mathilde Essayprijs. Haar debuutroman Xerox komt in 2023 uit bij Atlas Contact.

WENDING

Leeuwarden City of Literature

De Mitsukoshi Troostbaby Company Auke Hulst

Ambo Anthos Een eenzame sciencefictionschrijver koopt een robotdochter die het ver­ lies van een ongeboren kind moet goedmaken. Ondertussen schrijft hij een roman waarin zijn alter ego terugkeert in de tijd om de geschie­ denis zo te veranderen dat zijn kind alsnog geboren kan worden – al was het maar in een verhaal. Kan een schrijver werkelijkheid en fictie zo dwingen?

De goede voorouder

BOEKEN TIPS

Roman Krznaric

Uitgeverij Ten Have Tip van Ingrid van de Vegte!

De grote problemen van onze tijd zijn terug te voeren op één ding: korte ter­ mijn denken. Toch is er hoop, volgens cultuurhistoricus Roman Krznaric.

Om goede voorouders te worden moeten we onder meer onze econo­ mie en politiek radicaal omvormen.

Krznaric schetst zes praktische ma­ nieren om onze hersenen hierin bij te scholen. Internationale bestseller.

Zee nu Eva Meijer Cossee

Wat je van bloed weet

De zee: grillig, woest en onvoor­ spelbaar, dreigend en uiteindelijk troostend. De zee wint elke dag een kilometer terrein. Als de mensen ge­ ëvacueerd zijn volg je activiste Arie, scholier Wilg en oceanograaf Paula van der Steen op hun tocht over de nieuwe zee. Ze ontdekken hoe het water hun kijk op de wereld funda­ menteel verandert.

Philip Huff

Prometheus De naamloze verteller gaat naar school in Blaricum, hockeyt bij La­ ren en woont in een groot, vrijstaand huis. Niemand heeft door dat hij op­ groeit in een gewelddadig gezin. Een eerlijke roman over machteloosheid in familieverhoudingen en over de vraag of je jezelf ooit uit die verhou­ dingen kunt bevrijden.

Aristoteles & Dante ontdekken de geheimen van het universum (YA)

De zwemmers Julie Otsuka Lebowski

Benjamin Alire Sáenz

Een groep zwemmers wordt opge­ schrikt door een barst in de bodem van hun lokale zwembad. Een van hen is Alice, voor wie het zwembad een laatste redmiddel was tegen de duisternis van haar steeds erger wordende dementie. Zonder haar dagelijkse baantjes wordt ze onder­ gedompeld in verwarring en meege­ sleurd in herinneringen. Een schrij­ nend, intiem en betoverend verhaal.

Als Aristoteles en Dante elkaar bij het zwembad tegenkomen, lijken ze niets met elkaar gemeen te hebben – behalve het feit dat ze allebei ver­ noemd zijn naar oude filosofen. Toch ontstaat er een bijzondere vriend­ schap, zo eentje die levens veran­ dert. En dankzij hun vriendschap ontdekken Ari en Dante wie ze zijn, en wie ze willen worden.

Blossom Books

16

●

Gedicht en beeld Meliza de Vries

zomer 2022

GEDICHT

Dit is de regen op een leeftijd dat je helemaal doorweekt bent alles zo dichtbij is omdat je hemd aan je huid kleeft je beste vriend, schoolplein, grasveld de vlieger in de berk om de hoek zijn.

Dit is de regen op een leeftijd dat je haren aan je gezicht plakken je omhoog blijft kijken omdat je wilt groeien niet gebukt wilt gaan onder het tegenovergestelde.

Dit is de regen op een leeftijd dat je telkens je paraplu vergeet diploma’s uit je broekzak haalt terwijl je moeder vraagt of je iets vergeten bent en je denkt de regen.

17

VERBINDING

Leeuwarden City of Literature

VERBINDENDE WOORDEN Fryslân is rijk aan initiatieven die bijdragen aan ontmoeting en verbinding tussen mensen. Oftewel: aan een mienskip waarbinnen iedereen zich thuis kan voelen. We zetten een aantal projecten op een rij die laten zien dat literatuur en taal goed kunnen fungeren als sociaal bindmiddel.

Iensume poëzy Skriuwers Sytse Jansma, Gemale Bofunda, Nicole van den Berg, Raymond Muller en Remco Kuiper ha ferskillende foarmen fan iensumens beskreaun yn poëtyske teksten. Dit yn it ramt fan Sprekende Stenen, in projekt fan Sytse Jansma foar Over de Drempel (oanpak tsjin iensumens yn Ljouwert). De skriuwers ha ynspiraasje helle út persoanlike ferhalen fan minsken dy’t iensum binne, dêrûnder jongerein, minsken mei in handicap en âlderen.

Ut de teksten docht bliken dat iensumens ferskillende foarmen ken, lykas sosjale, yntellektuele en eksistinsjele iensumens. Oan ’e hân fan QR-koades kinst in rûte rinne lâns de acht ‘sprekkende stiennen’ en in moetingsbank yn ’e midden fan ’e stêd.

Foto: Sytse Jansma

leeuwardencityofliterature.nl/sprekende-stenen

Smaakfol byinoarwêzen Midden yn de útstrekte fjilden, oan de Dokkumer Ie, hawwe Wini Weidenaar en Jori Bottema in âlde buorkerij omtovere ta de Anne-Famkes Pleats. In plak dêr’t se moaie oantinkens meitsje wolle mei besikers. Dat kinne gasten wêze dy’t ferbliuwe yn de B&B of delstrike yn de iis- en teetún, mar ek de gasten dy’t oan­ skowe foar in miel yn de sosjale ytkeamer. Dizze ytkeamer hat as doel minsken mei-inoar te ferbinen. Ek minsken dy’t it lestich fine om kontakten te lizzen of dy’t nij binne yn de omjouwing of yn Nederlân. Der is altyd in oantal minsken út it azc yn Sint Anne oanwêzich. Foar 7,50 euro kinne gasten ite wat de pot skaft. It di­ ner is alle kearen in ferrassing, wis is wol dat de sfear iepen en hertlik is. Oanskowe kin ien kear yn ’e moanne.

Foto: Martijn Heemstra

annefamkespleats.frl

18

zomer 2022

VERBINDING

Boeken skoare Fyftjin minuten lêze deis draacht deroan by dat bern 1 miljoen wurden yn it jier leare.

Dat makket lêzen neist leuk ek tige nuttich.

Om de lêswille oan te wakkerjen, is lêspro­ jekt Scoor een Boek! yn it libben roppen troch de Fryske biblioteken en skoallen, yn gearwurking mei sc Hearrenfean en sc Cambuur. It programma trapet hieltyd ôf yn groep 5 en 6. Dêrnei ‘skoare’ – oftewol lêze – alle dielnimmende learlingen sa fol­ le mooglik boeken. Nei it ‘fluitsinjaal’ folget in leuke ôfsluter dêr’t de skoare by bekend makke wurdt. Dit jier dogge hast 2.500 learlingen fan mear as fyftich skoallen yn Fryslân mei oan Scoor een Boek! Fuotbal­ lers fan de beide fuotbalklups soargje as in soarte fan coach foar ekstra motivaasje by de learlingen, sadat se mei plezier in top­ skoare delsette wolle.

fers.nl/vernieuwers/scoor-een-boek

Foto: Mila de Smet

Sociale huiskamer

Foto: Simon van der Woude

Ontmoeting tussen de boeken In de Leeuwarder Sint Jacobsstraat ligt de rode loper uitgerold voor boekenliefheb­ bers. In Boekenpassage De Rode Loper kunnen zij tweedehands boeken scoren en regelmatig lezingen over boeken, kunst en denksporten bijwonen. Meer voeding voor de geest krijgen bezoekers er bijvoorbeeld in de vorm van schaaklessen. De initia­ tiefnemers willen met De Rode Loper een ontmoetingsplaats creëren voor boeken­ liefhebbers, kunstenaars en denksporters, die elkaar weer kunnen inspireren. De Boe­ kenpassage verbindt de Sint Jacobsstraat met de Grote Hoogstraat; je kunt deze plek vanaf twee kanten bezoeken.

derodeloper.wixsite.com/site

Met het project Onze Familie in Leeuwar­ den geven de stichtingen Stjoer en JOF (jon­ ge) nieuwkomers en inwoners het gevoel dat ze thuis zijn. Bijvoorbeeld met Sedrana, de sociale inloop voor nieuwkomers die op woensdag en donderdag open is aan de Schoolstraat 1 in Leeuwarden. Tussen 16.00 en 20.00 uur kunnen ze er andere jongeren ontmoeten, samen huiswerk maken en sa­ men eten. De bijeenkomsten helpen om te integreren, de taal te leren en om sociale contacten op te doen.

stjoer.frl/onze-familie-in-leeuwarden

Foto: Lisa Snip

Foto: Inge Marije Fotografie

Language Café Het voelt als een wereldreis om tafel. Tij­ dens het Language Café Leeuwarden in dbieb ontmoeten tientallen mensen van allerlei nationaliteiten elkaar. Van Nigeria tot Zweden en van Syrië tot Canada. De aanwezigen drinken gezellig wat en zijn vooral aan het praten. Dat is namelijk de achterliggende gedachte van Language Café: dat mensen hun (moeder)taal met andere bezoekers delen. Net als een deel van hun cultuur. Op zo’n avond hoor je al snel tientallen verschillende talen. Het café vindt elke eerste en derde woensdag van de maand plaats van 19.30 tot 21.30 uur in Café de Bak (Blokhuispoort) in Leeuwarden (let op: nu even een zomerstop tot 5 oktober).

Iedereen is welkom om aan te schuiven!

facebook.com/LanguageCafeLWD

19

VERBINDING

Leeuwarden City of Literature

‘Kan taal je geluksgevoel versterken?’

Tekst Nynke van der Zee

Landschapspijn: het woord werd geïntroduceerd door journaliste Jantien de Boer en beschrijft haar heimwee naar het boerenland van weleer waar bloemen, planten, vogels en insecten welig tierden. Maar hoe zit dat eigenlijk met taal? Is het mogelijk om heimwee te hebben naar een taal? Kun je een woord missen? Of nog een stapje verder: kan taal je geluksgevoel versterken?

‘Ik ben enorm trots op mijn taal.

Het is wie ik ben, mijn geschiedenis’ ArunA Narain (47) uit Leeuwarden spreekt maar liefst vier talen: Nederlands, Sarnámi, Sranang Tongo en Hindi.

Als zangeres gebruikt ze haar meertaligheid ook tijdens haar optredens.

Foto: Denise Amber

20

zomer 2022

VERBINDING

Aan de grote tafel in de foyer van de Leeu­ warder schouwburg De Harmonie zitten ArunA Narain, Pinar Gezmen en Eelco Galama. Alle drie taalliefhebbers en deel­ nemers aan het Pidgin Leeuwarden-pro­ ject. Samen met kunstenaar Ahilan Rat­ namohan ontwikkelden ze een nieuwe, democratische taal, waarin reeds bestaan­ de talen een plek kregen. ‘Een pidgintaal is een taal die ontstaat wanneer mensen die elkaars taal niet kennen, elkaar toch pro­ beren te begrijpen,’ vertelt Eelco. ‘Een een­ voudige taal waarin niets fout is.’

Het wij-gevoel

‘Taal is bedoeld om mensen te verbinden,’ vindt ArunA. ‘Natuurlijk kun je met han­ den en voeten communiceren, maar taal zorgt ervoor dat je elkaar beter begrijpt.

Ik spreek Nederlands, Sarnámi, Sranang Tongo en Hindi. Zeker wanneer je dezelf­ de taal spreekt, kom je in een diepere laag terecht, waarin gevoel een belangrijke rol gaat spelen. Met taal creëer je een ‘wij-ge­ voel’, het gevoel dat je ergens bij hoort. Die diepere verbondenheid die een taal geeft, kun je nergens anders mee vergelijken. Dat is pure rijkdom.’

De pijn van taal

Een gevoel dat Pinar heel goed herkent.

Tegelijkertijd ziet ze ook regelmatig de schaduwkant die een taal met zich mee­ draagt. ‘Ik ken mensen die hun moedertaal heel bewust hebben achtergelaten toen ze naar Nederland kwamen. Juist omdat de taal hen herinnert aan hetgeen ze zijn ontvlucht. Taal kan dus ook pijn doen. Het is vooral de setting waarin je dezelfde taal spreekt die ervoor kan zorgen dat een taal een rijkdom is. Ik spreek heel bewust Ne­ derlands met vrienden en collega’s, omdat ik me Nederlandse voel. Ik ga niet op zoek naar Turkse communities om de Turkse taal nog te spreken. Dat doe ik alleen met mijn moeder en mijn zussen. Met hen voel ik die diepere verbinding. Dat gevoel van thuiskomen via de taal.’

‘Als ik boos ben, kan ik zo snel geen Nederlandse woorden vinden’

Gezien worden

Ook Eelco gebruikt de taal om nader tot elkaar te komen. Naast het Fries spreekt hij Nederlands, Liwwadders en beschikt hij over een aantal woorden Arabisch en Thais. ‘Ik heb een tijdje in Thailand en Li­ bië gewoond. Daar heb ik altijd mijn best gedaan om de taal te leren. Door je te ver­

Pinar Gezmen (36) kwam op achttienjarige leeftijd uit Turkije naar Leeuwarden. Inmiddels woont en werkt ze in Groningen als operatieassistente.

>>

21

Foto: Lucas Kemper

VERBINDING

Leeuwarden City of Literature

‘Taal zorgt voor herkenning maar zeer zeker ook voor érkenning’’ Eelco Galama (66) is geboren en getogen in Friens. Hij woonde en werkte onder andere in Libië, Thailand en Oostenrijk.

Foto: Lucas Kemper diepen in de taal, verdiep je je ook in de cul­ tuur. Mensen waarderen dat enorm. Deze talenkennis kwam me later goed van pas toen ik als docent aan NHL Stenden Hoge­ school voor de klas stond. Regelmatig had­ den we studenten uit het buitenland, die ik in hun eigen taal aansprak. Wanneer ik studenten bij de deur begroette met salāmu ʿalaykum zag ik gelijk een glimlach op hun gezicht. Het gevoel van herkenning, maar zeer zeker ook erkenning dat je gezien en gewaardeerd wordt: dat kan taal met je doen.’

Woorden missen

Of ze een woord missen uit hun eigen taal dat niet of nauwelijks te vertalen is in het Nederlands? ‘Oh ja, heel veel,’ lacht Aru­ nA. ‘Het Sarnámi kent zoveel woorden die in het Nederlands niet bestaan. Neem het woord jhutha. Dat gebruik ik wanneer ie­ mand anders van mijn glas heeft gedron­ ken en ik het niet meer wil. Zo’n woord heb je niet in het Nederlands.’ ‘Wij noemen dat ziyan etmek’, vult Pinar aan. ‘De vertaling

‘vies’ volstaat niet. Het is meer dan dat.’

‘Bjusterbaarlik is een goed voorbeeld uit het Fries,’ vindt Eelco. ‘De vertaling ‘bijzonder’ dekt bij lange na de lading niet. Bjusterbaarlik is veel meer dan dat.’

Dromen, denken en voelen

Op de vraag of taal je geluksgevoel ver­ sterkt, antwoordt het drietal volmondig ja.

‘Ik ben enorm trots op mijn taal,’ beaamt ArunA. ‘Het is wie ik ben, mijn geschiede­ nis. Taal is voor mij echt geluk.’ Pinar knikt instemmend. ‘Het Turks is mijn moeder­ taal, de taal die ik voor het eerst hoorde en sprak. De taal waarin ik droom, denk en voel. Wanneer ik boos ben kan ik zo snel geen Nederlandse woorden vinden. En een Nederlands boek raakt me lang niet zo als een boek van een Turkse schrijver.

De Turkse taal is nou eenmaal de taal van mijn hart.’ Eelco neemt het slotwoord. ‘Taal is veel meer dan grammatica en woorden.

Het is de manier om emoties met elkaar te delen. Een eerste vereiste om tot wederzijds begrip en understanding te komen.’

22

Over Pidgin Leeuwarden

Kun je een nieuwe, democratische taal ont­ wikkelen waarin álle reeds bestaande talen een plek krijgen? Het is de vraag die kunste­ naar Ahilan Ratnamohan zichzelf stelde. In 2020 ging hij de uitdaging aan in Leeuwar­ den. Samen met inwoners uit de stad creëerde hij een nieuwe taal: Pidgin Leeuwarden. Pid­ gin Leeuwarden is een project van productie­ huis Explore the North, Afûk en Leeuwarden City of Literature. Het wordt vanuit de Proef­ tuin Meertaligheid ondersteund door We the North. Inmiddels hebben er ook Pidgin-­ projecten gedraaid in Groningen en Zwolle.

www.pidginx.com

Dizze tekst lêsto yn it Frysk op

leeuwardencityofliterature.nl

zomer 2022

VERBINDING

Ynbêde/Ingebed

Minym ferweech/ Minieme gebaren

BOEKEN TIPS

Peter van Lier en Elske Schotanus Afûk

It lânskip om him hinne hat in wûn­ derlike ynfloed op de poëzij fan Peter van Lier. De widens en de leechte fan it Fryske plattelân wurde wjerspegele yn de foarm fan syn gedichten, dêr’t ôfbrutsen rigels en wytrigels sa op­ fallend yn oanwêzich binne, en dêr’t er him yn ôffreget hoe’t we ús ferhâl­ de kinne ta ús omjouwing.

Luitingh-Sijthoff

Het oude Egypte komt tot leven in dit rijk geïllustreerde boek. Een jon­ ge koningsdochter werpt zich op als beschermer van haar halfbroertje: Toetanchamon, een zwak jongetje en de toekomstige farao van Egypte.

Alles lijkt goed te gaan tot het nood­ lot toeslaat en haar eigen leven in groot gevaar is.

uitgave in eigen beheer Krekt no! Jong leard is âld dien!

Hoe zou een welkome wereld eruit moeten zien? Een wereld waarin eenieder zichzelf mag zijn en zich gezien en gehoord voelt.

Een wereld waarin er oprechte aandacht is voor elkaars gewoonten en verschillen.

Hoe soe in wolkomme wrâld derútsjen moatte? In wrâld wêryn’t elkenien him sjoen en heard fielt. In wrâld wêryn’t der oprjocht omtinken is foar mekoar en foar mekoars gewoanten en ferskillen.

Dit praatplatenboek is bedoeld voor ouders met kinderen in de leeftijd van 0 tot 100 jaar.

Het is uitermate geschikt als voorleesboek, maar ook om als kind zelf te lezen (leeftijd 7–10 jaar). Tevens is er heel veel te zien op elke praatplaat. Kun jij bijvoorbeeld de paarse speelgoedkrokodil van Sam vinden?

Dit praatplateboek is bedoeld foar âlders mei bern yn de leeftiid fan 0 oant 100 jier. It is tige geskikt as foarlêsboek, mar ek om as bern sels te lêzen (leeftiid 7–10 jier). Der is ek in hiel soad te sjen op elke praatplaat. Kinsto bygelyks de pearse boartersguodkrokodil fan Sam fine?

Yn de wike fan Sam wurde elke dei twa keuzes sketst om de wrâld in bytsje mear wolkom te meitsjen. By elke praatplaat binne post-its plakt om in twagesprek oan te gean mei de harker(s).

Dit boek is ynspirearre op de praktyske filosofy Hostmanship. Hostmanship® is in registrearre hannelsmerk fan de Hostmanship Group Nederland B.V.

Nederlands Frysk

De wolkomme wrald fan Sam

Juist nu! Jong geleerd is oud gedaan!

De welkome wereld van Sam

De wolkomme wrâld fan Sam

In dit Nederlands/Fryske kinderboek beleeft hoofdpersoon Sam allerlei avonturen met Boras en Rosie. De drie vrienden delen ervaringen die te maken hebben met je inleven in een ander, nieuwsgierig zijn naar het on­ bekende, verantwoordelijkheid ne­ men. Het verhaal behandelt per dag steeds twee keuzes. Een voorlees-, kijk- en zoekboek.

Dit boek is geïnspireerd vanuit de praktische filosofie Hostmanship. Hostmanship® is een geregistreerd handelsmerk van de Hostmanship Group Nederland B.V.

De ein fan in moai houlik, it begjin fan in nije leafde en as Dichter des Vaderlands by fersoargingshuzen del om mei âlderen te praten oer harren bernetiid, wurk en relaasjes. Dat en mear beskriuwt Tsead Bruinja yn dizze nije twatalige bondel oer hoe’t we tegearre – en soms allin­ nich – troch de tiid komme.

Lida Dykstra en Djenné Fila

Brenda de Zwaan

In de week van Sam worden elke dag twee keuzes geschetst om de wereld een beetje meer welkom te maken. Bij elke praatplaat zijn er post-its geplakt om in dialoog te gaan met de luisteraar(s).

Afûk

Schaduw van Toet (10+)

De welkome wereld van Sam (7+) De welkome Sam wereld van

Tsead Bruinja

Brenda de Zwaan & Bettie Spits

9 789090 345239

wt_welkome_wereld_van_sam_boek_omslag_NL_FRYSK_260x210mm.indd 1

26-04-2022 11:31

Omke Ûle past op (3+)

Stabij

Paul van Dijk

Tjibbe Hooghiemstra en Douwe Kootstra

Omke Ûle sit it leafst feilich thús. Hy hâldt net fan drokte en is oeral be­ naud foar. Hy is dan ek hielendal net bliid as er op syn neefke Eppy pas­ se moat. Want Eppy wol de wrâld ûntdekke – op aventoer! Mar doart Omke Ûle dat wol?

Afûk

Noordboek

De stabijhoun inspireerde beeldend kunstenaar Tjibbe Hooghiemstra en schrijver/verteller Douwe Kootstra tot een boek vol tekeningen en ver­ halen over dit eigenwijze, Friese hondenras. Een ode aan de mens in het beest. Verkrijgbaar in het Fries en het Nederlands.

23

LICHT

Leeuwarden City of Literature

Gelok sit net yn de holle In hurde fal op ’e holle, no 4,5 jier lyn, feroare yn ien klap it libben fan aktrise en sjongeres Tet Rozendal. Se stie doe as 34-jierrige jonge frou middenyn it libben doe’t alles stil foel.

In tsjustere tiid folge, mar úteinlik fûn se har gelok wer.

Hoe hat se dat fûn en wat is gelok foar har?

Tekst Wendy Kennedy Foto's Aron Weidenaar

24

zomer 2022

‘It wie 17 desimber en ik rûn nei de auto. Ik hie net yn de gaten dat it glêd wie en foar­ dat ik it wist fleagen myn fuotten yn de loft en lei ik mei de holle achteroer op ’e grûn.’

Se rûn in harsenskodding op en moast it rêstich oan dwaan. Nei uterlik seis wiken soe it oer wêze, mar it rûn oars. ‘It waard hieltyd slimmer en ik hie konstant pine.’

Nei ferrin fan tiid en allerhanne ûndersiken waard dúdlik dat it om traumatic brain injury gie. Der wie gjin behanneling foar, seine se yn it sikehûs en Tet moast der mei leare lib­ jen, wie it boadskip dat se krige. Se wie op toer mei har foarstelling Mata Hari en hie krekt in nije freon. ‘Ik libbe myn dream.’

LICHT

Tet by Uitgesteld geluk

Tet Rozendal lêst noch foar by Uitgesteld geluk/Utsteld gelok op sneon 16 july yn Wyns en snein 17 july yn Surhústerfean (beide tegearre mei Sjoerd van Beem), op woansdei 20 july yn Twizel en op sneon 13 augustus yn Obe/ Ljouwert. Har eigen ferhaal Dyn libben op ierde sil ljochter wurde is op 26 juny foarlêzen yn Bitgummole en nei te lêzen en werom te harkjen op uitgesteldgeluk.nl.

Se koe har hjir net by del lizze en hat fer­ skate terapyen folge dy’t har bytsje by byt­ sje fierder brochten. ‘Ik haw no einlik it ge­ foel dat ik wer wat mysels bin, fansels wol mei beheinings. It is in grut kado, ik bin hjir hiel tankber foar.’ Se moat noch wol hiel bewust kieze wat se wol en net docht en ek wer de tiid nimme om te herstellen.

Dochs is dit net wat har it lok wer werom jûn hat. ‘Ik haw it idee dat ik troch myn sykte yn in hegedrukpanne sitten haw. Foar myn gefoel bin ik mentaal no wol tachtich jier âld. Ik wit no wat der foar my ta docht en kom rapper ta de kearn.’ Se fertelt dat se libbet yn it ‘no’. ‘Ik haw jierrenlang mei in hiele protte pine lein en ik koe gjin prikkels ferneare. It wie oft ik finzen siet yn myn li­ chem, dat wie in hiele swiere tiid.’

Se wie al bekend mei meditearjen en dat wie foar har in gelok, want wat nijs leare slagge doe perfoarst net. Meditearjen wie jierrenlang sa’n bytsje it iennichste dat se koe en it holp har om de drege dagen troch te kommen. ‘Ek al hast it swier, noch hieltyd kinst yn it moment wêze. Der is dan noch gewoan romte foar lytse dingen wêr’tst fan genietsje kinst. Sa as in fûgeltsje yn de tún, in boskje blommen fan in freondinne dy’t oan dy tinkt of in lekker slokje kofje.’

Se fertelt oer har besef dat gelok net oer it grutte en it meislepende giet. ‘Foar myn ûn­ gelok tocht ik altyd dat ik wat fan mysels meitsje moast en focht dêrfoar. Mar dêr sit it gelok net. Ik sjoch no dat it net falt of stiet mei de mate fan myn sukses, mar dat it folle mear sit yn bygelyks in ferbinings­momint mei in kollega.’ Ek har hûn Famke jout har lok. ‘Doe’t ik sa siik wie koene myn harsens taal net ferwurkje en dêrom koe ik gjin

minsken om my hinne ha, want minsken wolle prate en dat koe ik net. In bist makket kontakt sûnder wurden. Ek al fielde ik my sa beroerd, sy krûpte ticht tsjin my oan.’

‘Fierder wit ik no dat it hiel belangryk is om goed foar mysels te soargjen. Want dan kin ik oaren ek helpe. Dat koe ik hiel lang net, wylst ik fan oaren helpe sa gelokkich wurd.’

Op de tafel by har thús yn Menaam stiet in boskje blommen mei in gedichtsje der­ by oer freonskip. ‘Fan in freondinne krigen dy’t ik holpen haw. Witst, ik fiel my bytiden krekt oft ik op ’e nij berne bin. Ik fiel alles folle sterker en fyn alles sa moai.’

Se hat no in hiel oar libben as in pear jier lyn. Oft se noch ferlet hat om op ’e plan­ ken te stean? ‘Ik fiel dy drang net hiel bot.

It artystelibben wie hektysk, de rêst en oarder dogge my goed en it jout my romte foar fierder herstel en om oare parten fan mysels fierder te ûntwikkeljen. Sa geniet­ sje ik fan it skriuwen fan ferhalen.’ Se hat it teäterstik Ferlies yn lockdown skreaun en ien fan de ferhalen fan Uitgesteld geluk: Dyn libben op ierde sil ljochter wurde, basearre op har nije libben. Ek lêst se in oantal ferhalen fan oaren foar tidens de hûndert dagen fan Uitgesteld geluk.

25

‘Ik sjoch wol wat der op myn paad komt.

Foarhinne moast ik der altyd hiel bot oer neitinke, no wit ik yn ien sekonde oft yts by my past of net.’ Se fynt it skriuwen bytiden wol wat iensum. ‘Ik fyn ferbining mei min­ sken hiel moai en folgje no in oplieding yn komplemintêre geneeskunde om terapeut te wurden.’

Wat is gelok no foar har? ‘Wy minsken haw­we úteinlik allegearre itselde nedich tink ik, al kin de foarm ferskille. At ik nei myn holle harkje dan tink ik fan alles nedich te hawwen, mar as ik lústerje nei myn hert dan fiel ik dat it giet om de fer­ bining mei mysels en mei oaren, it is de leafde dy’t my gelokkich makket. Us holle tinkt dat we dingen nedich hawwe, mar yn ús hert witte we dat dat net sa is.’

Deze tekst lees je in het Nederlands op

leeuwardencityofliterature.nl

LICHT

Leeuwarden City of Literature

Gelok yn ’e nacht

Yllustraasjes Berber van den Brink

It ljocht sjen, ljocht yn it tsjuster, in ljochtpuntsje ûntdekke, allegear útdrukkingen foar (op ’e nij fûn) gelok. Mar gelok skûlet ek wis wol yn ’e nacht! Einlik rêst, tsjuster, dreamen. Of krekt: einlik libje, tiid, konsintraasje! Hokker gelok bringt de nacht?

As de sinne ûndergiet – yn ’e simmer sa om tsien oere hinne – wurdt in nije wrâld wekker.

Under mear ûlen, flearmûzen, dassen en nachtflinters fiele har hielendal yn har elemint.

22:00 Hast nergens is de wrâld mear echt tsjuster.

Dat is min nijs foar ússels en foar de natuer. Tink oan fersteurde (sliep)ritmes, ûnsichtbere stjerren en in himelheech enerzjyferbrûk. Wat kinst deroan dwaan?

Sjoch foar tips op nachtvandenacht.nl.

05:00

Al om twa oeren foar sinne-opkomst hinne begjinne sjonglysters en klysters te sjongen. Der komme hieltyd mear soarten by, mei om sinne-opgong hinne in pyk.

In deistich fergees fluitkonsert.

26

zomer 2022

LICHT

Kinst dy wekkere bisten ûntdekke yn it Dwingelderfjild.

Fanôf Anserpad 2, Dwingeloo start in nachtkuierrûte fan fiif kilometer fan Natuurmonumenten.

Wol stil kuierje!

03:00 Der binne fansels ek minsklike nachtbisten; net foar neat ha wy it oer it ‘nachtlibben’.

Dûnsje en drinke oant yn ’e lytse oerkes betsjut foar mannichien ultym genietsjen.

00:00

Foar mannichien is de nacht krekt it momint om te wurkjen. As frachtweinsjauffeur, yn in magazyn, yn ’e soarch. Lekker konsintrearre oan ’e slach, sûnder telefoan, mail en file.

04:00

Nachts lekker sliepe? Dan bist de oare deis skerper en alerter, fleuriger en positiver.

Fan struktureel genôch sliepe knapst wat sûnens en looks oanbelanget enoarm op.

27

LICHT

Leeuwarden City of Literature

In lichtjaren heeft niemand haast

BOEKEN TIPS

Marjolijn van Heemstra de Correspondent Marjolijn van Heemstra onderneemt een intrigerende zoektocht door de ruimte die we op aarde missen, en de ruimte die ons tegelijkertijd overal omringt. Langs de vierkante meters waarop we elkaar in de weg lopen, tot de cirkels die we trekken om de zon. Want terwijl de wereld benauw­ der wordt, ontdekte ze: in lichtjaren heeft niemand haast.

Uurwerk Ane Riel

Prometheus Alma windt elke dag de klok op die haar door decennia van verdriet en vreugde heeft begeleid. De herinne­ ringen aan haar overleden man ver­ storen haar gemoedsrust. Wat is er met hem gebeurd? Een ontmoeting met een jongen geeft haar leven een nieuwe impuls. De duisternis van de winter maakt plaats voor het licht van de lente.

The Wadden Sea Nature and Cultural Heritage

Middernacht­ bibliotheek Matt Haig

John Frederiksen

Nora komt tussen leven en dood in de Middernachtbibliotheek terecht, waar ze de kans krijgt te ontdekken welke levens ze had kunnen leiden als ze andere keuzes had gemaakt.

Een betoverende roman die toont dat er altijd andere mogelijkheden zijn als je het somber inziet. Een ode aan het leven, ook als dat gebreken vertoont.

Nederland kent slechts twee Dark Sky Parken, gebieden waar het ’s nachts nog echt donker is en waar bezoekers die duisternis kunnen beleven. Beiden bevinden zich in het waddengebied (UNESCO Werelderfgoed): de Bosch­ plaat van Terschelling en Nationaal Park Lauwersmeer. Dit (Engelstalige) boek over de Deense, Duitse en Ne­ derlandse Waddenkust onderzoekt de intieme interactie tussen natuur en mens.

Gyldendal Nonfiction

Lebowski

De Hemelbouwer

Wandelen

Arjen Dijkstra

www.noordboek.nl

A RJEN DIJKSTR A

Aan het eind van de achttiende eeuw bouwt Eise Eisinga, inwoner van de kleine universiteitsstad Franeker, een schitterend model van het zonnestelsel. Als het af is, verspreidt het nieuws van dit Planetarium zich razendsnel over de wereld.

Met dit boek vertelt Arjen Dijkstra een prachtig nieuw verhaal over het leven van Eisinga en het ontstaan van het Franeker Planetarium. Via tientallen, voorheen onbekende, bronnen weet hij een verrassend beeld te construeren van de Hemelbouwer.

Dijkstra plaatst Eisinga in de context van grote economische, politieke en wetenschappelijke veranderingen. De geschiedenis van Eisinga en het Planetarium zijn nauw verweven met het ontstaan van het moderne Nederland.

biografie eise eisinga

Aan het eind van de achttiende eeuw bouwt Eise Eisinga een schit­ terend model van het zonnestelsel, gewoon in zijn eigen huis in Frane­ ker. In deze biografie werpt Arjen Dijkstra nieuw licht op het leven van Eisinga, het ontstaan van het Pla­ netarium, en de grote economische, politieke en wetenschappelijke ver­ anderingen in die tijd.

De Hemelbouwer

Noordboek

A RJEN DIJKSTR A

Thich Nhat Hanh

Uitgeverij Ten Have

De Hemel bouwer

Tip van Tet Rozendal!

In Wandelen neemt de Vietnamese boeddhistische monnik en dich­ ter Thich Nhat Hanh je mee naar buiten. Hij laat zien hoe heilzaam wandelen kan zijn, door het lopen te combineren met meditatie en mind­ fulness. Geniet van elke stap, elke ademhaling, de lucht en het uitzicht.

EEN BIOGR A FIE VA N

EISE EISINGA NOOR DBOEK

28

zomer 2022

GEDICHT

Griis gelok Parys hat de ruten iepensetten in mylde wyn waait oer de Place Beaubourg omklongeljende wolken en cappuccino op ’en paad ik sit bûten by in taffeltsje fan in kafee midden op ’e dyk set in man syn hûs del mei in klap slacht er de doar fan de âld mercedes ticht en docht as heart er it fjoerslachs toeterjen net yn ’e hannen in grutte plestik sek mei fûgelsied dan, fladderjen út alle hoeken, stedsfûgels, it plein in boek mei wite siden, dêr’t letters op rûgelje in griemmank fan griis, de strjitte in tapyt

dy’t súntsjes mei de hân oer de fearren strykt by eltse skiere skoaier wer oare dingen sjocht, it blau griis fan it bealchje, de ljochtgrize wjukken it wyt, de nuvere soerstôkrôze skonkjes ‘Qui est-ce?’ freget ien oan de garçon ‘un ami des pigeons’, seit er ûngemurken wurdt de doweman wei yn in wolk fan griis gelok

paul van dijk

29

Foto: Unsplash/Angelo Wagan

falle se him oan? flústeret myn reptilebrein dat wy twaën inoar hjir moetsje moatte, gnyskje ik de man dy’t it mier hat oan dowen, en hy

AGENDA

Leeuwarden City of Literature

Literaire agenda Een greep uit literaire activiteiten van de komende maanden.

Pak je agenda en plan! Houd daarnaast onze website en socials in de gaten. sneon 16 july

10 en 11 september

5 o/m 30 septimber

Utsicht: boekpresintaasje en konsert Aggie van der Meer

Foto: Maartje Roos

Foto: Haye Bijlstra

Lês-mar-foar-wiken

Open dagen bij Tresoar

Tresoar, Afûk en Stichting Uitzonderlij­ ke Producties (UP) bringe nij wurk fan de Fryske skriuwster Aggie van der Meer (93) út Boalsert út. De bondel gedichten en fer­ halen hjit Utsicht. Komponist Hoite Pruik­ sma makke op basis fan dy teksten fer­ skate komposysjes en hat se mei meardere muzikanten gearstald op in cd dy't yn dizze bondel opnommen is.

Tresoar bestaat 20 jaar! De schatkamer van Fryslân trakteert jou daarom op aller­ lei extra activiteiten met als hoogtepunt de open dagen op 10 en 11 september. Tijdens deze open dagen ontdek je de schatten van Tresoar en kun je deelnemen aan bijvoor­ beeld een literaire peepshow, met span­ nende verhalen waar je oren een beetje rood van worden, en een literaire quiz om je kennis te testen! Durf jij het aan? Meer informatie vind je op tresoar.nl.

sneon 16 july, 20:00 oere Martinitsjerke Boalsert

10 en 11 september, 11.00-16.00 uur Boterhoek 1, Leeuwarden

stichting-up.nl

tresoar.nl

30

Sawat de hiele moanne septimber binne it de Lês-mar-foar-wiken. Yn dy perioade wurdt oeral yn Fryslân foarlêzen út it nije Tomke-boekje. It tema foar dit jier is ‘thús’.

Fansels krije alle pjutten it boekje nei it foarlêzen mei nei hûs. By de bibleteken is in programma mei dûnsjen, sjongen en muzyk meitsjen mei Tomke en op Omrop Fryslân binne nije aventoeren fan Tomke te sjen.

Oja, Keimpe de Krokodil docht ek mei!

tomke.frl

1 t/m 16 oktober Explore the North: Stadskas en Festival De Stadskas en festival Explore the North zijn na twee coronajaren terug! De Stadskas op het Hofplein is ruim twee weken lang het culturele hart van Leeuwarden. Elke dag vind je daar een gratis toegankelijk programma; van jonge woordkunstenaars

zomer 2022

AGENDA

oersetting te meitsjen: Beamhutferhalen, te healwiis om te fertellen - oant no ta! By besteging fan op syn minst €15,00 oan berneboeken krigest it geskink kado.

oankeap fan in boek yn dyn boekhannel it Frysk Kadoboek der fergees op ta. De Fryske Boekewike en it Kadoboek binne in inisjatyf fan Boeken fan Fryslân.

boekenfanfryslan.nl

11 t/m 14 oktober

Foto: Xanne Vera Wijkamp

tot avontuurlijke theatermakers uit de stad of provincie. Tijdens het festival wandel je door de Leeuwarder binnenstad en word je op prachtige locaties verrast door ver­ halen, muziek, theater en nog veel meer.

Lokale helden, internationale toppers, jong talent en oude bekenden delen het podium.

Daarmee laat Explore the North de Leeu­ warders, Friezen en vele gasten van buiten kennismaken met wat er onder de eigen stadsoppervlakte borrelt.

Stadskas: 1 t/m 16 oktober (gratis toegang) Festival: 14 t/m 16 oktober

explore-the-north.nl

boekenfanfryslan.nl

5 o/m 16 oktober

vrijdag 18 november Story Valley Jonge en meer ervaren toneelschrijvers werkten samen aan het thema ‘het onmo­ gelijke’. Het resultaat is deze theatervoor­ stelling met Bart Harder, Karel Hermans en Rik Witteveen, over veel willen en wei­ nig kunnen. Iets waar we het afgelopen jaar allemaal mee te maken hebben gehad.

Toch? Joost Oomen leidt het nagesprek.

Kinderboekenweek en Fryske Berneboekewike Tagelyk mei de lanlike Kinderboekenweek is it dit jier ek wer Berneboekewike. It tema fan de Kinderboekenweek is Gi-ga-groen. It Kinderboekenweekgeschenk is in ferhaal út de populêre rige De waanzinnige boomhut.

Bysûnder is dat it geskink fan ’t jier ek yn in Fryske oersetting te krijen is! Boeken fan Fryslân hat Martsje de Jong ree fûn om de

storyvalleyacademy.com

28 oktober o/m 6 novimber Fryske Boekewike Freed 28 oktober begjint de Fryske Boeke­ wike feestlik mei it Boekefeest op It Hear­ renfean! Spesjale gast is de skriuwer fan it Frysk Kadoboek: Ferdinand de Jong. Yn de Fryske Boekewike dêrnei krigest by

31

Pier21: Verhalenavond Opnieuw ontmoet heel Friesland elkaar om verhalen te vertellen en te beluisteren. In de hele provincie openen deuren van kroegen, huizen, bibliotheken, dorpshuizen, musea en kerken voor persoonlijke verhalen van ver­ tellers van dichtbij en veraf. Het thema van dit jaar is De Ommekear. Want niets is zo inte­ ressant als dát moment in het leven dat er­ voor gezorgd heeft dat iemand het helemaal anders is gaan doen... Wil je ook een verhaal vertellen? Meld je dan aan op de site.

verhalenavond.nl

Ljouwert is UNESCO City of Literature. Mei dizze bliuwende titel foar stêd en provinsje meitsje wy diel út fan it wrâldwide netwurk fan sawat 250 Creative Cities. Der binne stêden mei in fokus op design, film, gastronomy, muzyk en dus ek ... literatuer! As UNESCO City of Literature wolle Ljouwert en Fryslân ynvestearje yn in profesjoneel meartalich literêr klimaat, in ynternasjonaal netwurk en it sa tagonklik mooglik meitsjen fan literatuer.

Tijdens Arcadia brengt Leeuwarden UNESCO City of Literature Uitgesteld geluk: 100 verhalen van 100 schrijvers worden gedurende 100 dagen live voorgelezen in 100 idyllische tuinen.

Leeuwarden UNESCO City of Literature wordt mogelijk gemaakt door:

leeuwardencityofliterature.nl | uitgesteldgeluk.nl