Leesbijlage, zomer 2024
LETTER
Lezen voor de toekomst ― Lêze foar de takomst
Rinke Verkerk:
‘Kijken waar het ongemakkelijk voelt’
Sipke de Schiffart skriuwt sûnder rem
En: lied Meindert Talma, boekentips, strip & meer
Lêze yn ymmorele tiden
Men soe sizze kinne dat romans gean oer it iepenjen fan mooglike foarstellings fan ús realiteit. Leefbere foarstellings, mar ek net-leefbere. Literatuer kin en mei ommers (binnen de grinzen fan it strafrjocht) amoreel of ymmoreel wêze. Dêrtroch hat literatuer altyd útsoarte in frijplak west, dêr’t de grinzen fan ús bestean as minske ûndersocht wurde kinne.
De wize dêr’t skriuwers dat de ôfrûne pear hûndert jier op dien hawwe, is fansels bot feroare, dêrby gebrûkmeitsjend fan literêre techniken lykas tiid, taal en romte. Dit hat laat ta in protte en ek ekstreme eksperiminten en dy hawwe my persoanlik altyd wol fassinearre. Wêr komt de roman wei, wat kin de roman (noch) en hokker rjochting giet it op? Ik wol as lêzer ommers net yn it klisjee ferfalle dat ik op in stuit allinnich noch mar biografyen lês, om’t ik myn nocht ha fan de roman.
Tajûn, der ferskine novelles as Een klein detail fan de Palestynske skriuwster Adania Shibli of Dit soort kleinigheden fan Claire Keegan dy’t wat wêzentliks útdrukke oer in brânend aktuele problematyk, mar hieltyd mear reitsje ik as lêzer fan literatuer blokkearre. Want is it oant koartlyn ûnfoarstelbere net gewoan werklikheid wurden? Is it abnormale net normaal wurden? Literatuer rint mooglik al achter de feiten fan it wrede deistige libben oan en dizze tiden freegje tink wat oars. Ik krij ek mear ferlet fan wat skientme, humor, styl en ienfâld. Fantasy haw ik noait wat oan fûn, dystopyske romans en oare spekulative literatuer kinne om my stellen wurde en spannende ferhalen konsumearje ik leaver fia in streamingtsjinst. Gelokkich werkende ik de lêste moannen wat bysûnders yn de film Perfect Days fan filmmakker Wim Wenders en yn de novelle Park Life fan de priiswinnende Japanske skriuwer Shuichi Yoshida. Beide skitterje yn al har oprjochtens en sobere styl. Perfect Days is in film oer in man dy’t dúdlik wat dingen achter him litten hat, hoewol’t wy noait te witten komme wat dan krekt. Hy hâldt in tal iepenbiere húskes soarchfâldich fris en konsintrearret him dêrneist benammen op de skientme fan muzyk, boeken en beammen dy’t er om him hinne hâldt. De evokative krêft fan ’e film hie in betsjoenend effekt op my.
Yn de hearlike novelle Park Life komt in jonge man elke dei nei in park fan Tokio. In plak dêr’t net folle te dwaan is. Hy belibbet dêr gjin sensasjonele dingen, útsein miskien de bysûndere dialogen dy’t er hat mei in frou dy’t er tafallich ferskate kearen moetet. De novelle is likefolle in oade oan it deistich libben as in pleit foar fertraging en besinning. Priuw stadich de wurden, lit se besakje en besef dan wat in ryk en wiis wurk dizze koarte novelle eins is. Beide keunstwurken soene grif omskreaun wurde kinne mei wurden as ‘ûnbeheind djip’, ‘ienfâldich’, ‘beskieden’ en seker ‘hoopfol’. Der docht him no yn it libben in soad ûngemak foar en ek yn de literatuer is it gjin ‘hupfaldera’. Ik longerje fûleindich nei in tsjingif, dus moat literatuer miskien wol wer mear oer moaie en leefbere foarstellings fan ús werklikheid gean?
Ernst Bruinsma
Direkteur Leeuwarden UNESCO City of Literature
Thema: ongemak
Elke LETTER heeft een eigen thema, waar schrijvers en beeldmakers zich door laten inspireren. Dit keer is het ‘ongemak’, opgesplitst in vier deelthema’s om het van meerdere kanten te bekijken. Treffend in deze tijd vol onzekerheden en zwart/wit denken. Soms is ongemak ook heel alledaags. Zoals op de coverfoto, waarop fotografe Mirjan van der Meer door neefje en nichtjes werd bekogeld met gras en er vlak voor de foto “in fûgel op it jaske skiten hat”.
Bijna alle artikelen en verhalen van LETTER worden zowel in het Fries als het Nederlands geschreven. Staat een tekst in het Nederlands in de gedrukte editie, dan vind je de Friese versie op onze website. En andersom. Je vindt de bijdragen uit deze LETTER (én de eerdere edities) onder ‘Publicaties’ op leeuwardencityofliterature.nl . Of scan:
Team Leeuwarden UNESCO City of Literature, v.l.n.r.: Tryntsje van der Steege, Sito Wijngaarden, Grietje Deinum, Berber van Oyen-Peenstra en Ernst Bruinsma. Foto: Natalia Balanina
6
Rinke Verkerk: ‘Kijken waar het ongemakkelijk voelt’
4
Skriuwersfakskoalle: verdere verdieping voor Fries schrijftalent
Sipke de Schiffart skriuwt sûnder rem 17
‘Sjoe?’ Dat was het eerste woord dat ik uit je mond hoorde. 24
BEZWAARD ONGERIEF ABSURD NUANCE
6
Interview met schrijfster Rinke Verkerk
9
Essay door Lieke van den Krommenacker
11 Boekentips
12
Portretten van leergierige schrijvers
14
Strip door Gerco van Beek
16 Boekentips
17
Interview met schrijver Sipke de Schiffart
20
Lied door Meindert Talma
21 Boekentips
22
Over nuance, in soundbites
24
Voorpublicatie Rasha Khayat
26
Leesrecept van de Culturele Apotheek
27
Boekentips
28
Briefwisseling Arjan Hut en Marrit Jellema
30 Literaire agenda
Idee, samenstelling en eindredactie: Leeuwarden
UNESCO City of Literature (Berber van Oyen, Ernst Bruinsma, Grietje Deinum, Sito Wijngaarden, Tryntsje van der Steege)
Correctie en vertaling: Martsje de Jong
Coverfoto: Mirjan van der Meer
Vormgeving: BW H ontwerpers, Leeuwarden
Druk: Mediahuis Noord
Verspreid met Leeuwarder Courant en Friesch Dagblad © Leeuwarden UNESCO City of Literature, juli 2024 Niets uit deze uitgave mag geheel of gedeeltelijk worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar worden gemaakt, op welke wijze dan ook, zonder schriftelijke toestemming van Leeuwarden UNESCO City of Literature. De uitgever sluit iedere aansprakelijkheid voor schade als gevolg van druk en zetfouten uit.
Colofon
Verdieping voor Fries schrijftalent
Het is half 9 ’s avonds en pauze op de Skriuwersfakskoalle. Vanuit twee zalen in Tresoar, Literatuurmuseum, archief en bibliotheek Fryslân, lopen lessen uit. Een tiental studenten neemt plaats aan de grote tafel, middenin de hal. Er ligt koek op tafel, ze kletsen en drinken een kopje thee. De ene helft heeft net poëzieles gehad en de andere helft Skriuwtechnyk A.
‘De pauze doen we altijd samen,’ zegt dichter en docent Skriuwtechnyk A, Arjan Hut.
‘We vinden het leuk als er echt een schoolse sfeer hangt.’ Het is een bijzondere dag, want vandaag hebben de organisatoren van de Skriuwersfakskoalle een handtekening onder een nieuwe samenwerking gezet. De Friese school zal vanaf 1 juli onder de vleugels genomen worden van de landelijke Schrijversvakschool; een instituut met meer dan 40 jaar ervaring. Een stap die volgens de betrokkenen zal zorgen voor veel nieuwe mogelijkheden, zowel in de uitbreiding van het lesprogramma in Friesland, als voor uitwisseling van studenten en docenten.
Tussen lokale literaire helden
Voor de gelegenheid wordt de les van Arjan vandaag gegeven in de GysbertJapicxzaal, vernoemd naar de Friese dichter en schrijver onder wiens naam ook de belangrijkste Friese literatuurprijs wordt uitgereikt. De studenten lezen korte gedichten voor, die ze de afgelopen week als huiswerk hebben gemaakt. Schetsen van hitte, muggen, blote basten en de zon klinken door de ruimte, er wordt gegrinnikt en vol herkenning geknikt. Het was een warme week. Op de goudgekleurde wanden van de imposante zaal hangen de portretten van vorige winnaars van de Gybert-Japicxprijs. ‘Onderdeel van de prijs is dat er een portret van
je wordt geschilderd ,’ licht Arjan toe. ‘Wie weet hangt het gezicht van één van onze studenten hier ooit ook.’ Dat zou mooi zijn; één van de belangrijkste doelstellingen van de Skriuwersfakskoalle is namelijk het versterken van de aanwas van talentvolle Friestalige schrijvers.
‘Vaak komen mensen er pas schrijvende achter, welk genre hen goed ligt’
Pauline Durlacher
De Skriuwersfakskoalle ging in 2021 van start op initiatief van Leeuwarden City of Literature, Tresoar en de Schrijversvakschool in Groningen. Eén persoon in het bijzonder speelde een grote rol in het aanjagen van schrijflessen in het noorden van Nederland. Pauline Durlacher is al vanaf de beginjaren betrokken bij de Schrijversvakschool. Eerst als student (‘Ik ben nog steeds niet afgestudeerd,’ zegt ze daar lachend over), toen als medewerker en later zette zij de opleiding in Groningen op, die in 2022 al is opgegaan in de landelijke Schrijversvakschool. 4
Tekst Anna Lillioja
‘Met de vestiging in Groningen had ik de ambitie om niet alleen les te geven in het schrijven, maar de leerlingen ook kennis te laten maken met het culturele veld waartoe ze behoren,’ vertelt ze aan de telefoon. Ook bij de Skriuwersfakskoalle is dit aspect belangrijk. De studenten maken hier niet alleen kennis met het literatuurveld in het algemeen, maar ook specifiek met de Friese literaire traditie. Ook in de les van Arjan liggen er bij alle studenten boeken op tafel: de avond begint altijd met het bespreken van hetgeen dat wordt gelezen. Laatst is de groep op literaire wandeling door Leeuwarden geweest, waarbij ze verschillende gedichten in de openbare ruimte langsliepen en samen lazen. ‘Het schrijven kan soms eenzaam zijn,’ zegt Arjan. ‘Dan is het niet alleen fijn om hier samen te komen, maar ook om te weten dat je deel uitmaakt van een lange en rijke geschiedenis.’
Appen in het Fries
Voor veel van de studenten in Leeuwarden is de Friestaligheid van de lessen een reden op zich om deel te nemen. Lara (38) uit de andere klas van vanavond zit in haar tweede studiejaar aan de Skriuwersfak skoalle. ‘Ik ben opgegroeid in Brabant,’ vertelt ze. ‘Maar mijn opa was Fries. Fries leren spreken en schrijven leek mij een mooie ma
nier om meer in contact te komen met mijn voorouders.’ Ze leerde vier jaar geleden pas Fries, maar won inmiddels al een prijs voor haar Friestalige poëzie.
Een andere vrouw zegt dat het haar niet alleen om het leren schrijven gaat, maar ook om het behoud van de Friese taal. ‘Sinds ik hier op les zit, app ik ook in het Fries. In de familie appgroep keken ze eerst wel gek op. Maar ik zei: jullie zijn ook Fries, dus je moet dat gewoon kunnen lezen!’ Student Tryntsje uit het derde jaar schrijft haar verhalen inmiddels tot haar verrassing graag in het Fries, hoewel ze zich oorspronkelijk inschreef voor de Nederlandstalige cursus, die in dbieb wordt gegeven. ‘Die bleek al vol te zitten.’
Meer keuzevakken en gastdocenten
Maar ook voor aspirantschrijvers die graag in het Nederlands les willen krijgen, biedt de samenwerking met de landelijke organisatie veel nieuwe opties. ‘We kijken naar mogelijkheden om keuzevakken en gastlessen van andere docenten aan te bieden in het programma,’ zegt directeur van de Schrijvers vakschool, Hans Hogenkamp. ‘In Amsterdam en in Groningen zijn er een aantal vakken die je in Leeuwarden nog niet hebt, zoals non-fictie en jeugdliteratuur.’ Ook is er wellicht binnenkort de mogelijkheid om modules te volgen aan de Scenariovakschool – een zusteronderneming van de Schrijversvakschool. Een goede ontwikkeling, vindt Pauline. ‘We moeten kijken naar wat de student nodig heeft om zich te ontwikkelen als schrijver en daarin tegemoet kunnen komen. Soms is dat iets heel anders dan de student zelf had verwacht. Meer dan eens komen mensen er pas studerende en schrijvende achter, welk genre hen goed ligt.’
‘We willen studenten nog meer keuzemogelijkheden bieden’
Jitske de Hoop
‘We willen studenten nog meer keuzemogelijkheden bieden,’ zegt ook Jitske de Hoop, die in opdracht van Leeuwarden City of Literature als kwartiermaker betrokken was
bij het inrichten van de nieuwe samenwerking. Naast de vakken die nu al gegeven worden in Leeuwarden, zoals basismodules Skriuwtechnyk A en B, en de vakken waarin afgestudeerd kan worden: proza, poëzie, essay en toneel, zijn er ook ambities om hier nieuwe vakken en losse cursussen aan te bieden. Hiertoe wordt idea liter niet alleen met de landelijke organisatie, maar ook met lokale, Friese partijen samengewerkt. Een eerste pilot wordt gedaan met het vak kinderboekenschrijven. ‘Dit idee is ontstaan vanuit grote vraag naar meer Friestalige kinder en jeugdliteratuur,’ legt Jitske uit. Wie weet heeft het van jongs af aan stimuleren van Friestalig lezen ook een sneeuwbaleffect op de aanwas van Friestalige schrijvers. Zonder lezers immers geen schrijvers.
De wereld tot je door laten dringen Wie benieuwd is waar diens eigen talent en interesses op schrijfgebied liggen, kan volgens Pauline het beste de modules Skriuwtechnyk A en B volgen. ‘Het is een eerste
ontdekkingstocht van het schrijven in twee keer twaalf lessen. Je maakt kennis met zowel poëzie, als essay, als proza en toneelschrijven. Je experimenteert en hebt vooral ook veel plezier met taal.’
De lessen zijn bedoeld om je creativiteit en de basisprincipes van het schrijven te ontwikkelen. Zoals je verwonderen, maar ook het leren krijgen en geven van feedback. ‘Een schrijver heeft tegelijk een dunne en een dikke huid nodig,’ zegt Pauline. ‘Je moet de wereld om je heen tot je door kunnen laten dringen. Maar je moet ook goed tegen kritiek kunnen. Want daar word je een betere schrijver van.’
Na de zomer beginnen de lessen weer. Kijk op leeuwardencityofliterature.nl voor proeflessen en het complete aanbod, op de site vind je ook de Friese versie van dit artikel.
V.l.n.r.: Ernst Bruinsma, Pauline Durlacher, Vincent Kortmann, Jitske de Hoop, Hans Hogenkamp en Arjen Dijkstra, tijdens het ondertekenen van de samenwerkingsovereenkomst. Foto: Hoge Noorden / Jacob van Essen
Tekst en foto’s Marc Knip RINKE VERKERK
‘Je moet daar kijken waar het ongemakkelijk voelt’
Vanaf het moment dat journalist en schrijver Rinke Verkerk in 2020 moeder wordt, komen de angsten en nachtmerries, die te maken lijken te hebben met misbruik in haar verleden. Ze durft haar pasgeboren dochter niet meer uit het oog te verliezen, bang dat iemand haar pijn doet. Tijdens de therapie die daarop volgt, wordt ze geconfronteerd met mensen die wegkijken voor haar problemen.
Meer over Rinkes boek
Zo komt haar schoolgenootje Lenneke ineens weer in haar gedachten, die twintig jaar eerder tijdens een fietstocht aan Rinke vertelde dat ze werd misbruikt door haar opa. Rinke, dan 13 jaar oud, weet niet wat ze met het verhaal moet en de volgende dag gaat ze Lenneke uit de weg. Die herinnering roept allerlei vragen bij haar op. Zij keek dus ook weg. Waarom? Rinke neemt contact op met Lenneke om sorry te zeggen. Dat leidde tot het aangrijpende boek Het hele dorp wist het, over de rol van omstanders bij misbruik.
Die opwinding hangt al in de gymzaal als we ons verzamelen rondom de pannenkoeken. We vallen aan. Algauw is de bak van mijn groepje leeg. Ik kijk om me heen, op zoek naar meer. Het groepje naast me heeft er nog genoeg! Ik buig me tussen de kinderen door om er een te pakken, als een meisje naast me zegt: ‘Die moet je niet eten hoor. Dat zijn de zeemlappen van Heleen van Dijk.’ (Inleiding: Er is iets met Lenneke, blz. 17)
Rinke: ‘Daar en toen realiseerde ik me dat er iets was met Lenneke. Ik was een jaar of negen. Ze zat niet bij mij in de klas en
woonde niet bij mij in het dorp. Maar er was iets met haar en haar familie, zoveel werd me langzaamaan duidelijk. Lenneke was toen nog niet misbruikt, dat zou nog drie jaar duren, maar al wel besmet.’
‘Je bent erg aardig’, ‘Sst’: niet voor niets behoren de uitspraken van opa tot de standaarduitspraken van kindermisbruikers, die zo hun slachtoffers medeverantwoordelijk maken voor het misbruik. ‘Dit is ons geheimpje.’ ‘Ik doe dit omdat ik van je hou.’ ‘Jij wilt dit toch ook?’ (Hoofdstuk 1: Het misbruik, blz. 30) Rinke: ‘Hoe bekender de dader en hoe huiselijker de context, hoe ingewikkelder we het vinden om iets te doen. En het enige wat een dader van omstanders vraagt, is dat zij niets doen. Daders zijn extreem goed in verdelen en heersen. Zo ontstaan dode hoeken, waarin zij hun geheimen weten te verbergen. En daar waar je niet wilt kijken, gebeuren de dingen die je als samenleving niet wilt. Op die manier ontstaat er geen verhaal, geen patroon, en blijven slachtoffers in de overtuiging dat het aan hen ligt. Dus je moet kijken, ook, of eigenlijk juist waar het ongemakkelijk voelt.’
Boekentips Rinke Verkerk
Tara Westover — Leerschool (2019)
Een fantastisch boek. Het gaat over een meisje dat opgroeit in een superonveilig, geisoleerd Mormoons gezin in Idaho, met een bipolaire vader en een moeder die wegkijkt. Tara weet zich van haar familie los te maken, gaat studeren en weet haar eigen weg te vinden. Maar ze moet daarvoor wel breken met haar familie, die haar als een verrader ziet.
Griet Op de Beeck — Jij mag alles zijn (2021)
Dit gaat over een jong meisje, Lexi. Haar broer is overleden, haar moeder is depressief en haar vader werkt alleen maar. Lexi voelt zich verantwoordelijk voor de gevoelens van haar ouders, ze knipt op een gegeven moment zelfs haar haar af om het overleden broertje te kunnen spelen voor hen. Tot iemand ingrijpt en tegen haar zegt: dit hoef jij niet te doen, jij mag alles zijn. Heel mooi.
Iva Bicanic, Miranda Freriks en Esther Verhees — Ik vraag dit voor een vriend(in) (2024) De ondertitel is 123 vragen over seksueel misbruik. Hier staan de antwoorden in op alle vragen die je kunt hebben als slachtoffer of omstander. Met dit goed onderbouwde boek kun je in korte tijd heel veel leren, over schaamtegevoelens, of de eenzaamheid die je voelt als niemand je helpt, over de twijfels of je ooit nog iemand durft te vertrouwen.
En toch: hij gelooft Lenneke niet. Niet dat hij denkt dat ze staat te liegen. Meer dat ze een vervelend voorval groter maakt dan ze is. Dat vindt hij wel iets voor haar. Hij ziet Lenneke als een meisje dat de neiging heeft de aandacht te trekken. (Hoofdstuk 2: Meester van den Berg, blz. 39)
Rinke: ‘Lenneke deed iets dat weinig slachtoffers doen, uit angst voor – en soms zelfs solidariteit met – de dader. Ze vertelde het aan mij, aan de dominee, aan de meester, aan haar moeder, aan heel veel mensen. Maar ze loopt tegen een muur van afweer aan. We willen namelijk heel graag dat een slachtoffer aardig is, dat we iemand kunnen helpen zonder dat het ons energie kost. En kinderen die dit meegemaakt hebben, zijn vaak zwaar op de hand, omdat ze zich naar en eenzaam voelen. Dat geeft ons een
handvat om te zeggen: ik heb hier geen zin in. En dus laten we mensen die om hulp vragen vaak in de kou staan. Sterker nog, vaak geven we ze, zij het onbedoeld, zelfs de schuld van wat er gebeurd is, om het voor onszelf begrijpelijk, behapbaar te maken dat mensen die we kennen zoiets verschrikkelijks kunnen doen. Victim blaming is minstens zo schadelijk als het misbruik zelf: slachtoffers verliezen hun plek in de gemeenschap.’
In het dorp zijn mensen die weten dat haar opa slechte dingen heeft gedaan bij meisjes zoals zij. Dat hij zelfs in de gevangenis heeft gezeten. Die mensen waren er allemaal nog toen zij het volgende slachtoffer werd en toch heeft niemand het voorkomen. Haar ouders niet, haar familie niet, maar ook de dorpsbewoners niet. (Hoofdstuk 5: Het dorp, blz. 67)
Rinke: ‘De meeste omstanders kijken de andere kant op, omdat ze door een ander te helpen hun plaats in de groep op het spel zetten. Als Lenneke besmet is, ben jij het ook als je haar helpt. Het ongemak om te praten over wat er gebeurd is, om te erkennen dat dit heeft gespeeld in de gemeenschap is zo groot dat er omwegen worden gevonden: “Die moeder kan geen pannenkoeken bakken.” “Bij haar wil je niet in de auto na de sportwedstrijd.” Zo wordt er een stolp gezet over wat er gebeurd is, om maar niet onder ogen te hoeven zien dat de gemeenschap niet veilig is. Omstanderschap moet je met zijn allen doen. Ten eerste moet je accepteren dat zoiets als seksueel misbruik in jouw gemeenschap voor kan ko
men. Je hoeft niet per se daadwerkelijk te helpen, maar er moet plek zijn voor com
passie. Je moet als groep een omgeving bieden waarin omstanders de ruimte voelen om iemand te steunen, zonder daarbij te moeten kiezen tussen het slachtoffer en de groep.’
Met de kennis van nu, over het wegkijken van omstanders en het trauma van misbruik, voel ik zoveel bewogenheid en verdriet over jouw verhaal. Dat –als het klopt wat ik me herinner – jij met jouw pijn in een dorp woonde waarin iedereen wist dat jouw opa je beschadigd had, maar niet met gevoeligheid en wijsheid met jou is omgegaan. (Hoofdstuk 8, Lenneke, blz. 101)
Rinke: ‘Mijn mail aan Lenneke heeft twee maanden in mijn computer gestaan voor ik hem verstuurde. Wat rakel ik op, dacht ik. Heb ik het recht wel? Tot ik besefte: ik kan niet voor haar bepalen of ze een bericht wel of niet wil krijgen. Dan pak ik haar opnieuw haar zelfbeschikking af. Het heeft mij, Lenneke en de anderen in het boek denk ik veel gebracht. De waarheid onder ogen zien zal nooit comfortabel voelen, maar ik weet nu dat het ’t ongemak meer dan waard is. Ik heb geen excuses meer om voor dingen weg te lopen. En voor Lenneke is dit erkenning: het lag niet aan haar. Ook voor de mensen om haar heen die wél iets gedaan hebben, is het louterend: ze voelen zich gezien. En ze hopen dat ze toekomstige slachtoffers en omstanders hiermee helpen. ‘U zult de waarheid verstaan, en de waarheid zal u vrijmaken’, zegt de Bijbel in Johannes 8:32. En zo is het echt. Het boek heeft mij heel veel innerlijke rust en vertrouwen gebracht.’
Uit het eigen lichaam zwermen
‘Een boek moet de bijl zijn voor de bevroren zee in onszelf.’
Tekst Lieke van den Krommenacker Illustraties Julia van der Bos
IIn een brief aan zijn halfzussen pleitte Adriaan van Dis in mei 2022 voor het ‘mentaal verbouwen’ van safe spaces tot places of discomfort . ‘Plekken waar je bewust de confrontatie met je eigen geloofsovertuiging en wereldbeeld aangaat.’ Waar je niet je kop in het zand steekt voor ongemakkelijke ervaringen, maar je er eerder in onderdompelt. Bij uitstek geschikt voor deze exercitie: de literatuur. ‘Al lezend kunnen we van kleur en sekse veranderen. Begrip krijgen voor het slachtoffer, maar ook voor de schoft,’ aldus Van Dis. Ja, dacht ik. Ja, ja, ja. Laat de literatuur vooral ongemakkelijk zijn; een spiegel, schuurpapier, de hand die je kop uit dat zand trekt en het zand in je ogen strooit, tot de beschreven werkelijkheid precies pijn genoeg doet. Dat ik diezelfde literatuur onbewust aanwendde om me niet buiten mijn safe space te hoeven begeven, begon me later pas te dagen.
II
Wekenlang had ik van het station in Stedum traag achter hem aan geschuifeld naar het boekbindatelier. Hem vooral niet ingehaald, om de awkward koetje-kalfjes te vermijden. Veel wist ik niet van mijn mede-cursisten – boekbinders zijn geen praters, bovendien vereist de bezigheid de nodige concentratie – maar wel dit: behalve potten boekbinderslijm deelden we weinig. In dit idee werd ik bevestigd toen een van hen, laten we zeggen Johan, tijdens de les een cadeau kreeg van een andere groepsgenoot: een beeld van een Zwarte Piet. ‘Gered’ van iemands zolder, waar het stond te verstoffen, en bedoeld voor Johans verzameling, zo veel begreep ik. Het reikte tot boven zijn knieën. Na de les kuierde Johan terug naar de trein, Piet stevig onder zijn oksel geklemd. Toen ik even later dezelfde en verder lege coupé in stapte, schoof ik van schrik tegenover Johan in de vierzits. Piet hing stijfjes tegen het raam op de stoel naast hem, van top tot teen in theedoeken gewikkeld.
‘Ik spaar boeken en artefacten over negers,’ zei Johan.
III
In Citizen (2014), een verzameling poëzie en (beeld)essays over alledaags racisme, schrijft Claudia Rankine:
‘In de rij bij de drogist ben je eindelijk aan de beurt, en dan toch niet als hij voordringt en zijn spullen op de toonbank zet.
De kassière zegt: Meneer, zij was eerst. Als hij zich omdraait is hij echt verbaasd.
O mijn god, ik had u niet gezien.
U zult wel haast hebben, opper je.
Nee, nee, nee, ik zag u echt niet.’
IV
Ik werkte een tijdje in de bibliotheek. Op een dag trof ik, vlak voor mijn dienst, een collega van wie ik dacht dat hij was verhuisd.
‘Hee, hoi!’ zei ik. ‘Ging jij niet naar Amsterdam, voor je stage?’
‘Nee hoor’, antwoordde hij, ‘dat was onze andere collega.’
Het schaamrood begon aan een opmars op mijn spierwitte kaken.
‘Oh, sorry!’ bracht ik uit.
‘Het is oké’, zei hij, ‘we worden heel vaak door elkaar gehaald.’
V
Lezen en leven zijn niet hetzelfde, al zijn we vaak geneigd de twee met elkaar te verwarren. Wat ik bedoel is dit: wie leest over antiracisme en daar instemmend bij knikt, is nog geen antiracist.
VI
In april wist Johan Derksen in het televisieprogramma VI zich weer eens de woede van menig kijker op de hals te halen. Hij had Tweede Kamerlid Habtamu de Hoop (PvdA) bespot. De jongen kon volgens Derksen nooit een echte Fries zijn, want die zijn niet zwart. Derksen is toch ook geen Surinamer? Aan tafel werd gelachen. Karin Amatmoekrim reageerde in een column in NRC Handelsblad , waarin ze schreef: ‘(…) het werkelijke kwaad is het meebewegen met haat, het gedogen ervan, de schouderophalende acceptatie.’
Hoe vaak was ik met haat meebewogen? Had ik het nagelaten om, vanbinnen ineengekrompen, fatsoenlijk in het verweer te komen tegen mijn neven die jarenlang, zodra ze werd gevraagd iets mee te nemen uit de keuken, lachend zeiden: staat er soms Turk op mijn voorhoofd? En wat had ik er daadwerkelijk tegenin gebracht toen een schoontante tijdens de laatste kerstdis bekende ‘eigenlijk best racistisch te zijn’ en zich hardop afvroeg waarom dat nou toch zo’n beladen wóórd was geworden. En by the way , wat was er precies mis met Wilders? Dat ‘enge links’ was toch veel erger?
De in de oven gegaarde spruiten smaakten er niemand minder om.
VII
Literatuur kan nog zo’n spiegel zijn, zolang het leven comfortabel genoeg is, is alleen erin kijken nooit genoeg.
VIII
‘Ik vind het heel vervelend dat je steeds het nwoord zegt,’ begon ik tegen Johan. Het was de aftrap van een reeks awkward bepaald geen koetje kalfjes. Aarzelend zette ik, relevante literatuur mentaal in de aanslag, uiteen waarom ik het gebruik van het nwoord respectloos achtte. Waarop Johan zichtbaar tevreden een volgend collector’s item uit zijn tas graaide: een vroegere uitgave van De negerhut van Oom Tom , inclusief tekening waarin een zwarte man wordt afgeranseld door zijn onderdrukker.
Ik wilde opstaan, opstaan tegen Johan en opstaan voor Sabrine Ingabire, die in haar debuutroman Lotgenoten zo onontkoombaar schrijft over wat het betekent om zwart te zijn in een witte wereld. Om niet wit te zijn en je niet zwart genoeg te voelen.
Ik wilde opstaan voor mezelf, en zoeken naar een plek die ik zonder schaamte kon innemen.
‘Maar,’ zei Johan. ‘Wat doe jij dan om iets te veranderen?’
‘Nou, eh,’ stamelde ik, meer vragend dan iets anders, ‘boeken lezen van mensen die dag in dag uit met racisme en onderdrukking te maken krijgen…? Proberen mijn blinde vlekken te zien…
…het gesprek aangaan?’
‘Ja,’ zei Johan, ‘maar dit doe je toch ook allemaal in je eigen bubbel?’
Ik voelde me betrapt en klemgezet tegelijkertijd.
IX
In de roman Iemand moest het doen van Sanne Huysmans dreigt een groep bewoners van de fictieve Kapelstraat al wat hen vertrouwd is kwijt te raken aan de vooruitgang. Terwijl internet, asfalt en elektriciteit zich aandienen, kijken ze vol wantrouwen door hun vensters – en naar elkaar.
‘De basis van elk contact was verbeelding,’ schrijft Huysmans. Even verderop: ‘Verbeelding was verlaten: uit de hardheid van het eigen lichaam zwermen. Om vanuit een overkant hetzelfde te zien, dat er van die kant bekeken heel anders uitzag.’ Ja, dacht ik. En: sommige overkanten zal ik in dit leven nooit kunnen bereiken. Dichterbij dan de verbeelding kan ik niet komen. Een van Kapelstraatbewoners is Bert. ‘Bert kon niet uit zijn ogen weg, hij zou niet weten hoe.’
En dus gedraagt Bert zich het hele boek lang als een lul.
Hoe meer ik over Bert las, hoe meer ik hem met mededogen bekeek .
Misschien is de rol van ongemak in de literatuur wel dit:
In een ander kunnen verdwijnen, opdat we onszelf onder ogen kunnen komen. Dan: eruit weggaan om waarachtiger en bovenal, daadkrachtiger in de werkelijkheid terug te keren.
Dizze tekst lêsto yn it Frysk op leeuwardencityofliterature.nl
Stilte na de oorlog
Nynke Kuipers
Uitgeverij Van Oorschot
Aangrijpende beeldroman waarin Nynke Kuipers vertelt over haar Friese opa die in de oorlog lid werd van de NSB, een keuze die verschillende generaties beïnvloed heeft. De verhalen van haar (groot)ouders, maar ook van Nynke en haar eigen kinderen worden in heldere taal en tekeningen getoond, en laten de vele kanten van oorlogstrauma zien.
Het ongemakkelijke dagboek van Henry K. Larsen
Susin Nielsen (vert. Lydia Meeder) Lemniscaat
Henry moet een nieuw leven opbouwen in een stad waar niemand weet wat er gebeurd is. Op aanraden van zijn therapeut begint hij een dagboek. Een ongemakkelijk dagboek. Vol zwarte humor en keiharde eerlijkheid. Het lukt schrijfster Susin Nielsen heel goed dromen, zorgen en gedachten van tieners te verwoorden.
Ooit waren wij vogels
André Platteel
Uitgeverij Magonia
Een man die op jonge leeftijd vanuit Leiden emigreerde naar Miami, ziet de wereld in verval raken. Als Miami langzaam wegzakt in de modder, schiet hij vluchtelingen te hulp in een motel dat wordt gerund door de inheemse bevolking. 'Een aangrijpend verhaal over een wanhopige poging om je verleden te ontvluchten.' (Hebban)
BOEKEN TIPS
1984
George Orwell (oers. Ammerins Moss-de Boer) Regaad
De dystopyske klassiker fan Orwell no ek yn it Frysk. Gjin boek lit sa ûnmeilydsum en ynkringend sjen wêr’t totalitêre rezjyms ta by steat binne om har iennige doel te berikken: macht om de macht. Orwells boadskip is hjoed de dei neat minder it lêzen wurdich as healweis de 20 e iuw.
Kopzorg
Edgar Cairo Uitgeverij Cossee
Heruitgave van dit debuut uit 1969 van Edgar Cairo, die 75 jaar geleden werd geboren en in 2000 overleed. Kopzorg speelt zich af in Suriname. In dit (deels autobiografische) vader-zoon-verhaal zijn de sporen van de plantagecultuur duidelijk aanwezig. Is het gebrek aan zelfvertrouwen bij de vader het gevolg van de jarenlange onderdrukking van zijn voorvaderen?
Alles wordt lichter
Janke Reitsma Uitgeverij Mozaïek
Het verhaal van Ylva die (naar eigen zeggen) niet op de vlucht is, maar reist, door de natuur van Noorwegen. Daar probeert ze dingen achter zich te laten, en daar vindt ze tien jaar later heel andere dingen weer terug. Hoe ga je om met rouw? Hoe herstel je iets dat je onherstelbaar hebt beschadigd?
MAKKELIJK LEZEN-BOEK
Tekst Thea van der Schaaf Foto’s Natalia Balanina
PORTRETTEN VAN LEERGIERIGE SCHRIJVERS
Alle fjouwer hawwe se in kursus, oplieding of coaching folge om better te wurden yn it skriuwen. Wat hat it harren brocht, en wêr sit stikem it ûngemak as skriuwer?
Feiligens om in ferhaal te dielen
Sierk Meijer
It wie ‘de slice of life’ dêr’t Sierk eins syn hiele libben al oer skreau, foar’t er oan de lessen oan de Skriuwersfakskoalle begûn. En sa begûn de oplieding ek, mei ‘it opskriuwen fan dingen dy’tst sjochst of meimakkest,’ leit Sierk it begrip út. Dat lei him fansels prima. It ûngemak kaam doe’t er ek mei poëzy oan de slach moast. ‘Ik bin net in dichter.’ Dochs is hy frijer wurden yn it skriuwen troch lessen te folgjen, seit er. Mar it moaiste dat alle lessen – hy docht yntusken Skriuwtechniken B – him oplevere ha, binne de kontakten en it gefoel fan feiligens om ferhalen diele te kinnen mei oaren. ‘Je leare fan elkoar en je krije fertrouwen yn je eigen wurk yn in groep. It hat my de moed jûn oan in roman te begjinnen.’ Oft dy yn it Nederlânsk of Frysk útkomme sil, is noch net dúdlik, al hat Frysk de foarkar. ‘Yn it Frysk kinst dingen sizze dy’tst yn in oare taal net sizze kinst.’
Jezelf dingen en de tijd gunnen
Titia Lindeboom
‘Schrijven is, als je eenmaal in de flow zit, heerlijk. Maar als dat niet zo is kan het verschrikkelijk ongemakkelijk zijn. Dan zit je er tegenaan te hikken met al die stemmetjes in je hoofd die je wat anders willen laten doen.’ Het is een kwestie van jezelf dingen gunnen, en jezelf de tijd gunnen dingen te doen, ‘ook als het niks wordt,’ weet Titia Lindeboom inmiddels. Dat, en nog zoveel meer over schrijven, leert Titia door individuele schrijfcoaching van Ingeborg Hoogsteen van bureau Twirrewyn. ‘Zij kijkt met andere ogen naar mijn teksten en houdt me bij de les als ik weer eens afdwaal. Ze leeft ook echt mee met de personages in het boek dat ik schrijf.’ Die personages vond Titia in haar eigen familielijn die een geschiedenis kent in Minnertsga, waar ze min of meer per toeval zelf neerstreek. ‘Het is bijzonder hoe ik me daar direct thuisvoelde. Frappant wat Friese roots met je kunnen doen.’
De leafde foar it Frysk
Elbrich Vreeling
In skriuwkursus hat Elbrich Vreeling safolle mear brocht as wêr’t se op hope hie. Se hie eins allinne wat rjochtlinen nedich, tocht se; hoe begjinst oan in ferhaal en wat is in goeie wurkwize. ‘Hanneke fertelde my alles oer de opset en basis fan in ferhaal, it neitinken oer karakters en in plot, en dat it skriuwen fan in berneboek folle mear ynhâldt as allinne de tekst.’ Mei in oare kursist en mei Hanneke de Jong sels, dêr’t se les fan krige by Tresoar, hat se noch altyd kontakt. Skriuwen is foar Elbrich in útlitklep, sûnt se troch in ûngemak in skoft net foar de klasse stean kin. Hoewol’t se dosinte Nederlânsk is, is it Frysk har mear eigen. ‘Frysk wie hiel belangryk by ús thús, ús mem ferbettere ús altyd. Dat fûn ik eartiids hiel ûngemaklik, mar no bin ik bliid dat ik dy basis ha. De leafde dy’t ús mem hie foar it Frysk, haw ik oernaam en besykje ik troch te jaan.’
De paradox van het schrijven Rins
Dolstra
‘Als 8-jarige wilde ik schrijver worden, maar als kind verlies je de interesse. Toen ik theaterlessen ging volgen bij Meeuw ben ik ook aangeschoven bij de schrijflessen. Dat is me zo goed bevallen dat het boven het spelen is komen te staan.’ Rins heeft meerdere jaren het traject van Jonge Schrijvers gevolgd, schreef voor diverse voorstellingen teksten en performde op Wintertuin Festival, Zwarte Cross en Oerol. Daarna is Rins gestart met de opleiding Creative Writing in Arnhem (ArtEZ), maar nam onlangs een tussenjaar om te reizen. Natuurlijk schreef Rins daarover, want ‘schrijven kan overal, waar ook ter wereld’. Wel kwamen de schrijfsels heel anders op papier dan van tevoren bedacht. ‘Ik ben veel meer op mijn innerlijke wereld gericht geraakt.’ Poëzie is voor Rins de meest fijne manier van schrijven. ‘De frictie en de paradox van het schrijven vind ik mega-interessant; er schuilt een wereld die moeilijk gevat kan worden in woorden – dat schrijvers júist met die kennis het toch proberen te vatten.’
Man maakt stuk
Maurits de Bruijn
Das Mag
Avond na avond verzamelt dezelfde groep jongens zich onder Davids raam. Ze roken en kletsen. De nachten van de kunstenaar worden steeds korter, maar hij weigert zich bij de klaagzang van de buurt aan te sluiten. NRC: ‘(...) zelden werd heteronormativiteit zo scherp en confronterend gekielhaald’.
Hege loften
ferhalen
Catharina Lautenbach Bornmeer
De ferhalen yn Hege loften binne ôfwikseljend tragikomysk, realistysk of surrealistysk. De beskreaune wrâld is fertroud en eigen, mar de haadpersoanen bedarje gauris yn ûnbekend gebiet en nuvere situaasjes – likegoed troch eigen tadwaan as sûnder dat se der erch yn ha. Hâldfêst falt fuort en de minsken moatte har mar rêde.
It libben fan Fimme Lap
Piter Boersma
Utjouwerij Hispel
Fimme Lap is al syn libben lang hellingman en frijetiidsfisker yn it doarp Wettergea. As er de Dútske keunstner Helmut Wahrig moetet, ûntdekt er it skilderjen. Dat hat lyk wols ek gefolgen foar syn frou Tetsje en harren libben tegearre. LC: ‘It ferhaal is moai ynbannich skreaun mar likegoed komt alles út in minskelibben foarby.’
BOEKEN TIPS
De rebel
Joseph Roth (oers. Fedde Douwes Dijkstra) Bornmeer
Andreas Pum hat oan de ein fan WOI net folle oer. Hy hat noch ien skonk, in fergunning foar in draaioargel en in medalje op it boarst. Mar hy hat ek syn leauwe: yn minsken, yn it regear, yn God. Lykwols sil er dat geandewei ek allegear kwytreitsje.
Aloha
Machteld Siegmann Ambo|Anthos
Een enkele ontmoeting kan je leven op z’n kop zetten. Vooral de onverwachte ontmoetingen, die anders lopen dan je denkt. Met weinig woorden en open eindes beschrijft Siegmann haarscherp maar liefdevol het onvermogen van mensen die het allemaal ook niet zo goed weten en gewoon maar wat doen – ongemakkelijk of herkenbaar?
GAZ
Tom Lanoye Uitgeverij Prometheus
Al in 2016 schreef (toneel)schrijver Tom Lanoye deze novelle. De tekst werd daarvoor als imponerende theatermonoloog gebracht. Na een afschuwelijke aanslag in het hart van Europa neemt de moeder van de gedode terrorist het woord. Zonder haar zoon te vergoelijken of zichzelf te sparen, houdt ze de maatschappij een spiegel voor.
Literatuer as frijplak
Tekst Tsjerk Bottema Foto’s Natalia Balanina
‘Yn myn nije, noch te ferskinen dichtbondel is de dea it tema. Sels bin ik ek net echt it sintsje yn ’e hûs; ik ha sombere perioaden yn myn libben hân. Ast ea soks trochmakke hast, kinst dy der better yn ynlibje. Soest sizze kinne dat de dea in ekstreme foarm fan ûngemak is. Oftakeling, sykte, ôfskie, de dea fan oaren, dyn eigen dea. Miskien makket de dea it libben wol sa fassinearjend.’ >>
As ik by Sipke de Schiffart op besite bin yn syn jierrentritichwenning yn de Blommebuert yn Ljouwert, dy’t fol stiet mei boeken en dêr’t skilderijen fan syn hân oan de muorre hingje, in portret fan dichter Pier Boorsma noch op ’e skildersezel, lizze neist him in tal edysjes fan Viadukt , de doarpskrante fan Longerhou en Skettens. ‘Ik kom út in doarp, woe nei de grutte stêd en gie nei Ljouwert. Resint ferhuze in freondinne fan my fan Ljouwert nei New York, in lytsere stap as fan Longerhou nei Ljouwert. Longerhou, dêr’t ús pleats stie, is in dearinnend doarp mei amper fyftich ynwenners. No hingje ik hieltyd mear oer nei it ferline, nei
it doarp. It kontakt mei de minsken dêr fielt as famylje. Hjir bin ik in bytsje in eksoat; ik bliuw dochs in doarpsjonge.’
Doe’t Martsje de Jong him yn desimber 2023 foar de Moanne ynterviewde, fertelde er hoe’t er as jonkje boer wurde woe. Doe’t er it ienkear wie, woe er it net mear: ‘Heit en ik hiene in grut ferskil fan ynsjoch oer it buorkjen en doe’t ik 26 wie ha we de pleats ferkocht.’ Yn dat ynterview fertelt er dat er ûnder de kij siet, wylst oaren it libben ûntdutsen: ‘As sy mei moai waar yn Makkum op it strân leine, moast ik meane, skodzje en swylje, want it wie heawaar.’
Fan boer waard er skriuwer: ‘Ast boer bist, moatst it fulltime wêze. Ik wie net hûndert prosint boer, haw tsien jier kij molken, mar tocht gauris, as ik dit de rest fan myn libben dwaan moat... Wylst ik oan it melken wie en op ’e trekker siet, betocht ik gedichtsjes.’ It hat lang duorre foar’t er himsels skriuwer doarde te neamen: ‘Ik skreau fansels al, mar makke my dat in skriuwer? Doe’t ik op ’e Skriuwersarke fan Rink van der Velde ferbleau (De Schiffart skreau dêr it ferhaal Lotte op De Feanhoop , TB), kamen der op in kear minsken fan it Fryske Gea del. Der wie wat mei de arke. Dy hiene it oer “de skriuwer”. Dêr bedoelden se my mei, realisearre ik my.’
Earst op syn 53ste debutearre De Schiffart lykwols, yn 2012, mei de ferhalebondel Wat it is om bang te wêzen . Dêrfoar hie er al in pear kear in Rely Jorritsmapriis wûn mei in ferhaal. Yn syn besprek fan De Schiffarts debút yn de Moanne neamt Sjoerd Bottema de personaazjes fan De Schiffart ‘minskeskou, ferknipt, frustrearre, selsynnommen, gefoelleas, sûnder gewisse en wraaksuchtich’. Neffens Bottema sil ‘de trochsneed lêzer (..) net folle ferlet ha om him mei ien fan harren te identifisearjen (..). De haadfiguer slacht de hân oan himsels, wurdt mishannele, mishannelet in oar of rommet dy út ’e wei, dat is wat der bart yn acht fan de tsien ferhalen (..).’ It binne neffens Bottema lykwols krekt ‘dy eigenaardichheden en it begrutlike of grouwélige hâlden en dragen dat dêrút fuortkomt’ dy’t de lêzer dochs yn ’e besnijing hâlde. Hoe komt De Schiffart ta sokke personaazjes?
Selskant
‘Minsken dêr’t wat oan mankearret, dy’t net trochsneed binne, net politykkorrekt, fassinearje my. Ik hâld fan de rûgere ferhalen. Eins skriuw ik ferhalen dy’t ik sels graach lêze wol. Sels bin ik oars in brave figuer, dy’t neat ferkeard docht. Ik wenje hjir wat, en jûns komt myn freondinne. Dan sitte wy tegearre op ’e bank en sjogge wy telefyzje. Ik haw in feilich, faaks wat saai libben. Ik bin net sa ferskriklik ûndernimmend, gean net nei it bûtenlân en sliep it leafst yn myn eigen bêd. Myn personaazjes binne in kompensaasje foar myn eigen persoanlikheid. Ik fyn it nijsgjirriger om oer ôfwikende types te skriuwen, minsken oan de selskant fan de maatskippij; dy binne mear eigen, mear apart. Ik libje my leaver yn in misdiediger en moardner yn, as om sa’n ien fan ôfstân te beskriuwen. Dat is miskien myn styl, dat ik frijút skriuw, hiel oars as hoe’t ik my yn it deistige libben hâld en draach. Ik bin oars ek gjin nekrofyl, mar ik skriuw wol oer nekrofily.’
Nei syn debút kamen by Utjouwerij Hispel fan Piter Boersma twa dichtbondels fan De Schiffart út (Oan dy tinke en In running gag om te gûlen) en in livige roman (Sjappy). Yn syn lêste boek, de ferhalebondel Salang as it libben duorret (Hispel, 2023), steane mar leafst 33 ferhalen. De measten dêrfan telle in side as fjouwer, fiif, oars as yn syn debútbondel, wêrfan’t net ien fan de tsien ferhalen koarter as tolve siden wie. Koartere ferhalen
skriuwe giet De Schiffart goed ôf; it docht suver wat tinken oan A.L. Snijders. Hat De Schiffart mei it koarte ferhaal syn definitive foarm fûn? ‘Sa’n roman is in enoarm wurk. Mei Sjappy ha ik in hiel skoft dwaande west. It is myn magnum opus; soks doch ik net samar wer. In ferhaal is folle oersichtliker. In gedicht is noch koarter. Hjirnei wol ik besykje om novelles te skriuwen. As dichter rymje ik net, myn gedichten binne anekdoatysk, parlando, myn proaza is krekt wat poëtysk. Utsein lingte en lay out liket it op elkoar, allinne de foarm is oars. Miskien skriuw ik ea noch ris in essay, of in absurdistyske klucht. Dan gean ik sels yn it publyk sitten. Al is fansels net útsluten dat it publyk massaal fuortrint, lykas by Gasten fan Tryater barde (dat foarfal spilet ek in rol yn it ferhaal “De partner fan Tamara” yn Salang as it libben duorret , TB). Ik fyn it moai om alle registers te bespyljen.’
‘Ast goed skriuwe wolst, moatst gjin rem hawwe. Moatst net tinke: nimme minsken it my kwea ôf dat ik dit skriuw?’
Underkoarre
Yn it ferhaal dêr’t De Schiffart yn 2022 in Rely Jorritsmapriis mei wûn – “Skaakles” –beskriuwt er hoe’t syn haadpersoan him twongen fielt de skaakles fan syn skaakfreon Martin oer te nimmen, waans heit krekt ferstoarn is. Hy sjocht der ôfgryslik tsjinoan, en is mei de skaakles sels sa senuweftich dat er it earst nei it plunderjen fan de bar fan it tsjerklik sintrum – hy sûpt him in stik yn ’e kraach troch earst in flesse bearenburch en dêrnei in flesse jenever oan ’e mûle te setten – oandoart om útein te setten. Fan de weromstuit is no elke rem fuort, en wurdt er hieltyd oermoediger. Dat moat wol ferkeard gean, en dat giet it ek: ‘(..) doe’t ik de toer en de kening in pear kear ferpleatste, waard ik sa mislik as in kat. (..) wylst ik my omkearde, yn de draai, gutste de koarre my al ta de mûle út. Ien fan de famkes krige dêrtroch in dûs fan spui oer har hinne. De earme stakker krige de folle laach.’ De Schiffart beskriuwt hoe’t
it ûnderkoarre famke dêrnei it famke ûnderkoarret dêr’t se mei oan it skaken wie, hoe’t de haadpersoan noch mear spuie moat en dat opheint yn in leech doaske, dat er dêrnei leget oer de holle fan in lilke mem.
Ferûntrêstend
Jelle van der Meulen neamt De Schiffarts roman Sjappy yn syn besprek op frieseliteratuur.nl in ‘verontrustende roman’, lykas dy der neffens Van der Meulen yn Fryslân net folle skreaun binne. Neffens Van der Meulen hinget soks foar in grut part gear mei de haadpersoan, mar ek mei de auteur sels, dy’t fier giet yn de beskriuwing fan de fantasyen fan de haadpersoan. Tagelyk stelt er dat De Schiffart foar dy roman yn 2023 de Gysbert Japicxpriis krije moatten hie. De Schiffart mijt it ûngemak, it skokkende en it absurde dus net bepaald yn syn boeken. Wêrom kiest er foar dizze ûnderwerpen en styl? ‘Yn it echte libben sykje ik gemak op. Mar yn literatuer moat der wat barre, der moat striid wêze, ûngemak, spanning en konflikt. As Sjappy it ferhaal fan in goed funksjonearjende boekhâlder west hie, hie it dochs minder nijsgjirrich west. Yn de wrâldliteratuer draait it om apartelingen, om minsken dy’t net neffens de wenstige paden rinne of tinke. De sênes dy’t ik yn myn ferhalen beskriuw, meie betiden absurd wêze, mar it is wol mooglik. It echte libben is betiden noch absurder. Juster sprong der noch immen yn ’e motor fan in fleantúch!’ Hy ferfolget: ‘Ast goed skriuwe wolst, moatst gjin rem hawwe. Moatst net tinke: nimme minsken it my kwea ôf dat ik dit skriuw? Kwets ik har? Is it “aanstootgevend”? Nee, moatst all the way gean! Dy net beheine litte troch preutskens. Salonfähig wêze, of politykkorrekt, dat moat faaks yn de sjoernalistyk, mar de literatuer is in frijplak. Personaazjes meist alles sizze, tinke of dwaan litte. Dat is it moaie derfan.’ Laitsjend: ‘As jo hjoed de dei noch moralistysk skriuwe, is it gjin literatuer, mar lektuer.’
Dit interview lees je in het Nederlands op leeuwardencityofliterature.nl
Een lachende nihilist (Gummbah)
Op school mochten we niet tekenen tijdens de les, maar dan maakte ik met mijn voet in de lucht een schets. Schoonheid zit een grap vaak in de weg. Mensen lachen, ook als ik niet iets grappigs zeg.
Ik ben een lachende nihilist voor wie tekenen en schilderen het belangrijkste in dit leven is.
Als ik een dikke vrouw zie, krijg ik meteen veel zin in het maken van een nieuwe tekening. Met slanke vrouwen heb ik dat nooit echt trouwens.
Gelukkig wonen in Tilburg weinig slanke vrouwen.
Ik ben een lachende nihilist voor wie tekenen en schilderen het belangrijkste in dit leven is.
Nadat ik was afgestudeerd was ik meteen ook gepensioneerd.
Tekenen is voor mij namelijk geen baan.
Toch ga ik er elke dag om zes uur 's ochtends speciaal voor opstaan.
Ik ben in die vroege uren op mijn scherpst en heb dan binnen twee uur een nieuwe cartoon afgewerkt.
Net niet verschenen boeken die de boekhandel nooit haalden Puur op gevoel heb ik er daar een honderdtal van verzameld.
Bijvoorbeeld Onbegrijpelijke Boswandelingen van de al jong gestorven schrijver Ward B. Dunkin.
Ik ben een lachende nihilist voor wie tekenen en schilderen het belangrijkste in dit leven is.
Ik wilde al heel vroeg van alles af zijn: werkelijk niet meedoen met de maatschappij.
Geen gezin, alleen een vriendin en tekenen en zo nu en dan een mooi schilderij.
Dit lied staat in het nieuwe boekmet plaat Gezinsverbijstering van Meindert Talma. Talma (Surhuisterveen, 1968) schrijft dit jaar het Friese Kadoboek, dat op vrijdag 1 november wordt gepresenteerd tijdens het Frysk Boekefeest. Wynroas is daarna tijdens de hele Boekewike (2 10 november) gratis verkrijgbaar bij aankoop van een Fries boek.
fryskeboekewike.frl
Terug op de achterbank
Olivier Willemsen De Harmonie
De 42 jarige hoofdpersoon in deze zwartkomische vertelling gaat met zijn ouders mee op zomervakantie. Automatisch valt iedereen terug in oude patronen, wat de onderlinge verhoudingen en afhankelijkheden pijnlijk blootlegt. Lullige voorvallen op een saaie vakantie worden hilarisch beschreven, en de beklemmende consequenties van een gelukkige jeugd genadeloos aan de kaak gesteld.
Het dieren dood boek
Stern Nijland
Lemniscaat
De dood is onderdeel van het leven, ook in het dierenrijk. Aan de hand van schitterende illustraties onderzoekt de in Friesland geboren (en nu weer woonachtige) schrijfster/illustrator Stern Nijland alle aspecten ervan. Literair Nederland: ‘Het is een boek dat bruist van het leven.’
Gezeik
Pepijn Lanen
Ambo|Anthos
In deze slapstick achtige roadtrip vergeet ex rapper en eindeloos struggelende midlifer Aad een belangrijk familieweekend. Hij zet alles op alles om zijn vrouw en kinderen te bewijzen dat hij de bestemming heus op tijd zal bereiken. Haperende techniek, kaasninja’s, zijn eigen warrige hoofd, pretenties en frustraties zitten hem hierbij danig in de weg.
BOEKEN TIPS
Monuminteman
Bouke Oldenhof Bornmeer
Fryslân is selsstannich wurden en de ‘monuminteman’ krijt de wichtige taak om mei nije stânbylden in passende skiednis te betinken foar it nije lân. Oldenhof beskriuwt mei humor en faasje it burokratyske proses, de patroanen fan macht en de byhearrende klisjeetaal. In satirysk en tagelyk oangripend ferhaal oer identiteit en fergonklikheid.
Net niet verschenen boeken
(Appendix)
Gummbah
De Harmonie
In 2010 bracht Gummbah een cultklassieker uit over boeken die de drukpers net niet haalden. Hij ging daarna verder met het bijeenbrengen van de beste weeskinderen van het boekenvak. Ook dit nieuwe deel bevat een dwarsdoorsnede van de bizarre wereld van het onverschenen boek, met daaruit fragmenten, passages en flapteksten.
Vergeten paraplu
Elsa von Freytag-Loringhoven Perio Leeuwarden
Zestien gedichten van Barones Elsa von Freytag Loringhoven (18741927) met Nederlandse en Friese vertalingen van Hans van der Heijde en Fedde Douwes Dijkstra. Gedichten út de jierren 1920, eksperimenteel kwa foarm, humoristysk en skamteleas spottend mei goede smaak en boargermansfatsoen. Inclusief biografisch essay over de dadaïstische kunstenares.
MAKKELIJK
Set dyn tosken yn de soundbites
Nuânse, poe, wat wie dat ek alwer? Yn in tiid fan soundbites, superflugge kommunikaasje en groeiende spanningen is it iepenstean foar oaren spitigernôch net fanselssprekkend. Wy knalle útsprutsen mieningen as absolute wierheden de wrâld yn. Dialooch en solidêrens ferdwine en – as wy der net om tinke – ek de demokrasy. Hoe kinne wy oan in swartwytwrâld wat frisse tinten taheakje?
Gemiene dieler
‘Sykje de ferskillen’ liket in bloedserieus spul wurden te wêzen. Kinst better de oerienkomsten sykje! Hoe oars wurdt in petear ast dyn mieningen net wis bringst, mar útleist en ûnderboust? Mooglik ûntdekst yn it petear dan samar in common ground !
Harkje nei filosofen
Filosofen ha oandacht foar nuânse. Hjoed de dei ropt bygelyks Lammert Kamphuis minsken op om saken ek fan in oare kant te besjen en oprjocht nei inoar te lústerjen. Casper Vuurmans set minsken mei-inoar oan tafel ûnder syn filosofyske diners. Kinst ris even rêstich kôgje op dyn miening.
Love is the answer
Yn Skotlân is koartlyn in wet ynfierd dy’t haatdragende útspraken strafber makket. It doel: in tolerantere maatskippij. Oft it wurket is noch de fraach. It bêste antwurd op haat liket positiviteit: it befoarderjen fan begryp en moederaasje. Sjoch bygelyks ris nei wat Het Generatiehuis en Stjoer dogge en ferdjipje dy yn de projekten fan Over de Drempel.
Lês de wrâld
Fansels advisearje wy dy ek om boeken te lêzen om yngewikkelde emoasjes, relaasjes en kwestjes te ûndersykjen. Fan klassikers fan Virginia Woolf en Leo Tolstoj oant moderne romans fan Margaret Atwood en Kazuo Ishiguro. Se ferkenne masterlik de minslike natuer. Lês ek it resept foar nuânse op side 26!
Illustratie Edith Stultiens
Ik kom niet terug
Tekst Rasha Khayat
Vertaling Irene Dirkes
Illustraties Barbara Yelin
Hoofdstuk 2 (fragment)
De zomer was stil in onze stad. De mensen bewogen zich traag door de straten van de wijk, als rupsen door het struikgewas. De oude vrouwen trokken hun gammele boodschappentrolleys achter zich aan, bleven om de paar meter staan, hielden zich aan de vermolmde, bemoste hekken vast, wreven over hun vermoeide rug en gingen wellicht een paar minuten op een tuinmuurtje zitten om met hagelwitte katoenen zakdoekjes het zweet van hun voorhoofd en uit hun decolleté te deppen. Ze zuchtten en haalden zachtjes adem, sloten eventjes hun ogen, alsof dat zou helpen om zich de rest van hun weg
voor de geest te halen. Alleen het naargeestige gejammer van de wagen van de oudijzerboer doorbrak de stilte. Muss i’ denn jammerde het, vervormd, zonder tekst, in een mij onbekende toonsoort, zo schril dat het pijn deed aan je tanden. Doodgemoedereerd sukkelde het vrachtwagentje door de wijk, minderde vaart bij de tuinpoorten en wachtte of er nog iemand schroot kwam brengen. Op de laadvloer rammelden een paar stukken golfplaat.
Het had al dagen niet geregend, de lucht zinderde boven het asfalt en iedereen wachtte met smart op verkoeling. Cem en ik slenterden over het talud langs de spoorrails, op
weg naar huis. Het was zomervakantie en wij waren de enige kinderen uit onze klas die thuis moesten blijven. Alle andere waren met hun familie in Italië of aan de Oostzee of naar het vakantiekamp in het Sauerland. Wij niet. Wij gingen elke dag naar de zomeractiviteiten, het vakantie programma ‘voor de armeluiskinderen’ zoals mevrouw Busch van hiernaast het noemde, en maakten uitstapjes met andere thuisblijvers.
De dag dat we jou voor het eerst zagen waren we wezen midgetgolfen, wat niet erg opwindend zou zijn geweest als Pascal niet per ongeluk zo ver had uitgehaald met zijn stick dat hij het hoofd van Sabrina Rohne raakte en haar een fikse wond bezorgde. Sabrina Rohne schreeuwde en bloedde, Zlatko, de begeleider, was zo wit als een doek geworden en Cem en ik moesten op onze lippen bijten om niet te gaan giechelen. Sabrina Rohne konden we namelijk totaal niet uitstaan.
Op de weg terug naar onze wijk maakten we een omweg langs de garageboxen in de hoop daar de ijscokar nog te vinden. We hadden bij het midgetgolf niet al ons zakgeld opgemaakt en ieder van ons had nog net genoeg voor een bolletje chocolade-ijs.
En daar zat je, in je eentje op het muurtje, in een blauwe katoenen korte broek en een wit Tshirt. Je huid was zo bruin als die van Cem, je zwarte haar overduidelijk in geen tijden geknipt. Je zat op de muur met een brandweerauto en twee legopoppetjes te spelen en was daar zo in verdiept dat het even duurde voor je ons opmerkte.
‘Sjoe?’
Dat was het eerste woord dat ik uit je mond hoorde.
We hadden je nog nooit gezien, wat eigenlijk niet voorkwam in onze buurt. We kenden hier alle kinderen, alle volwassenen en alle anderen die daar ergens tussenin zaten. Cem gaf me een por tegen mijn schouder terwijl hij met zijn kin in jouw richting duidde. Dat moest zoveel betekenen als: ‘Kijk eens, die daar op de muur, wie is dat?’
Je moet ongeveer net zo oud geweest zijn als wij, dat hadden we wel door, anders waren we niet gewoon zo op je afgestapt. Kleine kinderen boeiden ons nog minder dan vreemde volwassenen. We naderden je langzaam, keken wat om ons heen. Het leek er niet op dat je ouders in de buurt waren.
Cem gaf me opnieuw een por, ten teken dat we moesten opschieten om de ijscokar te halen voordat die weer wegreed. Maar ik was te nieuwsgierig naar wie jij zou zijn en trok Cem vastbesloten verder mee jouw kant op. Eindelijk keek je op, bijna een beetje geschrokken, en riep je ‘sjoe?’ naar ons.
Je was geïrriteerd door de twee vreemde kinderen, je voelde je misschien ook een beetje bedreigd en wilde ons op afstand houden.
‘Sjoe?’ herhaalde je, en Cem draaide zich definitief om in de richting van de straat en de ijscokar.
‘Die is maf, wat bedoelt ze nou met sjoe? Kom, ik wil m’n ijsje!’
Ik keek nog even over mijn schouder naar je om en meende te zien dat je bijna een beetje verdrietig was, omdat je twee potentiële speelkameraden op de vlucht had gejaagd.
Het heeft na die middag met dat ‘sjoe’ nog een poos geduurd voor we vrienden werden. Cem was ten opzichte van jou nog wantrouwiger dan ik, misschien omdat een ander kind dan hij mijn nieuwsgierigheid had gewekt, misschien ook zomaar. De keer daarop ontmoetten we je samen met je vader. Hij hing met zijn hoofd onder de motorkap van een oude witte BMW, de portieren stonden open, er klonk harde muziek en jouw gebruinde blote benen bungelden in een van de open deuren. Je lag op de achterbank in een stripboek te bladeren. Felizia en Theo hadden Cem en mij naar de Aldi gestuurd om melk te halen.
‘Kijk eens, is dat die met d’r sjoe?’ fluisterde Cem toen we langs de garageboxen afbogen naar de wijk. Hij wees op de witte BMW met het twee paar benen zonder hoofd – een paar kinderbenen, een paar bespijkerbroekte mannenbenen. Ich war noch niemals in New York dreunde het vanuit de radio onze fluwelig stille zomer binnen.
‘Denk je dat ze hier nu woont?’
Ik haalde mijn schouders op. ‘Lijkt erop, toch? Kom, we zeggen even hallo!’
‘Neu, wil ik niet. Je opa en oma wachten op de melk en we mogen niet met vreemden praten!’
Cem, de gehoorzame.
‘Ach joh, die doen ons toch niets! Ik wil nu weten wie dat is, die met d’r sjoe!’
Die met d’r sjoe – dat was lange tijd onze bijnaam voor jou. Dat shu in jouw taal gewoon ‘wat dan?’, ‘wat willen jullie?’ of ‘is er iets?’ betekent, heb je ons pas veel later uitgelegd.
Dit is een voorpublicatie uit het nieuwe boek Ich komme nicht zurück van Rasha Khayat, dat in augustus in het Duits verschijnt. Rasha was in mei en juni writer in residence in Leeuwarden, op uitnodiging van Leeuwarden UNESCO City of Literature. De Friese vertaling van deze voorpublicatie en bio’s van schrijfster en illustratrice vind je op leeuwardencityofliterature.nl
Huiverig voor de rondwarende meningitis?
De Culturele Apotheek biedt literaire antistoffen
Ze lijken tegenwoordig onontkoombaar: stevige standpunten van staal. Bijna dagelijks worden we met onbuigzame meningen om de oren geslagen. Voor of tegen boeren of het stikstofbeleid. Voor of tegen wapenleveranties aan Oekraïne. Voor of tegen de opvang van vluchtelingen. Voor of tegen Israël. Je zou bijna gaan denken dat iedereen altijd overtuigd is van het eigen keiharde gelijk. En dat ook jijzelf dat zou moeten zijn.
De realiteit: het gros der mensen schippert en twijfelt. De meesten weten niet meteen wat van iets te vinden of bekijken zaken graag van meer kanten. Velen zien het geworstel van zowel de een als de ander. Het blijkt ook uit onderzoek: de meerderheid van de Nederlanders denkt behoorlijk genuanceerd over allerlei kwesties waarover op de flanken felle strijd wordt gevoerd. Maar het is een hele uitdaging om als lid van het stille midden tegen de hapklare soundbitetrend in te gaan.
Voel jij geregeld drang of dwang om ferme standpunten in te nemen? De Culturele Apotheek raadt je graag een literair kuurtje aan om jezelf daarvan te bevrijden, en je verlangen naar meer nuance te versterken.
Lees om te beginnen de zinderend actuele briefroman Tussen werelden van Juli Zeh & Simon Stone. Maak kennis met studievrienden Stefan en Theresa, die na jaren radiostilte weer contact met elkaar zoeken. Stefan is journalist geworden bij een toonaangevend progressief weekblad, terwijl Theresa het melkveebedrijf van haar vader overnam. Hij is vol van klimaatactivisme en antiracisme, terwijl zij zich vooral druk maakt over het voortbestaan van haar bedrijf. Hun correspondentie maakt hilarisch én pijnlijk zichtbaar hoe makkelijk mensen vastlopen in de loopgraven van hun eigen gelijk. Je bent gegarandeerd in één klap genezen van het verlangen iets 200% zeker te weten.
Verwarm je nuancespieren vervolgens met Het laatste voorjaar van Minke Douwesz, waarin vijftiger Ese ‘gewoon’ haar best doet het goede te doen, haar ecologische voetafdruk zo klein mogelijk te maken én een inspirerende docente te zijn. Ze heeft verantwoordelijkheidszin zonder rechtlijnig te zijn, schreeuwt haar mening niet van de daken maar handelt wel naar haar eigen normen. Bescheiden en onverschrokken tegelijk is Ese. Voel hoeveel waarde zo’n houding heeft.
Vooraf nog wat onmiddellijke verlichting van mening-itis-jeuk nodig? Wellicht helpt dit gedicht van de Perzische poëet Rumi (12171273):
De vriendelijke mens
Voorbij het oordeel van goed en fout is een open veld
Ik ontmoet je daar.
De Culturele Apotheek en Leeuwarden UNESCO City of Literature werken samen in het kader van het Fries
Leesoffensief. Zo kun je sinds de winter van 2024 op veel plekken in de provincie samenlezen (‘Mei-inoar lêze’).
Leuk weetje over Rumi: recent sloegen Stjoer/Onze
Familie in Leeuwarden, Leeuwarden City of Literature en cultuurmaker Jochem Knoef de handen ineen.
Geïnspireerd door Rumi werden onder de noemer ‘Now is the time to say new things’ associaties en herinneringen van nieuwkomers omgezet in meertalige literatuur en op muziek gezet. Te beluisteren via Spotify
Frictie.
Ethiek in tijden van dataïsme
Miriam Rasch
De Bezige Bij
Filosoof Miriam Rasch schrijft over ethiek, technologie en literatuur voor onder meer NRC en De Nederlandse Boekengids. In dit in 2020 verschenen boek betoogt ze dat de mens niet in data te vangen is. De mens is immers één en al frictie: falen, imperfectie, twijfel. Bekroond met de Socratesbeker voor het beste filosofieboek.
Voor iedereen wat
waars
Rob Wijnberg
De Correspondent
Geloven we nog in waarheid? Of alleen in onze eigen waarheid? Rob Wijnberg schrijft een korte geschiedenis van opvattingen over ‘waarheid’ door de eeuwen heen, analyseert helder hoe onze hedendaagse nieuws en sociale media waarheid uitkleden en wantrouwen voeden, en biedt een hoopgevende visie voor een gedeelde (in plaats van gepolariseerde) toekomst.
MAKKELIJK LEZEN-BOEK
Gozert
Pieter Koolwijk (oers. Rymke Zijlstra)
Afûk
Yn febrewaris ferskynde de Fryske oersetting fan dit prachtige en bekroande berneboek. It giet oer it jonkje Ties, dat mei syn ûnsichtbere freon Gozert in hiel soad aventoeren belibbet. Ties syn âlders wolle dat hy ôfskied nimt fan Gozert. Wat moat Ties dwaan?
BOEKEN TIPS
Over de berekening van ruimte I
Solvej Balle (vert. Adriaan van der Hoeven en Edith Koenders)
Oevers
Een literaire uitwerking van het Groundhog Day principe: Tara Selter leeft in een loop van 18 novembers, waar niemand anders zich van bewust is. Na verbazing en het zoeken naar een verklaring volgt min of meer berusting. Hoe leef je het leven als iedere dag hetzelfde is? En wat betekent actualiteit nog als de tijd stilstaat?
Delta
Albertina Soepboer Frysk en Frij
Delta is de nije twatalige gedichtebondel fan Albertina Soepboer. Yn trije skiften ferbyldet de dichter it ûngrypbere ferrin fan de tiid, kriget mytology in bysûnder plak en is de see noait fier fuort. FD: ‘Der is suver wurd op wurd in driuw te merkbiten om te sizzen wat net sein wurde kin.’
Het meisje dat dood moest
Henk Sloots
Elikser
Net als de schrijver groeide Grietje Sinnema op in Ried. In maart 1945 pleegde het verzet een moordaanslag op haar, die ze wonderbaarlijk overleefde. Waarom moest Grietje dood? Pas na haar dood in 2017 kon Sloots in haar levensverhaal duiken. Een verhaal dat laat zien hoe lastig het is om te zeggen of iemand goed of fout was.
Leave Marrit,
Wat in nuvere wike. Tiisdei ha ik middeis it kolleezje foar de Skriuwersfakskoalle taret. It tema: ritmysk skriuwen, mei as foarbyld in gedicht fan Hindirk Hannema. In oerke letter mailde ien dat Hindirk dea is. Hy wie noch mar 33 jier. Ik woe it net leauwe, tocht oan in nije, rare stunt fan ús leave kollega-dichter. Dêr soe ik minder fan opsjen. Woansdeis de hiele dei mei berneboeke-ambassadeur Tialda Hoogeveen workshopt op in basisskoalle yn De Gerdyk. Yn it middeisskoft kuieren we troch it doarp. De wyn helle oan, it stie op reinen. Jûns yn Ljouwert nei in spontaan organisearre byienkomst west, yn de Kleine Bagijn. Stilte en triennen en fragen. Wannear hie ik him foar it lêst sjoen?
Mei KUO yn de auto rieden we freed nei de begraffenistsjinst yn Bakhuzen. Iten en drinken mei, strakblauwe loft, it like as gongen we in dei nei it strân. De Sint Odulfustsjerke siet hielendal fol. In see fan wylde blommen by it alter. Nei de tsjinst sloech it waar om, de himel kearde him binnenstbûten. Sigrid Kingma hie in stipkesparaplu. Guon stieken ûnder de beammen in sigaret op. En doe wist ik wannear’t ik Hindirk foar it lêst seach. It wie yn de Westertsjerke, op 30 jannewaris. De jûn dat’sto beneamd waardst ta nije stedsdichter fan Ljouwert. Apart no? Gabrielle Terpstra en ik presintearren, ien rôp wat út it publyk. It wie Hindirk. Ik reagearre heal. Wat hy sei, wat ik sei, dat wit ik net mear, behalve dat it – excusez le mot –deasloech. Nei de seremoanje ha ik net mear mei him praat, miskien eachkontakt, in knikje, dy glimk fan him, wa wit. Hy woe de lêste tiid gjinien mear sjen. Syn bondel leit op tafel njonken my, ik doar him net op te romjen. Ik hoopje, Marrit, de oare kear in happy brief. Yn alle gefallen, wat der ek bart, lit ús kontakt hâlde.
Mei waarme groet, Arjan
Arjan Hut is sinds november 2023 Dichter fan Fryslân, Marrit Jellema sinds januari 2024 Stadsdichter van Leeuwarden. De komende maanden corresponderen ze met elkaar. Dit is het begin van hun briefwisseling over wat hen bezighoudt.
Te volgen op leeuwardencityofliterature.nl
Foto:
Reyer
Boxem
Hoi lieve Arjan,
Een hele vreemde week. Zo’n week waarvan je weet dat die bestaan heeft, maar niet meer precies hoe. Ik kon eerst ook alleen maar denken dat het niet echt was. Dat het niet kon, dat het niet mocht, dat het inderdaad eerder ‘een stunt’ moest zijn dan dat het waar was. Helaas was het waar. Bijzonder dat je net die week een gedicht van Hindirk zou behandelen. Dat had hij denk ik prachtig gevonden. Net zoals dat de kerk helemaal gevuld was met mensen. Hij werd misschien niet altijd begrepen, maar wel gesnapt. Hoe dan ook, het blijft enorm tragisch en verdrietig. Ik weet het nog, van die avond op 30 januari, maar ook geen details meer. Bij mij is het vaak dat ik alle andere keren wel herinner, behalve de laatste keer. En dat is juist de belangrijkste. Heb jij dat ook? Ik doe net of ik het wel weet, van die avond. En dan doe ik alsof ik met hem gesproken heb zoals we altijd spraken. Kort, maar met oprechte interesse en altijd een geintje en een glimlach. Soms heb je dat nodig, doen alsof. Het voelt ook vreemd om nu vooruit te blikken. Eigenlijk zouden we in deze brief vertellen over wat we allemaal doen als stadsdichter van Leeuwarden en jij als Dichter fan Fryslân. Er gebeurt zoveel. Heel veel mooie dingen qua werk en ook projecten die wij samen gaan doen en al doen. Gelukkig kunnen we daar nog niet veel over verklappen, dan hoef ik er nu ook niet verplicht over uit te weiden terwijl wij met iets heel anders bezig zijn. Met iets dat groter is dan alles.
In de volgende brief, over een maand, kunnen we vast meer vertellen.
Ik wil de mensen alleen laten weten dat er veel moois aankomt. Dat ze nog even geduld moeten hebben, maar dat ik heel hard bezig ben zodat ze na de zomer hopelijk overal poëzie gaan zien. Er moet leven tegenover deze brief staan.
Er moet vaak iets tegenover iets staan. Laat dat poëzie zijn. Wij hebben vooral woorden. Gelukkig hebben we nog woorden.
Ik zou de bundel voorlopig laten liggen. Misschien helpt het je.
Liefs en tot snel,
Marrit
Literaire agenda
Een greep uit literaire activiteiten van de komende maanden.
Pak je agenda en plan! Houd daarnaast onze socials en website in de gaten en meld je daar aan voor de maandelijkse nieuwsbrief.
augustus ’24 t/m juni ’25
Meiinoar lêze
In bibliotheken, boekhandels en dorpshuizen
Schuif aan bij Mei-inoar lêze (samenlezen) en geniet samen met andere lezers van mooie verhalen en gedichten. De teksten worden ter plekke uitgedeeld, voorgelezen en met elkaar besproken. Iedereen kan meedoen en voorbereiding of voorkennis is niet nodig. Mei-inoar lêze is een gratis activiteit van de deelnemende locaties, Leeuwarden City of Literature en de Culturele Apotheek i.h.k.v. het Fries Leesoffensief.
leeuwardencityofliterature.nl/meiinoarleze
Ook leesbegeleider worden? En woon je in Stiens, Gytsjerk, Dokkum of Balk? In het najaar organiseren we weer een training! Mail bij interesse naar vraag@cultureleapotheek.nl
4 & 5 oktober
De dagen van de hond
De Utrecht, Leeuwarden
Minifestival over de hond in literatuur en kunst, de hond in je hart, uitbundige blaf en
liefdesgrom. Met honden odes van Marrit Jellema, columns van Asing Walthaus, een hondenspecial van Mei-inoar lêze , Stabij on Tour en baasjes Kirsten van Santen en Gerbrand Bakker in gesprek. Met toegang tot de expositie Het BIJKantoor
deutrecht.frl
25 & 26 oktober
Oer Alles
Franeker
De Academie van Franeker organisearret in grut evenemint om it wurk fan Gysbert Japicxpriiswinner Eppie Dam (1953) hinne. Op it programma û.o. de presintaasje fan Dams autobiografy yn fersfoarm, de premjêre fan in FryslânDOK oer de skriuwer en de troch Dam nei it Frysk oersetten nûmers fan Joni Mitchell, songen troch Inèz
Timmer. Op 10 novimber is it Frysk Rekwiem Wylst de wrâld fan wille skatteret te hearren, skreaun troch Eppie Dam en op muzyk set troch Jan de Jong.
academiefraneker.nl
1 o/m 10 novimber
Fryske Boekewike Ferskate lokaasjes
Op freedtejûn 1 novimber wurdt mei it Frysk Boekefeest it startsein jûn foar de Fryske Boekewike 2024, dit jier fan 2 o/m 10 novimber. Op dizze feestlike jûn wurdt ek it
Foto: Jacob van Essen
Foto: Jacob van Essen
Kadoboek fan Meindert Talma presintearre. It Kadoboek is yn de Fryske Boekewike fergees te krijen by in besteging fan op syn minst € 15, oan Fryske boeken.
fryskeboekewike.frl
14 t/m 17 november
Festival Meet Me at the Lighthouse
Schiermonnikoog
Tijdens de derde editie van dit festival op Schiermonnikoog komen publiek, schrijvers, makers en denkers samen voor vier dagen vol literatuur, met het thema Luister Wat zeggen bekende en nieuwe stemmen in de literatuur over dit onderwerp? Sacha Bronwasser presenteert het resultaat van haar residentie en de residentie auteur van 2024 wordt bekendgemaakt. Leeuwarden City of Literature en Explore the North zijn er bij met Hoge Woorden : spoken word van de bovenste plank.
mmatl.nl
15 novimber
Verhalenavond
Op in protte lokaasjes yn hiel Fryslân
By dizze sande edysje fan Verhalenavond moetet hiel Fryslân inoar wer om te harkjen nei ferhalen. Yn húskeamers, musea, kafees, gebouwen fan de oerheid, biblio
teken, by ferienings en bedriuwen. It tema is dit jier It fjoer yn my. Fertel sels in ferhaal oer passy, trochsettingsfermogen, freonskip, selsûntdekking, kreativiteit of moaie oantinkens of harkje nei de fertellers.
verhalenavond.nl
22 november
Literaire Dis Dokkum
Grote Kerk Dokkum
In de Grote of Sint Martinuskerk in Dokkum dekt Bibliotheken Noord Fryslân lange tafels voor een 12 gangen diner met culinaire en culturele gerechten. Op het menu o.a. Tommy Wieringa, de schrijver van Joe Speedboot , het Nederland Leest cadeauboek van dit jaar.
ontdekdebieb.nl/literairedis
22 t/m 24 november
Explore the North Festival
Binnenstad Leeuwarden
Op de tiende editie van Explore the North Festival wordt het verhaal van de haas uit de mond van de haas zelf geserveerd. Er weerklinkt wat elders wordt weggestemd of overstemd, vervangen, samengevat of fout opgevat. Tijdens het festival betreed je de zachtste en de luidste plekken van Leeuwarden. Op Explore the North kun je dingen ondersteboven houden, waarvan je altijd dacht dat dat niet mocht.
explore-the-north.nl
1e tongersdeitejûn fan ’e moanne
Silent Book Club Fryslân
Kafee De Gouden Leeuw yn Tresoar
Lang om let lêze… Alle earste tongersdeitejûnen fan 'e moanne kinst yn Kafee De Gouden Leeuw yn Tresoar telâne om dy efkes hielendal te ferliezen yn in goed boek. Plof del yn ien fan de hearlike stuollen, nim in bakje kofje of tee en slaan dyn boek iepen om in oere yn alle rêst te lêzen.
tresoar.nl/bezoeken/agenda
Foto: Lotte Bosschieter
Foto: Cato
Foto: Keke Keukelaar
Foto: Natalia Balanina
Leesmagazine LETTER * Skriuwersfakskoalle * Spoken wordavonden Hoge Woorden * Meiinoar lêze
* Masterclasses voor schrijvers * Poëtyske boekelizzers by de boekhannels * Literair programma tijdens Arcadia * Residinsjes foar skriuwers en dichters
* Lettertreffen voor de Friese literaire sector
* En mear, noch folle mear!
Ljouwert is UNESCO City of Literature. Mei dizze bliuwende titel foar stêd en provinsje meitsje wy diel út fan it wrâldwide netwurk fan 350 Creative Cities. As UNESCO City of Literature ynvestearje Ljouwert en Fryslân yn in profesjoneel meartalich literêr klimaat, in ynternasjonaal netwurk en lêsbefoardering.
Voor iedereen die houdt van schrijven, lezen en luisteren. leeuwardencityofliterature.nl