LETTER zomer 2021

zomer 2021

GRENZEN

Leesbijlage, zomer 2021

LETTER Lezen voor de toekomst ― Lêze foar de takomst

Verhalenproject Uitgesteld geluk: op zoek naar het paradijs

Nynke Laverman: ‘Ik fiel in grutte leafde foar alles om my hinne’

1

En: interviews, boekentips, routes, agenda & meer

REDACTIONEEL

Lees!

Onwaarschijnlijk veel mensen hebben afgelopen anderhalf jaar huis en tuin en schuur opgeruimd. Gemeentelijke stortplaatsen konden de overvloedige spullen op bepaalde momenten nauwelijks verwerken. Er kwamen nota bene apps aan te pas om onze stroom afval te reguleren en nog raakten mensen slaags met elkaar op de vuilnisbelten van ons bestaan. Een lachwekkende voorstelling misschien, als hij niet tegelijkertijd zo treurig was.

Naast al dat opruimen, afbreken en neerhalen was er tevens sprake van opbouw, verbouw en versiering. We hebben wat afgeklust met elkaar en de bestelbusjes van installateurs en aannemers zoemen soms even hinderlijk door stad en land als knutjes op een warme zomerdag. Probeer nog maar eens rustig in je tuin te zitten, zonder dat ergens in de omgeving iemand aan het hakken of boren is.

Leeuwarden City of Literature

Begrijpelijk dat dit soort zaken mensen aan het hart gaan, maar ik hoop dat ze dezelfde overtuiging aan de dag leggen op het moment dat we de wereld weer echt mogen verkennen. Want ons dagelijks bestaan is in breder verband ook dringend aan opbouw, verbouw en versiering toe. Milieurampen worden aan elkaar geregen in een tempo waarbij dat van het verlies aan biodiversiteit bijna verbleekt, meer oorlogen lijken volstrekt onoplosbaar, democratieën staan in toenemende mate onder druk en dan spreek ik nog maar niet over de mogelijke dreiging van alweer nieuwe epidemieën. De lijst van droevige berichten in de media is wat dat betreft schier eindeloos.

Oplossingen liggen niet voor het oprapen.

Helder. Maar antwoorden komen ook pas als we met elkaar de goeie vragen stellen.

En hoe leer je de wereld kennen? Door boeken te lezen. Door je met kennis een harnas aan te meten tegen de onwetendheid.

Lezen maakt ons weerbaarder als mens en helpt ons enorm om op een andere manier tegen zaken aan te kijken. Als je een

conflict of een vraagstuk wilt oplossen, is het om te beginnen noodzakelijk dat je je kunt verplaatsen in het perspectief van De Ander. Schrijvers van romans, verhalen en gedichten, maar ook schrijvers van (literaire) non-fictie helpen je daarbij.

Een van de speerpunten van Leeuwarden UNESCO City of Literature is leesbevordering. Er zijn in Nederland ongeveer 2,5 miljoen laaggeletterden en daarnaast is er sprake van een grote groep lezers die te weinig leest en daardoor leesvaardigheden dreigt te verliezen. Daar moeten we ons met man en macht tegen verweren, met eenzelfde enthousiasme als waarmee we tegenwoordig al ruziënd onze vuilnisbelten ophogen. Weg met die ontlezing!

Tips in deze leesbijlage zijn bedoeld voor iedereen: voor mensen die al heel graag lezen en nu gretig naar de boekhandel kunnen rennen met een nieuwe lijst titels, maar ook voor mensen die graag wíllen lezen maar niet zo goed weten waar te beginnen. Geïnspireerd door de Sustainable Development Goals (SDGs), die wij als UNESCO-organisatie van harte omarmen, hebben we gekozen voor een aantal thema’s die passen bij Fryslân en de Friezen: mensen die zorg en oog hebben voor hun directe omgeving: • Grenzen (Hoe bewaar je een zekere eigenheid maar doorbreek je ongelijkheid?)

• Heimwee (Wat wil je behouden en wat zeker niet?)

• Kringloop (Hoe geef je dingen door, hoe maak je de wereld duurzaam?)

• Balans (Hoe kunnen literatuur of kunst in het algemeen helpen vorm te geven aan onze toekomst? Hoe komen we uit deze crisis?)

Het laatste thema wijst vooruit naar ons project ‘Uitgesteld geluk’ voor kunstmanifestatie Arcadia die volgend jaar zal plaatsvinden.

Veel leesplezier deze zomer. Waar u ook bent. En vertel er over aan anderen, deel uw leeservaringen, lees uw kinderen of uw familie voor. Lees!

Team Leeuwarden UNESCO City of Literature, v.l.n.r.: Jan Gaasenbeek (programmacoördinator), Marleen Nagtegaal (artistiek leider), Berber van Oyen-Peenstra (marketingcoördinator), Ernst Bruinsma (zakelijk leider) en Grietje Deinum (communicatie). Foto: Reyer Boxem

2

Ernst Bruinsma Zakelijk leider Leeuwarden UNESCO City of Literature

zomer 2021

INHOUD

Hoe faak waskje wy no it foarrút fan de auto noch?

18

‘ Als je in ieder geval íets doet, kom je altijd wel ergens’

6

23

‘ Ik fiel in grutte leafde foar alles om my hinne’

4

Verhalenproject Uitgesteld geluk

GRENZEN

HEIMWEE

KRINGLOOP

BALANS

6

11

16

21

27

9

12

18

23

28

Interview Nynke Laverman

Wandelen langs taalgrenzen

10

Boekentips

Kort verhaal Anne-Goaitske Breteler

Circulaire inspiratie

Essay Tialda Hoogeveen met aquarel van Christiaan Kuitwaard

Essay Theunis Piersma met illustratie van Willie Darktrousers

15

20

Boekentips

Boekentips

Kort verhaal Nicole van den Berg

Interview & recepten Wilbert van der Kamp

26

Lezen, maar dan anders!

Literaire agenda

30

Gedichten Jan Kleefstra en Preston Losack

Boekentips

Colofon Idee, samenstelling en redactie:

Coverfoto: Mirjan van der Meer /

Niets uit deze uitgave mag geheel of gedeeltelijk

Leeuwarden UNESCO City of Literature

Rooze Photography

worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geauto-

Teksten: Anne-Goaitske Breteler, Berber van Oyen,

Vormgeving: BW H ontwerpers, Leeuwarden

matiseerd gegevensbestand of openbaar worden ge-

Ernst Bruinsma, Grietje Deinum, Marrit de Schiffart,

Druk: NDC grafisch bedrijf

maakt, op welke wijze dan ook, zonder schriftelijke

Martsje de Jong, Nicole van den Berg,

Verspreiding: meeverspreid met

toestemming van Leeuwarden City of Literature. De

Theunis Piersma, Tialda Hoogeveen en

Leeuwarder Courant en Friesch Dagblad

uitgever sluit iedere aansprakelijkheid voor schade

Wendy Kennedy

Oplage: conform LC en FD

als gevolg van druk- en zetfouten uit.

3

UITGESTELD GELUK

Leeuwarden City of Literature

Op zoek naar het paradijs Honderd korte verhalen van honderd verschillende schrijvers vanuit de hele wereld: van Fryslân en Nederland tot aan Azië en de VS. Leeuwarden City of Literature wil met het project Uitgesteld geluk verhalen verzamelen van schrijvers over een leefbare toekomst. ‘We zijn op zoek naar schoonheid en hoop’, zo vertelt artistiek leider van City of Literature, Marleen Nagtegaal.

4

Marleen Nagtegaal en Jan Gaasenbeek

Tekst Wendy Kennedy Foto Reyer Boxem

De Decamerone van de Italiaanse dichter Giovanni Boccaccio vormt de inspiratiebron voor het project. Het boek bevat honderd verhalen van tien jonge mensen die de bergen zijn ingevlucht vanwege de pest die in Florence heerst. ‘Het boek is al meer dan 600 jaar oud, maar het sluit heel goed aan bij deze tijd van een pandemie. Het gaat om jonge mensen in de bloei van hun leven die veel ellende zien en verhalen gaan vertellen met perspectieven op een goede toekomst’, vertelt Jan Gaasenbeek. Hij is bij het project betrokken en werkt eveneens voor Arcadia, het vervolg op culturele hoofdstad. Uitgesteld geluk is een onderdeel van de programmering van Arcadia dat in 2022 plaatsvindt.

zomer 2021

UITGESTELD GELUK

‘In de Decamerone vind je hoop, maar ook kritiek op hoe de samenleving destijds was ingericht. Het heeft een grote gelijkenis met de reflectie van nu tijdens de coronapandemie’, vult Nagtegaal aan. ‘Het is dus niet alleen maar rozengeur en maneschijn.

We zitten nu in een pauzemoment, waarin we kunnen nadenken over hoe we verder moeten. Maar daar heb je wel hoop voor nodig. Kunstenaars zijn bij uitstek geschikt om hier mee aan de slag te gaan. Ze kunnen perspectieven omdraaien en zijn geoefend in het gebruiken van verbeelding om zo een wereld voor te stellen die anders is.

Anderzijds kunnen kunstenaars, net zoals bijvoorbeeld visionairs en filosofen, zaken herkenbaar maken en betekenis geven aan wat er nu aan de hand is.’

‘Het is tijd om de jonge generatie aan het woord te laten.’

Marleen Nagtegaal Het houdt Nagtegaal ook persoonlijk bezig. ‘Ik heb onlangs het boek De fundamenten van Ramsey Nasr gelezen, waarin hij schrijft dat alles radicaal anders moet. Dat vind ik ook. We kunnen niet langer leven op korte termijn en de aarde verder blijven uitputten voor enkel groei en gewin, dat is niet houdbaar voor de mensen die ná ons de wereld zullen bewonen. Het is tijd om de jonge generatie aan het woord te laten.’

De verhalen van Uitgesteld geluk mogen van Nagtegaal daarom ook best radicaal worden en misschien zelfs wat activistisch, maar ze waakt ervoor dat het polariserend wordt. ‘Het gaat uiteindelijk om wat ons verbindt: waar je ook voor of tegen bent.’

Leeuwarden City of Literature is een onderdeel van een wereldwijd netwerk van literaire steden. Van Dublin en Lillehammer tot Bagdad en Montevideo. Het is de bedoeling dat er verhalen worden verzameld van Friese, Nederlandse én internationale schrijvers. ‘We hebben in de hele wereld met de pandemie te maken, ik ben erg benieuwd of de perspectieven van schrijvers wereldwijd verschillen of juist niet’, vraagt Nagtegaal zich af. ‘Met dit project denken we met z’n allen op een universele manier na over de toekomst’, vervolgt Gaasenbeek.

‘Ik hoop dat er prachtige gezichtspunten uitkomen.’

‘We vertellen elke dag een nieuw verhaal, liefst op paradijselijke plekken.’

Jan Gaasenbeek Het project is volop in ontwikkeling en krijgt steeds meer vorm. ‘Er zijn legio mogelijkheden hoe deze verhalen verteld kunnen worden’, vertelt Nagtegaal. ‘Met een boek, een website met geschreven of gesproken verhalen of verhalen ‘in natura’.’ De verhalen worden in meerdere talen toegankelijk gemaakt: in het Fries, Nederlands, Engels en eventueel andere, oorspronkelijke talen.

‘We onderzoeken of het haalbaar is om op iedere dag tijdens Arcadia, dat honderd dagen duurt, een nieuw verhaal te vertellen.

Het liefst op verschillende paradijselijke plekken in Friesland, bijvoorbeeld bij Oranjewoud’, vertelt Gaasenbeek. ‘Een veilige en mooie plek, afgesloten van de wereld waarbij je de pandemie ontvlucht. Net zoals in het boek van Boccaccio.’

Leeuwarden-Fryslân was in 2018 culturele hoofdstad van Europa. Met Arcadia wordt hierop voortgebouwd tijdens een honderd dagen durend cultureel programma van 7 mei t/m 14 augustus 2022. Centrale vraag is hoe we Fryslân als bêste lân fan d’ierde kunnen nalaten aan onze kinderen. ‘Je kunt op honderden manieren over deze vraag nadenken’, aldus Jan Gaasenbeek. Hij werkt voor zowel Arcadia als Leeuwarden City of Literature. ‘De denkoefening van Uitgesteld geluk sluit hier perfect bij aan.’

arcadia.frl

5

Foto: Mirjan van der Meer

OPROEP VERHALEN Voor Uitgesteld geluk worden schrijvers uit Fryslân, Nederland en Europa gevraagd verhalen te schrijven. Er is ook plek voor amateurschrijvers uit Fryslân! Kijk op leeuwardencityofliterature.nl (onder Projecten) voor meer informatie over richtlijnen en deadline.

Dizze tekst lêsto yn it Frysk op

leeuwardencityofliterature.nl

GRENZEN

Leeuwarden City of Literature

LÂNSKIPSLÛD Nynke Laverman

Tekst Marrit de Schiffart Foto's Marleen Annema

‘Hello there. This is your ancestor speaking. Your predecessor from the 21st century.’ Yn har liet Your Ancestor krûpt Nynke Laverman (41) yn de hûd fan ‘foarâlder’ dy’t oan takomstige generaasjes útleit wêrom’t der net goed op ‘e wrâld past is. It nûmer is ûnderdiel fan har nije album Plant dat se makke mei har man Sytze Pruiksma.

Fia spoken word sprekt se har út oer klimaatfersteuring. Wa wolle wy wêze as minske? This is Nynke Laverman speaking …

The colours and flavours Of life that surrounds me It’s criminal my interest Is minimal Ut: Neighbours ‘Myn ynteresse foar natuer is net minimaal, ik fiel just in grutte leafde foar alles om my hinne. It is net sa dat dat der as lyts famke al yn siet. Fansels, natuer spile in rol doe’t ik lyts wie; ik waard grut yn Weidum, boarte in protte yn it lân en wie ek in soad op in pleats te finen. Mar in opfallende ynteresse, nee dat kin ik net sizze. It wie fanselssprekkend om bûten te wêzen, dat hearde by it doarpslibben, sa’t ik ek oan keatsen en majorette die. It sjongen en dûnsjen spile wol fan begjin ôf oan in grutte rol. Ik die mei oan foardrachtwedstriden, toaniel en iepenloftspullen.

Tsjintwurdich is de relaasje tusken min­ ske en natuer in reade tried yn myn wurk.

Ik freegje my ôf wêrom’t wy ûnderskied meitsje tusken dy beide. Dat siedsje waard plante by de nomaden yn Mongolië, dêr

seach ik dat it oars kin. Ik learde dat alles syn eigen enerzjy en siel hat, dat alles lyk­ weardich is want it is oan elkoar ferbûn. In minske kin dus net mear wêze as in stien of in rivier. Nomadyske folken fiele har diel fan in gehiel, wylst wy westerlingen de minske boppe-oan sette. De minske as kening oan ’e top fan de piramide. Dêr giet Neighbours oer.’

En alles wat ik sizze kin Is dat leafde net stikken kin En dat alles lyts leaf jonkje Alles alles wat der is En alles watsto bist Fan leafde makke is Ut: Sabearelân

To not get lost in the future You must know your past, right?

Ut: Your Ancestor ‘Muzyk begjint foar my mei taal. En dan net iens by de ynhâld fan taal, mar by de klanken. Ik skriuw de bêste nûmers as de klanken my nei de folgjende sin helpe. Boppesteande sin is dêr in goed foarbyld fan. It wie de ‘ost’-klank dy’t liede ta de folsleine sin: To not get lost in the future, you must know your past, right? Pas letter waard ik rekke troch de ynhâld. Your Ancestor is it nûmer dêr’t ik it meast tefreden oer bin, it befettet alles wat ik mei dit album sizze wol.’

6

‘Dit is it lêste nûmer dat ik skreau foar Plant.

It giet oer de wrakseling dy’t je as mem fiele kinne. Ik bin mem fan twa jonges fan 9 en 6. Echte bûtenjonges, gek op de natuer, de fûgels, in hobby dy’t se fan har heit oernommen hawwe. Fansels komt de natuerproblematyk hjir thús ek ter sprake.

Dan freegje se nei Greta Thunberg, wa is dat en wat wol se? Ja, wat sizze je dan as mem? Fertelst wat der oan ’e hân is of is dat fierstente heftich? As âlder wolst sizze dat alles goed komt, mar is dat wol sa? De wrâld stiet der oars foar … Wat ik wol sizze kin is dat leafde bliuwt. It kin fan foarm feroarje, mar it kin net kapot. Dat wie it iennige antwurd dêr’t ik op út kaam, dat leafde net stikken kin.’ »

zomer 2021

GRENZEN

“Ik fiel in grutte leafde foar alles om my hinne”

7

GRENZEN

Leeuwarden City of Literature

BOEKETIPS fan Nynke Laverman Shel Silverstein The giving tree (De gulle boom), ek foar bern!

Roman Krznaric De goede voorouder Jelmer Mommers Hoe gaan we dit uitleggen Robert Wolff Original wisdom Olga Tokarczuk Jaag je ploeg over de botten van de doden Dimitri Verhulst Mevrouw Verona daalt de heuvel af

‘Wy wolle ús bern graach meijaan dat besit net belangryk is. Sterker noch, ik leau dat it net bestiet. Yn it Westen is alles hiel bot ûnderferdield. Elk ding, elk stikje grûn is fan ien. Dêr snapt in Yndiaan al neat fan, dy seit dat de grûn fan himsels is. Dat prinsipe, dat eins neat fan dy is, mar datst it brûke meist en it dêrnei wer trochjaan kinst besyk­je wy de jonges mei te jaan. Ik lês ek faak foar út it boek De gulle boom. In geweldich en hertferskuorrend printeboek dat de hiele minskheid yn in nutedop fangt.

It giet oer jaan, dat miskien wol moaier is as krijen. Oer in beam dy’t himsels út leafde hielendal fuortjout, oan syn freon, de min­ ske, dy’t allinne mar nimt.’

You sense the wind of change Cassandra Long before the others do How come we laugh away your words And simply turn our backs on you Ut: Cassandra

Nynke Laverman (1980) is sjongeres, songwriter, spoken word artist en ûntdekkingsreizger. Se befreget it libben en sparret dêrby harsels net. Nynke sketst poëtyske, surreële wrâlden mei meast akoestyske muzyk en ierdske teksten.

Deze tekst lees je in het Nederlands op

leeuwardencityofliterature.nl

‘Wêrom is it sa lestich om te feroarjen? Polityk, rasisme, gelikenze rjochten, corona, it ferlies fan biodiversiteit … neffens my witte wy ûndertusken dat âlde systemen net mear wurkje, mar it nije ferhaal hawwe wy noch net fûn. Wy sitte yn in tuskenfaze fan net witten. En dat fielt ûnkomfortabel.

In minske hat leaver kontrôle. Yn de keunst smyt sa’n tuskenfaze faak de moaiste dingen op en ik bin derfan oertsjûge dat dat yn it echte libben ek sa is. Ast de tiid mar nimst en it net witten akseptearrest. Dat sjochst ek oan corona. In pandemy wie in totaal ûnbekend senario, wy moasten feroarje, gewoanten loslitte, ûnsekerheid talitte, mar sjoch wat it ús opsmiten hat.

Yn no time betochten wy oplossingen. Dat haw ik ek dien, myn albumpresintaasje en teätertoer koene net trochgean. Dus lansearje ik no oer de perioade fan in jier alle moannen in nûmer, mei in byhearrende podcast. Dat pakt goed út, foar mysels en foar it publyk. Ik belibje it projekt better om’t ik foar elke podcast wer yn ‘e boeken

8

dûke mei. It publyk krijt it album yn parten mei mear ferdjipping oanbean. Dêrtroch lândt it better as wannear’tst it hiele pakket yn ien jûn oer dy hinne krijst. Sa sjochst mar wer dat stilstean kreativiteit opropt.

Dat stilstean net achterútgong is. Troch stil te stean joust dysels de kâns om in nij paad te finen. Yn 2019 namen Sytze en ik in sabbatical. Dat joech my de tiid om myn libbenswize oan te passen, in winsk dy’t ik al langer hie. Ik fierde in, sa’t ik it neam, húshâldlike revolúsje troch en libje no safolle mooglik plasticfrij. Earst tinkst, sûnder plastic libje, dat is net te dwaan, mar it is gewoan in kwestje fan it omlizzen fan rûtines en gewoanten. Ik gean elke wike nei de freedsmerk foar boadskippen en folje myn lege flessen en potsjes by biologyske supermerken. Sûnder tiid dêrfoar te nimmen, wie dat net slagge.’

Ik haw in thús, sizze se Ik hear by de minsken Ik hear by de minsken Sizze se, do bist hjir thús Ut: Betonblom ‘Ik fiel my net altyd thús, fiel wjerstân tsjin de wrâld dy’t wy westerlingen kreëarre haw­we. Wy binne de iennige soart dy’t net meidraait yn natuerlike prosessen. Fandêr ek dat ynheemske en nomadyske folken my sa fassinearje. Hoe’t sy nei de wrâld sjogge past better by my. Ik bin hjir grut wurden, myn foarâlden wennen hjir en dochs fielt it soms as sitte myn woartels hjir net yn ‘e grûn. Dan soe ik it leafst in plant wêze wolle, mar hoe sjit ik woartel yn beton?’

Mei Plant yntrodusearret Nynke Laverman de Slow Album Release. Oer de perioade fan in jier lit se har nije album groeie en bringt it nûmer foar nûmer út – hieltyd mei in podcast oer it tema fan dat spesifike liet.

Plant groeit troch oant septimber, de offisjele albumpresintaasje is op 17 en 18 septimber op Explore The North. De teätertoer begjint op 15 oktober yn Amsterdam, de Fryske premiêre is op 16 oktober yn De Lawei yn Drachten.

Yn 2022 folget in festivaltoernee. Mear ynfo: nynkelaverman.nl

zomer 2021

GRENZEN Skiermûntseagersk Amelânsk

Mezlânsk Aasters

Noordhoeksk Dokkum

Schylingers

1

Binnen Fryslân tref je behalve Vlielands Fries en Nederlands, tal van stads- en streektalen aan. Vaak hebben natuurlijke scheidingen, zoals zeeën en rivieren, taalvariaties veroorzaakt.

We tippen drie wandelingen in taalgrensgebieden!

Kollum

Biltsk

WÂLDFRYSK

Harns

KLAAIFRYSK Boalsert Snits

It Hearrenfean

Hylpersk

3

SÚDHOEKSK

Hollânske streektalen Nedersaksyske streektalen

2

Ljouwert

Frjentsjer

Scan de QR-codes voor meer route-informatie.

Fryske streektalen

Kollumerlânsk

Stellingwerfsk

Starum

Stedfrysk

Taalgrenswandelen 1 2 3 Biltsk 7,8 km

Start/eindpunt: Nieuwebildtdijk, Sint Jacobiparochie, nabij Restaurant De Zwarte Haan

In 1505 werd het noordelijk dichtgeslibde deel van de Middelzee ingepolderd door middel van de 14 kilometer lange Oude­ bildtdijk. Het Bildt ontstond, de eerste modern (rechtlijnig) ingerichte polder. De streektaal die er ontstond heeft verschillende Hollandse invloeden, is nog steeds heel authentiek en kent een eigen woordenboek. Deze route voert je over de rechte paden van het typisch Bildtse landschap en een deel van de Oudebildtdijk. Aan het eind kun je naar het uitkijkpunt over de Wadden lopen en zie je het bronzen beeld de Slikwerker.

Kollumerlânsk 6,15 km Start/eindpunt: Heirweg 12-14, Visvliet

Rivier de Lauwers vormde tot circa 1500 de taalgrens tussen het Westerlauwers (de basis van het huidige Fries) en het Oosterlauwers Fries (waarvan een variant nog wordt gesproken op Schiermonnikoog).

Ook in de huidige tijd geldt de Lauwers nog als taalgrens. Ten oosten van de Lauwers wordt een Nedersaksisch dialect gesproken. Links daarvan wordt Kollumerlânsk gesproken, dat niet heel veel verschilt van het Westerkwartiers. Deze wandeling gaat op en over de (taal)grens. Je loopt onder meer door Burum (eigen taal!) en een klein stukje langs de Lauwers.

9

Stellingwerfsk 8,8 km Start/eindpunt: beeld van geit Snoesje, tegenover de Bonifatiuskerk, Oldeberkoop

Rivier de Tjonger (Fries) of Kuunder (Stellingwerfs) loopt van zuidoost naar het zuiden van Fryslân. De rivier vormt een taalgrens: globaal wordt gesteld dat het Friese taalgebied er ten noorden van ligt en het Stellingwerfse taalgebied (Nedersaksisch) ten zuiden. Uitzondering vormen Appelscha en Ravenswoud. Deze wandeling voert je vanuit het kunstrijke dorp Oldeberkoop naar de Tjonger/Kuunder en via It Fryske Gea-natuurgebied Meulereed/ Meulebos weer terug.

Bronnen kaart: Friesch Dagblad, Versloot-Kartografy, Provincie Fryslân en Wikipedia

GRENZEN

Leeuwarden City of Literature

Confrontaties

Habitus Radna Fabias

De Arbeiderspers Fabias laat in deze dichtbundel een ‘lyrisch ik’ zien dat zich sterk bewust is van de sociale omgeving waaruit ze voortkomt en de nieuwe samenleving waarin ze door migratie terechtkomt. Wat is thuis? Haar fonkelende regels en zintuiglijke beelden werden al veelvuldig bekroond.

BOEKEN TIPS

Stilte is mijn moedertaal

Simone Atangana Bekono Uitgeverij Lebowski

Een dijk van een titel die je als lezer voorbereidt op de inhoud: confrontaties gaan er komen, en veel ook. Beter gezegd: het leven van de zestienjarige Salomé Atabong is één grote confrontatie. Een indringend en prachtig geschreven boek over de diepe littekens die in een mens gekerfd kunnen worden door onze stigmatiserende samenleving.

It sket fan Toussaint

Sulaiman Addonia

Leo Popma

Uitgeverij Jurgen Maas

Utjouwerij Frysk en Frij

Een jong meisje komt terecht in een Oost-Afrikaans vluchtelingenkamp. Addonia ‒ die in zijn woonplaats Brussel een schrijfacademie voor vluchtelingen heeft opgericht ‒ analyseert vlijmscherp hoe een samenleving in staat is de oorlog te verklaren aan haar eigen vrouwen.

Hij vertelt de verhalen die we nodig hebben om te overleven in een vijandige omgeving.

Yn dizze roman beskriuwt Leo Popma hoe’t in krimpdoarp fjochtet tsjin achterstelling en ûndergong; wetteloasheid, eigenrjochting, tongblier, misbrûk en drugs behears­kje it bestean yn BlierCity. Mei har ‘projekten’ mobilisearret de âlde Aaf Leenes it protest tsjin oerheid en gesach en bringt oarder yn it libben fan de minsken. Wa’t net past of net meidocht komt ier of let op it sket fan Toussaint.

Om

Welkom in het Rijk der zieken

Geart Tigchelaar Utjouwerij Afûk

Geart Tigchelaar en syn fyts. Sta­ dichoan is dat in bekend span wurden. Yn dit boek hat er inkelde ûnder­finings dy’t er ûnderweis opdien hat, ferwurke ta in ‒ sa’t er it sels neamt ‒ psychologyske fyts­ roman. Stap by haadpersoan Ate efterop en fyts mei troch Dútslân, Denemarken en Sweden.

Geart Tigchelaar en syn fyts. Stadichoan is dat in bekend span wurden. Yn dit boek hat er inkelde ûnderfinings dy’t er ûnderweis opdien hat, ferwurke ta in – sa’t er it sels neamt – psychologyske fytsroman. Stap by haadpersoan Ate efterop en fyts mei troch Dútslân, Denemarken en Sweden. Ate is nammentlik fan doel en fyts nei de Noardkaap, om sa ôf te weevjen mei syn ferline.

Hanna Bervoets

Uitgeverij Pluim Na een bezoek aan de kinderboerderij met zijn oppaskind wordt Clay ernstig ziek. Wanneer de koorts daalt is hij opgelucht. Even. Want de vermoeidheid blijft en hij krijgt last van vreselijke pijnen. De diagnose: Q-koortsvermoeidheidssyndroom.

In zijn verbeten zoektocht naar genezing verliest Clay alles wat hem lief is.

Hij belandt in het Rijk der zieken, een vreemde, parallelle wereld.

Geart Tigchelaar (1987) is skriuwer, dichter en oersetter.

Foar syn poëzydebút leech hert yn nij jek (Hispel 2016) wûn er de D.A. Tammingapriis, en foar syn oersetting Erik of it lyts ynsekteboek (2015) de Obe Postmapriis. Syn foarige roman Bêste jonge (Afûk 2016) waard nominearre foar de Rink van der Veldepriis.

10

zomer 2021

HEIMWEE

Foto’s: familiearchief

De oude laag Mijn beppe is negentig en woont nog zelfstandig in Burgum. Er zit vijfenzestig jaar tussen haar geboorte en de mijne. We delen niet alleen een stukje van dezelfde tijd, maar ook van onze naam. In verschillende spelling loopt ze als een constante door onze stamboom: Gooitzen Folkerts Riemersma, geboren op 29-12-1804 te Suameer, overleden op 17-10-1863 te Garijp op 58-jarige leeftijd.

Trijntje Gooitzens Riemersma, geboren op 12-10-1850 te Tietjerk, overleden op 14-01-1884 te Nijega op 33-jarige leeftijd.

Goitske Wagenaar, geboren op 20-01-1877 te Oudega, overleden op 01-08-1940 te Leeuwarden op 63-jarige leeftijd.

Gooitske Groothof, geboren op 18-11-1930 te Burgum Anne-Goaitske Breteler, geboren op 16-03-1996 te Dokkum Dwars door de eeuwen heen is onze naam hardop uitgesproken. Om iets gedaan te krijgen, om een ruzie te bekrachtigen, om daarna weer liefdevol te sussen. De klank

Tekst Anne-Goaitske Breteler

daalde neer op een land dat zo veranderd is. Eerst in de modderpaden die slingerend langs Suameer liepen, later op de rechte lijnen van de ruilverkavelde kleigrond.

Ik vind een oude foto van Goitske Wagenaar en haar man Jacob, voor hun huis in Garyp, rond 1930. Ze hadden er een fouragehandel.

De zakken meel puilen uit het schuurtje op de achtergrond. Er leunt een fiets tegen het huis. Het lijken me archetypen van De Fries: de handen over elkaar geslagen, en een ‘wat sil dit?’ in de richting van de fotograaf. Achter hen staat een platte kar, met een deel van de meelzakken al opgeladen. De krakende as, de houten wielen; ik zie ze zo voorbijrijden op de zandpaden.

Op diezelfde paden fietst ook mijn beppe.

Misschien wel op die zwarte van de foto. Ze kreeg hem van háár beppe, toen die er niet meer was. Maar het zadel is nog hoog, en zelfs de houten blokjes op de trappers helpen niet. Vijfenveertig kilometer wiebelen van de Wouden naar de Klei. Naar haar nichtje, ‘Goai’, die ook ergens aan de rand van mijn stamboom staat.

De twee jonge tieners zitten langs de weg, zonder fietsstrook en zonder de witte strepen waarlangs ik later nog zal slalommen.

In de berm broeien de geuren van pinksterbloemen, zuring en grote Weegbree.

11

De meisjes houden papier in hun handen, waarop ze de kentekens van passerende auto’s noteren. B, voor Friesland, maar liever nog een met een A voor Groningen, of E voor Overijssel. Die kwamen pas echt van ver.

De ‘Gooitskes’ voor mij, hadden een groter Friesland voor een vier keer zo kleine bevolking. Ze waren rijker in het landschap, maar armer in de welvaart. De verhalen die mijn beppe vertelt, voelen als een schep in de aarde. Laag voor laag komt een deel van de wortels bloot te liggen. Ook al zijn de zandpaden inmiddels geasfalteerd, laten we weet houden van de diepe grond eronder.

Anne-Goaitske Breteler groeide op in NoordOost Fryslân. Ze is schrijfster en journalist en schreef onder meer ‘De traanjagers’ over walvisvaarders en het Friese kinderboek ‘In nuvere nacht’. Tot en met 5 september is in het Fries Scheepvaartmuseum de tentoonstelling ‘Bloed, Zweet en Walvistraan’ te zien, waarvan ze gastcurator was.

Dizze tekst lêsto yn it Frysk op

leeuwardencityofliterature.nl

HEIMWEE

Leeuwarden City of Literature

12

zomer 2021

HEIMWEE

Fan wa is it lânskip?

Tusken 1950 en 2020 krige Nederlân sa’n 7 miljoen ynwenners derby. Lânbougrûn waard hieltyd yntinsiver brûkt, rekreaasje en it oantal wenningen en wegen namen foars ta, wylst de biodiversiteit him yn de omkearde beweging ûntwikkele. It uterlik fan Fryslân feroare drastysk en greidefûgels binne museumstikken wurden. Dat moat oars, mar fan wa is it lânskip eins?

Sûnt de PvdA-man Sicco Mansholt yn de desennia nei de Twadde Wrâldoarloch minister fan Lânbou wie, is it lânskip bot feroare. Mansholt sette yn op groei en grutskalichheid, kwantiteit waard liedend yn de lânbou. It gefolch is net allinnich eko­nomyske groei, mar ek ekologyske krimp. Wa’t him beweecht oer it plattelân, sjocht in yndustrieel gerslânskip, earm oan bisten en planten. It ropt langstme op nei de soundtrack fan myn bernetiid, doe’t de maitiid in barok orkest fan kikkerts, skriezen, ljippen en ljurken wie. Opgroeid yn de jierren ’70 tusken de greiden, sit dit sintúchlike yn my opslein. It is myn anker nei dat seizoen en it is in ûnwennich gemis om it net te hearren.

Hoewol’t de ruilferkaveling yn myn bernetiid al in hiel ein op streek wie, is it boe-

relân sûnt dy tiid noch fierder dramatysk feroare. Dy feroaring begûn yn de jierren ’70 doe’t ruilferkaveling stipe waard troch de oerheid en in iuwenâld kultuerlânskip fan lytse lapkes blomrike greiden mei greppels, kronkeljende sleatsjes en polderdykjes transformearre waard ta in dekôr fan grutte boerebedriuwen dy’t sa effisjint mooglik harren lân bewurkje om in sa grut mooglike opbringst te krijen. De skaalfergrutting hat soarge foar in ymposante transformaasje fan it uterlik fan de provinsje. Lândykjes en sleatten waarden rjochtlutsen of ferlein. Neist de polderdykjes binne de hagen, houtwâlen en rigen beammen en oare ôfskiedingen tusken de perselen ‘opromme’.

Losse snippers waarden omfoarme nei langwerpige lappen gers. Fryslân waard rjochtlinich, it lânskip feroare fan in kleurich reliëfrike lapketekken yn in abstrakt

13

Tekst Tialda Hoogeveen Akwarel Christiaan Kuitwaard

skilderij mei strakke, geometryske flakken. De hege silo’s en grutte lisboksstâlen ûnderbrekke it útsicht nei de hoarizon en hat Fryslân ûntdien fan har karakteris­ tike ‘weidsheid’. ‘De Flevolandisering van Friesland’, neamt sosjaal geograaf Dolph Kessler dat hiel treffend.

Dat de yntinsivearring grutte druk leit op de natuer, is net in nij ynsicht. Al healwei de njoggentjinde iuw krige de útfiner fan de keunstdong Justus von Liebig spyt fan syn ûntdekking. It oermjittich gebrûk fan keunstdong seach hy as gefaar foar in sûn boaiemlibben. As antwurd dêrop skreau hy yn 1861 it boek De zoektocht naar de kringlooplandbouw, in term dy’t tige aktueel is sûnt demisjonêr minister fan LNV de lânbou op dy wize ferduorsumje wol. Rom hûndert jier nei Von Liebig skreau De Club

HEIMWEE

Leeuwarden City of Literature

van Rome it rapport De grenzen aan de groei, wêryn’t it ferbân lein waard tusken ekonomyske groei en de gefolgen dêrfan foar it miljeu. Von Liebig en Mansholt krigen spyt fan de gefolgen foar natuer en miljeu dy’t harren wurk mei him meibrocht. As wy earder lústere hiene nei harren of nei de Club van Rome, dan hiene wy no net sa wraksele mei CO2- en stikstoffraach­ stikken en wie der net sa ferskriklik folle ferlern gien. Mar it ferline kinne je net weromdraaie, wol kinne wy foarkomme dat wy spyt krije. Spyt fan ûnomkearbere saken, lykas it útstjerren fan organismen.

Fuort is fuort. Foar altyd.

Fan wa is it lânskip eins? As it útgongspunt is dat elk organisme lykweardich is en dat de ierde in fijn plak wêze moat foar alle planten, skimmels en bisten (wêrûnder de mins), dan is it antwurd helder: dat is fan ús allegearre, en net allinnich fan dejinge dy’t it kadastraal yn eigendom hat. It jout in nije fisy op de ferneamde of wa wit ferearme term ‘mienskip’. En dêr’t doarpen en stêden harren uterlik beskermje mei de titels ‘beschermd dorpsgezicht’ en ‘beschermd stadsgezicht’, wêryn’t de sloop fan histoaryske pannen ferbean wurdt, krekt as bygelyks heechbou, sa soe it Fryske lânskip it predikaat ‘beschermd landschapsgezicht’ krije moatte. Mei as eask romte foar in ryk ferskaat oan planten, skimmels en bisten.

It doel ‘de heechst mooglike opbringst helje út it lân’ soe út dat perspektyf wei oars besjoen wurde. Inkeld fan de gongbere

boer út sjoen, giet it om jild: hoe krij ik safolle mooglik molke fan in ko. Mar wat no as wy ris in oar perspektyf kieze, dat fan de ko sels bygelyks. Of dat fan de fytser, de wjirm of sûnens. Dan soe it antwurd op de fraach oer de heechst mooglike opbringst hiel oars wêze, nammentlik in oaze mei greidefûgels en de hiele ekology dêromhinne yn in fochtich feangreidegebiet ‒ dat net fierder ynklinkt en CO2 frijjout ‒ as rike belibbing foar de foarbygonger.

Polderdykjes, kronkelsleatsjes, lapketekken: it lânskip kin noait wer de foarm oannimme fan eartiids. Mar it moaie is dat de inkelde boer dy’t it oars docht, syn lân foar in part ûnder wetter set en biologysk begjint te buorkjen, fuortendaliks de greidefûgels werom kriget op syn of har lân. In protte boeren wolle graach oars wurkje en net langer slaaf wêze fan bank, supermerk en feefoerfabryk. As ik ien ding leard haw fan it skriuwen fan De geur van hooi is it dat boeren hiel goed yn steat binne ta beweging, ûntwikkeling en feroaring. Sterker noch, se dogge al hast 80 jier net oars. Mar jou har in oare rjochting. Net langer de rjochting fan it mantra ekonomyske groei, mar in ôfslach nei in ekstinsivere manier fan lânbou. Dat moat slagje kinne mei stipe fan de oerheid, want dyselde oerheid hat ommers ôfspraken makke op de VN-klimaattop yn Parys foar in klimaatakkoard. Jou boeren dêrby wissichheid foar in langere termyn, mei in grien belied foar tritich jier om mei te begjinnen, sadat se ynvestearringen

14

dwaan kinne en doare yn in duorsume rjochting. Net út nostalgy, mar mei fisy op de lange termyn nei in sûne takomst dêr’t buorkjen goed en fijn is foar de natuer, de ko, de boer, de ekonomy én it lânskip.

Tialda Hoogeveen (1974) is skriuwer fan nonfiksje (jeugd)boeken, gedichten en ferhalen.

Yn 2020 skreau se it populêre non-fiksje boek ‘De geur van hooi’ en har earste Fryske ‘young adult’-boek ‘Wurden fan Timo’ (yn it ramt fan lêsbefoarderingsprojekt LêsNo). Tialda is op it stuit û.o. einredakteur fan tydskrift ‘de Moanne’.

Christiaan Kuitwaard (1965) wennet en wurket yn Aldeberkeap. Hy folge de keunstakademy yn Grins en Kampen. Yn syn skilderijen, tekeningen en akwarellen ûndersiket er benammen de wurking fan ljocht en skaden. Syn wurk is poëtysk en tiidleas. Yn 2020 makke er mei dichter Jan Kleefstra it boek ‘Veldwerk. Over het verdwijnen van de biodiversiteit in de Friese natuur’.

Deze tekst lees je in het Nederlands op

leeuwardencityofliterature.nl

zomer 2021

200 jaar Friese landbouw­ mechanisatie Henk Dijkstra

Uitgeverij Noordboek Bornmeer Rond 1800 werkte de boer nog met de hand, geholpen door zijn paard. Een eeuw later volgde de ene mechanisatie-ontwikkeling de andere op. In dit rijk geïllustreerde standaardwerk beschrijft Dijkstra de historie van de landbouwmechanisatie in Fryslân.

Ook wordt de geschiedenis van Friese fabrikanten beschreven.

HEIMWEE

Under wetter

BOEKEN TIPS

(e-book)

Koos Tiemersma

Utjouwerij Friese Pers/Noordboek It is 2065. Fryslân wurdt yn it ramt fan in wrâldwiid klimaatakkoart priisjûn oan it stiigjende seewetter.

De âlde keninginne Amalia hellet de bonken fan har foarâlden út de Grutte Tsjerke. De befolking moat nei Dútslân of Poalen, foar’t de diken trochstutsen wurde. Yn Ljouwert en Grins fersette noch in pear minsken harren manmoedich tsjin de kommende ein fan harren bertegrûn.

Varkensribben

Vloeiend landschap

Amarylis de Gryse Prometheus

Peter de Ruyter

Marieke, op straat gezet door haar jeugdliefde, slaapt al dagen in een huurauto. De zomer wordt steeds warmer. Ook in het verzorgings­ tehuis waar ze verpleegster is. Door problemen bij de verhuizing naar een modern gebouw, blijft Marieke met de bejaarden achter in de hitte.

De Volkskrant: ‘de droog-humoristische schrijfstijl die wel vaker uit Vlaanderen komt, maakt dit (...) een charmant en ontroerend debuut.’

Uitgeverij Noordboek Bornmeer De diversiteit en schoonheid van het Friese landschap brokkelt ziender­ ogen af. Anonieme bedrijventerreinen, willekeurig geplaatste windturbines en een verschrompelend veenweidegebied zorgen voor ‘landschapspijn’. Dit boek is een pleidooi voor visie en regie van de (rijks) overheid, met plaats voor een actieve houding van de burger, de mienskip.

Wetterlân

Opskuorgebieten

Eddy Wymenga en Ysbrand Galama

Abe de Vries

Utjouwerij Bornmeer

Utjouwerij Afûk

Wy ha it wiete lân sa drûchmeald dat wy op sokken it lân yn kinne.

Wy binne ien fan de grutste lânbou-­ eksporteurs fan ‘e wrâld. It kin ek wêze dat wy yn de takomst bekend stean sille as grutte omkoalen. Binne wy wol sokke tûke wetterbehearders en lânbrûkers? Hoe krije wy wer kleur yn it lânskip? Dat is wêr’t Wetter­lân oer giet.

Abe de Vries syn antwurd op de krisis fan de Frysktalige kultuer: lyryske, engazjearre en bytiden bitende poëzij oer it Fryslân fan hjoed. Syn ferhearde muze skept in wrâld fan grutte literêre skientme, mar ek fan kultuerkommersy, falende soarch, krimp oan ‘e râne en in ferdwinende skriftkultuer. Opskuorgebieten is ûntspruten oan de roppige geast fan in dichter dy’t driging en delgong sjocht, mar net belies jout.

15

KRINGLOOP

Leeuwarden City of Literature

CIRCULAIRE INSPIRATIE In Fryslân wordt volop gewerkt vanuit duurzaamheid, zoals het hergebruiken van materialen of het lokaal produceren van grondstoffen of producten. Vooral het circulair werken is een onderwerp dat steeds meer makers bezig houdt. We hebben een aantal initiatieven op een rijtje gezet.

De Fryske trui

Het Friese bouwbedrijf Dijkstra Draisma ontwikkelt samen met Better Wetter isolatiemateriaal van de lisdodde (sigarenplant).

De plant werkt isolerend omdat in de binnenkant van de steel kleine luchtkamers zitten, en lucht isoleert. Na een periode van testen gaat het bouwbedrijf nu de plant zelf telen. Dat doen ze in de buurt van Dokkum op een stuk grond van 10 hectare groot. Het bouwbedrijf gelooft dat circulair bouwen de toekomst heeft en is erg met dit onderwerp bezig.

Een composteerbare dichtbundel

bgdd.nl

Foto: Tryntsje Nauta Loop.a life en It Erfskip hebben samen een serie circulaire truien en vesten ontwikkeld: ‘De Fryske trui’. Loop.a life is een circulair textielbedrijf en It Erfskip een social design lab ontstaan vanuit Leeuwarden-Fryslân culturele hoofdstad 2018. De kleding is gemaakt van ingezamelde wollen truien in combinatie met geteeld vlas uit Friesland.

Het idee erachter is om consumenten de waarde van hun textielafval en de mogelijkheden van lokale grondstoffen te laten zien. Daarnaast willen de initiatiefnemers de maakindustrie van textiel in Friesland stimuleren en de lokale vlasproductie nieuw leven inblazen.

frysketrui.frl

Huizen isoleren met de sigarenplant Dichteres Saskia Stehouwer maakte in 2019 voor de Stichting Kunstgroen een (inmiddels uitverkochte) composteerbare dichtbundel, uitgegeven door Uitgeverij Marmer. Het papier van iedere bundel is met de hand gemaakt van plantresten en fruit­ afval en is vervolgens met de hand volgeschreven. De gedichten in de bundel gaan over onze relatie met de aarde en met anderen: over wangedrag en verbondenheid en alles daar tussenin. Deze composteerbare bundel wil zonder te preken laten zien dat je kunst kunt maken zonder de aarde te belasten.

saskiastehouwer.nl

Foto: BGDD

16

zomer 2021

Met het project ‘Holwerd aan zee’ wordt gewerkt aan het maken van een getijdenmeer tussen de Waddenzee en Holwerd.

Het is de bedoeling dat men in 2025 varend via de kwelder en een sluis in het meer uit kan komen, dat meebeweegt met de getijden. Hierdoor is Holwerd aan Zee met recht ‘een doorbraak voor mens en natuur’. Verder moet een boulevard het dorp met deze binnenzee verbinden. Inmiddels is er 32 hectare grond aangekocht voor de ontwikkeling van dit nieuwe natuur- en recreatiegebied. Bewoners en ondernemers in het gebied hebben het initiatief genomen voor ‘Holwerd aan zee’, met als doel de krimp­ regio een economische en ecologische impuls te geven. Wat hier goed bij aansluit is het kunstwerk ‘Wachten op hoog water’ van Jan Ketelaar op de zeedijk bij Holwerd.

Het zijn twee grote metalen vrouwbeelden die uitkijken over de zee. Het kunstwerk is een onderdeel van Sense of Place.

holwerdaanzee.nl

Ecokathedraal Le Roy

Beeldend kunstenaar en schrijver Louis Le Roy (1924-2012) heeft in de jaren zeventig de ‘Ecokathedraal’ in Mildam bedacht en is toen begonnen met de bouw hiervan. Het is een bouwwerk dat zonder hulp van machines is gemaakt met duurzaam herbruikbaar materiaal zoals klinkers, tegels en trottoirbanden. De stenen worden los gestapeld en dus niet gemetseld. Op deze manier kunnen dieren en planten de tussenruimtes gebruiken als groei- of nestelplek.

KRINGLOOP

Holwerd aan zee Foto: BuroHarro

Omrop Fryslân onderzoekt met de documentaireserie ‘De bergrede van het vlakke land’ een visie op de toekomst. Aanleiding is de coronacrisis die ruimte geeft voor reflectie. Welke inzichten komen bovendrijven? We moeten vooruit, dus wat willen we meenemen naar een nieuwe tijd? Wat willen we terugvinden, wat moet anders en beter? In een avontuurlijke vorm gaat Omrop Fryslân op zoek naar een antwoord op deze vragen. Zo komen onder meer PRI-therapeut Greet Andringa, zangeres Nynke Laverman en politica Anja Haga aan het woord.

omropfryslan.nl

Bergrede van het vlakke land

stichtingtijd.nl

Foto: Omrop Fryslân

17

Circulair Kwartier Leeuwarden Een gebied aan de oostkant van het centrum van Leeuwarden is onlangs omgedoopt tot het eerste circulaire kwartier van Nederland. Het beslaat de Oosterstraat, de Tweebaksmarkt en de Blokhuispoort. Alle duurzame initiatieven worden aan elkaar gekoppeld of uitgebreid. Zo zit in de Nieuwe Oosterstraat ‘Jouw Dagelijkse kost’ waar je lokaal gemaakte of geteelde producten koopt. Een ander voorbeeld is ‘BeeStreet’.

In de Oosterstraten en de Kruisstraat zijn planten, kruiden, fruitstruiken en kleine bomen geplaatst die ondernemers zelf onderhouden. Het project wil vergroening van binnensteden stimuleren.

hetcirculairkwartier.nl

KRINGLOOP

Leeuwarden City of Literature

Tekst Theunis Piersma Yllustraasje Willie Darktrousers

Frage-oerfloed Ein maaie 2021. De wrâld laket ús ta. Beammen yn farskgrien.

De blommen op har moaist.

Gelokkich is it dochs noch waarm wurden. Minder Nederlanners nei de IC. En de gesellige frijheid komt fluch tichter by.

It is in tiid fan oerfloed.

It begûn al yn maart. De earste skriezen

kamen werom út West-Afrika. Earst noch yn groepkes, dêrnei twa oan twa yn pearkes, giene se op syk nei in geskikt briedplak yn fochtige blomrike greiden, krekt dy greiden dêr’t it ein maaie sa’n wielderige blommesee is. Yn dat blommelân tilt it foar har piken op fan de ynsekten. Yn april folgen de earste boereswellen, doe de wytgatswellen en ein april de toerswellen. De floed hold

18

oan en op hiemen en yn tunen mei krûden, blommen en beamte ferskynden yn ’e rin fan maaie giele hôfsjongers, toarnhipperkes en feale miggesnappers. Al dizze fûgels komme út Afrika, se oerwinteren yn savannen en reinwâlden. Lyts en moedich stieken se de Sahara oer, en de Middellânske See, en Spanje, Frankryk en België.

Fiiftûzen kilometer fleane om hjir te finen wat se dêr net fûnen.

zomer 2021

KRINGLOOP

Theunis Piersma (1958) is heechlearaar Trekfûgelekology oan Rijksuniversiteit Groningen. As waadbiolooch is hy ferbûn oan it NIOZ op Tessel.

Willie Darktrousers (Emiel Joorman út Donkerbroek) is yllustrator, striptekener, singer-songwriter en producer.

waskje wy no it foarrút fan de auto noch? By in soad benzinepompen binne wetteramers en rutewiskers alteast net mear te finen.

Der is sa folle mear, en sa slûpendeweis, weiwurden. Yn it Ingelân fan de jonge McCar­ thy, sa fertelt Derek Warren, in lânarbeider út Suffolk, wiene der altyd en oeral wytgatswellen. Yn elk hûs wennen minsken en oan elk hûs nestelen swellen. Yn Nederlân sil dat grif net oars west ha. Mar as dat sa is, en no begjin ik ûngerêst te wurden, dan binne wy yn it libben fan McCarthy (en dat fan my) mear as 98 prosint fan de wytgat­ swellen kwytrekke. Wytgatswellen libje fan fleanende ynsekten, de brune spatten op it autorút. De wytgatswellen binne dus krékt net útstoarn. Dit moat betsjutte dat har itensboarnen, dy ynsekten, ek krékt net hielendal ferdwûn binne.

Dat smyt sa’n soad fragen op. Is it echt wier dat koartby omtrint alle swellen weiwurden binne? Hat it ferlies oan greidefûgels deselde oarsaak as it ferlies oan swellen? De piken fan ljippen en skriezen ite ommers ek ynsekten. En wêróm is der dan safolle wrimelguod ferdwûn? Hat dat te krijen mei it betegeljen fan tunen? Mei it brûken fan Roundup op de oprit en yn ’e tún, of mei de ynsektedeadzjende fliebannen foar de hûn?

Theunis yn de blommen fan de Heanmar by Koudum mei in bekinde skries dy’t hjir yn 2013 ‒ ek in kâld foarjier ‒ berne is en no mei trije of fjouwer piken rûnrint.

Foto: Pablo Macïas Gean ris op in moai plak yn it park sitten, of miskien sels dyn eigen tún. Sjoch in skoft lang nei in âlde iik, of in grutte esk, in esk­ doarn, Spaanske aak of grutte hagedoarn.

Pak der leafst in fierrekiker by om yn ’e beam­krún te digerjen. Konsintrearje dy op it jonge grien, of sykje nei dy ljochtgriengiele hôfsjonger. Waanst dy yn in tropysk reinwâld.

Hjir by ús bart elke maitiid wat spektakulêrs.

Der spielt in golf fan grien en blom nei it noarden. Yn it sok dêrfan ferskine kloften bijen, flinters, tuorren, slakjes, michjes en libellen. As aaien of larven hawwe se har, ferburgen yn dea hout of fergetten grûn, taret op it maitiidsfeest. Al dat libben docht libjen. De trekfûgels út it fiere Afrika komme der foar nei Fryslân om, surfend op dy weach fan oerfloed, nêsten te bouwen, aaien

te lizzen en jongen grut te krijen troch se fol te triuwen mei al dat wrimelguod.

Yn sa’n tiid fan oerfloed kin autoriden lestich wêze. Teminsten, as der ûnder it riden fan A nei B in soad bistkes tsjin it foarrút kletse.

Mannich brune stjerkes benimme in automobilist it sicht. Gebrek oan sicht wie hiel gewoan. Moast alle dagen dyn foarrút waskje.

Of faker. Nachts wie it trouwens slimmer as oerdeis, want dan hiest nachtflinters.

De Britske sjoernalist Michael McCarthy beskreau nachtflinters as snieflokken, wat hurder ast riedst, wat fûler it snijde. McCar­ thy giet al in skoftsje mei en fertelt hoe’t hy fyftich jier lyn by ritten nei Londen wol twa kear yn ’e oere hohâlde moast om syn foarrút te waskjen. No is dat al lang net mear sa, no fleane har ûnder de ritten nei Londen op syn meast twa nachtflinters dea. Hoe faak

19

Hat it út te stean mei de yntinsyf bedonge raaigersikkers dy’t in grut part fan Fryslân bedekke? Of mei dy aardige rôze coatings fan de maiskerlen, coatings mei tige effektive senuwgiffen dy’t derfoar soargje dat al dat metershege mais foar bledluzen en oare sûgjende ynsekten deadlik is? Of leit it oan it effektyf ûntwjirmjen fan de kij en skiep, oan de ûntwjirmingsmiddels dy’t mei poep en pis yn de greide telâne komme? Meane de boeren no te betiid? Of stean der yn it boerelân gewoan te min bûterblommen? En wat no as de brousels mei de drege nammen, dy’t sa geweldich effektyf ynsekten deadzje, ek ferkeard binne foar ús sûnens?

Ein maaie, in tiid fan oerfloed, wilens ek in tiid dy’t in oerfloed oan fragen by my opropt.

Deze tekst lees je in het Nederlands op

leeuwardencityofliterature.nl

KRINGLOOP

Leeuwarden City of Literature

Lân sûnder ljurk

Verweven leven Merlin Sheldrake

Uitgeverij Atlas Contact Een ontluisterend boek over de vindingrijkheid van schimmels: ze zijn ouder dan mensen, slimmer en sterker. Ze bouwen probleemloos het metrostelsel van Tokyo na. Sommige schimmels overleven op hun gemak in de ruimte. Schimmels doen het zo goed omdat ze een veel duurzamere overlevingsstrategie hebben dan wij: ze werken samen!

BOEKEN TIPS

Syds Wiersma

Utjouwerij Afûk Dizze dichtbondel set útein mei in ‘ierdsk’ petear mei de dichter Obe Postma; oer syn dichterskip en de alarmearjende situaasje fan it Fryske lân. Yn de skiften dy’t folgje, komt de aktualiteit wiidweidich oan bod: yn maatskiplike en persoanlike ûnderwerpen, fan polityk oant sport, oer leafde en ferlies.

Sinagote

Wat bomen ons vertellen

Theunis Piersma

Uitgeverij Noordboek

Valerie Trouet

Aan de hand van het levensverhaal van lepelaar Sinagote wordt over veel meer lepelaars verteld. Sterker nog: het gaat ook over de connecties tussen gebieden in Europa en Afrika, het trekgebied van de lepelaar. We moeten verder denken en doen dan onze landsgrenzen!

Uitgeverij Lannoo Aan de hand van verrassende verhalen ‒ zoals hoe zonnevlekken piraten beïnvloeden, het verband tussen de Egyptische farao’s en vulkanen, ja, zelfs de rol van olijven in de val van het Romeinse Rijk ‒ laat Trouet zien hoe de studie van bomen ons ontzettend veel kan leren over de mens, zijn geschiedenis en zijn toekomst.

De oase Simon Humeau

Soul Food Comics

Hee hoor mij ho

Als Simon en zijn gezin verhuizen, treffen ze een steriel gazon aan als achtertuin. In tien jaar tijd maken ze er een stadsoase van, drukbezocht door allerlei dieren en insecten. De oase laat zien hoe iedereen kan bijdragen aan de biodiversiteit. NRC Handelsblad: ‘Met De oase levert (de Franse, red.) stripmaker en tuinier Simon Hureau een aandoenlijk en enthousiasmerend stripalbum af.’

H.H. ter Balkt De Bezige Bij

Musicus/componist en schrijver/ vertaler Peter Sijbenga: ‘Ik wil bij dit thema een boek aanraden dat a) momenteel slechts moeizaam (en duur) tweedehands verkrijgbaar is en b) de verzamelde gedichten bevat van de Nederlandse dichter, die wat mij betreft de kringloop van flora en fauna én het wel en wee in onze streken vanaf de jongste historie het meest knerpend heeft beschreven.’

20

zomer 2021

BALANS

Lettersoep I.

Met mijn fiets aan de hand sta ik op het pleintje voor het buurtcentrum. De leesclub is net afgelopen. Alle deelnemers staan in een kring om me heen. We turen naar mijn degelijke damesfiets van Gazelle. Die lijkt het niet meer te doen.

‘Vanochtend had ik al zo’n unheimisch gevoel,’ mopper ik. ‘Hoe hard ik ook trapte, ik kwam nauwelijks vooruit. Typisch zo’n moment dat je denkt: potverdorie, dus zó moet die arme Oblomov zich gevoeld hebben.’

De buurman van nummer 53 heft gewichtig een vinger in de lucht en zegt: ‘Mooi, heel mooi. Oblomov was ook zoveel

Tekst en illustratie Nicole van den Berg

méér dan een luiaard. Eerst en vooral was hij slachtoffer van zijn eigen besluiteloosheid. Actueler dan ooit.’

De mensen knikken.

Ik frummel aan de elastische spin op mijn pakjesdrager. Er zitten drie vuistdikke romans, een dichtbundel en een non-fictieboek over de Koude Oorlog onder geklemd.

Sinds dit jaar komt de leesclub vijf keer per week samen. Het is soms harder aanpoten dan vroeger, toen we nog massaal veertig uur per week werkten.

Guus ‒ de beheerder van het wijkcentrum ‒ doet een stapje naar voren. Voorzichtig schopt hij met de punt van zijn schoen tegen de achterband van mijn fiets.

21

‘Ik kan ernaast zitten,’ zegt hij, ‘maar ik denk dat er sprake is van een lekke band.

Laatst nog een alleraardigst boekje gelezen waarin dat voorkwam. Die lekke band blijkt vervolgens het startschot van een jarenlange zoektocht naar de roots van de hoofdpersoon, wiens moeder in een Jappenkamp is omgekomen. Genadeloos, zeg ik je.’

Een rilling gaat door de groep.

De buurvrouw van nummer 24 slaat troostend een arm om me heen. Ze fluistert in mijn oor dat ik de lekke band misschien eens moet bezien ‘vanuit het perspectief van de fiets’. Ze denkt dat dat een spannender narratief zal opleveren. »

BALANS

Leeuwarden City of Literature

III.

Nicole van den Berg (1988) wandelt (met haar stabij) en schrijft sinds 2009. Haar korte en humoristische verhalen zet ze op slenteraar.nl. Verder publiceerde ze onder meer in NRC.next en de Optimist. Daarnaast werkt ze als tekstschrijver en communicatieadviseur. Recent bracht ze in eigen beheer ‘Het losloopveld’ uit, een zelf geïllustreerde bundel korte en nog veel kortere verhalen.

II.

De mensen kijken en zwijgen. Het duurt nu al ruim een uur. Ik wil eigenlijk wel naar huis ‒ met de fiets aan de hand desnoods ‒ maar wie weet staat hier nog iets te gebeuren. Een plotwending. Het is niet alsof we verder iets te doen hebben.

De buurvrouw van nummer 24 doorbreekt opnieuw de stilte. Ze kijkt de kring rond, knijpt haar ogen tot spleetjes en zegt: ‘En nu? Wat moet die meid nu?’

Gebouwbeheerder Guus recht zijn schouders. Dan wendt hij zich kordaat tot een man die al een tijdje lijkt te willen verdwijnen, verscholen achter de andere mensen. Hij zegt: ‘Ja, jij daar! Heb jij in de oude tijd niet bij een fietsenzaak gewerkt?’

De man in kwestie wiebelt ongemakkelijk wat heen en weer, als een kleuter die moet plassen maar dat niet wil toegeven.

‘Ja,’ begint hij, ‘maar dat was vóórdat ik De Fietsenmakers van Will Jones had gelezen.

Hoe meer ik las, hoe minder adequaat ik me voelde. Dus ik verdiep me nu alleen nog maar in de theorie.’

De oud-fietsenmaker slaat zijn ogen neer.

De hele groep voelt zijn ongemak.

‘Snap ik wel hoor,’ zeg ik. ‘Echt.’

‘Wat ga je nu doen, meis?’ vraagt de bezorgde buurvrouw. Ze wrijft mijn bovenarmen warm, alsof ik zojuist een schipbreuk heb overleefd.

‘Ik zal met de fiets aan de hand naar huis moeten lopen, denk ik. Als een pak­ ezel. Dan hoef ik in elk geval de boeken niet zelf te dragen.’

De buurvrouw geeft me een klapzoen op mijn wang.

Dan splijt de groep uiteen.

Vlak voordat ik me wil omdraaien, drukt een buurjongetje een exemplaar van Ventoux van Bert Wagendorp in mijn handen. Hij zegt: ‘Wagendorp op z’n best.

Wat er ook gebeurt: zo kun je toch nog een beetje op fietsvakantie.’

22

Mijn fiets staat al drie dagen werkloos in mijn voortuin. Zo nu en dan stoppen er mensen om te kijken. Ze zoeken een uitlaatklep voor hun empathie, vermoed ik.

Op zondagochtend houdt een ouder echtpaar halt voor mijn huis. De vrouw gooit witte bloemen op de fiets en zegt: ‘Een automonteur is ook nergens meer te vinden, maar zo’n fiets, dat is echt een laatste stukje zelfstandigheid dat je kwijtraakt.’

Die dag sluit ik de gordijnen.

Ik schrijf helemaal niets.

Ook in lezen heb ik geen zin.

Wel maak ik soep. Tomatensmaak met lettervermicelli ‒ nu met extra veel leesplezier! staat er op het mixzakje.

Terwijl het water aan de kook raakt, zet ik het journaal aan. Een politicus juicht dat we als maatschappij eindelijk het ‘juk van het dagelijks brood hebben afgeworpen’.

De voice-over vult aan: onderzoekers verwachten dat we het op kringverjaardagen ‒ rond de schaal met leverworst ‒ nauwelijks meer zullen hebben over particuliere beslommeringen en praktische zaken. Een man in een witte jas, hijgerig: ‘Feit is dat iederéén zich nu voltijds kan storten op literatuur, kunst en wetenschap.

Dat gaan we zeker terugzien in het sociale contact.’

De kookwekker gaat.

Ik haal het deksel van de stomende soeppan. Onmiddellijk stuitert er een letter op de grond, als een vis die uit zijn kom springt. Ik kijk in de pan. De lettervermicelli heeft al het vocht verorberd. Het enige wat er over is zijn dikke, volgezogen pastaletters. Vanuit mijn ooghoek meen ik de ‘A’ op mijn keukenvloer te zien spartelen. Voor de zekerheid sla ik ‘m plat met een spatel.

Pas wanneer ik zeker weet dat de letter niet meer beweegt, durf ik te gaan eten.

Dizze tekst lêsto yn it Frysk op

leeuwardencityofliterature.nl

zomer 2021

BALANS

Simpel is het toverwoord Hoezo is er geen suikertax? Waarom is broccoli duurder dan een pak frikandellen? Als activistisch ondernemer Wilbert van de Kamp uit Groningen zich ergens aan ergert, dan wil hij dingen oplossen.

‘We denken altijd dat iets te groot is om te veranderen, maar als je in ieder geval íets doet, kom je altijd wel ergens.’ Van de Kamp is dan ook een druk bezet ondernemer. Hij is initiatiefnemer van Omapost en Lokaal kilo’s schuiven en betrokken bij het Slow Food Youth Network en nog véél meer. » Tekst Wendy Kennedy Foto Tom van Huisstede

BOEKENTIPS van Wilbert van de Kamp Eva Meijer De nieuwe rivier Juli Zeh Unterleuten Andreas Malm How to blow up a pipeline Kim Stanley Robinson The ministry for the future

23

BALANS

Leeuwarden City of Literature

Hij vertelt over zijn vakantieweekend thuis nu. Even helemaal niks: lekker wandelen, lekker lezen. ‘Ik lees nu The ministry for the future van Kim Stanley Robinson. Normaalgesproken schrijft hij sciencefiction, maar nu probeert hij een echt beeld te schetsen van hoe het er over tien jaar uitziet, als we alles op het gebied van klimaat echt verneukt hebben. Vervolgens biedt hij oplossingen.

Dit soort boeken lees ik graag en helpen me om anders na te denken over de realiteit.’

‘Ook fijn aan zo’n weekend is dat ik alles even van een afstandje kan zien en zo komen er weer nieuwe ideeën.’ Ideeën heeft hij te over en hij gaat er volop mee aan de slag. Veel van zijn projecten hebben te maken met gezonde en eerlijke voeding. Zo verbaasde het hem dat het zo ingewikkeld is om lokale producten te krijgen. Hij ging aan de slag met een oplossing en kwam met Lokaal kilo’s schuiven waarbij lokale boeren aan restaurants worden gekoppeld.

‘Ik wil de mensen graag wat leren over voedsel.’

‘Wat betreft voedsel kan het allemaal simpeler en dan kunnen veel problemen worden opgelost. Als een boer alleen voor de lokale markt gaat produceren in plaats van de wereldmarkt en directer gaat leveren, dan kan hij prima bestaan. Nu gaat het via een groothandel of supermarkt, gaat er geld naar marketing en aandeelhouders en blijft er voor de boer nauwelijks wat over.

Verder moeten we snappen wat kwaliteit is en trotser zijn op mooie lokale producten.’

Dorpsherberg met aalbessensap

Van de Kamp vindt het prettig om zijn visie op voedsel in de praktijk uit te werken en doet dit onder meer in de dorpsherberg Nieuw Wongema in Hornhuizen. ‘Ik wil de mensen graag wat leren over voedsel.

Op de menukaart van een gemiddelde horeca­gelegenheid staan soms wel 20 hete dranken, 10 verschillende biertjes en 40 frissoorten met als insteek: ‘u vraagt wij draaien.’ Op onze menukaart staan slechts koffie, thee, een rode en een witte wijn, lokale appelsap, aalbessensap en een biertje.

Ik wil geen cola aanbieden. Ons uitgangs-

punt is niet het tevreden houden van mensen, maar om ze over voedsel na te laten denken. Hier wordt de wereld interessanter van en bovendien veel simpeler omdat we minder hoeven te kiezen.’

Om het bewustzijn over voeding nog groter te maken en meer invloed te hebben werkt hij in het Noorden veel samen met mensen die hij kent via de jongerenbeweging Slow Food Youth Network. Dit is een onderdeel van een nationale en internationale beweging die zich inzet voor goede, schone en eerlijke voeding voor iedereen. ‘Het is een informeel netwerk waarmee je snel dingen voor elkaar kunt krijgen. Stel er is een peren-uitdeelactie in Nederland, dan ken je via het lokale netwerk snel de mensen waarmee je dit samen kunt doen. Daarnaast is de beweging ook een soort van belangenbehartiger die in het Noorden aan tafel zit bij belangrijke gesprekken. Bijvoorbeeld over een voedselvisie voor Noord-Nederland.

De slagkracht van duurzame ideeën wordt zo versterkt.’

Win een ton belastingvrij

Het veranderen van gedrag van mensen is iets dat Van de Kamp fascineert. Het vindt dat kunst hier een grote rol in kan spelen.

‘Onlangs had ik samen met een aantal anderen bedacht dat mensen met een loterij een regenton konden winnen: win een ton belastingvrij. Ik heb hierbij een poster laten ontwerpen waarbij mensen een lach op het gezicht krijgen. Emotie is een goede manier om dingen helpen te veranderen en dat kan kunst heel goed. Kunstenaars denken niet in de gebaande paden en komen met onverwachte combinaties.’

Er wordt in deze corona-crisis veel gesproken over of dingen anders moeten, maar Van de Kamp is er niet van overtuigd dat deze crisis grote veranderingen teweeg gaat brengen. ‘Ik denk dat alles veel erger moet worden om échte veranderingen te bewerkstelligen. Toch zie je ze wel. Er wordt meer lokaal voedsel geconsumeerd, men ziet beter de eigen omgeving en vindt die belangrijker en vanwege hoge huizenprijzen zijn jongeren meer buiten de stad gaan wonen, waardoor de levendigheid hier toeneemt. Dit geeft wel het gevoel dat als het echt moet, het ook anders kan.’

24

‘Om alles beter te maken moet er zoveel veranderen. Alles heeft met elkaar te maken. De dure woningen zorgen ervoor dat er minder geld overblijft om aan goede voeding uit te geven waardoor men ongezonder wordt en er weer meer zorg nodig is. Basiszaken zoals gezondheid, wonen, voedsel en geestelijk welzijn kun je niet aan de markt overlaten. Ik vind dat de overheid hier een rol in moet hebben. Je kunt er niet omheen en dat wordt steeds duidelijker, zoals je nu bijvoorbeeld ziet met de rechtszaak tegen Shell. Als de overheid het in eerste instantie niet doet dan wordt het gecorrigeerd door de rechter of door burgers. Andere zaken kun je overigens prima aan de markt overlaten, dat zorgt voor innovatie.’

Een app voor oma

Het creëren van een betere wereld lijkt voor velen complex en bijna onmogelijk, maar volgens Van de Kamp is het eigenlijk heel simpel. ‘Het zou meer moeten gaan over het in de kern oplossen van problemen, en dat kan vaak heel eenvoudig. Zo worstelt de gemeente Groningen ermee dat niet genoeg mensen hun oud papier bij de weg zetten. Dan wordt er een postercampagne opgezet of een app ontwikkeld, wat veel tijd en geld kost maar niet het doel bereikt. Ik denk dat je mensen de avond voordat het oud papier wordt opgehaald eraan moet herinneren. Je kunt op die dag een briefje door de brievenbus doen om ze erop te wijzen, dat weer mee kan met het oud papier. Het is goedkoop en veel directer.’

Ook Omapost is ontstaan vanuit een simpele gedachte. ‘Omdat ik mijn oma te weinig sprak en niet echt iets had om over te praten startte ik Omapost, een app waarmee gebruikers ansichtkaarten naar opa’s en oma’s in het hele land kunnen sturen.’ Tijdens de coronacrisis is dit enorm gegroeid.

Dag in dag uit is Van de Kamp bezig met het oplossen van problemen en draagt zo bij aan een betere wereld. Het heeft hem zelfs een plek in de Duurzame Jonge 100 opgeleverd, een overzicht van jonge ondernemers die aantonen dat een duurzame toekomst mogelijk is. ‘Je moet niet de illusie hebben dat je alles in een keer kunt oplossen, maar je kunt wel gewoon beginnen. Trek maar aan een draadje en zie wat er gebeurt.’

zomer 2021

BALANS

Recepten van Wilbert Lokaal eten: klinkt simpel. En dat kan het ook zeker zijn!

Zelfs met het meest eenvoudige lokale voedsel (zoals een aardappel of een ui) kun je meer doen dan saai koken en bakken. Hierbij twee recepten van Wilbert die jou leren meer te halen uit een pieper en een sipel!

Gekookte en gebrande ui

Alleen rauw of gesneden en gestoofd is de ui (of sipel in het Fries) een beetje saai. Daarom dit recept. Heerlijk zoete ui, met een rokerig randje. Nog meer ui(tproberen)? Maak eens zoet-zure ingelegde ui!

Ingrediënten

Water, uien en zout.

Bereiding

Zet een pan met een laag water op het vuur, genoeg om de uien helemaal onder te zetten. Doe er een flinke snuf zout in. Leg de uien in het water. Zet het vuur laag zodra het aan de kook is. Na een kleine dertig minuten zijn de uien redelijk zacht. Haal uit het water en snijd doormidden. Laat afkoelen. Bak de ui in een hete pan (je hoeft geen olie toe te voegen) of brand met een brander tot ze (op het platte stuk waar je ze doormidden hebt gesneden) mooi bruin zijn. Haal de schil eraf en snijd de ui in kleine stukjes. Lekker in een salade, zo uit het vuistje of door een stamppot!

Zelfgemaakte rösti

Rösti kun je natuurlijk kant en klaar in de supermarkt halen, maar dat haalt het niet bij zelf rösti maken. Je hebt maar vier ingrediënten nodig, die je vast allemaal in huis hebt. Het duurt even om te maken, maar is zoveel lekkerder! Dit recept is genoeg voor acht stuks.

Ingrediënten

400 gram licht kruimige aardappels (liefst uit de buurt natuurlijk), zwarte peper, zout en zonnebloemolie.

Rasp de aardappels, de schil mag eraan blijven. Leg in een vergiet.

Doe er peper en 5 theelepels zout op. Meng goed door elkaar. Zet een half uurtje apart, zodat het goed kan uitlekken. Wring de aardappel goed uit en maak koekjes van de geraspte aardappel. Bak in een pan met een scheut zonnebloemolie op middelhoog vuur totdat de rösti mooi goudbruin en gaar is. Laat een beetje uitlekken op keukenpapier en serveer warm met zelfgemaakte mayonaise.

It ynterview lêsto yn it Frysk op

leeuwardencityofliterature.nl

25

Foto's: VisitWadden/G2K

Bereiding

BALANS

Leeuwarden City of Literature

Het perenlied Joost Oomen

Uitgeverij Querido Het perenlied fluistert, troost en verleidt. In dit geestverruimende boek over de liefde tussen Gabriel en de Bietenkoningin is vrolijkheid een serieuze zaak en bestaan er geen taboes of onmogelijkheden. Er is veel kleur, er is veel smaak, er is veel liefde en ook veel seks en toch weet je op het eind: dit is geen flierefluiterij.

Optimisme als daad van verzet.

BOEKEN TIPS

De fundamenten

Het grote wereld­toneel Philipp Blom

Uitgeverij De Bezige Bij Wonen we eigenlijk wel in de best denkbare wereld? Schrijver en historicus Philipp Blom spreekt in deze scherpe diagnose van onze tijd over een ‘geestbeving’. We verkeren in een crisis waarin democratieën aan het afbrokkelen zijn, economische groei stagneert en het gevaar van klimaatrampen en pandemieën toeneemt. Een boek om over na te denken!

Ramsey Nasr

Wurk

Een pleidooi om onze plek op aarde en ons idee van geluk radicaal te herzien; niet als zweverig ideaal maar puur uit lijfsbehoud. De politiek houdt met vernuftig knip- en plakwerk een samenleving in stand die ons allemaal zal schaden. Waarom komen we niet in opstand?

Elske Schotanus

Uitgeverij De Bezige Bij

Utjouwerij Afûk Haadpersoan Jasper hat in goeie baan en syn libben ferrint mear as komfortabel. Oant de dei dat hy dien krijt, in nije baan net maklik te finen is en Jasper syn tiid en enerzjy stekt yn wat earder net mear as in hobby wie: skilderjen en tekenjen. Fynt hy yn de keunst in nije bestimming?

Het is aan ons Merlijn Twaalhoven

Een dier is ook maar een mens

Atlas Contact

Componist en theatermaker Merlijn Twaalfhoven laat zien hoe een ieder kan bijdragen aan het oplossen van kleine en grote wereldproblemen. We reizen met hem mee van een vluchtelingenkamp in Jordanië via een oude fabriek in Zaandam naar Carnegie Hall in New York.

Onderweg wordt duidelijk waarom schoonheid en verwondering een plek verdienen in ons dagelijks leven.

Schud (ook) je ‘kunstenaars-mindset’ wakker!

Eppie Dam en Janina van Zeeland Uitgeverij Wijdemeer

Schrijver/dichter Eppie Dam en beeldend kunstenaar Janine van Zeeland delen hun passies voor Anton Koolhaas en Kollumerpomp met elkaar en de lezer middels dit boek.

De 42 door Van Zeeland geschilderde weide- en boerderijdieren krijgen door evenveel gedichten van Dam een diepere betekenis.

26

zomer 2021

LETTER

Lezen, maar dan anders!

Niet iedereen heeft zin of tijd voor een boek of een dichtbundel.

En niet iedereen kan (goed) lezen. Bijvoorbeeld omdat je een andere moedertaal hebt, leesproblemen ervaart of omdat een visuele beperking lezen lastig maakt. Gelukkig zijn er vele andere manieren om van boeken, gedichten en verhalen te genieten!



Zoek de poëzie op straat

Op talloze plekken op straat, in de natuur en op gebouwen vind je poëzie in Nederland. Vaak past een gedicht bij de plek waar je het aantreft. In Fryslân kom je ook veel Fries en streektalen tegen in de openbare ruimte. Een mooi overzicht van straatpoëzie in Nederland vind je op straatpoezie.nl. Ken je een gedicht dat daar nog niet opstaat? Dan kun je het toevoegen!



Loop een literaire route

Liever een complete route lopen waar je onderweg meerdere gedichten tegenkomt? Dat kan in Fryslân absoluut ook. De bekendste is de poëzieroute in Leeuwarden, die langs inmiddels bijna 60 poëzietableaus gaat.

Nog even en je kunt een rijmmarathon rennen! Ook op andere plekken in onze provincie kun je literaire routes afleggen.

Zoals bij Wijnjeterperschar, Oranjewoud en Franeker. Op de literaire kaart op leeuwardencityofliterature.nl vind je een handig overzicht!



Kijk in de (water)spiegel

Alsof dorpen, steden en (natuur-) routes nog niet genoeg zijn, vind je in Fryslân ook nog gedichten op spiegels en ankerboeien. Die eerste horen bij ‘Wjer­ spegelje’ (merkfryslan.nl/wjerspegelje), een project van Merk Fryslân en Leeuwarden City of Literature waarbij op spiegels in openbare gelegenheden Friese gedichten zijn aangebracht. De Marrekrite en literair tijdschrift ‘de Moanne’ zijn initiatiefnemers van MarBoei (marboei.frl): honderd ’poëtische ankerplaatsen’ waar je kunt genieten van een gedicht terwijl je dobbert.



Stem af op een podcast

Een podcast is een soort radioshow, afgestemd op jouw smaak en moment. Ook op literair gebied kun je te kust en te keur. Met de ‘Boekekast’ van Omrop Fryslân en Boeken fan Fryslân beluister je speciaal geschreven Friese verhalen, waarna de schrijver wordt geïnterviewd. In ‘Lees dees’, een podcast met vele afleveringen van VPRO en Nooit Meer Slapen, bespreekt journaliste Irene Houthuijs maandelijks een bijzonder boek uit de twintigste eeuw. Dol op jeugdliteratuur? Dan is ‘De Grote Vriendelijke Podcast’ jouw ding. Meer tips vind je bijvoorbeeld op hebban.nl.



Laat je voorlezen

Een boek lezen terwijl je fietst, autorijdt of met gesloten ogen in je hangmat ligt? Dat kan met een luisterboek.

Iemand anders, regelmatig de schrijver zelf, brengt je een verhaal rechtstreeks in jouw oor. Je kunt een betaald abonnement op audioboeken nemen bij bijvoorbeeld Storytel en Bookchoice, of een los audioboek kopen in een (online) boekhandel.

Maar luisterboeken kun je ook lenen! Wie lid is van de bibliotheek kan kiezen uit vele titels van de LuisterBieb. Je zoekt op de website op categorie (zoals literatuur of biografie) of kiest een titel uit het nieuwste aanbod.



Laat je voordragen

Live naar schrijvers en dichters luisteren? Dat kan gelukkig weer!

Er zijn volop grote en kleine podia in Fryslân waar voordrachten, lezingen en interviews plaatsvinden. Uiteraard vind je deze activiteiten ook bij boekhandels en bibliotheken. Houd voor een actueel overzicht

27

leeuwardencityofliterature.nl in de gaten.

Hier vind je ook een literaire kaart met locaties.

 Blader door een tijdschrift

Misschien koop je na een lezing toch een (gesigneerde) roman of dichtbundel. Liever bladeren door werk van verschillende schrijvers of kunstenaars?

Een mix treffen van korter en langer werk?

Dan is een literair tijdschrift een uitkomst!

De bekendsten van onze provincie zijn Ensafh, de Moanne en Fers2. Ensafh is Friestalig en verschijnt zes keer per jaar. Fers2 is ook Friestalig en verschijnt elke zes weken als online tijdschrift. De meertalige de Moanne belicht naast literatuur ook andere kunstvormen. Het verschijnt minimaal vier per jaar, in druk. Ook leuk om te vermelden is tijdschrift Tolef Bryfjes van dichter Joël Hut. Een ‘beskeiden tydskrift för súdwesthoekse poëzy’ dat twee keer per jaar verschijnt.

Abonnees betalen alleen portokosten.



Zoek een passend boek

Als lezen lastig is, zijn literaire tijdschriften en boeken pittig. Uitgeverij Eenvoudig Communiceren maakt met de serie Literatuur voor beginners Nederlandse klassiekers (denk aan titels als Eline Vere en Max Havelaar) toegankelijk voor zwakkere lezers. En de uitgever maakt meer titels toegankelijk, zoals het dankzij Netflix populaire boek Arsène Lupin; gentleman-inbreker. Voor wie blind, slechtziend of dyslectisch is, geeft bibliotheekservice passendlezen.nl toegang tot romans, verhalen en kinderboeken in gesproken vorm.

AGENDA

Leeuwarden City of Literature

Literaire agenda Een greep uit literaire activiteiten van de komende maanden. Pak je agenda en plan! Houd daarnaast onze site en socials in de gaten. diverse data

19 t/m 22 augustus

In The Summer Sessions, het zomerprogramma van Explore the North, zit een flinke dosis literatuur. Schrijver en theatermaker Marjolijn van Heemstra (vr 10 sep) onderwierp zichzelf voor haar theatrale lezing Stadsastronaut en boek In lichtjaren heeft niemand haast (2021) in enkele maanden tijd aan een opleiding tot astronaut, in de hoop een handleiding te vinden voor de toekomst. Portugese dichters Raquel Lima en Nuno Piteira en hun Friese collega’s Elmar Kuiper en Jan Kleefstra nemen je als Godwits op za 2 oktober mee in een nest vol Portugese en Friese gruttopoëzie. Een rijke live-ervaring vol voordrachten en liederen.

In november is er weer de winterse editie van Explore the North, met o.a. Spinvis. diverse locaties in Leeuwarden

explore-the-north.nl

Ryptsjerk

wigproducties.nl

28 augustus o/m 5 septimber

Foto: Florian Cats

Explore the North ‒ The Summer Sessions

Enkele makers in het programma van het Oranjewoud Festival, internationaal festival voor klassieke muziek, haalden hun inspiratie duidelijk uit de literatuur. Componist Saint-Saëns en dichter Apollinaire zijn heel verschillend, maar de hilarische dierenportretjes in orkestsuite Le Carnaval des Animaux (1886) en de dichtbundel Le Bestaire (1911) lijken door hetzelfde satirische genie bedacht. Het Belgische Roeland Hendrikx Ensemble tovert ze in Le Bestiaire muzikaal tot leven. Ensemble Ikarai, vocaliste Sanne Huijbrechts en visual artist V&J nemen je in MURAKAMI mee in het legendarische verhaal Kafka on the Shore van Haruki Murakami. Inclusief pratende katten en uit de lucht vallende vissen.

Parklandschap Oranjewoud

oranjewoudfestival.nl

3 o/m 18 septimber

Tryater ‒ Trije Susters Foto: Melle van Buuren

Foto: Bowie Verschuuren

Oranjewoud Festival

bruiloft fan de Spaanske dichter en toaniel­ skriuwer Federico García Lorca. Leafde en langstme stride tsjin in rauwe en ferkrampte wurklikheid. Yn de ferstikkende griene wrâld fan in spesjaal foar de foarstelling oanlein maisfjild fiere sawol stjurre as rinnend bloed de boppetoan en sykje flym­ skerpe messen altyd nei in nij doel.

WIG Producties ‒ Maistiid Iepenloftspul Maistiid yn Ryptsjerk is in tragysk poëtyske bewurking fan Bloed-

28

Teatermakkers Romke Gabe Draaijer, Eline de Vries, Sjoerd Blom, Raymond Muller, Brecht Wassenaar en Ira Judkovskaja binne mei-inoar De Prutsers. Mei de toanielklassiker Trije Susters fan Tsjechov as basis spylje se dizze simmer yn teetunen fan Fryslân. Se spegelje har eigen emoasjes, har ferlet fan it ferbûn wêzen, it neilibjen fan dreamen en it nijs fan de dei oan de trije susters. Gjin foarstelling is gelyk. ferskate lokaasjes

tryater.frl

zomer 2021

AGENDA

Folkshegeskoalle In seizoen 2021-2022 staan onder andere de schrijfcursus Eilanderportretten door schrijver en oud-directeur van de Waddenvereniging Henk Tameling, cursussen van de Vertelacademie Utrecht, cursussen Frysk van de Afûk en yoga/schrijfcursussen op het programma.

Folkshegeskoalle, Hoorn Terschelling

folkshegeskoalle.frl

Foto: Tryntsje Nauta

za 25 en zo 26 september

Meeuw jonge theatermakers

geven van het verzameld werk (zowel proza als poëzie, in twee kloeke delen).

lees mee met Nederland Leest: De wandelaar van Adriaan van Dis.

Cultureel podium Dorpskerk Huizum

diverse vestigingen van dbieb

dorpskerkhuizum.nl

ferskate datums

Yn Tresoar wurdt op rôze sneon (16 okt) in blomlêzing mei rôze literatuer út Fryslân oanbean. Ek hellet Tresoar mei Explore the North en Boekhannel Van der Velde yn oktober de lanlinke Vertalersgeluktoernee nei Ljouwert, mei omtinken foar de lês­ te winner fan de dr. Obe Postmapriis, Jan Popkema mei It parfum. Yn de earste wike fan novimber binne der ferskate literêre aktiviteiten yn Ljouwert en Boalsert om de útrikking fan de Gysbert Japicxpriis op 6 novimber hinne. ferskate lokaasjes

tresoar.frl

diverse data

De eigenzinnige teksten van de 17e-eeuwse schrijver Gysbert Japicx ontmoeten de jazzy klanken van componiste/zangeres Hiske Oosterwijk (1989) in theaterconcert Tiidgenoaten. Wat hebben deze ogenschijnlijk zo verschillende Gysbert en Hiske gemeen? Oude teksten krijgen nieuwe betekenis in deze persoonlijke mix van voordracht, live muziek, improvisatie en zang.

gysbert.frl

Foto: Bert Nienhuis

diverse data

meeuw-jts.nl

Dorpskerk Huizum organiseert jaarlijks de Slauerhofflezing. Dit jaar spreekt uitgever en Slauerhoffkenner Hein Aalders over de tochten van Slauerhoff en zijn personages.

Aalders promoveerde in 2005 op Slauerhoff en is verantwoordelijk voor het recent uit-

Tiidgenoaten

De Broerekerk, Bolsward

De Westerkerk, Leeuwarden

Slauerhofflezing

14 t/m 24 oktober

Literêr programma Tresoar

Jonge en meer ervaren toneelschrijvers werkten samen aan het thema ‘het onmogelijke’. Het resultaat is deze theatervoorstelling met Bart Harder, Karel Hermans en Rik Witteveen, over veel willen en weinig kunnen. Iets waar we het afgelopen jaar allemaal mee te maken hebben gehad.

Toch? Joost Oomen leidt het nagesprek.

do 7 oktober

dbieb.nl

Foto: Tom Schepers

diverse data

Literair programma dbieb Voor literaire activiteiten ben je bij dbieb aan het goede adres. Zo volg je er een cursus schrijftechnieken, spijker je je talenkennis bij en ontmoet je elkaar in het Language Café. Een aanrader zijn verder de Spraakmakende boeken-lezingen. Kom ook naar de interviews met Maxim Februari (zo 24 okt) en Adriaan van Dis (zo 7 nov) door Coen Peppelenbos, de lezing van Geart Tigchelaar in de Fryske Boekewike of

29

Grauwe Hemel Auteur en projectleider Johannes Keekstra maakt een boek, theatervoorstelling en mediaprogramma over Piet Paaltjens, bekend van zijn tragikomische dichtbundel Snikken en grimlachjes. Paaltjes is in werkelijkheid de in Leeuwarden geboren François HaverSchmidt (1835-1894), die in 1859 zijn stormachtige loopbaan als predikant begint in het piepkleine terpgehucht Foudgum. Hij vindt er onmogelijk zijn draai; de periode is van grote invloed op zijn indrukwekkende leven en werk.

Mariakerk, Foudgum

grauwehemel.frl

GEDICHT

Leeuwarden City of Literature

Lis de kop mar op de rêch wit dat eltse wolk al tûzen kear de wrâld rûn west hat mar dat de legens oerlibbet tajûn, de mist is fuortlutsen mar mei in kap oer myn holle en in knodzige fûst skriuwt it net ienfialdich dizze maitiidsdei it blêd yn myn hân makket allinnich mysels weak dy lege bewolking ik wit it net it is as boartet de dea der mei

jan kleefstra

30

zomer 2021

GEDICHT

To dry feet The wrath of harsher weather leaves a million, yearly more, a-wonder why Poseidon’s hate is mine to feel, to flee. A brackish poverty, civilian prosperity’s brevity, ironside capitols benign to supplication. Be it drought or flood—bah!—or freeze, ‘Torrential tides ‘re never high!’ say Neptune’s nominees.

Riding high there o’er the tumult, a Lufthansa exodus set me down in lush peat across that concrete ‘squid’.

Where natural ice is prodigal son, with no Atlantic nemesis— here, they end the waters’ war-lust and catastrophe forbid.

Wadden is Hudson Stranger to rustig, Njördic nocturne, Fryslân’s fosses

and its islands Ellis. rustic relief.

Freya’s kiss, pumped with peace.

preston losack

31

Leeuwarden is sinds eind 2019 UNESCO City of Literature.

Met deze blijvende titel voor stad en provincie maken we deel uit van het wereldwijde netwerk van bijna 250 Creative Cities.

Er zijn steden met een focus op design, film, gastronomie, muziek en dus … literatuur! Als UNESCO City of Literature willen Leeuwarden en Fryslân investeren in een professioneel literair klimaat, een internationaal netwerk en het zo toegankelijk mogelijk maken van literatuur.

Leeuwarden UNESCO City of Literature wordt mogelijk gemaakt door:

leeuwardencityofliterature.nl