Żbik – granit strzegomski

Paweł Szambelan

Przez wielu kamieniarzy strzegomskich Żbik jest uważany za najbardziej reprezentatywny przykład granitu strzegomskiego. Może to wynikać z powojennej historii wydobycia granitu na Ziemi Strzegomskiej, która – z powodów gospodarki zarządzanej centralnie – wyznaczyła określonym miejscom określoną rolę na wiele lat PRL-u.

Jednakże w przypadku tego granitu wybór akurat był dość trafny. Żbik jest bardzo dobrym kamieniem budowlanym, nie tylko drogowym. Do jego popularności przyczyniły się następujące cechy: łatwość obróbki, powtarzalny kolor i brak rdzawych przebarwień, czystość materiału i łatwość wydobycia. Żbik, jak większość granitów strzegomskich, ma doskonałą łupliwość. Ponieważ ta łupliwość jest wyraźna, łatwa do wyznaczenia i trójkierunkowa*, to do obróbki elementów blokowych, które wytwarzano ręcznie, miała bardzo duże znaczenie. Nawet przy użyciu narzędzi ręcznych dawni kamieniarze potrafili wykonać płyty chodnikowe surowo łupane o wymiarach 220 x 120 x 10 cm. Tę cechę granitu, łupliwość wzdłuż określonych płaszczyzn prostopadłych względem siebie, wykorzystuje się nadal przy wykonywaniu wszelkich elementów łupanych: kostka brukowa wszelkiego rodzaju, krawężniki, obrzeża, formaki. Niestety w czasach zaawansowanych technologii kierunki łupliwości zbyt często są ignorowane, co ma przełożenie na zwiększenie skali trudności obróbki materiału, zużycie narzędzi i trwałość wykonanych z kamienia produktów.

Granit ze złoża Żbik opisuje się jako granit średnioziarnisty lub różnoziarnisty, biotytowy, barwy jasnoszarej o odcieniu fioletowym lub zielonkawym, o teksturze bezkierunkowej, bezładnej. Biorąc pod uwagę jego wygląd, jest powtarzalny pod względem kolorystyki i uziarnienia – elementy obok siebie będą jednorodne i nie będą się różnić wyglądem: odcieniem, rysunkiem, wielkością i kształtem ziarna. Jest to najlepiej widoczne na elementach polerowanych – przy wykorzystaniu Żbika na elewację jest największe prawdopodobieństwo, że będzie ona jednolita kolorystycznie.

Kamienie zawierające w swoim składzie różne związki żelaza mają tendencję do rdzawych przebarwień pojawiających się z biegiem czasu. W Żbiku nie spotyka się takich przebarwień. Z tego powodu był on uznawany za najlepszej jakości materiał na nagrobki, kiedy w dawniejszych czasach granit był jedynym dostępnym kamieniem na rynku polskim. Granit Żbik charakteryzuje się tym, że ma jednorodną teksturę. Mało w nim jest tzw. mioteł (szlir), czyli skupisk minerałów o innym zabarwieniu i uziarnieniu. W Żbiku nie spotyka się też pustek powietrznych ani kawern wypełnionych skaleniami, które wypadają po przecięciu. Charakterystyczne są natomiast myszki. To skupiska minerałów – takich samych, jak w reszcie skały – ale bardzo drobnoziarniste z przewagą minerałów ciemnych. Myszki występują we wszystkich granitach dolnośląskich i w większości przypadków nie jest to wada, bo nie wpływają na cechy techniczne i wytrzymałość kamienia. Jest to wyłącznie cecha wizualna. Złoże Żbik jest uwarstwione poziomo i ma wysoką bloczność – ponad 60%. Obecne wyrobisko to dwa łomy eksploatowane od 1830 roku. Przed II wojną światową wyrobiska należały do dwóch różnych właścicieli, którzy korzystali z jednej pochylni do wywozu kamienia na powierzchnię. Jako ciekawostkę można podać, że wywóz odbywał się po wspólnym torowisku. Jednak, by nie dochodziło do sporów o urobek, torowisko składało się z trzech szyn – jednej wspólnej i dwóch ułożonych w różnych odległościach – a wózki obu właścicieli różniły się rozstawem kół (600 mm i 700 mm).

Nazwa wyrobiska pochodzi od nazwiska majstra, Franciszka Żbika, który z wielkim doświadczeniem, wyczuciem i szacunkiem dla kamienia prowadził tu wydobycie od 1946 roku. W latach 70. obligatoryjnie nadawano nazwy obszarom górniczym i w dowód uznania dla emerytowanego sztygara dawnym łomom „25” i „26” nadano wspólną nazwę „Żbik”. 

cechy wyróżniające

wyraźna, łatwa do wyznaczenia, trójkierunkowa łupliwość ułatwiająca obróbkę brak rdzawych przebarwień pojawiających się po pewnym czasie użytkowania brak kawern, brak mioteł; jednorodna, powtarzalna tekstura, barwa i ziarnistość dane fizykomechaniczne:

Gęstość objęt. 2620 kg/m3

Porowatość otwarta 0,7 %

Nasiąkliwość 0,3 %

Wytrzymałość na ściskanie: - w stanie suchym 176 MPa - po 56 cyklach zamrażania 174 MPa - po 25 cyklach zamrażania w obecności soli 168 Mpa

Wytrzymałość na zginanie 14,7 MPa

Wytrzymałość na zginanie po 56 cyklach zamrażania 11,2 MPa

Odporność na ścieranie - metodą Boehma 6103 mm3

Mrozoodporność - 56 cykli: - zmiany wizualne brak - obniżenie masy próbki 0,0 % - obniżenie odporności na ściskanie 7,5 %

opis

barwa jasnoszara średnioziarnisty, o jednolitej teksturze twardy niska nasiąkliwość, pełna mrozoodporność

Żbik jest nieco mniej twardy niż inne granity wydobywane w tej okolicy, więc najtwardsza kostka brukowa jest produkowana z innych granitów, bardziej drobnoziarnistych. Potwierdzają to badania – Żbik ma mniejszą wytrzymałość na ściskanie niż np. Zimnik (por. Kurier Kamieniarski nr 1/2021). Natomiast lepiej niż niektóre granity trzyma poler i nie matowieje z czasem. Jak każdy granit przyjmuje dowolny rodzaj wykończenia powierzchni. W zależności od potrzeb, wymagań czy upodobań może być surowo łupany, śrutowany, groszkowany, płomieniowany, szlifowany i polerowany. Niezmierzone ilości Żbika były wykorzystane przy powojennej odbudowie Warszawy. Sporo tego materiału zastosowano w Pałacu Kultury i Nauki oraz na MDM. Port Północny – część portu morskiego w Gdańsku – jest wybudowany i umocniony bryłami granitu z wyrobiska Żbik. Wśród znanych monumentów wykonanych ze Żbika można wymienić: Pomnik Obrońców Wybrzeża na Westerplatte; plac, na którym stoi Pomnik Powstańców Śląskich w Katowicach; otoczenie pomnika warszawskiej Nike (Pomnik Bohaterów Warszawy 1939-45). Rynek w Krakowie (dwukrotnie), rynek we Wrocławiu i w Poznaniu były rewitalizowane z użyciem tego kamienia. Żbik bywa również w świecie – chyba najbardziej znanym jest pomnik Ernesta Malinowskiego w Peru – polskiego inżyniera, który jest bohaterem tego kraju i budowniczym kolei transandyjskiej. Ogromne ilości granitu Żbik zostały wykorzystane na placach, ulicach i elewacjach po zjednoczeniu Niemiec, na terenie byłej NRD. Jednak najbardziej spektakularnym przykładem wykorzystania Żbika jest trzon Kolumny Zygmunta na Placu Zamkowym w Warszawie> Ma on długości 11 m i średnicę 115 cm, a wykonano go w roku 1948.

Elementy drogowe

Zbierając informacje o Żbiku rozmawiałem z wieloma osobami. Dziękuję za wszystkie informacje i opowieści. Szczególne podziękowania (w kolejności alfabetycznej) dla: Michała Firleja, Krzysztofa Molendy, Zenona Piekielnego, Stanisława Sitarza i Bogusława Skolaka. Paweł Szambelan Element z widoczną myszką

Element polerowany

Wydobycie odbywa się metodą strzałową lontem detonującym poprzez odspojenie od calizny ławy blocznej, późniejszy jej podział na bloki przez klinowanie i wydobycie na powierzchnię dźwigami typu „Derrick” (bloki do 16 ton) lub ładowarkami (bloki do 20 ton). Właściciel złoża, firma Granit Strzegom S.A., dostarcza na rynek bloki, wyroby płytowe (szeroką gamę płyt i płytek budowlanych i drogowych, slabów oraz grubej płyty), a także kamień murowy, słupy klinowane i cięte, elementy drogowe (krawężniki, oporniki, kostkę). Obecnie granit Żbik wykorzystywany jest najczęściej do wykonywania elementów drogowych: różnej grubości i wielkości płyty oraz różne rodzaje krawężników. Rzadko na elewacje. Niestety Żbik – mimo niepodważalnych atutów estetycznych, jakościowych i wytrzymałościowych – przegrywa w przetargach publicznych, gdy jedynym kryterium wyboru jest cena. Zbigniew Zych (Godstone - firma kamieniarsko-rzeźbiarska, Strzegom) „Granit Żbik to wspaniały materiał rzeźbiarski, dość wdzięczny w pracy i dający wiele satysfakcji. Świetnie sprawdza się przy wykokonywaniu detali architektonicznych. Nie używałbym go do rzeźbienia postaci wielkości naturalnej, bo ma za grube ziarno, ale przy powiększeniu – na przykład w skali 2:1 – rzeźby figuratywne wychodzą wspaniale. Ma jednak pewne wymaganie – przydatna będzie umiejętność odpowiedniego przycięcia, wyostrzenia krawędzi, żeby powstawał odpowiedni światłocień i cała praca nie była zbyt rozmydlona. Z mojego doświadczenia wynika, że nie ma sensu wykańczać go w polerze, bo traci się całą grę świateł. To musi być surówka albo szarier, ewentualnie lekkie wypiaskowanie. Moim zdaniem Żbik ma najłatwiejszą fakturę do rzeźby wśród strzegomskich granitów. Do obróbki ręcznej jest doskonały.”

Więcej informacji: GRANIT STRZEGOM S.A. tel. 74 856 00 00, 694 461 339 www.granit-strzegom.com.pl

* kierunki łupliwości

Granit, w tym Żbik, ma wyraźne płaszczyzny podzielności (kierunki łupliwości). Wynika to z wewnętrznej budowy skały i jest związane z ułożeniem łusek biotytu (miki) w cieście skalnym. Mika jest minerałem o dobrej łupliwości jednokierunkowej i płytkowym pokroju. W zastygającej magmie tworzącej granit blaszki biotytu układały się poziomo w jednym kierunku – horyzontalnie – nadając skale różną odporność na działanie sił w zależności od kierunku ich działania. Stąd dzielenie granitu „po słoju” (wzdłuż warstw blaszek miki – po pierwszym kierunku) jest najłatwiejsze i wymaga przyłożenia najmniejszej siły, a dzielenie „przez łeb” (w poprzek łusek – po trzecim kierunku łupliwości) jest najtrudniejsze i daje najbardziej nierówną powierzchnię podziału. Dla ciekawych: „Anizotropia granitu strzegomskiego”, Kurier Kamieniarski nr 2/2018 (93)

Pierwszy kierunek

Drugi kierunek

Trzeci kierunek łupliwości

(na przykładzie rysunków z normy EN 12372 dotyczącej oznaczania wytrzymałości na zginanie)