Post uit Utrecht Prentbriefkaarten van de stad Utrecht uit de collectie Lisman, 1900 – 1925

Post uit Utrecht

Post uit Utrecht

Prentbrief kaarten van de stad Utrecht uit de collectie Lisman, 1900 – 1925

Bettina van Santen

Fred Vogelzang

Stokerkade cultuurhistorische uitgeverij

Bestuurders, handhavers en soldaten

Het 1e Regiment Vestingartillerie was gelegerd in de kazerne aan de Croeselaan, gebouwd tussen 1886 en 1888.

M.S. v.d. Bokke, Utrecht

De vestingartillerie was belast met de bediening van het geschut in de forten en de waterlinie. Achter de kazerne aan de Croeselaan werd op een groot stuk onbebouwd terrein geoefend. Deze houten bok werd gebruikt om zware kanonnen te verplaatsen. Mil. Cantine Vesting Artillerie Utrecht

Kantine van de Infanteriekazerne (Knoopkazerne, Mineurslaan 4). M.S. v.d. Bokke, Utrecht, nr. 9. Verstuurd 11 maart 1904.

De Vesting-Artillerie Kazerne stond op de hoek van de Croeselaan. Het gebouw bood plaats aan 1.100 man. De bouw startte in 1884, het jaartal op de entreepoort. In 1888 werd het in gebruik genomen. De kazerne kreeg in 1934 de naam Hojelkazerne, naar de artillerieofficier Willem Hojel (1831-1886).

In 1990 is de kazerne gesloopt. Boven – Uitgave onbekend Rechtsmidden – P.C. van Rossem jr., Utrecht nr. 11, 1919

Rechtsonder – J. Huibers, Utrecht. Verstuurd 16-7-1907

Scholieren en studenten

Onderwijs

Leerlingen van de Utrechtse Industrie-en Huishoudschool. Aan deze door particulieren opgerichte opleiding leerden zowel volksmeisjes als meisjes uit de betere klasse ‘kennis die voor iedere huisvrouw van belang is’. De term ‘Industrie’ kwam er in 1902 bij, omdat toen ook aan fabrieksmeisjes onderricht werd gegeven. Uitgave onbekend

Het Stedelijk Gymnasium was sinds 1880 aan het Janskerkhof gehuisvest. Het jaartal 1884 in de gevel herinnerde aan een uitbreiding van het gebouw. In 1924 werd het 450-jarig bestaan gevierd, omdat de school terugging tot de Hieronymusschool, opgericht in 1474.

J.H. Schaefer, Amsterdam, Utrecht nr. U 3

Aan de Catharijnesingel werden vanaf 1900 meerdere laboratoria gebouwd, zoals het Fysiologisch Laboratorium (links) van de universiteit en ernaast het Centraal Laboratorium ten behoeve van Staatstoezicht, het latere R.I.V.M. Beide hadden een rijk gedecoreerde entree.

J.H. Schaefer, Amsterdam

Ter gelegenheid van het 250-jarig bestaan schonk de stad in 1886 het Academiegebouw aan de universiteit. De uitvoering liet op zich wachten door een conflict tussen gemeente en Rijk over de bouwstijl. Uiteindelijk won de stad. Het werd gebouwd in de Hollandserenaissancestijl, die de stad vond passen bij een universiteit gesticht in de zeventiende eeuw. Architecten waren Eugen Gugel (1832-1905) en F. J. Nieuwenhuis (1848-1919), tussen 1890 en 1915 directeur van Gemeentewerken.

Links – Grand Bazar Français, 1914 Onder – Hollandia Amsterdam, nr. 208

Geloven in Utrecht

Religie

In Utrecht waren de Broeders van Barmhartigheid van St. Jo(h)annes de Deo actief in de particuliere ziekenzorg. In 1896 bouwden ze dit (uitsluitend voor mannen toegankelijke) ziekenhuis aan de Mariaplaats. De bouw werd mogelijk gemaakt door een legaat van de rechtsgeleerde

Frederik Karel Bosch (1841-1894): een gedenksteen in de hal herinnerde eraan. Grand Bazar Français, Utrecht

Een wereld van verschil

Klassen en cultuur

Reclame voor hoedenwinkel van N. de Haan bij de optocht gehouden ter gelegenheid van de tweede Jaarbeurs in 1918.

Uitgave onbekend

In 1888 kocht de gemeente de buitenplaats het Hoogeland aan en maakte van de tuin een stadspark. Het hoofdgebouw, dat werd opgeleverd rond 1828, was ontworpen door de Belgische architect T.F. Suys (1783-1861) en een tiental jaren later uitgebreid door Christiaan Kramm. De gemeente bracht er de stedelijke museumcollectie onder. Er werden stijlkamers ingericht, die blijkbaar in de smaak van het publiek vielen: het bezoekersaantal vertienvoudigde. In 1919 ging de collectie naar het nieuwe Centraal Museum. Uitgave onbekend

Uit de serie Utrechtsche straatleven. Links – Beschrijving van de kaart in Het Utrechts Archief: ‘Afbeelding van Johannes Bronius tijdens het schoonmaken van vis op de stoep voor zijn woning Koningstraat 46 te Utrecht.’ Tekst op de kaart in Het Utrechts Archief: ‘Achterstraat. “Uit visschen geweest.” ’

Onder – ‘Rustoord.’ Tekst op achterzijde van de kaart: ‘De man dichtst bij de boom is Hendriks, een absoluut aan lager wal geraakt student, die van zeer gegoede huize moet zijn.’ Tekst op de kaart in Het Utrechts Archief: ‘In Nieuweroord. Nog twee renteniers.’ Wagner & Weber, Amsterdam, ca. 1910

De handen uit de mouwen

Werk

Uit de serie Utrechtsche straatleven. ‘De poelierster.’ Tekst op achterzijde: ‘

‘‘Tante Jans” zooals ik haar jarenlang Zaterdag ’s morgens zag zitten, eerst op de Mariaplaats, later op het Vreeburg (achter de Komedie)...’ Tekst op de kaart in Het Utrechts Archief: ‘Achter de Komedie. Vrouw Bos.’ Wagner & Weber, Amsterdam, ca. 1910

De veemarkt op het Vredenburg. Op de achtergrond de Korenbeurs (links) en de Fruithal.

Uitgave onbekend. Verstuurd 26-6-1907

Op de achterzijde de toelichting: ‘Zo ziet Vreeburg er ’s vrijdag ’s middags uit. Alle houten paaltjes worden ’s zaterdag ’s middags weer weggenomen en de kokertjes ervoor in de grond met ijzeren stoppen afgedekt... Juli 1917.’

Grand Bazar Français, Utrecht

Het nieuwe veemarktgebouw bij het spoor aan de Croeselaan, in gebruik vanaf 1928. In het gebouw was een veilinghal ingericht, buiten stond het vee.

De groentenveiling aan de Veilinghaven bij de Croeselaan, ontworpen door gemeente-architect Jan Planjer en in 1928 in gebruik genomen.

P.C. van Rossem jr., Utrecht

P.C. van Rossem jr., Utrecht

Toog en toonbank

Horeca en winkels

Maison Schmitz, ‘Cuisinier en Patissier’, was aan de Nieuwegracht 49 gevestigd. De bakkerij-tearoom verhuurde zalen voor recepties en bijeenkomsten, al dan niet met (luxe) lunch of diner.

Uitgave onbekend, 9 maart 1929

In 1904 verhuisde de Grand Bazar Français van de Bakkerstraat naar de Lange Viestraat. In dit warenhuis was van alles te koop, van hoedenspelden tot vazen en vloerkleden. De prijzen waren ‘billijk’. In de wintermaanden was het er prettig winkelen vanwege de elektrische verwarming.

Grand Bazar Français, Utrecht

Uit de serie Winkelpuien 1924/1925

J.A. Broekman was vleeshouwer en spekslager aan de Voorstraat 84. Uitgave onbekend

Uit de serie Winkelpuien 1924/1925

Een filiaal van C. Jamin ‘in suikerwerken’, aan de Biltstraat 49. Filiaalhoudster was de weduwe Van Beek-van Straaten. Een poster op het raam gaf het assortiment voor de winteravonden op. Voor 10 cent per ons kon de klant ‘Suikerkaakjes, chocolade nic-nac, marie, petit-beurre, demi lune, vanille croquets, nice, suikerbeesten’ inslaan.

Uitgave onbekend

Bewegen door de stad

Vervoer

Handkarren, fietsers, voetgangers en de tram op de Smakkelaarsbrug.

Grand Bazar Français, Utrecht

De Catharijnebrug werd meerdere malen verbreed vanwege het toenemende verkeer. De brug met Art Nouveau-elementen dateerde uit 1907. Militairen te paard op weg naar hun kazerne delen het brugdek met de tram, terwijl voetgangers en fietsers de zijkanten benutten. Op de achtergrond de Leidseweg met het levensverzekeringskantoor De Utrecht. Grand Bazar Français, Utrecht

De spoorlijn Utrecht-Amersfoort-Zwolle kruiste de Amsterdamsestraatweg op maaiveldniveau, omdat er bij de aanleg nog nauwelijks bebouwing stond. Toen dat door de snelle uitbreiding van de stad veranderde, hinderde de spoorwegovergang het verkeer in toenemende mate.

P.C. van Rossem jr., Utrecht

Het Ledig Erf aan de zuidkant van het centrum was van oudsher een belangrijk verkeersplein. Hier kwamen meerdere wegen samen, zoals de singels, de Gansstraat en de Ooster- en Westerkade.

Vanwege die belangrijke pleinfunctie plaatste de gemeente er een informatiebord en een kiosk. In 1925 werd de brug flink verbreed.

Uitgave onbekend

De Zeeheldenbuurt met straten als de Willem Barentszstraat, was gebouwd rond 1900. Op de afbeelding is een paardentram van de Utrechtsche

Tram-Maatschappij op weg naar de remise in de Willem Barentszstraat.

Op de achterzijde reclame voor het warenhuis Grand Bazar Français.

Lichtdruk J.M. Schalekamp, Buiksloot, nr. A 1880

Een beter en gezonder leven

Zorg en hygiëne

Het is 1929. De grachten moesten regelmatig worden uitgebaggerd en schoongemaakt. Hier is een man aan het werk in de Kromme Nieuwegracht, die met een lange schep de rommel uit het water vist. De stad beschikte over enkele vaartuigen om dit werk uit te voeren. Kunstverlag F. van de Werf, Utrecht

Uit de serie Utrechtsche straatleven. ‘Pomp op de Mariaplaats.’ Een van de openbare waterpompen in Utrecht, aan de Mariaplaats. Deze stond bekend om zijn lekkere water. Onderzoek uit 1877 toonde aan dat driekwart van de stadspompen besmet water leverden. Wagner & Weber, Amsterdam, ca. 1910

De waterpompen op het Geertekerkhof en in de Waterstraat. Om gezonder water boven te halen, werd steeds dieper gepompt. De oplossing kwam pas rond de Eerste Wereldoorlog, toen de pompen op de nieuw aangelegde waterleiding werden aangesloten.

Links – A. van Dorsten jr., Utrecht Rechts – Uitgave onbekend

Uit de serie Utrechtsche straatleven. Tekst op achterzijde: ‘Pomp op het Vreeburg.’

Wagner & Weber, Amsterdam, ca. 1910

Een groene stad

Parken

Deze melkventer met zijn hondenkar poseerde waarschijnlijk bij het Hogelandse park in de omgeving van de Emmalaan. De naam Emmapark werd in Utrecht niet gebruikt.

Uitgave onbekend

De buitenplaats Nieuweroord was rond 1850 aangelegd naar een ontwerp van J.D. Zocher jr. (1791-1870). Sinds 1870 was

F. ’s Jacob de eigenaar, de directeur van de Staatsspoorwegen. Na diens dood in 1901 kocht de gemeente de buitenplaats.

J.J. Denier van der Gon vormde het om tot een openbaar wandelpark. Uitgave onbekend. Verstuurd 3-1-1910.

Na aankoop van de buitenplaats Nieuweroord in 1902 verhuurde de gemeente het huis aan het Rijk, die er de Centrale Gezondheidsraad in onderbracht. Nadat deze verhuisde, huurde vanaf 1912 de Nederlandse Heidemaatschappij de villa. Edition Grand Bazar Français, Utrecht

In park Nieuweroord stond al sinds ca. 1860 een theekoepel. Deze was verbouwd tot muziektent toen het een openbaar park was geworden. Hier werden regelmatig openbare muziekuitvoeringen gegeven.

In 1912 werd een nieuwe muziektent opgericht (onder). De oude was vervallen en werd als te gevaarlijk beschouwd om nog langer te gebruiken. Op de achtergrond is Hoofdgebouw II van de spoorwegen zichtbaar. Uitgave onbekend

Dwalen door de stad

Stadsbeelden

De Domtoren is hét symbool van Utrecht en is waarschijnlijk het vaakst afgebeelde object op prentbriefkaarten. Hier een zicht op de toren vanuit de Zadelstraat. J.H. Schaefer, Amsterdam, Utrecht nr. 35

11 Stadhuis D5

27 Arrondissementsrechtbank D-E6

33 Paushuize D6

66 Rijksarchief C6

90 Gevangenis Wolvenplein B6

113 Politiebureau D5

134 Rijksmunt E1

79 Kazerne Genie E3 84 Militair hospitaal E5

Kazerne Infanterie E3 97 Militair gerechtsgebouw C6 102 Kazerne Veldartillerie D3 127 Kazerne Hospitaalsoldaten E5

141 Kazerne Vestingartillerie E2

Onderwijs

15 Academiegebouw D6

17 Veeartsenijgebouw B9

23 Chemisch Laboratorium E5

25 Physisch Laboratorium G6

39 Zoölogisch Museum C5

47 Pathologisch-Anatomisch Lab. F5

69 Pharmaceutisch Lab. D4 82 Stedelijk Gymnasium C6

Astronomisch Observatorium F7

Christelijk Gymnasium C6

2 Dom D6

3 Catharijnekerk E6

4 Pieterskerk D6

5 Buurkerk D5

6 Jacobikerk C4-5

7 Dominicuskerk E5 8 Janskerk C6 19 Nicolaïkerk F6 20 Geertekerk F5-6

Cultuur

26 Aartsbisschoppelijk Museum D6

29 Kunsten en Wetenschappen D5

30 Stadsschouwburg D4

36 Museum Kunstliefde C5

41 Stadsmuseum Hoogeland C9

43 Museum van Kunstnijverheid B6

Verenigingen

37 P.H.R.M. C6

38 Tivoli C7

48 De Vereeniging D5

77 Sic Semper D6

117 St. Josephvereniging B7

Economie

31 Korenbeurs D4

32 Groentenbeurs/Fruithal C4

65 Botermarkt D5 Horeca

50 Café van de Volksbond C5

150 La Station D4

151 Central Hotel D4

152 L’Europe C4-5

153 Willems Vreeburg C4

154 Noord-Brabant Vreeburg D4

155 Kasteel van Antwerpen D5

156 Volkshotel (vegetarisch) D5

157 Rusthof, Mariaplaats D5

158 Pomona (vegetarisch)

Neude betekent laaggelegen gebied en dit stadsplein lag langs een deel van de Oudegracht dat waarschijnlijk een oude rivierloop was. Na een ophoging in de middeleeuwen werd het een belangrijke marktplaats.

Op de kaarten is het retiradegebouwtje te zien, een openbaar toilet, ‘vereerd’ met een eigen rijmpje: ‘Op de Neude staat een tent, daar kan je poepen en piesen voor een cent’.

Boven – Grand Bazar Français, Utrecht Linksonder – Weenenk & Snel, Den Haag, Utrecht nr. 1011

Rechtsonder – J.H. Schaefer’s Edition Fotochrom, nr. 634

De Neude voor (linksboven) en na de verbreding van de Potterstraat in 1925. De twee huizen naast het postkantoor zijn verdwenen, evenals de retirade. Gekomen zijn een parkeerplaats voor auto’s en een fietsenstalling.

Linksboven – J.H. Schaefer, Amsterdam, nr. 0100

Rechtsboven – Rembrandt, Utrecht, nr. 40 Onder – Uitgave onbekend

De stad gaf langs de Emmalaan bouwkavels uit. De huizen moesten aan specifieke voorschriften voldoen en werden vaak gebouwd in opdracht van artsen of notarissen. Ook levensverzekeringsmaatschappij De Utrecht belegde hier in luxe woningen.

J.H. Schaefer, Amsterdam. Verstuurd 8-7-1904

In de naar dezelfde foto gemaakte kaart hieronder, is de toen bekende (armoedige) straatfiguur Daantje Brinkerink weggeretoucheerd. Hij paste niet in het beeld van de nieuwe chique wijk.

J.H. Schaefer, Amsterdam, 1908

Register uitgevers

Uitgevers uit Utrecht

De adresgegevens komen uit Het Adresboek van Utrecht, jrg. 1918/1919, uitgeverij J. van Druten, Utrecht 1918.

Bentem, N.M.H. van, fotograaf, Vleutenseweg 251 – 71

Bokke, M.S. v.d., Kantoorboekhandel, Zadelstraat 37. Marcus (Markus) van der Bokke (1872-1943), genoemd in Herinnering Joods Utrecht 1940-1945 van Hermann Meub 1 , kwam om in Sobibor, met zijn vrouw Betje Reiss – 14, 26, 71, 252

Bommel & zoon, A. van, Amsterdamsestraatweg 202 – 115

Kantoor-, boek- en papierhandel J.T. van Brussel, Oudegracht T. (Weesbrug) 264 (voor 1917 Oudegracht Tolsteegzijde 100). Collectie Het Utrechts Archief

Brugsma Azn., Fa. B., W. Landstra, Boek- en kunsthandel, Zadelstraat 25 – 44, 45

Brussel, J.T. van, Kantoor-, boek- en papierhandel, Oudegracht T. (Weesbrug) 264 (voor 1917 Oudegracht Tolsteegzijde 100) – 43, 252

Bijleveld, Erven J., Boekhandel/uitgeverij sinds 1865, Janskerkhof 7 – 155

Dekker & v.d. Vegt, Oudegracht T. (Hamburgerbrug) 206. In 1856 begonnen J.G. Dekker en W.J. van de Vegt in Utrecht een kantoorboekhandel annex firma in religieuze artikelen en boekbinderij. In 1864 begonnen zij ook een uitgeverij. In 1922 verhuisde de zaak naar Nijmegen 2 – 57, 65

Grand Bazar Français, Lange Viestraat 8-10, Lange Viestraat 91, Oudegracht W. (Viebrug) 89-91. De broers Zéphyrin en Auguste Couvreur uit Lotharingen introduceerden de ‘Grand Bazar’ in Nederland. In 1871 opende Zéphyrin de Grand Bazar Français in Rotterdam. Vijf jaar later opende Auguste in Amsterdam een bazar. George de zoon van Zéphyrin stichtte nog twee bazars, één in Utrecht in 1901 en één in Groningen in 1904. In 1921 fuseerden de bedrijven in Amsterdam, Rotterdam en Utrecht onder de naam Galeries Modernes. Het Groningse bedrijf was toen al opgeheven. In 1984 werden de laatste filialen van Galeries Modernes gesloten. Op de site van de Vereniging Documentatie Prentbriefkaarten (VDP) is een blog aan deze uitgever gewijd 3 – 41, 50, 64, 98, 100, 104, 124, 125, 136, 142, 144, 145, 146, 154, 165, 168, 184, 188, 207, 213, 214, 216, 222, 226, 236

Galeries Modernes – 28

Henseler, J.J., Kantoorboek- en papierhandel, Havikstraat 19 – 244, 245

Marcus (Markus) van der Bokke in de deuropening van zijn winkel aan Zadelstraat 37. In de aanbieding ‘briefkaarten met stadsgezichten’. Op de eerste verdieping poseren zijn vrouw Betje en dochters Susanna, Marianne en Judic. Collectie Het Utrechts Archief

Dorsten jr., A. van, D.C. van Dorsten, Lijnmarkt 41. Het bedrijf was genoemd naar de oprichter Anthonie van Dorsten jr. (1834-1898)

– 18, 62, 75, 90, 110, 141, 163, 174, 203, 208, 211, 219, 221, 225

De winkel met religieuze objecten en kerkboeken van P.J. Huinck aan Oudegracht T. (Volderbrug) 386.

Collectie Lisman

Heeims-de Haven, J. – 248, 249, 250

Heijl, Johannes, Boek- en papierhandel, boekbinderij, Hamburgerstraat 24 – 53

Huibers, J., Boekhandel, Nachtegaalstraat 16 (voor 1918) – 27, 39, 45, 96, 159

Huinck, P.J., Petrus Josephus, winkel met religieuze artikelen waaronder beelden, kerkboeken en enige prentbriefkaarten, Oudegracht T. (Volderbrug) 386 – 170, 252

Jansen’s Grafische Kunstinrichting J.W. (1864-1950), Jan Willem Jansen (1864-1950) zette na de liquidatie van de firma J.W. Jansen’s Uitg.-Mij. het bedrijf door onder de naam J.W. Jansen’s Grafische Kunstinrichting en richtte zich vooral op drukwerk (koperdiepdruk, lichtdruk, kleurendruk, bromide en photogrom). Hij werkte in Deventer en Utrecht, waarschijnlijk op de Voorstraat 6. Er is een artikel verschenen over hem in Prentbriefkaarten Magazine 4 – 177

Jochmann, G., Electrische Fotografische Kunstinrichting Jochmann & Co, Biltstraat 6 (eerder Wittevrouwensingel 51). Johan Erik Gustaf Fredrik Jochmann was geboren in Örebro, Zweden op 7 november 1856 en overleed in Zeist op 16 juni 1948. Van 1895 tot 1927 was hij fotograaf in Utrecht – 44

Latour, (Wed) Arn., Een vroege uitgever van topografische prentbriefkaarten was Arnoldus Latour (1851-1902). Deze als beeldhouwer ingeschreven ondernemer begon in 1900 een prentbriefkaartenwinkel op het adres Achter de Dom 16-18. Weduwe Catharina Theodora Latour-Mol zette het bedrijf voort – 38, 43, 55, 60, 70, 71, 72, 91, 196, 213, 229

Lauwers, G.J., Gillus Jozephus Lauwers (1895-1958), Javastraat 36, Catharijnesingel 18L (niet genoemd in Adressenboek 1918/1919), fotograaf van de stad. Dick Goosen wijdde een artikel aan hem in Oud-Utrecht in 2016 5 – 106, 107

Liefde, Johan de, Drift 23, Boekdrukkerij en lijstenfabrikant. Johan Wijnand Herman de Liefde (1860-1923) was de stichter van Het Utrechts Nieuwsblad Hij liet in 1904 een apotheek bouwen aan de Voorstraat 6, die nog altijd zijn naam draagt – 166

Zelfportret Joh. A. Moesman in zijn winkel aan Neude 7. Collectie Het Utrechts Archief

Kaart met illustratie Joh. A. Moesman, 1921. Collectie Lisman

De Neude tijdens Lustrum 1911. Foto Joh. A. Moesman. Collectie Lisman

Colofon

Post uit Utrecht

Prentbriefkaarten van de stad Utrecht

uit de collectie Lisman, 1900 – 1925

Auteurs

Betttina van Santen

Fred Vogelzang

Beeldredactie en lay out

Pim van Schaik (Stokerkade), Amsterdam

Ontwerp Stroomberg, Amsterdam

Druk

Finidr, Tsjechië

Uitgave

Stokerkade cultuurhistorische uitgeverij

Stokerkade 124, 1019 XB Amsterdam

T 020 3208178

www.stokerkade.nl

pim@stokerkade.nl

ISBN 9789079156610

© Eerste druk 2023, Bettina van Santen, Fred Vogelzang, Adriaan Stichting Nieuwersluis, Stokerkade cultuurhistorische uitgeverij

De publicatierechten zijn naar beste intentie geregeld. Een ieder die meent dat zijn of haar rechten zijn overtreden wordt verzocht contact op te nemen met de uitgever.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd bestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van auteurs, uitgever en de Adriaan Stichting.

Deze uitgave is mogelijk gemaakt door de Adriaan Stichting Nieuwersluis