ΤΑ ΚΑΛΛΟΝΙΑΤΙΚΑ τεύχος 165

ΚΕΜΠΚΡ 558

ΚΩΔ. ΕΝΤΥΠΟΥ: 2408

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΚΑΛΛΟΝΙΑΤΩΝ ΛΕΣΒΟΥ

Έτος 36ο • Τεύχος 165

Απρίλιος-Μάιος-Ιούνιος 2016

Σπύρου Δοντά 10, 117 43 Μακρυγιάννη

περιεχόμενα Πρώτη σελίδα …………………....................................... 3 Αφιέρωμα: Ταυροθυσίες: Εν αρχή ην ο Διόνυσος ...... 4 Το Πανηγύρι του Ταύρου στην Λέσβο …....................... 6 Ταυροθυσίες: Από τα Πανάρχαια Χρόνια Μέχρι Σήμερα …................................................… 8 Ταυροθυσία για τον Ποσειδώνα και Ανθρωποθυσία για την Αμφιτρίτη το 1054 π.Χ. στον Κόλπο Καλλονής …......................… 12 ΣΤΟ ΤΕΥΧΟΣ ΑΥΤΟ ΣΥΝΕΡΓΑΣΤΗΚΑΝ Α. ΚΥΡΙΑΖΗΣ, ΒΑΣ. ΠΛΑΤΑΝΟΣ, ΓΙΑΝΝΗΣ ΔΗΜΗΤΡΑΚΗΣ, ΑΝΤ. ΜΩΡΟΥ, ΣΤ. ΒΑΛΤΑΣ.

Πρόσκληση Την Κυριακή 23 Οκτωβρίου θα τιμήσουμε τον προστάτη μας Άγιο Ιγνάτιο στον Ι.Ν. Αγ. Ελευθερίου στο Κάτω Χαλάνδρι (Ηρώων Πολυτεχνείου και Περικλέους)

με την παρουσία και την ευλογία του Μητροπολίτου Μηθύμνης Χρυσοστόμου. Μετά το τέλος της λειτουργίας και τον καθιερωμένο καφέ στην εκκλησία, θα ακολουθήσει συνεστίαση στα Γραφεία του Συλλόγου μας. (Σπύρου Δοντά 10, Αθήνα)

Περιοδικό του Συλλόγου Καλλονιατών Λέσβου ΕΤΟΣ 36ο • ΤΕΥΧΟΣ 165• ΑΠΡΙΛΙΟΣ-ΜΑΙΟΣ-ΙΟΥΝΙΟΣ 2016 ΤΡΙΜΗΝΗ ΕΚΔΟΣΗ • ΤΙΜΗ ΤΕΥΧΟΥΣ: €0,02 ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΚΑΛΛΟΝΙΑΤΩΝ ΛΕΣΒΟΥ ΣΠΥΡΟΥ ΔΟΝΤΑ 10, 117 43, ΑΘΗΝΑ Τηλ./Fax: 210 9242492 . web: www.takalloniatika.gr ΕΚΔΟΤΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ Ξ. ΒΑΛΤΑΣ ΘΗΡΑΣ 15, 153 44, ΓΕΡΑΚΑΣ ΑΤΤΙΚΗΣ Τηλ.: 210 6047116, 6992 887809 . e-mail: instaval@yahoo.com ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΣΥΝΤΑΞΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΚΕΙΜΕΝΩΝ - ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΩΝ ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΜΩΡΟΥ ΕΥΕΡΓ. ΓΙΑΒΑΣΗ 73, 153 41 ΑΓ. ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ Τηλ.: 210 6544573 . e-mail: antigon.mo@gmail.com ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΧΡΥΣΑΝΘΗ ΠΑΠΑΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΒΙΚΤΩΡΙΑ ΔΙΑΛΕΧΤΟΥ-ΑΓΟΡΑΣΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΡΑΓΟΣ ΕΜΒΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ ΣΤΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ 147/951522-49 ΙΒΑΝ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟΥ GR40 0110 1470 0000 1479 5152 249 Τη μακέτα του τίτλου σχεδίασε αφιλοκερδώς για το περιοδικό ο ταλαντούχος σχεδιαστής ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΝΤ. ΣΠΕΡΤΟΣ Εικόνα Εξωφύλλου: Γιάννης Δημητράκης Η περιφορά του ταύρου (1951), στην Καλλονή με την συνοδεία της μουσικής του Παν. Γανώση (βιολί). Το λάβαρο κρατά ο Παρ. Τσιθριανός ενώ διακρίνονται οι: Χρ. Σαπναδέλλης, Αντ. Δουρουδής, Αντ. Μόσχος και Παν. Αργεντέλλης. ΗΛ. ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ - ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟ - ΠΑΡΑΓΩΓΗ: DIATHLASIS ΑΙΟΛΟΥ 71, 15354, ΓΛΥΚΑ ΝΕΡΑ ΑΤΤΙΚΗΣ Τηλ.: 2106613813. e-mail: info@diathlasis.com.gr

Πρώτη Σελίδα Παίρνοντας αφορμή απ’ τα λεσβιακά πανηγύρια αφιερώνουμε το τεύχος αυτό στις Ταυροθυσίες και στο Πανηγύρι του Ταύρου. Τα πανηγύρια ήταν και είναι ένα ιδιαίτερα ζωντανό και σημαντικό κομμάτι της παράδοσής μας. Παλιά που οι τρόποι διασκέδασης ήταν περιορισμένοι, το πανηγύρι ήταν ένα χαρούμενο διάλειμμα ανάμεσα στις εργασίες των αγροτών, των κτηνοτρόφων, των εμπόρων και των άλλων επαγγελματιών του νησιού μας. Στα πανηγύρια διατηρήθηκαν πολλά αρχαία έθιμα και θυσιαστικά τελετουργικά. Το τυπικό της λατρείας φάνηκε πολύ ανθεκτικό μέσα απ’ τους αιώνες και δεν μπόρεσε η χριστιανική θρησκεία να το καταπολεμήσει. Κάποιες γιορτές και πανηγύρια αναγκάστηκε μάλιστα να τα μετατρέψει σε δικά της, έτσι πολλές τελετές και γιορτές πέρασαν στο εορτολόγιο της νέας θρησκείας. Πριν επικρατήσει το ρωμαϊκό ημερολόγιο, η αντίληψη των ανθρώπων για την αρχή και το τέλος του κόσμου δεν ήταν ενιαία, αλλά στη διαίρεσή του έπαιζαν ρόλο οι ασχολίες της αγροτικής ζωής, πάντα εξαρτημένες απ’ τη πηγή ζωής, τον ήλιο. Τα δυο χρονικά ορόσημα για τους παλιούς ανθρώπους ήταν η θερινή και χειμερινή περίοδος, ανάλογα με την έξοδο των κοπαδιών στις ορεινές βοσκές (23 Απριλίου, Αγίου Γεωργίου, η θερινή) και η επαναφορά τους στα πεδινά (26 Οκτωβρίου, Αγίου Δημητρίου, η χειμερινή). Επειδή πολλά απ’ τα λατρευτικά έθιμα του λαού έχουν αγροτικό χαρακτήρα, η τέλεσή τους συνδέεται με την πίστη εκείνη που στην περίοδο του χειμώνα εκδηλώνεται με ευχές αγωνίας και προσδοκίες, ενώ στην περίοδο της άνοιξης/ βλάστησης και του καλοκαιριού/συγκομιδής με αισθήματα πληρότητας, χαράς. Οι τελετές και τα πανηγύρια της άνοιξης στη βάση τους είναι πράξεις ομοιοπαθητικής μαγείας των πρωτόγονων γεωργών που ζητούσαν να ενισχύσουν τη δύναμη που γονιμοποιεί τη γη, πριν ακόμη αυτή προσωποποιηθεί ως θεός Διόνυσος ή Άδωνις ή άλλος θεός της βλάστησης. Έτσι, μέσα απ’ το αίμα της θυσίας του ταύρου ποτίζεται η γη, το νόημα της τελετουργίας είναι να γονιμοποιηθεί η Γη απ’ τη βροχή του Ουρανού, να καρποφορήσει και να χαρίσει τα δώρα της στους ανθρώπους.

Αντιγόνη Μώρου, υπεύθυνη σύνταξης

ς ε ί σ Υ θ τΑυρο

[αφιέρωμα]

ΕΝ ΑΡΧΗ ΗΝ Ο ΔΙΟΝΥΣΟΣ > της Αντιγόνης Μώρου

Οι ταυροθυσίες στη Λέσβο φθάνουν από πολύ μακριά: από τον γονιμικό θεό Διόνυσο/Ζαγρέα και την αρχέγονη Μεγάλη Μητέρα, τη Μάνα-Γη Κυβέλη ως και τον Ποσειδώνα της Γέρην. Κι ύστερα από το θαύμα του Μαλομύτη που γλίτωσε απ’ τον Μπαλτζικιώτη Αγά της τουρκοκρατούμενης Λέσβου ως τον σημερινό Αη-Χαρλάμ’ του Ταύρου! Πρόκειται για έθιμο με αρχαιοελληνικές θυσιαστικές τελετουργίες, που αναμειγνύονται με παγανιστικά δρώμενα και θρύλους απ’ την τουρκοκρατία, αλλά και αντιλήψεις της χριστιανικής πίστης. Όλα συνθέτουν ένα πανηγύρι με κεντρικό θέμα τη θυσία του ταύρου, το αίμα του οποίου θεωρείται σύμβολο νέας ζωής και γονιμότητας.

Σ

τις Βάκχες του Ευριπίδη ο Διόνυσος έρχεται από τα όρη της Ασίας. Θίασος γυναικών τον ακολουθεί και επιδίδεται σε μυητικά λατρευτικά όργια. Ο Χορός των Βακχών καλεί τον Διόνυσο να φανεί σαν ταύρος: «φάνηθι ταῦρος». Αλλά και ο Πενθέας (αντίμαχος του θεού) βλέπει τον ανθρωπόμορφο για τους θεατές Διόνυσο σαν ταύρο μπροστά του: «καί ταῦρος ἡμῖν πρόσθεν ἡγεῖσθαι δοκεῖς καί σῷ κρατί κέρατα προσφεφυκέναι». Μέσα στην έκσταση της μανίας λύνεται η τάξη του κόσμου, οι Βάκχες κρουσμένες από τον θεό μαγεύουν όλη τη φύση γύρω τους, χτυπάνε τους βράχους με τους θύρσους κι αναβλύζει κρασί και νερό, γάλα και μέλι, ο Κιθαιρώνας ζει ένα θαύμα, οι Μαινάδες-Μητέρες βυζαίνουν στους κόρφους

4

ΤΑ ΚΑΛΛΟΝΙΑΤΙΚΑ

τους λυκόπουλα κι αγρίμια. Μεθυσμένες αποκτάνε δύναμη τρομαχτική, ξεσχίζουν ταύρους με τα χέρια τους και ξεριζώνουν ολόκληρα δέντρα1. Ο διασπαραγμός και η ωμοφαγία ενός ζώου είναι χαρακτηριστικό της διονυσιακής λατρείας και κεντρικό στοιχείο της μύησης του μαιναδικού θιάσου. Έχουν θυσιαστική-μυητική σημασία στη διονυσιακή λατρεία, αφού αναβιώνουν τον σπαραγμό του Διόνυσου από τους Τιτάνες και το γεύμα του σώματος του θεού. Ο θάνατος του θύματος παριστάνει συμβολικά τον μυητικό Θάνατο του μυούμενου στη λατρεία του Διονύσου: ο πιστός μπορεί να ξαναγεννηθεί έχοντας αφομοιώσει τη νέα του φύση, κατ’ εικόνα του θεού, που πεθαίνει και ξαναγεννιέται. Εξάλλου κατά τον ορφικό μύθο από την ένωση του φιδόμορφου Δία με τη φεγγαρική Περσεφόνη γεννιέται ένα βρέφος με κέρατα, ο Ζαγρέας (άλλη μορφή Διόνυσου). Αλλάζοντας μορφές για να ξεφύγει απ’ τους Τιτάνες ο Ζαγρέας σπαράζεται απ’ τα χέρια τους στην ταυρίσια του μορφή. Υπάρχουν μαρτυρίες που αναφέρονται στον σπαραγμό και την ωμοφαγία του ταύρου στα πλαίσια της μυητικής τελετής του Ζαγρέα - Διονύσου. Απόσπασμα από τη χαμένη τραγωδία του Ευριπίδη Κρήτες περιγράφει πώς οι Κουρήτες (Χορός τραγωδίας) τελέσαν την ωμοφαγική τους τελετουργική μετάληψη που τους έκανε μύστες του Ιδαίου Διός και βάκχους του Ζαγρέα2. Η θυσία του ταύρου όμως σχετίζεται κυρίως με τις τελετουργίες για τη γονιμότητα και την καρποφορία της Γης. Φαίνεται ότι στα Βουφόνια η θυσία του ταύρου ήταν αρχικά ένα ξόρκι βροχής κι αργότερα θυσία στον Δία3. Ο συσχετισμός με τη γονιμότητα της Γης είναι προφανής.

Η σημασία των τελετών που σχετίζονται με τη γονιμότητα ανακύπτει μέσα από την έρευνα διαφόρων κειμένων και πηγών. Στις Δαναϊδες του Αισχύλου η Αφροδίτη αφηγείται τον ιερό γάμο της Γης και του Ουρανού. Αλλά και στην τελική τελετουργία των Ελευσινίων οι πιστοί γνώριζαν πως το νόημά της ήταν η καρποφορία της Γης, όταν αναφωνούσαν κοιτάζοντας ψηλά τον ουρανό «κύε» (καρποφόρησε).

Το Πανηγύρι του Ταύρου που συμπίπτει χρονικά με το μέστωμα της Άνοιξης και την προετοιμασία των αγροτικών εργασιών του θερισμού είναι από τα πιο ενδιαφέροντα παραδείγματα επιβίωσης διονυσιακών λατρευτικών εθίμων.

Στη Λέσβο εξάλλου ο Διόνυσος λατρεύτηκε προπάντων ως γονιμικός δαίμονας των εποχών, δηλαδή ως Θνήσκων Θεός, του οποίου αναβιώνεται - στην κεντρική τελετουργία των Διονυσίων, αλλά και σε άλλες λατρευτικές τελετές - ο σπαραγμός ή με ανθρωποθυσία ή με ζωοθυσία ταύρου, καθώς και ο θάνατός του ως Κατάβασις στον Άδη.

“...ο

ταύρος ήταν στην αρχαιότητα ιερό ζώο, και μάλιστα του μαιναδικού θιάσου, οι ταυροθυσίες αποσκοπούσαν στον εξευμενισμό του Θεού, την καλή χρονιά, την πλούσια σοδειά και την ενίσχυση της υγείας εκείνων που θα έτρωγαν το κρέας του θυσιασθέντος ζώου και με αυτό τον τρόπο θα έβαζαν τον Θεό μέσα τους...”

Δεδομένου ότι ο ταύρος ήταν στην αρχαιότητα ιερό ζώο, και μάλιστα του μαιναδικού θιάσου, οι ταυροθυσίες αποσκοπούσαν στον εξευμενισμό του Θεού, την καλή χρονιά, την πλούσια σοδειά και την ενίσχυση της υγείας εκείνων που θα έτρωγαν το κρέας του θυσιασθέντος ζώου και με αυτό τον τρόπο θα έβαζαν τον Θεό μέσα τους. Η λαϊκή θρησκεία διατήρησε στη Λέσβο την πίστη στη διονυσιακή λατρεία. Το Πανηγύρι του Ταύρου που συμπίπτει χρονικά με το μέστωμα της Άνοιξης και την προετοιμασία των αγροτικών εργασιών του θερισμού είναι από τα πιο ενδιαφέροντα παραδείγματα επιβίωσης διονυσιακών λατρευτικών εθίμων. Ιδιαίτερη θέση στο Πανηγύρι έχει η περιφορά και θυσία ταύρου, που γίνεται τη μέρα αυτή και περιγράφει χαρακτηριστικά ο Γ. Μέγας4.

1. Ευριπίδης, Βάκχες, μετ. Γ. Γιάνναρης, εκδ. Κάκτος, Αθήνα, 1993, στ. 695-711 2. Π. Λεκατσάς, Διόνυσος, Καταγωγή και εξέλιξη της Διονυσιακής Θρησκείας, Εταιρεία Σπουδών Νεοελ. Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα, (β΄εκδ.), 1971, σ. 25-26 και 47, 80 3. J. H. Harrrison, Τελετουργικά Δρώμενα στην Αρχαία Ελλάδα, (μετ. Θ. Σιαφαρίκας), Εκδ. Ιάμβλιχος, Αθήνα, 1999, σ. 118-19 4. Γ. Mέγας, Ελληνικές Γιορτές και Έθιμα της λαϊκής λατρείας, Εστία, Αθήνα, 2003 (γ΄έκδ.) σ. 28-9

το πανηγύρι του ταύρου στην Λέσβο Πανηγύρι Ταύρου στο χωριό Αγία Παρασκευή, στη Λέσβο. Είναι το «αρσενικό» πανηγύρι στην Ελλάδα, με πολλά «δρώμενα». Με παμπάλαια έθιμα δεμένα κι ανακατεμένα με τη γιορτή του Αγίου Χαράλαμπου, του «Γέρου», όπως γκαρδιακά λένε οι Αγιαπαρασκευιώτες τον «προστάτη» των ζωντανών τους. Δρώμενα δεμένα με ταυροθυσίες, ταξίματα, ιερεία, θύτες, ιερούς θιάσους, σπονδές, απόκρυφες θεότητες, αναθήματα, αλογοδρομίες, μουσική, χορό, με το Διόνυσο και βακχικές τελετές, με την Αγραία Αρτέμιδα, με τη μυθολογική Νύμφη Αρέθουσα, με «μαγικές» και δεισιδαίμονες πράξεις. Με απλά λόγια, με την ιστορική και βιολογική παράδοση του λαού μας. Εδώ τα έθιμα και τα «δρώμενα» είναι ξεκάθαρα. Το «ιερείο» ή τα «ιερεία», το ταυρί ή τα ταυριά, τα θύματα που σφαγιάζονται από τους θύτες για να θυσιαστούνε στον Αϊ - Χαραλάμπη, τον «Γέρο», είναι «ο υψωθείς εν τω σταυρώ εκουσίως» λαός. Και καθώς οδηγούνε το ιερό ταυρί στο θυσιαστήρι, οι χωριανοί κλαίνε «περίλυποι έως θανάτου» και το στολίζουνε με λουλούδια, λουλουδοστέφανα και χρυσοκεντημένα μαντίλια, όπως τον Επιτάφιο. Το ξεχωριστό, σε πάθος και οίστρο, αυτό πανηγύρι, έχει το «Συναξάρι» του: Στη Γέρνα, σ’ ένα πολύ παλιό - δεν υπάρχει πια - χωριουδάκι, στη Λέσβο, χτισμένο στο κατάγιαλο, στον κόλπο Καλλονής, ζούσανε μια φούχτα άνθρωποι, που μέσα στα ρουθούνια τους είχανε την αρμυρή μυρουδιά από τη θάλασσα και τα γιαλόκρινα. Κάμποσες φορές τους καταπλάκωσαν οι κουρσάροι Σαρακηνοί, οι «μπουκανιέρηδες» κι οι «φλιμπουστιέρηδες» με τα πλεούμενα και τις γιαταγάνες τους και τους ξεκληρίζανε μεσ’ απ’ τον όμορφο κάμπο. Οι ληστεμένοι πήρανε τα νοικοκυριά τους, τα παιδιά, τις γυναίκες, τα κονίσματα και τα βαγγέλια τους και τράβηξαν αλάργα από τον γιαλό, σε κρυφά κατατόπια, να στεργιώσουνε και ν’ αρχίσουνε το καινούριο βιος τους. Ακολουθήσανε μια ρεματιά που τους έβγαλε σε σπηλιά, όπου ασκήτευε κάποιος καλόγερος, κι είχε κόνισμα την Αγιά Παρασκευή. Γύρω σε τούτη τη σπηλιά οι «ξοχάρηδες» από τη Γέρνα φτιάξανε τις καλύβες τους, κι έτσι θεμελιώσανε το χωριό τους το σημερινό, που, από το κόνισμα το καλογερίστικο, το βγάλαν Αγιά Παρασκευή. Η σπηλιά αυτή είναι σήμερα ξωκλήσι στο κοιμητήρι.

> του Βασίλη Πλάτανου

Ενας Αγιαπαρασκευιώτης, που τονε λέγανε Μαλομύτη, ζευγάς, έχασε το ταυρί του και γύριζε μερόνυχτα στο Τσαμλήκι - Πευκοδάσος να το βρει. Μια μέρα βρέθηκε σ’ ένα βουναλάκι, όπου υπήρχε νεροπηγή. Γονάτισε να βρέξει το λαρύγγι του, που είχε ξεραθεί από το λιοπύρι. Στην κορφή ήτανε τ’ αλειτούργητο ξωκλήσι τ’ Αϊ - Χαραλάμπη, που από πίσω του κρυβόταν ο Μπαλτζικιώτης, ο Τούρκος ληστής, κι έκλεβε τα ζωντανά από τους χωριανούς. Σημάδευε τον Μαλομύτη με το ντουφέκι του να τόνε σκοτώσει, αλλά ένα σύγνεφο έμπαινε μπροστά του κι έχανε τον στόχο. Ο Τούρκος, αν κι άπιστος, κατάλαβε πως ήτανε «θαύμα» του αγίου. Φώναξε τον Μαλομύτη, του το διηγήθηκε, κι όταν έμαθε για ποιο σκοπό γύρναγε σε τούτο δω τον τόπο, του ‘δωσε το ταυρί. Ο Μαλομύτης έταξε να προσφέρει το ταυρί του «κουλμπάνι», δηλαδή «ιερείο» στον Αϊ - Χαραλάμπη. Πήγε στο χωριό, μίλησε για το «θαύμα», μάζεψε συγγενολόγια και γνωστούς του, λειτούργησε το ξωκλήσι και πρόσφερε θυσία το ταυρί του. Το βουναλάκι από τότε ονομάστηκε «Ταύρος», και καθιερώθηκε έθιμο - δρώμενο, κάθε χρόνο, μετά το Πάσχα να κάνουνε πανηγύρι και να θυσιάζουνε «κουλμπάνι», «ιερείο» στον Αϊ - Χαραλάμπη, στον «Γέρο». Το πανηγύρι, το γλέντι, το ξεφάντωμα, η ταλαιπωρία μέσα στα λιοπύρια, το τραγούδι, ο χορός, οι καημοί, οι οίστροι, είναι στη φλέβα του λεσβιακού λαού. Η τρανή καρδιά του είναι τεντωμένη χορδή στ’ όργανο που παίζει περιπλανώμενος παιχνιδιάτορας, καθώς μερόνυχτα τραγουδά με τον ουρανό, τη θάλασσα, τα λουλούδια και τις αγάπες του. Το πανηγύρι για τον «Ταύρο», που είναι το μεγαλύτερο στη Λέσβο, το ‘χει αναλάβει το «Μεγάλο Σωματείο», οι Ζευγάδες»» στην Αγία Παρασκευή και κάθε χρόνο το κάνει καλύτερο κι ομορφότερο. Από την Παρασκευή, ο πρωτοζευγάς μ’ όλο το Σωματείο παίρνουνε το «ιερείο», το ταυρί που θ’ «αγιάσει», και το γυρνούνε στο χωριό, να το στολίσουνε, να το ραντίσουνε με ροδόσταμα, να το κλάψουνε. Παίρνουν ακόμα το κόνισμα με τον Αϊ - Χαραλάμπη, που το φυλάγει στο σπίτι του ο πρωτοζευγάς, το λάβαρο, τα κακάβια λέβητες κι όλα τα χρειαζούμενα και πάνε στο Πευκοδάσος, στο ξωκλήσι. Ακλουθάνε ντόπια όργανα, βιολιά, σαντούρια, κλαρίνα, τούμπανα, που παίζουνε τον «αλογίσιο», ένα παθιάρικο, λυπητερό, αλλά και λεβέντικο σκοπό για τ’ άλογα, καθώς όλοι οι θύτες είναι καβαλάρηδες σε καταστόλιστα άτια - άλογα. Αφάνταστο το στόλισμα που γίνεται στ’ άλογα, στη λεσβιακή Αγία Παρασκευή. Είναι ξεχωριστή

Ο ταύρος κομματιάζεται και βράζεται στα κακαβιά, με πλιγούρι για το «κισκέτσι». Το πρωί με την καμπάνα, σταματάνε τα φαγοπότια και τα γλέντια», παρακολουθούν όλοι τη λειτουργία, μοιράζεται από τα κακάβια «χάρισμα από τον άγιο το φαγητό», γλεντοκοπάνε για λίγο, κι αρχίζει το τρανό γύρισμα όλων των γιορταστών στο χωριό Αγία Παρασκευή. Στην Καυκάρα, στο μεγάλο ξέφωτο του χωριού, γίνονται οι αλογοδρομίες, ιππικοί αγώνες, όπως στην αρχαιότητα, με ασέλωτα τα ζωντανά, με γυμνούς μεθυσμένους καβαλάρηδες, κι άλογα που αφηνιάζουν από το λιοπύρι και την έκσταση. Στους νικητές το «Σωματείο, οι Ζευγάδες» δίνει σέλες, καπλοδέτες, καπίστρια και μαντίλια. Το πάθος κορυφώνεται με τα «Χαρλαμέλια», τους νέους, τα παλικάρια, τους παθιασμένους πανηγυριστές. Οι «αχτύπητοι», με τις μουσικές τους κι όρθιοι πάνω στ’ άλογά τους, περνάνε από τα σπίτια με τις αγαπημένες τους, για να τους κεράσουνε μ’ ένα δίσκο «γεμάτο αγάπη και προσμονή». Χορεύουνε παθιασμένα κι αράζουνε στη χωριάτικη πλατεία, όπου ξεφανερώνουνε τ’ αρραβώνιασμά τους μ’ αυτή που αγαπούν, για να συνεχιστεί το παθιασμένο γλέντι, ποιος ξέρει πόσες μέρες ακόμα, στην Αγία Παρασκευή και σ’ όλο το λεσβιακό χωριό. «Μα τον Αγιο Χαράλαμπο και τη μέρα τούτη, κάλιο ‘χω την παρέα μου παρά φλουριά και πλούτη». λαϊκή τέχνη, με οιστρήλατη έμπνευση, ευαισθησία κι εκτέλεση από χρωματιστές χάντρες και ψηφιά. Ακολουθούν οι συντροφιές με τα παλικάρια, που ομαδικά πάνε καβαλάρηδες στον άγιο, όπου τους υποδέχεται καβαλαρία κι ο παπάς και ραντίζει με την αγιαστούρα του τ’ άλογά τους. Κάθε συντροφιά έχει τα σύνεργα, τα κολάγια, τη μουσική της. Βολεύονται κάτω από τα πεύκα, γίνεται ο μεγάλος εσπερινός, ακολουθεί πλειοδοτική δημοπρασία, πλειστηριασμός για το «ποιος θα πάρει το αίμα από το ζωντανό», και γίνεται η θυσία. Ο θύτης μπήζει το μαχαίρι κι οι πανηγυριστές, προσκυνητές τώρα, περνάνε, βουτάνε το δάχτυλο τους στο καυτό αίμα του ταύρου και μ’ αυτό σημαδεύουνε, χαράζουνε σταυρό στο κούτελό τους. Όλη τη νύχτα περνάνε με φαγοπότι και γλέντι, με τραγούδια παθιάρικα και χορούς, κι οι γυναίκες κάνουν αγρύπνια στον «Γέρο» και λένε τραγούδια σαν κι αυτά:

«Γλέντα τα νιάτα γλέντα τα με την καρδιά σου γλέντα, μεσάνυχτα και χαραυγή με την ψυχή σου γλέντα. Τα όμορφά σου νιάτα γλέντησέ τα στα γεμάτα. Και χαίρισι τη γλώσσα σου την αηδονολαλούσαν, που την ιπήραν τα πουλιά σκουπό τσι τη λαλούσαν. Απ’ ούλα τ’ άστρα τ’ ουρανού ένα νι που σι μοιάζει, αυτό που βγαιν μισάνυχτα τσ’ ούλα τα σκουτεινιάζει. Ζουντανό μι παγ’ στουν Αδ’ του ματιού σου του μαυράδ’. Εχου την αγάπη σου ίδρου στου πρόσουπό μου, τσ’ ακόνισμα στου σπίτι μας τσι κάνου του σταυρό μου. Ελα γλυκιά μικρούλα μου, να γιάνεις την καρδούλα μου. Αν θέλεις λίρες και φλουριά, έλα μαζί μου μια βραδιά, να σου γεμίσω την ποδιά, όλο βενέτικα φλουριά. Στα παχουλά χιράκια σου, βροντούν τα βραχιολάκια σου».

Είναι ευχή που ξεστομίζεται απ’ όλους τους γιορταστές σ’ αυτό το ξεχωριστό, καθάριο, κι ανόθευτο πανηγύρι. (Εφημ. ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, 20-8-2008)

Πάνω: Περιφορά του στολισμένου ταύρου στο χωριό. Κάτω: Το εξώφυλλο του λαογραφικού βιβλίου του Βασίλη Πλάτανου για το πανηγύρι του ταύρου, με εικονογράφηση του Ράλλη Κοψίδη (έκδοση του 1962)

Ταυροθυσίες Από τα πανάρχαια χρόνια μέχρι σήμερα Από τις μητριαρχικές στις πατριαρχικές θρησκείες Η αρχέγονη Θεά Mεγάλη Mητέρα, ή Μάνα Γη, γεννάει τα ανθρώπινα όντα από τον πηλό, που είναι η ίδια της η σάρκα, ενσταλάζοντάς τους το «αίμα της ζωής» της. ( Η Μάνα Γη είναι Γυναίκα και το νερό που ρέει στο κορμί της είναι το αίμα της). Η παράδοση αυτή, που λέει ότι τα ανθρώπινα όντα δημιουργήθηκαν από πηλό, μας φέρνει στο νου τη γνωστή αφήγηση ότι ο Θεός (Γιαχβέ των Εβραίων) έπλασε τον Aδάμ από χώμα. Αυτό βέβαια δεν είναι σύμπτωση. H Εβραϊκή μυθολογία αποτελεί σε μεγάλο βαθμό αντιγραφή και συγχρόνως διαστρέβλωση των παλιότερων γυναικοκεντρικών μύθων. Η Mεγάλη Mητέρα, που δημιουργεί με τον πιο φυσικό τρόπο, γεννώντας η ίδια τα πλάσματά της, αντικαθίσταται στις πατριαρχικές θρησκείες από έναν αρσενικό Θεό, ο οποίος αναγκαστικά δανείζεται κάποιες απ’ τις μεθόδους της.

> του Σταύρου Βαλτά

Ο ταύρος σαν σύμβολο Στις πατριαρχικές θρησκείες το αίμα δεν έχασε τη μαγική του δύναμη (μόνο που το αίμα της Θεάς μετατράπηκε σε αίμα του Θεού). Οι παλιοί μύθοι άλλαξαν, όμως τα αρχαία σύμβολα διατηρήθηκαν. «Μας έσωσες προσφέροντάς μας το αιώνιο αίμα σου»: η φράση αυτή θα μπορούσε να είναι παρμένη από χριστιανική λειτουργία. Μας θυμίζει το «αίμα του Χριστού» που πιστεύεται ότι σώζει τους πιστούς του. Ωστόσο, η φράση αυτή είναι παλιότερη από το Χριστιανισμό. Προέρχεται από μια επιγραφή σε Μιθραίο της Ρώμης, δηλαδή σε ένα ιερό του Μίθρα1. Το σωτήριο αίμα του Μίθρα είναι το αίμα του ταύρου. Η παράδοση λέει πως, όταν ήταν νέος, κυνήγησε ένα ιερό βόδι που είχε καταφύγει στον τόπο όπου γεννήθηκε. Ήταν το πρώτο πλάσμα που έφτιαξε ο Θεός πατέρας του Μίθρα, όταν δημιούργησε τον κόσμο. Ο νεαρός το θυσίασε κατά την ανοιξιάτικη ισημερία και από το αίμα που έτρεξε άφθονο ξεφύτρωσαν φυτά και ζώα, καθώς και οι άνθρωποι. Αυτό που είναι αποκαλυπτικό είναι ότι ταύρος στα αρχαία ελληνικά σημαίνει γυναικείο αιδοίο. Το κεφάλι του με τα κέρατα έχει το ίδιο σχήμα, όπως η μήτρα με τις σάλπιγγες. Η λέξη βους (αγελάδα) είχε μεταφορικά την έννοια μητέρα. Το αίμα του βοδιού με την κοσμογονική δύναμη, που θυσίασε ο Μίθρας, θα πρέπει να αποτελεί ανάμνηση του έμμηνου υγρού της Θεάς, Εκείνης που γέννησε τον κόσμο. Άλλωστε, υπήρξε ιερό ζώο της Μεγάλης Μητέρας σε ποικίλους λαούς κι εποχές.

Αγγειογραφία θυσίας όπου διαφαίνεται το κυρτό του μαχαιριού που χρησιμοποιείται. Η ομηρική λέξη «κυρτός» παραφράστηκε και σε αυτήν οφείλει την ονομασία του το Κουρμπάνι.

8

ΤΑ ΚΑΛΛΟΝΙΑΤΙΚΑ

Στα Μυστήρια της Κυβέλης, που ονομάζεται και Μητέρα των Θεών, η πιο επίσημη τελετή ήταν το Ταυροβόλιο2. Θυσίαζαν τον ταύρο πάνω σε έναν διάτρητο βάθρο, ενώ το μυούμενο πρόσωπο βρισκόταν από κάτω, μέσα σε έναν λάκκο. Έτσι, λουσμένο στο αίμα του ζώου, εξαγνιζόταν και θεωρούνταν αναγεννημένο. Αν ο Μίθρας συμβολίζεται με τον ταύρο, το ίδιο συμβαίνει και με τον Χριστό. Με το ζώο αυτό τον παραλληλίζει ο Τερτυλλιανός3. Ο απόστολος Παύλος, στην επιστολή του «Προς Εβραίους» συσχετίζει το αίμα του Χριστού με το αίμα του ταύρου, λέγοντας ότι το δεύτερο εξαγνίζει το σώμα, ενώ το πρώτο καθαρίζει τη συνείδηση των ανθρώπων. Δεν είναι τυχαίο ότι στον Ακάθιστο Ύμνο η Παναγία αποκαλείται «δάμαλις» (νεαρή αγελάδα) και ο γιος της «μόσχος» (μοσχάρι): η δάμαλις τον μόσχον εν ξύλω κεμασθέντα ηλάλαζεν ορώσα. Άλλωστε, ακόμη κι ο ευαγγελιστής Λουκάς απεικονίζεται ενίοτε με μορφή φτερωτού ταύρου που φέρει φωτοστέφανο στο κεφάλι.

Το πανηγύρι του Ταύρου Η ταυροθυσία ήταν τόσο βαθιά ριζωμένη στη συνείδηση των ανθρώπων, ώστε τελούνταν στις ανατολικές επαρχίες της βυζαντινής αυτοκρατορίας, (Μακεδονία, Θράκη, Καππαδοκία, Λέσβος και τα παράλια της Μικράς Ασίας), ως το 12ο αιώνα. Έξω από τις εκκλησίες, μετά τη λειτουργία, σφαζόταν ένα βόδι και ακολουθούσε κοινό γεύμα, φυσικά με την ευλογία του παπά. Οι τελετές θυσίας ζώων είναι αρχαιοελληνικό έθιμο που διατηρήθηκε σε πολλές περιοχές, και ιδίως στη Θράκη, ακόμα και μετά τον εκχριστιανισμό των Ελλήνων. Μάλιστα συνδυάστηκαν με γιορτές Αγίων κατά τη Βυζαντινή περίοδο, παρά τις απαγορεύσεις της Ελληνορθόδοξης εκκλησίας. Το έθιμο διατηρήθηκε και επί Τουρκοκρατίας, καθώς οι Τούρκοι επέτρεψαν στους Έλληνες θρησκευτική εκδήλωση ανάλογη με τη δική τους, το « Μπαϊράμι».

Αριστερά: Πίνακες ζωγραφικής του φίλου εικαστικού Γιάννη Δημητράκη που φιλοτέχνησε ειδικα για την έκδοση μας και εμφανίζουν την διαχρονική πορεία του πανηγυριού του Ταύρου.

1. Ο Μίθρας, θεός ασιατικής προέλευσης που έγινε δημοφιλής κατά τη Ρωμαϊκή Εποχή, έχει πολλά κοινά σημεία με τον Ιησού. Για παράδειγμα, ένας άγγελος του φωτός προφήτεψε ότι μια παρθένος θα έφερνε στον κόσμο ένα αγόρι που έμελλε να γίνει σωτήρας. Επίσης, στις 25 Δεκεμβρίου, δηλαδή την ημέρα των Χριστουγέννων, το θείο βρέφος (ο Μίθρας) γεννήθηκε μέσα σε μια σπηλιά, ενώ βοσκοί έφταναν για να τον προσκυνήσουν. Λεγόταν ακόμη πως, όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου, ο Μίθρας θα γυρίσει για να δημιουργήσει μια άλλη ζωή, οι νεκρές και οι νεκροί θα σηκωθούν από τον τάφο και όσοι έχουν βαπτιστεί θα βρουν θέση κοντά του, ενώ οι υπόλοιποι θα καίγονται στη φωτιά.

2. Ταυροβόλιο: Τελελετή που γινόταν στην Φλύα της Αττικής (Χαλάνδρι), με θυσία ταύρου προς τιμή της Μεγάλης Μητέρας Κυβέλης και του Άττι. Ήταν τελετή μύησης κατά την οποία αυτός που επρόκειτο να μυηθεί έπρεπε να ραντιστεί από το αίμα του θυσιαζόμενου ζώου κατά τη διάρκεια της σφαγής του.

3. Τερτυλλιανός: Σημαντικός Χριστιανός απολογητής του 2ου αι.

9

Αναγνωρισμένη από το κράτος (ΦΕΚ 1434/Β/10-07-2015)

τείς

τρόπος να εκφρασ

• Το Δώρο της μουσικής ανήκει σε όλους, κατακτήστε το στη Μουσική Σχολή Καλλονής Λέσβου.

• Τα παιδιά μυούνται στη μαγεία της μουσικής, με προπαιδεία από την ηλικία των τεσσάρων έως επτά ετών.

• Οι νέοι προετοιμάζονται για τα τμήματα μουσικών σπουδών ελληνικών και ξένων πανεπιστημίων.

• Μαθαίνουν κλασσικά, παραδοσιακά και σύγχρονα μουσικά όργανα.

• Μαθαίνουν θεωρία της μουσικής, ιστορία, μορφολογία, οργανογνωσία, σολφέζ, ντικτέ, ανώτερα θεωρητικά, Βυζαντινή Εκκλησιαστική μουσική, χορωδίες και οργανικά σύνολα.

Τηλέφωνα επικοινωνίας: 2253024760, 6945614487 Ώρες Λειτουργίας: Δευτέρα - Παρασκευή: 11.30 - 13.30 και 15.30 - 21.00 και Σάββατα: 10.00 - 14.00

Η παράδοση θέλει τον ταύρο να γυρνά όλο τον χρόνο ελεύθερος στους αγρούς. Θύτες και θύματα είναι σε κάθε περίπτωση γένους αρσενικού. Ανήμερα της γιορτής, οι προσκυνητές φέρνουν τα ζώα - τα «τάματα», όπως τα λένε - στον περίβολο της εκκλησίας. Το εξιλαστήριο θύμα οδηγείται στεφανωμένο στο κέντρο της αυλής και θανατώνεται (τώρα με σύγχρονα μέσα).

Φυλαχτά και κισκέκι

Πάνω αριστερά: Περιφορά του ταύρου στην Καλλονή (1976). Πάνω δεξιά: Προετοιμασία του φαγητού (κεσκέκ ) στην Αγία Τριάδα (1976).

Κάποτε στην Πηγή της Λέσβου τον ταύρο στόλιζαν μόνο παρθένες. Ήδη, διακρίνεται το νήμα που συνδέει τη γιορτή με τα αρχαιοελληνικά τελετουργικά. Από τότε μαρτυρούνται στεφάνια, γιρλάντες κι επιχρίσματα στα κέρατα του θυσιασθέντος ταύρου. Από τότε η παρθένα είχε ρόλο στη θυσία ως «κανηφόρος κόρη», κρατώντας το κάνιστρο με το αλεσμένο κριθάρι, το αλάτι και τη «μάχαιρα». Οι πανηγυριστές οδηγούν τον ταύρο μπροστά στο ξωκλήσι, όπου ο παπάς τον ευλογεί. Ακολουθεί δημοπρασία για τον θύτη, που κάποτε έσφαζε το ζώο και βουτούσε πρώτος τα χέρια του στο αίμα για να πάρει τη δύναμη του ταύρου. Ένα μαχαίρι θα του κόψει τον λαιμό. Το κρέας του θα βράσει όλη νύχτα σε μεγάλα καζάνια και το αίμα του θα γίνει περιζήτητο φυλαχτό. Γιατί όμως γίνεται αυτή η σφαγή; Το ζώο το οποίο και σφάζουν τελετουργικά στα πανηγύρια της Λέσβου (Ταύρου Αγ. Παρασκευή, Νάπη, Πηγή και Κώμη, Μόσνα Αγ. Παρασκευή, Ταξιάρχη Μανταμάδου, Προφήτη Ηλία Αγιάσου, Αγίας Τριάδος Καλλονή κ.ά.) είναι συνήθως προσφορά, κουρμπάνι ή κουλμπάνι4, τάμα κάποιου ντόπιου. Μια καλή χρονιά ή μια αρρώστια είναι αφορμή για τάξιμο.

Μόλις τελειώσει η σφαγή οι προσκυνητές θα σπεύσουν κοντά στη γούρνα όπου έχει συγκεντρωθεί το αίμα του ταύρου. Με ένα κομμάτι ύφασμα ή ένα βαμβάκι ζωγραφίζουν στο μέτωπό έναν ματωμένο σταυρό, καθώς πιστεύουν πως το αίμα του ταύρου έχει προστατευτική δύναμη, ανάλογη του αγιασμού. Το κρέας θα πάρει τον δρόμο προς τα καζάνια, όπου θα βράσει όλη τη νύχτα με κοπανισμένο σιτάρι γνωστό ως κεσκέκι5. Στην προετοιμασία του βοηθούν όλοι, ενώ το πιάτο προσφέρεται συνήθως δωρεάν καθώς τα έξοδα αναλαμβάνει κάποιος χορηγός (κουρπαντζής ή κουλμπαντζής) ως τάμα. Πριν τη διανομή του το φαγητό το ευλογεί ο ιερέας διαβάζοντας την ευχή6. Η διανομή του κρέατος μαζί με άρτο προσδίδει στο κουρμπάνι χαρακτήρα θρησκευτικού γεύματος, ανάλογου με τις «αγάπες» των πρώτων χριστιανικών χρόνων.

4. Το κουρμπάνι (σωστότερο) ή κουλμπάνι (όπως συνηθίζεται να λέγεται σήμερα) προέρχεται από την τουρκική λέξη kurban που σημαίνει θυσία και θύμα. Το Κουρμπάνι γίνεται προς έναν άγιο για τη γιορτή του, τον εξευμενισμό του, την αποτροπή του κακού, τη θεμελίωση κτιρίων κ.ά. Πρόκειται όμως για αντιδάνειο όπως για παράδειγμα η φράση «Αη σιχτίρ» που πολλοί πιστεύουν πως ήτο τουρκική, προέρχεται όμως από το αρχαίο Ελληνικό «ἀεὶ σὲ οἰκτίρω». Το Κουρμπάνι λοιπόν προέρχεται από το Ομηρικό «κυρτός» (Β218, Δ426, Ν790) το οποίο στα λατινικά έγινε «curvo» (κάμπτω, κυρτώνω) και αναφέρεται στην μορφή του μαχαιριού της θυσίας, όπως φαίνεται από την αγγειογραφία στην αρχή του κειμένου.

5. Κεσκέκι, κεσκέκ, κεσκέσι,κεσκές: Βραστό κρέας με κοπανισμένο στάρι keskek τούρκικο.

6. Επίσκεψαι, Κύριε Ιησού Χριστέ, ο Θεός ημών, τα εδέσματα των κρεών και αγίασον αυτά, ως ηγίασας τον αμνόν, όν σοι προσήγαγεν ο πιστός Αβραάμ, και τον αρνόν, όν περ Άβελ σοί προσήνεγκεν εις ολοκάρπωσιν ομοίως και τον μόσχον τον σιτευτόν, όν θύσαι εκέλευσας τω υιώ σου τω πεπλανημένω, και πάλιν επανελθόντι προς σε ίνα, καθώς αυτός ηξιώθη της σης χάριτος απολαύσαι, ούτω και των αγιασθέντων υπο σου και ευλογηθέντων απολαύσωμεν αις τροφήν πάντων ημών. Συ γαρ η αληθηνή τροφή και ο δοτήρ των αγαθών, και σοί την δόξαν αναπέμπομεν, σύν τω ανάρχω σου Πατρί, και τω παναγίω και αγαθώ, και ζωοποιώ σου Πνεύματι, νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων. Αμήν.

ΤΑ ΚΑΛΛΟΝΙΑΤΙΚΑ

11

Ταυροθυσία για τον Ποσειδώνα και ανθρωποθυσία για την Αμφιτρίτη το 1054 π. Χ. στον Κόλπο Καλλονής

Ο

ι Λέσβιοι στον δεκαετή Τρωικό πόλεμο (1194-1184 π.Χ.) πολέμησαν μαζί με τους Τρώες εναντίον των επιδρομέων Αχαιών με αποτέλεσμα η καλοχτισμένη κατά τον Όμηρο Λέσβος να υποστεί μεγάλες καταστροφές από τις επιθέσεις του Αχιλλέα και να μετρήσει πολλές ανθρώπινες απώλειες αλλά και αρπαγές παρθένων καλλονών, που ως λάφυρα πολέμου οδηγήθηκαν σκλάβες στο στρατόπεδο των επιτιθέμενων Ελλήνων και η μοιρασιά τους αποτέλεσε την αφορμή της διένεξης των Αχαιών μεταξύ τους. Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω απόσπασμα του Ομήρου που αναφέρεται τι πρότεινε ο Αγαμέμνων στον Αχιλλέα προκειμένου να τον πείσει να επανέλθει στις μάχες: «Και επτά Λεσβίδες άξιες σε λαμπρά έργα θα του δώσω, που όταν αυτός την καλοκτισμένη Λέσβο (Λέσβον ἐϋκτιμένην) πόρθησε, εγώ διάλεξα εκείνες οι οποίες στο κάλλος νικούσαν όλες τις γυναίκες, αυτές θα δώσω πίσω και μαζί τους θα είναι και η Βρισηΐδα που του είχα πάρει».1 Το 1124 π.Χ., εξήντα χρόνια μετά την πτώση της Τροίας, ο γιος του Αγαμέμνονα, ο Ορέστης, αναγκάστηκε, κυνηγημένος από την κάθοδο των Δωριέων στην Πελοπόννησο, να εγκαταλείψει τις Μυκήνες και να κατευθυνθεί στην Αρκαδία με στόχο να διαφύγει και εγκατασταθεί στην κατακτημένη από τον πατέρα του Τροία. Στη συνέχεια οι Μυκηναίοι με αρχηγό τον Πενθίλο, τον γιο του Ορέστη, αναγκάστηκαν να περάσουν μέσω Θεσσαλίας και Μακεδονίας στη Θράκη μαζί με Αρκάδες, Λάκωνες, Αργείους, Αχαιούς, Βοιωτούς, Φθιωτούς και Ευβοείς, που όλοι μαζί λόγω της διαφορετικότητάς τους, ως ανεμομαζώματα, ονομάστηκαν Αιολείς. Αργότερα με αρχηγό τον εγγονό του Ορέστη, τον Εχέλαο, οι Αιολείς πέρασαν τον Βόσπορο και εποίκησαν την βορειοδυτική πλευρά της Μικράς Ασίας, που από το όνομά τους ονομάστηκε Αιολίδα. Τέλος το 1054 π.Χ., εκατόν τριάντα χρόνια από την άλωση της Τροίας, ο δισέγγονος του Ορέστη και τρισέγγονος του Αγαμέμνονα, ο Γρας, από τον οποίο πήρε το όνομα ο Γρανικός ποταμός έφθασε μέσω της Τροίας στη δυτική ακτή της Λέσβου και από εκεί πέρασε στον Κόλπο Καλλονής. Ο Βοιωτός ιστορικός Πλούταρχος (45-120 μ. Χ.) περιγράφει την ταυροθυσία που πραγματοποίησαν οι περιπλανώμενοι οκτώ βασιλείς Αιολείς το 1054 π. Χ. στο «Μεσόγειον Ἕρμα», στον Εσωτερικό Όρμο, στο Μέσσον της γης του νησιού, δηλαδή στον Κόλπο Καλλονής, για να ευχαριστήσουν τον θεό της θάλασσας Ποσειδώνα και την ανθρωποθυσία μιας παρθένου καλλονής, της κόρης ενός εξ αυτών του Σμινθέα για να κατευνάσουν την οργή της ζηλότυπης γυναίκας του Αμφιτρίτης, ως εξής: «Εἶπε λοιπόν ὁ Πιττακός, ὅτι ἡ ἱστορία αὐτή εἶναι περίφημη καί λέγεται ἀπό πολλούς. Σύμφωνα μέ ἕνα χρησμό πού δόθηκε στούς πρώτους ἐποίκους τῆς Λέσβου, ὅταν στήν πλεύση τους συναντήσουν ἕνα ἕρμα (ὅρμο) πού ονομάζεται Μεσόγειον, τότε νά ρίξουν ἐκεῖ ἕνα ταῦρο γιά τόν Ποσειδῶνα, καί γιά τήν Ἀμφιτρίτη καί τίς Νηρηΐδες (Νεράϊδες) μιά παρθένο ζωντανή. Ἑπτά ἦσαν οἱ ἀρχηγοί καί βασιλεῖς, καί ὄγδοος ὁ Ἐχέλαος, τόν ὁποῖο ένας δελφικός χρησμός εἶχε ὁρίσει ἀρχηγό τῆς ἀποικίας. Αὐτός ἦταν ακόμα ἄγαμος, ὁπότε οἱ ἑπτά πού εἶχαν θυγατέρες παρθένους ἔρριξαν μεταξύ τους κλῆρο, καί αὐτός ἔπεσε στήν κόρη τοῦ

12

ΤΑ ΚΑΛΛΟΝΙΑΤΙΚΑ

Σμινθέως. Τή στόλισαν λοιπόν μέ χρυσά κοσμήματα καί ὡραῖα φορέματα, καί, ὅταν ἔφθασαν στόν καθορισμένο τόπο ἐπρόκειτο νά προσευχηθοῦν καί νά τή ρίξουν στή θάλασσα».2 Ο Πλούταρχος διευκρινίζει ότι: «καθώς ἱστορεῖ ὁ Μυρσίλος ὁ Λέσβιος, ὅταν σύμφωνα μέ χρησμό τῆς Ἀμφιτρίτης οἱ Πενθιλῖδες ἔριξαν στή θάλασσα τήν κόρη τοῦ Σμινθέα, ὁ Ἔναλος ὁ Αἰολεῦς πού τήν ἀγαποῦσε ἔπεσε στή θάλασσα καί βγῆκε σῶος σέ μιά ἀκτή τῆς Λέσβου βοηθούμενος ἀπό ἕνα δελφίνι».3 Τον 3ο π. Χ. αιώνα ο Αντικλείδης ο Αθηναίος, προσθέτει στο μύθο: «ὅτι ὁ Ἔναλος διηγήθηκε τόν τρόπο τῆς σωτηρίας του, ὅτι δηλαδή ἡ παρθένος έμεινε μέ τίς Νεράϊδες καί αὐτός ἔβοσκε τά άλογα τοῦ Ποσειδῶνα καί ὅτι ὅταν ἕνα μεγάλο κῦμα πού ἐρχόταν τόν ἔβγαλε στήν ἀκτή βρέθηκε νά κρατᾶ στά χέρια του ἕνα θαυμάσιο χρυσό κύπελλο σάν τό χάλκινο πού εἶχαν οἱ ἄλλοι ἄποικοι τῆς Λέσβου».4 Η παρθένος που ρίχνεται στη θάλασσα ονομάζεται Λευκοθέα «ἀπό τό λευκό τοῦ ἀφροῦ τῆς θάλασσας»,5 και ο Μηθυμναίος Μυρσίλος, τον 3ο π. Χ. αιώνα όχι μόνο την κόρη του Κάδμου, την θεά Ινώ, έλεγε Λευκοθέα, αλλά και τις θαλάσσιες θεότητες, «τάς Νηρηΐδας Λευκοθέας ὀνομάζει».6 Εκτός από το μύθο της Λευκοθέας-Καλλονής που θυσιάστηκε στα νερά του Κόλπου Καλλονής επειδή η γυναίκα του Ποσειδώνα, η Αμφιτρίτη, δεν ανεχόταν άλλη καλλονή πιο όμορφη από αυτήν, έχει καταγραφεί από τον ελεγειακό ποιητή Παρθένιο και ο κατά 140 χρόνια προγενέστερος μύθος, της Απριάτης, που αναφέρεται στην έναρξη του Τρωικού πολέμου και σύμφωνα με αυτόν: «Καθώς ἱστορεῖ ὁ Εὐφορίων στό μυθολογικό ἔπος “Θρᾶξ”, ἡ Ἀπριάτη ἦταν κόρη τῆς Λέσβου καί ὁ Τράμβηλος ὁ Τελαμώνιος πού τήν ἐρωτεύθηκε προσπαθοῦσε μέ πολλά μέσα νά βρεῖ ἀνταπόκριση ἀλλά ἐκείνη δέν ἐνέδιδε καθόλου, ὅταν ὅμως ἡ Ἀπριάτη πορευόταν μαζί μέ τίς θεραπαινίδες της πρός τό πατρικό της χωριό τό ὁποῖο ἦταν πλησίον τῆς θαλάσσης, τότε ὁ Τράμβηλος μέ δόλο καί ἀπάτη ἔστησε ἐνέδρα καί τήν αἰχμαλώτισε, καθώς δέ ἐκείνη ὑπερασπιζόταν σθεναρά τήν παρθενίαν της, ὀργισθείς ὁ Τράμβηλος

τήν ἔριξε στή θάλασσα πού ἦταν βαθιά κοντά στήν ἀκτή καί ἔτσι αὐτή χάθηκε, ἄν καί μερικοί εἶπαν πώς ἔπεσε στή θάλασσα ὅταν ἐκεῖνος τήν κυνηγοῦσε».7 Συνεχίζοντας ο Παρθένιος γράφει ότι ο Τράμβηλος έχοντας ενοχές από τον πνιγμό της Απριάτης, αν και ήταν πρώτος εξάδελφος του Αχιλλέα, συμμάχησε με τους ντόπιους εναντίον των εισβολέων συμπατριωτών του και έπεσε στη μάχη, το 1194 π. Χ. και μάλιστα τότε «ὁ Ἀχιλλεύς, λίγο πρίν ὁ ἥρωας τῆς Λέσβου Τράμβηλος πεθάνει, θαυμάζοντας τήν εὐψυχία του, τόν ρώτησε ποιός εἶναι καί ἀπό ποῦ, όταν δέ ἄκουσε ὅτι ἦταν ὁ γιός τοῦ Τελαμῶνος, πολύ λυπήθηκε καί πάνω στήν ἀμμώδη ἀκρογιαλιά μεγάλο μνῆμα ἔφτιαξε, τό ὀνομαζόμενο Ἡρῶον Τραμβήλου», που υπήρχε μέχρι τον 1ο μ. Χ. αιώνα, τότε που έζησε ο ποιητής Παρθένιος. Αλλά και σήμερα στο ψαροχώρι Νυφίδα του Κόλπου Καλλονής διασώζεται παρόμοιος μύθος για πνιγμό παρθένας καλλονής στη θάλασσα, που μου διηγήθηκε ο Πολιχνιάτης Χαρίλαος Στεφανής: «Ένας πειρατής, μπορεί κι ο ξακουστός Μπαρμπαρόσα, (1478-1546 μ.Χ.) σαν ήλθε στον Κόλπο και ξαπόστασε εδώ στην αμμουδιά, είδε μια μικρή πανέμορφη Νύφη να περπατά για το γάμο της μαζί με άλλες όμορφες που τη συνόδευαν και την τραγουδούσαν. Του άρεσε και με πονηριά πλησίασε να της ευχηθεί “καλά στέφανα”, μα απότομα τη φίλησε και προσπάθησε να την αρπάξει. Εκείνη τον αποπήρε κι έτρεξε να ξεφύγει μέσα από τον αμπελώνα στο βουνό. Από το γρήγορο τρεχαλητό, έχασε το παπούτσι της και γι’ αυτό από τότε, τον τόπο που τη φίλησε τον λένε Φλου, τον Κάμπο που έτρεχε Αμπέλια, το πρώτο βουνό Παπούτσι και το χωριό Νυφίδα. Η Νύφη δεν τον ήθελε και καθώς έτρεχε να ξεφύγει, έπεσε στην ακτή που η θάλασσα είναι βαθιά και πνίγηκε!»8 ***

Οι καλλονές που βυθίζονται στον Κόλπο και η Αφροδίτη-Καλλονή Οι τρεις παραπάνω μύθοι σύμφωνα με τους οποίους βυθίζονται οι παρθένες καλλονές στον Κόλπο Καλλονής είναι συμβατοί και με τη λατρεία της Αφροδίτης στην περιοχή που εκδηλώνεται: α) με το ναό της αρχέγονης Αφροδίτης στο κέντρο της νήσου, στην πόλη Λέσβο, που επισκέφθηκαν το 1300 π. Χ. οι Χετταίοι πορφυροβαφείς, για να μάθουν τα μυστικά της παρασκευής της βαφής από τις πορφύρες-κοχύλες που αφθονούν και σήμερα στον Κόλπο Καλλονής.9 β) με τα καλλιστεία γυναικών που πραγματοποιούνταν στην αρχαιότητα στο Ιερό των Μέσσων και όπου λατρευόταν ο Δίας, ο Διόνυσος και η αρχέγονη θεά Αιολίδα. γ) με το ναό της Χρυσής Αφροδίτης που περιγράφει τον 4ο π. Χ. αιώνα, ο Στωικός φιλόσοφος Κλεάνθης γράφοντας: «ἐν Λέσβῳ οὕτω τιμᾶσθαι Χρυσήν Ἀφροδίτην».10 To 1917, η Αμερικανίδα καθηγήτρια αρχαιολογίας Emily Shields αναφερόμενη στον αρχαϊκό ναό της

Αφροδίτης στην Πύρρα, γράφει: «Μια τέτοια στενή σχέση της λατρείας της Αφροδίτης και του Απόλλωνα ο Tümpel πιστεύει ότι υπάρχει στο ίδιο το νησί, στην Αρίσβη και στην Πύρρα. Στην έξυπνα δεμένη θεωρία του, στηριγμένη σε καταγραφές του Ομήρου, Σχολιαστών και Λεξικογράφων, ισχυρίζεται ότι ο πατέρας της Χρυσηΐδος, ιερέας του Απόλλωνα, είχε ένα ναό του Σμινθέως Απόλλωνος στον Κόλπο Καλλονής. Ο Tümpel παραθέτει επίσης την παρακάτω ταυτοποίηση: Χρυσηΐς = Απριάτη = Χρυσή Αφροδίτη, και προσθέτει ότι η τοποθεσία του ιερού της Αφροδίτης ήταν στην Πύρρα στον Κόλπο της Καλλονής. Αυτή η “Χρυσέη Αφροδίτη” ονομάζεται από τους Όμηρο, Ησίοδο, Στασινό, Mimnermus και Θέογνη και ήταν αναμφίβολα η πιο σημαντική πρώιμη εκδήλωση της Αφροδίτης».11 Για τον ανταγωνισμό της Αφροδίτης με τις καλλονές της Καλλονής ενδιαφέρον έχει η καταγραφή του Πλίνιου σύμφωνα με την οποία «το ποτάμι της Πύρρας που ονομαζόταν “Αφροδίσιον” προκαλούσε στείρωση στις επισκέπτριές της»,12 και η καταγραφή του Ερέσιου Θεόφραστου ότι το νερό ήταν «παιδογόνον ὡς ἐν Θεσπιαῖς, ἐν Πύρρᾳ δέ ἄγονον».13 Για τις δύο τελευταίες καταγραφές η Ερατώ παρατήρησε ότι η θεά Αφροδίτη-Καλλονή της Πύρρας τιμωρούσε την επιθυμία των λουομένων γυναικών να ομοιάσουν σε ομορφιά με εκείνην όταν φρόντιζαν ή επεδείκνυαν το δικό τους κάλλος, όπως τιμώρησε ο Ποσειδώνας την Κασσιέπεια που επεδίωξε να συγκριθεί με τις Νηρηΐδες του.14 Προσθέτω σήμερα ότι όπως η αρχέγονη θεά ΑφροδίτηΚαλλονή επέφερε στείρωση στις γυναίκες της Λέσβου έτσι και η θεά του έρωτα Ishara (Αστάρτη) της Μεσοποταμίας που αναφέρεται στην Χεττιτική επιγραφή του 1300 π. Χ., ως τιμωρός, επέφερε την κοιλιακή ασθένεια “ασκίτη”. ***

Γέρην, ο γιος του Ποσειδώνα επώνυμος ήρωας της πόλεως της Λέσβου, Γέρην Το 1906, ο Γερμανός Otto Gruppe υποστηρίζει ότι το επίθετο Ἐλύμνιος με το οποίο λατρεύονταν ο Ποσειδών στη Λέσβο είναι Ευβοϊκό και ότι: «ο Λέσβιος γιος του Ποσειδώνα Γέρην κατάγεται από τον Ορχομενό της Βοιωτίας», επίσης προσθέτει ότι: «στο δυτικό τμήμα του νησιού υπάρχουν δύο ναοί αφιερωμένοι στον Ποσειδώνα, με το Βοιωτικό επίθετο “Μεσοπόντιος”, επειδή οι ΕυβοιοΒοιωτοί εποίκησαν τη Λέσβο κυρίως από το δυτικό της μέρος. Αργότερα η λατρεία του Ποσειδώνα μεταφέρθηκε στη Μήθυμνα από το Μεσόγειον έρμα, όπου ο μεν θεός της θάλασσας κατευνάζεται από τις ταυροθυσίες στη θάλασσα, η δε Αμφιτρίτη από τις θυσίες των παρθένων κοριτσιών που ρίχνονταν στα ύδατα. Παράλληλα ο μύθος του Έναλου συνδέεται με τα παραπάνω και οι θυσιαζόμενες ή σωζόμενες παρθένες κόρες αναγορεύονται Νηρηίδες και Λευκοθέες, ερωμένες του θεού της θάλασσας».15 Το 1907, ο Άγγλος Lewis Farnell υποστήριξε: «στην αρχέγονη περίοδο των Θεσσαλών ένα σκοτεινό τελετουργικό της ανθρωποθυσίας μιας παρθένου στον Ποσειδώνα και στις δυνάμεις της θάλασσας τελέσθηκε από τους πρώτους εποίκους που έπλευσαν στην Λέσβο και τους οποίους μπορούμε να θεωρούμε ως Αιολείς. Ο θρύλος του Αθάμαντα μιας ηρωικής μορφής του λαού των Μινύων, (σ. σ. του βασιλιά του Ορχομενού για τη θυσία των παιδιών του,

ΤΑ ΚΑΛΛΟΝΙΑΤΙΚΑ

13

Φρίξου και Έλλης) αποδεικνύει ότι οι πρακτικές αυτές δεν ήταν άγνωστες σ’ αυτή τη φυλή».16 Το 1910, ο Γερμανός ιστορικός Κarl Tumpel γράφει: «Geren (Γέρην): Επώνυμος ήρωας της Λεσβιακής πόλης που βρισκόταν στην Αρίσβη, (σημερινό Γεράνι, στην Αρίσβη), γιος του Ποσειδώνα (Στέφανος Βυζάντιος, λέξη: Γέρην), ο οποίος στη Λέσβο απολάμβανε λατρεία με διάφορα ονόματα (Πλένιος, Λεσβιακά 119) και ακριβώς στο μεγάλο μέσσο όρμο (μεσόγειον ἕρμα=Κόλπος Καλλονής) αποδεχόταν ταυροθυσίες (Πλούταρχος, Ἑπτά Σοφῶν Συμπόσιον, 20)».17 Το 1928, ο Απ. Αρβανιτόπουλος, καθηγητής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών γράφει στην Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη: «Γέρην: Υἱός τοῦ Ποσειδῶνος, ἐπώνυμος ἤρως τῆς ὁμωνύμου πόλεως ἐν Λέσβῳ, ἡ ὁποία διατήρησε καί μέχρι σήμερον τό ἀρχαῖον ὄνομα ἐν τῷ νῦν χωρίῳ Γεράνι, πλησίον τῆς Ἀρίσβης. Ἐκεῖ ἐτιμᾶτο ἰδιαιτέρως ὁ Ποσειδών διά θυσίας ταύρων, θυομένων ἰδίως εἰς τόν μέσον Κόλπον, τόν λεγόμενον ὑπό τῶν ἀρχαίων “Μεσόγειον Ἕρμα”, σήμερον δέ “Κόλπον Καλλονῆς”». Επίσης το 1928, ο Γεράσιμος Καψάλης πρόεδρος του Εκπαιδευτικού Συμβουλίου γράφει στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Πυρσός, τις ίδιες πληροφορίες με εκείνες του Απ. Αρβανιτόπουλου.

14

καταγράφεται η είσοδος του Κόλπου Καλλονής με τον χαρακτηρισμό “Port Kalloni” και διακρίνονται οι ονομασίες “Kalloni Island (Gabria)” για την Βραχονησίδα και “Cape Kalloni” για το Ακρωτήρι.14 Υποστηρίζω ότι τα Καλλιστεία στα Μέσσα, ο ναός της Αφροδίτης στην Πύρρα, η αρχαία πόλις Γέρην νότια της Αρίσβης με την μετέπειτα Γέρνα και η λατρεία του Ποσειδώνα στο Μεσόγειον Έρμα με τις θυσίες του ταύρου και της παρθένου κόρης του Σμινθέα η οποία μεταφορφώθηκε σε Νεράιδα Λευκοθέα-Καλλονή, με οδηγούν να δεχθώ ότι δεν είναι τυχαία η διατήρηση του εθίμου της θυσίας του ταύρου στην επαρχία Μηθύμνης και ιδιαίτερα στα χωριά Αγία Παρασκευή, Νάπη, Κώμη και Πηγή, όπου πριν οι κάτοικοι τον θυσιάσουν στον “Γέρο”, όπως αποκαλούν τον Άγιο Χαράλαμπο, στο βουνό “Ταύρος”, τον στολίζουν και καλούν τον ιερέα να διαβάσει την ευχή, όπως έπραξαν το 1054 π. Χ. οι Αιολείς με την θυσία του ταύρου στον ΓέροΠοσειδώνα και την ανθρωποθυσία της παρθένου καλλονής στην Αμφιτρίτη, την γυναίκα του Ποσειδώνα, οπότε κατά περιγραφή του Πλούταρχου: «τήν στόλισαν λοιπόν μέ χρυσά κοσμήματα καί ὡραῖα φορέματα, καί, ὅταν ἔφθασαν εἰς τόν ὁρισθέντα τόπον ἔμελλον νά προσευχηθοῦν καί νά τήν ρίψουν εἰς τήν θάλασσαν».19 *** Παραπομπές

Το 1970, ο Κώστας Μάκιστος τονίζει: «περιλάβαμε καί τή “Γέρην”, στή σημερινή θέση τῆς περιοχῆς μας Γεράνια (ἰδιωμ. “τού Γηράνι”), γιατί τή μικρή αὐτή πεδινή ἔκταση, ἀπό τόν ποταμό Τσικνιά καί δῶθε ἀνατολικά, ὅπου βρίσκεται σήμερα ἡ “Ἁρακλή” μέ τούς ἀμπελῶνες της καί ἡ ἀγροτική περιφέρεια Ζύγρα, τήν ἀναφέρει ἡ λαϊκή παράδοση», επίσης στους χάρτες του, η “Γέρην” και “ἡ Ἁρακλή” ορίζονται ανάμεσα στον Τσικνιά και στις Αλυκές, κοντά στη θάλασσα και μάλιστα νότια από τον αμαξιτό δρόμο ΚαλλονήςΜυτιλήνης, η δε Γέρνα συνορεύει με το βόρειο τμήμα των Αλυκών, νότια από το βουνό “Γιουρνύσ” για το οποίο αναφέρει ότι «τό ἐτυμολογοῦσαν ὥς τώρα ἀπό τό “Γέρνα-Γέρην-Γερνήσι”».18 Από τους παραπάνω τρεις μύθους με τις παρθένες καλλονές που βυθίζονται στον Κόλπο Καλλονής, τη λατρεία της θεάς Αφροδίτης-Καλλονής στην Πύρρα και τα Καλλιστεία του Ναού των Μέσσων στην αρχαιότητα πήραν το όνομα Καλλονή: 1) ο Κόλπος 2) η Βραχονησίδα έξω από την είσοδό του, 3) το Ακρωτήρι, ανατολικά της εισόδου, το οποίο λέγεται και Γέρο Κάβος ή Γεροράχη που μνημονεύουν τον γέρο Ποσειδώνα, 4) το από το 1334 καταγραφόμενο Παλαιόκαστρο, 5) η επί Γατελούζων καταστραφείσα ολοσχερώς το 1445 από τον Μπαλτάογλου ευδαίμων πόλις της Καλλονής, 6) ο Κάμπος, 7) το Λεκανοπέδιο, 8) οι Αλυκές, 9) τα επτά χωριά της Καλλονής του 18ου και 19ου αιώνα (Αχερώνη, Δάφια, Σουμούρια, Αρίσβη, Αργειανά, Κεράμι, Παππιανά), 10) η Σκάλα και 11) η σημερινή Κωμόπολη, η μέχρι την απελευθέρωση του 1912 ονομαζομένη Αχερώνη, που μετονομάστηκε σε Καλλονή.

Όμηρος, Ιλιάς, Ι΄ 129-131. Πλούταρχος, Τῶν Ἑπτά Σοφῶν Συμπόσιον, κεφάλαιο 20. Πλούταρχος, Πότερα τῶν ζώων φρονιμώτερα. 984ε. Αθήναιος ο Σοφιστής, Δειπνοσοφισταί, Βιβλίο 11, παράγρ.15.

(2ος μ. Χ. αιών).

5. Lucius Annaeus Cornutus Phil., 1ος μ. Χ. αιών, De natura deorum, page 44, line 16-21.

6. Etymologicum Magnum. Kallierges p. 561, l. 44 7. Παρθένιoς, 1ος μ. Χ. αιών, Περί Ἐρωτικῶν Παθημάτων, Κεφάλαιο 26.

8. Κυριαζής Αριστείδης, Η Νυφίδα του Κόλπου Καλλονής, εφ. Μυτιλήνης “Εμπρός” 15-9-2012.

9. Κυριαζής Αριστείδης, Λεσβιακό Ημερολόγιο 2016, Η Λέσβος, Lazpa, στις επιγραφές των Χετταίων ορίζεται το 1300 π. Χ. ως χώρα και ως πόλις, σελ. 89.

10. Κλεάνθης, (331-250 π. Χ.), Testimonia et fragmenta, Fragment 544 line 1. Schol. in Hom. Il. Γ 64: «Κλεάνθης δέ ἐν Λέσβῳ οὕτω τιμᾶσθαι χρυσῆν Ἀφροδίτην».

11. Emily Shields, The Cults of Lesbos, Wiskonsin 1917, pages 323.

12. Gaius Plinius Secundus, Historia Naturalis, liber XXXI, 2, 7: «In Pyrrha flumen, quod Afhrodisium voxatur, steriles facit».

13. Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί, Αποσπάσματα Θεόφραστου, 41f.

14. Κωνσταντίνα Βάκκα, Ιστορία και Χημεία, Κόλπος Καλλονής Λέσβου, Περιοδικό “Τα Καλλονιάτικα”, τεύχη 145, 146 του 2011.

15. Otto Gruppe, Griechische Mythologie und Religionsgeschichte. Munich 1906, p. 296, 298.

16. Lewis Farnell, The Cults of the Greek States, Volume IV, page 26 and 95, Oxford 1907.

17. Tumpel Karl, Real Encyclopadie der Classischen Altertumswissenschaft, Band VII, page 1246.

18. Κώστας Μάκιστος-Παπαχαραλάμπους, Η Σελλάδα της Αγίας Παρασκευής Λέσβου, Αθήνα 1970, σ. 14, 16, 28, 46 και 190193.

19. Πλούταρχος, Τῶν Ἑπτά Σοφῶν Συμπόσιον, Κεφάλαιο 20: «ἥν ἐσθῆτι καί χρυσῷ κοσμήσαντες ὡς ἐγένοντο κατά τόν τόπον, ἔμελλον εὐξάμενοι καθήσειν».

Στην φωτογραφία του από το 1834 ναυτικού χάρτη της Λέσβου του Βρετανού Richard Copeland,

Αριστείδης Στυλ. Κυριαζής aristeidis2007@gmail.com

ΤΑ ΚΑΛΛΟΝΙΑΤΙΚΑ

1.

2.

3.

4.

Ψητοπωλείο Αλεξανδρή Κρέ παραγω ατα γής μα

ς

Πλατεία Καλλονής

Τηλ: 22530 24777

ΣΕΛΑΧΑΣ Α.Β.Ε.Ε. ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ ΣΦΑΓΕΙΑ - ΕΜΠΟΡΙΟ ΚΡΕΑΤΩΝ ΚΡΕΟΠΩΛΕΙΟ - SUPER MARKET

ΚΑΛΛΟΝΗ ΛΕΣΒΟΥ Τηλ.: 22530 22814 ΣΦΑΓΕΙA Τηλ./Fax: 22530 29222