Uitgave van FPT-VIMAG
jaargang 20 | editie 3 | juni 2024
“WIJ
Joost Verschure, Frank Biemans en Hugo Oude Reimer hebben gelijk: de mens is de schakel om alles mogelijk te maken. Ze concludeerden dit tijdens een gesprek dat ik met het trio had op TechniShow. We maakten een uitzending voor TechniShow Talks, live vanaf de Jaarbeurs, over productieautomatisering. Een logisch onderwerp. Het is het centrale onderwerp dat elk maakbedrijf bezighoudt: hoe kan ik bijblijven als het om productie gaat?
De vraag is makkelijk, de oplossing complexer. Want er is veel veranderd. Nog niet zo lang geleden was de bedrijfsvoering van veel maakbedrijven makkelijk. Stap 1: je kent een bepaalde bewerking goed. Stap 2: je koopt de bijbehorende machine. Stap 3: je maakt de producten op de machine. De praktijk is weerbarstiger, want een gemiddelde machine produceert slechts veertig procent van de tijd. Zes van de tien uur staat dat dure bewerkingscentrum stil. Niet omdat de machine het niet aankan. Nee, de machine staat stil omdat er diverse handelingen nodig zijn: platen wisselen, materiaal afnemen of opnieuw stellen.
Stond vroeger de machine centraal, nu is het proces leidend. Zorg ervoor dat alles om de machine optimaal loopt, dan haal je ook het meeste uit de machine. En dat was overal te zien tijdens TechniShow 2024.
Het was druk op TechniShow 2024. Bijna 30.000 mensen vonden elkaar op de beurs. Wat mij betreft is dat een signaal. Het laat zien dat de Nederlandse en Belgische maakindustrie zich aan het oriënteren is op de volgende stap. De bezoekers weten namelijk allang dat digitalisering een noodzaak is en geen luxe. Ze weten dat automatisering een manier is om mee te kunnen. Ze snappen dat software de nieuwe motor van je bedrijf is. De wereld draait door en innovatie is een eis.
Maar waarom komen ze dan naar zo iets ‘ouds’ als een beurs? Bij de volgende editie is TechniShow driekwart eeuw oud. Bijna een mensenleven. En daar komt de innovatie vandaan? Ja. Want op TechniShow, al 75 jaar, komen mensen bij elkaar. En zoals Joost Verschure, Frank Biemans en Hugo Oude Reimer het zeggen: de mens is de schakel om alles mogelijk te maken.
Actueel
“Wij zijn geen Rupsje Nooitgenoeg. We zijn extreem selectief. We willen mooie bedrijven toevoegen die gezond zijn en groeien” 12
Thema
“Als de generaties goed gaan samenwerken, hebben we de sterkste maakbedrijven in de wereld” 15
Succesvolle TechniShow 2024: software, automatisering, robotisering en digitalisering 17
Frederik Tattersall (Magistor): “Gereedschappen sleutel in procesbeheersing” 18
Werner Meijer (Dymato): “Het proces wordt steeds belangrijker” 19
Arbeidsmarktproblemen? “Stop met slachtofferschap. Uiteindelijk zijn de techneuten de winnaars” 22
Markt
Suer Stahltechnik combineert KOHLER-richtmachine met Timesavers-ontbraammachine: “Een product is na het laseren niet klaar” 26
ABONNEMENT
Nancy van Dorth neemt op de beursvloer van TechniShow 2024 de Marketing Award in ontvangst. Het is niet de eerste keer dat het bedrijf uit Hengelo de prijs voor de meeste registraties voor de beurs via zijn persoonlijke uitnodigingslink heeft binnengesleept. Met vijf overwinningen in evenveel edities van TechniShow heeft Hoffmann een abonnement op de prijs. Achter Van Dorth pakt Jan Fijnaut, commercieel directeur bij Hoffmann Group de oorkonde vast. Hoffmann liet deze editie van TechniShow vooral zijn eigen merken Garant en Holex zien. Er was veel aandacht voor de artikel-uitgiftesystemen, de complete werkkledinglijnen, HCT (Hoffmann Group Connected Tools), innovatieve verspanende gereedschappen, en de beladingsrobot die werd getoond bij een draai- en freesmachine.
Daarnaast was er ook aandacht voor de gereedschappen van Iscar. Sinds 1 oktober heeft Hoffmann Group een samenwerking met Iscar, waarbij het hele assortiment gereedschappen van Iscar in Europa via Hoffmann Group geleverd kan worden. Iscar Ltd., met het hoofdkantoor in Tefen, Israël, maakt deel uit van de IMC Group en is een gevestigde naam als toonaangevende fabrikant op de wereldwijde verspaningsmarkt. Met meer dan 40.000 gereedschappen voor af- en insteken, draaien, boren, frezen en gereedschapshouders biedt het bedrijf een volledig assortiment voor alle verspanende bewerkingen in een premium segment. Iscar is momenteel vertegenwoordigd in meer dan 60 landen en heeft meer dan 7.500 mensen in dienst.
FABRIEK
Hoffmann Group was behalve met een eigen stand ook aanwezig op het Themaplein Productieautomatisering. Dat was een werkende fabriek waarbij negen verschillende partijen uit de productietechnologie een heuse geïntegreerde productieautomatisering hebben opgezet. Volgens Henry Blom, algemeen directeur van Hoffmann Group Nederland en België, zijn gereedschap- en artikeluitgiftesystemen een cruciaal onderdeel in een fabriek. “Zeker omdat onze TOOL24-systemen naadloos zijn te koppelen aan ERP-software zijn ze onmisbaar om de digitale procesketen sluitend te maken. Wij vinden het themaplein dan ook een fantastisch initiatief, omdat het voor de bezoekers van de TechniShow een zeer verhelderende blik geeft van de mogelijkheden die er zijn op het gebied van productie- en procesoptimalisatie, en welke voordelen dit brengt.”
Een tweede marketingprijs ging naar Magistor uit Rijssen. Dit bedrijf won de Marketing Award voor de meeste bezoekersregistraties per vierkante meter. Verderop in dit nummer staat een interview met de managing director van Magistor, over de vernieuwing die de gereedschapsleverancier heeft doorgevoerd.
Meer informatie over Hoffmann Group Nederland: www.hoffmann-group.com/NL/nl/hnl
Meer informatie over Magistor: www.magistor.nl
Structurele personeelstekorten stellen de technologische industrie voor grote uitdagingen, stelt ING in een rapport. Alles moet wijken om de toch al hoge productiviteit verder op te voeren. Het optimaal inzetten van digitale toepassingen biedt daartoe volop kansen. Drie zaken verdienen volgens het rapport prioriteit: meer en beter opgeleide vakkrachten, intensiever samenwerken in de keten, en volop investeren in R&D.
De technologische industrie maakt een bloeiperiode door. De afgelopen vijf jaar is de toegevoegde waarde gemiddeld met 5 procent per jaar gegroeid. Een verdubbeling van de toegevoegde waarde in 2030 ten opzichte van 2010 is daardoor mogelijk, maar de uitdagingen zijn groot. Het personeelstekort neemt de komende jaren verder toe en de productiviteitsgroei lag een aantal jaren op een lager niveau dan in het verleden. Sinds kort neemt hij weer toe. Een betere benutting van digitale technologie is echter noodzakelijk om de productiviteitsgroei structureel hoog te houden.
De Nederlandse technologische industrie maakt een bloeiperiode door. Sinds vijf jaar geleden is het economisch aandeel van de technologische industrie - bestaande uit producenten van metaal(producten), apparaten, machines, transportmiddelen en bedrijven die actief zijn in de reparatie en installatie van machines - van 4,5 procent in 2017 gegroeid tot 4,8 procent in 2021. Opvallend, omdat in de twintig jaar ervoor het economisch aandeel een vol procentpunt afnam. Het economische aandeel van de overige industrie groeide de afgelopen jaren ook, zij het relatief minder snel.
CHIPSTEKORTEN
De technologische industrie is goed voor een omzet van meer dan 150 miljard euro, waarvan ruim 60 procent direct of indirect voor de
export is bestemd. De productiviteitsgroei van de technologische industrie lag de afgelopen 25 jaar meer dan drie keer zo hoog als die van de gehele economie (3,5 versus 1 procent per jaar). De sector is dus een belangrijke steunpilaar voor de Nederlandse economie. In de ‘My Industry’-rapporten van ING uit 2011 en 2017 werd een verdubbeling van de toegevoegde waarde in twintig jaar als haalbare groeiambitie geformuleerd. Lange tijd bleef de groei ver achter bij die ambitie, maar sinds 2017 is daar verandering in gekomen. De laatste vijf jaar lag de gemiddelde jaargroei met 5 procent vijf keer zo hoog als in de zes jaar ervoor. Historisch gezien is dit een uitzonderlijk hoge groei. Over de afgelopen 25 jaar was de gemiddelde groei namelijk 2,8 procent. Nieuwe groeikansen bieden perspectief op aanhoudend hoge groei. De technologische industrie speelt een cruciale rol in de energietransitie. Daarnaast biedt de brede digitaliseringstrend meer groeimogelijkheden voor de snelgroeiende Nederlandse halfgeleiderindustrie. Chipstekorten zorgen voor EU-investeringen in de Europese chipsindustrie die ook voor Nederland positief kunnen uitpakken. Ook de langdurige fricties in toeleveringsketens kunnen een boost aan lokale productie geven. Tot slot verbeteren de relatief snelgroeiende arbeidslonen in Azië de concurrentiepositie van Nederland. Zo bezien is de 4,4 procent per jaar die nog nodig is om de ambitie voor 2030 te halen, een uitdagende, maar realistische ambitie.
De arbeidsmarkt is sinds 2021 krapper dan ooit. De verwachting is dat de krapte de komende jaren vanwege de vergrijzing alleen maar toeneemt. Op basis van prognoses van ROA en Samenwerkingsorganisatie Beroepsonderwijs Bedrijfsleven (SBB) is de verwachting dat er in 2026 in de technologische industrie tussen de 15.000 en 20.000 niet te vervullen vacatures voor technici zijn. Iets meer dan de helft daarvan zijn vacatures voor hoogopgeleiden, het overige deel zijn mbo-vacatures. Daarnaast zullen door de toenemende krapte op de arbeidsmarkt ook voor de andere vacatures steeds moeilijker geschikte
mensen zijn te vinden. Met name het tekort aan ICT-opgeleiden zal blijven toenemen. Door toenemende automatisering en digitalisering veranderen ook de functie-eisen voor werk in de technologische industrie. Naast de toenemende behoefte aan IT-skills blijft technische kennis de basis. Vakmensen krijgen vaker een meer toezichthoudende taak die gericht is op processturing in plaats van directe machine- en werktuigbediening. Dit vereist meer technisch abstractievermogen. Onderzoeksbureau Panteia signaleert in recent onderzoek een groeiende vraag naar digitale skills, zoals programmeervaardigheden en datascience, onder meer om het groeiend aantal toepassingen van kunstmatige intelligentie te benutten. Ook de kennis van meet- en regeltechniek wordt belangrijker, om optica, sensoren en software te kunnen integreren in apparaten en machines. Als algemene vaardigheden noemt Panteia communicatieve skills van steeds groter belang; dit vanwege de groeiende noodzaak van intensieve samenwerking op het vlak van toelevering en productontwikkeling.
Deels vraagt de technologische vooruitgang om meer hoogopgeleid personeel, zoals software- en hardware-engineers voor productontwikkeling. Digitalisering maakt taken echter ook eenvoudiger, waardoor ook niet- of minder technisch, en minder hooggeschoold personeel bepaalde basistaken kan uitvoeren. Denk aan goede software die het inregelen en aansturen van productielijnen eenvoudiger maakt dan voorheen. Steeds minder handelingen zullen handmatig hoeven te gebeuren, waardoor middelbaar opgeleide vakmensen zich vaker moeten omscholen om meer computergestuurd te gaan werken.
Het verhogen van de productiviteit is het economische ‘ei van Columbus’. Productiviteitsgroei wordt als het belangrijkste instrument gezien om de welvaart te verhogen, zeker nu vergrijzing een grotere inzet van arbeid bemoeilijkt. De totale-factorproductiviteit hangt op de lange termijn vooral af van innovatie en efficiëntie. Die kunnen toenemen door personeel en kapitaal efficienter in te zetten, bijvoorbeeld door te investeren in kennis en vaardigheden, in de nieuwste technologie door onderzoek en ontwikkeling (R&D). Voor de nabije toekomst lijkt het investeren in technologische vooruitgang cruciaal voor de technologische industrie.
De maakindustrie incasseert 30 procent van alle ransomware-aanvallen in Nederland en is daarmee de sector die het meest door deze vorm van cybercriminaliteit wordt getroffen. Dit blijkt uit het Ransomware Retrospective-rapport, uitgegeven door Unit 42, een onderzoeksteam van Palo Alto Networks.
Unit 42 zag in 2023 een toename van circa 49 procent in het aantal ransomware-aanvallen. Recent onderzoek door beveiligingsfirma Sophos toont aan dat meer dan de helft van de malware die bij kleine en middelgrote ondernemingen wordt aangetroffen, gericht is op het stelen van data en inloggegevens. Hoewel grote bedrijven vaak de krantenkoppen en talkshowtafels halen door spectaculaire cyberaanvallen, blijkt het mkb een steeds aantrekkelijker doelwit voor cybercriminelen. Dit komt mede door de relatieve kwetsbaarheid en beperkte beveiligingsbudgetten van kleine en middelgrote bedrijven, waardoor ze minder weerbaar zijn tegen dergelijke bedreigingen.
LOCKBIT
Het onderzoeksrapport van Sophos onderstreept de waarde die cybercriminelen hechten aan de data van het mkb. Meer dan 90 procent van de aanvallen is erop gericht om gevoelige informatie buit te maken, waarbij keyloggers, spyware en datadieven de voorkeur krijgen als instrumenten voor deze digitale inbraken. Eenmaal binnen, hebben aanvallers vaak vrij spel om verdere schadelijke acties uit te voeren.
Nieuwe aanvalstechnieken, zoals het op afstand coderen van bestanden en aanvallen gericht op managed service-providers, worden steeds vaker gebruikt om schade aan te richten. De beruchte hackersgroep LockBit heeft in 2023 significante schade aangericht, waarmee de voortdurende dreiging van ransomware wordt benadrukt.
GESPREK
Naast malware zetten cybercriminelen ook in op meer geraffineerde technieken, zoals het opbouwen van een conversatie met het slachtoffer via e-mail, soms zelfs gevolgd door telefoongesprekken. Deze methode stelt aanvallers in staat om gedetailleerde informatie te verzamelen en hun aanvalspogingen persoonlijker en gerichter te maken. Ook hebben ze hun strategieën aangepast om spamfilters te omzeilen, bijvoorbeeld door het gebruik van OneNote-bijlagen of pdf-bestanden met verborgen schadelijke links.
Het rapport van Sophos benadrukt het belang voor mbk’ers om hun digitale beveiliging serieus te nemen. Door te investeren in adequate beveiligingsmaatregelen en alert te blijven op de nieuwste aanvalstactieken, kunnen ze zich
Nieuwe ronde in KIA-subsidie: 2,5 miljoen voor circulaire maakindustrie
Op 7 mei opende de nieuwe subsidieronde van de Kennis- en Innovatieagenda Circulaire Economie (KIA-CE) voor de ontwikkeling van circulaire producten, diensten en processen. Er is in totaal 2,5 miljoen euro steun beschikbaar voor ontwikkelingen binnen de maakindustrie en consumptiegoederen.
Op dit moment worden veel meer grondstoffen gebruikt dan de aarde kan produceren. Op termijn is dit niet houdbaar; daarom moeten we de transitie maken naar een circulaire economie waarin grondstoffen optimaal worden ingezet en hergebruikt. De Kennis- en Innovatieagenda Circulaire Economie (KIA CE) stimuleert de ontwikkeling van kennis en innovatie die nodig zijn om tot een circulaire economie te komen. Eén van de middelen daarbij is de subsidieregeling KIA CE. Tussen 7 mei en 15 augustus staat de vierde tender van deze regeling open. In totaal is 2,5 miljoen euro aan budget beschikbaar voor de ontwikkeling van circulaire producten, processen en/of diensten. Daarbij gaat het om technologisch onderzoek en de ontwikkeling van nieuwe of sterk verbeterde producten, diensten en processen, en om onderzoek naar consumentengedrag, bedrijfs- of verdienmodellen te verrichten.
beter wapenen tegen de toenemende dreiging van cybercriminaliteit. Dit is cruciaal om niet alleen de bedrijfsvoering te beschermen, maar ook om de privacy van klanten te waarborgen.
Het Zwolse innovatiecentrum Perron038 heeft Factory NEXT geopend. In deze testfaciliteit kunnen bedrijven laagdrempelig aan de slag met nieuwe technologie, waaronder een 3D-metaalprintopstelling die nog nergens anders in Europa staat, imposante robotarmen, en een supercomputer die binnen een milliseconde enorm veel data kan verwerken en besluiten kan nemen. Sinds dit jaar is deze technologie voor elk bedrijf in de brede omtrek van Zwolle beschikbaar in het nieuwe centrum. Met behulp van een Europese subsidie is een hypermoderne faciliteit ingericht waarin bedrijven en onderzoekers nieuwe technologie kunnen leren en testen, en (digitale) prototypes kunnen ontwikkelen.
Technologie die de toekomst van fabrieken en het werken in technische omgevingen écht gaat veranderen: hoe ziet dat eruit? Dat wordt zichtbaar in de oude fabriekshal waar innovatiecentrum Perron038 sinds 2019 huist. In vijf verschillende labs wordt gedemonstreerd welke machines en technieken ingezet kunnen worden om fabrieken slimmer en schoner te maken. Dat gaat van een coldspray-printer (een printkop op een robotarm die met supersonische snelheid deeltjes metaal wegschiet waardoor een metalen object ontstaat) tot hy-
perspectrale camera’s met verschillende lenzen die het hele lichtspectrum als onderzoeksgebied hebben en zien wat onze ogen niet zien.
SLIMMERE FABRIEKEN
Maar wat moeten bedrijven in deze regio met al die technologische snufjes? “Dat is precies de vraag die we samen met deze bedrijven willen beantwoorden. Wij willen bedrijven helpen met het vinden van antwoorden op praktische- en theoretische vraagstukken”, vertelt Sjoerd Keijser, managing director van Per-
ron038. “Je merkt bij veel technische bedrijven dat ze tegen dezelfde uitdagingen aanlopen. Er is een tekort aan voldoende geschoold technisch personeel, grondstoffen worden duurder en moeilijker verkrijgbaar, en duurzaamheid speelt een grote rol. Het slimmer, schoner en efficiënter inrichten van fabrieken is essentieel om deze uitdagingen aan te gaan. Technologie speelt daarbij een grote rol. Denk bijvoorbeeld aan robotisering waardoor hetzelfde aantal mensen veel meer werk kan uitvoeren”.
Het doel van Factory NEXT is dan ook om technologie laagdrempelig beschikbaar te stellen voor bedrijven. Daarnaast worden er trainingen en workshops ontwikkeld om medewerkers van bedrijven wegwijs te maken in nieuwe technieken. Ook maken onderzoekers van hogeschool Windesheim en studenten die aan projecten werken gebruik van de testfaciliteit.
Om het belang van de metaaltechnologiesector te benadrukken, heeft Koninklijke Metaalunie de campagne ‘Metaaltechnologie maakt je wereld’ gelanceerd. Uit recent onderzoek door onderzoeksbureau DVJ Insights blijkt namelijk dat slechts 18 procent van de consumenten bekend is met de Nederlandse metaaltechnologiesector.
“Metaaltechnologie is meer dan een sector; het is een krachtige motor van innovatie, werkgelegenheid en talentontwikkeling in ons land. Alle mooie bedrijven die samen onze sector vormen, verdienen daarom te worden gezien zoals ze werkelijk zijn: een essentieel onderdeel van onze samenleving’’, stelt Mark Helder, voorzitter van Metaalunie. “Deze bedrijven zijn onmisbaar voor onder andere logistiek, zorg en gezonde voeding. Of het nu gaat om de productie van onderdelen voor de gezondheidszorg of het creëren van innovatieve materialen, zoals chips in telefoons: we zijn trots op wat we doen. Het is belangrijk dat bedrijven in de sector erkenning krijgen voor hun bijdrage aan maatschappelijke ontwikkelingen. De sector speelt namelijk een cruciale rol bij het aanpakken van maatschappelijke uitdagingen, zoals de energietransitie, de verduurzaming en de vergrijzing. Dankzij innovatieve technologieën dragen deze bedrijven bij aan welvaart en economische groei. Maar om die bijdrage mogelijk te blijven maken, hebben we voort-
durend nieuwe vakmensen nodig. Ook daar is meer zichtbaarheid en waardering voor nodig. Niet alleen van de maatschappij, maar ook van de overheid”.
De campagne ‘Metaaltechnologie maakt je wereld’ is een initiatief van Koninklijke Metaalunie, de branchevereniging voor mkb-maakbedrijven in de metaaltechnologiesector. Met 38.000 bedrijven en 200.000 werknemers behaalt de metaaltechnologiesector een jaaromzet van € 44,5 miljard.
Iedereen die mee wil doen om de metaaltechnologiesector meer bekendheid te geven, kan gebruikmaken van de hashtag #metaaltechnologiemaaktjewereld. Ook kunnen de speciaal voor de campagne gemaakte communicatiemiddelen worden gebruikt door bedrijven uit de sector. Meer informatie over de campagne is te vinden op de campagnewebsite metaaltechnologie.nl.
De Italiaanse fabrikant van plaatbewerkingsmachines Euromac heeft sinds 1 april een nieuwe organisatiestructuur om de Nederlandse markt te kunnen bedienen. Euromac gaat zowel verkoop en service als software-support bundelen onder Euromac Benelux. Volgens Sales manager Central Europe Frank Heyerick vraagt de toenemende complexiteit van de huidige productietechnologie en de vraag naar automatiseringsoplossingen om meer specialisme. Daarom stapt Euromac op een groot aantal markten af van de dealerstructuur waarin Euromac naast meerdere merken wordt vertegenwoordigd.
Voor de nieuwe organisatiestructuur heeft Euromac Benelux een samenwerkingsverband opgezet met drie afzonderlijke partijen voor verkoop, service en software-support, elk met vergaande kennis en ervaring met de technologie van Euromac. Verkoop en advies zullen daarbij worden verzorgd door WMS Machinery, gefocust op het Euromac-machineprogramma. Service, onderhoud en partsvoorziening worden verzorgd door Jansen Machine Service, dat al sinds 2020 het servicepunt is voor deel van de Nederlandse markt. Omdat Euromac-software is gebaseerd op Lantek, gaat CNC Gear de software-support voor zijn rekening nemen. Frank Heyerick: “Met een klein team specialisten kunnen we meer de diepte in.”
Met deze drieluikopzet, die als nieuw business model wereldwijd zal worden doorgevoerd, wil de Italiaanse machinefabrikant zijn positie op de machinemarkt verder versterken en inspelen op de toenemende vraag naar productietechnologie-automatiseringsoplossingen. Euromac ziet vooral de vraag naar - en verkoop van - zijn buigcellen wereldwijd toenemen, aangewakkerd door een nijpend tekort aan personeel. Frank Heyerick: “Door de vergaand vereenvoudigde programmering is ook de geschiktheid voor kleinere series toegenomen. Voor gebruikers is het niet alleen de rekensom die doorslaggevend is, maar vooral ook de constant hoge nauwkeurigheid”.
Op de foto van links naar rechts: Focco Vijselaar, algemeen directeur VNO-NCW, Piet Fortuin, voorzitter CNV, Bas van Weegberg, DB-lid FNV, Kim Putters, voorzitter Sociaal-Economische Raad, Wytske Postma, Tweede Kamerlid NSC, Joris Thijssen, Tweede Kamerlid GroenLinks-PvdA, Rachel van Meetelen, Tweede Kamerlid PVV, Ilana Rooderkerk, Tweede Kamerlid D66, Silvio Erkens, Tweede Kamerlid VVD en Henk Vermeer Tweede Kamerlid BBB
“We moeten nu de keuze maken de maakindustrie te vergroenen. Dat betekent: volle bak op uitvoeren, stabiel beleid en investeren in nieuwe industrie”. Dat zei algemeen directeur van VNONCW Focco Vijselaar donderdag in een gesprek met Tweede Kamerleden over het onlangs gepubliceerde SER-briefadvies over de verduurzaming van de maakindustrie. Ook FNV, CNV en de voorzitter van de Sociaal-Economische Raad zaten aan tafel.
Vergroenen van de industrie is om veel redenen belangrijk. Voor het klimaat en om als land niet afhankelijk te zijn van dubieuze regimes (strategische autonomie). Maar ook voor behoud van werkgelegenheid van 730 duizend werknemers. Het belang van de maakindustrie voor de economie van kwetsbare regio’s is groot. Dat komt omdat de basisindustrie nauw is verweven in een keten met honderden mkb-bedrijven in de regio, en veel specialistische industrie (zoals bouwmaterialen, glas, en agrifood) ook juist daar zit.
“De industrie is gemotiveerd om meer te doen aan verduurzaming dan in het Klimaat-
akkoord afgesproken”, betoogde Vijselaar. Hij verwees daarbij ook naar de vorige week gepresenteerde update van de koers voor brede welvaart van VNO-NCW en MKB-Nederland, met onder meer een pijler verduurzaming. “Maar de overheid moet de urgentie gaan voelen en helpen”. Dat betekent volgens de directeur prioriteit geven aan het versterken van het elektriciteitsnet, bezwaar- en beroepsprocedures voor vergunningen verkorten en versnellen en dóórgaan met maatwerkafspraken.
Vijselaar ging ook nog in op de recent voorgestelde extra CO2-heffing, een voorbeeld van hoe het níet moet. “Er zijn ten eerste al voldoende financiële prikkels. Maar bedrijven willen ook zekerheid voor de lange ter-
mijn en geen spelregels die continu veranderen. Als Nederland bovendien als enige zo’n heffing invoert, loop je daarmee het risico dat bedrijven niet meer hier maar in bijvoorbeeld Duitsland of Frankrijk gaan investeren.”
“Alle puzzelstukjes moeten passen”, zei Vijselaar op de vraag waarom het zo lang kan duren om een maatwerkafspraak te maken. Er komt veel bij elkaar: veel verschillende vergunningen, verschillende autoriteiten en diensten, aanleg van infrastructuur, investeringsbeslissingen door buitenlandse moederbedrijven. “Dat is ingewikkeld, intensief en tijdrovend.”
Het advies van de SER gaat ook over de cleantechagenda. Bedrijven investeren in volop in schone en circulaire technieken, zoals krakers om plastic te verwerken tot nieuwe grondstoffen. “Het is het model van de toekomst.”
Kitagawa NC Rotatietafels en machineklemmen voor de ultieme optimalisatie van uw productieproces.
De combinatie van de nauwkeurigheid en kracht van Kitagawa en de flexibiliteit van het LANG systeem zorgt voor topprestaties.
Hänel opslagsystemen
Efficiënte opslag en beheer van gereedschap!
Een automatisch opslagsysteem is de ideale oplossing om artikelen, onderdelen en gereedschappen makkelijk en veilig op te slaan. Er wordt optimaal gebruik gemaakt van de beschikbare hoogte waardoor kostbare vloeroppervlakte wordt bespaard.
De voordelen in één oogopslag:
Meer dan 90 % ruimtebesparing Minder personeel nodig
Mindere zoektijden naar het juiste gereedschap 99,99 % nauwkeurigheid
Real-time inventarisatiecontrole
Hoge ergonomie door uitgifte op ideale werkhoogte Meer informatie over de producten van Hänel vindt u op onze website.
Hänel
Kantoor- en Magazijnsystemen
Nieuwland Parc 13a
NL-2952 DA Alblasserdam
E-Mail: info@haenel.nl www.haenel.nl
Voordelen automatiseren:
• Verminder geestdodend routinewerk
• Verhoging van de productiesnelheid
• Betere controle op de kwaliteit van de verbinding
• Mogelijkheden tot procescontrole
Bespreek met ons de mogelijkheden van halfautomatisch of volledig automatisch plaatsen van blindklinknagels of blindklinkmoeren of automatisch doseren en aanbrengen van lijmen of tapes.
“Wij zijn geen Rupsje Nooitgenoeg. We zijn extreem selectief. We willen mooie bedrijven toevoegen die gezond zijn en groeien”
Andra Tech Group heeft in maart Lucassen Groep uit Sittard overgenomen. De specialist op het gebied van fijnmechanische onderdelen van uiteenlopende materialen die voldoen aan hoge reinheidseisen is de negende loot aan de boom van de investeerders van de Andra Tech Group. Maar volgens Geert Ketelaars en Adwin Kannekens zijn ze niet bezig met het verzamelen van zoveel mogelijk bedrijven in de maakindustrie. Het gaat ze om een ecosysteem van maakbedrijven. “De mensen die werken in de maakindustrie, dat zijn uitvoerende specialisten.”
In een vergaderzaal in het gebouw van Kusters Precision Parts zitten Geert Ketelaars en Adwin Kannekens, respectievelijk CEO en CCO van Andra Tech Group. Andra Tech Group heeft net een nieuw bedrijf gekocht, de Lucassen Groep uit Sittard. Het is het negende maakbedrijf dat in de groep komt. Wat voegt Lucassen toe? “Klanten in high-tech sectoren, zoals Semicon en Analytical, stellen steeds hogere eisen aan onze bedrijven. Specialisatie en goede communicatie met onze klanten zijn essentieel om hier invulling aan te geven. De Lucassen Groep heeft afgelopen jaren laten zien hoe dit in de praktijk moet worden gebracht, en zal daarmee een gidsfunctie gaan vervullen voor andere bedrijven binnen Andra Tech Group”, stelt Kannekens in een persbericht.
CONSOLIDATIE
Andra Tech Group heeft allerminst de uitstraling van een paar jongens
met snel geld die bedrijven opkopen, uitkleden en met winst proberen te verkopen. Dat is immers het beeld dat veel mensen hebben van investeringsmaatschappijen. Het tegendeel is in dit geval waar. Mensen staan centraal (de slogan van Andra Tech Group is ‘People. Make. Technology’). Ketelaars en Kannekens zijn samen met de andere twee directieleden Gerben Heideman (COO) en Eric Urff (CFO) vooral gericht op het maken van een ecosysteem van maakbedrijven,. Ketelaars: “Er is een trend gaande die nauwelijks zichtbaar is, maar wel een grote impact heeft op de maakindustrie: consolidatie. Voor sommigen klinkt dat als een bedreiging of misschien zelfs wel als een vies woord. Maar dat is het helemaal niet. Consolidatie kun je ook op een manier doen waarbij je gewoon het dna van bedrijven intact houdt.”
Het recente rapport ‘Consolidatie in de metaalbewerking’ van ABN Amro onderschrijft de woorden van Ketelaars. Private equity-bedrijven uit bin-
nen- en buitenland nemen volgens de bank steeds vaker machinebouwers op. Deze financiële partijen hebben door een ‘buy-and-build’-strategie enkele nieuwe, grote en professioneel geleide bedrijfsgroepen samengesteld. De meeste nieuwgevormde bedrijfsgroepen hebben het profiel van een industriële verspaner en zetten in op volledig geautomatiseerde productie van grotere series. Schaalgrootte is namelijk essentieel om de hoge investeringen in machines en automatisering te kunnen dragen. De aansturing van dergelijke verspaners verschuift van technologie- naar bedrijfskundig-gedreven. Veel ondernemers lopen er tegenaan dat ze op een gegeven moment grotere stappen moeten maken om mee te kunnen.
Kannekens valt Ketelaars bij. “Dat sluit precies aan bij wat we in de markt zien. Als een bedrijf echt verder wil groeien, is investeren een vereiste. En dat is best een opgave, in een soms volatiele markt. De bedrijven die wij interessant vinden zitten precies daar: goedlopende ondernemingen die slagkracht en een buffer nodig hebben om te groeien, vooral met verdere automatisering. Dit soort bedrijven worstelt juist met de volgende stap in hun groei.”
Ketelaars: “We gaan in zee met succesvolle bedrijven. Een goed bedrijf heeft een stabiele omzet, een vaste klantenkring, een pand dat voldoet. En dat is prima. Maar succesvolle bedrijven groeien. En als je groeit, moet je je bedrijf doorontwikkelen. Je klanten worden steeds professioneler, dus moet je zelf ook professioneler worden. Hoe richt je je planning in? Hoe
richt je je kwaliteitsafdeling in? In de hele organisatie gaat en moet de lat hoger. En je ontkomt niet aan verregaande automatisering. En als je echt succesvol bent, heb je ook nog een nieuw pand nodig.”
Als onderneming kan je dan aankloppen bij een bank. Maar die vinden de maakindustrie op een aantal punten ‘een beetje spannend’, zoals Kannekens het noemt. Want elk bedrijf heeft wel een zogenoemde dominante klant. Dat is de belangrijkste klant, die vaak al jaren mee gaat. Het is een vertrouwensrelatie. Dat gaat in principe goed. Maar banken vrezen dat die zakelijke relatie toch een keer ophoudt.
Ketelaars: “Afhankelijkheid is een risico. Zelfs dusdanig, dat het een rem kan zijn op verdere groei. Want wat als je investeert en juist op dat moment je klant wegloopt? Of juist op dat moment de vraag van je grootste klant daalt? Wij kunnen met onze Andra Tech Group hier juist een helpende rol in spelen. Want wat voor een bedrijf een dominante klant is, is voor de hele groep geen dominante klant. In de groep hebben we veel grotere klanten, dus die afhankelijkheid ligt dan opeens heel anders.”
“We zijn geen Rupsje Nooitgenoeg dat gaat kopen wat er te koop is”, vervolgt Ketelaars. “We zijn extreem selectief. We willen mooie bedrijven toevoegen die gezond zijn en groeien. Groei zegt iets over je techniek en over je ontwikkeling. En dan moeten het ook bedrijven zijn die iets toevoegen aan ons als groep. Dat zijn of bedrijven die in markten zitten waar wij niet in zitten, die in geografisch opzicht op plekken zitten waar wij niet zitten, of in technologisch opzicht iets hebben dat wij (nog) niet hebben.”
In de Utrechtse Jaarbeurs in opende Ketelaars in maart samen met Jan Aalberts, de oud-CEO en oprichter van Aalberts Industries, TechniShow 2024. De vijf minuten die hem op dat podium waren gegeven, bleken bij lange na niet genoeg om de visie van de Andra Tech Group te delen. “Automatisering, digitalisering, robotisering: dat zijn allemaal heel zichtbare trends. Maar ik wilde de focus juist leggen op de onzichtbare elementen in de maakindustrie”, zegt hij. Want alle machines die op TechniShow 2024 stonden, maken het maken mogelijk. Maar uiteindelijk zijn dat slechts middelen. Het zijn die mensen die het verschil maken, wil Ketelaars benadrukken. En dat is helaas niet bekend bij het grote publiek. “De maakindustrie krijgt te weinig maatschappelijke erkenning en aandacht, vind ik. Want vergis je niet: de mensen die werken in de maakindustrie, dat zijn uitvoerende specialisten.” Kannekens vult hem aan: “Onlangs wilde de demissionair minister van
Onderwijs, Robbert Dijkgraaff, een discussie over de termen mbo en hbo. Het probleem daarmee is dat mensen een natuurlijke neiging hebben om positiever te zijn over ‘hoger’ onderwijs. Maar het grappige is dat de mannen en vrouwen die bij ons op de werkvloer staan, een praktische beroepsopleiding hebben, om vervolgens op Champions League-niveau werk te doen. Daar is niets ‘middelbaars’ aan. Daar is niets ‘middelmatigs’ aan. In de maakindustrie werken we op het allerhoogste niveau.” Dus vinden de beide topmannen dat de praktische beroepsopleidingen wel wat hoger zouden mogen worden gewaardeerd. “Onze visie is dat wij de aansluiting maken tussen de theoretisch opgeleide mensen en praktisch opgeleide mensen: de ene categorie bedenkt iets en de andere maakt het”, zegt Kannekens. “Zowel aan de kant van de engineers als aan de kant van de mensen in de werkplaats is alles complexer geworden. Ze zijn op hun eigen gebieden nog meer specialist geworden. Maar ze hebben elkaar wel nodig om tot goede producten te komen. Wij willen een brug slaan.”
COMPETENCE
Dat Andra Tech Group schaalvoordelen heeft, betekent ook dat ze beter kunnen innoveren. Een voorbeeld daarvan zijn de zogenoemde Competence Centers. Eigenlijk bestaat zo’n Competence Center uit een groep mensen in een van de bedrijven van de Andra Tech Group die zich concentreert op een bepaalde technologie. Momenteel zijn er twee Competence Centers binnen Andra Tech Group: 3D Metaal Printen en Cleaning & Qualification.
Kannekens legt uit: “We beginnen in een van de bedrijven zo’n Competence Center. Daar investeren we dan in nieuwe technieken. Zoals binnen Wilting, een van onze bedrijven in de groep. Daar is het Competence Center 3D Metaal Printen. Dat centrum binnen Wilting is dus beschikbaar voor alle klanten van alle bedrijven in de Andra Tech Group. De ontwikkeling, de investeringen, de kennis en de nieuwe middelen bundelen we bij Wilting, met het idee dat het eens een volwassen dienst wordt die we kunnen aanbieden.”
Het werkt als een soort van technische kraamkamers. En het is ook nog eens een vorm van back-up. Want als je een bepaalde techniek - in dit voorbeeld 3D-metaalprinten - wilt aanbieden, moet je minimaal twee machines hebben. Als je problemen hebt met de ene, moet je wel de continuïteit naar je klanten kunnen garanderen. Dus één machine is eigenlijk geen machine, vinden Ketelaars en Kannekens. “Stel dat HFI, een ander lid van de groep, genoeg werk heeft om klanten te bedienen met 3D-metaalprinten. Dan hoeft daar dus maar één machine te staan. Want de redundantie zit nog steeds in het Competence Center bij Wilting. En de kennis die ze vanaf dat moment bij HFI opdoen, wordt gedeeld met het Competence Center. Met uiteindelijk het doel om 3D-metaalprinten te integreren als
De Andra Tech Group bestaat uit negen bedrijven in Nederland en Duitsland (Lucassen, DKH, HFI, Jatec, Kusters, Lemmens, Mayer, Visietech en Wilting) met in totaal elf productielocaties die zich richten op de maakindustrie. De groep is gespecialiseerd in het produceren van hoogwaardige fijnmechanische onderdelen en modules. De ruim zevenhonderd technische vakmensen die bij Andra Tech Group werkzaam zijn, bedienen klanten in verschillende industrieën, waaronder de semicon-, verpakkings-, voedingsmiddelen-, mobiliteits-, medische en lucht- en ruimtevaartindustrie. De groep staat bekend om zijn specialistische kennis en expertise in het verwerken van (moeilijk te bewerken) metalen en kunststof.
Geert Ketelaars
een normale techniek bij onze groep, net zoals frezen, draaien of draadvonken dat is.”
Kannekens: “Het is voor ons niet alleen efficiënt. Ik denk dat als we dit soort Competence Centers niet meer hebben, we als geheel over een bepaald aantal jaren niet meer relevant zijn. Wij moeten ons doorontwikkelen. Voor onszelf. Voor de groep. Maar net zo goed voor onze klanten.”
Wat missen ze in hun portfolio? In Nederland is Andra Tech Group al hard gegroeid. In Duitsland is er alleen de overname van Mayer Feintechnik, gespecialiseerd in de productie van fijnmechanische metalen onderdelen en modules voor bedrijven die in de semicon, medische, optische en laserindustrie werkzaam zijn. Bij onze oosterburen zouden Ketelaars en Kannekens nog verder willen groeien. Ook omdat ze een onontdekt potentieel zien bij de Duitse industrie. Er is namelijk een interessante paradox: aan de ene kant is de automatiseringsgraad in Duitsland erg laag, zeker in vergelijking met de Nederlandse maakindustrie. Aan de andere kant is bijvoorbeeld de automobielindustrie juist heel hoog geautomatiseerd. Er zit echter een gat tussen de aantallen die daar worden gevraagd en de markten waarin Andra Tech Group wil acteren.
Kannekens: “Er worden in de Duitse automobielindustrie fantastische producten gemaakt, met een extreme nauwkeurigheid en korte cyclustijden. We vinden het interessant om te onderzoeken hoe je die hoge automatiseringsgraad in de auto-industrie als het ware naar minder geautomatiseerde industrieën kan laten doorsijpelen.”
Dus de Duitse industrie is veel innovatiever dan ze zelf weten? “Er is een heel groot gat tussen de traditionele bedrijven die hele mooie spullen kunnen maken, maar wel wat conservatief zijn, en de automotive-industrie die een hele lijn opzetten op topniveau en vijftien tot twintig jaar hele goede producten stampen.”
Ketelaars: “De bedrijven die er in slagen hun high-mix, low volume-werkzaamheden te automatiseren, zijn voor ons echt interessant.”
Wat wordt dan de volgende overname? Ketelaars: “Daar gaan we natuurlijk geen uitspraak over doen. Maar er zit altijd iets in de pijplijn. We zijn altijd gestructureerd aan het kijken. Het is iets wat doorlopend gebeurt.”
Kannekens: “Zie het als wanneer je op zoek bent naar een nieuw huis. Je vergelijkt het een en ander op Funda en wat in de stille verkoop komt. Echter, we zijn niet alleen maar op Funda aan het kijken. We doen ook bezichtigingen. En we bieden ook af en toe.”
“Als de generaties goed gaan samenwerken, hebben we de sterkste maakbedrijven in de wereld”
Foto: Michiel Ton
Tijdens TechniShow 2024 beklommen Joost Verschure (Dormac CNC Solutions), Frank Biemans (BMO Automation) en Hugo Oude Reimer (Oude Reimer) het podium. De drie directeuren van aansprekende bedrijven in de productietechnologie debatteerden over productieautomatisering. Hun gezamenlijke conclusie: automatiseren moet. Maar hou wel de mens centraal.
Joost Verschure, Frank Biemans en Hugo Oude Reimer kijken naar het publiek. Het trio directeuren van respectievelijk Dormac CNC Solutions, BMO Automation en Oude Reimer is onderdeel van TechniShow Talks, een live uitzending tijdens TechniShow 2024. Het onderwerp: productieautomatisering. En de drie zijn eensgezind.
Verschure: “Hoe belangrijk is productieautomatisering? Hartstikke belangrijk. Er is een gebrek aan mensen terwijl we veel werk moeten verzetten. En we moeten ook nog eens nauwkeuriger produceren. Alle processtromen horen, bij voorkeur foutloos, op een lijn te zitten. Dan heb je geen andere keuze dan het te automatiseren. Productieautomatisering is de sleutel tot succes.”
Biemans: “Het is een must. We kunnen niet anders. De lonen stijgen heel hard in ons land. En omdat we nauwelijks meer twee- of drieploegendiensten kennen in Nederland, is het noodzakelijk om efficiënter te worden. Door stijgende loonkosten en het tekort aan vakmensen is pro-
ductieautomatisering in de breedste zin nodig. En dat is niet alleen een robot plaatsen naast de machine; het geldt voor de hele keten.”
Oude Reimer: “Maar productieautomatisering is heel klantspecifiek. Het maakt niet uit of een bedrijf vier of dertig machines heeft. De vraag is wat de doelstellingen van een onderneming zijn. Automatisering is namelijk geen doel op zich. Elk bedrijf onderscheidt zich op zijn eigen manier met een unieke propositie, en daar hoort een automatiseringsoplossing bij.”
Biemans: “Klanten weten niet altijd wat ze willen. En als ze het wel weten, is het de vraag hoe ze daar komen waar ze willen zijn. Tijdens deze TechniShow lanceren we een dienst om met maakbedrijven de diepte in de gaan. Dat is een kort traject van zes tot acht weken om de huidige processen in kaart te brengen: waar is de stip op de horizon? En dan maken we samen een plan naar een autonome fabriek. Of dat een switch is van machine naar proces? Natuurlijk is de machine belangrijk, en dat kan efficiënter. Maar automatisering is een combinatie van laaghangend
Vlnr: Hugo Oude Reimer (Oude Reimer), Frank Biemans (BMO Automation) en Joost Verschure (Dormac CNC Solutions)
Foto: Michiel Ton
fruit -wat kan ik vandaag anders doen om morgen een klein beetje beter te worden - en de lange termijn. Wat moet je als maakbedrijf nu doen om in de toekomst een concurrentiepositie te behouden?”
Verschure: “Wij merken ook dat bedrijven graag willen automatiseren, maar dat men niet weet hoe je dat moet aanpakken. Het begint met een zogenoemde roadmap. Wat heb je nodig? Waar liggen je uitdagingen? Een voorbeeld is het verschil tussen ouderen en jongeren, als het gaat om productieautomatisering. Jongeren wil je graag bij je houden. En omdat zij gewend zijn aan digitalisering, verwachten ze die ontwikkeling ook. Maar ouderen wil je ook graag bij je houden, vanwege hun vakkennis. Misschien hebben die weerstand als het gaat om verandering. Het is belangrijk om iedereen mee te krijgen in de procesautomatisering, anders lukt het niet. Dus is er een route vooraf.”
Oude Reimer: “Wij focussen ons op maakbedrijven in het hoognauwkeurige werk. We gebruiken een optimalisatietraject en definiëren samen met de klant waar hij naartoe wil en wat de strategische pijlers zijn. We proberen onze klanten daarin ook een beetje uit te dagen. Als het bijvoorbeeld een doel is om minder afkeur in de productie te krijgen, moet de nauwkeurigheid van producten omhoog. Realiseer je daarbij wel dat er talloze facetten zijn die meespelen als je de nauwkeurigheid wilt verbeteren: de opspanning, de houders, de frezen, de koelsmeermiddelen, het voorinstellen, het balanceren.”
Verschure: “De mens is de schakel om alles mogelijk te maken. De meeste automatisering is geen concurrentie voor de medewerkers. Het is een toegevoegde waarde voor de medewerkers om met het bedrijf verder te komen. De medewerkers zijn altijd nodig. Want zijn hebben verstand van het product dat ze maken. De expertise en de knowhow zit dus bij de klanten.”
Biemans: “De ontwikkelingen zijn juist gericht op waar we de vakman kunnen inzetten. Dat kan zijn in CAD/CAM-programmering, maar ook bij de eerste cyclus van een machine. Daar zit de waarde. Vakmensen zijn schaars, dus willen we hun neventaken bij anderen neerleggen. Zo kan je juist het vakmanschap vasthouden.”
Verschure: “Maar, Frank Biemans, kan je alle materialen en groottes automatiseren?”
Biemans: “In mijn optiek wel, maar we hebben de data nog niet. Dus we moeten vandaag beginnen met vastleggen hoe lang je met een specifiek materiaal met specifieke strategieën bijvoorbeeld met een frees kan snijden, of hoeveel spindle-vermogen dat nodig heeft. Want hoe meer data, hoe eerder we kunnen vertrouwen op een proces.”
Verschure: “Met de juiste data kunnen we dus alles automatiseren?”
Biemans: “Ja. Maar bij het eerste product komt het vakmanschap om de hoek kijken. Er zijn zoveel variabelen in een product te vinden, dat kan je niet allemaal vangen in data. Nu nog niet, misschien wel als er meer data zijn. Dus moeten we data verzamelen.”
Oude Reimer: “Veel data zijn er niet. Er is namelijk een grote uitdaging: hoe sla je de data op? En gebeurt dat wel structureel? Dit is een internationale uitdaging.”
Biemans: “En hoe maak je van die ruwe data weer afgeleide data? We kunnen wel verzamelen hoe lang een frees trilt, hoe lang hij is uitgespannen en hoeveel minuten hij iets heeft gesneden. Maar als we niet weten wat de afgeleide daarvan is, hebben we een nieuwe uitdaging.”
Verschure: “Ik durf te stellen dat mensen die op de TechniShow aanwezig zijn, dagelijks bezig zijn met techniek. En voor iedereen is automatisering de kernvraag. Het is een kwestie van ‘do or die’.”
Oude Reimer: “Het is belangrijk om klein te beginnen. Met iets simpels. Dat kan een robot zijn. Maar je moet een cultuur creëren waarin je gaat automatiseren. Dan kan je iedereen meekrijgen. En je moet iedereen meekrijgen. Oud en jong.”
Verschure: “Jongeren kunnen snel en willen snel. Ze kunnen heel goed overweg met digitale apparatuur. Geef ze de ruimte om die snelheid te maken. De taak van de ouderen is om de rust te bewaren bij de jongeren. Ouderen hebben overzicht en schieten minder in de stress. Als de generaties goed gaan samenwerken, dan hebben we het voor elkaar. Als we dat combineren, zijn we de sterkste maakbedrijven in de wereld.”
TechniShow 2024 is een groot succes geworden. Bezoekers en exposanten spreken van een ‘ouderwetse’ TechniShow. Bijna 30.000 mensen hebben de grootste technische beurs van de Benelux in de Utrechtse Jaarbeurs bezocht.
Dat BMO de TechniShow Innovation Award heeft gewonnen (zie kader) is exemplarisch voor de inhoud van TechniShow 2024. Tijdens de tweejaarlijkse beurs voor de maakindustrie in de Benelux kregen de 29.337 bezoekers vooral software, automatisering, robotisering en digitalisering te zien. Uit deze doorsnede van de productietechnologie die de TechniShow-beurs natuurlijk is, komt een duidelijk beeld naar voren: Nederland heeft een innovatieve en flexibele maakindustrie. Die automatiseringsbehoefte werd gestild door initiatieven als het zogenoemde Themaplein Productieautomatisering, waarin bezoekers alle stappen van een moderne productieomgeving konden meemaken. Elise de Koning, eventmanager bij Cellro en naar voren geschoven als woordvoerder van het Themaplein Productieautomatisering: “We hebben een mooie groep mensen verzameld die het thema productieautomatisering liet zien op TechniShow. Dat deden we met een fabriek waarin je je eigen product kon ingeven en alle stappen die daarin zitten kon volgen. Het proces was zowel volledig als deels geautomatiseerd te zien.”
Niet eerder was er een dusdanige verzameling van bedrijven die zich als één partij presenteerden. Dat is mogelijk een trendbreuk. TechniShow is in zijn 73-jarige bestaan (de eerste editie was in 1951 in Ahoy) altijd een evenement geweest met heel veel draaiende machines. Maar met het toegenomen belang voor software wordt door de exposanten hard nagedacht hoe dit het beste aan de exposanten kan worden getoond.
INTERESSE
FPT-Vimag-voorzitter Eddo Cammeraat sprak van ‘een ouderwetse TechniShow’. “Het was vol, er waren een hoop exposanten, er was veel
te zien. Uiteindelijk dus een TechniShow die we kennen en die we graag willen. Er heerste een positieve stemming. Je merkt dat er veel interesse is in nieuwe oplossingen. De bezoekers wilden weten hoe ze beter kunnen produceren. Men wil optimaliseren.”
Cammeraat kijkt met een heel goed gevoel terug op deze editie van TechniShow, maar is alweer vooruit aan het kijken. “Naar TechniShow 2026, want het is duidelijk dat TechniShow leeft. Maar ook naar de tussentijd, waarin we met FPT-Vimag nog een heleboel andere mooie dingen gaan uitvoeren.”
Beursmanager Ricardo Vivas van Leeuwen van Jaarbeurs valt Cammeraat bij. “Een groot succes. Ik zie positieve exposanten en bezoekers. Bezoekers zijn blij dat we terug zijn, exposanten halen goede leads. Hoe komt het dat het zo’n succes is geworden? Bijzonder is dat het erop lijkt dat de Nederlandse maakindustrie zich aan het heroriënteren is. Na jaren van hele hoge hoeveelheden productie, komt er een tijd om na te denken over ‘wat nu?’ Nederland loopt voorop in deze industrie, omdat we wendbaar zijn, maar ook omdat we openstaan voor nieuwe technieken. Dat is bijzonder: de gretigheid van onze ondernemers in de industrie. En ik hoor om me heen dat iedereen kansen ziet.”
FPT-Vimag heeft direct na afloop van TechniShow 2024 een uitgebreide enquête verspreid onder exposanten van de beurs. De resultaten van dat onderzoek zijn nog niet bekend. Die zullen tijdens de Algemene Ledenvergadering van FPT-Vimag in juni worden gedeeld. Wel kan Hugo
Oude Reimer (projectmanager van deze editie van TechniShow en met zijn bedrijf Oude Reimer exposant) delen dat over het algemeen de exposanten tevreden waren.
“TechniShow 2024 was het clubhuis van de maakindustrie. Iedereen kwam bij elkaar”, zegt Oude Reimer. “Ik merkte dat exposanten ook echt de behoefte hadden om weer naar deze beurs te gaan. Sommige partijen die er niet stonden, hebben me verteld dat ze achteraf baalden dat ze er niet bij waren. De basis van de beurs staat als een huis.”
Ook Oude Reimer ziet het beursklimaat veranderen, onder andere doordat er minder machines op de beursvloer stonden. “Maar uit de reacties blijkt wel dat de tendens is dat de meeste exposanten zeker nog in het concept geloven. Uiteindelijk is er zoveel informatie op internet te vinden tegenwoordig. Er zijn zoveel mogelijkheden, zoveel prikkels. Klanten kunnen door de bomen het bos niet meer zien. Daardoor worden ze juist meer en meer naar hun vertrouwde adviseurs geleid.” Hij onderstreept dat ook de exposanten TechniShow 2024 hebben ervaren als ‘een ouderwetse TechniShow’. “Uit de enquête lijkt ook te komen dat het evenement volgens de exposanten boven verwachting was. maar dat er ook echt wel verbeterpunten zijn. Dat geeft ons als FPT-Vimag - maar ook alle exposanten - een goede basis om naar de toekomst te kijken. We zetten ons de komende tijd in om bepaalde aspecten aan te passen. Ik verwacht wel dat er wat veranderingen kunnen komen, maar daarover zijn we met alle partijen in overleg. Zo zijn de kosten van de beurs een terugkomend thema. TechniShow 2024 is de belangrijkste beurs van de Benelux, maar het is niet goedkoop om jezelf er te mogen presenteren. Vooral de bijkomende kosten vielen soms tegen. Of, zoals een geënquêteerde het stelde: een hamburger moet wel betaalbaar blijven.”
BMO Automation winnaar TechniShow Innovation Award
BMO Automation heeft de TechniShow Innovation Award gewonnen. Tijdens de beurs ontving oprichter en directeur Frank Biemans van het bedrijf de felbegeerde prijs uit handen van de juryvoorzitter Eveliene Langedijk. BMO Automation heeft gewonnen met zijn Infinity-platform. Het versloeg de andere genomineerden Clever Bending met de Cube en Smart Factory met zijn real-time-informatie-software Volgens juryvoorzitter Eveliene Langedijk was het een lastige keuze. Volgens haar toonde het aantal inzendingen voor de door Renishaw ge-3D-printe prijs aan dat het met het innovatievermogen van Nederland en met de inventiviteit van de maakindustrie wel goed zit.
Volgens de jury heeft BMO Automation een nieuwe en procesmatige kijk op CNC-automatisering gecreëerd. Het verschil tussen de huidige generatie CNC-automatiseringen en het Infinity-platform is dat het niet langer zo is dat elke geautomatiseerde CNC-machine een ‘eigen eilandje’ is in de fabriek. Het is direct toepasbaar en lost bottlenecks in het proces op, vooral op logistiek gebied. Wel gaf de jury een opdracht mee aan de winnaar: juist de koppeling tussen onderdelen van dat logistieke proces ontbreken. Daar is nog ruimte voor verbetering.
Frank Biemans van BMO Automation: “De prijs is voor BMO Automation een heel mooi teken van waardering. Het is goed om te zien we met het team een product hebben waarmee we de goede richting op gaan. We ontwikkelen het platform steeds verder. Dus bouwen we ook door aan de logistieke aspecten van ons Infinity-platform.”
De maakindustrie van morgen is gebaseerd op processen, kennisdelen en samenwerking. Dymato-directeur Werner Meijer ziet dat digitalisering en automatisering daardoor veel belangrijker worden. Niet voor niets heeft het bedrijf uit Veenendaal kennisbijeenkomsten georganiseerd. Op 23 mei zal Jürgen Röders van de gelijknamige machinebouwer tijdens de Knowledge Session in Veldhoven zijn visie en inzichten delen in samenwerking met Mikrocentrum en ASML.
“Ken je Boston Dynamics?”, vraagt Meijer. Zijn ogen glimmen enthousiast als hij het heeft over het Amerikaanse bedrijf dat gespecialiseerd is in het maken van lopende robots. Vrijwel iedereen kent de clips van humanoïde Boston Dynamics-uitvinders die door een gymzaal of werkplaats huppelen. “Dat bedrijf, Boston Dynamics, is onderdeel van de Hyundai Motor Group.”
Meijer is net terug van een reis naar de fabriek van Hyundai-WIA in Zuid-Korea, en hij was onder de indruk van het niveau van engineering en innovatie van de Aziatische wereldspeler. “Hyundai heeft 175 typen machines. Het is een bedrijf dat compleet lean is ingericht en totaaloplossingen in de maakindustrie kan bieden. Ik zag een AMR-systeem met een robot die zes machines tegelijk kon bedienen.” Wat hij maar wil zeggen, is dat Hyundai-WIA, het merk waarvan Dymato de importeur voor Nederland en België is, aan de top staat als het gaat om bewerkingsmachines. Maar vooral in het denken in processen.
“Het totale proces wordt steeds belangrijker. Met name zaken als digitalisering en de interne logistiek verdienen meer aandacht. Dymato heeft oplossingen in huis, en samenwerkingen met partners, om bedrijven daarbij te helpen”, zegt Meijer.
Tijdens TechniShow 2024 had het bedrijf uit Veenendaal dan ook specifiek een andere benadering van de stand-invulling gekozen. In plaats van het tonen van machines alleen, stond een auto (niet toevallig een Hyundai) centraal. “Als je ziet dat Hyundai WIA met een oplossing komt waarbij autonome mobiele robots, de zogenoemde AMR’s, collaboratieve robots en machinegereedschappen harmonieus samenwerken om EV-onderdelen te produceren zonder menselijke tussenkomst, dan is het duidelijk voor mij dat we als Dymato nog veel meer te bieden hebben. Neem de nieuwe 9-assige multitaskingmachine die de functies van een draaibank en een bewerkingscentrum combineert. En wat dacht je Hanwha, wereldspeler voor wat betreft langdraaimachines? Zij komen nu met een nieuwe innovatie, de XM20 machine. Een krachtige 7-assige automatische draaibank, gespecialiseerd in tandheelkundige producten en de medische wereld.”
CONCURREREN
Een ander paradepaardje in de stal van Dymato is Röders. “Neem de Röders Precisie Productie Cel. Deze RPT 600 DSH biedt geïntegreerde functionaliteit, door frezen, slijpen en meten te combineren in één machine”, zegt Meijer. Het nieuwe thermische concept Precitemp zorgt voor hoge stabiliteit en precisie, terwijl quasi-hydrostatische lineaire rollen geleidingen zorgen voor hoogwaardige oppervlakken. Efficiënte kwaliteitscontrole wordt mogelijk gemaakt door direct te meten met meetstrategieën in de machine, die dan ook meetprotocollen kan genereren, waardoor aparte meetruimtes overbodig worden. Het ergonomische ontwerp en de toegankelijkheid maken de machine klaar voor automatisering, met opties voor een gereedschapswisselaar en draaizwenktafel.
De RCF 30 van Röders, een compacte en modulaire automatiseringsoplossing, biedt flexibiliteit met een ingebouwd gripperwisselstation voor het
hanteren van pallets en gereedschappen. Het veelzijdige ontwerp maakt compacte plaatsing aan de voorkant van de bewerkingsmachine mogelijk. Het RCF30-concept kan worden verlengd, zodat meerdere machines met één oplossing kunnen worden geladen.
Meijer wil met Dymato meer en meer een kennispartner worden, waarbij samenwerking in de keten, kennisdelen en processen centraal staan. Daarom heeft Dymato een kennisbijeenkomst georganiseerd. Op 23 mei zal Jürgen Röders van de gelijknamige machinebouwer tijdens de Knowledge Session in Veldhoven zijn visie en inzichten delen omtrent de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van het innovatieve koelsmeerconcept Mediumverteiler, en uitleggen hoe ze hoge kostenbesparingen mogelijk maken.
Dit systeem, ontwikkeld in Duitsland, is een alternatief voor nat frezen en MQL (Minimal Quantity Lubrication). Het kan worden gebruikt voor droge bewerking (spanen worden weggeblazen met perslucht) en als voor koelsmeren met luchtolienevel. Dat laatste kan bijvoorbeeld bij het bewerken van gehard staal worden toegepast. Net als bij een MQL-systeem gebeurt de smering tijdens het frezen met een mix van oliedruppels en perslucht. Het grote verschil is dat bij de Mediumverteiler de nozzlehouder in een vaste positie op het spindelhuis is gemonteerd. Aan deze houder zijn de aansluitpunten voor olie en perslucht bevestigd. De zestien sproeiers in de Mediumverteiler creëren een tot 6 bar sterke ring van luchtolienevel die naar beneden rond het gereedschap wordt geblazen. Ongeacht de positie van de spil en de snelheid waarmee hij draait, blijft de luchtolienevelring in een constante positie ten opzichte van de snijkanten en het gereedschap, omdat de Mediumverteiler niet meedraait. Hierdoor wordt de nevel naar het snijvlak getrokken en komt de smering precies daar waar nodig.
Dit koelsmeerconcept biedt meerdere voordelen die interessant zijn voor de Nederlandse high-tech toeleveringsindustrie. Röders diept deze in de Knowledge Session verder uit. Het innovatieve koelsmeerconcept draagt bij aan de thermische stabiliteit van de CNC-machine. Omdat er geen zware pompen voor de koelsmeerunit nodig zijn, ligt het energiegebruik lager. Hierdoor dalen de energiekosten en verkleint het verspanend bedrijf de CO2-voetafdruk.
Meijer: “Röders is bereid om zijn kennis en ervaring te delen. Het mooie van de Mediumverteiler is dat er geen water wordt gebruikt, en slecht een geringe hoeveelheid olie. Hierdoor komen de onderdelen veel schoner van de machine, zodat het reinigen na het bewerken eenvoudiger wordt. Er blijft geen koelmiddel achter op het geharde staal. De keuze van een goede Mediumverteiler is daardoor meer dan alleen de bewerking zelf. Het is een oplossing die ervoor zorgt dat je je kosten verlaagt, het proces stabieler maakt, en kwalitatief betere oppervlakken freest.”
“Gereedschappen sleutel in procesbeheersing”
“Onze merken helpen bij het verbeteren van het productieproces”, claimt Frederik Tattersall. Volgens de directeur van Magistor is het daarom ongelofelijk belangrijk dat zijn mensen al vroeg met de klant om de tafel zitten. Want hij kan aantonen waarom verspaningsgereedschappen het verschil maken. “Je kan een Mercedes niet met een Lada vergelijken.”
Hoe belangrijk zijn verspaningsgereedschappen nou eigenlijk in een machine? Veel belangrijker dan men denkt, vindt Frederik Tattersall. Hij is directeur van Magistor, distributeur in verspaningsgereedschappen en meermalige straalmiddelen. Om dat te illustreren, heeft hij een voorbeeld waarin een onderdeel het geheel verbetert. “Neem een auto die op de eerste de beste banden rijdt. Die slijten misschien hard en maken misschien lawaai. Wat nou als ik er een A-merk band onder gooi? Direct minder lawaai, maar ook minder slijtage en minder brandstofgebruik. Alleen maar door de beste banden onder de auto te monteren, loopt het geheel beter.”
Het is voor hem de belangrijkste taak: hoe krijgt hij over de bühne dat een ogenschijnlijk klein onderdeel het hele productieproces zo kan verbeteren? “In mijn functie moet ik ervoor zorgen dat we zo snel en vroeg mogelijk bij onze klanten aan tafel zitten. Zo kunnen we helpen om met een machine meer rendement te halen. Hoe? Door te analyseren en aan te tonen dat het proces beter kan.” Een voorbeeld is Fokker Verspaning, het tegenwoordige GKN Aerospace. Zij moesten zich ook onderscheiden door slimmer te produceren en zijn doorlooptijd te reduceren. Nu geeft de Production Process Specialist van Fokker Verspaning/GKN Aerospace aan dat door het inzetten van de gereedschappen van Magistor het inderdaad gelukt is om van een aantal producten de doorlooptijd te verbeteren. “Het ging ze niet om een boortje. Het ging ze om het proces.”
DOORGROEIEN
zijn, waarin alles gedigitaliseerd is. We zijn ISO-gecertificeerd. Dat zijn belangrijke stappen om verder te groeien. Want er zijn veel kansen en doorgroeimogelijkheden. Ik zie bijvoorbeeld dat we in België een rol kunnen spelen in de luchtvaart en automotive. Maar ook in Nederland is meer dan genoeg groei mogelijk.”
Waarin onderscheidt Magistor zich ten opzichte van andere gereedschapsleveranciers?
Tattersall: “We zijn heel flexibel en hebben korte lijnen. Niet alleen met onze klanten, maar ook met de fabrikanten. Dat betekent concreet dat we soms op de productievloer staan bij een klant, en dat die een bepaalde wens heeft voor een specifieke gereedschap. Dan praten wij met onze fabrikant en passen het aan.”
Daar zit soms wel een prijskaartje aan, geeft Tattersall toe. En dat is lastig. “Maar je kan een Mercedes niet met een Lada vergelijken. Een hogere prijs betekent in ons geval dat je in je hele proces juist bespaart. We hadden een klant die een prijsverschil zag tussen een product van ons en van een concurrent. Maar als je dan naar hun proces kijkt, zie je dat met het ‘goedkopere’ product een proces drie uur duurde. En met onze boor was het product in anderhalf uur klaar. Als we de kans krijgen om de machines en processen van onze klanten te analyseren, komen er geregeld dit soort verhalen uit. Prijs is een perceptie. Het hele proces vertelt de waarheid. We zijn een club met zowel technische knowhow als ervaring. Wij kunnen de vertaalslag maken naar de praktijk.”
Tattersall werkt sinds 2020 als Managing Director bij Magistor, toen hij als onderdeel van een investeringsmaatschappij potentie zag in het bedrijf. Van origine is Tattersall namelijk meer een bedrijfsstrateeg en operationeel manager. “Toen ik hier kwam, zag ik de kracht van het merk Magistor. De gereedschappen zijn goed, de straalmiddelen zijn goed, maar vooral de mensen zijn goed.” Magistor zat in 2020 in een overgangsfase. Dat maakte het bedrijf nog interessanter. Door te investeren in nieuwe IT-infrastrucuur, zoals een nieuw erp-systeem en e-commerce-software, maakte Magistor een duidelijke professionaliseringsslag. “Er is een compleet nieuw maga-
Ondanks dat Tattersall geen technische achtergrond heeft, gaat hij geregeld met de mensen van de buitendienst mee. Waarom? “We kunnen alleen succesvol zijn als we weten wat bij de klanten past. Dus kijk ik graag mee, probeer ik verbindingen te maken. En dat ik van origine geen techneut ben, heeft soms ook voordelen. Ik ben onbevangen en kijk soms met een andere, meer procesmatige blik naar het proces van onze klanten.”
Dat is eigenlijk precies de transitie die Magistor de afgelopen decennia heeft gemaakt: van een groothandel naar een speler die toegevoegde waarde biedt. “We zijn niet het grootste bedrijf, maar we zijn wel doorgegroeid naar een meer dan volwassen speler.”
Arbeidsmarktproblemen?
“Stop
Arjen van Dulst baalt er geregeld van. Heeft hij voor zijn bedrijf Electrotool eindelijk een goede werknemer gevonden, komt er een headhunter langs die dat goede talent onder zijn ogen weg ‘jat’. Vervolgens mag Van Dulst weer op zoek naar een nieuwe werknemer. En waar komt hij uit? Inderdaad, bij eenzelfde soort recruiter. “Een recruiter haalt mensen bij je weg, en dan kom je daarna zelf weer uit bij een recruiter”, verzucht hij. Tijdens TechniShow 2024 spreekt Van Dulst met twee arbeidsprofessionals.
“Stel: je bent ondernemer en zoekt personeel. Dan moet je vissen in de vijver die arbeidsmarkt heet. Dan zit je daar, aan de kant van die vijver. Met een bamboehengeltje. Een paar meter verderop zit een sportvisser, met de allerbeste en allernieuwste visuitrusting. Deze man - een recruiter - hengelt de ene na de andere vis binnen.
De parabel komt van Chris Meijnen, directeur van Orbit Loopbaanadvies. “Die sportvisser haalt de vijver leeg. Logisch. Dat is wat hij kan. Daar is hij goed in. Dat is zijn competentie. En daarom wordt hij gevraagd door andere werkgevers om goede werknemers te vinden. Ik zou
als ondernemer die personeel zoekt, zeggen: gooi dat bamboehengeltje weg en huur samen met een aantal werkgevers in jouw buurt en in jouw sector zelf een professional in. Als je ‘eigen sportvisser’ iemand uit die vijver plukt en dat mogelijke personeelslid niet bij jouw bedrijf past, dan past hij wellicht bij een ander bedrijf uit jouw ondernemerskring.”
CAPACITEIT
Het punt van Meijnen is dat een techneut geen expert is op het gebied van employer branding of rekruteren. Van Dulst erkent dat ruiterlijk. “We zijn een mkb-bedrijf. We hebben een mooi team en dat willen we
wij zijn uw partner in de
Benieuwd naar de mogelijkheden?
Bezoek onze website of neem contact op en informeer naar de mogelijkheden.
Bezoek onze website of neem contact op en informeer naar de mogelijkheden.
Benieuwd naar de mogelijkheden?
houden en uitbreiden. Maar het is tegenwoordig moeilijk om technische mensen te werven. Het is een continue paringsdans om mensen enthousiast te maken voor je bedrijf.”
Meijnen: “Ik zie bij onboardingprogramma’s vaak dat bedrijven dat gedeelte niet zo goed op orde hebben. Veel nieuwe mensen vertrekken na een jaar alweer. Dat is natuurlijk vervelend. Heb je net mensen met veel pijn en moeite naar binnen kunnen krijgen, blijken ze vervolgens niet te aarden en gaan ze weg. Dat komt omdat je capaciteit nodig hebt om nieuwe mensen te begeleiden. Maar die capaciteit is er niet, want alle maakbedrijven zijn druk. Nieuwelingen voelen zich daardoor al snel verloren binnen een organisatie.”
LUI
Jeroen Snip is recruiter/head hunter in de techniek. De meeste mensen die hij benadert en die aangeven niet geïnteresseerd te zijn in een overstap, laten weten dat ze nog genoeg uitdagingen vinden in hun huidige baan. Het is voor Snip duidelijk dat een werknemer eigenlijk niet een baan wil die bij hem past, maar meer een baan waarin hij kan groeien. “Ik krijg van opdrachtgevers het verzoek om iemand te vinden die én hieraan voldoet, én daaraan én daaraan. Als het me al lukt om zo iemand te vinden, is het voor die persoon na een jaar al niet meer interessant. Been there, done that. Mijn suggestie is dus om niet voor een hbo’er te gaan, maar vaker voor een mbo’er te kiezen en te investeren om iemand naar een hoger niveau te begeleiden.”
Meijnen is kritisch op werkgevers en vindt ze zelfs een beetje lui. Er komt immers toch altijd wel een recruiter met een kandidaat langs. Van Dulst riposteert: “Ik vind potentiële werknemers ook wel wat lui. Ze gaan naar een recruiter en laten die een baan uitzoeken. Ik zou mijn eigen toekomst niet uit handen geven. Ik zou zoeken bij welke werkgever ik wil werken en mijn cv opsturen.”
Eigenlijk een moderne vorm van solliciteren, merkt Snip op. “Ik zie na-
“We concurreren in de industrie met allemaal ‘zielige’ branches”
melijk nog steeds bedrijven die een houding hebben dat je blij mag zijn om bij hen te mogen komen werken. Terwijl ze eigenlijk de rode loper zouden moeten uitrollen voor een gemotiveerd persoon die een cv opstuurt omdat hij je bedrijf leuk genoeg lijkt om voor te werken.”
Maar hoe lossen we het arbeidsprobleem dan op? Een kant-en-klare oplossing is er niet. Volgens Snip is het goed als je out-of-the-box denkt. Een voorbeeld? Probeer eens mensen (al dan niet van binnen je organisatie, maar mogelijk ook externen) iets te laten doen waarvoor ze in eerste instantie niet zijn gevraagd. “Twintig jaar geleden sprak men weleens over job rotation. Als iemand er zin in had, kon hij of zij een maandje wat anders doen. Soms kwamen er tropische verrassingen uit voort. Is dat de oplossing? Nee. Maar het is een middel om je te realiseren dat je niet altijd hoeft te kijken naar de papieren of ervaring die iemand heeft.” Bij Electrotool kijken ze op dit moment of zij-instromers een pleister kunnen zijn. Ook Van Dulst weet dat dat geen blijvende oplossing is, maar hij moet wat. Want misschien zien mensen uit andere sectoren niet hoe mooi het werk in de industrie is. “Je bouwt wat. Je creëert wat. Je zet echt wat neer, van nul naar een draaiende productielijn na drie maanden. We zitten in een creatieve industrie. Dat is mooi werk en geeft trots. Daarop zetten we in: meer trots.”
Meijnen slaat aan bij het horen van het woord ‘trots’. “De zorg heeft dit probleem. Onderwijs heeft dit probleem. We concurreren in de industrie met allemaal ‘zielige’ branches. Techniek is blijkbaar sneu. En dus zijn alle drie de branches al twintig jaar een soort slachtoffer, want we hebben het zo moeilijk om werknemers te vinden. Onzin. We maken mooie dingen en daarop mag je trots zijn. Kom naar onderwijs, techniek of zorg, want het is zo leuk? De realiteit is dat je in de dienstverlening twee keer zoveel kan verdienen. Dat zijn blijkbaar de winnaars? Dan gaan sollicitanten daar dus ook naartoe. Maar techniek levert 125 cent op per euro die erin zit. Dienstverlening kost de maatschappij geld. Stop dus met slachtofferschap. De technische afhankelijkheid groeit. En uiteindelijk zijn de techneuten de winnaars.”
Suer Stahltechnik combineert KOHLER-richtmachine met Timesavers-ontbraammachine:
“Een product is na het laseren niet klaar”
Wat is het verschil tussen Duitse en Nederlandse verspaners en plaatbewerkers? Het gangbare beeld is dat het bij onze oosterburen vooral om grote series gaat en dat in ons land flexibiliteit en precisie veel meer een rol spelen. Bij Suer Stahltechnik in het Duitse Raesfeld bewijst Leonard Suer met zijn team van twaalf medewerkers het tegendeel. Het jonge bedrijf levert plaat- en kantwerk van het hoogste niveau. Cruciaal in de productie is het samenspel tussen de Timesavers 42 RB en de 85P.1600 Peak Performer richtmachine van KOHLER.
Als je binnenkomt bij Suer Stahltechnik in Raesfeld, net over de grens in de Duitse deelstaat Noordrijn-Westfalen, is het direct duidelijk: dit bedrijf heeft een plan. In het midden van de hal staan producten, halffabrikaten en onderdelen opgesteld. Alles ingedeeld in vakken met symbolen, zodat direct duidelijk is voor wie of voor wat ze bestemd zijn. Aan de randen van de hal staan de machines: een Trumpf-lasersnijder, drie Amada-kantbanken, en een kleine CNC-machine. Alles logisch - procesmatig zelfs - opgesteld. En aan de kop van alles een 42 RB van Timesavers en een 85P.1600 Peak Performer-richtmachine van KOHLER. Het proces staat centraal, de machines zijn A-merken.
De bedenker van het plan is Leonard Suer. De jonge ondernemer heeft Suer Stahltechnik in 2020 opgericht met als doel om de hoogste kwaliteit plaatbewerking te leveren, met korte levertijden. Dat vereist veel flexibiliteit. “Onze klanten zijn veelzijdig. Dat varieert van machinebouw tot staalen hallenbouw, en ook leveren we aan railing- en trappenbouwers. Alles rond staal. In principe leveren we regionaal, maar we bestaan nog niet zo lang. We hebben wel al een Nederlandse klant.”
Wat direct opvalt, is dat Suer meer wil met plaatbewerking. “Het product is na het laseren niet klaar. We willen alle voorbereidingen en bewerkingen kunnen uitvoeren voor de klanten. We zijn vakmensen en willen een goede leverancier zijn. Als je, zoals ons, hoogwaardige plaatbewerking wil leveren, moet je een stap verder gaan dan anderen. Een voorbeeld? Onlangs wilde een klant een nieuw product. We konden het aanvankelijk niet maken. Maar de klant heeft met ons overlegd, en samen zijn we tot de conclusie gekomen dat we met een nieuwe machine de klant toch konden bedienen. We losten dus zijn probleem echt op als partners.”
Die partnerschap is precies waarom Suer met KOHLER en Timesavers in zee is gegaan. De uitdaging was dat laserdelen spanning hadden. KOHLER bood een mooie oplossing. De Timesavers wilden ze ‘koppelen’ aan de nieuwe richtmachine. “Het proces moest als volgt gaan: metaal gaat door de richtmachine, daar moest de spanning eruit worden gehaald, en het metaal moest meteen naar de ontbraammachine. Zo kan je met één werknemer twee machines bedienen. Het scheelt tijd, ruimte en energie.” Eigenlijk was de praktijk nog beter dan de theorie. KOHLER en Timesavers waren namelijk helemaal niet bang om op deze manier samen te werken. Ze hebben samen een plan gemaakt en daarin ook gekeken naar hun eigen kracht en zwaktes. Resultaat: de ene machine versterkt de andere. Door het richten loopt de Timesavers beter, door de terugvoer is het richten weer makkelijker.
Suer en zijn klanten merken dat de kwaliteit van de producten is toegenomen. “De klanten ervaren meerwaarde. Ze merken bijvoorbeeld dat ze metalen delen beter kunnen doorvoeren. Het metaal is ook beter te coaten of te verzinken, doordat de spanning verdeeld is en de oppervlaktes ontbraamd zijn. Onze producten zijn beter, waardoor de producten van onze klanten ook beter zijn.”
TEAM
Richard van Noordenne is area sales manager bij Timesavers, en verantwoordelijk voor het project. Hij kijkt met trots terug op wat er is neergezet bij Suer. Het was het eerste project dat hij voor Timesavers volledig heeft begeleid. “Samen met onze partner 1A-Maschinen en KOHLER als leveranciers, en Suer als klant. Waarom het zo mooi was? Het ging niet om de verkoop van een machine alleen. Het was een samenwerking tussen alle partijen. Elke partij heeft zich opengesteld om niet alleen het beste product, maar ook het beste proces te leveren. We functioneerden echt als een team.”
Gedurende de onderlinge gesprekken werd meer en meer duidelijk hoe het eindresultaat moest zijn, en pakte ieder zijn deel op. Van Noordenne weet dat elke partij in eerste instantie natuurlijk verantwoordelijk is voor ‘zijn’ onderdeel van het geheel. Maar er waren veel oplossingen nodig, en koppelingen tussen de machines waarmee ze rekening moesten houden. Continu overleg was cruciaal, tot en met de eindoplevering. Van Noordenne: “Dit leidde tot een bijzondere combinatie van onze 42 RB en de 85P-richtmachine van KOHLER. De ‘KOHLER’ is belangrijk voor de verdere verwerking in de Timesavers-machine. Het richten zorgt ervoor dat wij ook beter kunnen ontbramen, kantafronden en finishen. En andersom klopt het ook. In de opstelling bij Suer is er een terugvoermogelijkheid, waarbij plaatdelen weer naar de KOHLER-machine gaan.” Suer had al een ontbraammachine uit de 42 RB-serie van Timesavers, maar die was geschikt voor delen tot 1.350 millimeter breed. De nieuwe Timesavers gaat tot 1.600 millimeter breed en sluit perfect aan op de KOHLER. De 42 RB heeft een multi-roterend borstelaggregaat met acht borstels die gelijkmatig rond de randen van het metaal ontbramen. Dit maakt het mogelijk om een radius van 2 mm te bereiken op zacht staal, en nog meer op zachter materiaal zoals aluminium. De machine is gericht op ontbramen, finishen, het afronden van kanten en het verwijderen van laseroxide. Oxide verwijderen zorgt voor een schoon oppervlak en is cruciaal voor een goede hechting bij het coaten en verzinken.
Opvallend detail aan deze 42 RB is de constante hoogte van 1.040 millimeter. Dat sluit perfect aan bij de hoogte van de KOHLER 85P.1600 Peak Performer. Zo kan een goede doorvoer worden gegarandeerd. Max Burgert, product manager bij KOHLER, onderschrijft het belang van richtmachines. “Richten is meer dan het rechtmaken van een plaat. Door het richten worden de aanwezige spanningen in het materiaal in evenwicht gebracht en sterk gereduceerd. Door het snijden - autogeen-, plasma- of lasersnijden - of ponsen kunnen de spanningen in een plaat vrijkomen waardoor het materiaal zich sterk zal vervormen. Deze vervorming zorgt tijdens het snijden en ponsen al direct voor grote nadelen, maar heeft ook gevolgen voor eventuele vervolgprocessen. Gerichte plaatdelen laten zich nadien ook veel makkelijker kanten en lassen, zodat grote tijdsbesparingen kunnen worden gerealiseerd.”
Hoe lager de spanning en hoe gladder de onderdelen, hoe gemakkelijker ze kunnen worden gekant, gelast en gemonteerd. Enorme voordelen zijn de grotere herhaalbaarheid van de buighoek bij het vouwen en de pasnauwkeurigheid van de onderdelen bij het lassen, doordat de spanningen in het plaatwerk tot een minimum worden beperkt en de onderdelen minder vervorming vertonen. Hierdoor wordt het verdere werk procesbetrouwbaarder en efficiënter.
De ‘85P’ die bij Suer staat, is uitgevoerd met een reinigingssysteem. Het regelmatig verwijderen van vuildeeltjes van de richtrollen en steunrollen mag niet worden nagelaten, vooral wanneer een mix van staal en roestvrij staal wordt verwerkt. Dit voorkomt dat er metaalstof achterblijft. De rollen en rollers kunnen tussen twee richtklussen eenvoudig door slechts één persoon worden gereinigd.
Burgert: “Energie-efficiëntie wordt elke maand belangrijker voor de gebruikers. In principe werken alle KOHLER-nivelleringsmachines zonder hydrauliek. Het resultaat: weinig onderhoud, geen lekkages, ongevoeligheid voor temperatuurschommelingen, hogere energie-efficiëntie en verbeterde milieuvriendelijkheid. Vanaf de 85P-serie zijn alle Peak Performers bovendien uitgerust met een krachtige en energiezuinige directe aandrijving. Dit vermindert het energiegebruik aanzienlijk; tegelijkertijd wordt de directe aansturing vergroot en worden de onderhoudskosten verder verlaagd.”
BEDIENING
Een andere feature van KOHLER en Timesavers is de barcodescanner. Via een QR-code komen alle data in het centrale systeem. Samen met een cameraopstelling in zowel de KOHLER-nivelleringsmachine als de Timesavers 42 RB helpt het de bediener van de machines. Raoul Knoop is chef werkplaats en zorgt ervoor dat alle machines goed lopen. “De bediening is echt heel makkelijk. Kan je met een tablet werken, dan kan je ook deze machines bedienen. Het mooie is dat de KOHLER en de Timesavers echt samen functioneren. De KOHLER is de master en de Timesavers is de slave. Loopt de KOHLER terug, dan loopt de Timesavers ook terug. Het resultaat is dat er minder breuk is en dat het geheel gewoon continu doorloopt.”
Door de compacte bouwwijze kunnen ook kleine delen worden ontbraamd, mede door de integratie van een magneetband. Dat maakt het bewerken van kleinere onderdelen veel makkelijker. “We laseren delen zelf, en het kan gebeuren dat delen na het snijden een spanning hebben of krom zijn. We richten ze voor onze klanten, maar ook voor onszelf, zodat we de producten beter kunnen verwerken. We verwerken voornamelijk groot plaatmateriaal. Als dat plaatwerk krom is voordat we het gaan snijden, richten we het. Zo genereren we procesbetrouwbaarheid op de laser. Wanneer de lasergesneden delen krom zijn, richten we die ook, zodat de producten sneller worden afgehandeld bij het kanten, slijpen en boren.”
Technalia maakt verhalen over en voor de techniek. Door tekst, beeld en het gebruik van social media vertellen we die verhalen aan de wereld. Over het kloppende hart van een machine, over de structuren van een cel of toekomst van 5G. Maar de verhalen gaan vooral over de mensen. Want mensen maken techniek mogelijk.
Meer weten? www.technalia.nl
AI is een revolutie, volgens Trumpf. En dus zet de Duitse fabrikant van werktuigmachines en lasers voor de industriële productie sterk in op de nieuwe technologie. Tijdens Intech 2024, de huis-show van Trumpf, introduceerde het bedrijf nieuwe AI-oplossingen. De CEO Laser Technology deed daarbij een bekentenis: “AI werkt, maar ik weet niet hoe.”
Hagen Zimer is CEO Laser Technology bij Trumpf en hij moet bekennen dat hij het niet weet. AI is ook voor hem een soort van ‘zwarte doos’. “Ik weet hoe een machine werkt. Maar AI laat de machine sneller en beter functioneren dan onze engineers het kunnen. AI werkt, maar ik weet niet hoe. Dat is fascinerend en misschien ook eng.”
Stephan Mayer, CEO Machine Tools bij Trumpf, valt hem bij. “Het is shocking hoe snel AI gaat”. Het duo zit een zaal vol journalisten voor tijdens Intech 2024, de huis-show van Trumpf in het Duitse Ditzingen. Het belangrijkste onderwerp is AI. En wat AI kan betekenen voor de machines van Trumpf en voor de klanten.
“AI kan je helpen om je prestaties te verhogen en je processen te verbeteren. De basis is dat AI patronen kan herkennen uit big data. En op basis van die patronen kan je beslissingen nemen die tot een betere uitkomst leiden”, zegt Mayer.
Een voorbeeld is het verbeteren van het afhalen van gesneden producten. Een gesneden deel moet uit de plaat worden gehaald. Zo’n deel kan blijven ‘plakken’. Dat kan je vooraf bij het nesten niet voorspellen. Maar het maakt automatiseren wel lastiger, omdat een machine stil komt te staan als het afhalen niet goed lukt. AI kan helpen, door honderdduizenden
vormen te vergelijken met elkaar. Zo is vooraf duidelijk welke delen wel en welke delen geen probleem veroorzaken bij het uithalen. Dan kan je niet-problematische delen in de nacht laten maken. De andere kunnen overdag worden geproduceerd, wanneer er meer engineers aanwezig zijn om de problemen op te lossen.
ATOOMBOM
Mayer en Zimer zijn overtuigd van de kracht van AI. Zimer vergelijkt het met de ontwikkeling van de atoombom: “De geest is uit de fles, net als bij de A-bom. Die is bedacht en het kan niet worden teruggedraaid. De vraag is dus hoe we een techniek als AI aanwenden voor het goede voor de mensheid.”
Daarom kwam Trumpf tijdens Intech 2024 met een eerste versie van een oplossing die ontwerpers ondersteunt op basis van kunstmatige intelligentie (AI). De iAssist-software analyseert verbeteringen aan samenstellingen en suggereert manieren om dit ontwerppotentieel te realiseren. Het enige dat ontwerpers hoeven te doen, is het STEP-bestand voor de samenstelling uploaden. In enkele seconden analyseert de op AI gebaseerde software de gegevens en genereert hij een resultaat. “Met iAssist kunnen ontwerpers veel sneller zeer goede resultaten behalen”, zegt Jörg
Heusel, R&D-manager voor plaatmetaalontwerp bij Trumpf. “In plaats van onderdelen te verbeteren door middel van trial-and-error, toont de software automatisch waar het grootste potentieel voor optimalisatie ligt. Dit levert betere resultaten op en helpt bedrijven efficiënter te worden.”
Tijdens de analyse houdt iAssist ook rekening met economische factoren en laat het bijvoorbeeld zien hoe materiaal kan worden bespaard of productiestappen kunnen worden geëlimineerd.
Voor dit project werkt het team van Heusel samen met Optimate, een start-up die is voortgekomen uit Trumpf, en het Karlsruhe Institute of Technology (KIT). De iAssist-oplossing maakt gebruik van AI-algoritmen van Optimate om individuele componenten te verbeteren, en een algoritme dat door Trumpf is getraind om de samenstelling als geheel te optimaliseren. Voor dit doel heeft Heusel met zijn team meer dan tweeduizend samenstellingen geclassificeerd op basis van hun optimalisatiepotentieel. Parallel daaraan gebruiken studenten van KIT iAssist om het ontwerp van samenstellingen te verbeteren. Trumpf gebruikt vervolgens deze gegevens om de AI verder te trainen. Op dit moment stelt Trumpf iAssist gratis beschikbaar voor alle geïnteresseerde gebruikers. “Klanten kunnen de software gebruiken om hun componenten te optimaliseren”, legt Heusel uit. “Wij kunnen vervolgens hun gegevens gebruiken om de AI verder te trainen en de kwaliteit van de analyse voortdurend te verbeteren”. Trumpf heeft verdere plannen voor de software, namelijk om de ontwerpdata voor componenten te koppelen aan productiegegevens van de machines die ze produceren. “Als er bij-
voorbeeld een probleem is met het snijproces tijdens de productie, analyseert de software automatisch of een ontwerpfout de oorzaak is”, zegt Heusel. “Als dat het geval is, houdt iAssist hier rekening mee tijdens de analyse.”
VOORSPRONG
Tijdens Intech 2024 presenteerde Trumpf ook de zogenoemde Runability Guide, een eerste versie van een nieuwe, op AI gebaseerde oplossing die productiemedewerkers helpt bij het snel en gemakkelijk inwerken van de TruMatic 5000 pons-lasermachine. Op dit moment moeten gebruikers bij het produceren van een nieuwe order met een nieuwe geometrie of van nieuwe materialen individueel het machineprogramma testen. Dit leidt tot stilstand van de machine, die snel kan oplopen, vooral bij volledig geautomatiseerde machines die veel verschillende onderdelen produceren. Met de AI-ondersteunde software Runability Guide van Trumpf kunnen gebruikers stilstandtijden van maximaal 20 minuten vermijden bij het inwerken van het systeem. Op basis van verschillende evaluatiemodellen toont de nieuwe inwerkassistent voor elke nieuwe opdracht of de TruMatic vijfduizend onderdelen direct kan produceren of dat handmatige interventie nodig is. “Onze Runability Guide geeft bedrijven een voorsprong in productiviteit en concurrentievermogen”, legt Jonathan Eberle, projectleider bij de ontwikkelingsafdeling van Trumpf, uit. “Dit bespaart niet alleen tijd, maar betekent ook dat ze de vaardigheden van medewerkers kunnen inzetten voor andere waardecreërende taken of voor het opleiden van nieuw personeel.”
Bij het automatisch produceren van onderdelen kunnen problemen optreden. Zo kan een geautomatiseerde machine het onderdeel mogelijk niet schoon verwijderen uit het restmateriaal. Het resultaat is stilstand van de machine totdat een productiemedewerker het onderdeel handmatig uit het machine-interieur heeft verwijderd en het proces heeft hervat. Of het onderdeel zonder onderbreking van het proces kan worden verwijderd, hangt onder andere af van de geometrie en de positie van de grijpers op het werkstuk. In dit geval controleert Trumpf’s Runability Guide bijvoorbeeld hoeveel het onderdeel zal buigen als gevolg van de zwaartekracht tijdens verwijdering en daardoor mogelijk het proces kan vastlopen. Als een vooraf ingestelde grenswaarde wordt overschreden, markeert de software het betreffende gebied in rood. Dit betekent dat gebruikers onmiddellijk kunnen zien welke delen van een opdracht aandacht vereisen. Naast het analyseren van mogelijke problemen, adviseert de software ook welke opdrachten geschikt zijn voor de nachtploeg. “Normaal gesproken zou een expert de geometrie van het onderdeel moeten beoordelen, samen met het materiaal, de plaatdikte en andere factoren,” zegt Eberle. “Maar onze oplossing gebruikt AI om deze beslissing te nemen en leert ook van de praktijk voor toekomstige problemen.”
Zimer: “En dat vanaf je laptop. Het is magisch.”
Lagere omsteltijden zijn een belangrijk aspect van verspanen. Daarom maakt de draai-freesmachine G320 van Index Traub het verschil, stelt Eddo Cammeraat. Hij is directeur van Laagland en leverancier van het Duitse merk in de Benelux. “Kortere cyclustijden en complete bewerkingen maken het verschil”.
“Er komt een nieuwe generatie aan, die op een andere manier naar metaalbewerking kijkt”, zegt Eddo Cammeraat. De directeur van Laagland is aanwezig bij de Open Dag van Index Traub, waarvan Laagland de exclusieve leverancier in de Benelux is. Er worden tijdens de huisshow van de fabrikant van CNC-machines weinig primeurs gedeeld, als het gaat om nieuwe bewerkingscentra. Of het moet de aandacht zijn voor de G320 draai-freesmachine (waarover verder meer). Centraal staat een andere manier van werken in de maakindustrie.
“Verspaners kunnen soms nog vasthouden aan wat ze gewend zijn. Men denkt nog vaak alleen aan freesbanken en is minder bekend met bijvoorbeeld revolvers. En een draaier heeft minder fiducie in een freesspil. Bij Index Traub hebben we een oplossing bedacht: een draai-freescentrum met twee revolvers. Twee werkstukken simultaan bewerken met drie gereedschappen zorgt er voor dat we zesvlaksbewerkingen kunnen uitvoeren. Dit in tegenstelling tot vijfvlaks, zoals op een traditionele freesbank.”
Index Traub zet in zijn concept een freesdeel en een werkstukdeel in. Als je een werkstuk hebt bewerkt en de andere kant wilt bewerken, zal je het product normaliter ofwel uit de machine moeten halen, ofwel met een robot moeten omdraaien. De draai-freesmachine van Index Traub pakt het werk echter zelf over, zodat je ook aan de andere kant kan bewerken. “We hebben het getest, samen met NTS Norma. Zij zijn gespecialiseerd in ultra-precieze productie, mechatronische assemblages en cleanroomassemblage. We hebben daar met Laagland het proces van A tot Z begeleid en samen met NTS Norma een ander concept van draaien en frezen neergezet. Het is namelijk anders dan traditioneel frezen en draaien. Het is een automatiseringsslag, en dus een andere manier van produceren en denken.”
OPNIEUW
Het grootste voordeel volgens Cammeraat is dat je met de huidige machine van Index Traub zowel vijf- als zesvlaks kan bewerken. “Vijfassig frezen is misschien optimaal, maar er is een hele serie producten waarbij je met een draai-freescentrum juist voordelen hebt. Bijvoorbeeld kortere cyclustijden, en dat je er complete bewerkingen op kan uitvoeren. Je kan erop slijpen en er binnendraaiwerk op uitvoeren. Eigenlijk ben je aan het multitasken.”
Cammeraat denkt dat het uitvoeren van volledige bewerkingen op een machine een grote vlucht gaat nemen, met name omdat je een product minder tussendoor hoeft te reinigen. “Als je een product in zijn geheel bewerkt van een machine kan krijgen, hoef je maar één keer te spoelen. Als je tussen elke bewerking door je product opnieuw moet opspannen, dan verlies je heel veel tijd. Het is een van de belangrijke vraagstukken van nu: kan je een product al op de machine zoveel mogelijk ontbramen en reinigen, of moet je het proces telkens stopzetten? Dan heb je meer dan een standaardmachine nodig.”
MAGAZIJN
Tijdens de open dag demonstreerde Index Traub aan de hand van de G320 draai-freesmachine hoe een volledig geautomatiseerde productieoplossing eruit kan zien. Het bedrijf heeft de G320 verbeterd met een iXcenter-robotcel die een meet- en inspectiestation met een Renishaw- meettoestel bevat. In combinatie met de meetsoftware en de gesloten-lus-interface van Index, is met deze configuratie langdurige geautomatiseerde procesbeheersing mogelijk. Omdat de 111 gereedschapsposities in het interne magazijn mogelijk niet voldoende zijn in de automatische modus, koppelt Index zijn nieuwe gereedschapsmagazijnuitbreiding iXtools aan de machine, waardoor er 230 extra gereedschappen beschikbaar zijn voor de freesas. De draai-freesmachine is ontworpen met een draailengte tot 1.400 mm
voor hoogwaardige bewerking van middelgrote werkstukken. De twee identieke werkspindels bieden een stangvrije ruimte van 102 mm. De maximale klauwgrootte is 315 mm. De motor-spindels van de hoofden tegenspindels maken zeer productieve draaibewerkingen mogelijk, dankzij hun hoge dynamiek, vermogen (44 kW bij 100 procent DC) en koppel (525 Nm bij 100 procent DC). Boor- en freesbewerkingen worden voornamelijk uitgevoerd door de motorfrees-spil met de hydrodynamisch gemonteerde Y/B-as. De krachtige aandrijvingen maken zelfs vijfassig bewerken mogelijk. Last but not least bieden de twee gereedschapstorens onderaan elk 12 of 15 stations, die allemaal kunnen worden uitgerust met aangedreven gereedschappen.
Tijdens het bewerken haalt de motorfrees-spil gereedschappen uit een geïntegreerd magazijn dat plaats biedt aan maximaal 111 gereedschappen (HSK-T63 of Capto C6). Om ervoor te zorgen dat er voldoende gereedschapslocaties zijn voor zeer complexe bewerkingen of in automatische modus, biedt Index Traub met zijn gereedschapsmagazijnuitbreiding iXtools een nieuwe oplossing die afhankelijk van de machineconfiguratie ook achteraf kan worden geïnstalleerd. iXtools is een volledige uitbreiding van het geïntegreerde gereedschapsmagazijn van de machine en biedt onbeperkte toegang tot de daarin opgeslagen gereedschappen - tot 230 in het geval van de Index G320.
Aangezien de motorfrees-spil nog steeds de benodigde gereedschappen uit het geïntegreerde gereedschapsmagazijn van de machine haalt met behulp van een door nokken bediende NC-dubbele grijper, heeft Index een speciale oplossing ontwikkeld. Door het NC-programma vooraf te lezen, worden de gereedschappen op tijd van het iXtools-magazijn naar het geïntegreerde magazijn van de machine overgebracht. Daarmee worden de belangrijkste voordelen behouden, zoals hoge verplaatsingssnelheden, ‘on-the-fly’ gereedschapsherkenning met behulp van een RFID-systeem, evenals instelling tijdens productietijd en twee bufferlocaties voor onmiddellijke vervanging van reservegereedschappen. Uitgevoerd met de iXcenter wordt de Index G320 draai-freesmachine dus een volledig geautomatiseerde productiecel. Als een werkstuk al correct gepositioneerd is in de robotarm, is het zeer eenvoudig om kwaliteitscontrole uit te voeren. De meetcel registreert de relevante afmetingen die door de intelligente procesbesturing (IPC) in realtime voor het betreffende onderdeel worden uitgelezen. De IPC communiceert via de gesloten-lus-interface van de iXpanel met het besturingssysteem van de machine. De interface maakt het mogelijk om de overgedragen meetkenmerken toe te wijzen aan de betrokken gereedschappen en indien nodig bijbehorende correcties uit te voeren.
Cammeraat: “De volledig geautomatiseerde productieoplossing is compleet. Gebruikers kunnen de productie van veeleisende componenten in het middelgrote bereik volledig automatiseren, met maximaal installatiegemak en gebruik van personeel, zelfs bij kleine tot middelgrote batchgroottes.”
Op fpt-vimag.nl vindt u de profielen van álle FPT-VIMAG leden. U kunt dus zelfs nog uitgebreider zoeken op deze digitale marktplaats. Bent u op zoek naar de juiste machine, passend gereedschap of een innovatieve automatiseringsoplossing dan bent u op de website van FPT-VIMAG op het juiste adres. Door middel van filters op productcategorie en markten komt u bij de juiste bedrijven terecht. U kunt rechtstreeks contact opnemen of doorlinken naar de eigen website van het bedrijf voor meer informatie.
Gühring Nederland B.V.
LEDEN FPT-VIMAG
Abus Kraansystemen B.V.
Ad. A. KLEIN Transporttechniek b.v.
Additive Industries B.V.
Air Products Nederland B.V.
Allround Machinery B.V.
Alup-Kompressoren B.V.
Amada GmbH
AMTC B.V.
Arkance Systems
Atlas Copco Internationaal B.V.
ATS EdgeIt BV
BEKO Technologies B.V.
Bemet International B.V.
Bendertechniek B.V.
Besten Machines
BLM Group Benelux B.V.
BMT Machine Tools B.V.
Bokhoven Tool Management BTM
Boorwerk B.V.
Optimol Netherlands B.V.
Bucci Industries
Bun Engineering Nederland
Bystronic Benelux. B.V.
Cadmes B.V.
Carl Zeiss B.V.
CellRo B.V.
Ceratizit Nederland B.V.
Cloos Benelux N.V.
CNC Gear
De Tollenaere bv
D & W Gereedschappen & Machines B.V.
DMG MORI Netherlands B.V.
DoALL Nederland B.V.
Dormac Import B.V.
Dymato B.V.
Easy Systems Benelux BVBA
Electrotool B.V.
Elesa+Ganter B.V.
EMS Benelux BV
Emuge-Franken B.V.
Erowa Benelux BV
Ertec BV
Esab Nederland B.V.
Evolent Machines B.V.
FANUC Benelux BVBA
GF Machining Solutions Sales Benelux
Hagro Precisie B.V.
Hahn+Kolb Tools Benelux
HALTER CNC Automation
Hänel Kantoor- en Magazijnsystemen
Harry Hersbach Tools B.V.
Heesen-ICA B.V.
Heidenhain Nederland B.V.
Hembrug B.V.
Hermle Nederland B.V.
Hevami Oppervlaktetechniek
Hexagon Metrology B.V.
HGG Profiling Equipment B.V.
Hoffmann Quality Tools B.V.
Holland Precision Tooling B.V.
Humacs Krabbendam
Hurco
Import en Groothandel van Ommen B.V.
Industrial Cobotics
Iscar Nederland B.V.
Jeveka B.V.
JÖRG Machines B.V.
Kennametal Nederland B.V.
KSM Benelux
Kurval B.V.
Laagland B.V.
Landré Machines B.V.
Laskar Puntlastechniek BV.
Leering Hengelo B.V.
Limas B.V.
LISSMAC Maschinenbau GmbH
L.V.D. Nederland B.V.
Machinehandel Overmars
Magistor B.V.
MAKE! Machining Technology B.V.
Mayfran Limburg B.V.
Metaaltechniek Handelsonderneming B.V.
Metal Heaven B.V.
Mink Bursten
Mitutoyo Nederland B.V.
MML BVBA
Mondiale
Okuma Benelux B.V.
Olmia Robotics
Onkenhout en Onkenhout B.V.
OPEN MIND Technologies Benelux B.V.
OSG Nederland B.V.
Oude Reimer B.V.
Produtec
Proger Spantechniek B.V.
Promas B.V.
Promatt B.V.
Q-Fin Quality Finishing Machines
Radan B.V.
Renishaw Benelux B.V.
Rhenus Lub BV
Rolan Robotics BV
S.A. Seco Tools Benelux N.V.
SafanDarley B.V.
Sandvik Benelux B.V. Divisie Dormer Pramet
Sandvik Benelux B.V. Division Coromant
Schunk Intec B.V.
Siemens Nederland N.V.
Special Tools Benelux B.V.
Staalmach B.V.
Style CNC Machines B.V.
Technische Handelsonderneming De Ridder B.V.
Technische Handelsonderneming Klaassen B.V.
Th. Wortelboer B.V.
Timesavers International B.V.
Trumpf Nederland B.V.
Tuwi Nederland B.V.
Valk Welding B.V.
Van Hoorn Carbide B.V.
Van Hoorn Machining b.v.
VLH Welding Group B.V.
Voortman Steel Machinery B.V.
Waldmann b.v.
Walter Benelux N.V.
Wemo Nederland B.V.
WiCAM Benelux B.V.
Widenhorn B.V.
Wila B.V.
Wolthuis Machines B.V.
Wouters Cutting & Welding BVBA
Yamazaki Mazak Nederland B.V.
YASKAWA Benelux BV
Young Cuttingtools b.v.
ZVS Techniek B.V.
VAKGROEP PRECISIETECHNIEK
Cadmes B.V.
Gühring Nederland B.V.
Hoffmann Quality Tools B.V.
KSM Benelux
Oude Reimer B.V.
Gibac Chemie B.V.
Gibas Numeriek B.V.
GROB Benelux B.V.
Carl Zeiss GOM Metrology GmbH
Pferd-Rüggeberg B.V.
Pimpel Benelux B.V.
KIS Zuid B.V.
Petroline International Nederland
Siemens Nederland N.V.
Ceratizit Nederland B.V.
Gühring Nederland B.V.
Iscar Nederland B.V.
Kennametal Nederland B.V.
OSG Nederland B.V.
S.A. Seco Tools Benelux N.V.
Sandvik Benelux B.V. Divisie Dormer Pramet
Sandvik Benelux B.V. Division Coromant
Walter Benelux N.V.
Additive Industries B.V.
CellRo B.V.
Hembrug B.V.
HGG Profiling Equipment B.V.
Mayfran Limburg B.V.
SafanDarley B.V.
Style CNC Machines B.V.
Timesavers International B.V.
Voortman Steel Machinery B.V.
Wemo Nederland B.V.
Additive Industries B.V.
Amada GmbH
Bendertechniek B.V.
BMT Machine Tools B.V.
Boorwerk B.V.
Bucci Industries
Bystronic Benelux. B.V.
Cadmes B.V.
CellRo B.V.
Ceratizit Nederland B.V.
Evolent Machines B.V.
FANUC Benelux BVBA
Gibac Chemie B.V.
Gibas Numeriek B.V.
Gühring Nederland B.V.
Hagro Precisie B.V.
Heesen-ICA B.V.
Heidenhain Nederland B.V.
Hembrug B.V.
HGG Profiling Equipment B.V.
Hoffmann Quality Tools B.V.
Iscar Nederland B.V.
Jeveka B.V.
JÖRG Machines B.V.
Kaltenbach Tools B.V.
Kennametal Nederland B.V.
Laagland B.V.
Landré Machines B.V.
Leering Hengelo B.V.
Mayfran Limburg B.V.
Mitutoyo Nederland B.V.
Okuma Benelux B.V.
OPEN MIND Technologies Benelux B.V.
OSG Nederland B.V.
Oude Reimer B.V.
Proger Spantechniek B.V.
Promas B.V.
Radan B.V.
Renishaw Benelux B.V.
Resato International B.V.
S.A. Seco Tools Benelux N.V.
SafanDarley B.V.
Sandvik Benelux B.V. Divisie Dormer Pramet
Sandvik Benelux B.V. Division Coromant
Siemens Nederland N.V.
Staalmach B.V.
Style CNC Machines B.V.
Technische Handelsonderneming
De Ridder B.V.
Technische Handelsonderneming Klaassen B.V.
Timesavers International B.V.
Trumpf Nederland B.V.
Tuwi Nederland B.V.
Voortman Steel Machinery B.V.
Walter Benelux N.V.
Yamazaki Mazak Nederland B.V.
Young Cuttingtools b.v.
VAKGROEP PLAATWERK
Amada GmbH
Bystronic Benelux. B.V.
Hexagon Metrology B.V.
Resato International B.V.
Rösler Benelux B.V.
SafanDarley B.V.
Trumpf Nederland B.V.
Tuwi Nederland B.V.
WiCAM Benelux B.V.
Wila B.V.
VAKGROEP PRODUCTIEAUTOMATISERING
Bemet International B.V.
Bendertechniek B.V.
Cadmes B.V.
CellRo B.V.
Heidenhain Nederland B.V.
Industrial Cobotics
Laagland B.V.
OPEN MIND Technologies Benelux B.V.
Sandvik Benelux B.V. Division Coromant
Schunk Intec B.V.
Siemens Nederland N.V.
Valk Welding B.V.
YASKAWA Benelux B.V.
VAKGROEP VERBINDINGSTECHNIEK
Jeveka B.V.
Laskar Puntlastechniek BV.
Rolan Robotics BV
Valk Welding B.V.
VLH Welding Group B.V.
Jaarbeurs B.V.
Jan van Dam Machine Transport
STODT
Additive Industries B.V.
Cadmes B.V.
DMG MORI Netherlands B.V.
Dymato B.V.
Landré Machines B.V.
Leering Hengelo B.V.
Pferd-Rüggeberg B.V.
Renishaw Benelux B.V.
Siemens Nederland N.V.
TRUMPF Nederland B.V.
Valk Welding B.V.
DMG MORI Netherlands B.V.
Dormac Import B.V.
Dymato B.V.
Emuge-Franken B.V.
Holland Precision Tooling B.V.
Laskar Puntlastechniek BV.
L.V.D. Nederland B.V.
Radan B.V.
• 100% elektrisch
• Laag energieverbruik
• Hoge efficiëntie
• Hoge buigsnelheid
Siemens Nederland en VDL Automated Vehicles lanceren dit najaar de tweede generatie van hun geautomatiseerd logistiek platform op basis van Automated Guided Vehicles (AGV’s) voor industriële bedrijven met gemengd verkeer op hun terrein. Om deze intensieve samenwerking kracht bij te zetten, ondertekenden Dirk De Bilde, CEO Siemens Nederland, Edwin Willems, Senior Vice President VDL Groep, en Karel Smits, business unit manager bij VDL Automated Vehicles, op de Hannover Messe een samenwerkingsovereenkomst.
De gespecialiseerde kennis en ervaring van Siemens en VDL worden gecombineerd om voor de tweede generatie elektrische AGV’s de vereiste infrastructuren, zoals energie en netwerk, en een virtuele simulatie (de zogeheten digital twins) verder te ontwikkelen.
VDL bouwt al jaren AGV’s voor toepassing in havengebieden. Ze worden ingezet op de grootste, meest moderne containerterminals ter wereld. Sinds 2017 richt VDL zich ook op kleinere AGV’s voor industriële bedrijven met zogeheten ‘gemengd verkeer’ op hun fabrieksterrein. Deze hybride vorm van geautomatiseerd en niet-geautomatiseerd vervoer wordt in de Europese markt steeds relevanter, vanwege de vele toepassingsmogelijkheden.
CHAUFFEURS
Met de tweede generatie AGV’s spelen VDL en Siemens nog beter in op actuele uitdagingen waar bedrijven mee te maken krijgen. De toenemende krapte op de arbeidsmarkt en
het tekort aan chauffeurs is daar één van. De beschikbare chauffeurs kunnen meer de ‘outbound’ transporten uitvoeren, terwijl een automatisch voertuig - met een beschikbaarheid van 95 procent - de ritten op het terrein kan uitvoeren. Dit resulteert bovendien in een hogere processtabiliteit en -continuïteit.
Ook helpt het elektrisch vervoer bedrijven om hun energiedoelstellingen makkelijker te behalen, te verduurzamen en hun CO2-uitstoot te verlagen. Bovendien ligt het aantal schades lager, zo blijkt uit eerdere pilots.
Siemens levert de volledige aandrijving, automatisering en digitalisering, van de elektromotoren tot en met de visualisatiesoftware. De Siemens-software bestaat uit geteste, gecertificeerde bouwstenen die kunnen worden ingezet voor diverse functionaliteiten in het voertuig. Daarnaast levert Siemens ook de beveiligingsoplossingen die nodig zijn binnen
een geautomatiseerd systeem. Het complete systeem wordt eerst opgebouwd in een virtuele omgeving. Vervolgens wordt in deze ‘digital twin’ het logistieke proces gesimuleerd. Zo kunnen in de omgeving rondlopende mensen worden gesimuleerd, de snelheid van het voertuig worden opgevoerd om een bepaalde performance te halen, of laadpalen worden toegevoegd.
Dirk De Bilde, CEO van Siemens Nederland: “Wij zijn blij dat wij met onze partner VDL deze intensieve samenwerking hebben bekrachtigd. De combinatie van onze beider expertises en de platformbenadering - het eco-systeemdenken - kunnen innovaties op het gebied van geautomatiseerd vervoer voor industriële toepassingen nog verder versnellen, naar een halvering van de benodigde tijd.” Karel Smits, business unit manager van VDL Automated Vehicles: “De state-of-the-art technologie van deze tweede generatie AGV’s helpt industriële bedrijven om de logistiek op hun fabrieksterrein te verduurzamen en efficiënter, veiliger en betrouwbaarder te maken. Wij kijken ernaar uit om de komende jaren deze technologie in nauwe samenwerking met Siemens verder te ontwikkelen, voor een succesvolle, brede toepassing in tal van sectoren.”
Op 29 en 30 mei houdt Limas twee open dagen, met als thema ‘automatisering en procesbewaking’. In de demoruimte in Neer staan behalve zes verschillende automatiseringssystemen uit het CubeBox-programma ook diverse partners van Limas CNC Machinery.
Zo staat Renishaw er met een demonstratie over in-proces meten en controleren. Heidenhain toont de TNC 7 en de Statemonitor. Fanuc is aanwezig met een Cobot-democel, waarbij de bezoekers door zelf in te leren kunnen ervaren hoe een Fanuc Cobot kan worden geprogrammeerd.
Van Zoller zijn onder andere de Ezset voor-instelapparaten te zien. ATS / EdgeIt toont hoe je gemakkelijk automatisch extern kan program-
meren. Bij Vericut is verifiëren op basis van NC-code te zien. Verder staan de gripper- en opspansystemen van Schunk er, net als UTTec met Tool-monitoring en Crash-monitoring.
Meer informatie: www.limascnc.nl/
Met de innovatieve 2D Grasping-Kit is Schunkzich genomineerd voor de Hermes Award 2024. De jaarlijkse Hermes Award is de internationale technologieprijs van de Hannover Messe. De AI-ondersteunde toepassingskit biedt een snelle introductie tot het autonoom hanteren van niet-positie-georiënteerde objecten. Er is geen voorkennis van programmeren of beeldverwerking vereist.
Hoe kan flexibele, efficiënte en toekomstbestendige productie tot stand worden gebracht met het oog op het tekort aan geschoolde arbeidskrachten en het behoud van hulpbronnen? Met automatisering! Schunk heeft de 2D Grasping-kit ontwikkeld voor een snelle introductie in de autonome handling van niet-positie-georiënteerde objecten. Het maakt de betrouwbare handling mogelijk van verschillende, willekeurig gerangschikte onderdelen
van een transportband, dienblad of aanvoertafel – zelfs bij wisselende licht-, kleur- of achtergrondomstandigheden. De toepassingskit bestaat uit een camera met lens, een industriële PC, AI software en een toepassingsspecifieke grijper. Alle componenten zijn perfect op elkaar afgestemd en kunnen worden gecombineerd met elke robot en elk besturingssysteem van een hoger niveau. Centraal staat de speciaal door Schunk ontwikkelde AI-software in combinatie met een intuïtieve gebruikersinterface. Dit betekent dat gebruikers geen voorkennis van programmeren of beeldverwerking nodig hebben. Eenmaal ingesteld leidt de AI-ondersteunde software bedrijven stap voor stap door het leerproces van grijpplanning. Zodra de objecten gefotografeerd en benoemd zijn, traint de AI zichzelf – volledig offline. Met de 2D Grasping-Kit kunnen terugkerende sorteer- of logistieke taken betrouwbaar en met weinig moeite worden geautomatiseerd.
GEZOCHT
De jaarlijkse Hermes Award bekroont uitmuntende producten en innovatieve oplossingen die blijk geven van een hoge mate van techno-
logische innovatie en voordelen bieden voor de industrie, het milieu en de samenleving. Economische efficiëntie en de geschikheid van het product voor implementatie spelen ook een beslissende rol in het beoordelingsproces. Een onafhankelijke jury van experts met vertegenwoordigers uit politiek, bedrijfsleven, onderzoek en maatschappij, voorgezeten door Prof Dr Holger Hanselka, President van de Fraunhofer-Gesellschaft, selecteerde drie inzendingen in een voorlopig beslissingsproces, waaronder de 2D Grasping-Kit van Schunk.
Automatiseringsexpert Schunk ontwikkelt en produceert flexibele automatiseringsoplossingen voor klanten in de meest uiteenlopende branches. De gebruiksvriendelijke oplossingen ondersteunen klanten in het verhogen van hun efficiëntie en het behouden van hun concurrentievermogen in een dynamische productieomgeving met een grote verscheidenheid aan onderdelen.
Met de 2D Grasping-Kit biedt Schunk opnieuw een complete oplossing die het opstarten van geautomatiseerde processen aanzienlijk vergemakkelijkt en die, naast een efficiënter productieontwerp, vooral potentiële besparingen biedt in het gebruik van tijd en middelen.
Ultimaker, een specialist in 3D-printen, heeft op de Hannover Messe de Ultimaker Factor 4 industriële 3D-printer aangekondigd. Factor 4 is een end-to-end 3D-printoplossing voor lichte industriële toepassingen.
De Ultimaker Factor 4 is ontwikkeld voor de ontwikkeling en productie van proceskritische gereedschappen en componenten. Met ondersteuning voor technische materialen, directe aandrijving met dubbele extrusie, ingebouwde rapportage van printkwaliteit, temperatuurgestuurd bouwvolume en andere innovatieve functies levert de printer hoge niveaus van voorspelbaarheid en minimale variatie. Gebouwd op meer dan een decennium toewijding aan openheid en toegankelijkheid, zal de machine een van de breedste materiaalportfolio’s op de markt ondersteunen voor verschillende toepassingen, waaronder onderdelen voor eindgebruik, functioneel prototyping, gereedschapsproductie en kleine batchproductie van hulpcomponenten en reserveonderdelen.
ONBENUT POTENTIEEL
Factor 4 biedt een bouwkamer van 330 x 240 x 300 mm en gelijkmatige verwarming, waardoor consistente prestaties over het hele bouwoppervlak worden gegarandeerd. Hij wordt gelanceerd met een nieuwe printkop met hoge temperatuur. Hiermee kunnen ingenieurs tot 340 °C printen, waardoor een breder scala aan hoogwaardige, temperatuurbestendige en duurzame materialen mogelijk is, zoals het nieuwe Ultimaker PPS CF, een composietmateriaal. De machine gebruikt efficiënt het verwarmde bed en actief gestuurde luchtstroom in de kamer om de temperatuur van het bouwvolume tot 70 °C te beheren, waardoor optimale materiaalspecifieke verwerkingsomstandigheden en een consistente onderdeelkwaliteit worden gegarandeerd, waar de 3D-printer zich ook bevindt.
Michiel Alting von Geusau, CEO bij Ultimaker: “We bieden een volledig 3D-printecosysteem, inclusief hardware, software, materialen en ondersteuning. Met onze uitgebreide ondersteuning helpen we klanten om door de complexiteiten van 3D-printen te navigeren en kansen te identificeren. Er is onbenut potentieel op de markt voor lichte industrie,
en we geloven dat Factor 4 klanten in staat zal stellen om de toepassingsmogelijkheden op dit gebied verder te verkennen. Met zijn efficiëntie en veelzijdigheid belooft Factor 4
een snelle return on investment, waardoor bedrijven kunnen profiteren van de voordelen van 3D-printen.”
Of ik nu in een winkel in de rij sta achter een treuzelaar, of iemand achteloos rommel op straat zie gooien, ik schiet heel snel in een behoorlijke irritatie. Mijn vrouw kan zich soms opwinden over hoe opgewonden ik reageer op iets kleins. Natuurlijk heeft ze gelijk, maar mijn emotie en irritatie zijn soms moeilijk te onderdrukken.
Zo’n twaalf jaar geleden deed ik een ‘Big 5’-persoonlijkheidstest, omdat ik dit assessment destijds wilde testen om eventueel in te zetten voor ons managementteam. Ik schrok van mijn score. Mijn emotionele stabiliteit sloeg behoorlijk door naar de rechterkant van het spectrum. Met andere woorden: ik was behoorlijk opvliegend. Emotioneel gezien niet erg intelligent.
Daniel Goleman (1946, VS) is één van de grondleggers van het begrip ‘Emotionele Intelligentie’. In zijn onderzoeken toonde hij aan dat emotionele intelligentie of vaardigheid een hele goede voorspeller is van succes. Hij zag dat bij grote multinationals zoals IBM, Pepsi en Volvo slechts één cognitief talent uitblinkers onderscheidde van de gemiddelde leiders, en dat was kunnen denken in totaalbeelden (trends kunnen zien). Los van deze uitzondering speelde intellectuele of technische superioriteit geen rol bij succesvol leiderschap. Emotionele vaardigheid maakt het grootste verschil tussen uitblinkers en middelmatige leiders. De bedrijfsresultaten van uitblinkers waren beduidend beter dan die van middelmatige leiders. Deze uitblinkers waren daadkrachtiger en hadden emotionele vaardigheden onder de knie, zoals beïnvloeden, leiden in een groep, politiek bewustzijn, zelfvertrouwen en prestatiedrang. Gemiddeld was bijna 90 procent van hun succesvolle leiderschap toe te schrijven aan emotionele intelligentie.
Goleman beschrijft het op deze manier: “Om deze vaardigheden goed in te kunnen zetten, moet je beginnen bij zelfbewustzijn.” Kortom, aanvoelen wat je voelt en vervolgens daarop zelfregulatie toepassen. Dat heb ik de afgelopen jaren gedaan. Onlangs deed ik de test nog eens, en de score is gelukkig meer naar het midden verplaatst, al vindt mijn vrouw daar wat anders van. Waaraan ik me trouwens ongelofelijk kan irriteren!
Thema van TechniShow|Magazine 4 is: Productieautomatisering, AM en METAVAK
COLOFON
TechniShow Magazine is hét vakblad voor de metaalindustrie en (inter) nationale maakindustrie. Het behandelt productietechnologie in al zijn facetten en is een uitgave van branchevereniging FPT-VIMAG.
jaargang 20 | editie 3 | juni 2024
TechniShow verschijnt zes maal per jaar. Toezending geschiedt op abonnementbasis en controlled circulation.
Uitgever
Verbinding Uitgeverij Henk van Beek, Uitgever Telefoon: 06 284 17 073
E-mail: info@verbinding.nl
Hoofdredacteur Henk van Beek
Eindredactie Bas Roestenberg
Redactie Verbinding Uitgeverij Indra Waardenburg
FPT-VIMAG
Jolanda Bredewoud Ires Veerman
Email: redactie@technishow.nl
Vormgeving MSU B.V. Nikkelstraat 1c 2811 AJ Lelystad 06 53 37 42 28
Druk
PreVision Gashouder 36D 5613 CR Eindhoven
Postadres
Verbinding Uitgeverij Ampèrestraat 7 2316 DG Leiden
Advertentie-exploitatie Jetvertising Tiendweg 12 2671 SB Naaldwijk T 070 399 00 00 F 070 390 24 88
E info@jetvertising.nl
Abonnementen E-mail: info@verbinding.nl Aan
Efficiënt, transparant en optimaal verbonden!
Een Smart Factory staat voor een productieomgeving waarin mens, machine, automatisering en software perfect op elkaar inspelen Wij helpen u om orde in uw productie te scheppen en de volgende logische stap in de technologische evolutie te zetten: consistente vervlechting van materiaalstroom, informatiestroom, automatisering en procesoptimalisatie
Meer informatie op www trumpf com
