IZ december by installateurszaken

DECEMBER 2023 21e jaargang

Special: Projecten

 Experiment  Trends  Duurzaam tapwater

IZ1223_01_omslag.indd 1

14-11-2023 11:10:49

SYSTEM

ACTIE MINIMAAL

€ 450,CASHBACK

*Compress 5800i AW serie

Installeren #LikeABosch

VOOR INSTALLATEURS

De nieuwe norm in warmtepompen Maak kennis met de nieuwe luchtwarmtepompen van Nefit Bosch. Snel leverbaar en makkelijk te installeren. Met de vertrouwde ondersteuning van Nefit Bosch. Nu minimaal 450 euro voordeel. Dat is installeren #LikeABosch! Kijk op nefit-bosch.nl/warmtepompactie.

Compleet programma luchtwarmtepompen ▶ Hybride, All-electric én All-electric Ready ▶ Split, monoblock én full-monoblock ▶ R32 én R290 (propaan) ▶ Fluisterstil ▶ Hoge SCOP ▶ 5 Jaar garantie mogelijk

SNEL LEVERBAAR!

nefit-bosch.nl/warmtepompactie 2023-0456 Adv installeursactie Q4 2023 B2B_210x297mm.indd 1 IZ1223_02_nefit.indd 2

22-08-2023 08:48 14-11-2023 11:25:03

IZ1223_03_intergas1.indd 3

14-11-2023 12:48:22

Slim & zonaal ventileren DucoBox Energy Comfort Plus

SLIMME 2-ZONE STURING

Maximale energiebesparing

Ontdek de magie van zonale ventilatie

Slimme zonale sturing

30% minder geluid

40% energiebesparing

op basis van CO2 en vochtmeting

geruisloze afvoer

door slimme vraagsturing

We inspire at www.duco.eu

IZ1223_04_duco.indd 4

14-11-2023 11:27:07

Als het goed is zitten jouw klanten er deze winter lekker warm en comfortabel bij. Is dat niet het geval? Geen probleem. Wasco helpt jou met alle kennis die je nodig hebt om jouw klant van een goed advies te voorzien. Van november tot en met januari nemen wij je mee in alle mogelijkheden die met warm wonen te maken hebben. En word je gebeld voor een storing? Ook dan staat Wasco voor je klaar en zorgt dat jij snel jou benodigde onderdelen hebt. Check wasco.nl/warm-wonen



18 40



22 38

 TECHNIEK

 SANITAIR

RUBRIEKEN

18 LIVING LAB 040

26 DRINKWATER VERVANGEN

vooraf

Broedplaats voor innovaties

Nieuwe richtlijnen voor hemel- en grijswatersystemen

vakwerk

raar?

20 KENNISDELING HUB speelt in op turbulente groei warmtepompmarkt

22 WARMTEPOMPEN Trends en projecten

34 BULLSHIT PRODUCTS Ook in installatieland ruim voorhanden?

40 PROJECTEN Veelzijdigheid in de branche

IZ1223_05_inhoud.indd 5

32 DUURZAAM TAPWATER “Doucheputje grootste energielek in woning”

COLUMNS NVI-GO - van der Wijk

NVKL

38 VAN IDEALEN NAAR DADEN

Visser

De verkiezingen zijn voorbij. Wat nu?

Asijee

de Vries

 ZAKELIJK

14-11-2023 12:45:37

Walraven prefab oplossingen voor DPG Media Amsterdam

Bekijk de projectvideo Scan de QR-code!

Ontwerpen, produceren én prefabriceren van diverse leidingsupports Walraven is trots te melden dat diverse leidingsupports voor het nieuwe pand van DPG Media door Walraven zijn ontworpen, geproduceerd en geprefabriceerd. De leidingsupports werden gerealiseerd met eigen producten -zoals montagerails en beugels- en in elkaar gezet tot een geprefabriceerde oplossing in de Walraven productie. Daarna werden deze geprefabriceerde oplossingen door Walraven geleverd op de bouwplaats. Benieuwd waar Walraven kan ondersteunen in uw project? Kijk voor meer informatie op: www.walraven.com/nl/projectondersteuning. Walraven B.V. | Postbus 15, 3640 AA Mijdrecht | Tel. +31 (0)297 23 30 00 | info.nl@walraven.com

walraven.com

IZ1223_06_walraven.indd 6

14-11-2023 11:30:18

ALGEMEEN

VOORAF

Explosief De woningmarkt stagneert, zo horen we al geruime tijd. Desondanks worden er nog steeds fraaie projecten gerealiseerd waaraan de installatiebranche haar steentje bijdraagt. Dat blijkt ook weer in deze eindejaar-special ‘Projecten’. De installatietechniek draait in ons land op volle toeren, ondanks dat er minder woningen worden gebouwd dan eigenlijk nodig zijn. Dit betekent dat de druk op de branche alleen nog maar zal toenemen als de woningbouw straks wel de door de politiek beloofde inhaalslag zal maken. Want nu al explodeert de afzet van warmtepompen in ons land. In het derde

170.000 warmtepompen in 2023!

kwartaal van dit jaar werden er ruim 38 duizend warmtepompen verkocht in het woningsegment. Dit betreft zowel de nieuwbouw als de bestaande bouw. Dat is ruim 15 duizend meer dan in het derde kwartaal van vorig jaar. Vereniging Warmtepompen handhaaft de prognose van in totaal 170 duizend warmtepompen in de woningbouw voor heel 2023, waarvan 120 duizend in de bestaande bouw en 50 duizend in de nieuwbouw. De energietransitie dendert door. Als nu ook nog voldoende vakkundig personeel instroomt, zit de installatiebranche voorlopig gebeiteld. Voorspoedig 2024!

Wij zoeken collega’s!

Al 50 jaar partner van de installatie sector

Meer info op wildkamp.nl/installatie

De juiste producten én advies bij technische vraagstukken

Ondersteuning op maat bij projecten

Ruim assortiment voor installateurs

Altijd & overal online bestellen

Direct iets nodig? Altijd een vestiging in de buurt

50 jaar dankzij jou! Kijk voor onze acties op wildkamp.nl/50jaar

IZ1223_07_vooraf.indd 7

16-11-2023 12:03:55

WASCO HELPT JE DE WINTER DOOR JOUW KLANTEN WILLEN WARM WONEN Tijdens de koudere maanden doen meer mensen een beroep op jou als installateur. Loop je tegen knelpunten aan? Antwoorden en ondersteuning vind je snel bij Wasco.

ADVIES EN ONDERSTEUNING

TECHNISCHE HULP

LOGISTIEKE DIENSTEN

KENNIS

Je kunt nu eenmaal niet alles weten. Gelukkig hebben we bij Wasco veel handige tools en instructies online beschikbaar voor je.

Loop je vast bij je klant? Raadpleeg dan onze technische ondersteuning. Dan heb je het probleem zo verholpen.

Stop met tijd verdoen. Materialen altijd op voorraad in je bus, of onderdelen in een mum op je kluslocatie ontvangen? Zo geregeld bij Wasco.

We zijn rijk aan kennis. Maak er gebruik van! Check onze tools en documentatie of schrijf je in voor de Wasco nieuwsbrief.

wasco.nl/warm-wonen

IZ1223_08_wasco.indd 8

14-11-2023 11:31:43

IZAP

RUBRIEK

bijgepraat. In deze editie een korte terugblik met enkele highlights en interessante projecten.

26 DRINKWATER VERVANGEN 18 LIVING LAB 040 In Eindhoven verrijzen de komende jaren 119 experimentele woningen. Ze zijn onderdeel van Living Lab 040, een broedplaats voor technische en sociale innovatie. IZ sprak met professor Jos Lichtenberg, die nauw betrokken is bij het initiatief.

22 WARMTEPOMPEN Na een periode van stormachtige groei, is de warmtepompmarkt nu in rustiger vaarwater terecht gekomen. Maar de technische ontwikkeling gaat onverwijld verder. Tijdens de European Heat Pump Summit werd de vakpers

In steeds meer delen van ons land is drinkwater schaars. Mede om die reden is kennis noodzakelijk voor het ontwerpen, realiseren en beheren van hemelwater- en grijswatersystemen die de druk op drinkwatergebruik kunnen verlichten.

32 DUURZAAM TAPWATER Zeker 40 tot 70% van de energie die nodig is voor het opwarmen van tapwater is eenvoudig terug te winnen. Dat zegt Luuk Dijkhuis van de Vereniging Duurzaam Tapwater Nederland. Volgens de kersverse voorzitter moeten we nu stappen zetten, want “het doucheputje is het grootste energielek in de woning.”

IN DE PIJPLIJN

RUBRIEK

GEBERIT SANITAIRPARTNER VAN CIRCUIT ZANDVOORT Circuit Zandvoort en Geberit zijn een meerjarige samenwerking aangegaan. De samenwerking omvat alle sanitaire faciliteiten op het circuit, waaronder de sanitaire voorzieningen op de VIP-galerij. Deze worden van een update voorzien en zijn speciaal ontworpen om de zakelijke markt te bedienen. Een van de uitgangspunten van deze samenwerking is de introductie van de Geberit AquaClean Sela douchewc. Tevens wordt de sanitairspecialist ‘preferred supplier’ voor (nieuw)bouwprojecten op het circuit. Eén van de eerste voorbeelden hiervan zijn de sanitaire voorzieningen in de nieuwe Champions Lounge, die tijdens de Formula 1 Heineken Dutch Grand Prix in gebruik is genomen. Op beide verdiepingen van het hospitalitygebouw werden nieuwe toiletgroepen geïnstalleerd. Daarnaast wordt er gewerkt aan de uitbreiding van het nieuwe pitcomplex en de vernieuwbouw van Bernies Bar & Kitchen en Cafe Mickey’s. “Van nu af aan staat er een nieuwe standaard voor hygiëne, comfort en duurzaamheid in de sanitaire faciliteiten van het circuit. Circuit Zandvoort streeft naar niets minder dan de beste voorzieningen voor hun bezoekers, en Geberit is trots om hieraan bij te dragen”, aldus Menno Portengen, Algemeen Directeur Geberit Nederland.

REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1223_09_izap_idp.indd 9

“Samen streven we naar een uitzonderlijke beleving voor bezoekers en zakelijke partners op het circuit. Uitstekende sanitaire voorzieningen mogen hierin niet ontbreken”, vult David Kasten, Head of Commerce van Circuit Zandvoort aan.

december 2023

16-11-2023 23:21:11

RUBRIEK

IN DE PIJPLIJN

AF FABRIEK

POLITIEK MET TECHNIEKSECTOR IN DEBAT Als het aan het CDA ligt, zijn de techniek en de zorg de enige sectoren waarvoor Nederland arbeidsmigratie actief zou moeten stimuleren. Dat zei Derk Boswijk (CDA) tijdens de eerste editie van het Grote Techniek Debat. Op initiatief van brancheorganisatie Techniek Nederland gingen Boswijk, Mona Keijzer (BBB), Tjebbe van Oostenbruggen (NSC), Silvio Erkens (VVD) en Suzanne Kröger (GroenLinks-PvdA) met elkaar én met de technieksector in debat. Het ging onder meer over de salderingsregeling, het tekort aan technische vakmensen en de invoering van zero-emissiezones. Aukje Kuypers, algemeen directeur van installatiebedrijf Kuijpers, presenteerde de stelling dat een volgend kabinet arbeidsmigratie uit niet-EU-landen actief gaat stimuleren. Op die manier zou het tekort aan technische vakmensen kunnen worden teruggedrongen. Vier van de vijf aanwezige kandidaten voor de Tweede Kamer wezen dat standpunt van de hand. Alleen Derk Boswijk (CDA) zag een actief wervingsbeleid buiten de EU als een reëel uitgangspunt voor nieuw beleid. Een ander onderwerp dat tijdens het Grote Techniek Debat aan de orde kwam, was de salderingsregeling voor zonnepanelen. Over het afbouwen van die regeling wordt al jaren gepraat, maar een definitief besluit is er nog altijd niet. Ondernemer Dursun Kiliç vindt dat er duidelijkheid moet komen voor bedrijven én consumenten: wat hem betreft moet de saldering zo snel mogelijk worden afgeschaft. Mona Keijzer, nummer twee op de lijst van de BBB en tot twee jaar geleden nog staatssecretaris van Economische Zaken en Klimaat, was het niet met Kiliç eens. ‘Consumenten hebben massaal geïnvesteerd in zon-

Tweede vestiging Compleet Duurzaam Compleet Duurzaam, totaalleverancier op het gebied van verduurzaming en duurzame energieoplossingen, breidt uit en heeft een tweede vestiging in Aalsmeer geopend. Voor de toekomst streeft Compleet Duurzaam naar een landelijke dekking met meerdere filialen. Het

IZ1223_10_idp.indd 10

december 2023

bedrijf adviseert over duurzame energieoplossingen en levert aan zowel particuliere als zakelijke klanten. Het gaat daarbij om zonnepanelen, warmtepompen, laadpalen en thuisbatterijen. Compleet Duurzaam doet meer dan alleen zonnepanelen of warmtepompen installeren: het biedt een integrale visie op duurzaamheid, gebaseerd op de vraag van de klant. Typische voorbeelden van klantvragen zijn “hoe kan ik mijn huis verduurzamen, en waarmee kan ik het beste beginnen?” of “wat kan ik straks met de zonnepanelen die ik nu laat installeren?”. Rendement en terugverdien-

nepanelen. Den Haag schrikt zich vervolgens een hoedje en verandert van koers,’ zei Keijzer. Ook Suzanne Kröger (GroenLinks-PvdA) vond dat het nog te vroeg was om de salderingsregeling af te bouwen. VVD-kandidaat Silvio Erkens vindt wel dat het afbouwen vooral geleidelijk moet gebeuren. Erkens: ‘Schaffen we nu de salderingsregeling af, dan zijn consumenten overgeleverd aan de energieleveranciers.’ Martin Hoekstra, directeur van ST/Warmte, stelde dat de zero-emissiezones in de Nederlandse steden te snel worden ingevoerd. Hij vroeg om uitstel tot 2030. Dat werd de deelnemers aan het debat wat te gortig, maar de meeste partijen waren wel van mening dat uitstel voor kleinere ondernemers bespreekbaar moet zijn. Alleen Suzanne Kröger (GroenLinks-PvdA) hield vast aan volledige invoering op 1 januari 2024. Compensatie moet volgens haar komen uit subsidies op de aankoop van elektrische voertuigen. Tjebbe van Oostenbruggen, oud-ondernemer en nu kandidaat voor NSC, benadrukte wel dat ondernemers zich moeten voorbereiden: ‘Dit komt eraan, zorg dat je je aanpast.’

tijd spelen een belangrijke rol in de adviezen over het maken van de juiste keuze voor de klant. “In alles wat we doen staan de vraag en situatie van de klant centraal”, zegt Rumo Traets, directeur van Compleet Duurzaam. “Samen met de klant maken we de reis naar een duurzame toekomst. Niet voor niets zien we klanten dan ook vaak terugkeren om een volgende stap te zetten op weg naar een duurzame toekomst. Die klanttevredenheid en de hoge scores die klanten ons geven, daar doen we het voor.” Compleet Duurzaam ziet een duidelijke behoefte aan des-

kundig, veelomvattend en toekomstgericht advies op het gebied van duurzaamheid. Het bedrijf voorziet de komende tijd dan ook verdere uitbreiding van het aantal vestigingen, naar een landelijk dekkend netwerk. “Wij willen dicht bij de klant staan om hem of haar zo goed mogelijk te adviseren”, zegt CEO Kevin van Raat. “En voor onze klanten die zich in de driehoek Rotterdam - Utrecht – Amsterdam bevinden, is de keuze voor Aalsmeer een hele logische. Uiteraard is het pand volledig duurzaam; wij willen immers het goede voorbeeld geven.”

REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

16-11-2023 23:21:44

Een greep uit onze acties Artikelnr: A0133919 of A0133920

Artikelnr: 18381050

h.o.h. 12 of 15 cm

Artikelnr: 85150275

50 liter

met geïntegreerde vochtsensor en losse RF bediening

GROHE QuickFix Precision Feel thermostatische douchemengkraan

Masterwatt Styleboiler RVS E-Smart PLUS

Itho Daalderop alles-in-1 ventilatiepakket CVE-S ECO

123,93

627,27

219,01

Artikelnr: 49653366

Artikelnr: 03604310

Artikelnr: 37655421 of 37655411

excl. btw

4,14 kW

gratis 5e radiatorknop

SpiroCombi MB3 lucht- en vuilafscheider

Remeha Elga Ace hybride warmtepomp

Honeywell Home Evohome slimme wifi thermostaat 4+1 zones set Opentherm of aan/uit

148,72

2395,80

491,74

excl. btw

partner in duurzame oplossingen IZ1223_11_warmteservice.indd 11

excl. btw

Acties zijn geldig t/m 31 december 2023. Prijswijzigingen en drukfouten voorbehouden. Getoonde prijzen zijn excl. BTW

16-11-2023 11:34:10

RUBRIEK

IN DE PIJPLIJN

AF FABRIEK

PROFIELSCHRAPERS

Het nieuwe leiderschapsteam met vanaf links: Ersin Okur (financieel directeur), Hugo Hemel (marketing directeur), Anniek Has (verkoop directeur) en Jeroen Verweij (algemeen directeur).

NIEUW LEIDERSCHAPSTEAM VAILLANT Jeroen Verweij (algemeen directeur), Ersin Okur (financieel directeur), Anniek Has (verkoop directeur) en Hugo Hemel (marketing directeur) vormen sinds kort het nieuwe leiderschapsteam voor Vaillant in Nederland. Jeroen Verweij: “Wij willen als Vaillant nog dichter bij de markt staan met innovaties in producten, systemen en diensten die nauw aansluiten op de zich snel ont wikkelende verwarmingsmarkt in Nederland. Het merk Vaillant bezit hier historisch gezien een enorm hoge bekendheid en een zeer sterk vertrouwen, aan ons nu de taak om hier extra relevantie en onderscheidend vermogen aan toe te voegen. Dit doen wij samen met een organisatie dat met positieve energie werkt aan het realiseren van onze duurzame ambities.” Het nieuwe leiderschapsteam van Vaillant in Nederland zet de komende jaren onder andere in op het aanscherpen van het aanbod (hybride) warmtepompop lossingen en ondersteunende diensten. Daarnaast focust Vaillant zich op het uitbreiden van het netwerk met een nieuwe generatie installateurs. Anniek Has: “In een transitie is het belangrijk om momen tum te krijgen en houden. Hoewel het nodig is om toe te werken naar volledig elektrische oplossingen, is het zetten van stappen en het op gang brengen van de transitie minstens zo belangrijk. Vaillant heeft ontzettend goede duurzame verwarmingsoplossingen, en onze productiecapaciteit is reeds enorm opgeschaald. In combinatie met het ondersteunen van installateurs met persoonlijke begeleiding en passende trainingen komt nu het vliegwiel op gang.” Door nauwgezet marktontwikkelingen en klantbehoeften te monitoren, wil Vaillant nieuwe innovaties blijven aanjagen voor de Nederlandse markt. Ersin Okur:

december 2023

IZ1223_12_idp_gereedschap.indd 12

Oud-installateur Jaap Schut heeft door de jaren heen een indrukwekkende collectie historisch gereedschap en oude installaties opgebouwd. Alles staat nu nog opgesteld in een loods, maar het plan is om uiteindelijk een museum voor installatietechniek te openen in Naaldwijk. In die collectie bevinden zich ook onderstaande gereedschapsartikelen. Het gaat om profielschrapers. “Deze schrapers werden én worden gebruikt om vuil en oxide te verwijderen bij het solderen van zink, lood of koper. Na het solderen van fijn werk, schraapt of zuivert men de soldeerplaten met een goed gewette schraper. De profielschrapers zijn van ijzer en hebben een houten greep. Deze exemplaren zijn al erg oud, maar vrijwel eendere versies zijn nog altijd verkrijgbaar.”

“Wij hebben al diverse belangrijke stappen gezet binnen Vaillant. Door meer gebruik te maken van data, anticiperen wij sneller en beter op veranderingen in de markt. Door zoveel mogelijk vooruit te denken kunnen wij onze installateurs en andere partners zo goed mogelijk van dienst zijn. Ons Duitse hoofdkantoor ziet dat Nederland een pioniersmarkt is, en wij krijgen de ruimte én de ondersteuning om hier het verschil te gaan maken. Dat geeft ons veel vertrouwen.” Vaillant is volgens het nieuwe leiderschapsteam te lang te bescheiden geweest. Hugo Hemel: “Succesvolle merken blijven trouw aan zichzelf, maar weten zich opnieuw uit te vinden binnen een verandering van tijdperk. De eerste stap hierin is geweest dat we onze eigen visie op de verduurzaming van Nederland hebben vastgesteld onder de naam ‘Groenwijk Vaillant’. Via dit nieuwe concept zullen wij Nederland gaan inspireren met het zichtbaar en haalbaar maken van verduurzamingsroutes. Daarbij bouwen wij voort op het sterke Vaillant fundament van productinnovatie en technische expertise. Maar wij zullen ons veel meer dan voorheen ook gaan inzetten op ons onderscheidende vermogen rondom connectiviteit, dienstverlening en praktische ondersteuning van onze partners.” REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

16-11-2023 23:18:25

VAN DER WIJK

COLUMN

SAMEN DE ENERGIETRANSITIE VERSNELLEN De energietransitie brengt voor installateurs, die overschakelen van cv-ketels naar elektrische en hybride warmtepompen uitdagingen met zich mee die vooral te maken hebben met kennis en tijd. Door tijdgebrek komt men in een spagaat terecht, omdat er te weinig aandacht besteed kan worden aan het opdoen van kennis van vaak gecompliceerde warmtepompinstallaties. Terwijl men zich maar al te goed realiseert dat de vraag naar duurzame verwarmingsoplossingen steeds groter wordt. Hoe kun je dit nu tegengaan en de installateur helpen de energietransitie een impuls te geven? Een belangrijke rol hierbij is weggelegd voor fabrikanten van warmtepompen om het kennisniveau te verhogen en de installatietijd te verkorten en zo de transitie aan te moedigen en te versnellen. De ondersteuning richt zich met name op het optimaal installeren, inregelen en monitoren van de warmtepomp. Diverse vooraanstaande fabrikanten openen opleidingscentra, waardoor aanbod en leercapaciteit fors worden verhoogd. Daarnaast zijn er initiatieven ontwikkeld gericht op monitoring en beheer op afstand van verwarmingsop-

IZ1223_13_column_branche_vdwijk_ROBOT.indd 13

lossingen. Met digitale platformen kan er op afstand worden meegekeken naar de werking en worden mogelijke storingen op afstand geconstateerd en opgelost, vaak nog voordat de installatie dit zelf aangeeft. Hierdoor kan er actief actie worden genomen en kan men, indien nodig, nog vóór klantbezoek nieuwe onderdelen bestellen zodat het toestel snel weer functioneert en een rit wordt bespaard. Zo ontstaat er ook meer tijd voor het installeren van nieuwe toestellen. Vanwege de energietransitie liggen er enorme kansen die tegelijkertijd voor installateurs een bedreiging kunnen vormen als ze hierin niet meegaan. Aan de fabrikant om ervoor te zorgen dat de installateurs alle ondersteuning krijgen die ze nodig hebben om met vol vertrouwen naar de toekomst te kijken.

Jan Henk van der Wijk Marketing en Communicatie Manager ATAG namens Vereniging voor Duurzame Warmte, lid NVI-GO

16-11-2023 11:36:49

RUBRIEK

IN DE PIJPLIJN

Unica breidt uit in Midden-Nederland Technisch dienstverlener Unica breidt zijn beheer- en onderhoudsactiviteiten uit met de acquisitie van Breedveld & Schröder en Hermans Elektra. Beide bedrijven bieden samen werk aan ruim 100 medewerkers en behoren tot hetzelfde installatieconcern in Almere, dat door Unica wordt overgenomen. Breedveld & Schröder is al 125 jaar actief in aanleg en onderhoud van elektrotechnische installaties. Het in 2021 aangesloten Hermans Elektra is al 40 jaar actief als (elektrotechnisch) installatiebedrijf en is gespecialiseerd in meet- en regeltechniek en paneelbouw. Het is de 14e overname van Unica in de afgelopen 5 jaar. Met bijna 3.700 medewerkers behoort Unica tot de grootste technisch dienstverleners van Nederland. Breedveld & Schröder en Hermans Elektra zijn beide technisch dienstverleners in het midden van Nederland. Met de overname van beide bedrijven met een geconsolideerde omzet van ca. €20 miljoen versterkt Unica zijn regionale positie in midden-Nederland. Dankzij de overname krijgt Unica een uitvalsbasis in Flevoland. Samen met de bestaande vestigingen van Unica in Amsterdam en Hoevelaken

Unica en Breedveld Schröder - vlnr Hans Marsé Robin Marsé Herbert Rabelink Ron van Laar en John Quist

IZ1223_14_idp.indd 14

december 2023

AF FABRIEK

biedt dat de kans om klanten in midden-Nederland nog beter te bedienen. Breedveld & Schröder en Hermans Elektra worden opgenomen in het vestigingennetwerk van Unica Building Services, dat daarmee bestaat uit 18 vestigingen verspreid door Nederland. John Quist, CEO van Unica: “Beide bedrijven passen qua dienstverlening en cultuur heel goed bij Unica en geven ons de gewenste versterking in Midden-Nederland. Samenvoeging met een bedrijf als Unica met veel verschillende disciplines kan individuele installatiebedrijven veel voordelen bieden. De ontwikkelingen in de sector volgen elkaar snel op en de relevantie voor de maatschappij wordt snel groter. Een fijnmazig netwerk in ons land blijft onderdeel van onze acquisitiestrategie evenals de versterking van onze gespecialiseerde bedrijvenclusters.”

Meer warmtepompen In het derde kwartaal van dit jaar werden er ruim 38 duizend warmtepompen verkocht in het woningsegment. Dit betreft zowel de nieuwbouw als de bestaande bouw. Dat is ruim 15 duizend meer dan in het derde kwartaal van vorig jaar. Vereniging Warmtepompen handhaaft de prognose van in totaal 170 duizend warmtepompen in de woningbouw voor heel 2023, waarvan 120 duizend in de bestaande bouw en 50 duizend in de nieuwbouw. Op basis van deze prognose zou de groei, zoals ook berekend in het bericht na het eerste half jaar, uitkomen op 60% ten opzichte van 2022. Dit betekent ook dat

THUISBATTERIJ LOONT NOG NIET Een thuisbatterij voor het opslaan van zonne-energie verdient de investering ervan nog niet terug. Volgens energie-expert Koen Kuijper heeft de thuisbatterij duidelijke voordelen, maar overtreffen de huidige kosten vaak de besparingen op de energierekening. Zeker in het licht van de salderingsregeling die naar verwachting tot minstens 2025 van kracht blijft, zoals blijkt uit een analyse op energievergelijk.nl. Een thuisbatterij, te vergelijken met een grote oplaad bare accu, slaat overtollige zonne-energie op om later te gebruiken, zoals wanneer de zon niet schijnt. Dit ver mindert de afname van stroom uit het elektriciteitsnet. Milieucentraal stelt dat een huishouden gemiddeld 30 procent van de zonnestroom zelf gebruikt, terwijl 70 procent wordt teruggeleverd aan het net. Met een thuisbatterij kan dit zelfverbruik verdubbelen. Thuis batterijen kunnen verder bijdragen aan vermindering van piekbelasting op het elektriciteitsnet en kunnen dienen als back-up bij stroomuitval. De financiële realiteit is echter complexer. Een thuisbatterij heeft momenteel een prijs tussen de 800 en 1.000 euro per kWh aan capaciteit. Een batterij van 10 kWh kost bijvoorbeeld tussen de 8.000 en 10.000 euro, inclusief installatie. Uit een rekenvoorbeeld van energievergelijk.nl blijkt dat bij een investering van 7.000 euro in een thuisbatterij de terugverdientijd zo’n 20 jaar bedraagt. Dat is aanzienlijk langer dan de gemiddelde levensduur van de accu van 15 jaar. “Het is echter wel belangrijk om te realiseren dat de uiteindelijke terugverdientijd kan variëren, afhankelijk van verschillende factoren, zoals stroomverbruik, investering per kilowattuur opslag, en de actuele elektriciteitsprijs”, stelt Kuijper. Voorlopig mogen huishoudens de stroom die zij terugleveren aan het elektriciteitsnet nog volledig aftrekken van hun verbruik. De politiek moet zich nog buigen over de mogelijke aanpassing of beëindiging van deze regeling. Een interessant rendement van de thuisbatterij lijkt voorlopig dus niet behaald te kunnen worden. “Naarmate de kosten van thuisaccu’s dalen en beleidsmaatregelen veranderen, gaat de terugverdientijd omlaag, maar tot die tijd zijn er andere duurzaamheidsmaatregelen, zoals isolatie of warmtepomp, die in de meeste gevallen een betere investering zijn”, aldus Kuijper. Nederland op koers ligt voor het beleidsdoel van in totaal

1 miljoen warmtepompen in bestaande woningen.

REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

20-11-2023 7:16:12

HeatBoard W Droogbouwsysteem MAGNUM Tube: 12 x 1,5mm x 100m 12 x 1,5mm x 300m

Vloerverwarming voor houten vloeren Dit 18 mm dunne watergedragen vloerverwarmingssysteem is direct toepasbaar onder zwevende hout-, parket- of laminaatvloeren. Uitsluitend geschikt voor droge ruimtes en ideaal voor renovaties. MAGNUM HeatBoard W Systeemplaten: 13 platen à 18 x 770 x 520mm (4,8m2)

Installatiegemak De systeemplaten kunnen als puzzelstukken aan elkaar worden gelegd. Ze zijn tevens

eenvoudig op maat te snijden met een hobbymes. Hierna kan de 12 mm MAGNUM Tube vloerverwarmingsbuis er eenvoudig worden ingeklemd. De vaste buisafstand hierbij is 12,5 cm. De vloer kan daarna worden afgedekt met de meegeleverde viltlaag waarop de topvloer kan worden aangebracht. Meer info magnumheating.nl/product/heatboard-w

HeatBoard E Droogbouwsysteem MAGNUM HeatBoard E Cable: Verkrijgbaar in 60 of 100 Watt/m2 van 180 t/m 1900 Watt

Elektrische vloerverwarming Heatboard E is een elektrisch vloerverwarmingssysteem en net als het HeatBoard W systeem direct toepasbaar onder zwevende hout-, parket- of laminaatvloeren. Aangestuurd door een digitale klokthermostaat met vloersensor. De vloertemperatuur kan middels de vloersensor en thermostaat tot een maximale temperatuur begrensd worden.

MAGNUM Heating B.V. Stevinweg 8 4691 SM Tholen

IZ1223_15_magnum.indd 15

Variabel vermogen De MAGNUM Heatboard Cable past precies in de voorgevormde kabelgoten en is verkrijgbaar in 6 of 10 Watt per meterlengte. Deze kabel geeft bij installatie op de HeatBoard systeemplaten een warmteafgifte van respectievelijk 60 of 100 Watt per m2 en zijn in diverse lengtes leverbaar.

MAGNUM HeatBoard E Systeemplaten: 12 of 32mm 11 platen à 780 x 580mm (5m2)

Meer info magnumheating.nl/product/heatboard-e

T 0166 609300 E info@magnumheating.nl W www.magnumheating.nl

Een warme vloer voor iedere situatie. 14-11-2023 12:51:45

RUBRIEK

VAKWERK

All-in PASSEN EN METEN BIJ HET VERDUURZAMEN Tijdens de vorige editie sprak IZ met Peter van der Ende. Nu is het de beurt aan zijn 40-jarige zoon Paul. Evenals zijn vader ging al op jonge leeftijd aan de slag in de branche. Zo’n 9 jaar verdiende hij de kost in vaste dienst, totdat hij besloot met zijn vader een VOF op te zetten. En met succes. Van der Ende installatiebedrijf is tegenwoordig een begrip in Schipluiden en omgeving. De belangstelling voor techniek zat er al met de paplepel in. “Als kereltje van een jaar of zes sleutelde ik al aan mijn eigen skelter en timmerde ik van alles in elkaar.” Tijdens vakanties ging hij vaak op pad met zijn pa, die hij dan een handje hielp. “Bijvoorbeeld door spullen aan te geven of gaatjes te boren.” Vakkennis Paul speelde nog even met de gedachte om boer te worden of elektricien, maar al vrij snel hakte hij de knoop door en koos hij voor installatietechniek. Na zijn opleiding tot eerste monteur/ loodgieter en dakdekker werkte hij bij verschillende installatiebedrijven. “Ik Met deze rubriek willen we alle vakmensen in het zonnetje zetten. Elke maand laten we staaltjes onvervalst vakwerk zien, ingezonden door onze lezers.

december 2023

IZ1223_16_vakwerk.indd 16

begon bij Verkaart. Ze deden veel grote projecten, maar dat werd ik na een paar jaar beu. Ik wilde liever bij particulieren aan de slag, meer contact met de klanten. Vandaar dat ik erna bij twee kleinere installateurs heb gewerkt.” Toen zijn laatste werkgever failliet ging in 2008, besloot hij om de sprong in het diepe te wagen. Werkzaamheden “Mijn vader was net voor zichzelf begonnen. Samen met hem heb ik een VOF opgezet. Natuurlijk hebben we wel eens een verschil van inzicht, maar we kunnen het goed met elkaar vinden en komen er altijd makkelijk uit”, vertelt Paul lachend. Inmiddels telt Van der Ende Installatiebedrijf 12 vaste medewerkers. Ze zijn vooral actief in de particuliere sector en leveren de meest uiteenlopende diensten. Van loodgieterswerk en duurzame systemen plaatsen tot isolatiewerkzaamheden en zorghulpmiddelen installeren. Vraag “Op dit moment is er vooral vraag naar verduurzamingswerkzaamheden. Denk aan warmtepompen en PVT-systemen installeren. Daarnaast plaatsen we ook regelmatig nieuwe badkamers. Wat me verder opvalt, is dat veel mensen nog snel voor 2026, als de hybride warmtepomp verplicht wordt, een nieuwe cv-ketel willen aanschaffen, omdat ze daarmee goedkoper uit zijn.” Nieuw personeel Hoewel de Van der Endes tot dusverre geluk hebben gehad bij het vinden van nieuw personeel, staan er nog wel twee vacatures open. “Het is een moeilijke tijd. Ik merk wel dat er een uitstroom is uit de PV-sector. Die draait al een tijdje minder. Af en toe kloppen er monteurs aan die de W-installatietechniek in willen.”

Project Als we Paul spreken heeft hij net een klus afgerond in Delft. Het ging om een jaren dertig huis met drie bouwlagen en twee bewoners. “De klanten wilden graag het hele pand verduurzamen. We hebben eerst vanbinnen de buitengevel en het dak geïsoleerd met 8 cm PIR en een gipsplaat. De ramen waren al goed genoeg, dus die hoefden niet te worden vervangen.” Balkon “Gelukkig was er op het balkon nog plek voor de buitenunit van de Vaillant warmtepomp. Omdat de vloer daarvan net onder handen moest worden genomen, konden we gelijk de leidingen doortrekken. Naast de binnenunit staat nu een boilervat van 300 l. De oude cvketel is verwijderd.” Ventilatie De DUCO-wtw unit heeft een plekje gekregen op de zolder. “Het kanalenwerk is weggewerkt in inpandige kasten. In de gang, halletjes en natte ruimtes zijn afzuigpunten aangebracht, de woon- en slaapkamers hebben toevoerpunten gekregen.” Meevaller Aangezien de woning goed genoeg geïsoleerd is, hoefden de oude radiatoren niet te worden vervangen. Een mooie meevaller voor de bewoners. Al met al – er zijn ook nog 15 PV-panelen geplaatst – had het project een snelle doorlooptijd: binnen 4 weken was alles afgerond. REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

16-11-2023 15:49:24

VAN DE SANDE

COLUMN

BIJDRAGE VAN PROJECTEN IN VERDUURZAMING

Frisse 3 lucht Een gezond binnenklimaat creëren met decentrale ventilatie van SIEGENIA. AEROMAT VT-serie: meer opties voor moderne gevels en ventilatieconcepten. ➊ Gecontroleerde ventilatie met mogelijke warmteterugwinning ➋ Effectieve en snelle montage door het ontbreken van hinderlijke en vervuilde ventilatiekanalen ➌ Ook met gesloten ramen comfortabele ventilatie

Het belang van verduurzaming wordt in de verkiezingsprogramma’s van bijna alle politieke partijen die deelnamen aan de Tweede Kamerverkiezingen van afgelopen november onderschreven. Ook in het formatieproces zal dit een belangrijk thema worden in combinatie met het Stikstofdossier. Bij verduurzaming ontstaat veelal het beeld van CO2-emissiereductie door verlaging van het energiegebruik. Verduurzaming is echter veel breder: zo vormt circulariteit in de vorm van materiaalkeuze bij het ontwerp en de realisatie van bouwprojecten een belangrijk onderdeel van verduurzaming. Steeds meer opdrachtgevers, fabrikanten en installatiebedrijven zien het grote belang van circulair bouwen in en maken het onderdeel van het aanbestedingsproces van projecten. Dit wordt mede gedreven door het Bouwbesluit waarin minimumeisen voor milieuprestatie (MPG) van toegepaste materialen in bouwprojecten zijn opgenomen. Partijen die een bouwaanvraag doen, moeten aantonen wat de milieuprestatie is van de toegepaste materialen. Hierbij kunnen zij gebruik maken van de Nationale Milieudatabase (NMD). De milieudatabase is voor wat betreft actuele data nog niet op orde. Veel waarden doen nog geen recht aan de daadwerkelijke milieuprestatie van apparatuur en componenten. Er is dus nog werk aan de winkel om als sector zowel de bijdrage van de energie- als milieuprestatie in beeld te krijgen. NVKL, de vereniging van koeltechnische bedrijven, is de gids en inspirator voor haar leden op het pad van duurzaam ondernemerschap. Denk hierbij aan het toepassen van materialen met een lage CO2-footprint, aandacht voor (nieuwe) medewerkers en het belang van certificering, cybersecurity en weten regelgeving. Zo gaan we op een verantwoorde wijze samen op weg naar een volledig duurzame keten in 2050.

Coen van de Sande, directeur NVKL

AERO_Dezentral_NL_95x267_RZ3.indd 1

IZ1223_17_column_nvkl_vdsande_siegenia-st.indd 17

26.11.2021 09:05:56

16-11-2023 11:52:08

TECHNIEK

Living Lab 040 BROEDPLAATS VOOR INNOVATIES In Eindhoven verrijzen de komende jaren 119 experimentele woningen. Ze zijn onderdeel van Living Lab 040, een broedplaats voor technische en sociale innovatie. IZ sprak met professor Jos Lichtenberg, die nauw betrokken is bij het initiatief. Buitenaanzicht Ripple-proefwoning

RIPPLE Ripple is een bouwsysteem bedoeld voor het creëren van woonruimte op daken. Het is ontwikkeld door een studententeam (Team VIRTUe). Doel is om de woningen ook daadwerkelijk te gaan bewonen om daarmee data met betrekking tot woonervaringen te verzamelen. Het betreft een ver ontwikkelde bio-based woning die op veel fronten een kijkje in de toekomst geeft. Zo gaat het om een co-living concept, waarbij twee kleine huishoudens de ingang en een collectieve ruimte delen. Een warmtepomp verwarmt de woning via een afgiftesysteem in de vloer. Daarmee kan ook worden gekoeld. In hoeverre dat nodig is, moet blijken. Ripple is in verband met de plaatsing op daken een lichtgewicht systeem, maar de interne opwarming in de zomer wordt voor een belangrijk deel gereduceerd door wateropslag op het dak. Een EPDM-dak tegen opstanden omhoog ingewerkt, levert een waterreservoir op, dat oververhitting in de zomer sterk reduceert. Dat buitenhouden van warmte geldt ook voor een geautomatiseerde buitenzonwering met louvre-panelen. Op het dak tref je een groendak aan, dat ook bijdraagt aan de binnenklimaatbeheersing. Het dak is ingericht als een terras met tuin, waarmee het dakvlak dubbel wordt gebruikt. Het waterbassin bevindt zich direct onder dit terras. Opmerkelijk zijn verder de esthetisch aantrekkelijke PV-gevelpanelen die het gebruik van het dak als verblijfsgebied mogelijk maken. En zo is de gevel, grotendeels

onzichtbaar, opeens een interessante energieopwekker geworden. Een bijzonder element is het Equi Librium. Dit product is in feite een besturingseenheid en maakt Ripple tot een active smart home. Het regelt niet alles automatisch, maar zoekt juist de interactie met de bewoner, die dan bewust kan beslissen om de afwasser een uurtje later aan te zetten, omdat dan de zon zal schijnen en er dan energieopbrengst is. Op die wijze worden bewoners bewuster gemaakt van energiestromen wat tot gedragsverandering en besparingen zal leiden. Door het direct gebruik van energie en het uitsmeren van piekbelastingen, worden congestieproblemen in het energienet gereduceerd. Het circulaire karakter wordt mede bepaald door het scheiden van de constructie en de invulling met niet dragende geveldelen. En, heel belangrijk, door het ontkoppelen van leidingen, waardoor ook de installatie volledig demonteerbaar is. De installaties komen bij bestaande gebouwen meestal geconcentreerd via een schacht naar boven. Ripple heeft een robuuste kern die als een hoed over zo’n leidingconcentratie kan worden geplaatst. Een plug and play systeem dat daarop aansluit, zorgt voor efficiëntie bij de montage en flexibiliteit ten aanzien van wijzigend gebruik. Ook badkamer en keuken kunnen daarbij een nieuwe plek krijgen. Via de kern kan tevens het onderliggende gebouw profiteren van overtollige duurzaam opgewekte energie.

december 2023

IZ1223_18_19_TA_livinglab40.indd 18

16-11-2023 13:56:40

Er was al een gigantisch woningtekort, maar door de aanhoudende migratie wordt het probleem nog nijpender. Waar moeten al die mensen wonen? Met name de grote steden zien zich gesteld voor een moeilijke opgave. Een van de opties die veel weerklank vindt, is om steden te ‘verdichten’, dat betekent in de praktijk efficiënter gebruik maken van de urbane ruimte die voorhanden is.

Oorsprong In dat kader had de stad Eindhoven wel oren naar een locatie waar volop ge-experimenteerd kon worden met nieuwe woningen en de sociale context. Des te meer omdat het om een langdurig project gaat. “In de bouw zien we vaak dat leereffecten nauwelijks blijven hangen, omdat er bij iedere opgave nieuwe bouwteams worden samengesteld en door budgettaire overwegingen regelmatig onderdelen van het ontwerp sneuvelen. Met een initiatief als Living Lab 040 waarbij tijdsdruk achterwege is, geen winstoogmerk speelt en waar je fouten mag maken en daardoor sneller leert, voorkomen we dit probleem,” vertelt Lichtenberg.

van biobased materialen tot geïntegreerde installatieconcepten.

Leidingen In één project (Ferlem) worden woningen opgetrokken met panelen waarin het leidingwerk al is opgenomen. Door het extreem dikke isolatiepakket is een vloerverwarming overbodig en volstaan convectoren van Jaga. Een interessant concept, omdat er nieuwe inzichten aan het ontstaan zijn over welbevinden en constante temperaturen. Tevens wordt getest welk effect het heeft als woningen overschotten aan energie met elkaar uitwisselen.

Integratie Bouwkunde en installatietechniek schuiven naar elkaar toe. Dat is ook te merken in het Living Lab. Zo wil een buitenlandse glasfabrikant ramen testen die warmte leveren. Een goede oplossing als er lokale verwarming nodig is bij koudeval. En Velux beweegt als ramenleverancier steeds meer in de richting van de ventilatietechniek, bijvoorbeeld door nieuwe besturingstechniek toe te voegen aan ramen.

Scheiden 119 woningen Living Lab 040 huurt de grond voor een periode van 15 jaar van de gemeente Eindhoven. De komende jaren verschijnen er 119 experimentele woningen. Het gaat om verschillende woningtypen. Er worden zowel bouwkundige als installatietechnische innovaties getest,

Dergelijke experimenten geven al deels aan welke kant de bouwkolom waarschijnlijk gaat op bewegen. Lichtenberg zelf maakt zich hier onder de noemer ‘Slimbouwen’ al jarenlang hard voor: het scheidbaar maken van de bouwkundige constructie en de installatietechniek, zodat tussentijdse vervanging, onder-

houdswerkzaamheden en demontage aan het einde van de levensduur van de woning steeds eenvoudiger worden. Dit heeft verregaande consequenties voor het werk van de installateur en biedt hem grote kansen, want zijn rol wordt belangrijker. Hij doet al vroeg in het proces mee bij het ontwerpen en de engineering en later in de gebruiksfase zal de installateur de beheerder langdurig blijven ondersteunen bij mutaties en dergelijke.

Hergebruik Op die manier wordt veel tijd en geld bespaard en hoogwaardig hergebruik van bouwkundige componenten en installatietechnische onderdelen gefaciliteerd. Denk aan het inzamelen van elektra, warmtepompen, PV-panelen, leidingen kanalen werk, omdat ontkoppeling simpel is.

Input gebruikers Naast technische innovatie is er ook oog voor sociale innovatie. Onder andere in de vorm van Burgerdenktanks. Dergelijke initiatieven slaan helaas vaak de plank mis, omdat er zich voornamelijk hoogopgeleide mensen met een links-liberale signatuur aanmelden. Dat zorgt voor een eenzijdige visie en uitkomsten en ondermijnt op termijn ook het draagvlak voor verduurzaming. Bovendien creëer je zo een blinde vlek, we komen als branche in een echokamer terecht en missen wellicht belangrijke informatie. Lichtenberg onderkent het probleem. Helaas is er nog te weinig aandacht voor, beaamt hij, daarom kan hij nog geen oplossingen geven. “Meer onderzoek is broodnodig. En dat gaan we in het LAB doen.”

Participeren Een bijzonder element is het Equi Librium. Dit product is in feite een be-

Living Lab 040 is een leerzame omge ving voor onze branche. Ook voor installateurs. Mocht je als lezer ook aan conceptontwikkeling doen, dan kun je je gerust aanmelden, zegt Lichtenberg 

sturingseenheid en maakt Ripple tot een active

Voor meer informatie: www.livinglab040.nl.

smart home.

REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1223_18_19_TA_livinglab40.indd 19

16-11-2023 13:56:42

TECHNIEK

Kennisdeling HUB SPEELT IN OP TURBULENTE GROEI WARMTEPOMPMARKT 2022 was een overgangsjaar, niet alleen voor Nederland, maar ook voor Europa. We kwamen net uit de Covid-crisis, de oorlog in de Oekraïne brak uit en de vraag naar warmtepompen nam plotseling gigantisch toe. Met de nieuwe ComfortHub speelt ATAG slim in op de snel veranderende omstandigheden. Er zijn talloze uitdagen rondom de energietransitie. Denk aan het materiaaltekort en de schaarste aan vakmensen. En het feit dat voor veel installateurs de warmtepomp nog relatief nieuw is. Of de snelgroeiende vraag naar snelle installatieoplossingen, omdat de branche krap in haar tijd zit.

Groei Ook fabrikant ATAG merkt dat de energietransitie met schokken en stoten gaat. Zo was de vraag naar warmtepompen vorig jaar nauwelijks bij te benen, vertelt Marketingmanager Jan Henk van der Wijk. “Het aantal aanvragen voor warmtepompen is in 2022 vertienvoudigd in vergelijking met het jaar daarvoor.” Inmiddels is het marktsentiment stabieler, maar nog altijd krijgt de fabrikant twee keer zoveel aanvragen binnen als vóór 2022.

Hub Om de branche tegemoet te komen in haar vraag naar kennis en het verwerven van praktische vaardigheden, heeft de fabrikant recentelijk een nieuwe Com-

fortHub geopend in Lichtenvoorde. Het complex bestaat uit een belevingswereld en een trainingscentrum.

Trainingen Monteurs kunnen een eendaagse training volgen, die begint om 9.00 uur en eindigt rond 15.30 uur. Uiteraard zijn lunch en drankjes inbegrepen. De groepen hebben een gemiddelde omvang van 12 tot 15 personen. Tijdens de training doen monteurs zowel kennis als praktische vaardigheden op met all-electric en hybride opstellingen. Het grote verschil is dat er een buffervat is opgenomen in een hybride concept. “Dat zorgt voor betere prestaties, meer balans en een betere doorstroming”, vertelt Van der Wijk. Is er behoefte aan verdere verdieping, geen probleem. Het is mogelijk om vervolgtrainingen te volgen. Onder andere om beter te leren inregelen en meer kennis te vergaren over relevante parameters.

kelen, is koffiedik kijken. Van der Wijk merkt dat financiën een belangrijke afweging vormen in het beslissingsproces om wel of niet een warmtepomp aan te schaffen. “Wij zien nu vooral wat meer oudere, kapitaalkrachtige consumenten die informatie inwinnen. Dat is ergens wel logisch: Zij hebben de tijd en het geld”, licht Van der Wijk toe.

Waterstof Blijft over de vraag wat de ‘grote concurrent’ gaat doen. We hebben het natuurlijk over de waterstofketel waar de laatste tijd stevig aan wordt getrokken door een machtige lobby. Volgens ATAG zal waterstof nooit grootschalig worden uitgerold in de woningmarkt.

Toekomst Hoe de markt zich de komende tijd gaat ontwik-

december 2023

IZ1223_20_21_TA_kennisdeling.indd 20

16-11-2023 13:56:00

SPECIFICATIES WARMTEPOMP

PROJECT Een recent project waarmee ATAG bijdraagt aan het versnellen van de energietransitie is de herontwikkeling van de voormalige basisschool ‘De Schakel’. Dit nieuwbouwproject is gelegen midden in Maasdijk aan de Kerkhoflaan. Het oude schoolbouw is gesloopt en op deze locatie zijn twintig sociale huurappartementen gerealiseerd, tien kleine en tien grotere. De woningen zijn geschikt voor jongeren, alleenstaanden en ouderen. Onderdeel van het plan is de mogelijkheid voor bewoners om een moestuin aan te leggen op de grondstrook tussen het appartementengebouw en de eengezinswoningen. De appartementen zijn allemaal voorzien van een warmtepompinstallatie gebaseerd op de ATAG Energion M Compact 40. Zo kunnen ze volledig gasloos hun woningen verwarmen en van tapwater voorzien. Bij de appartementen is gekozen voor de ATAG Energion M Compact 40. Dit is een monoblock lucht/ water warmtepomp met een geïntegreerde boiler. De appartementen van De Schakel zijn geschikt voor twee tot vier personen. De geïntegreerde 180L boiler van de M Compact levert daarom voldoende tapwater om comfortabel te leven. Doordat de boiler van de Energion M Compact verwerkt is in de behuizing van de binnenunit heeft dit als voordeel dat de boiler niet meer aangesloten hoeft te worden. Dit levert een kortere installatietijd op voor de installateur. Voor de opstelling van de buitenunit is er gekozen om deze op het platte dak te plaatsen. Op deze manier zijn de buitenunits nauwelijks te horen door de bewoners en zijn ze niet zichtbaar. Ook belangrijk is de toegankelijkheid voor de servicemonteurs. Door het ruime platte dak kan er eenvoudig onderhoud worden gepleegd aan de warmtepompen mocht dit nodig zijn. Om de temperatuur in de ruimtes te controleren is er een ATAG Zonemanager toegepast. Elke ruimte kan hierdoor onafhankelijk een warmteof koelingsvraag creëren, waarbij er een berekende aanvoertemperatuur per zone geleverd kan worden. Alle appartementen maken gebruik van een ATAG One Zone thermostaat in de woonkamer. De thermostaten worden via het internet verbonden. Dit biedt de mogelijkheid om de installatie op afstand uit te lezen en te monitoren. Met toestemming van de bewoner kunnen er op afstand parameters worden aangepast, waardoor onnodige servicebezoeken worden voorkomen en bewoners sneller worden geholpen. Voor de andere ruimtes zijn Cube thermostaten gebruikt. Hiermee kan snel en eenvoudig de gewenste temperatuur voor de ruimte worden ingesteld.

“Het is meer een oplossing voor de industrie en logistiek.” Niet alleen vanwege de uitdagingen die komen kijken bij de productie van waterstof (denk onder andere aan de rendementsverlie-

zen), maar ook omdat warmtepompen een groot voordeel hebben. Ze kunnen verwarmen en koelen. “En koeling wordt steeds belangrijker in de residentiële markt. Dat is onder andere te

Monoblock all-electric lucht/water warmtepomp voor warm water, centrale verwarming en (optioneel) koelen. Met R32 koudemiddel. De Compact uitvoering is een vloerstaand toestel voor CV en warm water. Met geïntegreerde 180L boiler voor warm water. Geschikt voor toepassingen in bestaande- en nieuwbouwwoningen. - Hoge rendementen, ook bij lage buitentemperaturen tot -20 °C. - Geïntegreerd magnetisch CV-vuilfilter. - Quiet Mode: Extra stille modus - Met 180 L boiler: Voor 2-3(4) persoonshuishoudens. - Zonder F-gas certificering te plaatsen. - Geschikt voor Open Therm toepassingen. - Komt in aanmerking voor ISDEsubsidie. - Vermogensbereik 1,5-18 kW bij -10 °C.

merken aan de invoering van de TOJuli eis.” Voor meer informatie: https://www. atagverwarming.nl/installateurs/adviesservice/kennisbank/producttrainingen/ REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1223_20_21_TA_kennisdeling.indd 21

16-11-2023 13:56:02

TECHNIEK

Warmtepompen TRENDS EN PROJECTEN Na een tijd van stormachtige groei, is de warmtepompmarkt in rustiger vaarwater terecht gekomen. Maar de technische ontwikkeling gaat onverwijld verder. Tijdens de European Heat Pump Summit werd de vakpers bijgepraat. In deze editie een korte terugblik met enkele highlights en interessante Nederlandse projecten. Vorig jaar werden er maar liefst 39 % meer warmtepompen verkocht in Europa dan het jaar ervoor. Ook in Nederland draaiden fabrikanten en installateurs overuren, zie bijvoorbeeld elders in IZ in het artikel over de ComfortHub.

Bijpraten Koudemiddelen, mechanische innovatie, digitalisering, zo maar een greep uit de onderwerpen die afgelopen oktober werden behandeld tijdens de European Heat Pump Summit in Neurenberg. Tijdens deze tweejaarlijkse conferentie worden de branche en vakpers bijgepraat over de meest actuele ontwikkelingen in de warmtepompmarkt.

Obstakels Tijdens verschillende presentaties werd ingegaan op technische innovaties, aansprekende projecten en relevante producten. Ook was er aandacht voor de obstakels waar de branche mee te maken heeft. Een groot obstakel blijft de prijs. Vooral de wijze waarop de

gasprijs zich verhoudt tot de elektriciteitsprijs blijkt een dealbreaker or –maker te zijn. Daarnaast speelt het chronisch gebrek aan personeel Europa parten. En dan gaat het niet alleen om installateurs, maar ook om bijvoorbeeld fabrieksarbeiders. Een andere factor die werd genoemd was marketing. We weten nog steeds niet goed hoe we warmtepompen aan de man kunnen brengen.

Koudemiddelen Op het gebied van koudemiddelen lijkt de strijd nu wel beslecht hier in Europa. Natuurlijke koudemiddelen en dan met name R290 oftewel propaan winnen rap aan terrein en dat gaat ten koste

van R32 en andere chemische alternatieven. Voor de Honeywells, Chemours’ en andere giganten is dat een bittere pil. Hoewel ze tijdens presentaties nog inzichtelijk probeerden te maken dat HFO’s als R-1234YF en R454c goede scores kunnen behalen, lieten verschillende specialisten zich ontvallen tegen IZ dat het om een achterhoedegevecht gaat. Er is Europese PFAS-wetgeving in de maak om op termijn Fluorpoluymeren in de ban te doen. Dat zou tevens het einde betekenen voor chemische koudemiddelen.

Aandachtspunten Maar terug naar propaan. Het heeft tal van voordelen, zo is het milieuvriende-

december 2023

IZ1223_22_24_TA_warmtepompen.indd 22

16-11-2023 13:58:36

DUURZAME TRANSFORMATIE MEGAKERK In het hart van Drachten staat de Vrije Baptistengemeente Bethel. Met zijn uitgestrekte structuur wordt Bethel erkend als één van de weinige megakerken in Nederland, die elke zondag gemiddeld 5.000 gelovigen aantrekt. Winkelman Engineering & Consultancy verzorgde het ontwerp voor een verregaande verduurzaming van het gebouw. Het kolossale kerkcomplex omvat meerdere samenkomstzalen, elk met een uniek doel. De grootste zaal biedt plaats aan maximaal 1.600 personen, terwijl een extra auditorium plaats biedt aan 600 bezoekers. De locatie beschikt ook over ruime ontmoetingsruimtes, talloze kleinere kamers voor jeugdactiviteiten en een speciale ruimte voor kinderen jeugdprogramma’s. Op een willekeurige zondagochtend verzamelen zich hier ongeveer 600 kinderen, wat het gemiddelde van een reguliere basisschool overtreft. Aangevuld met kantoor- en vergaderclusters is dit gebouw werkelijk multifunctioneel. Naast de primaire rol als plaats van aanbidding, biedt Bethel ook ruimte aan educatieve initiatieven, concerten en diverse gemeenschapsevenementen, waarmee het zijn veelzijdige maatschappelijke karakter toont. In het gekozen installatieconcept wordt de basiswarmtevraag ingevuld met een lucht-water-warmtepomp. Het gaat om een systeem van de RC Group, type NR2-N-G06/Sl/0404, dat voorzien is van het minder milieubelastende koudemiddel R454B. Bij eventuele piekbelasting kan een Hr-ketel bijspringen. De warmtepomp voorziet in ongeveer 85 % van de totale warmtevraag. Een groter vermogen of volledig gasvrij verwarmen was onhaalbaar, vanwege onpraktische investeringen en mogelijke impact op zowel de elektrische infrastructuur van het gebouw als de omgeving. De klimaatregeling in de kerkzalen zorgt voor de toevoer van verwarmde of gekoelde lucht. De luchtbehandlingunits zijn van Mark (type Airstream HWX). Ze zijn voorzien van WTW, waarbij 80 % van de restwarmte wordt teruggewonnen. Deze strategische toepassing zorgt ervoor dat zowel de verwarmings- als koelsystemen binnen

lijk en presteert het goed als verwarmer. Tegelijkertijd blijft het een ontvlambaar gas. Dat heeft zowel consequenties voor de opslag en het transport als de installatie. Denk aan openingen en het leidingenwerk. Hoewel volgens de

beheersbare capaciteiten blijven, waardoor apparatuur kleiner kon worden gedimensioneerd. Bovendien beschikken de luchtbehandelingsunits voor de kerkzalen over een recirculatiesectie, waardoor effectieve temperatuurniveaus worden gehandhaafd tijdens niet-operationele uren. En dat zonder energieverlies. Ventilatie geschiedt via textiele luchtslangen van KI-Fibertec, die de lucht efficiënt verdelen op basis van een hoog-laag inducerend toevoerprincipe, zodat tochtvrij wordt geleverd en de lucht optimaal wordt verspreid over de ruimte. De implementatie van deze duurzame maatregelen heeft geresulteerd in een halvering van het energiegebruik voor verwarming en koeling. Naast het milieuvoordeel is het comfort binnen het gebouw aanzienlijk verbeterd, met efficiënte ventilatie in verschillende ruimtes. Winkelman Engineering & Consultancy was berokken vanaf de initiatieffase en ontwikkeling van het ontwerp tot het toezicht op de uitvoering. Installateur Pranger Rosier uit Dokkum nam het montagewerk voor zijn rekening. Momenteel bevindt het project zich in de laatste fase, met de officiële oplevering gepland medio december 2023.

meest recente cijfers warmtepompen met propaan nog maar 2 % van de Europese markt uitmaken, verwachten deskundigen dat het koudemiddel op termijn de meest populaire keuze zal worden in de woningbouw en het com-

merciële segment.

Systeemoptimalisatie Er is dus volop aandacht voor koudemiddelen. Dat mag echter niet ten koste gaan van systeemoptimalisatie, REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1223_22_24_TA_warmtepompen.indd 23

16-11-2023 13:58:37

GASLOZE APPARTEMENTEN

XXXXXXXX

waarschuwen de experts. Denk aan een betere ventilatoren, compressors, verdampers en de monitoring van de prestaties van warmtepompen. Zo liet Swegon tijdens een presentatie zien dat propaan zeer goed presteert in combinatie met een scroll inverter processor.

Digitalisering Naast het Internet of Things, begint AI nu belangrijk te worden. IoT blijkt bijzonder nuttig te zijn om de energieprestaties van warmtepompen te verbeteren en voor Predictive Maintenance. Daarnaast gaat het de komende jaren een rol spelen bij Flexibility Provision, zoals het in vaktermen wordt genoemd. Dat betekent heel kort door de bocht: de warmtepomp laten draaien als de energie ruim voorhanden is en goedkoop.

ChatGTP

noemen. ChatGTP verandert de wereld in een rap tempo. Ook de installatiebranche. Sensibo, expert op het gebied van digitalisering, heeft het al geïntegreerd in een Climate Control Tool. Na het invoeren van de randvoorwaarden, zoals het aantal ramen, de oppervlakte van de kamer, de functie van de ruimte en dergelijk, gaat het systeem proefdraaien. Het algoritme leert de omstandigheden kennen en stemt de klimatisering af op de eindgebruiker. De vraag blijft alleen of het wel zo’n duurzame oplossing is. Want, zoals een deelnemer aan de conferentie terecht opmerkte: “AI draait op data en voor het vergaren en verwerken daarvan heb je ook energie nodig” 

In de februari-editie een meer uitgebreide en gedetailleerde terugblik op de EHPS.

Er wordt vaak gedacht dat oude gebouwen niet kunnen worden getransformeerd. Sloop is dan de logische vervolgstap. In onderstaand project is ervoor gekozen om met relatief minimale ingrepen en beperkt gebruik van nieuwe grondstoffen een pand een volledig nieuwe functie te geven. Het gaat hier om het voormalige kantoor van het UWV aan de Surinameweg in Haarlem. Het pand stamt uit 1987 en is gedurende het project getransformeerd in een appartementengebouw. De grootste uitdagingen waren om het bestemmingsplan om te zetten van kantoor- naar woonfunctie en om het nieuwe verwarmingssysteem in te passen. Het pand telde oorspronkelijk vijf bouwlagen, hier is één bouwlaag aan toegevoegd. Tijdens het transformatieproces zijn circa 110 appartementen gerealiseerd met oppervlaktes tussen de 35 m2 en 90 m2. Voordat de nieuwe verwarmingsoplossing werd geïnstalleerd, is eerst de beglazing vervangen voor HR++ glas. Ook is het dak extra geïsoleerd. Voor de warmteopwekking zijn Ecodan lucht/water warmtepompen toegepast van Alklima (Mitsubishi Electric) met buitendelen van de powerinverterlijn. Deze hebben onder andere als voordeel dat ze een hoog rendement behalen bij de productie van warm tapwater. Er is bewust voor individuele warmtepompen gekozen. Op die manier heeft ieder systeem zijn eigen afzekering in het appartement, waardoor de warmtewet niet van toepassing is. Daardoor is er minder bemetering nodig. De binnendelen zijn in het appartement gesitueerd en de buitendelen op het dak en in de kelder geplaatst. De afgifte van de warmte verloopt via nieuwe radiatoren die op een aanvoertemperatuur van 45 graden zijn uitgelegd. Het leidingwerk loopt per bouwdeel via de schachten van de appartementen naar het dak en of de kelder. Na de transformatie kregen de appartementen een A-Label. Het gebouw is bovendien volledig gasloos. Een niet geringe prestatie bij een kantoorpand uit 1987.

Het is inmiddels geen hype meer te

december 2023

IZ1223_22_24_TA_warmtepompen.indd 24

16-11-2023 13:58:41

ADVERTORIAL

Klimaatinstallaties VAN ‘GRIJS’ NAAR ‘GROEN’

Elke dag worden HVAC-renovatieprojecten opgeleverd die merkbaar een beter comfort en gezondere binnenlucht bieden, terwijl tegelijkertijd een aanzienlijke thermische en energiebesparing wordt gerealiseerd. De innovatieve technieken van Belimo spelen hierin een sleutelrol en transformeren ‘grijze’ HVAC-installaties snel tot ‘groene’ klimaatsystemen. Zónder ingrijpende aanpassingen en/of hoge kosten, waardoor verduurzaming voor elk gebouw binnen handbereik komt.” Een belangrijk onderdeel van de Green Deal is de ‘renovatiegolf’. Doel is om voor 2030 zo’n 35 miljoen inefficiënte gebouwen te verduurzamen en – als gevolg daarvan – de CO2-uitstoot met ten minste 55% te verminderen, het energieverbruik te reduceren én de basis te leggen voor een klimaatneutraal Europa in 2050. Middels verschillende initiatieven probeert de Nederlandse overheid gebouweigenaren te stimuleren om met hun vastgoed aan de slag te gaan. Populaire maatregelen om het energieverbruik terug te dringen, zijn de isolatie van gevels, daken en vloeren en de installatie van warmtepompen en zonnepanelen, maar ook het ‘retrofitten’ van regelkogelkranen en aandrijvingen in HVAC-installaties kan flinke besparingen opleveren.

Hierbij brengen zij de actuele situatie én mogelijke verbeterpunten in kaart. In veel bestaande gebouwen zijn de HVAC-installaties sterk verouderd. Niet alleen zijn de installaties vaak anders ontworpen dan hun moderne opvolgers, ook zien zij regelmatig dat kleppen niet meer (goed) sluiten. Hierdoor vindt continu stroming van lucht en water plaats. Ook wanneer dit niet gewenst is, waardoor comfort- en geluidsklachten ontstaan en onnodig energie wordt verspild. Omdat in veel gebouwen inzicht in de installaties ontbreekt, start Belimo steevast met meten. Ook wordt er kritisch gekeken naar de staat van de installatie én naar het gebruik. Hoe kan een installatie zo goed en (kosten)efficiënt mogelijk verduurzaamd worden? Door actief data te verzamelen en analyseren, wordt het duidelijk waar geoptimaliseerd kan worden.

componenten zoals flowcomponenten of VAV-aandrijvingen te plaatsen, kunnen zij exact zien waar lucht en water op een juiste manier door de installatie stroomt en waar energie verloren gaat. Op basis van deze gegevens kunnen slecht presterende kleppen en/ of aandrijvingen in de installatie eenvoudig getraceerd en vervangen worden. Bijvoorbeeld door de Retrofit regelkogelkranen en aandrijvingen, die 100% sluitend zijn, en die in een juiste (in)regeling en flow voorzien. Hierdoor neemt het comfort toe, worden gewenste temperatuurverschillen weer gehaald en worden energieverbruiken tot een minimum beperkt. Aanpassingen aan het leidingnetwerk zijn in de meeste gevallen niet nodig, waardoor handelingen en investeringen tot een minimum beperkt blijven. Inmiddels groeit de bewustwording in kleine utiliteitsprojecten. Bijvoorbeeld bij scholen, waarin verplichte CO2meters helpen om inzicht te krijgen in de luchtkwaliteit. Maar inzicht alleen is niet genoeg. Datzelfde geldt voor het openen van ramen bij te hoge ppmscores. Het is tijd om écht in actie te komen, om gebouwen op de juiste manier te upgraden en om binnenklimaat, comfort en energieverbruik op orde te brengen. Hierin is een belangrijke rol weggelegd voor de overheid, maar ook voor onze branche 

Manager Technisch Advies Op locatie bij de klant leggen de Managers Technisch Advies van Belimo de nut en noodzaak van verduurzaming uit. REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1223_25_advertorial_belimo.indd 3

Small devices, big impact Door in de hoofdleiding van de HVACinstallatie slimme en dynamische veld-

Wilt u ook meer weten over het RetroFIT+ programma van Belimo: www.belimo.nl december 2023

14-11-2023 13:31:02

SANITAIR

Drinkwater vervangen NIEUWE RICHTLIJNEN VOOR HEMEL- EN GRIJSWATERSYSTEMEN In steeds meer delen van ons land is drinkwater schaars. Mede om die reden is kennis noodzakelijk voor het ontwerpen, realiseren en beheren van hemelwater- en grijswatersystemen die de druk op drinkwatergebruik kunnen verlichten. Nu het ministerie heeft aangekondigd dat we ons drinkwatergebruik tot 2035 met 20% moeten verminderen, zijn die alternatieve waterstromen ineens nog meer dan voorheen noodzakelijk. Voor ISSO een belangrijke reden om alle informatie uit de oude kennis eens stevig te actualiseren en aan te vullen. Het resultaat is de nieuwe ISSO-publicatie 70 ‘Hemelwater en grijswater binnen de perceelgrens’.

Nederland in transitie Na alle transities van het recente verleden en die waar wij ons nu nog in bevinden is de aanstaande transitie een heel belangrijke; de Watertransitie. Het is in de nabije toekomst niet meer vanzelfsprekend dat er onbeperkt goedkoop schoon drinkwater uit alle kranen in Nederland komt. Onder invloed van allerlei factoren staat de drinkwaterlevering in Nederland onder druk. En schoon water is van levensbelang. Om toch te zorgen voor voldoende schoon water kunnen voor laagwaardige toepassingen, zoals het doorspoelen van het toilet, alternatieve bronnen van water worden gebruikt. Regenwater en gezuiverd grijswater (water van douches, wastafel en wasmachine) kunnen als bron dienen voor huishoudwater.

XX 26

Wanneer dit bacteriologisch zuiver is kan er zonder groot gevaar voor de volksgezondheid ingrijpend worden bespaard op het drinkwatergebruik. En niet alleen binnen woningen, maar ook voor industriële toepassingen is dit in de toekomst een veelgebruikte techniek.

Technische richtlijn De nieuwe publicatie is een richtlijn voor een ieder in de technische wereld die zich wil verdiepen in de inzet van hemelwaterafvoersystemen in combinatie met infiltratie en gebruik. Daarnaast doet de publicatie hetzelfde voor grijswaterafvoersystemen en behandelt de publicatie bijvoorbeeld ook de zuivering en benutting van grijswater. “De twee oude publicaties waren respectievelijk 10 en 20 jaar oud. Dat betekent gewoon dat de inzichten en de insteek van de publicaties die we in die jaren samenstelden echt anders waren dan de inzichten die we er nu op na hou-

den”, vertelt Nick Post, sanitair specialist bij ISSO. “Een reductie van het drinkwatergebruik achten wij technisch goed mogelijk. In Vlaanderen is bijvoorbeeld goed te zien welke technieken en maatregelen een impact hebben. Met onze nieuwe publicatie brengen we heel gestructureerd de verschillende technieken die daarvoor beschikbaar zijn, onder de aandacht.”

Vernieuwingsslag De kennis van hemelwater- en grijswatersystemen, en daarbij ook van de toepassingen, hebben een enorme ontwikkeling doorgemaakt. Bij het opstellen van de nieuwe kennis was een brede vertegenwoordiging van de sector betrokken, waardoor ISSO kon borgen dat de juiste en ook meest actuele kennis in de publicatie terecht kwam. “Een voorbeeld is de filtratie, die tegenwoordig met onder meer koolstoffilters echt veel beter is dan pakweg 10 jaar geleden. Daardoor zijn

december 2023

IZ1223_26_27_SA_drinkwater.indd 26

16-11-2023 13:57:18

Grijswatersysteem

bijvoorbeeld de grijswatersystemen van nu niet meer te vergelijken met die van begin deze eeuw”, zegt Post.

Discrepanties Om daadwerkelijk hemelwater- en grijswatersystemen te kunnen toepassen als alternatief voor drinkwater liggen er nog wel wat barrières. Deze ontstaan mede door discrepanties en barrières in de regelgeving. Zo schrijft het Drinkwaterbesluit voor dat we regenwater alleen voor toiletspoeling mogen gebruiken, terwijl de NEN 1006 bepaalt dat een huishoudwatersysteem met regenwater als bron, in woningen ook de wasmachine en de buitenkraan mag voeden. “Het is dus noodzakelijk dat die regelgeving wordt gelijkgetrokken”, zegt Post. “Maar die beweging is duidelijk gaande, en daarom hebben we met de kennis in de nieuwe publicatie al ingespeeld op de mogelijke aanpassing van de regelgeving. De verwachting is wel – zeker omdat de overheid die drinkwaterbesparing echt wil nastreven – dat het Drinkwaterbesluit een iets ruimere interpretatie gaat bieden.”

Klimaatadaptatie “Zaken als klimaatadaptatie komen aan

Neerslagtrends

bod. We kijken naar neerslagpatronen en bieden daarbij ook een blik naar de toekomst. Wat kunnen we gaan ver wachten, als we afgaan op de kennis van meteorologen. Maar bijvoorbeeld ook de milieu-impact en de LCA-berekening van systemen komen aan bod. Vergeet niet dat je enerzijds met een nieuw watersysteem een bijdrage levert aan het besparen van drinkwater maar dat je anderzijds ook een nieuw, technisch systeem introduceert, met al zijn extra installatiemateriaal. Dat zal toch op zijn minst ook een overdenking moeten zijn als je een dergelijke investering doet of voorstelt”, vertelt Post.

Wet- en regelgeving “Het onderwerp van deze publicatie beweegt zich op het snijpunt van afvoeren toevoertechniek, van hemelwater en licht verontreinigd afvalwater, van zuivering, infiltratie en benutting binnen het leidingwatersysteem”, vervolgt Post. “Dit houdt in dat je met meerdere soorten regelgeving te maken hebt, en daar hebben we aandacht voor.” Vervolgens is er een hoofdstuk dat zich volledig op hemelwatersystemen richt, een hoofdstuk over grijswatersystemen en een hoofdstuk over huishoudwater

en hoe je deze watersystemen toepast in de praktijk. Tot slot eindigt de publicatie met een hoofdstuk over beheer, onderhoud en oplevering.

Praktisch document “De publicatie bevat geen expliciete werkbeschrijving of technische handleiding om de genoemde systemen te installeren. Het is veel meer een hulp bij ontwerp, bij selectie en engineering. Behalve voor de installateur is het daarmee ook een publicatie die de adviseur, maar bijvoorbeeld ook mensen bij de overheid of andere opdrachtgevers, helpt om het denken keuzeproces op gang te brengen en een selectie uit de varianten te kunnen maken”, denkt Post. Overigens is het wel degelijk een heel praktisch document, met testmethodieken voor het opsporen van kruisverbindingen en belangrijke informatie voor het inbedrijfstellen van installaties. Verder vindt men er ook berekeningsmethodieken, tips voor beheer en onderhoud en opleverprocedures. Post tot slot: “Uiteindelijk bieden we de lezer met de nieuwe ISSO-publicatie 70 een hulpmiddel om een complex onderwerp op een heldere een gestructureerde manier te overzien en aan te pakken.”  REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1223_26_27_SA_drinkwater.indd 27

16-11-2023 13:57:19

VOOR EEN TOCHTVRIJ BINNENKLIMAAT

Kenmerken Plafair luchtverdeelpanelen Tochtvrije luchtverdeling Volledig geïntegreerd in het systeemplafond (geen uitstekende delen onder plafond) Geschikt voor inleg in standaard systeemplafond 600 x 600 mm en 1200 x 600 mm Luchtverdeelpanelen zijn koppelbaar boven het systeemplafond Gering gewicht Eenvoudig te monteren Toepasbaar bij geringe hoogte boven het systeemplafond Eenvoudig te demonteren voor onderhoud Schonere inblaaslucht Lage drukken dus energiezuinig Leverbaar in vele kleuren en afmetingen

De textiele onderzijde van het Plafair luchtverdeelpaneel is luchtdoorlatend over het gehele oppervlak. Hierdoor ontstaat een gelijkmatig uitblaaspatroon met een zeer lage luchtsnelheid. Het Plafair luchtverdeelpaneel is in combinatie met systeemplafonds uitermate geschikt voor toepassing in kantoren, scholen, laboratoria en ziekenhuizen.

MEER INFORMATIE OVER PLAFAIR LUCHTVERDEELPANELEN: BLT LUCHTTECHNIEK MINERVUM 7329, 4817 ZD BREDA, NEDERLAND. T: +31 (0)76 542 76 37

IZ1223_28_blt.indd 28

14-11-2023 11:39:52

VISSER

COLUMN

ENERGIETRANSITIE VAN LUCHTVERWARMING In de bestaande woningbouw komt nog regelmatig luchtverwarming voor. In verband met de energietransitie kan dit voor uitdagingen zorgen. Er kan een lucht/water-warmtepomp geplaatst worden, maar vaak zijn de warmtewisselaars in de bestaande luchtverwarming niet geschikt voor lagetemperatuurverwarming. De gok kan genomen worden om te kijken of de warmtepomp het nog warm krijgt, ook door wellicht aanvullende isolatiemaatregelen. Wanneer dit echter niet werkt, zal er niet alleen een nieuwe warmtepomp geplaatst moeten worden, maar zal ook de luchtverwarmer vervangen moeten worden voor een nieuw product dat wel geschikt is voor lage temperaturen. Dit zorgt wel voor een extra investering naast de warmtepomp. Of is het wellicht beter om toch van luchtverwarming afstappen? Ook dit zorgt voor een stevige extra investering. Er is namelijk nog geen distributiesysteem met water in de woning aanwezig. Deze zal dus geheel nieuw aangelegd dienen te worden. Een andere oplossing is om de luchtverwarming te vervangen door een lucht/lucht-ventilatorconvectorwarmtepomp (fancoil-unit). Hiermee kan de luchtverwarmer één op één

uitgewisseld worden voor een elektrische oplossing; er zal wel voor het tapwater nog een aanvullende installatie benodigd zijn. Deze lucht/lucht-warmtepomp heeft als voordeel dat de investering relatief gezien meestal lager is. Nadeel is dat er geen subsidie op verleend wordt. Bovendien hebben deze ventilatorconvectoren een hoger luchtdebiet dan de gemiddelde luchtverwarmer om hetzelfde verwarmingsvermogen te kunnen leveren, wat geluidsklachten in kanalen of bij roosters op kan leveren. Er zijn dus diverse mogelijkheden voor dit soort woningen qua verduurzamen. Uiteindelijk zal de oplossing altijd afhangen van de woning en de investeringsruimte.

Tim Visser Engineer-Adviseur W-installaties, voormalig zelfstandig installateur. [Twee generaties, vader Dick en zoon Tim Visser, schrijven om beurten een column op persoonlijke titel]

Eurolyzer S1 rookgasmeter De nieuwe rookgasmeter voor inbedrijfstelling, inspectie, reparatie en onderhoud van cv-installaties.

3 Bediening naar keuze met het grote

Nieuw

HR touchscreen én met één hand via het ronde touchpad 3 Handige, tijdbesparende functies, waaronder macro’s en multi-memory 3 Digitale meetrapportage met gratis EuroSoft connect (software en apps) 3 EN50379 deel 2 gecertificeerd, geschikt voor CO-certificering (Gasketelwet) 3 7 jaar garantie met KWSe, ook op verbruiksonderdelen en sensoren

Meer info: eurolyzer.nl

IZ1223_29_column_visser_euroindex.indd 29

16-11-2023 11:08:24

RUBRIEK DRUPPELSDRUPPELS OUDE TOILET MODERNISEREN

HYGIËNE IN HET KLEINSTE KAMERTJE

Zonder hakken of breken een oude toilet moderniseren kan met de Geberit Monolith sanitairmodule. Deze designmodule staat voor de wand en is een alternatief voor toiletten waar een inbouwreservoir niet mogelijk of gewenst is. De sanitairmodule is verder geoptimaliseerd. Door het nieuwe verlichtingsconcept met vier dimbare lichtstemmingen kan de sanitaire ruimte nu nog individueler vormgegeven worden. De module is daarnaast compatibel met de Geberit Home-app. Via deze -app kunnen de verlichting en andere elektronische functies, zoals de geurafzuiging, naar wens worden geprogrammeerd. Nieuw is ook de intervalspoeling. Deze zorgt ervoor dat de waterleiding en de stortbak van de module tijdens langere afwezigheid regelmatig worden doorgespoeld.

bekleding) te installeren. Met deze smalle scheidingswanden komt TECE tegemoet aan de wens van veel klanten voor een ruimtebesparende oplossing op plekken waar geen armaturen zijn gepland: bijvoorbeeld als eenvoudige inbouwwand bij het toilet of als scheidingswand voor de doucheruimte.

Ruimtebesparende scheidingswanden Dankzij de introductie van twee nieuwe TECEprofil componenten maakt TECE het nu mogelijk om scheidingswanden met een diepte van 69 mm (inclusief 2 x 18 mm

IZ1223_30_DR.indd 30

Viega Foundation Viega heeft de Viega Foundation in het leven geroepen. De stichting zonder winstoogmerk zet zich in voor basisbestanddelen voor een gezond leven: schoon water, sanitaire basisvoorzie-

De SensoWash® D-Neo van Duravit biedt hygiëne met doordachte technologie. Naast de standaardfuncties zorgt de geïntegreerde verwarming van de zitting voor comfort. Alle techniek is hier in het keramiek geïntegreerd. De douche-wc past in elke ruimte en bij alle Duravit designseries. De verschillende functies van de SensoWash® D-Neo worden bediend via een afstandsbediening. De individuele instelling van watertemperatuur en -druk zorgen voor maximaal douchecomfort. Met een nachtlampje zorgt SensoWash® D-Neo ook voor veiligheid bij nachtelijk toiletbezoek. Rimless®-technologie en het antibacteriële HygieneGlaze keramische glazuur zorgen daarnaast voor optimale hygiëne.

ningen en hygiëne. Dit werk is dit jaar begonnen met de ondersteuning van drie projecten in India. “Het schoonhouden van drinkwater in gebouwen is één van de specialismen van ons bedrijf. Daarin zien wij niet alleen onze verantwoordelijkheid maar zijn we ook succesvol. Met de oprichting van de Viega Foundation kunnen we nu projecten fi nancieren die we met onze traditionele activiteiten niet kunnen bereiken”, zegt Anna Viegener, voorzitster van de aandeelhouderscommissie van Viega Holding GmbH & Co. KG. “We hebben voor India gekozen omdat we actief wilden zijn in een land waar we ook zakelijk actief zijn”, aldus Franz Viegener, lid van de

aandeelhouderscommissie van Viega Holding GmbH & Co.KG. Viega is sinds 2015 met een eigen dochteronderneming in India aanwezig. Naast een productiefaciliteit in Sanand heeft Viega India een verkoopkantoor in Delhi en een seminarcentrum in Mumbai. India is één van de belangrijkste groeimarkten van de groep.

Twee kleuren, één look De Dornbracht-designserie Meta, Vaia en de hendelvarianten van Tara kunnen vanaf nu van twee oppervlakken worden voorzien. Grepen en uitloop hebben hierbij verschillende finishes, die naar wens met elkaar kunnen worden gecombineerd. Dit zorgt voor talrijke individualiseringsmogelijkheden.

december 2023

16-11-2023 13:43:42

ADVERTORIAL

De nieuwe NIBE S735: ALLES-IN-ÉÉN VENTILATIELUCHT/WATER WARMTEPOMP ZONDER BUITENUNIT De NIBE S735 ventilatielucht/wa-

natuurlijke koudemiddel propaan (R290) heeft de NIBE S735 een lage impact op het milieu. Mede hierdoor heeft het toestel het hoogste energielabel A+++ voor verwarming en energielabel A voor tapwater. Door het modulerend karakter van de compressor is een diepe uitkoeling van de ventilatielucht mogelijk waardoor geen extra ventilatie benodigd is.

ter warmtepomp biedt gasloos en duurzaam comfort zonder buitenunit. Met ventilatielucht als bron is er geen buitenunit of grondboring nodig. De alles-in-een warmtepomp zorgt voor

Geschikt voor iedere woning ventilatie, warmte én warm tapwater

Dankzij het zeer brede temperatuurbereik tot 69°C is de NIBE S735 toepasbaar in combinatie met alle afgiftesystemen zowel vloerverwarming als radiatoren. Dankzij de hoge aanvoertemperatuur is het niet noodzakelijk om de bestaande radiatoren te vervangen. Deze combinatie van eigenschappen maakt de NIBE S735 zeer geschikt voor All-Electric installaties in nagenoeg iedere woning: nieuwbouw én bestaande bouw. De nieuwe NIBE S735 is ontworpen met het oog op een laag geluidsniveau en is daardoor bijzonder stil. Het geluidsniveau van deze warmtepomp is slechts tussen de 36 en 49 dB, dat is te vergelijken met een koelkast. Daardoor is de warmtepomp ook zeer geschikt voor appartementen. De NIBE S735 is nu verkrijgbaar met maar liefst € 3.000,ISDE-subsidie.

en is een duurzame totaaloplossing voor All-Electric woningen.

Eenvoudige installatie Dankzij de nieuwe NIBE S735 ventilatielucht/water warmtepomp is een cv-ketel of gas overbodig. De modulerende warmtepomp gebruikt ventilatielucht als bron. Een buitenunit en grondboring zijn niet nodig, waardoor de warmtepomp eenvoudig en snel te installeren is. De NIBE S735 is een complete én zeer compacte oplossing met een vloeroppervlak van slechts 60 x 62 cm. Alle componenten, inclusief het expansievat en de cv-overstort, zijn geïntegreerd in het toestel en achter een mantel weggewerkt. Hierdoor zijn ze vanaf de voorzijde van de warmtepomp gemakkelijk bereikbaar voor servicedoeleinden en wordt de installatietijd aanzienlijk verkort. De NIBE S735 kan ruimtebesparend in een nis worden opgesteld. Ook kan het toestel gesplitst worden en in twee delen naast elkaar of op twee verschillende verdiepingen geplaatst worden. Dit zorgt voor meer flexibiliteit bij de installatie.

Alles-in-een: duurzaam én krachtig Deze alles-in-één oplossing zorgt voor het verwarmen van de woning, mechaREAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1223_31_advertorial_nibe_versie2.indd 31

Slimme energiebesparende opties

nische ventilatie en ruim voldoende warmtapwater dankzij de geïntegreerde 180 liter boiler. De NIBE S735 heeft een flink vermogen (modulerend compressorvermogen van 1,1 tot 6,4 kW) waardoor een woning snel warm is. Het vermogen is eventueel verder aan te vullen met een intern elektrisch element van 2 tot 9 kW. Dankzij het duurzame,

Van ingebouwde slimme functionaliteiten zoals een energiemeter voor afgegeven energie, load balancing tot Smart Price Adaption en Smart Grid-afstemming: de NIBE S735 heeft het allemaal. Het myUplink-platform biedt uitgebreide mogelijkheden voor installateurs, monteurs of beheerders voor monitoring, uitlezing en bediening – ook op afstand. De combinatie van efficiëntie, comfort én innovatie maakt de NIBE S735 een slimme keuze voor installateurs én consumenten.  december 2023

20-11-2023 7:21:41

SANITAIR

Duurzaam tapwater “DOUCHEPUTJE GROOTSTE ENERGIELEK IN WONING” Zeker 40 tot 70 % van de energie die nodig is voor het opwarmen van tapwater, is eenvoudig terug te winnen. Dat zegt Luuk Dijkhuis van de Vereniging Duurzaam Tapwater Nederland. Volgens de kersverse voorzitter moeten we nu stappen zetten, want “het doucheputje is het grootste energielek in de woning.” De Vereniging Duurzaam Tapwater Nederland bestaat nog maar kort. Volgens voorzitter Dijkhuis was de oprichting broodnodig. “De afgelopen decennia heeft de focus gelegen op energieefficiënte verwarming, isolatie en het beperken van transmissieverliezen van woningen. Op die terreinen zijn aansprekende resultaten geboekt. Maar de aandacht voor tapwater is daarmee wel achtergebleven.”

NTA 8800 Ter illustratie wijst Dijkhuis onder andere op de NTA 8800 waarin slechts een COP van 1 wordt gevraagd voor het toestel dat warm tapwater maakt en er weinig aandacht is voor de wijze waarop de productie van warm tapwater plaatsvindt. En dat terwijl in de nieuwbouw inmiddels 50 % van het energiegebruik gaat naar de productie van warm tapwater, “want we douchen vaker en langer”.

Omslag Er is een omslag nodig. Het zou al flink helpen als de installateur vaker de

XX 32

klant attendeert op mogelijkheden om energie te besparen bij de productie van warm tapwater. Helaas gebeurt dat nog maar zelden, merkt Dijkhuis. “Ik zie desondanks wel een groei van het aantal douche-wtw’s en warmtepompboilers dat wordt afgezet.”

andere partijen om warm water hoger op de agenda te krijgen, bijvoorbeeld om ervoor te zorgen dat het de aandacht krijgt die het verdient in de BENG-eisen. Ook wordt er met de overheid overlegd over mogelijke subsidies om de verduurzaming van warm tapwatersystemen te stimuleren.”

Leden De Vereniging Duurzaam Tapwater Nederland telt op het moment 6 actieve leden: AB Sales & Trade, ACO, Itho Daalderop, Technea, QBlue en Luxor. “Daarnaast hebben zich onlangs 3 potentiële kandidaten voor het lidmaatschap aangemeld.” De vereniging ontwikkelt en produceert oplossingen die de energievraag voor warm tapwater in woningen substantieel reduceren. Te denken valt dan onder andere aan warmtepompboilers, douche-wtw’s, recirculatiedouches en slimme boilers.

Speerpunten Maar de vereniging heeft ook andere speerpunten. “Zo is legionella een belangrijk thema, wij proberen vooral kennisuitwisseling te stimuleren.” Nauw daarmee verbonden is regelgeving. “Wij zoeken de samenwerking op met

Extra werk Maar er valt nog meer werk te verzetten. Veel installateurs blijken onvoldoende bekend te zijn met het brede scala aan oplossingen dat beschikbaar is voor de verduurzaming van de warm tapwater productie. Ook zit men nog vaak met vragen over het installatieproces en het exacte ruimtebeslag.

Circulariteit Hoewel er steeds meer aandacht is voor circulariteit in de installatiebranche, zijn er nog fikse stappen te zetten, zegt Dijkhuis. Hij merkt dat producenten nu actief toenadering zoeken tot recyclebedrijven, ja ze in een aantal gevallen zelfs opkopen. Een positief teken, “maar wat betreft reparatiemogelijkheden en refurbishing is er nog een lange weg te gaan”.

december 2023

IZ1223_32_33_SA_duurzaamtapwater.indd 32

16-11-2023 13:53:00

WTW VOOR STUDENTEN

Toekomst Met alleen techniek en circulariteit gaan we echter het niet redden, waarschuwt Dijkhuis. Hij wijst ook op het belang van gedragsverandering. Dat impliceert allereerst zuiniger om leren gaan met alle materialen en de energie die voorhanden is. Maar ook om consumenten te stimuleren om korter te douchen. Daarnaast verwacht Dijkhuis dat schoon en veilig tapwater en energieopslag belangrijke thema’s zullen worden in de nabije toekomst.

Doorvertaling Deze trends stimuleren fabrikanten om meer bespaardouches op de markt te brengen. En, om slimmere boilers te ontwikkelen die warmte langer kunnen vasthouden en gekoppeld worden aan een duurzame voeding die ‘on demand’ geactiveerd wordt. Bovendien verwacht Dijkhuis dat er douche-wtw’s op de markt komen die van kunststof zijn en eenvoudig gerecycled kunnen worden.

Trias Aqua Tot slot: Al jaren geleden werden zowel de Trias Aqua en Waterprestatienorm ontwikkeld (zie kadertekst). Volgens Dijkhuis zouden dit waardevolle hulpmiddelen kunnen zijn om de gewenste verduurzaming van onze warm tapwaterproductie te ondersteunen

Maar liefst 750 studentenwoningen op de Leidse Bio Science Park Campus zijn recentelijk voorzien van wtw-installaties voor douchewater. Traject adviseurs en managers schreven het advies, Hoogendoorn Installatietechniek verzorgde het installatiewerk. Laatstgenoemde schakelde Technea en AB Sales & Trade in om een prefab installatie te ontwikkelen voor warmteterugwinning uit douchewater, die eenvoudig te installeren was en precies aansloot op het al aangebrachte leidingwerk. Er is bewust gekozen om een douche-warmtewisselaar toe te voegen aan de decentrale verwarming- en tapwaterinstallatie, onder andere om zo energie- en onderhoudskosten te besparen. Met het terugwinnen van warmte verbetert de efficiency van de doorstromer met een factor 100 % naar COP = 2. In de decentrale opstelling is per twee kamers een technische ruimte gemaakt, die vanaf de buitenzijde te benaderen is. Op deze manier is de douche-wtw in de gestapelde bouw goed toepasbaar en de tapwaterinstallatie met de doorstromer eenvoudig te bereiken. De prefab installatie bestaat uit een metalen frame met een dubbele douche-wtw inclusief aansluitingen, leidingwerk én een doorstromer. Het volledig op maat gemaakt product kon in twee delen in containers aangeleverd worden. Daardoor hoefden de monteurs alleen maar de opstelling uit de container te pakken en de waterleidingen aan te sluiten. De dubbele douchepijp kon vanwege het stalen frame in één keer tegen de achterwand worden geplaatst. Alles was zo geengineerd dat de opstelling naadloos aansloot op de al eerder aangebrachte doorstromer, watermeter, leidingen en afvoeren. Dit scheelde enorm veel tijd, kosten en vooral veel afvalstromen op de bouw. Het vermogen van de Clage Cex doorstromers is ingesteld op 11 kWo en kan door de douche-wtw terug schakelen naar de helft van zijn vermogen (± 5-6 kW). Er wordt water met een temperatuur van 60° C geleverd aan het tappunt. De appartementen zijn in gebruik genomen in september 2023. Oplossing Douche-wtw Doorstromer

: Prefab frame met dubbele douche-wtw en elektrische doorstromer : Technea Shower HR Tube 2-21 Twin HE (576 stuks) Douchegoot-wtw Joulia 10P (129 stuks) : Clage Cex 11 – 13.5 kW (705 stuks)

WPN EN TRIAS AQUA Analoog aan de EPC is de Water prestatienorm of WPN een rekenmethode waarmee voor een gebouw het theoretische watergebruik kan worden berekend, onder een bepaald gebruikerspatroon. Evenals bij de EPC zou een voortdurende aanscherping van de WPN uiteindelijk leiden tot waterneutrale gebouwen. Technisch is dat mogelijk. De Trias Aqua geeft aan

hoe je als installateur daartoe de juiste stappen kunt zetten: - Ten eerste ga je aan de slag met de toepassing van waterbesparend sanitair. - Vervolgens maak je dankbaar gebruik van schoon, zacht en gratis hemelwater - Blijft er dan nog een watervraag over, dan kun je ook het afvalwater gaan hergebruiken.

Ieder gebouw kan waterneutraal of zelfs een bron van water worden. Technisch zijn er geen beperkingen. De zuiveringstechniek is al aanwezig, kleinschalig toepasbaar én inmiddels ook betaalbaar. En dat levert een grote bijdrage aan de circulariteit van gebouwen, die waardevaster worden en een hogere verkoop- en verhuurwaarde krijgen.

REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1223_32_33_SA_duurzaamtapwater.indd 33

16-11-2023 13:53:01

OPINIE

Bullshit Products OOK IN INSTALLATIELAND RUIM VOORHANDEN? De Maatschappij zit vol met Bullshit Jobs, zo schreef David Grae-

wasmachine en de zwaartekracht doet zijn werk. Er is dus werk zat dus voor de installateur, echt werk.

ber in zijn gelijknamige boek. Als

Eengreeps

we die allemaal zouden opheffen dan zouden de problemen met personeelstekorten snel opgelost zijn, ook in de installatiewereld, legt Graeber uit. Maar dat is maar een deel van ons probleem, want wat voor baan dan ook, met de inkomsten kan je nog steeds een hoop nutteloze en waardeloze onzin kopen. Ofwel, er bestaan ook Bullshit Producten. Dus heb ik maar een lijstje gemaakt van dat soort producten. Denk aan flessenwater (ons drinkwater is beter), peper en zout vaatjes op batterijen en talloze andere vindingen. Ze bestaan overigens ook in de installatiewereld, die bullshit producten. Een kleine bloemlezing.

Recirculatie douche De recirculerende douche. Die begint pas goed te werken na 3 of 4 minuten, als ik er al weer onderuit ben. En daarvoor moet dan een compleet nieuwe douche worden geproduceerd, de bestaande gesloopt en de nieuwe ingebouwd. Met allerlei technische systemen en veel materiaal impact. Maar dan mag je er ook best een half uur onder staan. Bullshit natuurlijk. Nog afgezien van de trend om koud te douchen, dat schijnt gezond te zijn en dure energie te besparen.

Regenwater pomp Regenwater pompsystemen. U kent het wel, de roep om drinkwater te bespa-

34 XX

december 2023

IZ1223_34_TA_bullshit.indd 2

Ronald Rovers, Director RiBuilT

ren en meer regenwater te gebruiken. Niks mis mee, natuurlijk. Waarom zou je bijvoorbeeld het toilet spoelen met gezuiverd water, terwijl je het juist enorm ‘vervuilt’? Onvermijdelijk weliswaar, maar toch. Dus aan de slag: grote tank in de tuin ingraven, pijpen aanleggen, mooi pompsysteem installeren in de kelder of bijkeuken, stekker erin, en spoelen maar. Nee. Niet doen. Bullshit. Al in de jaren negentig liet RVO (toen Novem) een onderzoek doen, waaruit bleek dat de drinkwaterproductie veel minder milieu-impact had dan de energie en materialen die het installatiegeweld veroorzaakten.

Wel zinvol Maar niet getreurd, er blijft werk genoeg over voor de installateur. Regenwater is namelijk wel op een andere manier bruikbaar. Monteer een opslagvat op de zolder of op hoogte daaronder, laat het vullen vanaf het dak, leg wat pijpen naar het toilet en eventueel de

En dan één van mijn grootste ergernissen: de zogenaamde eengreeps mengkranen. Die greep staat altijd in het midden. En het midden betekent dat er automatisch warm water gemengd wordt. Ook al heb je het niet nodig. Als je er op let, zie je dat bijna niemand die greep eerst opzij draait naar koud, ook al is het maar om de handen even af te spoelen. Resultaat: er treedt altijd een warmtevraag op. Ik vraag me af hoeveel verspilling er zo wel niet plaats vindt. Bullshit dus, die kranen. Thuis zet ik die grepen altijd naar rechts, op koud dus, maar ja, de echtgenote vindt dat er niet uitzien en zet ze weer in het midden. Op zich geen probleem, ik snap dat, maar is het nou zo moeilijk om die kranen te leveren met de middenstand als standaard koud? Ben ik blij en ook mijn echtgenote.

Kokend water Qua kranen kan het wellicht nog beroerder: de kokendwater kraan. Niks mengen. Altijd kokend water stand-by. Nadat fabrikanten ervoor hebben gezorgd dat alle elektronische apparatuur, altijd op stand-by staat en sluipstroom vreet, is dit de volgende stap in de ontwikkeling van de mensheid: permanent kokend water beschikbaar. Zoals ze zelf schrijven, ongeveer 500 kWh per jaar. En velen hebben al berekend dat dat met een waterkoker een factor 10 of zo minder zal zijn. Je moet wel een verstokte theeleut zijn, denk aan 10 tot 15 kopjes per dag, wil je dat er energetisch uithalen. En dat is nog los van alle materiaal impact, om iedereen van zo’n stoommachine te voorzien. Bullshit dus  Ronald Rovers, Director RiBuilT

REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

16-11-2023 13:53:47

INSTALLEREN IS EASY MET EASY FAST FIX

Met de nieuwe, gepatenteerde Easy Fast Fix (EFF) bevestigingstechnologie vereenvoudigt Geberit de installatie van een closet met verdekte bevestiging revolutionair. Schuif het closet simpelweg tegen de muur en draai het wandcloset aan via de gaten in het keramiek. Dat is Slim Bekeken!

RD A A D TAN N U S LOS ETS E B IJ CVE RDE KT MET STIG ING B EVE

w w w.geberit.nl/easyfastfix

25955 GEBERIT EFF Slim IZ1223_35_geberit.indd 35 bekeken 2023 - IZ Installateurszaken 210x297.indd 1

17-10-2023 11:28 16-11-2023 11:27:24

Bezoek ons op VSK 2024 6-9 februari | Jaarbeurs Utrecht

Maak kennis met onze nieuwste oplossingen voor onder meer woningbouw en utiliteitsbouw

• Lucht/Water Monobloc 4-16 kW • Koudemiddel R290 (Propaan) • Voor watertemperaturen tot +75°C

SINERGY

Regelsysteem voor Clivet slimme woning voor integratie Clivet warmtepomp en thuisaccu in 1 samenwerkend systeem

• Thuisaccu met geïntegreerde omvormer • Modulair systeem 5-40 kWh

THUNDER • Modulaire lucht/water warmtepomp 40-95 kW • Koudemiddel R290 (Propaan) • Voor watertemperaturen tot +75°C

078 65 21 801 | www.airview.nl

IZ1223_36_adv.indd 36

SCAN DE QR-CODE EN MELD U AAN VOOR EEN GRATIS BEZOEK

STAND 11.A095

CONTROL4 NRG

EDGE F

Totaalleverancier in klimaatoplossingen

20-11-2023 7:07:55

ASIJEE

COLUMN

HOE COMPUTERS HELPEN BIJ DUURZAME ENERGIE De robot in de installatietechniek? Je hebt gelijk beelden in je hoofd. Star Wars in de meterkast maar dan anders. Beelden genoeg en misschien ook wel wensen. Maar de realiteit is dat de opkomst van kunstmatige intelligentie (AI) in de energiesector daar geen uitzondering op is. Een van de meest veelbelovende toepassingen van AI in de energiesector is robotische energieopslag. Hierbij worden slimme computers ingezet die leren van wat er gebeurt op energiegebruik en wat anders kan. Een groot voordeel van deze slimme aanpak is dat het ons helpt om beter om te gaan met wanneer we energie nodig hebben en wanneer die beschikbaar is. Een ander voordeel is dat AI kan helpen om batterijen langer te laten meegaan. De slimme computer kan in de gaten houden hoe goed de batterijen werken en op tijd problemen ontdekken. Ook bij zonne- en windenergie, die afhankelijk zijn van het weer, kan AI van pas komen. De slimme computers gebruiken bijvoorbeeld weersvoorspellingen om te bedenken hoeveel energie we kunnen verwachten en sturen dan apparaten en installaties aan om deze energie op dat moment te gebruiken of juist energie

op te slaan. Zo kunnen we beter gebruikmaken van de energie die we opwekken uit zon en wind en hoeven we minder gebruik te maken van fossiele brandstoffen. Hoewel dit allemaal veelbelovend klinkt, zijn er wel uitdagingen, zoals de veiligheid en privacy van data, en de integratie van AI in bestaande infrastructuur. Er moeten kaders en beleid komen om dat te kunnen borgen. Maar één ding staat vast: AI speelt een sleutelrol in de toekomst van duurzame energie. Daar kunnen we niet meer om heen. Onze vakmensen hebben een rol in die verdere digitalisering. Met nieuwe kennis en vaardigheden. Ik zie het als opgave voor Wij Techniek om ervoor te zorgen dat de juiste kennis, opleidingen en trainingen er komen om de vakmensen te ondersteunen in die (nieuwe) sleutelpositie.

Sven Asijee Directeur

Bespaar tot 57% gas met douchen AC O ShowerDrain X - WT W

Meer informatie: n Tot wel 200m³ gasbesparing per jaar n Terugverdientijd 3 jaar met huidige gastarieven n Makkelijk toe te passen bij renovatie

Of kijk op www.aco.nl/wtw

IZ1223_37_column_asijee_aco.indd 37

n Rendement tot 57% getest door de KIWA

14-11-2023 11:05:45

ZAKELIJK

Van idealen naar daden DE VERKIEZINGEN ZIJN VOORBIJ. EN NU? De verkiezingen liggen achter ons. Al sinds de val van het kabinet in juli wordt er gepraat en beloofd als het gaat om de plannen voor de toekomst. Verkiezingsprogramma’s en debatten in het land. Goede voornemens, beloftes en beter beleid. Maar wat gaat er nu gebeuren? We nemen je mee in de komende maanden! De verkiezingen zijn voorbij. Er is een nieuwe Tweede Kamer. En we zijn nu op weg naar een nieuw kabinet. Het lijkt misschien wel een ver-van-je-bedshow, maar de nieuwe ministers moeten straks belangrijke beslissingen nemen over de energietransitie en over oplossingen voor de tekorten aan vakmensen in de techniek. En dat zal altijd een mengeling zijn van de verschillende standpunten. Hoe moeten we ernaar kijken?

Onderhandelen Na de verkiezingen begint voor de Tweede Kamer een nieuwe periode waarin veel nieuwe mensen op de blauwe stoelen zullen zitten. Tegelijkertijd wordt verkend welke partijen met elkaar willen onderhandelen om een nieuw kabinet te vormen. Waarschijnlijk zijn hier minimaal drie partijen voor nodig. Het onderhandelen is niet gemakkelijk. De vorige keer waren er ruim 250 dagen nodig om tot een beleidsagenda te komen op bijvoorbeeld onderwerpen als klimaat, onderwijs en energie. Waarom het zo ingewikkeld is? Alle partijen hebben mooie beloftes gedaan die zij voor

XX 38

hun kiezers ook echt willen waarmaken. Dus elke partij moet iets terug zien van de plannen die ze presenteerden. Het is dus altijd een kwestie van geven en nemen. Om te kijken wat we kunnen verwachten, nemen je mee langs de hoofdlijnen van de verschillende programma’s. We starten bij de instroom van nieuwe mensen in de techniek.

Inzetten op jonge vakmensen Het mbo is aan het veranderen. Voor het eerst waren er dit jaar mbo’ers welkom tijdens de introductieweken in sommige studentensteden en werd er gewerkt aan de herwaardering van mbo’ers in de samenleving. Maar wat gaat een nieuw kabinet oppakken? Het zal een combinatie worden van verschillende standpunten. Alle partijen willen in ieder geval dat het beroepsonderwijs goed aansluit op de arbeidsmarkt en willen het beroepsonderwijs sterker make. Soms wordt gepleit voor vakscholen. De SP wil dat iedereen gratis een goede opleiding kan volgen vóór hij of zij aan het werk gaat. Ze willen dat als eerste realiseren voor mbo-studenten. GroenLinks/PvdA wil

het mbo meer regelvrijheid geven om opleidingen flexibel vorm te geven zodat studenten niet gevangen zitten in een kwalificatiedossier. Alle partijen pleiten voor voldoende stageplekken voor iedereen. De ChristenUnie en de BBB willen dat in heel Nederland techniekonderwijs beschikbaar is en blijft. Het CDA wil een herwaardering van het vakmanschap en het mbo, met extra aandacht voor de terugloop van studenten in de techniek en de zorg. JA21 wil extra inzetten op techniek en zorg binnen het beroepsonderwijs.

Leven lang leren Het CDA zet zich in voor het levenslang ontwikkelen en dus voor een Persoonlijk Ontwikkel Budget. GroenLinks/PvdA wil, in samenwerking met andere partijen (zoals O&O-fondsen en arbeidsmarktregio’s), dat het mbo-, het hbo- en het wo-onderwijs een formele rol krijgen in leven lang ontwikkelen. Samen met het beroepsonderwijs en het bedrijfsleven wil Nieuw Sociaal Contract (NSC) afspraken maken voor het doelmatig en kansrijk opleiden en ontwikkelen van meer beroeps- en

december 2023

IZ1223_38_39_ZA_vanidealennaar.indd 38

14-11-2023 16:29:17

praktijkgerichte trajecten. Met de Samenwerkingsorganisatie Beroepsonderwijs Bedrijfsleven (SBB) maakt de partij actieplannen voor voldoende stage- en leerwerkplekken. De ChristenUnie wil dat het mbo, na een beoordeling door de opleiding, toegankelijk wordt voor instromers zonder startkwalificatie. Daarbij kun je denken aan statushouders, jonge moeders zonder diploma en voormalige arbeidsmigranten. Van alle mooie plannen moet nu beleid worden gemaakt. Dat is wat aan de onderhandeltafel gebeurt. Het beroepsonderwijs heeft een breed draagvlak onder de partijen en we mogen van Den Haag dus wat verwachten.

Klimaat Een ander thema dat onze sector raakt, is het klimaat. Even leek het bijna niet te spelen in de campagne. Met de klimaatmars van 70.000 mensen werd kort voor de verkiezingen echter een belangrijk signaal afgegeven. Maar het klimaat gaat ook bij het vormen van een nieuwe regering werkelijk een rol spelen. De verschillen zijn groot. Een aantal partijen wil niets op het gebied van klimaat en energie (vooral de rechtse partijen); andere partijen besteden er juist wel veel aandacht aan. De meeste grote partijen houden vast aan de nationale klimaatdoelen uit de Klimaatwet, die voorschrijven dat Nederland in 2050 klimaatneutraal moet zijn. Enkele partijen hebben zelfs nog meer ambitie en willen sneller; denk aan D66 en GroenLinks/PvdA.

Wat plannen op een rij Verschillende partijen pleiten voor extra windturbines op zee en vinden dat Nederland nieuwe kerncentrales zou moeten overwegen. Verschillende partijen willen de salderingsregeling behouden totdat alle burgers voldoende toegang tot zonnepanelen hebben gehad. Het doel is om woningen duurzaam of zelfs klimaatpositief te bouwen, en wijken snel van het gas te ontkoppelen. Bij de BBB heerst de duidelijke mening dat landbouwgronden niet moeten worden ingezet voor zonnepanelen. Innovaties zijn bij elke partij welkom. Maar niet elke partij reserveert hier geld voor. Het Klimaatfonds staat bij een aantal partijen onder druk (denk aan PVV en NSC).

Energiearmoede Gemeenten moeten, onder meer volgens de SP en NSC, financiële steun bieden aan huishoudens die worden getroffen door energiearmoede. Slecht geïsoleerde huizen moeten een lagere huurprijs krijgen en meer wijken moeten worden aangesloten op warmtenetten. GroenLinks/PvdA wil flink investeringen in de isolatie van woningen en wil burgers helpen bij het installeren van zonnepanelen. De BBB pleit ook voor meer isolatie van woningen en staat positief tegenover lokale energiecoöperaties van burgers en de uitbreiding van lokale warmtenetten. Bij D66 ontvangen burgers een ‘basisbedrag’ als compensatie voor hogere kosten als gevolg van de energietransitie. Daarnaast krijgen

burgers een klimaatticket waarmee ze voor een vast bedrag per maand gratis kunnen reizen met het openbaar vervoer buiten de spitsuren.

Van woorden naar daden Plannen genoeg. Maar hoe moeten deze worden omgevormd tot één beleid? De partij met de meeste stemmen krijgt de verantwoordelijkheid om het voortouw te nemen in de kabinetsformatie. Er komt een informateur die met verschillende politieke partijen praat om te verkennen wie met wie in een nieuw kabinet wil samenwerken. De plannen zijn hierbij wel bepalend. Want je moet tenslotte kunnen samenwerken en dat is moeilijk als je het over alles oneens bent. Alle plannen van de verschillende partijen moeten samen tot beleid worden gemaakt. Na de informateur komt de formateur in beeld. Dit is vaak de te verwachten minister-president (de afgelopen 13 jaar: Mark Rutte) die de taak heeft om het regeerakkoord af te ronden en passende ministers te vinden. Als de nieuwe kabinetsleden er met elkaar uit zijn, gaan ze naar de koning om te worden geïnstalleerd. En dan….dan gaan we van woorden naar daden. We zijn benieuwd wat er voor de techniek uitkomt en houden je hiervan op de hoogte!  REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1223_38_39_ZA_vanidealennaar.indd 39

14-11-2023 16:29:21

TECHNIEK

Projecten VEELZIJDIGHEID IN DE BRANCHE De installatiebranche dendert door met interessante projecten, ook in 2023. Een greep hieruit laat zien hoe veelzijdig de branche opereert. Geen project is hetzelfde. Maatwerk levert het mooiste resultaat op.

Midden in Maasdijk stond basisschool ‘De Schakel’. Het oude schoolgebouw is gesloopt en op de locatie zijn 20 sociale huurappartementen gerealiseerd, 10 kleine en 10 grotere. De woningen zijn geschikt voor jongeren, alleenstaanden en ouderen. De appartementen zijn alle voorzien van een warmtepompinstallatie gebaseerd op de ATAG Energion M Compact 40. Daarmee kunnen de bewoners gasloos hun woningen verwarmen en van tapwater voorzien. Het betreft een monobloc lucht/waterwarmtepomp met een geïntegreerde boiler van180 liter. Doordat de boiler in de behuizing van de binnenunit is opgenomen, hoeft deze niet meer te worden aangesloten, wat een kortere installatietijd oplevert. De buitenunit is op het platte dak geplaatst, zodat de buitenunits nauwelijks te horen en zichtbaar zijn 

Doorstroomtoestellen in cascade Bij Foppen Seafood in Harderwijk is een oude VR warmwaterbereider (Lochinvar) vervangen door 12 stuks Rinnai condenserende doorstroomtoestellen. Dit leverde een besparing op van 25% op het gasverbruik. De 12 toestellen staan ruggelings opgesteld om een zo klein mogelijke opstelling te creëren. De maximale volumestroom is 179 l/min bij ∆T van 55°C. De gehele fabriek wordt door deze configuratie van warm tapwater voorzien. Diverse spuitlansen kunnen gelijktijdig worden gebruikt. De opstelling heeft geen voorraadvat. De doorstroomtoestellen moduleren al naar gelang de behoefte. Productie bij Foppen Seafood kan tijdens onderhoud gewoon doorgaan. De Rinnai condenserende doorstroomtoestellen zijn er in 46 kW en 57 kW nominaal vermogen. Zowel de primaire als de secundaire wisselaar is van RVS. De vernieuwde ventilator maakt het mogelijk lange collectieve rookgasafvoeren te realiseren 

Getransformeerd kantoorgebouw In Hoogeveen wordt een compleet aardgasloze woonzorglocatie voor 26 bewoners gerealiseerd in een voormalig kantoorpand. Gekozen is voor zeventien Bosch Compress 3400i luchtwarmtepompen. Het systeem zorgt voor de all-electric verwarming en koeling van

alle woningen en gemeenschappelijke ruimten. Accountmanager Roelof Vallinga van Nefit Bosch vertelt: “Voor de duurzame verwarming en koeling zijn door het gebouw heen in totaal zestien Bosch Compress 3400i all-electric luchtwarmtepompen geplaatst met een vermogen van 6 kW. Daarnaast zorgt één warmtepomp van hetzelfde type met een vermogen van 14 kW voor de verwarming en koeling van de algemene leefruimte. De binnenunits zijn allemaal all-electric Tower-modellen met elk een geïntegreerde 190 liter rvsboiler voor optimaal tapwatercomfort. De split-buitenunits staan op het dak. Als afgiftesysteem is op alle verdiepingen lagetemperatuur vloerverwarming aangebracht.” “Met deze Bosch Compress 3400i allelectric luchtwarmtepompen konden we in compact bemeten kasten op de gangen prima uit de voeten”, vertelt Klaas Donker van Installatiebedrijf Donker Veenstra. “Op het dak was ruimte genoeg voor de buitenunits, die zijn echt fluisterstil. Daar komen ook nog honderd PV-panelen bij om op duurzame wijze alle benodigde elektriciteit op te wekken. Bestemd voor het dagelijkse huishoudelijke gebruik én om de warmtepompen te laten draaien.” De inbedrijfstelling door de servicemonteurs van Nefit Bosch was een bewuste keuze. Installateur Veenstra hierover: “Het is altijd prettig om te beschikken over een scherpe blik van buitenaf en extra kennis en ervaring. Wij zien het in dit geval als een soort extra garantie.

december 2023

IZ1223_40_46_projecten.indd 40

16-11-2023 12:24:02

Bovendien wisselen de monteurs van Nefit Bosch en onze eigen monteurs op een dag als deze onderling hun kennis en ervaring uit. Ook dat is voor beide partijen waardevol.” 

Zorgeloze toekomst Living-Inn is een woonzorgconcept waar senioren en starters een zorgeloze toekomst tegemoet gaan. Ontmoeten en samen genieten staan centraal. Robot Vloerverwarming heeft hier maatwerk geleverd door o.a. de vloerverwarmingstekeningen en berekeningen te maken voor de 372 woonruimtes. Deze woonruimtes zijn tevens voorzien van verdelers die geschikt zijn gemaakt voor verwarmen en koelen en dat terwijl Living-Inn is aangesloten op stadsverwarming. Het bedrijf verantwoordelijk voor de stadswarmte leverde bij dit project niet de koeling. Robot realiseerde daarom een pompgroep die aan alle eisen van stadswarmte voldoet en ook kan worden ingezet voor koelen. Samen met de betrokken partners is ook de inregeling daarvan verzorgd. Voor het totale project heeft Robot Vloerverwarming 200.000 meter in Nederland zelf geproduceerde PE-RT buis geleverd. Het project is gerealiseerd in samenwerking met Installatiebedrijf ITBB uit Heerenveen en Montagebedrijf HBM uit Genemuiden 

DUURZAAM KAMPEREN Met de tijd meegaan, dat was de wens van Marco Bosma en zijn vrouw Marloes. Samen zijn ze eigenaar van camping De Deelderij in het Drentse Schoonloo. Vanaf de start van dit campingseizoen in april is de camping ‘van het gas af’. Het water in het nieuwe sanitair gebouw wordt verwarmd door middel van een warmtepomp uit de Ecodan-lijn van Alklima/Mitsubishi Electric. “We hebben al behoorlijke piekmomenten gehad qua bezoekers, maar het nieuwe systeem voldoet prima”, zegt Bosma tevreden.

Duurzaamheidswens De camping met 22 plekken was goed onderhouden, toen ze deze vijf jaar geleden overnamen. Ook het sanitair, dat bestond uit drie sanitair gebouwtjes met elk een eigen geiser, voldeed. Toch had het stel een duurzaamheidswens om minder gas te gaan gebruiken. “Vanwege de gasprijs, maar ook omdat we een duurzaam bedrijf willen zijn en dat ook willen uitstralen”, zegt Bosma. Met subsidie van de provincie lieten ze een energiescan uitvoeren en kregen ze een onafhankelijk advies. Dat advies paste niet, net als andere adviezen die ze opvroegen. Bosma: “Er werd steeds gezegd dat een oplossing wel kon, maar het er niet voor gemaakt was. We moesten dus maar afwachten of de oplossing zou slagen.”

Doorrekenen spitsuren Via de vader van Bosma werd contact gelegd met Gert Veurink, accountmanager van Alklima/Mitsubishi Electric. Daar kwam wel een totaaloplossing uit die goed past bij de De Deelderij. Samen met Bosma werd doorgerekend wat ze nodig hadden en of dat voldoende was om de spitsuren bij de vier nieuwe douches op te kunnen vangen. Bosma: “Daarin hebben we gerekend dat mensen een aankleedtijd en een uitkleedtijd hebben en over die twee tijdmarges verdeeld bleek dat we genoeg hadden aan een 500 liter-vat. We hadden echt vertrouwen in deze oplossing.”

Woonhuisoplossing

Elektrische verwarming

De geselecteerde warmtepomp is een woonhuisoplossing met het grootste vermogen aan tapwater. Deze Ecodan 500 liter boiler is de grootste in de serie warmtepompen en kan ook bij lage temperaturen een goed vermogen leveren. Veurink: “Dat was een belangrijke voorwaarde, omdat de camping al in april opengaat en de buitentemperatuur dan nog vrij laag kan zijn.” In het sanitair gebouw is ook vloerverwarming aangelegd die op dezelfde warmtepomp draait 

Voor de splinternieuwe units op REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1223_40_46_projecten.indd 41

16-11-2023 12:24:05

KOALA PROOF KLIMAAT

XXXXXXXX

Ouwehands Dierenpark Rhenen verwacht in 2024 de eerste koala’s in Nederland en dat is een primeur. Om deze bedreigde diersoort een goed tehuis te bieden, is de kwaliteit van luchtbehandeling in het nieuwe verblijf essentieel. Hiervoor kwamen het dierenpark, installatiebedrijf ITN Techniek en Daikin samen om tot een oplossing te komen. Dit resulteerde in twee Daikin luchtbehandelingskasten. Koala’s zijn een klimaat gewend met een specifieke relatieve temperatuur en luchtvochtigheid. Vandaar dat de twee Daikin Professional luchtbehandelingskasten met een ontvochtigingsinstallatie zijn uitgevoerd om die vochtigheid te kunnen realiseren. De luchtbehandelingskasten zijn in de kelders geplaatst en de verse lucht wordt via de kanalen onder de grond getransporteerd naar de verblijven van de koala’s en de vlindertuin die ook in het verblijf geplaatst wordt. Daikin laat binnen dit project zien dat een gezond en aangenaam leefklimaat gerealiseerd kan worden, niet alleen voor mensen maar ook voor dieren. Robin de Lange (directeur Ouwehands Dierenpark): “Naast het feit dat de techniek van Daikin natuurlijk fantastisch is, is ook de samenwerking heel goed verlopen. We hebben echt gemerkt dat Daikin zeer betrokken is en ook de steun wil bieden om te zorgen dat deze bijzondere en zeer bedreigde dieren een goed thuis hebben.” 

Roompot vakantiepark te Gulpen werd gezocht naar een elektrische verwarmingsoplossing voor de slaapkamers die middels ICY via een stopcontact kunnen worden aangestuurd. Tevens was er in de badkamer behoefte aan een eenvoudig te bedienen badkamerradiator met een tijdsschakelaar. Met installateur Barli is gekeken naar een passende oplossing voor deze warmtevraag. Voor de uitwerking is gekozen voor een Robuust elektrische convector voor in de slaapkamers en een Calor Select voor de in de badkamer 

Plaatsing via open dak In Zorgorganisatie Norschoten te

Barneveld is een verticale luchtbehandelingskast (LBK) vervangen, die zich bevond in een technische ruimte van twee verdiepingen, gelegen in het midden van de vleugel van het zorgcomplex. Bij dit project is kritisch gekeken naar de meest efficiënte positie van alle benodigde componenten in de nieuwe

LBK van NedAir, om deze zo compact mogelijk te maken, zodat deze zou passen in de bestaande binnenruimte. Het oude model van 5 meter hoog is vervangen door een compactere variant van 3,5 meter hoog. Dankzij de nieuwe LBK kan de organisatie 13.000 kuub aan gas en 83.000 kg per jaar aan CO2 besparen. Vanwege de plaatsing in het gebouw is extra zorg besteed aan de hoge eisen aan geluidsoverlast en efficiëntie. Om de bewoners van het gebouw zo min mogelijk tot last te zijn, is ervoor gekozen om het dak open te maken tijdens de werkzaamheden. Op die manier kon de oude kast eruit worden getild en de nieuwe kast erin worden gezet 

Razendsnel inregelen “Dus we hoeven per appartement pas in het werk te besluiten of we de WTW-unit links- of rechtszijdig willen aansluiten?” Met die vraag startte het eerste contact tussen Van Haren Installaties (VHI) en Soler & Palau. Frank Wolters, projectmanager bij VHI, kijkt tevreden om zich heen in de nog volop in aanbouw zijnde 68 appartementen van het project Weijerstaete fase 4&5 in Boxmeer. “Een belangrijk voordeel van de WTW-units van S&P is dat we pas in het werk hoeven te bepalen of deze links- of rechtszijdig geconfigureerd moet worden. Ideaal, omdat we met aansluitingen toch altijd voor onverwachte situaties komen te staan. Tel daarbij de forse tijdwinst die monteurs maken bij het eenvoudig inregelen van alle WTW-units en je snapt waarom de keuze op de Sabik 350 van S&P viel.” Voor Frank Wolters is de samenwerking met S&P uitstekend bevallen. “Een goede samenwerking gaat niet alleen over een snelle en betrouwbare levertijd. Makkelijk bereikbaar zijn en snel in contact komen met mensen die inhoudelijk verstand van zaken hebben is minstens zo belangrijk.”  vervolg pag. 44

december 2023

IZ1223_40_46_projecten.indd 42

16-11-2023 12:24:09

2023-00

NIBE S735 ventilatielucht/water warmtepomp: alles-in-één warmtepomp zonder buitenunit De NIBE S735 biedt gasloos en duurzaam comfort zonder buitenunit. De unit is geschikt voor bijna iedere woning met mechanische ventilatie en radiatoren of vloerverwarming. Deze alles-in-één oplossing biedt centrale

verwarming, mechanische ventilatie en ruim voldoende warm water dankzij de ingebouwde 180 liter boiler. De NIBE S735 is eenvoudig te installeren en komt in aanmerking voor een ISDE-subsidie van € 3.000,-.

Ontdek de mogelijkheden op nibenl.nl

2023-0090 NIB Campagne S735 - Advertenties vakbladen_v02.indd 1 IZ1223_40_46_projecten.indd 43

210x297

27/10/2023 10:21 16-11-2023 12:24:09

Weggewerkte ventilatie In de bosrijke omgeving van Blaricum staat een volledig houten huis, gemaakt zonder toevoeging van lijm of andere materialen. Alle houten bouwmaterialen die in het huis zijn toegepast, hebben een hoge traagheid. Hierdoor duurt het, bij warm weer, langer voordat de warmte in het huis trekt. Daarnaast wordt in de winter de warmte beter binnen gehouden. Ondanks dat de houten constructie ‘zelf de ventilatie regelt’ en de toevoer van frisse lucht niet nodig zou zijn, kozen de huiseigenaren het zekere voor het onzekere. Na overleg met het bouwteam, gingen zij zelf op zoek naar een ventilatiesysteem dat zonder opzichtige roosters geïntegreerd kon worden. “De bewoners zochten een alternatief voor de traditionele systemen”, vertelt Jeroen Wolters, Area Sales Manager Aero bij Siegenia Benelux. “Niet alleen omdat het kanaalwerk hiervoor lastig in te passen was in de houten woning, maar ook omdat vervuilde kanalen en warmteverlies hierbij op de loer liggen. Ook centrale warmteterugwinning was geen optie, omdat dit nóg meer kanaalwerk zou betekenen. Het assortiment van Siegenia bood een oplossing, omdat de ventilatie in de gevel of langs de ramen gerealiseerd kan worden.” Op basis van de bewonerswensen, zoals een geïntegreerde ventilatie,

CO2-meting en verse luchttoevoer in elke ruimte, werd het decentrale Aeromat VT systeem geselecteerd. Met deze raamventilator worden warmteterugwinning, optimale luchtprestaties en een uitstekende geluidswering in één compacte unit gecombineerd. “In totaal hebben wij 19 vergelijkbare units geleverd, waarmee alle ruimtes in het huis volledig vraag gestuurd en kostenefficiënt van een perfect binnenklimaat worden voorzien”, aldus Wolters. De naar klantwens zwartgekleurde roosters van het systeem zijn in samenwerking met de architect uit het zicht weggewerkt achter de binnenwandbekleding. Slechts een strakke, zwarte streep is minimaal zichtbaar. Wolters: “In de slaapkamer is het systeem onzichtbaar achter de gordijnen weggewerkt. Het systeem wordt door middel van een schuifsysteem handmatig bediend.” 

XXXXXXXX

Energieneutrale villa Thoonen Totaal Installaties (TTK) in Barendrecht heeft onlangs een ClimaLevel klimaatbeheersingssysteem geïnstalleerd om van een grote nieuwbouw villa in Rhoon een nul-op-de-meter woning te maken. Deze installatie bestaat uit een aardwarmtepomp met een buffervat en boiler, waarmee alle ruimten afzonderlijk te koelen of te verwarmen

zijn. “Het door ons geïnstalleerde klimaatbeheersingssysteem is een lagetemperatuurinstallatie, waarmee de bewoners per ruimte een continu comfortabele temperatuur kunnen instellen”, vertelt Michiel Mussche, directeur van TTK. “Met als voordeel een bijzonder laag energiegebruik, maar natuurlijk ook het mogelijke risico op meer lucht en corrosievorming in het systeemwater, in vergelijking met traditionele klimaatinstallaties.” “Wij hebben de klimaatinstallatie in Rhoon uitgebreid met twee Spirovent Superior S250 vacuümontgassers, SpiroExpand expansievaten, SpiroTop ontluchters en een SpiroTrap MB3 vuilafscheider”, aldus Mussche. “Deze oplossingen van Spirotech voorkomen automatisch lucht- en corrosievorming in de gehele installatie. Ze beschermen vooral ook installaties met warmtepompen, waardoor deze optimaal blijven functioneren bij lagere exploitatiekosten, terwijl de technische levensduur toeneemt.” Voorwaarde van de opdrachtgever was dat ze niet meer afhankelijk zouden zijn van aardgas. Ampt van Nijkerk benaderde Klimaplan Klimaattechniek voor een elegante oplossing. Die werd in overleg met Stulz gevonden in een luchtbehandelingskast (LBK) inclusief warmtepompen. Een plug-and-play oplossing voor koelen, verwarmen en ventileren. Veltman: “We hebben hier de ClimaPac Compact-range ingezet. Deze bestaat uit een unit die op een zelfdragend frame is gemonteerd. Er zijn twaalf modellen LBK’s met luchthoeveelheden van 1.500 m3 tot 14.100 m3. Dus voor ieder project kunnen we maatwerk leveren.”  vervolg pag. 46

IJSHOCKEYFANS ZITTEN ER WARMPJES BIJ Als het ideale klimaat ergens belangrijk is, dan is het wel in het IJssportcentrum Stappegoor. Dit ijshockeymekka in Tilburg is de thuisbasis van eredivisieclub Tilburg Trappers en biedt plaats aan 2.500 toeschouwers. De afgelopen jaren was het een uitdaging om voor zowel de ijshockeyers op het ijs als de fans op de tribunes het ideale binnenklimaat te realiseren. Smitsair-JETsystemen nam, in samenwerking met DLS Projects BV en BAM Bouw en Techniek - FM Services Eindhoven, de bestaande luchtverdeling onder handen. Zo zijn er 40 regelbare en (deels) gemotoriseerde JET roosters geplaatst op de bestaande luchtkanalen. Hierdoor is de geconditioneerde toevoerlucht van max. 50.000 m3/h beter te doseren en te verdelen 

december 2023

IZ1223_40_46_projecten.indd 44

16-11-2023 12:24:15

VOOR EEN BETER KLIMAAT BUITEN EN BINNEN

IN DE ENERGIETRANSITIE IS SCHONE LUCHT ESSENTIEEL De energietransitie vraagt om innovatieve oplossingen die bijdragen aan een beter klimaat, buiten én binnen. Als specialist in ventilatie met warmteterugwinning hebben wij voor elke woning de juiste oplossing. Onze complete Flair-familie voor nieuwbouwwoningen, groot en klein. Voor bestaande woningen en renovatieprojecten het unieke Multi Air Supply systeem; schone en gefilterde lucht in huis zonder toevoerkanalen.

Bekijk onze oplossingen en bijdrage aan de energietransitie op: brinkclimatesystems.nl/beterklimaat

IZ1223_40_46_projecten.indd 45

16-11-2023 12:24:15

Warmtepompschoorsteen Warmtepompfabrikant Vaillant en Breman Installatiefabriek hebben samen een dakkap ontwikkeld voor de Vaillant lucht/water-warmtepomp aroTHERM plus, een monobloc model dat het milieuvriendelijke R290 koudemiddel gebruikt. Tijdens het ontwikkelingsproces lag de focus op de toegankelijkheid en servicebaarheid van het apparaat binnen de dakkap. Hierdoor is het inspectieluik strategisch geplaatst, waardoor zowel de zijkant als de achterkant gemakkelijk bereikbaar zijn. Bovendien is er een luik aan de bovenzijde geïntegreerd, waardoor het toestel niet alleen van bovenaf toegankelijk is, maar ook eenvoudig uit de dakkap kan worden verwijderd. De praktische bruikbaarheid is in samenwerking met G.G.B. Installaties in Zuidbroek getest. Zij hebben de primeur gehad om de eerste dakkappen te plaatsen en hebben waardevolle input geleverd over hoe deze dakkappen in de praktijk het best geïnstalleerd kunnen worden. Deze samenwerking heeft geresulteerd in een dakkap die niet alleen efficiënt is voor installateurs maar ook gebruiksvriendelijk voor onderhoud en service 

Geprefabriceerde leidingsupports Diverse leidingsupports voor het nieuwe pand van DPG Media zijn door Walraven ontworpen, geproduceerd en geprefabriceerd. Begin 2023 werd begonnen met het uitwerken van de diverse producten aan de hand van berekeningen, waarna de supports zijn gemoduleerd in Revit. Ze werden gerealiseerd met eigen producten – zoals rail en beugels – en in elkaar gezet tot een geprefabriceerde oplossing. Daarna werden deze geprefabriceerde oplossingen geleverd op de bouwplaats. Doordat de supports in de fabriek in elkaar zijn gezet, konden deze snel ge-

XXXXXXXX

monteerd worden. In dit project zijn diverse Walraven beugels zoals Bifix® G2 en verschillende Bisofix® gebruikt. Ook is onder andere Walraven Strutrail® en Walraven RapidStrut® Hammerfix G2 (BUP1000) gebruikt 

Van gas, naar hybride, naar all electric In Noord-Holland is aan de bestaande gasinstallatie van een villa een lucht/ water-warmtepomp van Wolf toegevoegd. Het comfort in de bestaande situatie was hoog, de uitdaging is dan ook om dit te behouden. Zo heeft de woning een binnenzwembad en meerdere badkamers. Het binnenklimaat is aangenaam door de vloerverwarming die aanwezig is in de hele woning en de luchtbehandelingskast die zorgt voor een gebalanceerde ventilatie voor het zwembad. Aan installateurs Ron Burger en Van Duin Installatietechniek was het de taak om een passend systeem te installeren. De bewoner had als eis dat de buitenunit van de warmtepomp erg stil moest zijn. De CHA-16/20 monoblock lucht/water-warmtepomp voldeed hieraan. Met een SCOP van 5.46 is de CHA-16/20 ook energie-efficiënt.

De warmtepomp is uitgerust met het milieuvriendelijke koudemiddel R290. Dankzij het 1000-liter buffervat BSP inclusief verswaterstation kan tot 40 liter per minuut worden getapt, met een temperatuur van 45 ℃. Samen met Maarten Ouwehand, engineer van Wolf, is het systeem op voorhand uitgedacht. Wanneer deze woning in de toekomst van het gas af gaat, kan de CHA-16/20 met uitbreiding in cascade de volledige warmtevraag op zich nemen 

Koudeval vrije pui Recentelijk is het Schoenenkwartier in het centrum van Waalwijk gerenoveerd en uitgebreid. Het monumentale pand biedt 3.200 m2 ruimte aan een kunstcollectie van 1.200 schoenen, een kenniscentrum, laboratoria en museumcafé. Een optimaal binnenklimaat was cruciaal vanwege de kwetsbare museumstukken. De entree van het museum was een belangrijk aandachtspunt. Deze bestaat uit een grote glazen pui en zorgt voor veel licht, maar ook voor koudeval. Om bezoekers een comfortabele entree te bieden, installeerde Van Dijnsen Installatietechniek de Mini Canal vloerinbouwoplossing van Jaga. Dit is een krachtige hoofdverwarming met een inbouwhoogte van 9 cm. Deze inbouwoplossing maakt gebruik van lage temperatuurverwarming en heeft een Low-H2O warmtewisselaar die zorgt voor snelle en hoge warmteafgifte. Meerdere Mini Canals zijn aan elkaar gekoppeld tot één systeem en langs de lange pui in de entreehal geplaatst. Hiermee is de koudeval verholpen en is het Schoenenkwartier het hele jaar door gegarandeerd van een comfortabele entree. In stijl bij de vloer en kozijnen is gekozen voor een aluminium naturel vloerrooster. Hierdoor zijn de convectoren volledig uit het zicht geïnstalleerd en behoudt het museum zijn open karakter 

december 2023

IZ1223_40_46_projecten.indd 46

16-11-2023 12:24:19

Netwerkproblemen? Wek uw eigen elektra op en bespaar op uw energierekening! Jaarverbruik €23.000 per jaar Warmte behoefte 83600 kWh Jaar rendement CV ketel 95% Gasverbruik bij 8.8kWh/M3 10000M3 1,26€ per M3 Elektra verbruik 45000kWh 0,30€ per kWh Met een WKK Rendement 62% verwarmen 31% elektra Gasverbruik 15323M3| Elektr opwek 41800kWh Gas inkoop 15323M3 1,26€ per M3 Elektra inkoop 3200kWh 0,30€ per kWh

€17.000,- per jaar

Genoemde bedragen zijn excl BTW incl energiebelasting.

GasEngineering GHP is een handelsnaam van GHP Nederland B.V. www.GasEngineering.nl – info@GasEngineering.nl Vlasakker 8 3417XT Montfoort – tel 0348 413485 NL87Rabo 0336337744 – KvK 30212419 – BTW nr 8152.87.823.b.01

IZ1223_47_gasengineering.indd 47

16-11-2023 13:57:54

RUBRIEK XXXXXXXXX RAAR? ALGEMEEN

Thuisbatterij EEN SLIMME INVESTERING? Veel huishoudens vragen zich af of een investering in een thuisbatterij de moeite waard is. Hoe ga je om met deze vraag als installateur? Koen Kuijper van Energievergelijk.nl legt aan IZ uit wat de vooren nadelen zijn. De thuisbatterij is vergelijkbaar met een grote oplaadbare accu. De batterij is ontworpen om overtollige zonne-energie in de woning op te slaan en die later vrij te geven wanneer er geen zonlicht is. Op deze manier hoeft er minder vaak een beroep te worden gedaan op het reguliere elektriciteitsnet. Hoe werkt zo’n systeem precies? “Zonnepanelen wekken stroom op als de zon schijnt. De opgewekte gelijkstroom wordt door een omvormer omgezet in bruikbare wisselstroom. Deze stroom voedt eerst huishoudelijke apparaten, verlichting of de auto wordt ermee opgeladen. De stroom die overblijft, wordt opgeslagen in de thuisaccu. De accu geeft vervolgens stroom terug aan de woning, wanneer de vraag hoger is dan het aanbod. Als bonus kan overtollige stroom ook teruggeleverd worden aan het net in ruil voor een vergoeding van de energieleverancier.” Hoe zit het met het rendement? “Uit gegevens van Milieucen-

IZ1223_48_raar.indd 48

traal blijkt dat huiseigenaren hun gebruik van zelf opgewekte zonne-energie bijna kunnen verdubbelen met behulp van een thuisbatterij. Waar je normaal gesproken slechts 30 % van de zonneenergie direct gebruikt en 70 % teruglevert aan het net, kan dit veranderen in 60 % direct gebruik en slechts 40 % teruglevering met een thuisbatterij.” Is dat ook gunstig voor het net? “Met de thuisaccu worden huishoudens dus meer zelfvoorzienend, vooral als er periodes zijn met weinig zon. Dat draagt ook bij aan het verminderen van de piekbelasting op het elektriciteitsnet, wat weer gunstig is voor de stabiliteit van het netwerk. Bovendien biedt een thuisbatterij een extra zekerheid voor de consument: bij een stroomuitval zit men niet direct zonder elektriciteit.” Wat zijn de nadelen? “De keerzijde van de medaille zijn de nogal hoge investeringskosten, met prijzen die gemiddeld liggen tussen de 800 en 1.000 euro per kWh opslagcapaciteit.

Verder kan het tijdens de wintermaanden voorkomen dat zonnepanelen onvoldoende energie produceren om de batterij op te laden, waardoor je er dan dus niets aan hebt. De vraag is dan ook: vormt de thuisbatterij een verstandige investering voor huishoudens?” Wat is jouw antwoord? “Hoewel er onmiskenbare voordelen zijn, zijn de huidige kosten van thuisbatterijen vaak hoger dan de besparingen. Het verwachte rendement is er nog niet, zeker gezien het feit dat de salderingsregeling naar verwachting tot minstens 2025 van kracht blijft. De politiek moet zich overigens nog buigen over een eventuele aanpassing of beëindiging van deze regeling.” Hoe pakt het financiële plaatje nu uit? “Energievergelijk.nl rekende uit dat huishoudens met een thuisbatterij jaarlijks een kleine 350 euro kun-

nen besparen. Maar gezien een gemiddelde investering van 7.000 euro, zou de terugverdientijd meer dan 20 jaar bedragen, wat langer is dan de levensduur van de meeste thuisaccu’s. Het is echter wel belangrijk om te realiseren dat de uiteindelijke terugverdientijd kan variëren, afhankelijk van verschillende factoren, zoals stroomgebruik, investering per kWh opslag, en de actuele elektriciteitsprijs.” Welk advies zou je de installateur mee willen geven? “De thuisbatterij heeft veel potentie, maar is op dit moment voor veel huishoudens waarschijnlijk geen slimme investering, voornamelijk vanwege de lange terugverdientijd. Maar, zoals met veel technologieën, kan dit beeld snel kantelen, als de kosten afnemen of als er veranderingen optreden in de regelgeving. Denk hierbij aan nieuwe subsidieregelingen of aanpassingen in de salderings- en terugleverregelingen. Voor installateurs is het in elk geval essentieel om continu goed geïnformeerd te blijven. Dat kan onder andere via onze website energievergelijk.nl.”

december 2023

16-11-2023 13:54:22

Take your construction project to the next level with us Let’s shape the future together. Met complete oplossingen. Duurzaam, in de bouw en in partnerschap. #nextlevelbuilding

IZ1223_49_rehau1.indd 49

20-11-2023 7:10:46

RUBRIEK COLUMN

DE VRIES

AF FABRIEK

MARKTGERICHTHEID LOONT Om zakelijk succesvol te zijn, is het noodzakelijk om ontwikkelingen in de markt goed in de gaten te houden. En dat is meer dan een beetje volgen van technologische ontwikkelingen en weten regelgeving. Ook geopolitieke ontwikkelingen of een pandemie zoals corona kunnen invloed hebben op jouw bedrijf. Kijk maar eens naar de ontwikkeling van de gasprijs na de inval van Rusland in Oekraïne, waardoor de vraag naar warmtepompen is gestegen. Deze oorlog heeft bovendien invloed op de prijs van grondstoffen, de levering daarvan en leverproblemen van materialen. Het conflict drijft prijzen op en zet marges onder druk. En nu de economie weer wat trager gaat, merken heel wat bedrijven dat afnemers eerst hun opgebouwde voorraden opmaken, voordat ze opnieuw gaan bestellen. En dat doen ze dan ook nog in lagere hoeveelheden. Want de voorraad mag niet meer zo snel oplopen. En zelfs ontwikkelingen in de bevolkingsgroei en -samenstelling hebben invloed op jouw bedrijf. Kijk maar eens naar de krapte op de arbeidsmarkt en de moeite die veel bedrijven hebben om aan gekwalificeerde medewerkers te komen. Deze en andere ontwikkelingen hebben dus ook invloed op

ALGEMEEN

Willem de Vries is Managing Partner van STEM Industrial Marketing Centre. Het kenniscentrum op het gebied van marketing voor technische B2B bedrijven. Connecten? Scan de QR-code.

COLOFON

INSTALLATEURSZAKEN [ISSN:1872_6607) OPLAGE: 8.000 EXEMPLAREN

Maandelijks verschijnend praktijkblad voor de W-installateur met oog voor techniek én bedrijfsvoering op het gebied van o.a. verwarmen, koelen, ventilatie, airconditioning, sanitair, energie, gereedschap, materialen, regeltechniek en domotica

Uitgave: Merlijn Plus BV Zuidkade 174 2741 JJ, Waddinxveen T: 0182 631717 E: info@merlijnplus.nl

Vaste medewerkers: Ton Meijer (cartoon), ISSO, Willem de Vries, Rogafa, NVKL, Nederlandse verwarmingsindustrie, Dick en Tim Visser en Wij Techniek

Abonnementen: Benelux €18,40, buitenland €23,40 per jaar, excl. BTW. Abonnementen lopen door tenzij 1 maand voor het einde van de abonnementsperiode via e-mail (info@merlijnplus.nl) is opgezegd. Wijzigingen kunnen worden doorgegeven via: installateurszaken.nl/wijzigingen-toezending-iz

Redactie: Frank Stouthart (hoofdredacteur) Wietse Buma E: redactie@merlijnplus.nl

Advertenties: Ruud Struijk T: 0182 631717 E: r.struijk@merlijnplus.nl

© Merlijn Plus BV, 2023 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ of openbaar gemaakt op welke wijze ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Publicaties geschieden uitsluitend onder verantwoording van de auteurs. Alle daarin vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. De auteurs en uitgever aanvaarden echter geen verantwoordelijkheid voor de gevolgen van eventuele onjuistheden.

Vormgeving en DTP: Yolanda van der Neut

jouw bedrijf. Je kunt er je kop voor in het zand steken of er juist iets mee gaan doen. En dat laatste is verstandiger dan wegkijken. Want als je de ontwikkelingen op de markt goed kent, kun je daar met jouw bedrijf beter op inspelen. De mate van marktgerichtheid is daarom naast vakkennis en kunde een belangrijke factor voor het succes van jouw bedrijf. Dat blijkt ook uit onderzoek. Wil je weten hoe marktgericht jouw bedrijf is? Doe hier de quickscan: https://bit.ly/installateurszaken.

Druk: Veldhuis Media BV, Raalte

december 2023

IZ1223_50_colofon_column_devries.indd 50

16-11-2023 13:55:14