installateurszaken oktober 2023

Installeren #LikeABosch

De nieuwe norm in warmtepompen

Maak kennis met de nieuwe luchtwarmtepompen van Nefit Bosch. Snel leverbaar en makkelijk te installeren. Met de vertrouwde ondersteuning van Nefit Bosch. Nu minimaal 450 euro voordeel. Dat is installeren #LikeABosch! Kijk op nefit-bosch.nl/warmtepompactie.

Compleet programma luchtwarmtepompen

▶ Hybride, All-electric én All-electric Ready

▶ Split, monoblock én full-monoblock

▶ R32 én R290 (propaan)

▶ Fluisterstil

▶ Hoge SCOP

▶ 5 Jaar garantie mogelijk

Slim & zonaal ventileren DucoBox Energy Comfort Plus

MAGNUM HeatBoard droogbouwsysteem voor E&W Hout, parket en laminaat zijn duurzame en sfeervolle producten die steeds meer worden toegepast. De toenemende vraag naar verwarmingssystemen voor deze type vloeren heeft geleid tot de ontwikkeling van een aantal technologisch hoogwaardige producten. Wij produceren

E&W systemen die geschikt zijn voor renovatie of nieuwbouwprojecten. Door de variërende opbouwhoogte is er altijd een passend systeem voorhanden. Onze systemen kenmerken zich door de eenvoudige installatie en voor de regeling zijn er slimme WiFi thermostaten beschikbaar.

18 HYBRIDE WARMTEPOMPEN Is dat wel zo verstandig?

 ZAKELIJK

38 DE TECHNIEKMAKER

Diversiteit in techniek bevorderen

40 OP AVONTUUR

Van profvoetballer tot installateur

Basic Line.

Brengt kwaliteit en zuinigheid naar een gemeenschappelijke noemer.

Ideaal voor gebruik in privé huishoudens

Hoogwaardige producten Made in Germany

Voor vrije opstelling of aardinbouw

Nieuw uvoorgrijs-enzwartwate AquapumpSmall

De warmtepomp is Nederland aan het veroveren. Dit jaar zullen in totaal 170.000 warmtepompen worden geplaatst, verwacht de Vereniging Warmtepompen. Vooral hybride warmtepompen zijn bezig aan een razendsnelle opmars. Bij die opmars worden overigens hier en daar wel kanttekeningen geplaatst, zoals valt te lezen in het artikel ‘Hybride warmtepompen’. Terecht? Lees in dat zelfde artikel de reacties van Techniek Nederland en een warmtepompleverancier die zich vooral sterk maakt voor all electric-oplossingen. Het geeft allemaal aan dat vanzelfsprekendheid momenteel wat verder te zoeken is

dan in het recente verleden, toen de cv-ketel een bijna gegarandeerde optie was om een woning te verwarmen. Hetzelfde geldt voor het afgiftesysteem. Steeds meer alternatieven steken hun kop op. Lees bijvoorbeeld het artikel ‘Anders verwarmen in deze uitgave, waarin minder bekende verwarmingstechnieken zoals warmbouwen en klimaatwanden aan de orde komen.

Voor de al drukke installateur is er daarmee veel werk aan de winkel. Probeer al die nieuwe informatie maar eens bij te houden tussen alle werkzaamheden door. Gelukkig bestaan er ook nog vakbladen!

Anders ALLES

Voor een goede rookgasafvoer.

Vroeger plaatste ik gewoon een cv-keteltje en wat radiatoren…

HeatBoard W Droogbouwsysteem

MAGNUM Tube: 12 x 1,5mm x 100m 12 x 1,5mm x 300m

Vloerverwarming voor houten vloeren

Dit 18 mm dunne watergedragen vloerverwarmingssysteem is direct toepasbaar onder zwevende hout-, parket- of laminaatvloeren. Uitsluitend geschikt voor droge ruimtes en ideaal voor renovaties.

eenvoudig op maat te snijden met een hobbymes. Hierna kan de 12 mm MAGNUM Tube vloerverwarmingsbuis er eenvoudig worden ingeklemd. De vaste buisafstand hierbij is 12,5 cm. De vloer kan daarna worden afgedekt met de meegeleverde viltlaag waarop de topvloer kan worden aangebracht.

MAGNUM HeatBoard W Systeemplaten: 13 platen à 18 x 770 x 520mm (4,8m2)

Installatiegemak

De systeemplaten kunnen als puzzelstukken aan elkaar worden gelegd. Ze zijn tevens

Meer info

magnumheating.nl/product/heatboard-w

Elektrische vloerverwarming

Heatboard E is een elektrisch vloerverwarmingssysteem en net als het HeatBoard W systeem direct toepasbaar onder zwevende hout-, parket- of laminaatvloeren.

Aangestuurd door een digitale klokthermostaat met vloersensor. De vloertemperatuur kan middels de vloersensor en thermostaat tot een maximale temperatuur begrensd worden.

MAGNUM Heating B.V.

Stevinweg 8

4691 SM Tholen

Variabel vermogen

De MAGNUM Heatboard Cable past precies in de voorgevormde kabelgoten en is verkrijgbaar in 6 of 10 Watt per meterlengte. Deze kabel geeft bij installatie op de HeatBoard systeemplaten een warmteafgifte van respectievelijk 60 of 100 Watt per m2 en zijn in diverse lengtes leverbaar.

Meer info magnumheating.nl/product/heatboard-e

T 0166 609300

E info@magnumheating.nl

W www.magnumheating.nl

MAGNUM HeatBoard E Cable: Verkrijgbaar in 60 of 100 Watt/m2 van 180 t/m 1900 Watt

MAGNUM HeatBoard E Systeemplaten: 12 of 32mm 11 platen à 780 x 580mm (5m2) Een warme vloer

18 HYBRIDE WARMTEPOMPEN

De laatste maanden horen we uit verschillende hoeken forse kritiek op hybride warmtepompen. Het gaat om professionals die constateren dat de systemen niet altijd naar behoren werken of andere pijnpunten naar voren brengen. Wat is er precies aan de hand?

22 ANDERS VERWARMEN

Warmbouwen en klimaatwanden zijn hot op Social Media, merkt Ron Bosch. In dit artikel gaat de adviseur en HBO-

hoofddocent Installatietechniek dieper in op deze wat minder bekende verwarmingstechnieken.

34 IRON FUEL TECHNOLOGY

In Eindhoven wordt gewerkt aan een energierevolutie. Start up RIFT ontwikkelt een technologie waarmee ijzerpoeder op een milieuvriendelijke en commercieel aantrekkelijke manier kan fungeren als brandstof. Bijvoorbeeld om warmte te produceren voor stadsverwarming, zoals al is gebeurd in een Helmondse wijk.

40 OP AVONTUUR

Hij doorliep de jeugdopleiding van Ajax, speelde bij ADO, Sparta en in het buitenland, maar moest na een aantal blessures stoppen met voetballen. Tegenwoordig verdient Christian Supusepa de kost als installateur. Het grappige is dat zijn vak meer overeenkomsten vertoont met zijn vroegere leven, dan je zo op het eerste gezicht zou zeggen.

WAT IS JOUW ERVARING MET DE GASKETELWET IN DE PRAKTIJK?

Werk je met gasverbrandingsinstallaties zoals cv-ketels?

Dan ben je vanaf 1 april 2023 verplicht om een BRL 6000-25 bedrijfscertificering (of K25000 voor kleine bedrijven) op zak te hebben. Deze certificering moet ervoor zorgen dat het aantal ongevallen door koolmonoxide omlaag gaat.

Remeha versterkt positie in utiliteitsmarkt

Remeha breidt haar productportfolio voor de utiliteitsmarkt uit. Moederbedrijf BDR

Thermea Group verwerft een belang van 25% in G.I. Holding, het Italiaanse moederbedrijf achter de merken Clint, KTK Klimatechnik en Novair. Met deze stap kan

Remeha haar aanbod verder uitbreiden van energietransitie oplossingen voor commerciële en industriële klanten. Het gaat hierbij o.a.

om medium tot hoge capaciteit warmtepompen. Met hoofdkantoor in Latisana, Italië, produceert en verkoopt G.I. Holding warmtepompen, vloeistofkoelers, luchtbehandelingsunits, rooftop-units en ventilatorconvectoren onder de merknamen Clint, KTK Klimatechnik en Novair. Het bedrijf biedt ook op maat gemaakte koelsystemen voor serverruimtes en IT-koelingstoepassingen onder de merknaam Montair en is gespecialiseerd

IZ is benieuwd naar jullie ervaringen met de Gasketelwet in de dagelijkse praktijk. Loop je ergens tegenaan (onnodige handelingen, extra papierwerk) of was het even wennen maar maakt het je allemaal niet zo veel uit?

Mail ons jouw ervaringen! Dat kan naar: redactie@merlijnplus.nl o.v.v. Ervaringen Gasketelwet.

in natuurlijke koudemiddelen en koudemiddelen die zo min mogelijk bijdragen aan de opwarming van de aarde. Het strategische partnerschap stelt Remeha in staat haar aanbod van commerciële, industriële en residentiële verwarmings- en koelings-

oplossingen uit te breiden en de technologie van G.I. Holding in meer markten aan te bieden. Beide bedrijven zullen ook samenwerken op het gebied van R&D om hun portfolio van energietransitie oplossingen voor klanten uit te breiden.

VERWARMING OP WATERSTOF

Dit najaar start Nefit Bosch in Deventer met de realisatie van een testcentrum voor verwarmingstoestellen die op waterstof werken. De verwarmingsproducent ontwikkelde enkele jaren geleden al een cv-ketel die geschikt is voor waterstof. Naast waterstofketels werkt Bosch in Nederland ook aan componenten voor elektrolyzers, waarmee groene waterstof kan worden geproduceerd. Waterstof wordt gezien als een veelbelovend alternatief voor aardgas in de gebouwde omgeving, met name omdat de bestaande gasinfrastructuur zonder grootschalige aanpassingen kan worden gebruikt voor de distributie van waterstof. Om het waterstoftestcentrum op de locatie van Nefit Bosch in Deventer te huisvesten, zal een bestaande productiehal worden heringericht en verbouwd. “Dit is mogelijk omdat de productie van cv-ketels grotendeels wordt geclusterd in Bosch-fabrieken in het buitenland”, aldus Markus Baumeister, directeur engineering bij Nefit Bosch. “Hierdoor komt er bijna 4000 m2 vrij in de productiehal.” Een derde deel van de productiehal wordt ingericht als testcentrum, inclusief een goed uitgeruste werkplaats voor het bouwen van prototypes. Twee derde van deze ruimte zal worden gebruikt voor andere activiteiten, zoals een configuratiecentrum voor prefab oplossingen en de productie van (dak)warmtepompen.

“Oost NL, de ontwikkelingsmaatschappij van OostNederland, en de gemeente Deventer ondersteunden ons

bij de uitbreiding en brachten ons testcentrum onder de aandacht bij partijen in de regio en daar buiten”, aldus Baumeister.

Voor waterstoftests gelden andere regels en ze vereisen andere voorzieningen, met name op het gebied van veiligheid. Voor de tests zal overwegend groene waterstof worden gebruikt. Aan de voorzijde van de huidige productiehal wordt hiertoe een waterstofstation gerealiseerd met tube trailers voor de aanvoer van waterstof. Mogelijk gaat Nefit Bosch in een later stadium zelf groene waterstof opwekken met een eigen elektrolyzer, die mede door een ander onderdeel van Bosch in Tilburg wordt ontwikkeld.

STEEDS MEER JONGE LOODGIETERS

Nederland kampt al jaren met een tekort aan loodgieters. Daar lijkt nu verandering in te komen. Uit cijfers van dataspecialist BoldData blijkt dat 1.625 Nederlanders zich sinds begin 2022 inschreven bij de KvK als ‘Loodgieter’. Een stijging van maar liefst 19%.

Bestuurswisseling

Technische Unie

Na tien jaar leiding te hebben gegeven aan Technische Unie en Sonepar Nederland, treedt Jan Ferwerda per 1 januari 2024 af als algemeen directeur van beide organisaties. Taco van Vroonhoven, nu President van Sonepar Asia Pacific, volgt hem op in beide functies. Gezondheidsredenen hebben een

belangrijke rol gespeeld in Jan Ferwerda’s keuze om zich terug te trekken. Taco van Vroonhoven is op dit moment President Sonepar Asia Pacific. Hij is een ervaren bestuurder binnen de Sonepar Group – het Franse moederbedrijf van Technische Unie en Van Egmond Groep. Hij behoudt zijn functie als President van Sonepar International Services.

Nooit eerder steeg het aantal zo hard. Voor het eerst zijn er in Nederland nu meer dan 10.000 Loodgietersbedrijven geregistreerd.

Eerder dit jaar werd al bekend dat steeds meer jongeren loodgieter willen worden en zich inschrijven voor de vakopleiding, meldt BoldData. Dat is nu ook terug te zien in de inschrijvingen bij de KvK. 95% van deze nieuwbakken loodgieters is ZZP-er.

Ook het aantal verwarmings- en luchtbehandelingsinstallateurs stijgt tot grote hoogtes. Van 5.170 begin 2022 naar 6.515 dit jaar; een stijging van 26%. De groei heeft te maken met de toenemende vraag naar warmtepompen. Daarnaast is er door de hetere zomers in Nederland meer vraag naar airconditioning installateurs.

Een delegatie van Oost NL en de Provincie Overijssel bezocht onlangs de locatie in Deventer waar Nefit Bosch een testcentrum voor waterstoftoepassingen realiseert (bron: Nefit Bosch).

Comfortabel verwarmen

Met een elektrische radiator

Met elektrische radiatoren van Masterwatt kiest u een duurzame verwarmingsoplossing. De combinatie van stralings- en convectiewarmte verzekert u van een comfortabele temperatuur in elke ruimte. De slimme opties zorgen voor duurzaam gebruik van uw energie.

Ontdek onze elektrische radiatoren en de voordelen op www.masterwatt.nl.

Comfortabel warm

Luxe designopties Slimme techniek

info@masterwatt.nl

REMEHA OPENT WARMTEPOMPFABRIEK

Remeha heeft officieel haar nieuwste warmtepompfabriek in Apeldoorn geopend. Demissionair ministers Hugo de Jonge (Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening) en Rob Jetten (Klimaat en Energie) waren bij de opening aanwezig. In deze warmtepompfabriek lopen dit jaar nog 50.000 hybride warmtepompen van de band. Vanaf volgend jaar kan de productiecapaciteit worden opgeschaald naar 140.000 exemplaren. De fabriek in Apeldoorn richt zich voornamelijk op de Nederlandse markt, waarna België en Duitsland volgen.

In Apeldoorn wordt met een totale productiestaf van 100 werknemers de hybride warmtepomp Elga Ace geproduceerd, die een verkoopprijs heeft vanaf ca.

Vakmanschap

warmtepomp

WasCollege, het opleidingsinstituut van groothandel Wasco, is geaccrediteerd om examens voor Vakmanschap Warmtepomp af te nemen. Installateurs kunnen zich hier certificeren voor twee verschillende profielen: ‘ontwerper en adviseur’ en ‘werkverantwoordelijke’. Hierbij wordt er voor het profiel ontwerper en adviseur alleen een theoretisch examen afgenomen. Installateurs die zich richten op het profiel werkverantwoordelijke dienen een theorie- en praktijkexamen af te leggen. Na het behalen van het examen, wordt deze certificering bijgeschreven in het Vakpaspoort Techniek. Het verschil in examinering hangt samen met de werkzaamheden van de installateur. Het examen – en daarmee de opleiding zelf –

is bij ontwerper/adviseur dan ook gericht op het adviseren over warmtepompinstallaties, het ontwerpen en dimensioneren ervan, de kwaliteitscontrole en het beheer van de installatie. Voor het profiel werkverantwoordelijke gelden dezelfde onderwerpen, aangevuld met de volgende onderwerpen: het inregelen van een warmtepomp en de installatie, het inbedrijfstellen ervan en het verhelpen van storingen.

Installateurs en installatiebedrijven hoeven voor deze opleiding en het examen geen F-gassencertificaat te hebben. In het geval dat deelnemers in de praktijk (gaan) werken met koudemiddelen, moet daarvoor een aparte certificering behaald worden (BRL200/ BRL100) om te voldoen aan alle wettelijke eisen als installateur of installatiebedrijf.

€3.900 (incl. installatie, na aftrek van ISDE-subsidie). Arthur van Schayk, algemeen directeur van Remeha: “De opening van deze fabriek zal de beschikbaarheid van hybride warmtepompen in de Nederlandse markt aanzienlijk gaan helpen. Wij verwachten de leveringsachterstanden binnenkort helemaal te hebben ingelopen. De woningmarkt is erg belangrijk maar ook in de utiliteitsbouw willen wij onze positie verder uitbouwen op het gebied van duurzame verwarmingsoplossingen.” Nu de beschikbaarheid van warmtepompen op orde is vormt de installatiecapaciteit een bepalende factor in de versnelling van de energietransitie. Remeha traint jaarlijks meer dan 5000 installateurs om hen te helpen de warmtepompen zo efficiënt mogelijk te kunnen installeren. Bij de ontwikkeling van nieuwe warmtepompen speelt een hoge mate van efficiency en gemak tijdens installatie en inbedrijfstelling een steeds belangrijkere rol. Zo zijn de warmtepompen van Remeha, zoals de Elga Ace, uitgerust met tools om eenvoudig en snel een warmtepomp in bedrijf te kunnen stellen.

en oude installaties opgebouwd. In die collectie bevindt zich ook dit gereedschapsartikel. In eerste instantie meende Schut dat het om een zinksnijder ging. Zo brachten we het ook naar buiten in de februari-editie van deze rubriek. Herman Visser van Equans attendeerde ons er echter op dat we te maken hebben met een pakkingsnijder. Schut: “Ik heb wat onderzoek gedaan op internet en daar staan ze inderdaad te koop als pakkingsnijder. Vroeger repareerden loodgieters zelf handpompen en daar zaten leren flenzen in. Dus hebben zij de, wat nu heet ‘pompleren’, vermoedelijk zelf gemaakt. Men gebruikte overigens ook leren flenzen in koppelingen. Ik ga er van uit dat de heer Visser gelijk heeft. Leuk om de juiste benaming te weten en de toepassing!”

OPTIMAAL HYBRIDE

VERWARMING IN

De hybride warmtepomp werkt ideaal in de praktijk, maar vergt wel een aantal aandachtspunten die je vaak met zogenaamde vuistregels simpel kan oplossen. Wanneer je vooraf rekening houdt met de volgende aspecten, weet je vrij nauwkeurig dat je een goede en efficiënte installatie kunt realiseren:

Het systeem moet in orde zijn en dit wil zeggen dat je niet alleen moet kijken naar de opwekzijde, maar ook naar de distributie en afgifte. Kan deze installatie het gevraagde vermogen leveren bij lagere watertemperaturen (maximaal 45°C als toevoer)? Het simpel laten hangen van de bestaande afgifte kan niet altijd en de energiezuinigheid van de hybride zal hier zeker onder gaan lijden (zie ook de resultaten van het demonstratieproject Hybride warmtepompen. www.demoprojecthybride.nl).

Houd als vuistregel voor de richtwaarde van de minimale volumestroom in de installatie van een woning 175-180 l/h aan. Om dit alvast te garanderen, kunnen de voorinstelbare ventielen in de woonkamer op een ruime doorlaat gezet worden (KV waarde). Gebruik altijd een kleine buffer, ook bij vloerverwarmingssystemen. Vuistregel:

DE PRAKTIJK

gebruik voor elke Kw warmteafgifte 10 liter water. Dit kan met een seriebuffer. Daarmee wordt het pendelgedrag van de warmtepomp veel minder en de levensduur flink hoger. Bij nachtverlaging (alleen bij snelle afgiftesystemen) is het advies de temperatuur nooit meer te verlagen dan 3 graden ten opzichte van de gevraagde dagtemperatuur. Als de temperatuur ’s nachts nog verder wordt verlaagd, gebruikt de warmtepomp bij de opstart meer energie dan noodzakelijk. Gebruik daarnaast de juiste ontgasser en vuilfilter in het systeem, dit verhoogt de levensduur van de installatie. Als laatste punt is het van belang om de regeling van de hybride warmtepomp juist in te stellen, dus stel deze in voor het maxi male vermogen dat je nodig hebt. Zo maak je optimaal gebruik van het hybride verwarmingssysteem!

Jan Verdonck, voorzitter distributie- en afgiftesys temen, NVI-GO

Nieuw! De Hybride LTVC verdeler

Dé verdeler die automatisch de mengverhouding aanpast aan de actuele aanvoertemperatuur.

BEKIJK DIT PRODUCT OP ONZE WEBSITE!

www.robot-vloerverwarming.nl

GROENE VLOOT IN GROEN BEDRIJF

DUCO wil op termijn haar volledige wagenpark vergroenen. Het bedrijf investeerde al 1,5 miljoen euro, waarmee het onlangs 30 diesel bedrijfswagens verving door 100% elektrische bedrijfswagens. De vloot telt 90 bedrijfsvoertuigen in totaal. DUCO vertegenwoordigers rijden nog hybride. Geleidelijk aan zal de omschakeling ook hier gebeuren, zodat het volledige wagenpark 100% elektrisch wordt.

De nieuwe elektrische vloot gaat gepaard met een investering in laadmogelijkheden. De parking telt 25 dubbele laadpalen (50 laadpunten), die zowel door werknemers, als door klanten én dealers kunnen worden gebruikt. Op de daken van de bedrijfsgebouwen liggen 4861 zonnepanelen met een vermogen van 1500 kWp. De stroom, opgebracht door de zonnepanelen, wordt gebruikt om de 50 laadpunten te voorzien. Om zo optimaal mogelijk de beschikbare zonnestroom te verdelen volgens de behoeften van de wagens aan de laadpalen, wordt een passende Load Balancing gebruikt. Een open systeem dat in de nabije toekomst uitgebreid kan houden met ‘weatherforecast’ en ‘day-ahead’ prijzen. Dries legt uit: “Dit open systeem zorgt ervoor dat we uitgebalanceerd kunnen laden. Het laadt de wagens op onder de meest gunstige omstandigheden. Zo wacht de functie ‘weatherforecast’ met laden tot de zon het meest aanwezig is. Bij de functie ‘day-ahead’ wacht de software met laden op momenten in de markt waarbij de

voor het eerst ruimschoots de plaatsing van warmtepompen in de nieuwbouw. Voorzitter Doekle Terpstra van Techniek Nederland ziet dat de interesse voor duurzame verwarming snel toeneemt. “Sinds de inval van Rusland in Oekraïne en de stijging van de gasprijzen is er vooral veel vraag naar hybride warmtepompen. En de subsidie die de overheid geeft op de aanschaf van een warmtepomp helpt natuurlijk ook.”

Het afgelopen jaar waren warmtepompen moeilijk leverbaar. Dat kwam onder meer door het wereldwijde tekort aan microchips en door corona-lockdowns in Azië. Volgens directeur Martin Hoekstra van installatiebedrijf ST/Warmte uit Nieuwkoop gaat het momenteel beter met de beschikbaarheid van warmtepompen en aansluitmaterialen, maar de problemen zijn nog niet helemaal opgelost. “We hebben nog altijd levertijden van zo’n drie maanden. We proberen zo goed mogelijk in te spelen op de groeiende vraag door een grotere voorraad aan te houden.”

Of installateurs dit jaar inderdaad 170.000 warm-

tepompen gaan plaatsen is afhankelijk van diverse factoren. Zo is nog niet duidelijk welk effect het prijsplafond voor gas zal hebben dat het kabinet heeft ingesteld. Hetzelfde geldt voor de gevolgen van de oplopende rente. Ook de stikstofcrisis speelt een rol. Als er minder nieuwbouwwoningen worden gebouwd, zal met name het aantal geïnstalleerde all-electric warmtepompen achterblijven bij de verwachtingen.

De technieksector is volop bezig om warmtepompmonteurs op te leiden om aan de snel toenemende vraag te kunnen voldoen. Zowel cv-monteurs als zij-instromers worden opgeleid. Ze kunnen nu binnen zes maanden het mbo-deelcertificaat ‘Installeren en in bedrijf stellen van hybride warmtepompen’ behalen, maar er zijn ook andere opleidingsmogelijkheden. Inmiddels zijn al honderden warmtepompmonteurs opgeleid. Vanaf 2026 wordt het verplicht om een hybride warmtepomp te plaatsen bij vervanging van de cv-ketel. Dat betekent dat er nog duizenden warmtepompmonteurs extra nodig zijn.

Recordaantal warmtepompen

Dit jaar zijn in ons land al meer dan 110.000 warmtepompen geplaatst. Daarmee heeft de techniekbranche evenveel warmtepompen geinstalleerd als in heel 2022.

Uiteindelijk denkt de branche dit jaar in totaal 170.000 warmtepompen te plaatsen, blijkt uit een prognose van Vereniging Warmtepompen. Daarvan komen er naar ver wachting 120.000 in bestaan de woningen. Dit overtreft

stroomprijs het laagst is.”

RUBRIEK VAKWERK

Vloerverwarming

EEN ZORGENKINDJE

Mark Juffermans werkt sinds 2020 bij de Vloerverwarming Specialist Nederland.

In heel het land is er vraag naar de diensten van de energie- en reinigingsspecialist. Zo ook in Almere. Hoe komt dat?

De 34-jarige Juffermans ging na zijn Havodiploma direct aan het werk. Hij belandde bij een Doe-het-zelf zaak, ging daarna aan de slag bij Plieger en kwam uiteindelijk terecht bij VSN.

Bezig zijn

Hij heeft het naar zijn zin. “Ik houd ervan om lekker bezig te zijn. Tegelijkertijd kan ik me ook verder specialiseren.” Over werk hoeft VSN niet te klagen, vanuit alle hoeken in Nederland is er vraag naar hun diensten.

Werkzaamheden

De hoofdmoot bestaat uit het spoelen en opknappen van vloerverwarmingssystemen in de bestaande bouw. Maar daarnaast wordt het bedrijf ook ingeschakeld om het energetisch rendement van afgiftesystemen te optimaliseren, bijvoorbeeld door ze waterzijdig in te regelen.

Verstoppingen

Waar Juffermans vaak tegenaan loopt, zijn vloerverwarmingssystemen die kam-

Met deze rubriek willen we alle vakmensen in het zonnetje zetten. Elke maand laten we staaltjes onvervalst vakwerk zien, ingezonden door onze lezers.

pen met verstoppingen. “Het gaat om oudere slangen die dicht gaan zitten met vuil.” De hoofdschuldige: stalen delen van de installatie. Door corrosie komen deeltjes vrij en slibben de slangen dicht, waarna de bewoners geen of gebrekkig comfort meer hebben in hun woning.

Aanpak

“Vaak volstaat het als we de slangen met verschillende technieken doorspoelen en de stalen verdeler vervangen door een composietvariant. De slangen zelf zijn van kunststof, die gaan ellenlang mee. Op het moment dat de slangen zijn aangetast, moet meestal de hele vloerverwarmingsinstallatie worden vervangen.”

Warmtepompen

De groeiende populariteit van warmtepompen leidt tot nieuwe problemen. “Vaak hebben ze koperen uitgangen, die worden aangesloten op stalen cvbuizen. Je kunt nu wel voorspellen wat er dan gaat gebeuren: corrosie, vuil en weer verstoppingen.”

Kennis

Juffermans betreurt het dat veel installateurs niet beschikken over de juiste materiaalkennis om dergelijke problemen te voorkomen. Hetzelfde euvel speelt bij goed waterzijdig inregelen. Ook hier schort het menig maal aan de expertise en Know How bij monteurs.

“Daarnaast moet je natuurlijk ook over de juiste apparatuur beschikken, wat de nodige investeringen met zich meebrengt. Denk bijvoorbeeld aan een ultrasone flowmeter en warmtebeeldcamera.”

Project

In Almere kreeg hij onlangs met een compleet ander geval te maken. Een klant had een bungalow betrokken, maar kreeg te horen van Vattenfall dat zijn vloerverwarmingssysteem niet kon worden aangesloten op de stadsverwarming. “De slangen hebben geen KOMO-keurmerk, vandaar”, legt Juffermans uit.

In een dag

Hij klaarde klus zelf in één dag. De specialist nam eerst de situatie op en liet vervolgens een nieuwe verdeler op maat maken. Daarna verwijderde hij de oude verdeler en bevestigde de nieuwe aan de muur. “Ik heb gecontroleerd of de vloerverwarming lekvrij was en de installatie een tijdje laten draaien. Toen kon ik de vanaf de platenwisselaar nieuwe leidingen trekken naar de stadsverwarmingsunit. Nu moet alleen Vattenfall nog langskomen voor een finale keuring.” De grootste uitdaging was om alle aansluitingen naar de stadsverwarming in de meterkast te krijgen. “Want die was knap klein”, vertelt Juffermans lachend.

ISOLATIE IS BELANGRIJK VOOR OPTIMAAL WERKEN WARMTEPOMP

Het kabinet heeft in mei dit jaar aangekondigd dat vanaf 2026 de (hybride) warmtepomp de standaard wordt voor het verwarmen van woningen. Voordat een cv-ketel 1 op 1 vervangen kan worden door een (hybride) warmtepomp, moet eerst gecontroleerd worden of een woning hiervoor geschikt is. Een (hybride) warmtepomp werkt namelijk alleen optimaal in een goed geïsoleerde woning. Het is van belang om de isolatiewaarde van het glas, de muren en het dak te inspecteren om te bepalen of een (hybride) warmtepomp wel ingepast kan worden. Wanneer dit achterwege wordt gelaten, zal het oncomfortabel aanvoelen in huis en kost het veel elektriciteit en daarmee geld om de woning te verwarmen. Daarnaast moet gekeken worden of het distributie- en afgiftesysteem geschikt is voor een (hybride) warmtepomp. Daarvan moet worden berekend of de diameters van leidingen en het verwarmend oppervlak van radiatoren passen bij het nieuwe laagtemperatuurverwarmingssysteem. Een ander belangrijk punt is het goed inregelen van het verwarmingssysteem en het goed instellen van de (hybride) warmtepomp. Goed inregelen en instellen zorgt echter voor optimaal functioneren en een

laag energiegebruik. Een (hybride) warmtepomp is gevuld met een koudemiddel. Op dit moment vindt er een overgang van koudemiddelen met een hoog aardopwarmingsvermogen (GWP) naar alternatieve koudemiddelen met een laag GWP plaats. Specialistische kennis over de juiste toepassing van koudemiddelen en isolatie bij een (hybride) warmtepomp is hierin essentieel. NVKL-erkende installateurs hebben de kennis en ervaring in huis om te zorgen voor een goede afstemming van de juiste systemen voor de (hybride) warmtepomp. Zij zijn in het bezit van de NVKL-erkenning en voldoen aan alle verplichte wet- en regelgeving, opleidingen en vakkennis waarop zij bovendien tweejaarlijks getoetst worden door een onafhankelijke certificerende instelling.

Al 50

partner van de installatie sector

Coen van de Sande, directeur NVKL

Hybride warmtepompen

IS DAT WEL ZO VERSTANDIG?

De laatste maanden horen we uit verschillende hoeken forse kritiek op hybride warmtepompen. Het gaat om professionals die constateren dat de systemen niet altijd naar behoren werken of andere pijnpunten naar voren brengen. Wat is er precies aan de hand?

In eerdere edities dit jaar lieten we al een aantal criticasters aan het woord. Zo schreef adviseur Rob Verbrugge een gastbijdrage in de mei-editie, waarin hij diverse kanttekeningen plaatste bij hybride opstellingen.

Afstemming

Verbrugge: “Wellicht niet altijd de beste maar zeker wel de betrouwbaarste zijn hybride combinaties waarvan de hydrauliek en regeltechniek op elkaar zijn afgestemd. In Nederland zijn nog zo’n 6 of 7 ketelfabrikanten actief tegenover misschien wel 30 tot 40 leveranciers van warmtepompen. Dat iedere combinatie goed werkend en energiebesparend zal zijn, lijkt dan ook een utopie. Soms zijn er twee pompen aanwezig, hoe wordt dan de afstemming geregeld en wie bepaalt regeltechnisch de afstemming tussen cv-ketel en warmtepomp? Ketelfabrikanten hebben na lang aarzelen de warmtepomp uit noodzaak omarmd en zijn met hun combinaties op dit front wellicht beter voorbereid op de gezamenlijke werking dan leveranciers uit de warmtepomp hoek.”

Ruimtegebrek

“Hybride vraagt om minder ruimte dan een all-electric warmtepomp, omdat de

hr-combiketel zorgt voor de warmtapwaterproductie, waardoor boilervat en ook vaak het buffervat ontbreken. Toch zal in vele woningen waar al nauwelijks plaats is voor de hr-combiketel een hybride installatie lastig worden. We mogen hopen op de wijsheid van de techneut. Want naast de installatie moet er ook bij service en onderhoud fatsoenlijk te werken zijn aan deze duidelijk complexere installaties.”

Daadwerkelijke besparing

“Wanneer we kijken naar de beloften die diverse hybride leveranciers doen, dan zien we gasreducties tussen de 40% en 70%. Men lijkt echter minder transparant te zijn over de hoeveelheid noodzakelijke kilowatturen elektriciteit. Dat gasreductie in deze tijden essentieel is, mag duidelijk zijn, maar in de financiële winst voor klanten moet de aardgasreductie wel worden verrekend met het meer gebruiken van elektriciteit. De werkelijk besparing voor consumenten zal dan ook garant staan voor een lange terugverdientijd.”

Alternatief

“Daarnaast zien we de doorontwikkeling van HT-warmtepompen. Vanuit die hoek valt te vernemen dat nageïsoleerde woningen vanaf de jaren ’80 relatief eenvoudig op een all-electric warmtepomp kunnen overstappen. Dat betekent dus in één keer van het aardgas af. Bovendien kan men het extra gebruik aan elektra deels compenseren met de eigen zonnepanelen. Wordt deze trend ingezet door warmtepomppartijen die niet actief zijn in de ketelproductie en verkoop dan kan in vele gevallen hybride een onnodige tussenstap zijn. De kans bestaat echter dat deze strijd beslecht wordt via lobbyisme, marketingkracht en regelgeving.”

Monitoring

Een andere cruciale factor die Verbrugge benoemt, is scholing. De installatie van een hybride systeem vraagt om bijscholing en dat terwijl installateurs al omkomen in het werk. Wellicht dat het gebrek hieraan ook heeft bijgedragen aan de praktijkproblemen waar

Ecodan hybride warmtepomp van Mitsubishi Electric

Michel Deelen tegenaan is gelopen. Hij is medeoprichter en eigenaar van De Energierevolutie. Het platform wil met de inzet van digitale meetinstrumenten ondersteuning bieden bij de optimalisering van bestaande installaties en grondig onderbouwde adviezen geven over de aanschaf van duurzame alternatieven.

COP

Hun grondige analyses leiden tot onthutsende resultaten. “Zo monitoren wij een aantal hybride warmtepompen en met het overgrote deel hebben wij niet zulke positieve ervaringen”, vertelt Deelen. “We zien installaties die zijn overgedimensioneerd, pendelen, en niet goed zijn ingeregeld. Al met al behalen deze warmtepompen geen COP-waardes die echt interessant zijn met de huidige energie- en gasprijzen.” Deelen deed deze opmerkingen in een interview dat IZ met hem had voor de april-editie dit jaar.

Menselijk ingrijpen

Tot slot: In het september nummer sprak docent en adviseur Rens ten Hagen nog zijn zorgen uit over hybride warmtepompen. “Ze presteren vaak suboptimaal door menselijk ingrijpen. De bedoeling is dat de warmtepomp het leeuwendeel van de verwarming voor zijn rekening neemt, maar in de praktijk willen bewoners meestal snel verblijfsruimtes opwarmen, waardoor de cv-ketel voortdurend moet bijspringen

‘HYBRIDE HEEFT ZICH BEWEZEN’

Het is altijd aan te bevelen om te kiezen voor een combinatie van cvketel en hybride warmtepomp die zichzelf in de praktijk heeft bewezen, reageert Techniek Nederland op de criticasters in dit artikel. ‘Fabrikanten kunnen een onderbouwd advies geven over optimale combinaties van cv-ketel en hybride warmtepomp. In de meeste woningen is er voldoende ruimte voor een extra toestel naast de cv-ketel. Door ons te richten op deze woningen kunnen we snel meters maken en komen de klimaatdoelen dichterbij. Er zijn echter vooral in de gestapelde bouw situaties waarin het plaatsen van een hybride warmtepomp ruimte-technisch niet mogelijk is.

Er is géén sprake van een lange terugverdientijd, blijkt uit een recent demonstratieproject. De cv-ketel/warmtepompcombi levert een gemiddeld huishouden een besparing op van 1.000 euro per jaar. De terugverdientijd van de extra investering (gemiddeld 6.500 euro) is inclusief ISDE-subsidie met de huidige prijzen binnen 5 jaar terugverdiend. Hybride is vaak een noodzakelijke tussenstap. De overstap naar een all-electric warmtepomp in een bestaande woning is meestal twee keer zo duur als de stap naar een hybride oplossing. Bovendien is er niet in iedere woning plaats voor een warmteboiler die nodig is voor het volledig elektrificeren van de warmtevoorziening. Ondanks de drukte in de branche is de animo voor warmtepomp-opleidingen groot. Met een mbo-deelcertificaat hybride warmtepompen wordt het mogelijk om nóg sneller aan de slag te gaan in de praktijk. De kwaliteit van het warmte-afgiftesysteem, dimensionering en de regeltechniek zijn cruciaal om tot goede prestaties te komen. Wanneer dit goed gebeurt, is er geen sprake van dat de cv-ketel voortdurend moet bijspringen om de woning te verwarmen en is een hybride combinatie altijd lonend.’

2030 OF 2050?

Ardon Van Holst is werkzaam als commercieel directeur van Alklima, exclusief distributeur van Mitsubishi Electric. “Dat we een tekort aan personeel hebben is een feit”, zegt hij, “maar dat mag zeker geen belemmering zijn om de juiste keuzes te maken. Een klassiek hybride systeem is een kortetermijnoplossing om de verduurzamingsdoelen voor 2030 te halen en zeker niet passend bij de route om de duurzaamheidsdoelstellingen voor 2050 te realiseren. Wij hebben ons ‘All-Electric Ready’ concept gelanceerd. Daarmee zet je naast de cv-ketel een warmtepomp die ook warm tapwater kan maken. Met dit concept kan de klant vervolgens stapsgewijs zijn woning gaan verduurzamen. Aan het einde van de verduurzamingscyclus kan de warmtepomp dan zelfstandig functioneren en is de cv-ketel overbodig.

In een fors aantal gevallen heeft die tussenstap met een hybride opstelling zelfs helemaal geen zin. Woningen van na 2000 zijn in principe al voldoende geïsoleerd en hier kan direct worden overgestapt op een All-Electric warmtepomp. Een All Electric- of All-Electric-Ready systeem kan bovendien tijdens een overschot aan PV-opwekking bijvoorbeeld de tapwaterboiler laden. Tot slot: leg je de focus op de iets langere termijn, dan is de All-Electric (Ready) de meest toekomstbestendige en goedkoopste variant die past bij de duurzaamheidsdoelstellingen.”

Historisch binnenklimaat

VAN SCHOORSTEEN NAAR WARMTEPOMP

Miljoenen panden moeten van het gas af, waaronder een aantal monumenten. Soms is echter al jaren geleden gekozen voor een andere route. Bijvoorbeeld om te demonstreren hoe men vroeger leefde. Voor dit artikel bekeek IZ

samen met architect Boudewijn

Veldman een gerestaureerd wevershuisje.

Het arbeidershuis aan de Middelstegracht 143 in Leiden is, als een van de weinige wevershuizen, grotendeels in originele staat bewaard gebleven. Boudewijn Veldman was betrokken bij de restauratie ervan. Uitgangspunt was het ‘bevriezen’ van de toenmalige situatie. Nu is het sober ingerichte huis in gebruik als Museum Het Leids Wevershuis.

Plattegrond

Het huis werd al in 1560 bewoond door Cornelisz Jansz., linnenwever van beroep. De woning is jarenlang amper aangepast of gemoderniseerd, en is ook ontsnapt aan de saneringsplannen voor de binnenstad uit de jaren ’60. Het wevershuisje heeft een kelder, zolder en drie kamers. Het gaat om een voorkamer, een alkoof en een achterkamer. In de voorkamer werd het ambacht uitgeoefend en stond een gigantisch weefgetouw. In de alkoof of woonkamer brachten de bewoners overdag tijd door en sliepen ze ’s nachts. De achterkamer was meestal bestemd voor grootouders en opgroeiende kinderen.

Klimatisering

Het huisje heeft een eenvoudige constructie van stenen wanden en houten delen. Materialen, zoals grenen en bakstenen werden lokaal betrokken. Van klimatisering was nauwelijks sprake. Alleen de woonkamer had een kachel, waar ook op werd gekookt. In de voorkamer zal het dus afzien zijn geweest tijdens de wintermaanden.

Loop je rond over de zolder dan kan je je direct voorstellen dat het daar zelfs nog een graadje erger was. Er zitten kieren tussen de dakpannen. In vroegere tijden sliepen hieronder kinderen

op strozakken.

Gebreide rol

Aan ventilatie was dus geen gebrek. Ook de ramen konden open voor extra verse lucht. Had men last van de koude lucht onderaan de schuiframen dan werd er een gebreide rol neergelegd om de sleuf af te sluiten.

Gemakshuisje

Tussen de kamers, gang en buitenmuur lag een binnenplaatsje ingesloten. Die had meerdere functies. Soms stond hier het gemakshuisje met beerput. In het

Woonkamer met kelderkoeling onder bedstee en multifunctionele kachel waar ook op werd gekookt.

TIPS

Vorig jaar is het Vakcentrum Binnenklimaattechniek geopend. Naar eigen zeggen “dé plek waar aankomende en ervaren klimaattechnici praktijkgericht onderwijs krijgen over alle aspecten die te maken hebben met een gezond binnenklimaat in gebouwen en huizen.” Hieronder enkele tips and tricks voor de verduurzaming van gebouwen en in het bijzonder monumenten. “Bij de verduurzaming van gebouwen staat het gasloos maken van een pand vaak centraal. Zorgvuldig isoleren is daarbij een belangrijke eerste stap. Dit geldt ook voor historische panden, maar daarbij is dat vaak een grote uitdaging. Bijvoorbeeld omdat de eeuwenoude glas-in-loodramen en de hoge plafonds niet zomaar aangepast mogen worden. Dit geldt ook voor de ventilatie voor een gezond binnenklimaat. Moderne technologie biedt gelukkig veel oplossingen voor bovenstaande uitdagingen. Denk aan:

- Warmtepompen. Dit zijn niet alleen maar laag-temperatuur-opwekkers; er zijn combinaties mogelijk met andere technieken zoals infrarood en hybridetechnologie.

- Ventilatie. Dit hoeft niet per se centraal te worden geregeld. Decentrale, gekoppelde systemen bieden prachtige oplossingen.

Het is daarnaast verstandig om de klimaattechniek in de volle breedte aan te pakken. De juiste kennis over de hele keten is cruciaal. Dit omvat warmte- en koudeopwekking, warmtedistributie- en afgifte, gebouwautomatisering en de elektrificering. Om voldoende kennis en vaardigheden op te doen op bovenstaande vlakken kun je denken aan een opleiding KLI-C en MRK-C als het gaat om het ontwerpen van de installaties. Het is belangrijk om een opleider te kiezen die de laatste technologieën op deze vlakken in huis heeft en doceert.”

geval van het Leidse wevershuisje is het toilet bij het huisje betrokken. Er valt nog wel een originele waterput te zien. Daarnaast zorgde het binnenplaatsje voor zonne-instraling in de achterkamer, waardoor de ruimte makkelijker op temperatuur bleef.

Natuurlijke koeling

Ook de opbouw met voor- en achterkamer had een gunstig effect op de klimatisering. In feite fungeerde de voorkamer namelijk als een soort buffer voor het woonvertrek. Dat kon ook gelden voor de kelder, waar de bedstee van de woonkamer direct boven lag. De koude die werd doorgegeven hielp tijdens warmere periodes om de temperatuur aangenaam te houden tijdens het slapen.

Ongezond

Eigenlijk is het wonderlijk hoe zo’n historische woning enerzijds allerlei slimme, deels passieve, oplossingen had om het binnenklimaat te reguleren en anderzijds buitengewoon ongezonde leefomstandigheden kon kennen. Neem nu de fundering op staal. Er werd direct gebouwd op stenen, dat betekende als er geen hardere ‘klinkers’

werden toegepast, men altijd last had van capillair, optrekkend vocht.

Verbeteringen

Geleidelijk aan verbeterden de leefomstandigheden. Dat had deels te maken met wetgeving en deels met technische innovaties. Zo raakten eind 19e eeuw riolering en binnentoiletten in zwang. Denk aan de zogenaamde ‘poepdozen’. De uitwerpselen werden in eerste instantie direct geloosd op de gracht. Later werd er een rioleringsstelsel met buizen aangelegd.

Water

Ieder huis kreeg een eigen drinkwatervoorziening. Vlakbij de voordeur hing een kraantje, dat voortdurend lekte. Vandaar dat men er van overheidswege een ‘druppelemmertje’ bij kreeg. Ook werden er, in het zicht, leidingen aangelegd voor stadsgas. Dit was bestemd voor de verlichting van huizen en om te koken. Later werden ook vaak elektriciteitsleidingen in het zicht aangelegd.

Doorspuien

Met de invoer van de Woningwet van 1902 nam de aandacht voor ventilatie toe. Niet langer was het mogelijk om

kamers zonder ramen op te nemen in een woning. Doorspuien moest te allen tijde mogelijk zijn. Sommige problemen waren echter chronisch. Zoals optrekkend vocht. Die verhulde men soms maar liever met een lambrisering dan ze aan te pakken.

Huidige situatie

Veldman heeft de oude situatie, zoals eerder gezegd, grotendeels intact gelaten. De voor- en achterkamer hebben een elektrische radiator, de alkoof een kacheltje dat af en toe gestookt wordt. Onder de gang bleek een gemetselde riolering te liggen van het toilet. Die is via een pvc-buis aangesloten op de stadsriolering.

Verduurzamen

De architect heeft in de loop der jaren veel weeshuisjes, die een woonfunctie hadden, verduurzaamd. Met de huidige standaarden zou hij nu kiezen voor een aanpak waarbij eerst de vloer en het dak zouden worden geïsoleerd en er voorzetramen zouden worden geplaatst. Daarnaast zou hij PV-panelen op het dak laten leggen, een luchtgebonden warmtepomp plaatsen en die koppelen aan vloerverwarming (voor ieder vertrek op de begane grond) én lt-radiatoren. De lt-radiatoren (twee) zou hij op de zolder onder de ramen plaatsen. Misschien aangevuld met een exemplaar op de begane grond. Voor de ventilatie

zou hij tot slot opteren voor een gebalanceerde oplossing 

Keuken (anno jaren 50/60) en binnenplaats. De binnenplaats had verschillende functies. Vaak waren er een gemakshuisje en waterput te vinden. Bovendien zorgde de open ruimte voor zoninstraling en eventueel luchtverversing.

Anders verwarmen

KLIMAATWANDEN EN WARMBOUWEN

Warmbouwen en klimaatwanden

zijn hot op Social Media, merkt

Ron Bosch. In onderstaand artikel

gaat de adviseur en HBO-hoofddocent Installatietechniek dieper

in op deze wat minder bekende verwarmingstechnieken.

Een klimaatwand is net zo onzichtbaar als vloerverwarming en werkt ook op basis van warmte- en koudestraling. Het grote verschil met een traditioneel convectiesysteem is dat de warmte of koeling in het materiaal wordt opgeslagen en gelijkmatig wordt afgegeven.

Knuffelen

In de tijd dat ik in dit vakgebied begon, zo’n twee decennia geleden, spraken we al over knuffelwanden, knuffelbanken en warmtewanden. De eerste wanden waren in feite een combi van Ecobrix met WTH-vloerverwarming.

Nat

Er zijn twee soorten systemen: natte en droge systemen. Bij de natte systemen wordt in het geval van Ecobrix de verwarmingsoplossing in de wand aangebracht, al dan niet afgestuckt of voorzien van tegelwerk in bijvoorbeeld de natte ruimten. Hierbij wordt in de voorgewerkte sleuven een vloerverwarmingslang bevestigd. Bij andere systemen, zoals Climatrix, worden op de muur clickrails bevestigd. Vervolgens komt de vloerverwarmingsslang te hangen in bevestigingsclips. Het systeem wordt aangesloten op een vloerverwarmingsverdeler. Er zijn ook verwarmingsoplossingen die op een soort montagemat bevestigd worden en met leem

worden afgewerkt. Bijvoorbeeld bij een strobalen woning.

Droog

Het droge systeem kan of los in een rack tegen de wand aangezet worden of op de vloer op betonijzermatten of tackerplaten worden gelegd.

Pro en Contra

Wat zijn de voordelen van klimaatwanden?

- flexibele montage

- snelle montagetijd

- goed stralend oppervlak

En wat zijn de nadelen? Je moet weten waar de leidingen lopen, als je schilderijtjes op wil hangen. Boren in klimaatwanden wordt afgeraden of alleen in overleg met de vakexpert.

Toepassing

Wandverwarming wordt vaak toegepast op locaties met grote glasgevels en schuifpuien, waar aanvullende warmte nodig is om de transmissie te dekken. Maar ook in zwembaden en Welnesscentra waar in betegelde ligbanken vloerverwarming wordt aangebracht voor het comfort. Iedere oudere jon-

gere kent wel de term ‘knuffelwand’, een verwarmde wand waar je vroeger lekker tegen aan kon hangen. Net zoals iedereen vroeger om de open haard ging zitten en genoot van de stralingswarmte.

Werking

De wandverwarming is aangesloten op een vloerverwarmingsverdeler die middels distributiebuizen is verbonden met een warmteopwekker, in casu een cv-ketel of warmtepomp. Ten opzichte van een radiator heeft een wandverwarming een veel groter stralingsoppervlak. Het verwarmde water stroomt via de distributieleidingen naar de vloerverwamingsverdeler, die het verder transporteert naar het buizencircuit in de wand. Het verwarmde water geeft vervolgens zijn warmte af aan de omliggende wand. De buizen worden dus eerst warm en vervolgens ook de wandconstructie zelf. De warme wand geeft zijn warmte af aan de omliggende lucht door straling, waardoor de hele ruimte een aangename temperatuur krijgt.

Warmbouwen

Een andere alternatieve verwarmingsmethode die veel Social Media aan-

Plaatsing van een Silka klimaatwand

AANVULLENDE INFO

Meer weten? Raadpleeg dan:

- Warmbouwen.nl

- Kbng architectuur stedebouw restauratie

- EMD-monumentenzorg

dacht krijgt, is warmbouwen. Bij deze methode wordt de buitenschil op een constante temperatuur gehouden. Om de gevel op een comfortabele temperatuur te brengen is geen 90 °C - 70 °C warmwatersysteem nodig. Volgens experts is een temperatuur ergens tussen de 14 °C en 21 °C voldoende om een constante temperatuur in huis te verkrijgen. Uiteraard is een en ander afhankelijk van de opbouw en bouwfysische en constructieve uitvoering van een gevel.

Werking

De warmte is gemakkelijk met een kleine warmtepomp of andere duurzame installatieconcepten op te wekken. De warmte vormt dan de scheiding tussen de barre buitenwereld en de comfortabele, gezonde woning.

Opbouw

Het doel van warmbouwen is om een wand te construeren die warmte kan vasthouden en geleidelijk aan afgeeft aan de ruimte, waardoor een comfortabele en energiezuinige verwarming wordt bereikt en het warmteverlies door de gevel wordt beperkt. De precieze opbouw kan variëren afhankelijk van het

ontwerp, de gebruikte materialen en de specifieke vereisten van het gebouw, maar hieronder volgt een algemene opbouw van een warmbouwen wand.

Basisstructuur

De basisstructuur van een warmbouwen wand begint meestal met een draagconstructie, zoals houten stijlen of metalen profielen, die de wand zijn vorm en stabiliteit geven.

Isolatie

Een hoogwaardige isolatielaag wordt aangebracht om warmteverlies te minimaliseren en thermische efficiëntie te bereiken. Verschillende soorten isolatiematerialen kunnen worden gebruikt, zoals minerale wol, PUR/PIR-schuim of natuurlijke isolatiematerialen.

Verwarmingselementen

In de warmbouwen wand worden verwarmingselementen geïntegreerd die zorgen voor de afgifte van warmte. Dit kunnen bijvoorbeeld watergedragen buizen zijn voor vloerverwarming of wandverwarming. Deze buizen worden meestal in een slakkenhuispatroon in de wand geplaatst, wat zorgt voor een

Warmtegeleidende laag

Een warmtegeleidende laag, zoals een speciale mortel of warmtegeleidende panelen, kan worden toegevoegd om ervoor te zorgen dat de warmte van de verwarmingselementen gelijkmatig wordt verdeeld over het oppervlak van de wand.

Afwerklaag

De buitenste laag van de warmbouwen wand kan variëren. Deze kan bestaan uit gipsplaten, pleisterwerk, leemstuc of andere afwerkingsmaterialen. De laag heeft een esthetische en beschermende functie en zorgt ervoor dat het geheel er aantrekkelijk uitziet en in lijn is met het interieurontwerp.

Regel- en besturingssysteem

Een regel- en besturingssysteem wordt geïnstalleerd om de verwarmingselementen in de wand aan te sturen. Dit systeem kan zorgen voor het regelen van de temperatuur, het in- en uitschakelen van het verwarmingssysteem en mogelijk zelfs integratie met andere slimme technologieën.

gelijkmatige warmteverdeling.

Climatrix klimaatwand

Buitenschil bij warmbouwen

Voordelen

Wat zijn de voordelen van warmbouwen?

• Koudebruggen zijn opgelost.

•  Minder energie nodig om de woning op temperatuur te houden.

•  Bouwfysische gevaren zoals dauwpuntverschuiving en condensvorming zijn uitgesloten.

Nadelen

•  Je moet weten waar de leidingen lopen, als je buitenlampen, zonneschermen en dergelijke op wil hangen.

•  Boren in klimaatwanden wordt afgeraden of alleen in overleg met de vakexpert.

•  Men zal een glycolvulling moeten toepassen om bevriezing in de winter te voorkomen.

•  Je moet een voorbereidingsplan samen met Monumentenzorg opstellen.

Resterende invulling

In een concept met klimaatwanden of warmbouwen kan een gebalanceerd ventilatiesysteem worden toegepast om het ventilatieverlies fors te reduceren. Voor de warmwatervoorziening kan men denken aan een juist geselecteerde warmtepompboiler.

Toepassingen

Klimaatwanden zijn goed toepasbaar in hedendaagse bouwmethoden en

NOM

De partners van het Lente Akkoord, waaronder overheid en brancheorganisaties, zijn ervan overtuigd dat het concept van ‘Nul op de meter’ binnen handbereik ligt, dankzij een combinatie van verschillende beproefde strategieën en technologieën. Deze overtuiging wordt gevoed door het feit dat in veel gevallen verwarming nauwelijks nodig is. Een van de voorgestelde oplossingen is het gebruik van vloer- of wandverwarming in combinatie met een warmtepomp of een hr-ketel. Deze technologieën kunnen een efficiënte warmtevoorziening bieden wanneer dat nodig is, terwijl ze in staat zijn om de energieconsumptie tot een minimum te beperken wanneer de warmtevraag laag is. Dit benadrukt het belang van een flexibel systeem dat zich kan aanpassen aan variërende behoeften. Er wordt erkend dat er nog verdere onderbouwing nodig is voor dit voorgestelde systeem. Het team heeft daarom een literatuurstudie aangevraagd om diepgaand onderzoek te doen naar de effectiviteit, betrouwbaarheid en duurzaamheid van het voorgestelde systeem. Deze literatuurstudie zal helpen om het concept van ‘Nul op de meter’ te ondersteunen met wetenschappelijke en technische gegevens. Deze informatie was bij de opmaak van dit artikel nog niet voorhanden. Daarnaast moet worden opgemerkt dat hoewel de resterende energievraag van een doorsnee eengezinswoning naar schatting tussen de 2000 en 4000 kWh ligt, deze behoefte relatief eenvoudig kan worden gedekt met behulp van fotovoltaïsche (PV) panelen. Deze zonnepanelen zouden een duurzame bron van elektriciteit bieden, wat bijdraagt aan het verminderen van de totale energieafhankelijkheid van het gebouw. Het enige probleem kan zijn dat je deze fotovoltaïsche (PV) panelen niet kwijt kan op je dak of de oriëntatie niet goed is, door beschaduwing en dergelijke. Het uiteindelijke succes van dit concept hangt dus af van verschillende factoren, waaronder de technische haalbaarheid, de architectuur van het gebouw, de omgevingsomstandigheden en de beschikbaarheid van hernieuwbare energiebronnen.

kunnen worden geïntegreerd met diverse warmteopwekkers. Dit type verwarmingssysteem maakt gebruik van wanden die dienen als warmteafgiftepanelen, waardoor ze de ruimte gelijkmatig kunnen verwarmen. Ze kunnen zowel in nieuwbouw als in bestaande bouw worden geïnstalleerd, maar zijn vooral geschikt voor modernere constructies vanwege de benodigde technische infrastructuur en ruimte. In woningbouw kunnen klimaatwanden bijdragen aan een efficiëntere en comfortabele verwarming, terwijl ze in utiliteitsgebouwen zoals kantoren en commerciële ruimtes een geïntegreerde verwarmingsoplossing kunnen bieden.

Monumenten Warmbouwen is een verwarmingsmethode die met name relevant kan zijn voor monumentale gebouwen,

waarbij het voorbereidingsplan voor de uitvoering van het bouwwerk een cruciale rol speelt. Monumentale gebouwen kunnen vaak maar in beperkte mate structureel worden aangepast. Warmbouwen kan dan een alternatieve aanpak bieden om toch een efficiënt verwarmingssysteem te implementeren. De toepasbaarheid varieert op basis van de specifieke kenmerken van het monument en de beschikbare ruimte voor installatie 

De muur bij warmbouwen

Meer weten? Scan de QR-code.

DE GRAADMETER VOOR VERWARMEN EN KOELEN.

Viega Temponox

Corrosiebestendige kwaliteit, efficiëntie en betrouwbare perstechnologie. Deze eigenschappen zorgen ervoor dat het nieuwe roestvaststalen systeem Temponox een uitermate efficiënte oplossing is voor gesloten verwarmings- en koelinstallaties. Viega. Höchster Qualität verbunden.

viega.nl/Temponox

IN SEPTEMBER EN OKTOBER HOUDEN WIJ JOU OP DE HOOGTE, ZODAT JIJ JOUW KLANT KUNT ADVISEREN. WANT DE TOEKOMST INSTALLEREN DOE JE SAMEN!

DUURZAME INSTALLATIES

Efficiënte installaties en goed onderhoud verkleinen de kans op vervanging en reparaties. Wat kun jij doen om de levensduur van systemen te verlengen?

HELDERE HOW-TOS

Hoe haal je meer rendement uit een systeem? Hoe kies je de juiste warmtepomp?

Waar moet je aan denken bij onderhoud?

Hoe..?

wasco.nl/duurzaam-wonen

GEEF JE KLANT WEER GRIP OP DE TOEKOMST

Welke opties voor verduurzaming heeft jouw klant? Welke subsidies kan deze krijgen?

Zorg dat je weet wat de mogelijkheden zijn voor het juiste advies.

DE TOEKOMST VOOR JOU

Jouw vakwereld verandert in een rap tempo. Weet wat je toekomst brengt. Ken je de wettelijke spelregels? Weet je welke acties de branche voorspelt?

DE TOEKOMST GROEN

WIJ DELEN KENNIS OVER DUURZAAM MET JOU!

De energietransitie is in volle gang en de hoofdrol is voor jou, de installateur. Hoe zorg je als installateur goed voor mens en milieu, met andere woorden voor jouw klant en efficiënte, duurzame systemen?

GA SNEL NAAR DE WEBSITE EN ONTDEK KENNIS, TIPS EN HANDIGE WEETJES. KLEUR DE TOEKOMST GROEN!

Biogas

ONONTGONNEN TERREIN MET VEEL POTENTIE

Frank van Genugten timmert al jaren aan de weg als innovatieve agrarische ondernemer. In Brabant is hij bekend vanwege zijn biogasinstallatie. Daarmee voorziet hij Sint-Oedenrode en omringende dorpen van groen gas.

Met deze duurzame oplossing zouden hybride warmtepompen nog jarenlang kunnen draaien, aldus Van Genugten.

Docent en adviseur Rens ten Hagen zei het al in het septembernummer van IZ: Biogas biedt een enorme potentie om onze thermische energievoorziening te verduurzamen. “We moeten namelijk niet van het gas af, maar stoppen met fossiel gas.”

Toeval

Jarenlang had Sint-Oedenrode het hoogste koemestoverschot per hectare in heel Nederland. Nu wil het toeval dat het melkveebedrijf van Van Genugten net boven een hogedrukgasleiding ligt. De combinatie van die twee omstandigheden zette hem aan het denken: “Groen gas uit koemest, dat leek me wel wat,” zegt Van Genugten.

Gasleverancier

De ondernemer zette een nieuw bedrijf op: GroenewoudGas. Iedere dag leveren 18 melkveehouders hun verse koemest aan Van Genugten. “Je moet er snel bij zijn, anders is het gas weg”, legt de ondernemer uit. In het totaal gaat

het om 2000 koeien. “Als je nagaat dat de poep van 3 koeien op jaarbasis een eengezinswoning kan voorzien van gas, snap je dat we met een behoorlijk volume te maken hebben.”

Procedé

De koemest gaat een grote betonnen, luchtdichte silo in met een binnentemperatuur van 39 °C. “Dezelfde temperatuur als van een koe. Op die manier kunnen we op een maximaal gecontroleerde manier het gas laten vrijkomen”, licht Van Genugten toe. Vergisten van koeienmest is een biologisch omzettingsproces, door bacteriën, dat onder natuurlijke omstandigheden al in mest plaatsvindt. Dit natuurlijke gas bestaat voor een groot deel (circa 60 %) uit methaan (CH4) en daarnaast nog CO2

CIRCULARITEIT

Opwerking

Vervolgens wordt het gas opgewerkt in een zeecontainer van staal, waarin zich een compressor en CO2-filters bevinden. De CO2 wordt verwijderd en het gas gecomprimeerd totdat het een methaangehalte heeft van 89%. “Precies hetzelfde gehalte als ons aardgas.” Daarna gaat het biogas met een druk van 8 Bar het gasnet in.

Methaan

Methaan is, zoals bekend, een brandbaar gas. Toch brengt het hele traject geen enkel risico met zich mee, verzekert Van Genugten. “Er is geen zuurstof en geen ontsteker aanwezig, dus het gas kan niet branden.” Het biogas ruikt

Van Genugten heeft circulair ondernemen naar een hoger niveau getild, kan je wel zeggen. Hij haalt namelijk niet alleen biogas uit de verse koemest, maar weet het restant ook nog te verwerken tot andere producten. Zo wordt de dikke fractie een fosfaatrijke bodemverbeteraar met veel organische stof die naar akkerbouwers in binnen- en buitenland gaat, en als korrel naar consumenten voor de tuin. De dunne fractie (die barst van stikstof en kalium) gaat als kunstmestvervanger terug naar de 18 melkveehouders. Daarnaast verwerkt Van Genugten de gasvrije, gedroogde en geurloze koemest ook als isolatiemateriaal in houtpanelen voor prefabbouwers. Via perstechniek wordt alles bij elkaar gehouden.

AMBITIES

Het Platform Groen Gas is sinds 2022 een bundeling van vier spelers in de Nederlandse groen gas branche: Groen Gas Nederland, 2bcm Alliantie, Biogas Branche Organisatie en de Vereniging Industriële Vergisters. Deze partijen hebben hun krachten verenigd om gezamenlijk invulling te geven aan de ambitie om in 2030 2 BCM (twee miljard m3) groen gas te produceren. Een ambitie ingegeven vanuit het Klimaatakkoord, als bijdrage aan de energietransitie. Op dit moment produceert Nederland zo’n 200 miljoen kubieke meter groen gas. Dit betekent dat de groen gasproductie de komende jaren vertienvoudigd moet worden om te kunnen voldoen aan de vraag uit de markt. Een enorme uitdaging.

ook niet. Evenals bij aardgas krijgt het een additief mee, zodat een eventuele lekkage wel wordt opgemerkt.

Gemak

“Het biogas kan zo worden toegevoegd aan ons aardgasnet. Er gaat niets verloren, want de moleculen hebben de juiste grootte. Ook kan er gebruik worden gemaakt van onze gastransportcapaciteit en die is, zoals bekend, gigantisch.”

Bijmengen

“Vanuit de EU en Nederland zelf wil men vaart zetten achter het bijmengen met groen gas. Brussel mikt op 35 miljard kuub per jaar en Den Haag 2 miljard kuub per jaar in 2030. Zo’n 20 % van onze gebouwde omgeving zou dan gasgedreven zijn”, zegt Van Genugten

Beleidskeuzes

En dat is haalbaar, denkt hij. “Nederlandse boerenbedrijven kunnen forse hoeveelheden groen gas aanleveren. Maar dan moet je uiteraard niet het huidige beleid voortzetten waarbij men van circa 50 % van de boeren af wil.”

Hybride warmtepompen

De overstap op groen gas sluit ook naadloos aan bij een andere trend,

signaleert Van Genugten: de groeiende populariteit van hybride warmtepompen. “Van all-electric warmtepompen is bekend dat het rendement fors omlaag gaat, als de temperatuur flink daalt. Dat euvel heb je niet met een hybride warmtepomp, omdat de cv-ketel dan bijspringt.”

Netcongestie

“Bovendien”, vervolgt de gedreven ondernemer, “voorkom je zo congestie doordat er te veel all-electric warmtepompen aan het net hangen.” Moeiteloos somt hij nog andere, potentiële voordelen op van hybride installaties. “Groene stroom is niet altijd beschikbaar, dat is een ongunstige factor voor all-electric systemen. Evenals het feit dat de salderingsregeling opgedoekt wordt, want dat gaat zeker impact hebben op de beschikbaarheid, groei en uiteindelijk het kostenplaatje van zonneenergie.”

Voorzichtig

De kansen liggen voor het oprapen, toch lijkt de gebouwde omgeving wat huiverig te zijn om massaal aan het biogas te gaan. “De afgelopen jaren is het credo ‘We moeten van het gas af’ er bij ons ingestampt. Vooral sinds de perikelen in Groningen. Maar we zijn bezig om het kind met het badwater weg te gooien. We moeten niet van het gas af, maar stoppen met fossiel gas. Daarnaast maakt onbekend, onbemind. Ik merk dat installateurs interesse hebben in hybride warmtepompen, maar 99% niet eens op de hoogte is van het feit dat een cv-ketel ook gevoed kan worden met biogas.”

Waterstof

Zorgen dat een sterke waterstoflobby

mogelijk roet in het eten zou kunnen gooien, zijn onterecht, zegt Van Genugten. “Als de energietransitie verder op stoom is, zal je zien dat waterstof vooral interessant blijkt te zijn voor de industrie en de transportsector. Niet voor de gebouwde omgeving. Het is onzinnig om daar over te stappen op groene waterstof. Voor de gebouwde omgeving is het minder efficiënt.” Zie ook de rubriek ‘Raar’ in de september-uitgave van IZ, waar hier aandacht aan wordt besteed.

Toekomst

Er zijn nog wat hobbels te nemen, maar uiteindelijk zal biogas ook zijn weg weten te vinden in de energiemix, denkt Van Genugten. Zelf wil hij uitbreiden naar twee installaties, zodat hij aan nog meer omringende dorpen en dan met name nieuwbouwprojecten duurzame thermische energie kan leveren. “En ik denk dat de komende jaren ook elders in Nederland steeds meer installaties zullen verschijnen. Collectieve installaties, wel te verstaan, vanwege het kostenplaatje, maar ook omdat je een 8 Bar aansluiting nodig hebt.” 

HANSGROHE MODERNISEERT PRODUCTIEFACILITEIT

INZETSTUKKEN VOOR DOUCHEGOTEN

De productielocatie van het Hansgrohe hoofdkantoor in het Zwarte Woud is het afgelopen jaar gemoderniseerd. Ter gelegenheid van het 30-jarig jubileum van het AXORdesignmerk werd het nieuwe AXOR Center for Excellence aan een groep internationale journalisten voorgesteld. Tussen 2020 en 2022 heeft Hansgrohe SE zo’n 12 miljoen euro geïnvesteerd in deze productiefaciliteit en zet het steeds meer in op groei.

De badkamer- en keukenspecialist uit het Zwarte Woud rekent voor zijn producten op een kwaliteitsvolle inhouseproductie. Zo wordt meer dan 90 procent van de producten vervaardigd en afgewerkt in Duitsland voor wereldwijde verzending. “Het AXOR Center for Excellence is ons expertisecentrum voor de productie van high-end kranen, omdat de wereldwijde vraag ernaar toeneemt”, verklaart Frank Semling, Chief Operating Officer Hansgrohe SE.

“Sinds 1993 beantwoorden we met AXOR aan de wensen van designgerichte bouwers die op zoek zijn naar een unieke badkamer of keuken”, voegt Olivier Sogno, Business Unit Head AXOR, toe. “We zullen nog beter voldoen aan de toenemende vraag naar gepersonaliseerde oplossingen en kleuren dankzij de extra capaciteiten, verbeteringen en kortere levertijden. Bovendien vergroten we met deze investering onze nabijheid tot de klant”, vervolgt Sogno. Duitsland telt verschillende productiesites. De vestiging in Offenburg is voornamelijk gespecialiseerd in kunststofproducten zoals douchekoppen, maar ook cartouches en thermostaten worden er geproduceerd. In 2018 is er 30 miljoen euro geïnvesteerd in een nieuwe installatie voor de galvanisatie van kunststoffen.

‘Zwevende’ bedieningsplaat

De nieuwe Geberit Sigma70 bedieningsplaat wordt gekenmerkt door zijn frameloze ontwerp. Het zwevende karakter wordt in het nieuwe

ontwerp benadrukt door de licht gebogen, bolle vorm. Dit wordt mogelijk gemaakt door het mechanisme van twee nauwkeurig op elkaar afgestemde toetsen voor de waterbesparende dubbele

TECE introduceert nieuwe inzetstukken (roosters) van gesatineerd glas voor haar assortiment douchegoten. Deze inzetstukken hebben dezelfde look & feel als de onlangs geïntroduceerde gesatineerd glazen wc-bedieningsplaten TECEsquare, zodat deze zijn te combineren. Dankzij het zijdeglans ogen de inzetstukken transparant en hebben ze een optisch diepte-effect. De nieuwe inzetstukken zijn in wit en in zwart glas leverbaar in lengten van 700 tot 1500 mm. Het glas heeft een drager van roestvaststaal en een testbelasting van 300 kg doorstaan volgens Load Class K3.

spoeling. Ondanks de twee afzonderlijke toetsen lijkt het oppervlak van het paneel homogeen, alsof het uit één mal is gegoten. Het gereduceerde ontwerp harmonieert met de verschillende kleuren en materialen. Vijf nieuwe afwerkingen vullen het bestaande gamma aan. Naast de uitvoeringen in glas (wit, zwart, zandgrijs en lava) en geborsteld roestvaststaal is de Sigma70 bedieningsplaat nu ook verkrijgbaar in matzwart en matwit metaal, en ook in roodgoud, zwartchroom en messing roestvast staal.

Japanse lunchbox

Met de nieuwe Duravit Bento Starck Box badkamerserie maken Duravit en Philippe Starck een design statement. De inspiratie komt van de traditionele Japanse lunchboxen, die aan de binnenkant door schotten in verschillende compartimenten zijn verdeeld.

De Bento Starck Box wastafels zijn gemaakt van DuraCeram®. Zo kunnen de wastafels met een extra dunne rand worden geproduceerd die gemakkelijk te reinigen is. Optimale hygiëne wordt bereikt in combinatie met het antibacteriële HygieneGlaze keramische glazuur. Voor eenheid in de badkamer zijn er vele maten en soorten wastafels, een bad en een toilet leverbaar in hetzelfde design.

HOE DE ZON ONS ENERGIEGEBRUIK VERHOOGT

Met het verbeteren van woningisolatie en het dichter maken van gebouwen is er door de jaren heen steeds meer aandacht gekomen voor het oververhitten van deze modernere gebouwen. Hierdoor komt er ook steeds meer vraag naar koeling in bijvoorbeeld woningen en is de markt voor airconditioning de afgelopen jaren sterk gegroeid.

Via de BENG-eisen en TO-juli is hier al meer focus op gekomen voor nieuwbouwwoningen, waar vaak via een warmtepomp met actieve koeling of koeling door middel van regeneratie (passief) de woning gekoeld wordt. Wanneer in bestaande woningen de wens bestaat voor koeling, wordt dit vaak opgelost met een splitairco-unit.

Maar in veel gevallen wordt er ook een stap overgeslagen. Vanuit de trias energetica begint het met het beperken van het energiegebruik. Het direct plaatsen van koeling zonder eerst de koellast te beperken is als het verwarmen van een slecht geïsoleerd gebouw en zorgt voor een verhoging van ons algehele energiegebruik. De koellast is opgebouwd uit externe invloeden en interne warmteproductie en een

Eurolyzer S1

aanzienlijk deel van deze komt voort uit zoninstraling door glasoppervlakken. Een gebouw waar de wens is om te koelen zal dus logischerwijs zonder zonwering een hoger energiegebruik (en installatiekosten) hebben dan een gebouw met zonwering.

Als er de keuze wordt gemaakt of er een noodzaak is om meer energie te gaan gebruiken door te gaan koelen, denk dan aan ook aan de schil van het gebouw. Want ook daarmee kan energie bespaard worden.

De nieuwe rookgasmeter voor inbedrijfstelling, inspectie, reparatie en onderhoud van cv-installaties.

Bediening naar keuze met het grote HR touchscreen én met één hand via het ronde touchpad

Handige, tijdbesparende functies, waaronder macro’s en multi-memory

Digitale meetrapportage met gratis EuroSoft connect (software en apps)

EN50379 deel 2 gecertificeerd, geschikt voor CO-certificering (Gasketelwet)

7 jaar garantie met KWSe, ook op verbruiksonderdelen en sensoren

Tim Visser Engineer-Adviseur W-installaties, voormalig zelfstandig installateur. [Twee generaties, vader Dick en zoon Tim Visser, schrijven om beurten een column op persoonlijke titel]

SANITAIR

Sanitaire installaties

NASLAGWERK VOOR VERBOUWINGEN IN WONINGEN

ISSO Kleintje Water is volledig geactualiseerd. De kennis richt zich op meer dan alleen waterinstallaties en besteedt aandacht aan alle werkzaamheden die nodig zijn voor het adviseren, installeren en onderhouden van sanitaire installaties. De eerdere versie van de compacte en praktische handleiding stamt uit 2012 en behandelt vrijwel alle werkzaamheden die nodig zijn voor het aanpassen en uitbreiden van sanitaire installaties in woningen.

Buiten de vereiste kennis voor de sanitaire installaties, besteedt het Kleintje ook aandacht aan werkzaamheden die tegelijkertijd nodig zijn, zoals: bouwkundige aanpassingen, riolering, verwarming en ventilatie. Daarnaast komen vooral elektrotechnische aspecten, zoals voeding, veiligheid, potentiaalvereffening en aarding uitgebreid aan de orde. Zo kan de installateur elke opdrachtgever ontzorgen bij het installeren van bijvoorbeeld nieuw sanitair of een extra badruimte, keukeninrichting en/ of een andere warmtapwaterbereider. Het compacte naslagwerk is bestemd voor de monteur en installateur die zijn of haar klant gericht wil adviseren op locatie. Ook kan de installateur, voordat hij of zij aan een klus begint, nog even nakijken wat er precies voor kennis en

kunde nodig is voor de uitvoering van specifieke handelingen.

Voor verschillende fasen

“Het is echt een naslagwerk voor grote en kleine verbouwingen of renovaties in woningen”, zegt Nick Post, projectcoordinator bij ISSO. “Bij een verbouwing in de woning red je het bijna niet door alleen de sanitaire technieken aan te passen. Daarom is in dit Kleintje juist ook de kennis van die andere disciplines erbij betrokken. Natuurlijk wel altijd in relatie tot de sanitaire installaties.”

De vakman of vakvrouw bevindt zich midden in het spanningsveld tussen comfort, gezondheid, veiligheid en milieu (waaronder energie- en waterbesparing). De inhoud van het Kleintje doorloopt daarom de verschillende fasen in een project, werk of klus:

- Inventarisatie van eisen en wensen van de klant.

- Advies over het installatieconcept en de warmtapwatervoorziening.

- Uitwerking voor de offerte.

- Werkvoorbereiding en uitvoering.

- Oplevering en onderhoud.

De in het Kleintje opgenomen vragenlijst biedt daarbij handvatten. Post: “Het stelt de installateur in staat goed te communiceren met en om inzicht te krijgen in de wensen en eisen van de klant of opdrachtgever. Dankzij deze checklijst pellen we de lagen langzaam af tot we een toepasbaar ontwerp waarbij zo min mogelijk ruis op de lijn ontstaat.”

Meer duurzame technieken

De actualisatie van de inhoud richt zich op een aantal belangrijke aspecten, zo

geeft Nick Post aan. “Zo zijn er sinds de vorige uitgave in 2012 nu veel meer duurzame technieken bijgekomen. Het werken met hybride warmtepompen en afleversets is in deze periode sterk toegenomen, maar bijvoorbeeld ook de douche-wtw werd in de oude uitgave nog niet behandeld. Deze zijn nu in beknopte vorm overgenomen uit het Kleintje Hybride Warmtepompen. Dat wil zeggen dat de inhoud in het Kleintje Water over het type toestel en de aandachtspunten voor het toepassen ervan in woninginstallaties gaat. Voor meer informatie verwijzen we door naar de desbetreffende ISSO-publicaties en Kleintjes.

Verder is er ook aandacht voor de bacteriologische aangroeipotentie in relatie tot de materiaalkeuze. Kies je bepaalde soorten kunststof leidingsystemen, weet dan wat de verschillen zijn ten opzichte van bijvoorbeeld koper. Maar dat geldt ook voor andere sanitaire onderdelen. Doucheslangen staan er bijvoorbeeld om bekend dat er veel biofilmvorming plaatsvindt.”

Eenduidige en toegankelijke teksten

Hoewel de wet- en regelgeving geen cruciale wijzigingen ondergingen die van invloed zijn op de inhoud, is wel het woordgebruik in het boekje in lijn gebracht met de regelgeving. De ontwikkelingen van onder andere het Drinkwaterbesluit, de NEN-normen en Waterwerkbladen stonden ook niet stil. De begrippen en vaktermen zijn nu volledig in overeenstemming met hoe ze

in deze in de loop der tijd geüpdatete documenten worden benoemd.

Vooruitlopen op Wet kwaliteits borging

“Daarnaast hebben we de inhoud van het Kleintje voorbereid op de Wet kwaliteitsborging (Wkb), die naar ver wachting op 1 januari 2024 in werking treedt”, vervolgt Nick Post. “Via deze wet wil de overheid meer toezicht en controle in de bouw creëren zodat bouwers zich aan de geldende regels houden. Dit moet ervoor zorgen dat be woners en gebruikers kwalitatief goede gebouwen krijgen met bijvoorbeeld goede brandveiligheid en een laag energiegebruik.

In het Kleintje Water hebben we een stappenplan voor oplevering opgenomen, waarin ook het installatie gebonden dossier is opgenomen. Daarin zetten we ook uiteen welke onderdelen de Wet kwaliteitsborging bevat en hoe je daar als installateur mee om moet gaan. Wat dat betreft nemen we een klein voorschot. Of de wet ook echt op 1 januari 2024 in werking treedt is altijd nog even afwachten, maar het kan geen kwaad hier op voorbereid te zijn. Om de teksten toegankelijker te maken, hebben we ook de schrijfstijl informeler gemaakt en spreken we de lezer nu aan met ‘je’ en ‘jij’ in plaats van ‘u’. Ook zorgden we ervoor dat we veel tekeningen, tabellen en grafieken gebruiken die de inhoud voor een technicus nog inzichtelijker maken.”

De kennis is beschikbaar via ISSO.nl

Iron Fuel Technology

KANSHEBBER VOOR GEBOUWDE OMGEVING

Start up RIFT ontwikkelt een technologie waarmee ijzerpoeder

op een milieuvriendelijke en commercieel aantrekkelijke manier

kan fungeren als brandstof. Bijvoorbeeld voor stadsverwarming.

Onze warmtevoorziening is aan het elektrificeren, maar daarvoor zijn gigantische aansluitingen nodig. Die zijn niet altijd aanwezig. Ook waterstof zal in de toekomst niet altijd de oplossing zijn, omdat het bijvoorbeeld in buitengebieden ontbreekt aan de juiste gasinfrastructuur. Wat dan?

IJzer poeder

Volgens Mark Verhagen, de CEO van Renewable Iron Fuel Technology zou ijzerpoeder uitkomst kunnen bieden. “Heel eenvoudig uitgelegd komt het erop neer dat je ijzerpoeder mengt met lucht, er een vonk bijhoudt en het dan gaat branden. Dat levert warmte op. Eigenlijk gebeurt hetzelfde als je vuurwerk afsteekt. Het residu, roest, kan je vervolgens injecteren met waterstof en weer opnieuw gebruiken als brandstof.”

Voordelen

Iron Fuel Technology heeft een aantal grote voordelen. “Ten eerste kan je de duurzame brandstof op een goedkope manier veilig opslaan en transporteren. Daarnaast komt er bij de verbranding van ijzerpoeder geen CO2 vrij. Een ander voordeel is dat er tijdens de verbranding minder stikstofoxide vrijkomt dan bij andere brandstoffen. Je kunt het ijzerpoeder bovendien langdurig opslaan zonder energieverliezen. Tot slot heeft Iron Fuel een vrij hoge energiedichtheid, vergelijkbaar met kolen.”

Maar er kleeft ook een nadeel aan ijzerpoeder als brandstof: het is zwaar. “Vandaar dat het niet interessant is voor de mobiliteit en ik ook niet verwacht dat er individuele installaties komen voor woningen.”

Installatie

Waar wel gigantische kansen liggen, is in de industrie en in de stadsverwarming. “Nederland heeft 5 grote industrieclusters, waaronder Rotterdam. Het 6e industriecluster verwijst naar industrie in de buitengebieden, ongeveer 60% van de bedrijven. Met name die vragen om off­grid oplossingen. Iron Fuel Technology is zo’n off­grid oplossing. Scrap metal kan overal ter wereld worden betrokken. Er is meer dan voldoende aanbod. Het ijzerpoeder wordt via dezelfde logistieke lijnen als kolen, biomassa of olie aangevoerd en vervolgens opgeslagen in een silo. Vandaar uit wordt de installatie gevoed, als er een warmtevraag is. Na de verbranding, wordt het residu ter plekke of elders geïnjecteerd met waterstof voor nieuw gebruik. Een echte circulaire brandstof dus.”

Stadsverwarming

Inmiddels heeft tussen augustus 2022

en februari 2023 al een wijk met 500 woningen en 6500 bewoners gedraaid op een warmtenet dat gevoed werd met ijzerpoeder. Het ging om een 1 MW installatie op het terrein van warmteleverancier Ennatuurlijk in Helmond. De warmte werd via een warmtewisselaar afgegeven aan een ondergronds leidingnetwerk en ging zo met een temperatuur van 75 °C naar de woningen toe. Na de verbranding werd de roest in Arnhem geïnjecteerd met waterstof om het geschikt te maken voor hergebruik.

Installateur

Voor de installateur een ideale oplossing, want er hoeven geen radiatoren te worden vervangen. Dat is ook één van de andere voordelen: met Iron Fuel Technology kan je warmte aanleveren met verschillende temperaturen, tot 1200 °C aan toe.

Toekomst

In Helmond wordt nu de volgende stap gezet om de technologie marktklaar te maken. In 2025 moet het dan zover zijn. “Daarna zullen zowel de industrie als gebouwde omgeving profiteren van Iron Fuel Technology.” 

CHA-monoblock:

de warmtepomp met natuurlijk koudemiddel.

Nu met nog meer vermogen.

Naast de CHA-07 en CHA-10 introduceert WOLF de CHA-16/20.

De CHA-16/20 haalt temperaturen tot 70ºC, zonder E-element. Met een vermogen van 16 tot 20 kW verwarmt de CHA-16/20 moeiteloos grote, vrijstaande woningen. In cascadeopstelling tot 5 eenheden is deze warmtepomp ook zeer geschikt voor het verwarmen van appartementencomplexen of commerciële toepassingen. De CHA biedt comfort, flexibiliteit en garandeert hygiënische warmwaterbereiding.

Voor het enige, échte certi caat.

technisch trainer? Wil jij opgeleid worden tot

Wij zijn op zoek naar nieuwe collega’s die het leuk vinden om door te groeien als technisch trainer. Met ons talentenprogramma krijg je alle ruimte om je te ontwikkelen als trainer en de mogelijkheid om opleidingen te volgen!

Heb je ervaring in de koude-klimaat- en warmtepomptechniek?

Vind je het leuk om jouw kennis en ervaring te delen met de nieuwe lichting servicemonteurs?

Help je graag collega’s verder door het delen van je kennis?

Vind je het leuk om nieuw talent te ontwikkelen?

Vind jij ook dat onderwijs voor een groot deel uit praktijk moet bestaan?

Dan zijn we op zoek naar jou!

Wil je meer weten over deze functie en talentenprogramma?

Bel dan met Carina van Dalen, tel: 088 020 6400.

ERETITEL VOOR PRAKTIJKBEGELEIDERS

Op 12 december 2023 zal weer de TopCoach van het Jaar Verkiezing plaatsvinden. Het moment waarop alle praktijkopleiders die elke dag hun uiterste best doen om de branche te versterken en hun medewerkers en leerlingen te inspireren centraal staan en de waardering krijgen. Soms hoor ik wel eens de vraag of dit soort prijzen nodig zijn? Ik zeg volmondig JA en in dit geval zeker. Deze mannen en vrouwen hebben een sleutelfunctie, zijn bruggenbouwers en hebben een luisterend oor. Zij zijn het goede voorbeeld voor nieuwe vakmensen. Zij zijn de partners van scholen. Werkplekleren is dé manier om mensen te verbinden aan het bedrijf maar ook om intern mensen te verbinden aan de nieuwe vakmensen. De praktijkbegeleiders hebben een belangrijke rol in het opleiden en inspireren. Bovendien vervullen ze vaak een dubbelfunctie, want naast docent zijn ze gewoon de collega die in het technische vak werkzaam is. De rol van de praktijkopleider en -begeleider is juist nu essentieel. Ze zijn de sleutelpersoon om nieuwe vakmensen vast te houden en ze zorgen ervoor dat zij zich thuis voelen in het vak en het bedrijf. Maar ook zijn zij een belangrijk aanspreekpunt voor ouders en scholen. En dat is van be-

VAILLANT VERLAAGT PRIJS CV-KETELS

Vaillant heeft per 1 september 2023 de adviesprijzen van cv-ketels met tien procent verlaagd. De prijsverlaging geldt voor alle producttypes en alle varianten. Daarnaast zijn alle modellen warmtepompen weer uit voorraad leverbaar, waaronder de aroTHERM pure als de nieuwe hybride warmtepomp instapoplossing van Vaillant.

Per 1 september 2023 heeft Vaillant de adviesprijzen van vijf modellen cv-ketels met tien procent verlaagd. De prijsverlaging heeft betrekking op de varianten van de ecoFIT pro, ecoTEC pure, ecoTEC classic, ecoTEC plus en ecoTEC exclusive. Anniek Has, Sales Director bij Vail-

lant Group Netherlands: “Met aangescherpte adviesprijzen op al onze modellen stellen wij onze partners in staat om voor zowel het lagere áls het hogere segment cv-ketels een zeer aantrekkelijk Vaillant aanbod te doen. Waar de extra compacte ecoFIT pro beantwoordt aan de wensen van zeer lage beheerskosten, voegt de ecoTEC plus daar extra warmwatercomfort aan toe. Een prijsverlaging dus zonder concessies te doen op de bekende Vaillant-kwaliteit.” Alle modellen warmtepompen van Vaillant zijn inmiddels weer per direct uit voorraad leverbaar. Dit betreft zowel de aroTHERM plus en aroTHERM split modellen,

lang om vooroordelen weg te nemen én praktijk en onderwijs te verbinden. Maar het vraagt ook wat van praktijkbegeleiders. De techniek verandert; de werkdruk is groot; jongeren hebben na Corona echt wat in te halen of te verwerken; bedrijven trekken aan jonge vakmensen. En dat is nog maar een eerste inventarisatie van uitdagingen. Nadenken over de ontwikkeling van jonge mensen is ook nadenken over het ontwikkelen van de skills van de praktijkbegeleiders. Daarom richten wij ons op de praktijkbegeleider en bieden we een steun in de rug. Dit doen we met trainingen en workshops. Niet om iets nieuws te leren maar vooral om iets toe te voegen aan het palet van kennis, vaardigheden enthousiasme. Want als sector moeten we trots zijn op deze sleutelpersonen. En daar hoort de TopCoach van het Jaar Verkiezing bij.

als ook de recent geïntroduceerde aroTHERM pure. Ze kunnen direct bij de groothandel worden besteld en uit voorraad worden geleverd. De nieuwe aroTHERM pure is een lichte en compacte lucht/water-warmtepomp die

temen. De aroTHERM pure is

vermogens van 4, 6, 8 of 10 kW. De adviesprijs van de Vaillant aroTHERM pure staat vast tot eind 2024.

Sven Asijee Directeur

De Techniekmaker

DIVERSITEIT IN TECHNIEK BEVORDEREN

“Ik ben geen kwartiermaker, maar een techniekmaker.” Aan het woord is Ben Snoeijs (foto). Een man met een techniek- en onderwijshart. En dat hart wordt vaak teleurgesteld. “Ik kom veel op basisscholen en daar zijn de technieklokalen verstoft. Leerkrachten vinden techniek maar moeilijk, zeggen ze.”

Snoeijs zet zich met zijn bedrijf Techniekmaker in om de diversiteit in de techniek te bevorderen en de instroom te vergroten. Maar dat is nog maar het begin. Hij is ambassadeur bij Stichting Guruz die werkt aan het versterken van het middelbaar beroepsonderwijs (mbo) en doceert 1 dag per week engineering bij Avans. Hij is bestuurslid van STEAMup die de grootste industriële robotcompetitie van de Benelux organiseert. Daarnaast zet hij zich bij het Platform Talent voor Technologie onder andere in voor Jet-Net, een landelijk netwerk van bedrijven en scholen die jongeren willen interesseren voor techniek.

Met passie

Zijn woorden raken; zijn passie is oprecht; zijn zorgen groot. Snoeijs ziet grote uitdagingen op de techniek afkomen. “We roepen in Nederland al meer dan 10 jaar dat het belangrijk is om jongeren te interesseren voor de techniek. Maar dat lijkt maar niet te landen. We staan aan de vooravond van 20 jaar techniekarmoede. Ik zeg actie

Afgelopen jaar steeg de keuze voor techniek met 10 procent. Dat lijkt mooi, maar er wordt vooral gekozen voor het profiel Bouwen, Wonen en Interieur. Daar heeft niet de hele techniek baat bij, zeker niet in het licht van de energietransitie. En wat stelt het voor als het percentage techniekstudenten het afgelopen decennium met 40 procent is gedaald?”

2 voor 12

Het aandeel havo-scholieren dat voor natuurprofiel koos, daalde in de periode 2011-2021 van 43 naar 36 procent, het vwo noteerde een afname van 62 naar 57 procent. In de doorstroom van havo-

nodig om de grote uitdagingen aan te gaan. In totaal staan er in de techniek en ICT op dit moment 115.000 vacatures open. Het is twee voor twaalf. We moeten actie ondernemen met elkaar.”

Er zijn oplossingen

Het voelt als onomkeerbaar. Maar Snoeijs ziet maar één oplossing is: een grote structurele impuls om jongeren de techniek in te krijgen en – om een meer directe impact te maken – de zij-instroom bevorderen. Daarbij wijst hij allereerst op het ‘aanboren’ van vrouwelijk talent. Als we 10.000 vrouwen per jaar naar de techniek weten te verleiden, dan zet dat enorm veel zoden aan de dijk; dan stijgt

het aantal techniekstudenten met 15 procent. Ook onder arbeidsmigranten is het potentieel enorm, misschien nog groter. Maar je kunt ook denken aan het weghalen van de instroombarrière in het vervolgonderwijs. Je kan dan bijvoorbeeld zonder wiskunde B een technische studie doen. Of denk aan het creëren van onverwachte combinaties, zoals een economisch profiel met data sciences.”

Onderwijzers als ambassadeurs

Maar het begint al eerder. “Techniek is niet meer een serieus onderwerp op de PABO. Het gevolg is dat we jonge onderwijzers voor de klas krijgen die geen idee hebben van techniek en het belang van techniek in de ontwikkeling van het kind. Dat doet iets met de interesse van een potentiële vakman of vakvrouw.” En men hoeft het niet alleen te doen. Zo opende Snoeijs recent nog het Techniekhuis op Zuid. Dat is een initiatief van Tech op Zuid;de RotterdamZuid regio van Sterk Techniekonderwijs. Het doel is werken aan duurzaam, dekkend en kwalitatief sterk technisch onderwijs van po naar vo en mbo. Er zijn drie lokalen ingericht, speciaal voor alle basisscholen in Rotterdam-Zuid.

Ouders hebben een rol

Snoeijs ziet ook een rol weggelegd voor de ouders. “Zij denken nog steeds dat hun kind beter niet de techniek in kan gaan omdat daar weinig wordt verdiend, terwijl de startsalarissen juist veel hoger liggen dan in andere sectoren. Ook is er de voortdurende roep om vooral door te studeren. HBO is beter dan een mooie baan in de techniek. Maar het gaat om waar de leerling zich thuis voelt. Wat hij of zij graag wil doen. En blijkbaar kunnen we met de branche dat nog niet goed vertellen. Hoe we innovaties toepassen. Hoe belangrijk we zijn als het gaat om klimaat. Hoe zeer we mooie kansen bieden. Hier ligt een opgave waar ik met hart en ziel aan werk. Maar dat moeten we met elkaar doen.”

Adopteer een school

Snoeijs is een drukbezet man. Hij is

aanwezig op evenementen, in het onderwijsveld, denkt mee met de overheid, en probeert via de (social) media de discussie aan te jagen. En hij ontwikkelt lesmateriaal. Maar hij zoekt altijd partners in crime. “Ik denk dan aan de overheid. Zij zien het belang van techniekonderwijs, maar nemen nog weinig concrete acties. Maar ik denk ook aan de bedrijven. Ik zou zeggen adopteer een school” Wat betekent dat? “Door een school te adopteren, draag je bij aan het Techniekonderwijs

op de betreffende school. Snoeijs verzorgt als Techniekmaker de lessen met de context van het bedrijf op school. Lesmaterialen worden vervolgens in het portal beschikbaar gesteld voor alle scholen in Nederland. “Dus wie weet hoeveel leerlingen bereikt worden met jouw materiaal?” Tot op heden nemen vooral de bedrijven deel die geloven dat goed onderwijs ook leidt tot meer instroom. “Zij geloven dat je niet vroeg genoeg kunt beginnen om te enthousiasmeren voor Tech.” 

ADOPTEER OOK EEN SCHOOL

Ga naar www.techniekmaker.nl. Het programma wordt samen met het bedrijf ontwikkelt. Techniekmaker bewaakt hierbij de fun, didaktiek en aansluiting bij de doelgroep. Bedrijven worden vermeld in de lesbrieven, social media en de hall of fame.

Op avontuur

VAN PROFVOETBALLER TOT INSTALLATEUR

Hij doorliep de jeugdopleiding van Ajax, speelde bij ADO, Sparta en in het buitenland, maar moest na een aantal blessures stoppen met voetballen. Tegenwoordig verdient Christian Supusepa de kost als installateur. Zijn job blijkt meer overeenkomsten te tonen met zijn vroegere leven, dan je zo op het eerste gezicht zou zeggen.

Thuis werd er continu over voetbal gesproken. In huize Supusepa liepen drie getalenteerde broers rond. “Mijn moeder had er soms een fulltime job aan om ons te halen en te brengen naar trainingen.”

Ajax

Als F-pupil kwam Supusepa in het seizoen 1997/1998 in de jeugdopleiding van AFC Ajax terecht. Nadat hij de gehele Ajax jeugdopleiding volgde, tekende hij in 2007 voor drie jaar zijn eerste profcontract in Amsterdam. Bij Ajax werd Supusepa opgeleid als centraleof linkerverdediger en speelde hij in alle jeugdelftallen van het Nederlands Elftal. De linksbenige verdediger kwam nooit tot een officieel debuut voor Ajax. Onder voormalig hoofdtrainer Martin Jol mocht Supusepa wel zijn officieuze debuut maken in een vriendschappelijk duel tegen DVW. Zijn contract werd niet verlengd bij de Amsterdammers.

Top

Hij bewaart mooie herinneringen aan die tijd bij Ajax. “Vooral aan de toer-

nooien in het buitenland, maar ook het contact met medespelers, zoals Gert Jan Vertonghen.” Supusepa leerde er, met name van Luis Suarez wat het vergt om aan de top te komen. “Die man was enorm fanatiek. Zowel voor als na de reguliere trainingen dook hij nog het krachthonk in om extra te trainen.”

Europa in Na Ajax tekende Supusepa een contract bij ADO. Hij speelde er 4 jaar. “Ook daar heb ik het geweldig naar mijn zin gehad”, vertelt hij enthousiast. We hadden een uitgebalanceerd team, met zowel jonkies als ervaren rotten. Daar heb ik ook mijn grootste sportieve successen geboekt. We wonnen uit bij Feyenoord als PSV en we gingen Europa in.”

Verder

In 2014 waagde hij een overstap naar Bulgarije. Supusepa tekende een contract bij CSKA Sofia. Hij speelde er 7 wedstrijden. Daarna volgde een jaar bij Sparta. Het was de facto het einde van zijn profcarrière. Begin 2017 verscheen

hij bij Eerste Divisieclub SV Spakenburg op het veld, later dat jaar maakte hij een transfer naar Fortuna Wormerveer. Supusepa voetbalt inmiddels niet meer, maar is nog wel actief als coach.

Blessures

Hoewel hij veel mooie herinneringen heeft aan zijn tijd als profvoetballer, was het ook stevig aanpoten. En niet alles verliep naar wens. Supusepa heeft met name pech gehad met zijn knie. In het totaal moest hij 6 keer onder het mes. Dat was ook één van de redenen om te stoppen, naast het feit dat zijn oudste zoon werd geboren en hij een andere weg wilde inslaan.

Installateur

Toevallig kwam hij in aanraking met Zonneplan, een PV-installatiebedrijf. Het leek hem interessant werk en hij solliciteerde. On the job leerde hij de kneepjes van het vak en inmiddels verdient hij al 5 jaar de kost als PV-monteur. “Ik houd van het werk, het is fysiek, je werkt naar een duidelijk resultaat toe en ik put veel voldoening uit het klanten-

Supusepa in actie voor ADO Den Haag

contact.”

Levenslessen

En hij merkt dat zijn voetbaljaren hem zodanig hebben gevormd, dat hij ook makkelijk kan functioneren in teamverband in een totaal andere omgeving. “Al tijdens mijn jeugdopleiding bij Ajax leerde ik om sterk in het leven te staan, om te gaan met druk en teleurstellingen en mijn sociale vaardigheden te ontwikkelen.” Een andere belangrijke les was dat je jezelf moet blijven ontwikkelen om kansen in het leven te creëren. En, dat hard werken uiteindelijk wordt beloond.

Weg vinden

“Ook als monteur in dienstverband moet je net als bij een nieuwe club je weg zien te vinden. Je zet je ook als team in voor een duidelijk eindresultaat. En ben je eenmaal gelouterd door ervaring, dan kan je net als een aanvoerder sturing geven aan anderen.”

Aanwas

De ex-prof met Molukse roots weet dat de installatiebranche zich vaak geen raad weet met jongeren met een biculturele achtergrond. Vaak hebben bedrijven geen flauw idee hoe ze de jongeren moeten aantrekken en behouden. “Het is belangrijk om ze te prikkelen. Er is een overvloed aan voorbeelden van mensen die zogenaamd ‘snel geld verdienen’. Dat werkt ondermijnend. Als installatiebedrijf moet je daarmee concurreren. Maak duidelijk dat hard

werken wordt beloond, dat ze met een mooie baan in de branche een voorbeeld kunnen zijn voor hun toekomstige kinderen. Zorg daarnaast voor ontspanning, maak team-uitjes en bied doorgroeikansen aan.”

Vanaf 0 beginnen

Voor de jongeren zelf heeft hij ook advies. “Stel je open voor een nieuwe uitdaging en accepteer dat je onderaan vanaf 0 begint. Wees leergierig en stel je nuchter op. En nooit bang zijn om

vragen te stellen. Als je doorzet, ligt er een mooie toekomst voor je in het verschiet, want er is zat werk.”

Coach

Supusepa heeft zijn draai gevonden bij Zonneplan en wil ook graag doorgroeien bij het installatiebedrijf. Tegelijkertijd blijft zijn oude liefde trekken. In zijn vrije tijd is hij assistent-trainer bij KFC in Koog aan de Zaan. Zit er nog een toekomstige Mourinho in? “Misschien”, zegt hij lachend. “We zullen het zien.”

“Ook als monteur in dienstverband moet je net als bij een nieuwe club je weg zien te vinden.”

Met Sparta in de Jupiler League

Verwarmen via stro

MILIEUBEWUSTE WAND- EN PLAFONDVERWARMING

Sinds kort is er wand- en plafondverwarming verkrijgbaar, gemaakt uit een restproduct van de landbouwoogst: stro. De 100 procent biobased Healture is een innovatie van Uniwarm. Deze systeemleverancier ontwikkelt

vaker duurzame producten en brengt ze succesvol op de markt.

De afgelopen jaren ontwik-

kelde het bedrijf onder meer een

klimaatsysteem met een droogbouwoplossing en een lage opbouwhoogte. Ook introduceerde

het bedrijf de ventilatievloer.

De Healture wand- en plafondmodule is een lagetemperatuurverwarming die bestaat uit het natuurlijke restproduct stro. Dit materiaal is samengeperst tot een hoogwaardige verwarmingsplaat met een harde densiteit, zodat de leidingen stevig vast blijven zitten.

Peter Riethorst van UniWarm ziet in stro een goed alternatief voor houtvezel. “Het is beter voor het milieu omdat er geen bomen voor hoeven te worden gekapt. Bovendien kunnen we het stro al na één jaar gebruiken, omdat het veel sneller groeit. Bovendien is het recyclebaar. Al deze voordelen maken deze wand- en plafondmodule zeer in trek onder klanten die geïnteresseerd zijn in natuurlijke bouwmaterialen. De

eerste aanvragen stromen al binnen.”

Verwarmt, koelt én isoleert De Healture wand- en plafondmodule is een kant-en-klare module die verwarmt, koelt én isoleert. Het product is te combineren met leem- of kalkstuc en kan op elke warmtebron worden aangesloten. De module is dampopen. Verder blijven de leidingen zelf schoon, dankzij de kern van aluminium die zuurstof buitenhoudt.

“Bewoners die voor dit product kiezen, ervaren dat hun woning snel behaaglijk wordt”, vertelt Riethorst. “De leidingen bevinden zich op slechts 7,5 centimeter van elkaar en aan de oppervlakte. Dit leidt tot een directe warmte- en koude-

reactie en een gelijkmatige temperatuurverspreiding over de stroplaten.”

Eenvoudige aanleg

Riethorst: “Omdat de stroplaten al zijn voorzien van leidingen en wij maatwerk leveren, is de aanleg van de plafond- of wandverwarming eenvoudig. Wij maken een legplan en, als de klant dat wil, begeleiden wij het gehele project van start tot finish.”

Inmiddels wordt al nagedacht over een vloerverwarmingsmodule van stro. Riethorst: “Het is onze missie om zoveel mogelijk milieuvriendelijke verwarmings- en koelingsproducten te ontwikkelen.”

CLIP-FLEX

De beste mof die we tot nu toe hebben ontwikkeld

De nieuwe CLIP-FLEX mof is meer dan gewoon een knooppunt in het warmtenet. Hij is het nieuwe sterke verbindmiddel voor onze wijkverwarmingsoplossingen en passen op alle REHAU voorgeïsoleerde terreinleidingen. Met de CLIP-FLEX mof maak je lastige buisverbindingen zonder stress. Eenvoudige en tijdbesparende montage met een dichtheid tot 0,3 bar dankzij het modulaire ontwerp. www.rehau.nl/clip-flex

Ventilatie voor kleine oppervlakten

Vasco brengt het ventilatiesysteem 225 Compact op de markt. De unit is specifiek bestemd voor beperkte woonoppervlaktes, appartementen, studio’s of tiny houses. R&D Manager Rob Jehoul: “De marktvraag naar kleinere ventilatietoestellen is enorm gegroeid. In ons productgamma lag de focus op gemiddelde tot grotere residentiële systemen. Om het aanbod compleet te

VENTILATORVERWARMING

maken, hebben wij een compacter model ontwikkeld dat in een bergingkast kan worden geïntegreerd.”

Het nieuwe ventilatiesysteem met warmteterugwinning, dat eerst de buitenlucht filtert en over een warmtewisselaar laat gaan, is omkeerbaar en uitgerust met een onderaansluiting voor maximale flexibiliteit en installatiegemak. De ingebouwde bypass maakt het systeem extra energiezuinig en laat de lucht niet over de warmtewisselaar gaan als het niet loont.

Rob Jehoul: “De 225 Compact is design-technisch doordacht, onder meer met metalen behuizing en draadloze toebehoren. Daarbij schakelt het systeem automatisch naar een hoger debiet indien nodig – bijvoorbeeld als de CO2-sensoren registreren dat er meer mensen in huis zijn. Ook als je een douche neemt en de geïntegreerde vochtsensor dus meer vocht registreert, zal het systeem vanzelf meer ventileren.”

geschikt voor bijna iedere toepassing, in zowel nieuwbouw als renovatie. Het is de eerste van een reeks nieuwe warmtepompen van Nefit Bosch die gebruikmaken van propaan (R290). Deze natuurlijke grondstof valt niet onder de F-gassenverordening.

De Compress 5800i AW is nog stiller dan de Nefit Bosch warmtepomp die als stilste naar voren komt in de meest recente warmtepomptest van de Consumentenbond.

Op een afstand van drie meter bedraagt het geluidsdrukniveau van de 4 kW-variant in Nachtmodus slechts 26 dB(A). Dat is zo goed als onhoorbaar. Hij kan warm tapwater leveren tot 75°C en de maximale aanvoertemperatuur voor verwarming is eveneens 75°C. De warmtepomp is daarmee ook geschikt voor bestaande verwarmingssystemen met conventionele radiatoren.

Champ is een stille ventilatorverwarming met tal van energiebesparende functies, geschikt voor aansluiting op water. Het betreft volledig automatische ruimteverwarming die aanpasbaar is aan elk gebruiksscenario. Op deze manier worden geoptimaliseerde energiebesparingen en comfort mogelijk gemaakt met mini male inspanning. De Champ ventilatorverwarming is eenvoudig te installeren en wordt geleverd met kabel en stekker. Hij is compatibel met verschil lende accessoires en kan worden gedraaid om leidingen aan de linker- of rechterzijde te plaatsen.

De buitenunit is vrij te plaatsen tot 30 meter afstand van de binnenunit. De binnenunit zelf, waarin alle belangrijke componenten zijn geïntegreerd, is plug-and-play te installeren. De ingebruikname is eenvoudig via een kort opstartmenu op het intuïtieve kleuren-touchscreen. In eerste instantie zijn drie verschillende buitenunits leverbaar: 4, 5 en 7 kW (A-7/W35). Hier komen begin 2024 nog twee grotere modellen bij van 9 en 12 kW. Alle varianten hebben een energielabel A+++ en een COP tot 4,85 (bij A7/W35). Qua binnenunit kan worden gekozen uit twee varianten. In de Tower-variant met een vloeroppervlak van 0,36 m2 zijn een warmwaterboiler van 170 liter en een buffervat van 16 liter geïntegreerd. Bij de compacte wandhangende variant is de 3-wegklep inge-

Een draadloze internetmodule is standaard geïntegreerd in de binnenunit. Eenmaal aangesloten op het internet, kan de installateur het systeem op afstand monitoren en beheren met behulp van Bosch HomeCom Pro. Gebruikers kunnen de warmtepomp instellen via het intuïtieve kleuren-touchscreen of de HomeCom Easy app.

HOOGWAARDIGE EXPANSIEVATEN GESCHIKT VOOR VERWARMING EN KOELING

SPIR OEXPAND®

Spirotech introduceert veiligheidsexpansievaten voor gesloten warmwater, -verwarmings-, airconditionings- en koelwatersystemen volgens EN 12828, met membraan om het water op te vangen en gasvulling met voordrukventiel, inclusief aansluiting voor een onderhoudseenheid. Nu verkrijgbaar in volumes van 4 tot en met 140 liter.

ISSO Kleintje Ventilatie

Na een periode waarin ventilatie en binnenklimaat door de coronapandemie dagelijks in het nieuws waren, is het nu een stuk rustiger rond deze onderwerpen. Voor ISSO het moment om het vernieuwde Kleintje Ventilatie uit te brengen. De kennis focust zich volledig op ventilatie in woningen en woongebouwen. De gebundelde kennis biedt de laatste inzichten voor ontwerp, realisatie, beheer en onderhoud van ventilatiesystemen. Ventilatie en daarmee het verversen van de binnenlucht in een woning is een voorwaarde voor een comfortabel en gezond binnenklimaat. Vooral nu we woningen steeds beter luchtdicht maken, is het cruciaal om vervuilde binnenlucht, door de aanwezigheid van personen, vocht, stof, geurtjes en emissies uit bouwmaterialen, in voldoende mate af te voeren en te verversen. “De laatste tijd heeft onze branche er nieuwe inzichten en regels bij gekregen, en die wilden we graag in dit Kleintje verwerken”, vertelt Noortje Alders, kennisontwikkelaar bij ISSO. “Daarnaast is een wijziging van de regelgeving aanstaande, waar we met deze actualisatie meteen op inspelen.”

Als alles volgens planning verloopt, treedt op 1 januari 2024 de Omgevingswet in werking en daarmee ook het Besluit bouwwerken leefomgeving (Bbl). “Met het geactualiseerde Kleintje Ventilatie hebben we daarop geanticipeerd”, zegt Alders. “Waar dat nodig was, hebben we de eisen en regels zodanig aangepast en opgeschreven dat zij aansluiten bij de eisen

die het Bbl hanteert. Het gaat bijvoorbeeld om de indeling van de artikelen, waardoor de gebruikers van het Kleintje straks gemakkelijker en sneller kunnen werken in onder meer de programmaen ontwerpfase.”

Daarnaast is de informatie in het Kleintje zodanig bijgewerkt waardoor deze nu aansluit bij enkele nieuwe kwaliteitseisen en praktijkrichtlijnen. “Een van die kwaliteitseisen is opgesteld naar aanleiding van een onderzoek door TNO naar kookafzuiging. Bij koken, en vooral bakken, komt relatief veel fijnstof vrij. Om te zorgen dat fijnstof geen gezondheidsproblemen veroorzaakt, is voldoende ventilatie in en rondom de keuken een belangrijke voorwaarde. In sommige situaties is filtering van buitenlucht een serieuze optie.”

“Naast de aanbevelingen van TNO laten we ook twee belangrijke praktijkrichtlijnen aansluiten bij de inhoud van het Kleintje Ventilatie”, gaat Alders verder. “Het gaat om het Programma van Eisen (PvE) Gezonde Woningen en de Aedes Woningventilatie PvE. Beide richtlijnen bevatten bruikbare en waardevolle aanwijzingen voor een goed presterend ventilatiesysteem.”

Het nieuwe Kleintje Ventilatie is verkrijgbaar via ISSO Open

WARMTEPOMP VOOR BUITEN

Itho Daalderop introduceert Amber, een nieuwe lucht/water monoblock warmtepomp. Deze warmtepomp wordt volledig buiten de woning opgesteld. Binnen hoeft alleen de bijbehorende regelmodule geplaatst te worden. Amber is beschikbaar in vermogens van 6,5 kW, 9,5 kW en 12 kW, en daarmee geschikt voor de wat grotere woningen, zoals tweeonder-één-kappers, hoekwoningen en vrijstaande woningen.

Vanuit de Innovatieafdeling van Itho Daalderop in Tiel valt Amber onder de verantwoordelijkheid van Mattijs Langhorst, Productmanager lucht/waterwarmtepompen. “We richten ons met Amber speciaal op de wat grotere woningen in de Nederlandse en Belgische markt”, vertelt Langhorst. “Met nieuw ontwikkelde geluidsisolatie en een verbeterde ventilator hebben we het geluidsniveau tot een minimum weten te beperken, waardoor deze warmtepomp bij de meeste woningen geplaatst kan worden. Zelfs dicht bij de erfgrens.”

De toerengeregelde warmtepomp draait het grootste deel van het jaar op een laag toerental, met een laag geluidsniveau. Indien ‘s nachts een nóg stillere werking gewenst is, kan de gebruiker kiezen voor de stille modus. In een all-electric opstelling maakt Amber per etmaal ongeveer twee uur warm tapwater, op een laag toerental. In de koelmodus heeft de warmtepomp een grote overcapaciteit, waardoor hij op een laag toerental met een zeer laag geluidsniveau kan draaien. De separaat verkrijgbare vloersteunen voorkomen dat er trillingen aan de woning worden doorgegeven.

Warmtepomp Amber maakt gebruik van natuurlijk koudemiddel R290 (propaan), met een minimale impact op het milieu. Voor de installatie van deze monoblock warmtepomp is geen F-gas certificering nodig. Daarnaast kan de warmtepomp zowel hybride als (eventueel stapsgewijs) all-electric worden toegepast. In de hybride uitvoering werkt Amber samen met alle merken cv-ketels. In de all-electric uitvoering bereidt Amber, naast het verwarmen en koelen van de woning, ook het warme tapwater. Ook kan dankzij koudemiddel R290 met Amber tot 70 °C cv- en warm tapwater worden gemaakt, zonder gebruik te hoeven maken van het elektrische element.

IN DE ENERGIETRANSITIE IS SCHONE LUCHT ESSENTIEEL

FLAIR SERIE NU COMPLEET: KLEIN, GROTER, GROOTS

STILLE, DUURZAME VENTILATIE IN ELK TYPE WONING

Ontdek onze oplossingen voor nieuwbouw- én renovatieprojecten

Golden oldies

LUST OF LAST?

Terwijl we met een schreeuwend tekort aan vakmensen zitten, wordt het potentieel van oudere werknemers onderbenut, zegt Adrie van Duijne. De voormalige voorzitter van Stichting KIEN wil daar verandering in brengen.

Van Duijne was enkele jaren geleden betrokken bij een initiatief om oudere werknemers duurzaam inzetbaar te houden. “Er sprongen wat vonken over, maar het heeft helaas weinig opgeleverd.” Wat nu?

Allereerst: hoe groot is het tekort aan mensen in de technische installatiebranche nu bij benadering?

“Naar schatting tussen de 25.000 en 30.000 mensen. Dus het loont om te kijken hoe je oudere werknemers kunt behouden en optimaal kunt laten functioneren in een bedrijf.”

Er wordt vaak geklaagd dat oudere werknemers ongemotiveerd zijn, hoe komt dat?

“Volgens mij heeft het alles

te maken met de houding waarmee we het arbeidsproces instappen. We gaan er vaak vanuit dat we vanaf ons 50e voorzichtig beginnen af te bouwen, omdat we richting pensioen gaan. Tegelijkertijd zien werkgevers er geen brood meer in om nog te investeren in scholing en carrièreplanning van oudere werknemers. Beide partijen zijn dus debet aan deze situatie.”

Maar ergens is het toch wel begrijpelijk. Je richt liever je aandacht als ondernemer op het werven van nieuwe, jonge aanwas voor een bedrijf?

“Ja, dan wordt er vaak gezegd dat ouderen trager zijn en sneller ziek. Maar dat blijkt niet te kloppen. Ook zijn jongeren niet per definitie innovatiever. Misschien wel op het gebied van high tech toepassingen, maar oudere werknemers hebben juist beter door hoe je processen kunt verbeteren door hun ervaring en kennis. En procesoptimalisatie is ook innovatie.”

Enkele jaren geleden heb je samen met OTIB getracht om die boodschap via kennissessies over het voetlicht te brengen bij werkgevers in de installatiebranche. Wat heeft dat initiatief opgeleverd?

“Weinig. Er sprongen wat vonken over, maar daarna was het voor veel werkgevers weer business as usual. Te druk met de alledaagse beslommeringen om er serieus werk van te maken. Daarnaast heeft ook de chaos van de pandemieperiode roet in het eten gegooid.”

Laten we het concreet maken: wat kan je als werkgever nu precies doen om oudere werknemers duurzaam inzetbaar te houden?

“Het begint eigenlijk met het denken in maatwerkoplossingen. Een deel van de werknemers kan je klaarstomen voor functies op kantoor of als praktijkopleider. Voor de rest moet je vooral kijken wat wel mogelijk en haalbaar is. Denk aan monteurs die minder dagen per week gaan werken en zichzelf bijvoor-

beeld via een Portal kunnen aanmelden voor projecten, waar zij uit de voeten kunnen met hun expertise. Daarnaast is het zaak om aan teambuilding te doen en te luisteren naar hun input. Houd ze betrokken bij de zaak en zorg er ook voor dat ze samenwerken met de jonkies in het bedrijf.”

Zijn er nog andere partijen die een bijdrage kunnen leveren aan het duurzaam inzetbaar houden van oudere werknemers?

“Jazeker, fabrikanten bijvoorbeeld. Het is ook in hun belang dat er voldoende monteurs zijn om hun producten te installeren en te onderhouden. Zij kunnen bijvoorbeeld hun marketingcampagnes iets meer afstemmen op oudere werknemers. Datzelfde geldt voor brancheorganisaties. Laat ook zien dat het werk leuk blijft voor 50+ en ze een waardevolle bijdrage leveren aan het succes van de installatiebranche.”

Tot slot: Hoe zit het met de overheid?

“Ook die kan een bijdrage leveren. Ik denk dan met name aan het stimuleren, misschien via financiële prikkels, van deelname aan cursussen. Bijvoorbeeld op het gebied van coaching. Oudere werknemers tools geven waarmee ze jongeren kunnen begeleiden of beter kunnen functioneren in leidinggevende functies. Ook een cursus “Hoe krijg ik mezelf in beweging?”, zou een goede zijn.”

De populaire O.novo collectie is vernieuwd: kies voor stijlvolle wastafels en fonteintjes met rechthoekige of vernieuwde, ovale vormgeving met bijpassende toiletten, baden en douchevloeren. Alle producten vallen op door hun ingetogen elegantie en functionaliteit met een verrassend aantrekkelijke prijs-kwaliteitverhouding. De collectie biedt een combinatie van authenticiteit en tijdloos design en is geschikt voor elke badkamerrenovatie of bouwproject.

pro.villeroy-boch.com

COLUMN DE VRIES

WIE HET DICHTST BIJ HET VUUR ZIT….

De buurtbarbecue duurt altijd tot in de late uurtjes. En al is het zomer, aan het eind van de avond wordt het killer. En dan is er wel weer één van de buren die voor een houtvuurtje zorgt. Het is doorgaans dringen geblazen bij dat vuur. Want: wie het dichtst bij het vuur zit, warmt zich het best. En dat spreekwoord gaat niet alleen letterlijk op bij verwarming. Het geldt ook voor je business. Zeker met alle ontwikkelingen waarmee je te maken hebt als installateur. Denk maar eens aan de transitie van gas naar andere duurzame alternatieven. Des te meer je weet over de oplossingen die voorhanden zijn, des te beter je kunt reageren op vragen van klanten. In ieder geval beter dan het antwoord dat ik recent kreeg op mijn vraag of ik toch al eens moest gaan nadenken over een warmtepomp: “Meneer, waar denkt u dat herrieding neer te gaan zetten zonder klachten van de buren? Enne, het zal allemaal wel niet zo’n vaart lopen. Ze weten het in Den Haag zelf ook niet en als u nu maar zorgt voor wat extra isolatie, dan komt het vanzelf wel goed.” Geen echt vertrouwenwekkend antwoord van de betreffende installateur. Die zit er straks misschien minder warmpjes bij. Want als deze installateur dit verhaal ook bij andere klanten

van hem afsteekt, haken er zeker een aantal af wanneer er wel een moment komt, waarop ze de keuze moeten gaan maken.

Dan kies je liever voor een installateur die zich wel verdiept heeft in de verwarmingsmogelijkheden van de toekomst. En die dat ook nog een keer goed weet te communiceren via website en social media. Het liefst zelfs door op de website en andere online kanalen open en eerlijk antwoord te geven op vragen die afnemers hebben. Een methode die in het vakjargon wel ‘contentmarketing’ wordt genoemd. Meer weten? Binnenkort verzorgen we er een workshop over: https://stem-imc.com/workshop-roadmap-naar-een-vertrouwen-winnende-contentstrategie/

ALGEMEEN COLOFON

[ISSN:1872_6607)

OPLAGE: 8.000 EXEMPLAREN

INSTALLATEURSZAKEN Maandelijks verschijnend praktijkblad voor de W-installateur met oog voor techniek én bedrijfsvoering op het gebied van o.a. verwarmen, koelen, ventilatie, airconditioning, sanitair, energie, gereedschap, materialen, regeltechniek en domotica

Uitgave: Merlijn Plus BV

Zuidkade 174

2741 JJ, Waddinxveen

T: 0182 631717

E: info@merlijnplus.nl

Redactie: Frank Stouthart (hoofdredacteur)

Wietse Buma

E: redactie@merlijnplus.nl

Vormgeving en DTP: Yolanda van der Neut

Vaste medewerkers: Ton Meijer (cartoon), ISSO, Willem de Vries, Rogafa, NVKL, Nederlandse verwarmingsindustrie, Dick en Tim Visser en Wij Techniek

Advertenties:

Ruud Struijk

T: 0182 631717

E: r.struijk@merlijnplus.nl

Druk: Veldhuis Media BV, Raalte

Abonnementen:

Benelux €18,40, buitenland €23,40 per jaar, excl. BTW. Abonnementen lopen door tenzij 1 maand voor het einde van de abonnementsperiode via e-mail (info@merlijnplus.nl) is opgezegd. Wijzigingen kunnen worden doorgegeven via: installateurszaken.nl/wijzigingen-toezending-iz

© Merlijn Plus BV, 2023 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ of openbaar gemaakt op welke wijze ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Publicaties geschieden uitsluitend onder verantwoording van de auteurs. Alle daarin vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. De auteurs en uitgever aanvaarden echter geen verantwoordelijkheid voor de gevolgen van eventuele onjuistheden.

Willem de Vries is Managing Partner van STEM Industrial Marketing Centre. Het kenniscentrum op het gebied van marketing voor technische B2B bedrijven.