Museum Academic 8 เครื่องปั้นดินเผาเวียงเชียงรุ้ง by Mae Fah Luang University

ค�ำน�ำ โบราณวัตถุต่างๆ ที่อยู่ในฐานข้อมูลและใช้ในการวิเคราะห์เพื่อศึกษา เรื่องเวียงเชียงรุ้ง เกือบทั้งหมดเป็นของที่เก็บรวบรวมโดยพระมหาโกเมศ สุเมธโส ขุนศรี รองเจ้าอาวาสวัดเวียงเชียงรุง้ ต�ำบลทุง่ ก่อ อ�ำเภอเวียงเชียงรุง้ จังหวัดเชียงราย รองเจ้าอาวาสท่านนีเ้ ป็นหลักส�ำคัญในการศึกษาเวียงเชียงรุง้ กล่าวคือท่านได้เริ่มท�ำการศึกษาพื้นที่นี้มาตั้งแต่ปี พ.ศ. 2523 ในครั้งที่ท่าน ยังด�ำรงต�ำแหน่งเป็นปลัดอ�ำเภอเวียงชัย จังหวัดเชียงราย ในขณะนัน้ ท่านกับ คณะกรรมการสภาต�ำบลทุง่ ก่อ ประกอบด้วย ก�ำนันต�ำบลทุง่ ก่อ คือ นายอ้าย สิทธิขันแก้ว ผู้ใหญ่บ้านห้วยเคียน นายหนูจันทร์ ภูเขียว แพทย์ประจ�ำต�ำบล ทุ่งก่อ นายแก้ว ทาบุญสม และผู้ช่วยผู้ใหญ่บ้าน นายบาลี ไกยกุล และนาย สมพร สีนวล ร่วมกันเข้าท�ำการส�ำรวจบริเวณพื้นที่นี้ซึ่งชาวบ้านเรียกว่า “เวียงฮุ่ง” ได้พบหลักฐานต่างๆ ทั้งซากโบราณสถานและโบราณวัตถุเป็น จ�ำนวนมาก โบราณวัตถุเหล่านี้เก็บรวบรวมไว้ในวัดเวียงเชียงรุ้ง ต่อมาในปี พ.ศ. 2552 ท่านรองเจ้าอาวาสได้ขอความร่วมมือจากโครงการจัดตั้ง พิพิธภัณฑ์อารยธรรมลุ่มน�้ำโขง มหาวิทยาลัยแม่ฟ้าหลวง ให้เข้าไปจัดท�ำ ฐานข้อมูลโบราณวัตถุที่เก็บรวบรวมไว้เพื่อเป็นประโยชน์ในการศึกษาต่อไป ในการส�ำรวจและจัดท�ำฐานข้อมูลครัง้ นีเ้ ป็นการท�ำงานร่วมกัน ระหว่าง มหาวิทยาลัยแม่ฟ้าหลวง และมหาวิทยาลัยเชียงใหม่ กับนักวิชาการอิสระ ต่างๆ หน่วยงานหลักของมหาวิทยาลัยแม่ฟ้าหลวง คือ โครงการจัดตั้ง พิพธิ ภัณฑ์อารยธรรมลุม่ แม่นำ�้ โขง ซึง่ ประกอบด้วย ดร. พลวัฒ ประพัฒน์ทอง หัวหน้าโครงการจัดตั้งพิพิธภัณฑ์อารยธรรมลุ่มน�้ำโขง และอาจารย์ประจ�ำ ส�ำนักวิชาศิลปศาสตร์ มหาวิทยาลัยแม่ฟ้าหลวง นายปณต วงศ์กัญญา และ นายทศพล ศรีนุช เจ้าหน้าที่บริหารโครงการจัดตั้งพิพิธภัณฑ์อารยธรรม ลุ่มน�้ำโขง นางสาวจันทนา กลัดเพ็ชร์ พนักงานธุรการ โครงการจัดตั้ง พิพธิ ภัณฑ์อารยธรรมลุม่ น�ำ้ โขง นางสาวสิรวิ รรณ กิตติรม่ โพธิง์ าม เจ้าหน้าที่

บริหาร ส�ำนักงานให้ค�ำปรึกษาและช่วยเหลือนักศึกษา และนางสาวนพมาศ จันทรพิทักษ์ เจ้าหน้าที่บริหาร ฝ่ายหอพักนักศึกษา ส่วนพัฒนานักศึกษา คณะท�ำงานในมหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ประกอบด้วย 1. ศูนย์โบราณคดีภาคเหนือ คณะสังคมศาสตร์และโครงการศึกษา เครือ่ งปัน้ ดินเผา สาขาวิชาประวัตศิ าสตร์ คณะมนุษยศาสตร์ ซึง่ ประกอบด้วย รองศาสตราจารย์อุษณีย์ ธงไชย อาจารย์ประจ�ำสาขาวิชาประวัติศาสตร์ และนักศึกษาในสาขาประวัติศาสตร์ ดังมีรายนามดังนี้ นางสาวศรีวตาภรณ์ แซ่ลิ้ม นางสาวระชา ภุชชงค์ นายวรัทพงศ์ อมรประสิทธิ์ นายสิริภาส แซ่ผู่ นางสาวขวัญฤทัย ไชยา นายนสิทธิ์ ใหญ่ยิ่ง นางสาวอัญชุลี วงจันเสือ นางสาวพิมพ์ชนก ประวัง และนางสาวพรนิภา อินทอง 2. งานคลังข้อมูลจารึกล้านนา สถาบันวิจยั สังคมมหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ซึง่ ประกอบด้วยพ่อหนาน ศรีเลา เกษพรหม และอภิรดี เตชะศิรวิ รรณ ทัง้ สอง ท่านเป็นผู้อ่านจารึกวัดเวียงเชียงรุ้งทั้ง 2 หลัก และจารึกบนก้อนอิฐ 3. เจ้าหน้าทีจ่ ากคณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ซึง่ ประกอบ ด้วย กัญญา เทพอุด และ สุพิน โพธินาม จากสาขาวิชาประวัติศาสตร์ ทั้ง สองท่านเป็นผู้ช่วยในการประสานงานโครงการฯ อีกท่านคือ เกศริน อินต๊ะ ผู้จัดพิมพ์และจัดรูปเล่ม นอกจากฝ่ายต่างๆ จากมหาวิทยาลัยทั้ง 2 แล้ว ยังมีนักวิชาการอิสระ ที่ช่วยในการอ่านและตรวจสอบจารึกอีก 2 ท่านคือ คุณเกรียงศักดิ์ ชัยดรุณ และวีรศักดิ์ ของเดิม เหนือสิง่ อืน่ ใดงานนีจ้ ะไม่สำ� เร็จลงได้หากปราศจากการผลักดันและการ สนับสนุนของพระมหาโกเมศ สุเมธโส ขุนศรี รองเจ้าอาวาสวัดเวียงเชียงรุง้ ต�ำบลทุง่ ก่อ อ�ำเภอเวียงเชียงรุง้ จังหวัดเชียงราย ด้วยความร่วมมือของบุคคล ที่ได้เอ่ยนามมาแล้วทั้งหมด งานเครื่องปั้นดินเผาวัดเวียงเชียงรุ้งจึงส�ำเร็จลง ได้เป็นอย่างดี ทางคณะผู้จัดท�ำจึงใคร่ขอขอบคุณบุคคลเหล่านี้ไว้ ณ ที่นี้ด้วย คณะกรรมการจัดท�ำ

สารบัญ

ค�ำน�ำ สารบัญ บทที่ 1 วัดเวียงเชียงรุ้งและเมืองโบราณเชียงรุ้ง : การส�ำรวจ และการศึกษา เมืองโบราณเวียงเชียงรุ้ง บทที่ 2 เครื่องปั้นดินเผาที่เวียงเชียงรุ้ง บทที่ 3 เวียงเชียงรุ้ง : ในบริบทของการศึกษาโบราณสถาน และโบราณวัตถุที่พบในเวียงเชียงรุ้ง บทสรุป บรรณนุกรม ภาคผนวก ภาคผนวกที่ 1 รายงานการค้นพบเวียงเชียงรุ้ง ภาคผนวกที่ 2 การอนุรักษ์และพัฒนา “อุทยานประวัติศาสตร์ เวียงเชียงรุ้ง” ภาคผนวกที่ 3 พันนาเมืองเชียงราย เชียงแสนและพะเยา ภาคผนวกที่ 4 แหล่งโบราณคดีที่ส�ำรวจพบในอ�ำเภอเวียงชัย และอ�ำเภอพญาเม็งราย จังหวัดเชียงราย ภาคผนวกที่ 5 พระพุทธรูปหินทรายที่พบในเวียงเชียงรุ้ง ภาคผนวกที่ 6 6.1 จารึกวัดเวียงเชียงรุ้ง/2553/1 6.2 จารึกวัดเวียงเชียงรุ้ง/2553/2 6.3 อิฐจารึก ภาคผนวกที่ 7 ฐานข้อมูลเรื่องปั้นดินเผาวัดเวียงเชียงรุ้ง ภาคผนวกที่ 8 คณะผู้จัดท�ำ

หน้า

1 25 79 113 115 119 123 127 133 159 167 172 177 178 168 187

ภาพถ่ายทางอากาศวัดเวียงเชียงรุ้ง : www.pointAsia.com

บทที่ 1 วัดเวียงเชียงรุ งและเมืองโบรำณเชียงรุ ง : กำรส�ำรวจและกำรศึกษำ วัดเวียงเชียงรุ้ง ตั้งอยู่ในหมู่บ้านห้วยเคียนใต้ หมู่ 10 ต�าบลทุ่งก่อ อ�าเภอเวียงเชียงรุง้ จังหวัดเชียงราย อยูห่ า่ งจากตัวจังหวัดเชียงรายประมาณ 22 กิโลเมตร เดิมบริเวณนี้เคยเป็นที่รกร้างว่างเปล่า มีสภาพเป็นเนินสูง รายรอบไปด้วยไร่นาขนาดใหญ่ของชาวบ้าน มีความสงบเงียบ แต่ไม่มคี นกล้า เข้าไปตั้งบ้านเรือน เพราะมีแต่เรื่องเล่าต่างๆ ที่ดูลึกลับและน่ากลัว1 เมื่อวันที่ 15 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2524 ได้มีการจัดตั้งส�านักวิปัสสนา วัดแก้วอุปการามเวียงเชียงรุ้งขึ้นในพื้นที่นี้2 เข้าใจว่าคงจะเป็นส�านักสงฆ์ที่มี ขนาดใหญ่ไม่นอ้ ย ดังจะเห็นได้จากรายงานการส�ารวจของโครงการโบราณคดี ประเทศไทย (ภาคเหนือ) กองโบราณคดีกรมศิลปากร ซึง่ น�าโดย พาสุข ดิษยเดช สายัณห์ ไพรชาญจิตร์ และวรรณนี ภูมิจิตร เมื่อเดือนสิงหาคม พ.ศ. 2524 รายงานว่า “…ภายในสํานักวิป สสนา ประกอบด วยกุฏิ 21 หลัง ศาลา การเปรียญ 1 หลัง และโรงครัว 1 หลัง ทั้งหมดเป นโรงเรือนชั่วคราวและ กําลังดําเนินการสร างอย างถาวร…”3

วัดเวียงเชียงรุ้งในปัจจุบัน 1

…ทําการปลูกป า เปลี่ยนพื้นดินจาก ไร ข าวโพด มันสําปะหลัง มาปลูก ไม สั ก ปลู ก ม อ นเลี้ ย งไหม ปลู ก สมุนไพร ปลูกพืชให พลังงานสบู ดํา หรื อ มะเยา ปลู ก พื ช สวนครั ว เป น อาหาร สําหรับต นสัก เราปลูกในที่ ดินดี เวียงเชียงรุง จึงมีตน สักใหญ งาม เป นพิเศษเราสามารถเอาไม สักของ เราเลื่อยมาทําหน าต างพร อมประตู โบสถ ได อย างดี และสวยงามเชิญ ผู สนใจไปชมได … พระมหำโกเมศ สุเมธโส ขุนศรี

เมื่อวันที่ 1 กันยายน พ.ศ. 2531 คณะสงฆ์จังหวัดเชียงรายได้ออก หนังสือรับรองสภาพวัดให้โดยตัง้ ชือ่ ว่า วัดเวียงเชียงรุง้ และวันที ่ 18 มิถนุ ายน พ.ศ. 2535 กระทรวงศึกษาธิการได้ประกาศยกเป็นวัดและใช้ชื่อเดิมคือ วัดเวียงเชียงรุ้ง4 ปัจจุบันบริเวณรายรอบวัดเป็นพื้นที่ ไร่นาและไร่ข้าวโพดของชาวบ้าน สิง่ ที่น่าสนใจคือชุมชนที่อยู่อาศัยรอบวัดมิได้เป็นคนเมือง (ชุมชนล้านนาเดิม) แต่เป็นกลุ่มคนที่อพยพเคลื่อนย้ายมาจากจังหวัดในแถบอีสาน คือ ขอนแก่น อุดรธานี และร้อยเอ็ด รุ่นที่อยู่ในปัจจุบันเป็นรุ่นที่ 2-35 จากการสอบถามชาวบ้านทีบ่ า้ นห้วยเคียนใต้พบว่า ในหมูบ่ า้ นห้วยเคียน ใต้มคี นเมืองอยูป่ ระมาณ 2-3 ครอบครัวเท่านัน้ นอกนัน้ เป็นคนอีสานทีอ่ พยพ เข้ามาตั้งถิ่นฐานท�าไร่ ท�านาอยู่ในบริเวณนี้แทบทั้งสิ้น จากการศึกษาของ เกรียงไกร สว่างวงษ์ พบว่า ในเขตอ�าเภอพญาเม็งรายและอ�าเภอใกล้เคียง เช่น อ�าเภอเวียงชัยและอ�าเภอเทิง มีชาวอีสานอพยพเข้ามาท�าบ้านเรือนอยู่ เป็นจ�านวนมาก ซึ่งวิรัช ครูละคร กล่าวว่า…เฉพาะคนอีสานอยู่ในเชียงราย สองแสนถึงสามแสนคน…พวกเขาบอกว่าทีต่ อ้ งย้ายมาเพราะบ้านเดิมแห้งแล้ง ท�ากินไม่ได้จึงย้ายมาหาที่อยู่ใหม่ 2

…เชียงรายไม่เหมือนภาคอีสาน ดินก็ตา่ งกัน ข้าวงามมาก เป็นดินเหนียวอีสานบ้านเรา เป็นดินทราย อย่างถ้าเขาไถคราดไว้แล้ว นาสิบไร่ไถทีเดียวเลยค่อยมาด�าทีเดียว อย่างบ้านเราไถคราดไว้พอฝนตกลงมา ดินจะแข็งแน่น ด�าไม่ได้ น�้าหมดก็หมด สิทธิ์ท�านาไม่ได้เลยต่างกัน… 6

ที่นารายรอบวัดเวียงเชียงรุ้ง

จากการพูดคุยชาวบ้านห้วยเคียนใต้พบว่า การอพยพของชาวอีสานใน หมู่บ้านนี้เริ่มมาตั้งแต่ช่วงทศวรรษที่ 2490 เป็นต้นมา จากนั้นก็มีการอพยพ ตามกันมาเรื่อยๆ7 เช่น ยำยทองเยื้อน จันทร สมบัติ (ปัจจุบันอายุ 71 ปี) เล่าว่าเดินทางมาจากอ�าเภอเสลภูมิ จังหวัด ร้อยเอ็ด ตัง้ แต่ป ี พ.ศ. 2505 นัง่ รถไฟมาลงทีเ่ ด่นชัย แล้วเดินทางต่อมายังที่นี่ ในช่วงที่เข้ามาอยู่ ใหม่ๆ มีคนเมืองอยูบ่ า้ งแต่ไม่มาก8 ต่อมาก็มชี าวอีสานอพยพ ตามเข้ามาตั้งบ้านเรือนอยู่มากขึ้น พ อชัย บริบำล (ปัจจุบันอายุ 84 ปี) เล่าว่า อพยพครอบครัวมาจากอ�าเภอกันทรลักษณ์ จังหวัด ศรีษะเกษ มาพร้อมกับพ่อแม่และภรรยาของตน ตัง้ แต่อายุ 20 ปี มาตัง้ รกรากท�ามาหากินท�าไร่ทา� นา อยู่ที่นี่ ช่วงแรกๆ ที่มามีคนเมืองอยู่บ้างแต่ตอนหลัง มีแต่คนอีสานอพยพเข้ามาจากทั้งบุรีรัมย์ ร้อยเอ็ด และกาฬสินธุ ์ เป็นต้น พ่อชัยบอกว่า…ทีน่ ี่คนเมืองอยู่ ไม่ได้ เจ็บป่วย ล้มตายไปหมดจนทุกวันนี้ในหมู่บ้าน ห้วยเคียนหมู่ 5 ไม่มีคนเมืองอยู่เลย…9 3

ชาวอีสานส่วนใหญ่เข้ามาท�าไร่ท�านาอยู่รายรอบวัดวียงเชียงรุ้ง ชุมชน บ้านห้วยเคียนรุ่นแรกๆที่อพยพมาจากภาคอีสาน (ปัจจุบันอายุประมาณ 50 ขึ้นไป) ยังคงใช้ภาษาถิ่นอีสานในการสื่อสารกัน แต่ก็มีบ้างที่น�าค�าศัพท์ของ คนเมืองเข้าไปปะปนกับภาษาเดิม และส่วนใหญ่ยังคงรักษาวัฒนธรรมของ ตนเองอยู่ เช่น ฮีตสิบสอง-คองสิบสี่อันเป็นจารีตที่ชาวอีสานปฏิบัติสืบต่อมา จนถึงปัจจุบัน10 บางคนยังประกอบอาชีพเดิมที่เคยท�าตอนที่อยู่บ้านเดิม เช่น คุณสมบูรณ ทันนะมำตร (ปัจจุบันอายุ 60 ปี) อพยพมาอยู่ที่นี่ตั้งแต่ อายุ 12 ปี มาจากบ้านหินแห่ อ�าเภอเสลภูมิ จังหวัดร้อยเอ็ด คุณสมบูรณ์ ยังประกอบอาชีพสาวไหมส่งขายเหมือนเช่นที่เคยท�าที่ร้อยเอ็ด11

เส้นไหมรอส่งขาย

วิถีชีวิตของชำวบ ำนห วยเคียนใต หมู ที่ 10 ต.ทุ งก อ อ.เวียงเชียงรุ ง จ.เชียงรำย ชาวบ้านทีบ่ า้ นห้วยเคียนส่วนใหญ่ได้อพยพ โยกย้ายมาจากจังหวัดต่างๆ ในภาคอีสาน คือ ร้อยเอ็ด อุดรธานี ขอนแก่น ศรีษะเกษ เป็นต้น โดยสาเหตุที่มีการอพยพย้ายถิ่นเข้ามานั้นมีอยู่ หลายสาเหตุด้วยกัน เช่น หนีปัญหาน�้าท่วมและ ภัยแล้งในพื้นที่ภาคอีสาน บางส่วนก็เข้ามาเพราะ ได้ยินว่าที่เวียงเชียงรุ้งอุดมสมบูรณ์ดี สามารถขุด 4

พ อ สอน จั น ทร ส มบั ติ ชาว อ.เสลภูมิ จ.ร้อยเอ็ด ผู้น�ากลุ่มชาวอีสานเข้ามา ในพื้นที่เป็นกลุ่มแรก

น�า้ บาดาลใช้ได้แทบทุกพืน้ ทีจ่ งึ ได้ชกั ชวนกันมา โดยส่วนใหญ่จะอพยพเข้ามา ในช่วงทศวรรษ 2500-2530 โดยประมาณ ชาวบ้านที่อพยพมาจากอีสานนั้นจะเป็นกลุ่มที่บุกเบิกพื้นที่เพื่อท�าไร่ ท�านาต่อจากคนท้องที่เดิมซึ่งได้อพยพออกไปในภายหลัง ซึง่ กลุม่ ชาวอีสาน ทีอ่ พยพมานีก้ ็ได้นา� วัฒนธรรมของตนเองติดตามมาด้วย เช่น อาหารอีสาน ทัง้ ส้มต�า ซุปหน่อไม้ ลาบอีสาน ฯลฯ เข้ามาเผยแพร่ การทอผ้าทีย่ งั คงลวดลาย ที่เป็นเอกลักษณ์ของภาคอีสาน และภาษาที่ใช้ก็ยังคงใช้ภาษาอีสานในการ สื่อสารเป็นหลัก แต่ก็สามารถใช้ค�าเมืองในการสื่อสารได้ดีเช่นกัน ชุมชนในช่วงแรกเป็นชุมชนทีม่ กี ารผสมผสานระหว่างคนภาคเหนือกับ คนภาคอีสาน แต่ต่อมาปรากฏว่าคนภาคเหนือย้ายออกไปตั้งถิ่นฐานที่อื่น ชาวอีสานที่บ้านห้วยเคียนใต้ยังคงรักษาประเพณีการท�าบุญแบบอีสานไว้ได้ โดยประเพณีการท�าบุญแบบอีสานได้แก่ • บุญขึ้นปีใหม่ในเดือนมกราคม • บุญข้าวจี่ในเดือนมีนาคม • บุญผะเหวด (บุญพระเวส) และบุญสงกรานต์ในเดือนเมษายน • บุญบั้งไฟเดือนมิถุนายน ซึ่งที่นี่เป็นงานใหญ่ระดับอ�าเภอ • บุญเบิกบ้านเป็นงานบุญเสริมศิริมงคลให้บ้านระหว่างบ้านห้วยเคียน กับบ้านห้วยเคียนใต้ • บุญเข้าพรรษา • บุ ญ ข้ า วประดั บ ดิ น จั ด ขึ้ น ในเดื อ นกั น ยายนเป็ น งานบุ ญ เลี้ ย งผี บรรพบุรุษ • บุญกฐินในช่วงออกพรรษาแล้ว ภูมิปัญญาการทอผ้ายังคงได้รับการสืบทอดมาจนถึงปัจจุบัน จากเดิม ที่ทอใช้เองในครัวเรือน จนกระทั่งในปี พ.ศ. 2547 มีการเข้ามาของโครงการ หนึ่งต�าบลหนึ่งผลิตภัณฑ์ ท�าให้ชาวบ้านมีการรวมตัวกันเป็นกลุ่มแม่บ้านทอ ผ้าไหม โดยใช้เทคนิคการทอแบบอีสาน ลายแบบอีสานและลายแบบใหม่ เช่น ลายมัดหมี่ ลายกระจาย ลายสายฝน ลายน�้าไหล มีสินค้าที่นิยมผลิตกันคือ 5

ผ้าคลุมไหล่และผ้าพันคอ โดยส่งออกไปขายในต่างประเทศ และรวมกลุม่ ท�า ส่งกระทรวงและส�านักพระราชวังตามใบสัง่ สินค้า ซึง่ สร้างรายได้เสริมให้กลุม่ แม่บ้านได้ดี ในระดับหนึ่ง เนื่องจากไม่มีรายได้อื่นนอกจากการท�านาเพียง อย่างเดียว

เงินฮ้อย และเงินลาด (เงินปลิง) ทีช่ าวบ้าน ขันลงหิน ที่มีอยู่ ในบ้านแทบทุกหลังใน บ้านห้วยเคียนใต้ หมู่ที่ 10 ได้น�าติดตัวมาจากถิ่นฐานบ้านเกิด

นายบุญชู แสงใหม่ กับพานปากหนาม (ทองแดง), ขันลงหิน และเงินปลิง มรดก ตกทอดมาจากบรรพบุรุษ (เท่าที่ทราบได้สืบทอดกันมา 3 ชั่วโคตรแล้ว) โดยพาน นั้นเอาไว้ท�าพิธี, บายศรี, งานบุญต่างๆ แต่ในปัจจุบันไม่ได้ใช้แล้ว จึงเก็บเอาไว้เป็น ของเก่าและเป็นของที่ระลึกจากพ่อแม่ เมื่อประมาณ 2507 ได้น�าสิ่งของเหล่านี้ติดตัว เดินทางมาจากอ�าเภอเสลภูมิ จังหวัดร้อยเอ็ด เข้ามาตั้งถิ่นฐานในจังหวัดเชียงราย 6

กลุ่มผู้น�าชุมชนได้ถ่ายรูปกับอาคารเรียนการศึกษาผู้ใหญ่ ที่ท่านพระมหาฯ ท่านพระ พระเณร ช่วยกันก่อสร้างขึ้น ถ่ายไว้เมื่อวันที่ 1 มกราคม 2525 (เรียงจากซ้ายไปขวา : นายอ่อนสา แสนศรี, นายสุพนธ์ ศรีนวล, นายบาลี ไกลกุล, นายสอน จันทร์สมบัติ, ไม่ทราบชื่อ, ไม่ทราบชื่อ, นายหนูจันทร์ ภูเขียว)

นายเศรษฐา ศรีผาวงค์ ผู้ใหญ่บ้านชุมชนบ้านห้วยเคียนใต้ กับหีบเหล็กของ คุณทวดที่เคยใช้บรรจุของไปขายในพื้นที่บริเวณลุ่มน�้าชี จากขอนแก่นถึงอุบลราชธานี โดยบรรทุกใส่เรือกรรแชง ขายของตามแบบพ่อค้าหัวเมือง 7

(เรียงจากซ้ายไปขวา : ไม่ทราบชื่อ, ไม่ทราบชื่อ, นายอ่อนสา แสนศรี, นายสุพนธ์ ศรีนวล, นายบาลี ไกลกุล, นายสอน จันทร์สมบัติ, นายหนูจันทร์ ภูเขียว)

นายสุภกั ดี จ่ากุญชร แสดงตาชัง่ ของคุณตาทีเ่ คยท�าอาชีพค้าขาย โดยเป็นพ่อค้านุน่ ครั่ง บริเวณ อ.เสลภูมิ จ.ร้อยเอ็ด แล้วย้ายมาอยู่เชียงรายปี 2507 และเปลี่ยนอาชีพ มาค้าไหมต่อ 8

เมืองโบรำณเวียงเชียงรุ ง ชุมชนในบริเวณนีเ้ ชือ่ ว่า บริเวณทีต่ งั้ ของวัดเวียงเชียงรุง้ เคยเป็นเมือง โบราณที่ชื่อ เวียงฮุ่ง หรือเวียงเชียงรุ้ง ฮุ่งหรือรุ้งเป็นชื่อของนกเหยี่ยว ชื่อเวียงฮุ่งหรือเวียงเชียงรุ้ง มาจากนิทานปรัมปราที่เล่าต่อๆ กันมานาน ดังมี เนื้อหาโดยย่อดังต่อไปนี้ …ณ เมืองจักรขินธานี (ชาวบ านเชื่อว าเป นชื่อเดิมของเวียงเชียงรุ ง) มี กษัตริย ปกครองชื่อว าท าวพรหมทัต พระองค มีพระธิดาผู ทรงพระสิริโฉมชื่อ นางปทุมมาเทวี วันหนึง่ ได เกิดทุกขภัยใหญ หลวงเนือ่ งจากมีนกยักษ ทชี่ าวเมือง เรียกว าพญารุ งหรือฮุ ง มาจับผู คนภายในเมืองกินเป นอาหาร ทําให มีคนตาย เป นอันมาก พระเจ าพรหมทัตจึงสั่งให นําพระนางปทุมมาเทวี ไปซ อนไว ใน กลองใบใหญ พร อมกับใส อาหารไว เป นจํานวนมากเพื่อพระนางจะได อาศัย เลี้ยงชีวิตได ในขณะที่ภายนอกนกยักษ มาจับคนกินเป นอาหาร บางคนที่หนี ได ก็หนีออกจากเมืองไปทําให เมืองร างไปในที่สุด อีก 2 ป ต อมาเจ าชาย สุริวงศ เจ าเมืองสีม าโคราช เดินทางออกจากเมืองพร อมกับพระสหายและ นายพรานเพื่อล าสัตว และเมื่อเดินทางเข าสู ป าลึกได พบกับกวางตัวหนึ่งซึ่งมี ความงามมาก จึงต องการจะนําไปเลี้ยงไว ในอุทยานหลวง พระองค กับพระ สหายจึงช วยกันไล จับกวาง จนกระทั่งพระองค พลัดหลงออกจากกลุ ม และ เดินทางมาจนถึงเมืองจักรขินธานี ที่เมืองนี้พระองค ได เห็นกองกระดูกมนุษย สูงเท ายอดตาล กับกลองใบใหญ 1 ใบ และเมือ่ เคาะดูกท็ ราบว าภายในมีหญิง สาวสวยซ อนอยู จึงช วยออกมาและฆ าพญารุ ง เมื่อพญารุ งตาย ชาวบ านจึง พร อมใจกันเรียกเมืองนี้ว า เวียง ฮุ ง…12 จากการที่ชาวบ้านได้ส�ารวจภายในเมืองได้พบศาลแห่งหนึ่ง ซึ่งเชื่อว่า เป็นศาลเจ้าแม่ปทุมมาค�ากอง ชาวบ้านเล่าว่าที่บริเวณใกล้ศาลเคยมีต้นเล็บฮุ่ง ซึ่งมีสรรพคุณเป็นยารักษาโรค ที่น่าแปลกคือใบมีขนาดใหญ่เท่ากับ กระด้งขนาดย่อมๆ และมีลักษณะคล้ายกับอุ้งเล็บของนกเหยี่ยว13 นอกจากนิยายปรัมปราเรื่องเมืองจักรขินธานีแล้ว ยังมีข่าวเล่าลือ เกี่ยวกับเมืองนี้มากมาย ซึ่งส่วนใหญ่เป็นเรื่องความศักดิ์สิทธิ์ ความลึกลับ 9

และเต็มไปด้วยเรื่องราวของอิทธิฤทธิ์ และปาฏิหาริย์ จนท�าให้ไม่มีผู้คนกล้า เข้าไปในพื้น ที่ดังกล่าว ซึ่งก็เป็นผลดี ในทางการศึ ก ษา เพราะท� า ให้ พื้ น ที่ ดังกล่าวไม่ถูกบุกรุกและเปลี่ยนแปลง สภาพ ยังคงเหลือหลักฐานส�าหรับศึกษา เรื่องราวของเมืองนี้อยู่ไม่น้อย ตัวอย่าง ของเรื่องราวที่เล่าต่อๆ มาเกี่ยวกับพื้นที่ นี้ ประกอบด้วย

ศาลเจ้าจักรขิณนคร ปัจจุบันตั้งอยู่ในวัดเวียงเชียงรุ้ง

1. เรื่องเล่าในเอกสารเวียงเชียงรุ้ง วนอุทยานประวัติศาสตร์ อ�าเภอ เวียงเชียงรุ้ง จังหวัดเชียงราย …เมือ่ หลายป มาแล ว เมืองเชียงรุง แห งนี้ เป นดงป าไม หนาทึบ มีตน ยาง สูงลิบมองเห็นจากที่ไกลๆ นับสิบกิโลเมตร มีสตั ว ปา นานาชนิด โดยเฉพาะนก แร งตัวโตเป นฝูงใหญ นบั ร อยๆ ตัว เป นสถานทีน่ า กลัว และ น าเกรงขามของ คนทั้งหลาย ถ าไม มีความจําเป นจริงๆ จะไม มีใครกล าเข าไปเลย เพราะถ า เข าไปหากทําผิดอะไร ในทางที่ไม ควรก็จะมีภัยอันตรายต างๆ แม แต การไป หาปลาในคูเมือง ต องมีการบนบานศาลกล าว ให เป นกิจจะลักษณะก อนจึงจะ ทําได เมื่อถึงคืนวันเพ็ญวัน พระบางครั้งก็จะเห็นลําแสงประหลาดคล าย โคมไฟ บางครั้งมีลําแสงวิ่งไปมา เหมือนผีพุ งไต เดินทางไปมาระหว่าง เวียงเชียงรุง้ กับดอยพระบาททุง่ ก่อ บางครัง้ ในวันพระจะได้ยนิ เสียงสวดมนต์ ดังแว่วออกมาอย่างชัดเจน บางทีก็มีเสียงฆ้อง เสียงกลอง เหมือนมีการ ท�าบุญ…14 2. เรื่องเล่าจากชาวนาที่มีที่นาอยู่รายรอบวัด ชาวนาเหล่านี้มักจะต้อง ออกไปดูที่นาในตอนกลางคืน บางคืนพวกเขาได้เห็นปรากฏการณ์ต่างๆ เช่น …ในบริเวณวัดเวียงเชียงรุ้งแต่เดิมรกร้างมากมีทั้งหมูป่า ฟาน และ เหยีย่ วเต็มไปหมด คนไม่กล้าเข้ามาอยู ่ บางวันเห็นดวงพระธาตุสเี ขียวก็ม ี เจ็ด 10

สีก็มี ลอยขึ้นมาจากบริเวณวัดเวียงเชียงรุ้งไปทางวัดพระบาททุ่งก่อ…15 …เห็นพระธาตุเป็นลูกไฟดวงกลมสว่างมาก ลอยออกจากบริเวณศาล เจ้าแม่ปทุมมาออกไปสูพ่ ระบาททุง่ ก่อ บางครัง้ ลอยสูงไปแวะทีพ่ ระบาทเหนือ มีพระธาตุอีกดวงลอยคู่ออกจากพระบาทเหนือ ไปยังพระบาทใต้ สร้างความ อัศจรรย์ใจให้แก่ผู้พบเห็นเป็นอย่างยิ่ง จนถึงขนาดพอถึงก่อนวันพระ หรือใน คืนวัน พระ ต้องมีกลุ่มคนเฒ่าคนแก่ตั้งหน้าคอยสังเกต เพื่อจะดูให้เห็น พระธาตุให้เป็นขวัญตา มีไม่น้อยที่ผิดหวัง แต่ก็มีผู้เคยพบเห็นบางคนหลาย ครัง้ …16 เห็นดวงไฟขนาดเท่าผลส้มลอยมาตามแนวทีว่ างเบ็ดไว้ ตนจึงได้ยอ่ ง เข้าไปดูและต้องเกิดความรู้สกึ ว่าขนลุกซู่ไม่กล้าเดินออกไป เพราะดวงไฟนั้น แต่แรกมองเห็นใหญ่ ครั้นเมื่อเข้าใกล้กลับเล็กลง เท่าดวงไฟจากเทียนไขตน จ้องดูอยู่เหมือนต้องมนต์จังงังอยู่กับที่ เมื่อดวงไฟลอยใกล้เข้ามาแล้วก็ลอย ห่างออกไป ก็ได้ขยายขนาดขึน้ พร้อมกับแสงสีนวลทีป่ รากฏสว่างไสว จากนัน้ ก็ลอยไปสูท่ ศิ ทางทีต่ งั้ ของวัดพระบาทเหนือบนดอยทุง่ ก่อ ตนได้สติยงั ได้ปลุก เพื่อนบ้านและลูกหลานออกมาดูเพื่อยืนยันว่าไม่ได้โกหกใคร…17

วัดพระบาททุ่งก่อ ต.ทุ่งก่อ อ.เวียงเชียงรุ้ง จ.เชียงราย 11

3. เรื่องเล ำจำก พ อชัย บริบำล ชาวบ้านบ้านห้วยเคียน ซึ่งมีที่นาอยู่ ใกล้กับเวียงเชียงรุ้ง พ่อชัยเล่าว่า …วันหนึง่ ได้พบหม้อดินโบราณ ขนาดเท่าลูกมะพร้าวอยูข่ า้ งร่องเหมือง ในนา รูปสมบูรณ์ดีไม่มีแตกร้าว ดีใจเก็บใส่ย่ามสะพายกลับบ้าน แต่ทางไป บ้านต้องผ่านประตูวัด เมื่อสะพายย่ามเดินมาถึงประตูวัด เดินก้าวขาไม่ออก ขาทั้งสองข้างหนักเหมือนมีคนจับยึดไว้ หมุนตัวดิ้นอย่างไรก็ไม่สามารถก้าว เดินต่อไปได้ มองหาใครไม่เห็น มองเห็นสามเณรก�าลังปัดกวาดใบไม้ลานวัด จึงตะโกนร้องเรียกให้มาหาและจูงแขนพาเข้าไปในวัดเชียงรุ้ง จึงก้าวขาออก ได้บอกสามเณรให้พาไปที่ศาลา เกิดอาการอ่อนเพลีย ใจสั่น หมดแรง จึงขอ ให้ ส ามเณรเอาหม้ อ ดิ น ใบนั้ นไว้ ใ นศาลาและ ให้ช่วยจูงแขนพาไปบ้าน ถึงบ้านแล้วก็ไม่มีแรง รุ่งเช้าจึงให้ลูกพาไปส่งที่โรงพยาบาลเชียงราย ประชานุเคราะห์ หมอตรวจแล้วไม่พบโรคอะไร จึงให้ยาแก้ปวดมากิน กินแล้วก็ยังอ่อนเพลีย เหมือนเดิม มีผู้แนะน�าให้ไปเซ่นไหว้ขอขมาเจ้าที่ ซึ่งเป็นสิ่งที่มองไม่เห็นตัว บอกกล่าวขอขมาอภัย ขอให้หายจากความอ่อนเพลียเมื่อได้ท�าตามพิธี โดยถูกต้องสมบูรณ์แล้ว ก็หายเป็นปกติทกุ วันนี…้ 18 หม้อดินโบราณ กำรส�ำรวจและศึกษำเวียงเชียงรุ งในเชิงวิชำกำร จากความเชื่อและการปรากฏเรื่องอิทธิฤทธิ์ปาฏิหาริย์ต่างๆ ท�าให้คน ภายในชุมชนส่วนหนึ่งมีความคิดที่จะเข้าไปส�ารวจและศึกษาในพื้นที่ดังกล่าว กำรส�ำรวจครั้งแรก : วันที่ 2 กรกฎำคม พ.ศ. 2523 การส�ารวจครั้งนี้ประกอบด้วย นายโกเมศ ขุนศรี ปลัดพัฒนาอ�าเภอ เวียงชัย19 นายอ้าย สิงธิขนั แก้ว ก�านันต�าบลทุง่ ก่อ นายหนูจนั ทร์ ภูเขียว ผูใ้ หญ่บ้านหมู่ 14 ต�าบลทุ่งก่อ นายบาลี ไกยกุล นายสุพล สีนวน ผู้ช่วยผู้ใหญ่บ้าน 12

และนายแก้วทาบุญสม แพทย์ตา� บลทุง่ ก่อ นายสุรนาถ ขุนศรี บัณฑิตหนุ่มจากมหาวิทยาลัยรามค�าแหง ร่วมกับชาวบ้านจ�านวนหนึ่ง จากการส�ารวจครั้งนี้ ได้พบซากปรักหักพังของฐานเจดีย์และวิหาร เศษ เครื่องปั้นดินเผาปรากฏอยู่ทั่วไป แต่ “…หาชิ้นที่ สมบูรณ ไม ได …”20 จากการส�ารวจพบสิ่งของต่างๆ ซึ่งสามารถสนับสนุนความเชื่อที่ว่าบริเวณนี้เป็น เมืองโบราณ ท�าให้ปลัดโกเมศ ขุนศรี เดินหน้า น�าเรื่องดังกล่าวเข้าไปปรึกษากับทางอ�าเภอและ พระมหาโกเมศ สุเมธโส จังหวัด21 จนน�ามาสู่การเข้าไปส�ารวจและศึกษา ขุนศรี เรื่องราวของเมืองนี้ต่อไป รองเจ้าอาวาสวัดเวียงเชียงรุง้ ต.ทุ่งก่อ อ.เวียงเชียงรุ้ง จ.เชียงราย

กำรส�ำรวจครั้งที่ 2 : สิงหำคม พ.ศ. 2525 การส�ารวจครัง้ นีด้ า� เนินการโดย หน่วยศิลปากรที ่ 4 เชียงใหม่ โครงการ โบราณคดีประเทศไทย (ภาคเหนือ) กองโบราณคดี กรมศิลปากร กระทรวง ศึกษาธิการ กับบุคคลในพื้นที่ คณะเจ้าหน้าทีโ่ ครงการโบราณคดีภาคเหนือ ประกอบด้วย ข้าราชการ ลูกจ้างประจ�าหน่วยศิลปากรที่ 4 เชียงใหม่ จ�านวน 5 คน และนักศึกษาจาก คณะโบราณคดี 1 คน รายชื่อของคณะดังกล่าว คือ นางพาสุข ดิษยเดช หัวหน้าโครงการฯ นายสมจิต เรืองคณะ หัวหน้าหน่วยศิลปากรที ่ 4 นางวรรณนี ภูมิจิตร นักโบราณคดีที่ 4 นายสายันต์ ไพรชาญจิตร์ นักโบราณคดี 3 นางสาวทัศนาลักษณ์ สุทธาศวิน ช่างศิลปกรรม 3 นายเลื่อน ชัยผล พนักงาน ขับรถยนต์ และนางสาวรัศมี ชูทรงเดช นักศึกษาคณะโบราณคดี มหาวิทยาลัย ศิลปากร23 บุคลากรในพืน้ ทีป่ ระกอบด้วย พระอธิการอนุรกั ษ์ เจ้าอาวาสส�านักสงฆ์ อุปแก้วการาม ปลัดโกเมศ ขุนศรี ปลัดอ�าเภอแม่สรวย ผูใ้ ห้ขอ้ มูลเมืองโบราณ เวียงเชียงรุ้ง และเจ้าหน้าที่ส�านักงานที่ดินอ�าเภอเวียงชัย จังหวัดเชียงราย 22

กิจกรรมด�ำเนินกำร ประกอบด วย 1. คัดลอกแผนผังเมืองจากภาพถ่ายทางอากาศ 2. ศึกษาประวัตเิ มืองโบราณจากต�านาน พงศาวดาร และเอกสารอืน่ ๆ 3. ศึกษาต�าแหน่งที่ตั้งสภาพภูมิศาสตร์จากแผนที่ทางอากาศและ เอกสารต่างๆ 4. การส�ารวจโบราณสถาน 5. การถ่ายรูปโบราณสถาน 6. การส�ารวจก�าแพงเมืองคูเมือง 7. การส�ารวจบริเวณแหล่งที่อยู่อาศัย และเก็บโบราณวัตถุบางส่วน 8. การศึกษา วาดภาพ และถ่ายภาพโบราณวัตถุ 9. การวิเคราะห์โบราณวัตถุ โบราณสถานและข้อมูลที่ ได้จากการ ส�ารวจ เพื่อหาข้อมูลทางสถิติ และผลเพื่อการตีความเบื้องต้น24 วิธีกำรด�ำเนินกำร 1. ส�ารวจเอกสาร แต่ไม่มีชื่อปรากฏในต�านานและพงศาวดาร 2. การส�ารวจเวียงเชียงรุ้ง 2.1 ศึกษารูปร่างลักษณะเมืองจากภาพถ่ายทางอากาศ 2.2 เดินส�ารวจภายในเมือง บริเวณก�าแพงเมือง ถ่ายรูป เก็บเศษภาชนะดินเผาและโบราณวัตถุที่พบบนผิวดิน และจากที่ชาวบ้าน เก็บรวบรวมได้25 ผลของกำรด�ำเนินงำนและกำรศึกษำ 1. สภำพภูมิศำสตร ของเวียงเชียงรุ ง สภาพของเนินดินอันเป็นที่ตั้งของเมืองโบราณเวียงเชียงรุ้ง ริมฝั ง แม่น�้าลาวห่าง (แม่น�้าลาวร้าง) อยู่สูงจากระดับน�้าทะเลปานกลาง ประมาณ 400 เมตร พื้นที่รอบๆ เมืองโบราณเป็นที่นา ซึ่งเป็นที่ราบลุ่ม น�้าท่วมถึง สูง จากระดับน�้าทะเลประมาณ 380 เมตร ทางด้านทิศตะวันตกของตัวเมือง 14

ชาวบ้านได้ถากถางเป็นที่นา ด้านทิศตะวันออก และบริเวณตอนกลางเป็น เนินดิน เป็นทีต่ งั้ ของส�านักสงฆ์วปิ สั สนาวัดอุปแก้วการามเวียงเชียงรุง้ มีพระ จ�าพรรษา 6 รูป สามเณร 5 รูป แม่ชี 10 รูป26 เขตติดต อของเมืองโบรำณ ทิศเหนือ เป็นทุ่งนาและห่างจากแม่น�้ากก 2,500 เมตร ทิศใต เป็นทุ่งนาและล�าน�้าห้องลึกไหลผ่าน ทิศตะวันออก มีล�าน�้าธรรมชาติ คือ ล�าน�้าห้องลึก (ร่องลึก)และ ร่องจิก ซึ่งใช้เป็นคูเมือง ทิศตะวันตก ติดกับแม่นา�้ ลาวห่าง (แม่นา�้ ลาวร้าง) ใช้เป็นคูเมือง ด้วยเช่นกัน ด้านทิศตะวันตกของเมืองโบราณอยู่ ห่างจากแม่น�้ากก 4,750 เมตร1 2. แหล งน�้ำของเวียงเชียงรุ ง แหล่งน�า้ ทีส่ า� คัญประกอบด้วย แม่นา�้ กก และแม่นา�้ ลาว ซึง่ เปลีย่ นทาง เดินไปแล้วในปัจจุบัน27 3. ผังเมืองเวียงเชียงรุ ง แผนผังเมืองเวียงเชียงรุ้งเป็นรูปยาวรี มีเนื้อที่ประมาณ 500-600 ไร่ ตั้งตามแนวยาวจากทิศเหนือลงมาทิศใต้ ตรงกลางมีลักษณะเหมือนหลังเต่า มีคูเมืองล้อมรอบใช้ล�าน�้าธรรมชาติเป็นคูเมืองถึง 2 ด้าน คือ ด้านทิศตะวันตกมีแม่นา�้ ลาวห่าง(แม่นา�้ เปลีย่ นทางเดิน)เป็นคูเมืองธรรมชาติ ทางทิศตะวันออก มีล�าน�้าร่องลึก และร่องจิก เป็นคูเมืองธรรมชาติ จากการเดินส�ารวจ ไม่สามารถบอกลักษณะคูเมืองได้อย่างชัดเจนเพราะอยู่ในระยะฝนตกน�า้ ท่วม ทัว่ ไปหมด แต่จากการส�ารวจของคณะกรรมการสภาต�าบลทุง่ ก่อ ซึง่ ได้ทา� การ เดินส�ารวจอย่างละเอียดและได้เขียนรายงานไว้ว่า เวียงเชียงรุ้งมีคูเมืองถึง 3 ชั้น ชั้นในติดก�าแพงเมือง(ก�าแพงดิน) มีคูรอบเป็นวงแหวน กว้าง 14 เมตร ลึก 3 เมตร ยาวรอบเมืองประมาณ 3 กิโลเมตร คูชั้นกลางห่างจากคูชั้นใน 15

ประมาณ 50 เมตร เป็นคูเมืองที่ใหญ่กว้างและลึก คือ กว้าง 30 เมตร ลึก 5-6 เมตร ยาวรอบตัวเมืองประมาณ 5 กิโลเมตร ชาวบ้านเรียกว่า ร่อง (ฮ่อง) ลึก ส่วนคูเมืองชั้นในเรียกว่าร่องทราย ถัดออกเป็นคูเมือง ชั้น 3 อยู่รอบนอกสุด ห่างจากร่องลึกประมาณ 60 เมตร คูกว้าง 12 เมตร ลึก 2 เมตร ยาวประมาณ 2 กิโลเมตร คูเมืองมีลักษณะเป็นรูปก้นสอบ ขอบปากบานออกคล้ายตัววี (V-shaped) ในบริเวณเมืองโบราณเมือง เชียงรุ้ง มีโบราณสถานที่เหลือเป็นกองอิฐปรากฏอยู่ ซึ่งสันนิษฐานว่าคงจะ เป็นโบสถ์และเจดีย์ เพราะพบใบเสมาที่ท�าด้วยหินทรายและพระพุทธรูป หินทรายช�ารุด ขนาดของเนินกว้างประมาณ 13 เมตร ยาวประมาณ 30 เมตร มีซากเจดียร์ ายล้อมประมาณ 3-4 องค์เฉียงไปทางด้านทิศเหนือของตัวโบสถ์28

ผังเมืองวัดเวียงเชียงรุ้ง แสดงให้เห็นถึงล�าดับชั้นของคูเมือง

4. สภำพเวียงเชียงรุ งในขณะที่ท�ำกำรส�ำรวจ (สิงหำคม พ.ศ. 2525) เวียงเชียงรุ้งในปัจจุบัน (ขณะที่ท�าการส�ารวจในเดือนสิงหาคม พ.ศ. 2525) เป็นที่ตั้งของส�านักวิปัสสนากรรมฐานวัดอุปแก้วการามเวียงเชียงรุ้ง 16

โดยได้เริม่ ตัง้ เป็นส�านักสงฆ์ตงั้ แต่วนั ที่ 15 กุมภาพันธ์ 2524 ประกอบด้วยกุฏิ 21 หลัง ศาลาการเปรียญ 1 หลัง โรงครัว 1 หลัง เป็นโรงเรือนแบบชั่วคราว และก�าลังด�าเนินการสร้างอย่างถาวร จากการสอบถามพระอธิการอนุรักษ์ ซึ่ ง เป็ น เจ้ า อาวาสส� า นั ก สงฆ์ แ ห่ ง นี้ ถึ ง โครงการของวั ด ท่ า นกล่ า วว่ า วัตถุประสงค์ของการพัฒนาคือให้เกิดประโยชน์แก่ประเทศชาติ เพราะเป็น สถานทีโ่ บราณ มีความเกีย่ วพันกับประวัตศิ าสตร์ชาติไทย จึงมีโครงการดังนี้ 1. ท�าการสร้างถนนทางหลวงแผ่นดินเข้าถึงบริเวณเมือง 2. สร้างถนนรอบเมืองเลียบไปตามริมด้านในของก�าแพงดิน 3. สร้างศาลาที่พักไว้ที่บนเนินที่เป็นที่สูงที่สุดของเมือง 4. ปลูกไม้ผล ไม้ยนื ต้น ไม้ดอกและไม้ประดับให้ทวั่ ไป เพือ่ ความร่มรืน่ และสวยงาม 5. สร้างศาลาเพือ่ เก็บวัตถุโบราณต่างๆ ไว้เพือ่ การศึกษาให้ประชาชนชม 6. ท�าป้ายบอกทางเข้าและสร้างศาลาทีพ่ กั ไว้ทที่ างแยกในบ้านห้วยเคียน 7. ท�าการปรับแต่งคันคู ให้มองเห็นเด่นชัดสวยงามทัว่ ทุกแห่งบางตอน ที่มีการถมและท�าลายจะปรับแต่งให้คืนสภาพเดิม รวมทั้งท�าการป้องกันการ พังทลายด้วย 8. ท�าการเก็บรักษาวัตถุหรือชิ้นส่วนของโบราณต่างๆ ไว้ในที่เดิมหรือ ที่ที่ปลอดภัย เพื่อประโยชน์ในการศึกษา โดยได้ทา� หนังสือเสนอนายอ�าเภอเวียงชัย และนายอ�าเภอเวียงชัยได้นา� เสนอให้ผู้ว่าราชการจังหวัดเชียงรายทราบแล้ว29 5. ชุมชนรำยรอบวัด ชาวบ้านห้วยเคียนส่วนใหญ่เป็นคนจังหวัดขอนแก่น อุดรธานี ร้อยเอ็ด ย้ายอพยพมาอยู่นี้ มีประมาณ 200 ครอบครัว โดยประกอบอาชีพ ท�าไร่ ข้าวโพด และท�านา เป็นต้น30

6. โบรำณวัตถุที่พบ เนื่องจากเวลาและภูมิอากาศไม่อ�านวยในการที่จะส�ารวจให้ทั่วบริเวณ ฉะนั้นในการส�ารวจครั้งนี้จึงได้ท�าการส�ารวจเฉพาะบนผิวดิน ซึ่งได้พบเศษ ภาชนะดินเผาจ�านวนหนึ่ง จึงน�าไปรวมกับเครื่องปั้นดินเผาที่ชาวบ้านเก็บ รวบรวมไว้ และได้น�าเครื่องปั้นดินเผาเหล่านั้นมาศึกษาวิเคราะห์ตามวิธีการ ทางโบราณคดีดังนี้ 6.1 ศึกษาคุณลักษณะทางกายภาพ โดยการจัดแบ่งตาม อุณหภูมิที่ใช้ในการเผา 6.2 ศึกษาสี ลวดลาย เทคนิคการตกแต่ง 6.3 วัดขนาด และชั่งน�้าหนัก 6.4 คัดแยกตามแหล่งเตาทีผ่ ลิต ผลที่ได้คอื ทัง้ หมดเป็นแหล่ง เตาภาคเหนือตอนบน มีทั้งชนิดเนื้อแกร่ง (Stone ware) และชนิดเนื้อดิน (Earthen ware) จากการคัดแยกพบว่ามาจากเตาต่างๆ ดังนี้ 6.4.1 กลุม่ เตาพานทีบ่ า้ นโป่งแดง (จ�านวน 38 ชิน้ ) 6.4.2 กลุ่มเตาเวียงกาหลง อ�าเภอเวียงป่าเป้า จังหวัดเชียงราย มีทั้งชนิดเคลือบเซลาดอนและชนิดเขียนลายใต้เคลือบ31 เครื่องปั้นดินเผาเหล่านี้คงจะใช้ในครัวเรือนเป็นประจ�าวัน32 7. บทสรุปเบื้องต นเรื่อง เมืองโบรำณเวียงเชียงรุ ง 7.1 เมืองโบราณเวียงเชียงรุ้งเป็นเมืองเล็กๆ เมืองหนึ่งใน ลุ่มแม่น�้าลาวที่มีความรุ่งเรืองอยู่ในราวพุทธศตวรรษที่ 21-22 เป็นเมืองที่มี คูน�้า 3 ชั้น เนื้อที่ประมาณ 500-600 ไร่ อาจจะเป็นเมืองปกครองของพะเยา ซึ่งไม่มีความส�าคัญมากนัก จึงไม่มีประวัติกล่าวถึงในต�านานและพงศาวดาร ภาคเหนือเลย33 7.2 โบราณสถานในเมืองโบราณเวียงเชียงรุ้ง ส่วนมากเป็น ศิลปะแบบพะเยา เช่นพระพุทธรูปหินทรายศิลปะแบบพะเยา มีอายุราวพุทธ ศตวรรษที่ 21-22 นอกจากนั้นชาวบ้านยังพบหินบดยา ครกท�าด้วยหินทราย 18

กล้องยาสูบดินเผา ขวานหินขัด ซึ่งพบทั่วไปในเมืองโบราณภาคเหนือ34 7.3 เศษเครื่องปั้นดินเผาที่พบทั้งชนิดเคลือบและไม่เคลือบ เป็นเศษภาชนะดินเผาทีผ่ ลิตจากเตาในบริเวณใกล้เคียงเมืองโบราณเวียงเชียง รุ้ง เช่น กลุ่มเตาพาน และกลุ่มเตาเวียงกาหลง ไม่พบเศษภาชนะดินเผาของ จีนและญวนเลย 3. กำรส�ำรวจครั้งที่ 3: ระหว ำง พ.ศ.2553-2554 ในการศึกษาครัง้ นีเ้ ป็นโครงการร่วมระหว่างโครงการจัดตัง้ พิพธิ ภัณฑ์ อารยธรรมลุ่มน�้าโขง มหาวิทยาลัยแม่ฟ้าหลวง กับ สาขาวิชาประวัติศาสตร์ ภาควิชามนุษยศาสตร์ คณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่35

จุดประสงค ในการศึกษา : จัดท�าฐานข้อมูลทะเบียนโบราณวัตถุ ศิลป วัตถุที่พบในเวียงเชียงรุ้ง และสืบค้นข้อมูลทางประวัติศาสตร์และวัฒนธรรม ของเมืองโบราณเวียงเชียงรุ้ง เพื่อน�าองค์ความรู้ไปเผยแพร่โดยจัดสัมมนา ทางวิชาการหรือจัดพิมพ์เอกสารทางวิชาการ การดําเนินการศึกษา : การส�ารวจเวียงเชียงรุ้งครั้งนี้ เป็นการส�ารวจ ทั่วไป โดยศึกษาจากงานที่ท�ามาแล้วใน 2 ครั้งแรก และมีการส�ารวจเพิ่มเติม ในบริเวณคันดินทางทิศใต้ เนือ่ งจากต้องการเก็บตัวอย่างเครือ่ งปัน้ ดินเผาเพือ่ 19

น�าไปเปรียบเทียบกับเครื่องปั้นดินเผาที่เก็บมาตั้งแต่ครั้งที่ 1-2 การส�ารวจ พื้นที่ในเวียงเชียงรุ้งมี 3 ครั้งดังนี้ วันที่ 11-12 กันยายน 2553 : ส�ารวจพื้นที่โดยรอบ วันที่ 24-26 ธันวาคม 2553 : ตรวจ คัดแยกและท�าทะเบียนโบราณวัตถุ วันที่ 10-11 มีนาคม 2554 : ตรวจ คัดแยก และท�าทะเบียนโบราณวัตถุ โบรำณสถำนและโบรำณวัตถุในเวียงเชียงรุ ง 1. โบราณสถาน : ประกอบด้วย กองอิฐก้อนขนาดใหญ่ อาจจะเป็น ฐานวิหารหรือโบสถ์ และเจดีย์ 2. โบราณวัตถุ : ประกอบด้วย 2.1 พระพุทธรูปหินทราย 4 องค์ ปางมารวิชัย นั่งขัดสมาธิราบ พระเศียรหัก สกุลช่างพะเยา พุทธศตวรรษที่ 21-22 2.2 ใบเสมาหินทราย ขนาดใหญ่ 3 ชิ้น

พระพุทธรูปหินทราย 3 องค์ ปัจจุบันอยู่ที่ ใบเสมาหินทราย ศาลเจ้าจักรขิณนคร วัดเวียงเชียงรุ้ง ปัจจุบันอยู่ที่พิพิธภัณฑ์วัดเวียงเชียงรุ้ง

ทั้งพระพุทธรูปและใบเสมาเป็นหลักฐานที่อธิบายให้เห็นว่ากองอิฐนั้น น่าจะเป็นวัดที่มีทั้งวิหาร และอุโบสถ เพราะทั้งวิหารและอุโบสถจะต้องมี พระพุทธรูปเป็นประธาน ในขณะที่อุโบสถจะต้องมีใบเสมาบอกอาณาเขต 20

2.3 จำรึก 2 หลัก ประกอบด วย 2.3.1 จารึกวัดเวียงเชียงรุ้ง(1) หรือจารึกหมื่นขวา36 พบใน บริเวณวัดเวียงเชียงรุ้งที่เดียวกับใบเสมาทั้งสาม มีลักษณะเป็นจารึก 2 ด้าน ด้านที ่ 1 มีขอ้ ความทัง้ หมด 15 บรรทัด ด้านที ่ 2 มีขอ้ ความทัง้ หมด 14 บรรทัด ข้อความสมบูรณ์37 2.3.2 จารึกวัดเวียงเชียงรุ้ง(2) พบบริเวณกองอิฐด้านหน้า ศาลเจ้าแม่ค�าแตง เป็นหินเขียวเนื้อละเอียดขนาดประมาณ 1 ตารางฟุต มีข้อความ 4 บรรทัด

จารึกเชียงรุ้งน้อย ปัจจุบันอยู่ที่วัดเวียงเชียงรุ้ง

จารึกวัดเวียงเชียงรุ้ง(2) ปัจจุบันอยู่ที่วัดเวียงเชียงรุ้ง

3. เครื่ อ งป น ดิ น เผำ ที่ พ บในวั ด เวี ย งเชี ย งรุ ้ ง ประกอบด้ ว ย เครื่องปั้นดินเผา ชนิดเนื้อแกร่ง (Stone ware) และเนื้อเครื่องดิน (Earthen ware) มีทงั้ ชนิดเคลือบและไม่เคลือบ ชนิดเคลือบประกอบด้วย ชนิดเคลือบ เซลาดอน และเคลือบสีน�้าตาล ส่วนหนึ่งท�าลวดลายด้วยการเขียนลายใต้ เคลือบสีด�า และลายกดประทับ เครือ่ งปัน้ ดินเผาเหล่านีล้ ว้ นผลิตจากภายนอกพืน้ ที ่ คือจากกลุม่ เตาพาน พะเยาและเวียงกาหลง รวมทั้งกลุ่มเตาเกาะน้อยและกลุ่มเตาในประเทศจีน 21

มีทั้งภาชนะที่ใช้ในครัวเรือนซึ่งส่วนใหญ่เป็นไห เครื่องมือท�ามาหากิน เช่น ลูกตุ่มถ่วงแห และตะเกียงแขวน ของเล่นหรือของที่ใช้ในพิธีกรรม เช่น รูป ตัวสัตว์ เช่น ช้าง และกล้องยาสูบเป็นต้น38

เครื่องปั้นดินเผารูปแบบต่างๆ ที่พบในบริเวณวัดเวียงเชียงรุ้ง

สถำนะของวัดเวียงเชียงรุ งในป จจุบัน ปัจจุบนั วัดเวียงเชียงรุง้ ได้รบั การ ขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานจากกรม ศิลปากร และได้รบั จัดตัง้ เป็น วนอุทยาน ประวัติศาสตร์เวียงเชียงรุ้ง เพื่อเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จ พระเจ้าอยู่หัวในวโรกาสเฉลิมพระชนมพรรษา ครบห้ารอบ เชิงอรรถ 1 โกเมศ ขุนศรี และศิริวรรณ ชื่นชม, “เวียงเชียงรุ ง วนอุทยานประวัติศาสตร กิ่งอําเภอเวียง เชียงรุ ง จังหวัดเชียงราย,” พระพุทธนวฤทธิ์วัดเวียงเชียงรุ้ง อ�าเภอเวียงเชียงรุ้ง จังหวัด เชียงราย, พิมพ์ถวายเนือ่ งในงานผูกพันธสีมา วัดเวียงเชียงรุง้ (เมืองโบราณ) วันที ่ 7 มีนาคม พ.ศ. 2553, (เชียงราย: จันทร์เที่ยงการพิมพ์, 2553), หน้า 18.

พาสุข ดิษยเดช และคณะ, “รายงานการสํารวจเวียงเชียงรุง (เวียงฮุง ) อําเภอเวียงชัย จังหวัด เชียงราย,” รายงานทางวิชาการ ปีที่ 1 เล่มที่ 5 ปีงบประมาณ พ.ศ. 2525(ฉบับพิมพ์ดีด), หน้า 6. 3 เรื่องเดียวกัน, หน้า 6. 4 โกเมศ ขุนศรี และศิริวรรณ ชื่นชม, “เวียงเชียงรุ ง…,” อ้างแล้ว หน้า 20. 5 พาสุข ดิษยเดช และคณะ, “รายงานการสํารวจเวียงเชียงรุ ง…,”, หน้า 6. 6 สัมภาษณ์ วิรัช ครูละคร บ้านหนองเสา ต.เม็งราย อ.พญาเม็งราย จ.เชียงราย, อ้างจาก เกรียงไกร สว่างวงษ์, ชาวอีสานในภาคเหนือกับการธํารงอัตลักษณ กรณีศกึ ษา: บ านหนองเสา ต.เม็งราย อ.พญาเม็งราย จ.เชียงราย รายงานกระบวนวิชา 499 (ปริญญานิพนธ์) ภาควิชา ประวัติศาสตร์ คณะมุนษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ปีการศึกษา 2550, หน้า 12. 7 สัมภาษณ์ชาวบ้านที่บ้านห้วยเคียน วันที่ 29-30 เมษายน 2554 8 สัมภาษณ์ ยายทองเยื้อน จันทร์สมบัติ, วันที่ 29 เมษายน 2554 ณ วัดเวียงเชียงรุ้ง บ้านห้วยเคียน หมู่ 10 ต.ทุ่งก่อ อ.เวียงเชียงรุ้ง จ.เชียงราย 9 สัมภาษณ์ พ่อชัย บริบาล, 107 บ้านห้วยเคียน หมู่ 5 ต.ทุ่งก่อ อ.เวียงเชียงรุ้ง จ.เชียงราย วันที่ 29 เมษายน 2554 10 อ้างจาก เกรียงไกร สว่างวงษ์, ชาวอีสานในภาคเหนือกับการธํารงอัตลักษณ …, หน้า 1011, และ 24 11 สัมภาษณ์ สมบูรณ์ ทันนะมาตร, 99 บ้านห้วยเคียน หมู่ 10 ต.ทุ่งก่อ อ.เวียงเชียงรุ้ง จ.เชียงราย วันที่ 29 เมษายน 2554 12 เรื่องเล่าจากคณะหมอล�า ลงในหนังสือพิมพ์รายวัน ไชยนารายณ์, ฉบับวันที่ 9-10 และ 15-16 กรกฎาคม พ.ศ. 2523. 13 หนังสือพิมพ รายวัน ไชยนารายณ , ฉบับวันที่ 26 กรกฎาคม พ.ศ. 2523. 14 โกเมศ ขุนศรี และศิริวรรณ ชื่นชม, เวียงเชียงรุ้ง วนอุทยานประวัติศาสตร์, หน้า 19. 15 สัมภาษณ์ พ่อชัย บริบาล, 107 บ้านห้วยเคียน หมู่ 5 ต.ทุ่งก่อ อ.เวียงเชียงรุ้ง จ.เชียงราย วันที่ 29 เมษายน 2554 16 เรื่องเล่าจากชาวนาที่ไปเฝ้าที่นาของตนในตอนกลางคืน, อ้างจาก “มีผู พบเห็นลูกไฟดวง กลมใหญ สว างนวลลอยไปพระบาททุ งก อคืนวันพระ,” หนังสือพิมพ์รายวัน ไชยนารายณ์ ปีที่ 1 ฉบับที่ 43 วันพุธที่ 9 กรกฎาคม พ.ศ. 2523, เรื่องเดียวกัน, หน้า 2.

ค�าบอกเล่าของ สมพล สีนวน ผู้ช่วยผู้ใหญ่บ้าน หมู่ 15 ต�าบลทุ่งก่อ อ�าเภอเวียงเชียงรุ้ง จังหวัดเชียงราย อ้างจาก เรื่องเดียวกัน.

โกเมศ สุเมธโส (ขุนศรี), “คณาจารย จาก U.S.A. เยีย่ มศึกษาวนอุทยานประวัตศิ าสตร เวียงเชียงรุ ง,” พุทธ นวฤทธิ์วัดเวียงเชียงรุ้ง, หน้า 8. 19 ปัจจุบนั คือ พระมหาโกเมศ สุเมธโส ขุนศรี รองเจ้าอาวาสวัดเวียงเชียงรุง้ ต�าบลทุง่ ก่อ อ�าเภอเวียงเชียงรุ้ง จังหวัดเชียงราย 20 “ค นพบ…เมืองโบราณ เวียงฮุ งนิยายปรัมปราจุมปา ”สี่ต น”, หนังสือพิมพ์รายวัน ไชยนารายณ์ ปีที่ 1 ฉบับที่ 41 วันเสาร์ที่ 5 กรกฎาคม 2523, รวบรวมโดย พระสุเมธโสภิกขุ (โกเมศ ขุนศรี), หน้า 1. 21 ดูรายละเอียดในภาคผนวกที่ 1 22 เนื้อความการส�ารวจครั้งที่ 2 คัดลอกมาจาก พาสุข ดิษยเดช และคณะ, “รายงาน การสํารวจเวียงเชียงรุง (เวียงฮุง ) อําเภอเวียงชัย จังหวัดเชียงราย,” รายงานทางวิชาการ ปีที่ 1 เล่มที่ 5 ปีงบประมาณ พ.ศ. 2525 (ฉบับพิมพ์ดีด), หน้า 2. 23 พาสุข ดิษยเดช และคณะ, “รายงานการส�ารวจเวียงเชียงรุง้ …”, หน้าค�าน�า และหน้า 1. 24 เรื่องเดียวกัน, หน้า 1. 25 เรื่องเดียวกัน, หน้า 4-5. 26 เรื่องเดียวกัน, หน้า 3-4. 27 เรื่องเดียวกัน, หน้า 4. 28 เรื่องเดียวกัน, หน้า 5. 29 เรื่องเดียวกัน, หน้า 6. 30 เรื่องเดียวกัน. 31 ดูรายละเอียดการคัดแยกเครื่องปั้นดินเผาเวียงเชียงรุ้ง ในเรื่องเดียวกัน, หน้า 8-19. 32 เรื่องเดียวกัน, หน้า 7. 33 เรื่องเดียวกัน, หน้า 8. 34 เรื่องเดียวกัน. 35 เรื่องเดียวกัน. 36 เป็นชื่อที่ตั้งโดย เกรียงศักดิ์ ชัยดรุณ ผู้อ่านจารึกหลักนี้ 37 ดูรายละเอียดในภาคผนวกที่ 6.1 38 ดูรายละเอียดในฐานข้อมูลเครื่องปั้นดินเผาเวียงเชียงรุ้ง ภาคผนวกที่ 7 24

บทที่ 2 เครื่องป นดินเผำที่เวียงเชียงรุ ง “ดิน” เป็นวัสดุทหี่ าง่ายและอยู่ใกล้ตวั มนุษย์มากทีส่ ดุ อีกทัง้ ยังสามารถ น�ามาท�าเป็นรูปร่างต่างๆ ได้อย่างง่ายดาย ฉะนั้นจากความ “ง่าย” ดังกล่าว ท�าให้มนุษย์รู้จักน�าดินมาท�าเป็นรูปทรงต่างๆ เพื่อน�ามาใช้ในชีวิตประจ�าวัน มาตัง้ แต่ยคุ ก่อนประวัตศิ าสตร์แล้ว การผลิตเครือ่ งปัน้ ดินเผาในแต่ละยุคสมัย มี ก ารพั ฒ นาเทคโนโลยี ที่ สู ง ขึ้ น พั ฒ นารู ป แบบให้ มี ค วามสวยงามและ หลากหลายมากขึ้น ตามความจ�าเป็นใช้สอยของแต่ละสังคม แต่ละยุคสมัย จากการท� า งานเชิ ง โบราณคดี ข องกรมศิ ล ปากรและคณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร ท�าให้ทราบว่าชุมชนที่เคยตั้งถิ่นฐานอยู่ในดินแดนไทย ทั่วทุกภาค รู้จักน�า “ดิน” มาพัฒนาและสร้างสรรค์เป็นรูปทรงต่างๆ เพื่อ ใช้สอยในชีวิตประจ�าวัน มาตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์ต่อเนื่องมาจนถึง สมัยประวัติศาสตร์ จากการส�ารวจพื้นที่ ในเขตภูมิภาคตอนบน หรือในบริเวณที่เคยเป็น อาณาจักรล้านนามาก่อน ได้พบร่องรอยของการผลิตใช้เครื่องปั้นดินเผา มาแล้วตั้งแต่ยุคก่อนประวัติศาสตร์ต่อเนื่องมาจนถึงยุคการสร้างอาณาจักร และยุคสมัยปัจจุบัน เครื่องป นดินเผำสมัยก อนประวัติศำสตร ในเขตภูมิภำคตอนบน 1. เครื่องป นดินเผำสมัยแรกเริ่ม แหล่งโบราณคดีที่พบเครื่องปั้นดินเผาในสมัยนี้คือ บริเวณถ�้าผีแมน ตั้งอยู่บนเขตเทือกเขาสูง จังหวัดแม่ฮ่องสอน ในถ�้าแห่งนี้ได้พบเศษภาชนะ เครื่องปั้นดินเผาจ�านวนหนึ่งซึ่งมีไม่มากนักฝังรวมกับเครื่องมือหินขัด 1 ชิ้น ชิ้นส่วนของเครื่องมือหินขัด 2 ชิ้น และมีดที่ท�าด้วยชนวนอีก 2 ชิ้น หลักฐาน เหล่านีฝ้ งั รวมอยูก่ บั กองไฟ เศษภาชนะทีพ่ บเป็นชนิดไม่เคลือบ เผาในอุณหภูมิ ต�่า ลายเชือกทาบ นักวิชาการสันนิษฐานว่าแหล่งโบราณคดีนี้มีอายุประมาณ 7,500-7,0001 ปีมาแล้ว 25

เศษภำชนะดิ น เผำที่ ถ�้ ำ ผี แ มน (Spirit Cave) อ.เมือง จ.แม ฮ องสอน ทีม่ ำ: ส�านักนายกรัฐมนตรี, คณะกรรมการ ช�าระประวัติศาสตร์ไทย, เมืองและแหล่ง ชุมชนโบราณล้านนา, 2539:45

การปรากฏเศษภาชนะดินเผาและขวานหินขัด นับเป็นเรื่องที่นักโบราณคดี ทั่วโลกให้ความสนใจ เพราะเชื่อว่าภาชนะดินเผามักเป็นผลิตภัณฑ์ของ กลุม่ ชนทีร่ จู้ กั การเพาะปลูกและเลีย้ งสัตว์แล้ว ส่วนขวานหินขัดก็เช่นเดียวกัน มักพบในชุมชนเกษตรกรรมโดยสันนิษฐานว่าน่าจะเป็นเครือ่ งมือทีค่ นในชุมชน ใช้สา� หรับบุกเบิกและถางพืน้ ทีเ่ พือ่ ท�าการเพาะปลูก แต่ขอ้ สันนิษฐานดังกล่าว นี้อาจไม่เป็นจริงเสมอไป เพราะหากดูพัฒนาการของกลุ่มวัฒนธรรมโจมอน (Jomon Culture) ของญี่ ปุ ่ น แล้ ว จะเห็ น ได้ ว ่ า ชุ ม ชนกลุ ่ ม นี้ รู ้ จั ก ท� า เครื่องปั้นดินเผาแล้ว แต่ยังคงหาอาหารจากธรรมชาติ มิได้เป็นกลุ่มท�า เกษตรกรรมแต่อย่างใด2 2. เครื่องป นดินเผำในสมัยสังคมเกษตรกรรม สังคมสมัยเกษตรกรรมหมายถึง สังคมทีม่ นุษย์ตงั้ บ้านเรือนอย่างถาวร รูจ้ กั ท�าการเพาะปลูกและเลีย้ งสัตว์แล้ว นอกจากนัน้ ในยุคนีม้ นุษย์ยงั ได้พฒ ั นา เทคโนโลยี ในการท�าเครื่องมือเครื่องใช้ในชีวิตประจ�าของตนด้วยวัสดุอื่นๆ อีกด้วย คือรูจ้ กั การน�าโลหะส�าริดและเหล็กมาใช้ทา� อาวุธ เครือ่ งมือเครือ่ งใช้ ในชีวิตประจ�าวัน และเครื่องประดับ รวมทั้งรู้จักน�าดินมาปั้นเป็นรูปทรง ตามต้องการ แล้วน�าไปเผาไฟเพื่อให้เกิดความแข็งแกร่งและคงทน จากการขุดค้นทางด้านโบราณคดีสมัยส�าริดและเหล็กในเขตภูมิภาค ั นาการท�าเครือ่ งปัน้ ดินเผาใช้แล้วเหมือน ตอนบน3 พบว่าชุมชนในเขตนี้ได้พฒ 26

กับชุมชนในเขตภูมิภาคอื่นในสมัยเดียวกัน แหล่งโบราณคดีที่ส�าคัญเช่น แหล่งโบราณคดีในเขตพืน้ ทีส่ งู อ�าเภอปางมะผ้า จังหวัดแม่ฮอ่ งสอน แหล่งโบราณคดีออบหลวง อ�าเภอฮอด แหล่งโบราณคดีบ้านสันป่าคา อ�าเภอสันก�าแพง แหล่งโบราณคดีบา้ นยางทองใต้ อ�าเภอดอยสะเก็ด จังหวัดเชียงใหม่ แหล่งโบราณคดีบา้ นวังไฮ อ�าเภอเมือง จังหวัดล�าพูน และแหล่งโบราณคดีประตูผา จังหวัด ล�าปาง เป็นต้น หลุ ม ฝ ง ศพที่ แ หล ง โบรำณคดี ป ระตู ผ ำ จ.ล�ำปำง ที่มำ: วลัยลักษณ์ ทรงศิริ และวิวรรณ แสงจันทร์,ภาพเขียนสี พิธีกรรม 3,000 ปี ที่ผาศักดิ์สิทธิ์, 2545: 53.

เครื่องปั้นดินเผาที่พบในแหล่งโบราณคดีดังกล่าวส่วนใหญ่ล้วนเป็น เครื่องเซ่นศพ เนื่องจากพบฝังรวมอยู่กับโครงกระดูกมนุษย์พร้อมกับเครื่อง เซ่นชนิดอื่นๆ เช่น เครื่องประดับส�าริด เครื่องมือเครื่องใช้ที่ท�าด้วยเหล็ก ลูกปัดแก้ว และหินกึ่งอัญมณี เป็นต้น หลุมฝ งศพทีบ่ ำ นยำงทองใต อ.ดอยสะเก็ด จ.เชียงใหม ทีม่ ำ: กรมศิลปากร,โบราณคดีลมุ่ แม่นา�้ ป ง ตอนบน, 2534:20

เครือ่ งปัน้ ดินเผาทีพ่ บในยุคนีย้ งั คงเป็นชนิดเผาในอุณหภูมติ า�่ ไม่เคลือบ ท�าลวดลายด้วยการขูดขีดเป็นรูปทรงเรขาคณิต และลายเชือกทาบ แต่พบใน จ�านวนที่มากขึ้น และมีรูปทรงที่หลากหลาย เช่น แหล งโบรำณคดีในเขตพื้นที่สูง อ�ำเภอปำงมะผ ำ จังหวัดแม ฮ องสอน นิยมใช้ภาชนะขนาดเล็ก และขนาดกลาง เช่น หม้อ และถ้วย เป็นภาชนะดิน เผาชนิดเผาในอุณหภูมิต�่า ผิวเรียบ และตกแต่งด้วยลายเชือกทาบ4 แหล งโบรำณคดีประตูผำ จังหวัดล�ำปำง นิยมใช้ภาชนะหม้อก้นกลม ปากผายออกเล็กน้อย ภาชนะทรงชามหรือถ้วยขนาดเล็ก5 ภาชนะที่พบ ส่วนใหญ่เป็นภาชนะดินเผาชนิดเผาในอุณหภูมติ า�่ ตกแต่งด้วยลายเชือกทาบ6 นอกจากภาชนะดั ง กล่ า วแล้ ว ยั งได้ พ บหม้ อ มี สั น ตกแต่ ง ลายกดประทั บ ด้วยเชือกพันไม้ลายขูดเป็นเส้นคู่ และมีปุ่มเล็กๆ สองปุ่มที่สันไหล่ ภาชนะ รูปนีม้ ลี กั ษณะคล้ายกับภาชนะทีพ่ บในการขุดค้นจากแหล่งโบราณคดียคุ โลหะ ในบริเวณที่ราบภาคกลางและภาคตะวันออกเฉียงเหนือ7 หม อมีสันพบที่แหล งโบรำณคดีประตูผำ จ.ล�ำปำง ที่มำ: วลัยลักษณ์ ทรงศิริ และ วิวรรณ แสงจันทร์ ,ภาพเขียนสี พิธีกรรม 3,000 ปี ที่ผาศักดิ์สิทธิ์, 2545:61.

แหล งโบรำณคดีออบหลวง อ�ำเภอฮอด จังหวัดเชียงใหม ภาชนะทีพ่ บ ที่นี่มีรูปแบบที่หลากหลาย โดยเฉพาะกลุ่มภาชนะก้นกลม8 เช่นหม้อก้นกลม มีสัน หม้อก้นกลมคอสั้น ปากบาน ภาชนะก้นกลม คอและขอบปากตั้งตรง เป็นต้น ในแหล่งโบราณคดีแห่งนี้ ได้พบเครื่องปั้นดินเผาที่มีลักษณะพิเศษ กว่าของชุมชนอื่นคือ ภาชนะมีฐานคล้ายพาน (pedestaled bowls)9 ภาชนะ ทีพ่ บส่วนใหญ่เป็นภาชนะดินเผาชนิดเผาในอุณหภูมติ า�่ ตกแต่งด้วยลายเชือก 28

ทาบ และลายขูดขีดเป็นตารางสี่เหลี่ยม ลายเส้นขนาน และลายเส้นตรง เป็นต้น10

เครื่องป นดินเผำจำกแหล งโบรำณคดีออบหลวง จ.เชียงใหม ที่มำ: ส�านักนายกรัฐมนตรี, คณะกรรมการช�าระประวัติศาสตร์ไทย , เมืองและ แหล่งชุมชนโบราณล้านนา, 2539:57และ 59.

แหล่งโบราณคดีบ้านสันป่าคา อ�าเภอสันก�าแพง แหล่งโบราณคดี บ้านยางทองใต้ อ�าเภอ ดอยสะเก็ด จังหวัดเชียงใหม่ แหล่งโบราณคดี บ้านวังไฮ อ�าเภอเมือง จังหวัดล�าพูน ภาชนะดินเผาที่พบในแหล่งโบราณคดี ทั้งสามแห่งนี้มีลักษณะคล้ายคลึงกันคือมีรูปแบบที่หลากหลาย มีทั้งหม้อ ทรงกลมก้นแบน คอสั้น ขอบปากบานออก หม้อก้นกลมทรงสูง ขนาดใหญ่ คอและปากกว้าง รวมทั้งชามก้นแบน11 ภาชนะที่พบส่วนใหญ่ เป็นภาชนะ ดินเผาชนิดเผาในอุณหภูมิต�่า ตกแต่งด้วยลายเชือกทาบ และลายขูดขีด การตกแต่งลวดลายทีเ่ ป็นลักษณ์พเิ ศษของแหล่งโบราณคดีทงั้ สามแหล่งนีค้ อื การทาสีแดงที่ขอบปากด้านนอก และภายในชาม12 ภำพลำยเส นเครื่องป นดินเผำจำกแหล ง โบรำณคดี บ้านสันป่าคา อ.สันก�าแพง จ.เชียงใหม่ ทีม่ ำ: ส�านักนายกรัฐมนตรี, คณะกรรมการ ช�าระประวัติศาสตร์ไทย, เมืองและแหล่ง ชุมชนโบราณล้านนา, 2539: 59. 29

การพบภาชนะรูปแบบเดียวกันในแหล่งโบราณคดีทั้งสามนี้ เป็นหลัก ฐานที่แสดงให้เห็นถึงความสัมพันธ์ของชุมชนในแหล่งโบราณคดีดังกล่าว ซึ่ง ล้วนเป็นแหล่งโบราณคดีที่ตั้งอยู่ริมฝั งแม่น�้ากวงทั้งสิ้น โดยเฉพาะแหล่ง โบราณคดีบ้านสันป่าคาตั้งอยู่ไม่ไกลจากแหล่งโบราณคดีบ้านยางทองใต้ มากนัก เข้าใจว่าชุมชนในแหล่งโบราณคดีทั้งสามคงจะใช้แม่น�้ากวงใน การเดินทางติดต่อไปมาหาสู่กัน จากการขุดค้นทางด้านโบราณคดีสมัยส�าริดและเหล็กในเขตภูมิภาค ตอนบนนั้น พบว่าแหล่งโบราณคดีเหล่านี้ส่วนใหญ่ตั้งอยู่ในบริเวณใกล้ล�าน�้า เกือบทั้งหมด เช่นแหล่งโบราณคดีในเขตพื้นที่สูง อ�าเภอปางมะผ้า เป็นเขต ที่มีล�าน�้าสายต่างๆ ไหลผ่าน เช่น น�้าของ น�้าลาง และน�้าแพม เป็นต้น แหล่ง โบราณคดีออบหลวงตั้งอยู่ ใกล้ล�าน�้าแจ่ม เชื่อว่าล�าน�้าเหล่านี้คือเส้นทาง คมนาคมเส้นทางหนึง่ ในการติดต่อระหว่างชุมชนต่างๆ ในเขตภูมภิ าคตอนบน รวมทั้งยังเป็นเส้นทางติดต่อกับชุมชนภายนอกอีกด้วย โดยเชื่อว่าชุมชนที่อยู่ ริมน�า้ ในเขตทีร่ าบ เช่น บ้านสันป่าคา บ้านยางทองใต้ และบ้านวังไฮ เป็นชุมชน ที่รับวัฒนธรรมจากภายนอก แล้วน�าไปกระจายสู่ชุมชนในเขตเทือกเขาสูง อาจจะโดยใช้เส้นทางน�้าหรือเดินบก หลักฐานส�าคัญที่สนับสนุนแนวคิดนี้คือ การพบก� าไลเปลือ กหอย ลูก ปัด แก้ว กับ ลู ก ปั ดหิ นกึ่ งอั ญ มณี ใ นแหล่ ง โบราณคดีดังกล่าว ซึ่งหลักฐานทั้งสองชนิดนี้ มิใช่ของที่ผลิตจากท้องถิ่น เนื่องจากในปัจจุบันยังไม่พบแหล่งวัตถุดิบและแหล่งผลิตก�าไลเปลือกหอย และลูกปัดหินในเขตภูมิภาคตอนบนเลย เครื่องป นดินเผำสมัยประวัติศำสตร ในเขตภูมิภำคตอนบน ตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ 14 เป็นต้นมาเป็นสมัยที่ภูมิภาคตอนบนเริ่มต้น เข้าสู่สมัยของการรวมตัวเป็นอาณาจักรโดยมีแนวความเชื่อทางพุทธศาสนา นิกายเถรวาทเป็นศูนย์กลาง อาณาจักรที่ส�าคัญคือ อาณาจักรหริภุญไชย อาณาจักรล้านนา และอาณาจักรสุโขทัย ตามล�าดับ อาณาจักรทั้งสามต่างก็ มี วั ฒ นธรรมการท� า เครื่ อ งปั ้ น ดิ น เผา รวมทั้ ง มี ก ารพั ฒ นารู ป แบบและ เทคโนโลยีที่ก้าวหน้ามากขึ้นตามล�าดับ 30

เครื่องป นดินเผำในสมัยอำณำจักรหริภุญไชย อาณาจักรหริภุญไชยนับเป็นอาณาจักรแรกๆ ของเขตภูมิภาคตอนบน ทีก่ า้ วเข้าสูย่ คุ ประวัตศิ าสตร์ มีศนู ย์กลางอยูท่ หี่ ริภญ ุ ไชยหรือล�าพูนในปัจจุบนั วิธีการหนึ่งของการรวมตัวเป็นอาณาจักรคือพัฒนาแนวความเชื่อทางพุทธศาสนาเถรวาทเป็นแนวความเชื่อหลักของชุมชน รวมทั้งใช้พุทธศาสนาเป็น เครื่องมือในการขยายอ�านาจด้วยการสร้างเมืองต่างๆ ที่มีแนวความเชื่อ แบบเดียวกัน เช่น เวียงมโน เวียงท่ากาน และเขลางค์นคร (ล�าปาง) เป็นต้น เครือ่ งปัน้ ดินเผาในยุคนีแ้ ม้ยงั คงเป็นชนิดไม่เคลือบ แต่เผาในอุณหภูมทิ สี่ งู ขึน้ รวมทั้งเริ่มมีความเปลี่ยนแปลงทั้งในเรื่องรูปแบบ ประโยชน์ใช้สอย และ เทคนิคการท�ามากขึ้นกว่าที่เคยท�ามา สิ่งที่น่าสนใจอย่างหนึ่งของการท�าเครื่องปั้นดินเผาของอาณาจักร หริภญ ุ ไชย คือ การรับอิทธิพลจากวัฒนธรรมภายนอกทัง้ รูปแบบและเทคนิค ในการท�า ทัง้ นีเ้ นือ่ งจากในสมัยนีม้ กี ารติดกับชุมชนภายนอกทัง้ ทางฝัง หัวเมือง มอญและทีร่ าบลุม่ แม่นา�้ ภาคกลางมากขึน้ ท�าให้มกี ารน�าเข้าทัง้ ตัวภาชนะ รูป แบบและเทคนิคการท�าเครื่องปั้นดินเผา หลักฐานที่ส�าคัญคือ 1. ภำชนะรูปแบบต ำงๆ ที่ใช ในชีวิตประจ�ำวัน เช่นหม้อมีสันรูปแบบ เดียวกับทีพ่ บในวัฒนธรรมทวาราวดีในเขตทีร่ าบลุม่ แม่นา�้ ภาคกลาง และภาค ตะวันออกเฉียงเหนือ13 ครก ซึง่ มีลกั ษณะคล้ายชามก้นลึก ฐานเตีย้ และหม้อ ก้นกลมปากผาย

หม อ ก น กลมปำกผำยจำกหลุ ม ขุ ด ค น วัดประตูลี้และวัดพระธำตุหริภุญไชย ที่มำ : ผาสุข อิน ทราวุธ, อารยธรรม โบราณในจังหวัดล�าพูน, 2536.

2. ตุ๊กตาดินเผารูปเด็กชายเปลือย ซึ่งเป็นรูปแบบตุ๊กตาที่นิยมท�ากัน ในวัฒนธรรมทวาราวดี ในที่ราบลุ่มแม่น�้าภาคกลาง โดยเฉพาะในแหล่ง โบราณคดีจันเสน เป็นต้น14 ชิ้นส วนตุ กตำดินเผำเด็กชำยเปลือยพบในหลุม ขุดค น ทำงโบรำณคดี บริเวณหน ำศำลำกลำง จังหวัดล�ำพูน ที่มำ: ส�านักนายกรัฐมนตรี, คณะกรรมการช�าระ ประวัติศาสตร์ไทย, เมืองและแหล่งชุมชนโบราณ ล้านนา, 2539:197

ตุ กตำดินเผำชำยเปลือย หน ำ-หลัง พบที่ แหล งโบรำณคดีจันเสน จ.นครสวรรค ที่ ม ำ : มติ ช น, สั ง คมและวั ฒ นธรรม จันเสน,2539:114

3. กำรรับเทคนิคกำรตกแต งผิวภำชนะทีเ่ รียกว ำ Rouletted Decoration ซึง่ เป็นเทคนิคการท�าลวดลายด้วยการกดประทับด้วยซีฟ่ นั เฟ อง (Rouletted) ลงบนผิวภาชนะในขณะที่ยังเปียกอยู่ ท�าให้เกิดลวดลายกดเป็นร่องลึกเรียง เป็นแถวอย่างได้สัดส่วน เทคนิคดังกล่าวเป็นเทคนิคการตกแต่งภาชนะของ โรมันสมัยเฮลเลนิสติคที่แพร่หลายผ่านอินเดียเข้ามายังพม่าในสมัยพุกาม15 การท�าเทคนิคชนิดนีพ้ บมากในการท�าลวดลายบนคณโทขนาดใหญ่ที่ใช้สา� หรับ บรรจุอัฐิของวัฒนธรรมหริภุญไชย 32

เทคนิคการตกแต่งผิวภาชนะแบบ Rouletted Decoration ที่มา : โครงการศึกษาเครื่องปั้นดินเผา ภาควิชาประวัตศิ าสตร์ คณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

กล่าวได้วา่ การท�าเครือ่ งปัน้ ดินเผาของอาณาจักรหริภญ ุ ไชย มิได้จา� กัด อยู่เฉพาะการท�าภาชนะเครื่องใช้เท่านั้น แต่ยังได้มีการท�าเครื่องปั้นดินเผา ที่เกี่ยวเนื่องกับพุทธศาสนาในหลายรูปแบบ เช่น 1. ชิน้ ส วนประดับอำคำรและศำสนสถำน เช่น โบสถ์ วิหาร และองค์เจดีย์

ที่มา : โครงการศึกษาเครื่องปั้นดินเผา ภาควิชาประวัติศาสตร์ คณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

2. รูปเคำรพต ำงๆ ซึ่งมีทั้งพระพิมพ์ดินเผาในรูปแบบต่างๆ ที่พบอยู่ ทั่ ว ไปในเมื อ งที่ เ คยเป็ น เมื อ งบริ ว ารของอาณาจั ก รหริ ภุ ญ ไชย และ ประติมากรรมพระพุทธรูปประดับเจดีย์ 33

พระพิมพ ซุ มพุทธคยำ พบที่จังหวัดล�ำพูน ที่มำ : วรลัญจก์ บุณยสุรัตน์, “ปูนปั้นประดับสุวรรณ จังโกฏิเจดีย์” จากยุคน�้าแข็งไพลสโตซีนสู่สมัยล้านนา, 2550:63.

3. ภำชนะที่ใช ในพิธีกรรมต ำงๆ เช น 3.1 กุณฑีหรือหม อน�้ำมีพวย ซึ่งเป็นภาชนะบรรจุน�้าส�าหรับใช้ใน พิธีกรรม และใช้ในชีวิตประจ�าวันของชนชั้นสูง เชื่อว่าภาชนะรูปแบบนี้ได้รับ อิทธิพลมาจากอินเดีย

กุณฑีหรือหม อน�้ำมีพวย ที่ ม ำ : ผาสุ ข อิน ทราวุธ, อารยธรรมโบราณ ในจังหวัดล�าพูน, 2536.

3.2 ภาชนะบรรจุอัฐิ เท่าที่พบมี 2 รูปแบบคือ แบบที่ 1 เป็นคณโท มีลักษณะคล้ายหม้อก้นกลม คอยาวและปากผายเล็กน้อย แบบที่ 2 เป็นโกศ ดินเผา ลักษณะคล้ายหม้อทรงกระบอก มีฝาป ดเป็นยอดแหลม คณโทและ โกศดินเผา บางใบตกแต่งด้วยเทคนิค Rouletted decoration16 34

โกศดินเผำ ที่มำ :กรมศิลปากร โบราณวัตถุ และศิลปวัตถุ ในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติหริภุญไชย, 2548:131.

คณโทบรรจุอัฐิ ทีม่ ำ : โครงการศึกษาเครือ่ งปัน้ ดินเผา ภาควิชาประวัตศิ าสตร์ คณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

3.3 เชิงเทียน มีลักษณะคล้ายกับเชิงเทียนในสมัยปัจจุบัน แต่มีขนาด ใหญ่กว่าซึ่งผู้ช่วยศาสตราจารย์วรลัญจก์ บุณยสุรัตน์ ตั้งข้อสันนิษฐานว่า อาจจะเป็นพานดอกไม้ (ขันแก้วทัง้ สาม) ใช้สา� หรับใส่ดอกไม้ทชี่ าวบ้านน�ามา ไหว้พระ และอาจส่งอิทธิพลทางด้านรูปแบบมาจนถึงสมัยล้านนา17 และปัจจุบนั เนือ่ งจากยังพบภาชนะรูปแบบนีต้ ามวัดต่างๆ แต่สว่ นใหญ่เป็นเครือ่ งเขิน เชิงเทียน พบที่ทุ งกู ล ำน ทีม่ ำ : กรมศิลปากร โบราณวัตถุ และศิลป วัตถุในพิพธิ ภัณฑสถานแห่งชาติหริภญ ุ ไชย, 2548:133. 35

3.4 ตะคัน ภาชนะส�าหรับจุดไฟให้ความสว่างและบูชาสิ่งศักดิ์สิทธิ์ มักพบตามศาสนสถาน พบว่ารูปของตะคันยังคงนิยมท�ามาจนกระทั่งถึงสมัย ปัจจุบัน ซึ่งเรียกว่า ผางประทีป18 ตะคัน ที่มำ : โครงการศึกษาเครื่องปั้นดินเผา ภาควิชาประวัตศิ าสตร์ คณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

เครื่องปั้นดินเผาที่เกี่ยวเนื่องในพุทธศาสนาดังที่กล่าวมาแล้วนี้พบเป็น จ�านวนมาก กระจัดกระจายทั่วไปในเมืองต่างๆ ที่เป็นบริวารของอาณาจักร หริภุญไชยจากการพบเครื่องปั้นดินเผาในกลุ่มนี้เป็นจ�านวนมาก ท�าให้ทราบ ว่าชุมชนในเขตภูมภิ าคตอนบนได้เปลีย่ นแปลงแนวความเชือ่ มาเป็นการนับถือ พุ ท ธศาสนานิ ก ายเถรวาท และพั ฒ นาพิ ธี ก รรมการท� า ศพจากการฝั ง เครือ่ งปัน้ ดินเผาพร้อมกับเครือ่ งมือเครือ่ งใช้ลงไปในหลุมศพ มาเป็นการเผาศพและบรรจุอัฐิลงในโกศดินเผา รูปทรงกระบอกมีฝาป ด และรูปทรงคณโท แทน จากการส�ารวจของโครงการศึกษาเครือ่ งปัน้ ดินเผาภาคเหนือในปัจจุบนั ได้พบเครื่องปั้นดินเผาของอาณาจักรหริภุญไชยกระจัดกระจายอยู่โดยทั่วไป แต่ ไ ม่ พ บแหล่ ง เตาเผาของเครื่ อ งปั ้ น ดิ น เผากลุ ่ ม นี้ เ ลย สั น นิ ษ ฐานว่ า เครื่องปั้นดินเผากลุ่มนี้คงจะมิได้เผาในเตาเผา แต่เผากลางแจ้ง ด้วยการใช้ ไม้กั้นเป็นบริเวณเตาและรองพื้น จากนั้นน�าภาชนะวางเรียงให้เต็ม ใช้ไม้วาง และใช้ฟางสุม ปัจจุบันการเผากลางแจ้งแบบนี้ยังมีให้เห็นอยู่บ้างในการท�า ภาชนะดินเผาตามหมู่บ้านต่างๆ ในเขตภาคเหนือและภาคอีสาน

การเผาเครื่ อ งปั ้ น ดินเผากลางแจ้ง ที่บ้านกวน ต.หารแก้ ว อ.สั น ป่ า ตอง จ.เชียงใหม่

โครงการศึกษาเครื่องปั้นดินเผาจัดเครื่องปั้นดินเผากลุ่มนี้เป็น เครื่อง ปั้นดินเผาหริภุญไชยรุ่นแรก เพราะส่วนใหญ่พบในบริเวณเมืองที่เคยเป็น บริวารของอาณาจักรหริภุญไชยมาก่อน เครื่องป นดินเผำในสมัยอำณำจักรล ำนนำ สมัยอาณาจักรล้านนาเป็นยุครุ่งเรืองที่สุดของการท�าเครื่องปั้นดินเผา ในเขตภูมิภาคตอนบน จากการส�ารวจพื้นที่ในแถบนี้ได้พบเครื่องปั้นดินเผา ทัง้ ชนิดสมบูรณ์และเศษภาชนะกระจัดกระจายอยูท่ วั่ ไป ทัง้ เป็นของทีผ่ ลิตจาก กลุ่มเตาล้านนาและกลุ่มเตาภายนอกเช่นของกลุ่มเตาจีน พม่า เขมร และ สุโขทัย เป็นต้น ส�าหรับเครื่องปั้นดินเผาล้านนานั้นสามารถแบ่งออกเป็นสองกลุ่มใหญ่ คือ เครื่องปั้นดินเผาชนิดไม่เคลือบ และชนิดเคลือบ เครื่องป นดินเผำชนิดไม เคลือบ เครื่องปั้นดินเผาชนิดไม่เคลือบหมายถึง การปั้นดินเป็นรูปทรงตาม ต้องการ ท�าลวดลายหรือไม่ก็ ได้ แล้วน�าเข้าเตาเผาโดยไม่ชุบน�้าเคลือบ เครื่องปั้นดินเผากลุ่มนี้ประกอบด้วย เครื่องปั้นดินเผาหริภุญไชยรุ่นหลัง เครื่องปั้นดินเผาเชียงแสน และกลุ่มกล้องยาสูบ เป็นต้น เป็นที่น่าสังเกตว่า ในปัจจุบันยังไม่พบกลุ่มเตาเผาของเครื่องปั้นดินเผากลุ่มนี้ พบแต่เพียงเศษ 37

ภาชนะที่กระจัดกระจายอยู่โดยทั่วไป แต่อย่างไรก็ตามในกลุ่มเตาที่ผลิต เครือ่ งปัน้ ดินเผาชนิดเคลือบ ได้มกี ารผลิตเครือ่ งปัน้ ดินเผาชนิดไม่เคลือบด้วย เช่น ลูกตุ้มถ่วงแห แวดินเผา กระเบื้องมุงหลังคาและภาชนะขนาดเล็ก ที่สันนิษฐานว่าใช้ส�าหรับใส่เครื่องเซ่นสิ่งศักดิ์สิทธิ์ เป็นต้น เครื่องป นดินเผำหริภุญไชยรุ นหลัง ที่เรียกว่าเป็นกลุ่มหริภุญไชย รุ่นหลังเพราะส่วนใหญ่ในระยะแรก พบในบริเวณเมืองที่เคยเป็นอาณาจักร หริภุญไชยมาก่อน แต่สันนิษฐานว่ามิได้มีความต่อเนื่องกับกลุ่มหริภุญไชย รุน่ แรกแต่อย่างใด มีลกั ษณะคล้ายกับรุน่ แรกคือเป็นชนิดไม่เคลือบเหมือนกัน และมีรปู ทรงเดียวกันคือ นิยมท�าเป็นรูปทรงคณโท ซึง่ เป็นรูปทรงเดียวเท่านัน้ ที่พบในกลุ่มเครื่องปั้นดินเผาหริภุญไชยรุ่นหลัง แต่เข้าใจว่าประโยชน์ใช้สอย ต่างกันคือ คณโทในกลุ่มหริภุญไชยรุ่นแรกนิยมใช้เป็นโกศส�าหรับใส่กระดูก ผูต้ าย แต่คณโทในกลุม่ หริภญ ุ ไชยรุน่ หลังเข้าใจว่าใช้เป็นภาชนะใส่นา�้ เพราะ สามารถรักษาความเย็นไว้ได้นาน รวมทัง้ น่าจะใช้เป็นเครือ่ งเซ่นศพของชุมชน บนดอยด้วย เพราะจากการส�ารวจพืน้ ทีช่ ายแดนระหว่างไทยกับพม่าและจาก ค�าสัมภาษณ์ของกลุม่ นักขุดเครือ่ งปัน้ ดินเผาทีอ่ า� เภออมก อย จังหวัดเชียงใหม่ ได้พบเครื่องปั้นดินเผากลุ่มนี้ในหลุมฝังศพเป็นจ�านวนมาก

เครื่องป นดินเผำหริภุญไชยรุ นแรก เครื่องป นดินเผำหริภุญไชยรุ นหลัง ที่มา : โครงการศึกษาเครื่องปั้นดินเผา ภาควิชาประวัติศาสตร์ คณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ 38

ส�าหรับรูปลักษณ์ของภาชนะมีความแตกต่างกันอย่างสิ้นเชิง กล่าวคือ มีขนาดเล็กกว่าเนื้อภาชนะบาง เรียบ และประณีต มีการตกต่างลวดลาย ด้วยการเขียนสีแดงออกส้ม สีขาว และสีด�า บางใบท�าลวดลายด้วยการลงรัก ป ดทอง จากการส�ารวจของโครงการศึกษาเครื่องปั้นดินเผา ได้พบเครื่องปั้น ดินเผากลุ่มนี้ตามแหล่งโบราณคดีทั่วไปในภาคเหนือ โดยเฉพาะในเขต เทือกเขาสูงบริเวณชายแดนระหว่างไทยกับพม่า ในเขตต�าบลแม่ตื๋น อ�าเภอ อมก อย จังหวัดเชียงใหม่

เครื่องป นดินเผำหริภุญไชยรุ นหลัง พบที่ต�ำบลแม ตื๋น อ.อมก อย จ.เชียงใหม ที่มา : โครงการศึกษาเครื่องปั้นดินเผา ภาควิชาประวัติศาสตร์ คณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

เครือ่ งปัน้ ดินเผาเชียงแสน ทีเ่ รียกว่าเครือ่ งปัน้ ดินเผาเชียงแสน เพราะ พบมากในบริเวณริมฝั งแม่น�้าโขง ในเขตอ�าเภอเชียงแสน ของที่พบส่วนใหญ่ เป็นสีเทาไม่เคลือบ และเผาในอุณหภูมิสูงมาก จึงมีลักษณะค่อนข้างแกร่ง สันนิษฐานว่าเป็นเครื่องปั้นดินเผาที่ผลิตในแถบนี้ แต่ยังไม่พบเตาเผา หรือ อาจจะเป็นเครื่องปั้นดินเผาที่ท�ามาจากทางฝั งลาว

เครื่องป นดินเผำเชียงแสน พบที่ อ.เชียงแสน จ.เชียงใหม ที่มา : โครงการศึกษาเครื่องปั้นดินเผา ภาควิชาประวัติศาสตร์ คณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

กล อ งยำสู บ หรื อ ที่ ค นภาคเหนื อ เรี ย กกั น ว่ า กล อ งบู ย ำ เป็ น เครื่องปั้นดินเผาที่พบอยู่ทั่วไปในบริเวณเมืองที่เคยอยู่ภายใต้อาณาจักร ล้านนามาก่อน โดยเฉพาะในเขตอ�าเภอเชียงแสน มีขนาดและลวดลายที่ แตกต่างกัน Roxanna M. Brown สันนิษฐานว่ากล้องยาสูบบางชนิดผลิตขึ้น ที่เตาเผาเวียงจันทน์ แต่จากการเทียบเคียงพบว่า กล้องยาสูบที่พบในเขต ล้านนานั้น ส่วนใหญ่มีความแตกต่างไปจากของที่ผลิตในเวียงจันทน์ แต่ก็ยัง ไม่มหี ลักฐานว่าผลิตจากกลุม่ เตาใด เข้าใจว่ากล้องยาสูบนีค้ งจะท�าขึน้ ใช้ตงั้ แต่ ก่อนหน้าพุทธศตวรรษที่ 23 และใช้กันอย่างแพร่หลายมาก เพราะพบกล้อง ยาสูบในเรือ Vergulde Drake ซึง่ เป็นเรือของชาวดัชท์ทจี่ มอยูน่ อกฝัง ตะวันตก ของออสเตรเลีย เมื่อปี พ.ศ. 2202 มีลักษณะคล้ายคลึงกับกล้องยาสูบที่พบ เป็นจ�านวนมากในภาคเหนือ19

ที่มา : โครงการศึกษาเครื่องปั้นดินเผา ภาควิชาประวัติศาสตร์ คณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ 40

เครื่องป นดินเผำชนิดเคลือบ เครือ่ งปัน้ ดินเผาชนิดเคลือบนับเป็นกลุม่ ใหญ่ทสี่ ดุ ในอาณาจักรล้านนา จากการส� า รวจทางโบราณคดี จ นถึ ง ปั จ จุ บั น ได้ พ บซากเตาเผาของ เครื่องปั้นดินเผากลุ่มนี้กระจัดกระจายทั่วไปในเขตจังหวัดต่างๆ ทั้งใน เชียงใหม่ ล�าปาง เชียงราย พะเยา และน่าน เป็นต้น กลุ่มเตาเผาแต่ละแห่ง ที่พบล้วนประกอบไปด้วยเตาเผาเป็นจ�านวนมาก บางแห่งสร้างทับซ้อนกัน หลายครั้ง จากการพบกลุ่มเตาเป็นจ�านวนมากเหล่านี้เป็นหลักฐานที่แสดง ให้เห็นถึง การเป็นแหล่งผลิตขนาดใหญ่ และสามารถผลิตเครื่องปั้นดินเผา เป็นจ�านวนมาก จนมีลักษณะคล้ายเป็นอุตสาหกรรมขนาดใหญ่ กลุม่ เตาเหล่านีเ้ รียกชือ่ ตามชือ่ หมูบ่ า้ น ต�าบลทีก่ ลุม่ เตาเผานัน้ ๆ ตัง้ อยู่ กลุม่ เตาเผาทีค่ น้ พบแล้วในปัจจุบนั ประกอบด้วยกลุม่ เตาเวียงกาหลง กลุม่ เตา สันก�าแพง กลุ่มเตาสันทราย กลุ่มเตาพะเยา กลุ่มเตาพาน กลุ่มเตาเผาน่าน กลุ่มเตาเผาล�าปาง และกลุ่มเตาอินทขิล เป็นต้น กลุ มเตำเวียงกำหลง กลุ่มเตานี้ตั้งอยู่ ในบริเวณหมู่บ้านต่างๆ ในเขตอ�าเภอเวียงป่าเป้า จังหวัดเชียงราย และอ�าเภอวังเหนือ จังหวัดล�าปาง ตัง้ เรียงรายอยู่ในบริเวณ ริมฝัง แม่นา�้ ลาว และแม่นา�้ วัง รวมทัง้ แม่นา�้ สาขาต่างๆ จากอ�าเภอเวียงป่าเป้า จนถึงอ�าเภอแม่ขะจาน และจากบ้านทุ่งฮั้วข้ามไปถึงบ้านไผ่แม่พริก อ�าเภอ วังเหนือ มีเตาเผาประมาณ 200 เตา แบ่งออกเป็นกลุ่มเตาตามชื่อหมู่บ้าน ที่พบเช่น กลุ่มเตาสันมะเค็ด ทุ่งม่าน ป่าส้านสันกู่ ป่าดง ห้วยทราย วังเหนือ ป่าสาด ทุ่งฮั้ว และป่าเหมือด เป็นต้น ในจ�านวนเตาเผ่าเหล่านี้มีบางเตาที่ กรมศิลปากรได้ขุดแต่งแล้วคือ เตาวังเหนือและเตาห้วยทราย ส่วนใหญ่ ก่อด้วยดิน แต่ก็มีบ้างที่บางเตาก่อด้วยอิฐ เช่น บางเตาของกลุ่มเตาป่าส้าน และกลุ่มเตาห้วยทราย บางเตาท�าเป็นเตาคู่หันปล่องไฟเข้าหากัน เครือ่ งปัน้ ดินเผาเวียงกาหลงพบครัง้ แรกโดยพระยานครพระรามเมือ่ ปี พ.ศ. 2476 และได้เขียนเอกสารเกี่ยวกับเครื่องปั้นดินเผาเวียงกาหลงให้กับ 41

สยามสมาคมเมื่อปี พ.ศ. 2480 เครือ่ งปัน้ ดินเผาทีผ่ ลิตจากกลุม่ เตานีม้ คี ณ ุ ภาพดี และสวยงามมาก เนือ้ ภาชนะบาง แต่มีลักษณะเปราะ น�้าเคลือบส่วนใหญ่เป็นสีเซลาดอน ซึ่งมีสี แตกต่างกันจากสีเขียวเข้มไล่สอี อ่ นลงไปจนเป็นสีออกขาวคล้ายน�า้ นม (Milky Celadon) ใส เป็นมันวาว เนือ่ งจากดินและน�า้ Slip ที่ใช้เป็นดินสีขาวละเอียด ลวดลายมีทั้งชนิดขูดขีดใต้เคลือบ และเขียนสีด�าใต้เคลือบ ลวดลายที่มี ลักษณะเด่นคือ ลายพรรณพฤกษาหรือรูปกาก�าลังบิน สันนิษฐานว่าลวดลาย บางกลุม่ น่าจะคัดลอกมาจากลวดลายเครื่องปัน้ ดินเผาจีน เช่น ลายนก กิเลน และลายพรรณพฤกษา ชนิดเคลือบสีน�้าตาลมีอยู่บ้างแต่พบไม่มากนัก ที่มา : โครงการศึกษาเครื่องปั้นดินเผา ภาควิชาประวัตศิ าสตร์ คณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

รูปแบบของเครื่องปั้นดินเผาของกลุ่มเตานี้มีทั้งชนิดที่เป็น ภาชนะ เครือ่ งมือในการประกอบอาชีพ เช่น แวดินเผาและลูกตุม้ ถ่วงแห และเครือ่ ง มือเครื่องใช้ที่ประกอบในการท�าพิธีกรรมเช่น รูปตัวสัตว์และถ้วยชามขนาด เล็ก รวมทั้งของเล่นเช่น ตัวหมากรุก และกรงจิ้งหรีด เป็นต้น ที่มา : โครงการศึกษาเครื่องปั้นดินเผา ภาควิชาประวัตศิ าสตร์ คณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

กลุ มเตำสันก�ำแพง คุณไกรศรี นิมมานเหมินท์ เป็นผู้พบเตาเผาสันก�าแพงเมื่อประมาณ

พ.ศ. 2495 ซึ่งมีเตาเผาเป็นจ�านวนมากประมาณ 83 แห่ง ตั้งอยู่ในบริเวณ ต�าบลออนใต้ อ�าเภอสันก�าแพง จังหวัดเชียงใหม่ จากการส�ารวจของโครงการศึกษาเครือ่ งปัน้ ดินเผากลุม่ เตาสันก�าแพง ประกอบด้วยกลุ่มเตาเป็นจ�านวนมาก ตั้งอยู่ในหุบเขาตามริมห้วยเล็กๆ ซึ่ง เป็นสาขาของน�า้ แม่ผาแหน และล�าน�า้ แม่ออนในเขตบ้านป่าตึง ต�าบลออนใต้ อ�าเภอสันก�าแพง จากการส�ารวจของส�านักโบราณคดีที่ 8 ระบุว่า จาก วัดเชียงแสน วัดป่าตึงจนถึงห้วยแม่ลานมีเตาเผากระจัดกระจายอยู่ประมาณ 320 เตา20 จากการท�างานของโครงการศึกษาเครื่องปั้นดินเผาฯ ในระยะแรก ได้มีการแบ่งเครื่องปั้นดินเผาของกลุ่มเตาสันก�าแพงออกตามพื้นที่และล�าน�้า ที่กลุ่มเตานั้นๆ ตั้งอยู่ เช่น เตาวัดเชียงแสน เตาวัดป่าตึง เตากอบง เตาห้วย บวกป น เตาจ�าป่าบอน เตาต้นโชค เตาดอยโตน และเตาห้วยหม้อ21 แต่ใน ปัจจุบันทางรัฐบาลได้ท�าอ่างเก็บน�้าแม่ผาแหน ท�าให้น�้าท่วมบริเวณกลุ่มเตา เผาไปเกือบหมด เหลือเพียงประมาณ 2 แห่ง คือ บริเวณวัดเชียงแสน และ บริเวณรอบๆ อ่างเก็บน�้าแม่ผาแหน กรมศิลปากรได้ขดุ แต่งเตาเผาไว้ทวี่ ดั ป่าตึง และวัดเชียงแสนแห่งละ 1 เตา ส�าหรับเป็นตัวอย่างในการศึกษาโครงสร้างของเตา รูปแบบการวาง ภาชนะในเตาเผา และลักษณะของเครื่องปั้นดินเผาสันก�าแพง เป็นต้น แต่ จากการส�ารวจครั้งหลัง พบว่าเตาเผาที่วัดป่าตึงหายไปมีวิหารเข้ามาแทนที่ อย่างไรก็ตามทางวัดได้จัดตั้งพิพิธภัณฑ์แสดงเครื่องปั้นดินเผาที่ได้จากกลุ่ม เตานี้เพื่อเป็นแหล่งเรียนรู้ส�าหรับผู้ที่สนใจเข้ามาศึกษา ที่มา : โครงการศึกษาเครื่องปั้นดินเผา ภาควิชาประวัตศิ าสตร์ คณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

เมื่อดูเผินๆ แล้วผลิตภัณฑ์จากกลุ่มเตานี้มีลักษณะคล้ายคลึงกับ ผลิตภัณฑ์จากกลุ่มเตาเวียงกาหลง ทั้งรูปแบบ สี ขนาด และลวดลาย แต่หากพิจารณาโดยละเอียดแล้วพบว่าลักษณะเนื้อวัสดุของผลิตภัณฑ์ มีความแตกต่างกันมาก กล่าวคือผลิตภัณฑ์จากกลุม่ เตานีท้ า� จากดินเหนียวสีดา� เนื้อภาชนะหนาและหยาบกว่า เนื่องจากท�าจากดินเหนียวสีด�า การเคลือบ ภาชนะประเภทจาน ถ้วย และชาม ส่วนใหญ่เคลือบหนาเฉพาะภายใน ด้านนอก น�า้ เคลือบบางใส จนบางครัง้ เห็นเนือ้ ดินสีดา� ลวดลายมีทงั้ ลายขูดขีดใต้เคลือบ และวาดลวดลายใต้เคลือบสีด�า (Underglaze black) ลวดลายที่มีลักษณะ เฉพาะของกลุม่ เตานีค้ อื การวาดลวดลายปลาคูบ่ ริเวณกึง่ กลางจาน และชาม ด้านใน เครื่องปั้นดินเผาสันก�าแพงมีทั้งชนิดสี Celadon และชนิดสีน�้าตาล รูปแบบภาชนะที่เป็นลักษณะเด่นของกลุ่มเตานี้คือการท�าภาชนะสองสี ซึ่ง ส่วนใหญ่เป็นภาชนะประเภทไหขนาดใหญ่ บริเวณคอ เคลือบสีเขียว และ บริเวณตัวเป็นสีน�้าตาล กลุ มเตำสันทรำย กลุ่มเตาสันทราย ตั้งอยู่ ใน อ�าเภอสัน ทราย จังหวัดเชียงใหม่ ประกอบด้วยกลุ่มเตาสามกลุ่มคือ กลุ่มเตาบ้านป่าไผ่22 กลุ่มเตาวัดแม่เตาไห และกลุม่ เตาห้วยหมาเหลียว กลุ ่ ม เตาบ้ า นป่ า ไผ่ แ ละกลุ ่ ม เตา ห้ ว ยหมาเหลี ย ว ส� า รวจพบโดย ที่มา : โครงการศึกษาเครื่องปั้นดินเผา คุณไกรสีห์ นิมมานเหมินท์ ปัจจุบัน ภาควิชาประวัตศิ าสตร์ คณะมนุษยศาสตร์ กลุม่ เตาสันทราย ถูกท�าลายลงเกือบ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ หมดจนไม่เหลือให้ได้ศกึ ษาอีกต่อไป 44

ผลิตภัณฑ์จากกลุ่มเตานี้ ส่วนใหญ่เป็นไหสีน�้าตาล เนื้อแกร่ง น�้าเคลือบสีไม่ สม�่าเสมอ ท�าลวดลายโดยการขูดขีดรอบคอและบ่าไห เป็นลวดลายหยักบ้าง เป็นเส้นนอนซ้อนกันบ้าง รูปแบบไหที่เป็นลักษณะเด่นของกลุ่มเตานี้คือ ไห ปากกว้าง คอสั้น ก้นสอบลง ส�าหรับผลิตภัณฑ์ชนิด celadon มีพบบ้าง แต่ ไม่มากนัก กลุ มเตำพำน กลุ่มเตาพาน ตั้งอยู่ในบริเวณบ้านใหม่หนองผักจิก (เป็นหมู่บ้านใหม่ ที่แยกมาจากบ้านหนองผักจิก) ต�าบลห้วยทรายขาว อ�าเภอพาน จังหวัด เชียงราย แต่เดิมเรียก เตาโป่งแดง เพราะอยู่ติดกับทุ่งนาของบ้านโป่งแดง ชาวบ้านเรียกบริเวณที่ตั้งของกลุ่มเตาว่า สันกู่ เพราะกลุ่มเตาเผาตั้งอยู่ รอบเนินเล็กๆ บนยอดเนินมีกู่หรือเจดีย์ตั้งอยู่คล้ายกับเป็น Land mark ของ กลุ่มเตาแห่งนี้ ปัจจุบันเจดีย์ได้พังทลายลงเกือบหมดบริเวณใกล้กลุ่มเตา มีคลองชลประทานแม่คาวผ่าน แต่ชาวบ้านบอกว่าเป็นคลองที่ขุดขึ้นใหม่ ใกล้ๆ กับกลุ่มเตาเป็นดอยสามม่อน ปัจจุบันเรียกดอยพลับพลา มีล�าห้วย เล็กๆ ไหลผ่าน จากการส�ารวจพบว่ากลุ่มเตาแบ่งเป็น 2 กลุ่มใหญ่คือ กลุ่มเตา ในบริเวณสวนล�าไย และกลุ่มเตาในทุ่งนาในบริเวณใกล้เคียงกัน สภาพเตา ของในกลุ่มทุ่งนานั้นถูกท�าลายเกือบหมด เหลือแต่เพียงกี๋และผนังเตา ที่มี น�้าเคลือบติดอยู่ แสดงให้เห็นว่าบริเวณนี้เคยเป็นที่ตั้งของเตาเผา ส่วนกลุ่มเตาในเขตสวนล�าไยนั้น นายกอง แสนทอง22 กล่าวว่า กรมศิลปากรได้ขึ้นทะเบียนกลุ่มเตาในเขตสวนล�าไยแล้ว23 ชาวบ้านสามารถ มาท�ากินได้ แต่ไม่มีกรรมสิทธิ์ในที่ดิน กลุม่ เตาพานเป็นกลุม่ เตาขนาดใหญ่ ประกอบด้วยเตามากกว่า 40 เตา กระจัดกระจายอยู่ ในเขตทุ่งนาเป็น บริเวณกว้าง บางเตาซ้อนทับกันอยู่ ส่วนใหญ่ถูกท�าลายลง เนื่องจากธรรมชาติบ้าง และการไถกลบเพื่อท�าไร่ ท�านาของชาวบ้านบ้าง เตาเผาของกลุม่ เตานีม้ ลี กั ษณะพิเศษกว่ากลุม่ เตาอืน่ ๆ 45

ในล้านนาคือ เป็นกลุ่มเตาที่ก่อด้วยอิฐและมีขนาดใหญ่มากคือยาวประมาณ 5-6 เมตร และที่น่าสนใจคือ เตาเผาบางแห่งมีผนังเตา 2 ชั้น ซึ่งเป็นการเพิ่ม ความร้อนในเตา และท�าให้ร้อนนานมากขึ้น บางเตาหันเตาชนกันเพื่อใช้ ปล่องไฟระบายความร้อนเดียวกัน เมื่อประมาณ พ.ศ. 2516 ส�านักงานโบราณคดีที่ 8 (หน่วยศิลปากร ที่ 4 ในสมัยนั้น) ได้ขุดแต่งกลุ่มเตาเผาพาน (ซึ่งปัจจุบันยังพบร่องรอยอยู่) พร้อมกับได้นา� เตาเผาเตาหนึง่ มาจัดเป็นพิพธิ ภัณฑ์กลางแจ้งทีพ่ พิ ธิ ภัณฑสถาน แห่งชาติ จังหวัดเชียงใหม่ เพื่อแสดงให้เห็นโครงสร้างเตา การวางภาชนะใน เตาเผา รูปแบบของกี๋ และผลิตภัณฑ์ของกลุ่มเตาพาน ผลิตภัณฑ์จากกลุม่ เตาพานมีเพียงชนิดเดียวคือ ชนิด celadon บางใบ ท�าลวดลายด้วยการขูดขีดใต้เคลือบเป็นเส้นมีทงั้ เส้นตรง เฉียง และแนวนอน ซ้อนกัน รอบคอและบ่าภาชนะ บางครั้งขูดขีดเป็นรูปดอกไม้ เช่น ดอกบัว เป็นต้น ผลิตภัณฑ์ของกลุม่ เตาพานจะมีความแตกต่างกับผลิตภัณฑ์จากกลุม่ เตาอืน่ ๆ ในล้านนา แต่มลี กั ษณะคล้ายกับเครือ่ งปัน้ ดินเผาชนิด celadon ของ กลุม่ เตาเกาะน้อย อ�าเภอศรีสชั นาลัย จังหวัดสุโขทัย กล่าวคือมีความประณีต ทั้งเนื้อภาชนะและการเคลือบ เนื้อดินที่ใช้เป็นดินขาวเนื้อละเอียด ตัวภาชนะ หนา หนัก น�้าเคลือบหนาเรียบ ใสเป็นมันวาว และแตกกรานทั่วทั้งภาชนะ ที่มา : โครงการศึกษาเครื่องปั้นดินเผา ภาควิชาประวัตศิ าสตร์ คณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

นอกจากภาชนะแล้วยังนิยมท�าเครือ่ งปัน้ ดินเผาชนิดต่างๆ เช่น แวดินเผา ลูกตุ้มถ่วงแห รูปตัวสัตว์ เช่น วัว ควาย และช้าง รวมทั้งกระเบื้องมุงหลังคา ซึง่ ชิน้ ทีพ่ บเป็นชนิดเคลือบ จากการส�ารวจจนถึงปัจจุบนั ยังไม่เคยพบกระเบือ้ ง 46

มุงหลังคาชนิดเคลือบในกลุ่มเตาล้านนาอื่นๆ เลย รูปทรงที่นิยมและท�าอย่าง แพร่หลายคือ ตุ๊กตารูปช้างที่ท�าเครื่องหลังเป็นทรงพาน ซึ่งถือว่าเป็นรูปทรง เฉพาะของกลุ่มเตาพาน และตะเกียงน�้ามันชนิดมีแกนเป็นแท่งยาวที่ปลาย เจาะรูสันนิษฐานว่าใช้ส�าหรับแขวน กลุ มเตำพะเยำ กลุ่มเตาพะเยาตั้งอยู่ในต�าบลแม่กา อ�าเภอเมือง จังหวัดพะเยา เป็น กลุม่ เตาขนาดใหญ่ ปัจจุบนั กลุม่ เตานีถ้ กู แยกออกเป็น 2 ส่วน โดยมีทางหลวง สายพะเยา-ล�าปางผ่านกลาง ฟากหนึ่งเป็นกลุ่มเตาแม่กาโทกหวาก อีกฟาก เป็นกลุ่มเตาเวียงบัว และกลุ่มเตาม่อนออม กลุม เตำโทกหวำก เป็นกลุม่ เตาแรก ของกลุม่ เตาพะเยาทีส่ า� รวจพบตัง้ อยู่ใกล้ๆ บริเวณเมรุเผาศพ ด้านหลังเป็นเนินดิน ไม่ปรากฏเตาเผาพบเฉพาะเครื่องปั้นดินเผา กี๋ และผนังเตาที่แสดงให้เห็นว่า บริเวณนี้เคยเป็นที่ตั้งของเตาเผามาก่อน เศษภาชนะของกลุ่มเตานี้ส่วนใหญ่เป็น สีนา�้ ตาลเนือ้ แกร่ง และท�าลวดลายด้วยการ ขุดน�้า Slip ออก กลุ มเตำเวียงบัว ตั้งอยู่ ในบริเวณ บ้านเวียงบัว29 จากการส�ารวจพบว่า มีกลุ่มเตาเป็นจ�านวนมาก เมื่อเดือน มีนาคม พ.ศ. 2548 ได้มกี ารขุดแต่งกลุม่ เตาเวียงบัวแล้ว 2 แห่งคือ ในบริเวณ บ้านของ นายบุญธรรม เครือวัลย์ และในพืน้ ทีส่ วนของ นายจัน และนางแพร เฉพาะธรรม กลุ มเตำม อนออม ตั้งอยู่นอกคูน�้าคันดินเมืองโบราณเวียงบัว ไม่พบ 47

กลุม่ เตาในบริเวณนี ้ พบแต่เศษภาชนะดินเผากระจัดกระจายทัว่ ไปในบริเวณ เชิงดอยม่อนออม ซึ่งเป็นเนินเขาเตี้ยๆ ผลิตภัณฑ์จากกลุ่มเตาพะเยามีทั้งชนิด celadon สีน�้าตาล (แต่มีน้อย มาก) และชนิดไม่เคลือบชนิดสีน�้าตาลและไม่เคลือบ เนื้อภาชนะบาง และ แกร่ง การเคลือบภาชนะประเภทจานชามของกลุ่มเตานี้จะมีลักษณะคล้าย กับของกลุ่มเตาสันก�าแพงคือ ด้านในเคลือบหนา ด้านนอกเคลือบบางใสจนเห็นเนื้อดินสีด�า เทคนิค การท�าลวดลายที่นับเป็นลักษณะเด่นของกลุ่มเตานี้คือ 1. ลายกดประทับรูปสัตว ชนิดต างๆ บนกึ่งกลางด้านในของภาชนะ ประเภทจาน ชาม เช่น ลายปลาคู่ ช้าง ม้า และสิงห์ เป็นต้น

ลำยประทับรูปสิงห และตรำประทับรูปปลำ ที่มำ: เตาเวียงบัว อ.เมือง จ.พะเยา

2. กำรท�ำลวดลำยบนภำชนะประเภทไห ด วยกำรขุดน�้ำ Slip30 เป็น ลวดลายต่างๆ เช่น ขุดเป็นร่องลึกกว้างประมาณ 0.3-0.5 เซนติเมตร ซ้อนกัน ลายสามเหลี่ยม ลายหยักรูปฟันปลา และลายลูกคลื่น ลวดลาย เหล่านีส้ ว่ นใหญ่เป็นลวดลายแนวนอนรอบบ่าภาชนะ การขุดน�า้ Slip ออก ท�า ให้บริเวณลวดลายเป็นสีด�าหรือสีน�้าตาลซึ่งเป็นสีของเนื้อดิน สลับกับสีขาว ของน�้า Slip 48

กลุ มเตำล�ำปำง ในบริเวณจังหวัดล�าปาง มีกลุ่มเตาเผาหลายแห่ง แต่ที่ได้ส�ารวจแล้ว คือ กลุม่ เตาทุง่ เตาไห ใกล้กบั วัดเจดียซ์ าว ต�าบลต้นธงชัย อ�าเภอเมือง จังหวัด ล�าปาง ผลิตภัณฑ์จากกลุ่มเตานี้มีคุณภาพต�่ากว่ากลุ่มเตาอื่นในล้านนาคือ ตัวผลิตภัณฑ์มสี เี ดียวคือ สีนา�้ ตาลเข้มจนเกือบด�า เนือ้ ภาชนะหนา หยาบ และ ขรุขระ น�้าเคลือบไม่ประณีต หยดเป็นทาง บางตอนหนา บางตอนบาง ผลิตภัณฑ์ที่นับเป็นลักษณะเด่นของกลุ่มเตานี้คือ รูปตัวสัตว์นานาชนิด เช่น นก ช้าง และที่พบมากที่สุดคือ วัวมีโหนกสูงผิดปกติ เขายาว ที่จมูกเจาะรู คล้ายเป็นรูส�าหรับร้อยเชือก เป็นต้น ที่มา : โครงการศึกษาเครื่องปั้นดินเผา ภาควิชาประวัตศิ าสตร์ คณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

กลุ มเตำน ำน กลุม่ เตาน่าน ตัง้ อยู่ในเขตปกครอง ต�าบลสวก อ�าเภอเมือง จังหวัดน่าน 49

จากการส�ารวจจนถึง ณ ปัจจุบัน (พ.ศ. 2549) พบว่า เป็นกลุ่มเตาขนาดใหญ่ ประกอบด้วยกลุม่ เตาย่อยๆ คือ กลุม่ เตาดอยเฟีย้ งหม้อ กลุม่ เตาดงปูฮ่ อ่ และ กลุ่มเตาบ้านหนองโต้ม ผลิตภัณฑ์ของแต่ละกลุ่มเตามีลักษณะคล้ายกันคือ มีทั้งชนิด celadon สีน�้าตาล และไม่เคลือบ เนื้อภาชนะค่อนข้างหยาบ ลักษณะการเคลือบชนิด celadon จะมีลักษณะหลากหลาย เช่น บางกลุ่ม เคลือบคล้ายๆ กับกลุม่ เตาพะเยาและกลุม่ เตาสันก�าแพงคือ ด้านในเคลือบหนา ด้านนอกเคลือบบาง บางกลุ่มน�้าเคลือบสีออกขาวนวล น�้าเคลือบหนาแต่ ไม่สม�า่ เสมอ บางตอนหนา บางตอนบางจนเห็นเนือ้ ดินสีดา� ตามรอยการขึน้ รูป ภาชนะ บางกลุ่มเนื้อภาชนะเป็นสีแดงคล้ายกับเผาไม่สุก ที่มา : โครงการศึกษาเครื่องปั้นดินเผา ภาควิชาประวัตศิ าสตร์ คณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

กลุ มเตำอินทขิล กลุ่มเตานี้ตั้งอยู่ในเขตบ้านสันป่าตอง ต�าบลอินทขิล อ�าเภอแม่แตง จังหวัดเชียงใหม่ เป็นกลุ่มเตาที่พบล่าสุดคือ พบเมื่อประมาณปี พ.ศ. 2537 ได้มีการขุดแต่งทางโบราณคดี ในระหว่างเดือนพฤศจิกายน และธันวาคม พ.ศ. 2539 การขุ ด ค้ น ทางโบราณคดี ค รั้ ง นี้ เ ป็ น ความร่ ว มมื อ ระหว่ า ง ฝ่ายวิชาการ ส�านักงานโบราณคดี และพิพธิ ภัณฑสถานแห่งชาติท ี่ 6 เชียงใหม่ กรมศิลปากร และโครงการวิจัยเครื่องถ้วยล้านนา สถาบันไทยคดีศึกษา มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ โดยมีรองศาสตราจารย์สมุ ติ ร ป ตพิ ฒ ั น์ ผูอ้ า� นวยการ สถาบัน เป็นประธานคณะกรรมการและฝ่ายวิชาการ นายสายัณห์ ไพรชาญจิตร์ นั กโบราณคดี 7 ว. หั ว หน้ า ฝ่ า ยวิ ช าการ ส� า นั ก งานโบราณคดี แ ละ พิพธิ ภัณฑสถานแห่งชาติท ี่ 6 เชียงใหม่ เป็นผูร้ บั ผิดชอบการด�าเนินงานส�ารวจ 50

ขุดค้นศึกษาทางโบราณคดี และ Dr. Mike Barbetti ผูอ้ า� นวยการห้องปฏิบตั กิ าร ก�าหนดอายุด้วยวิธีวิทยาศาสตร์ มหาวิทยาลัยซิดนีย์ ประเทศออสเตรเลีย เป็นผู้ศึกษาวิเคราะห์และก�าหนดอายุด้วยวิธีวิทยาศาสตร์ เดิมกลุม่ เตาอินทขิลตัง้ อยู่ในบ้านของนายดวงดี ใจทะนง บ้านสันป่าตอง เลขที ่ 81 หมู ่ 11 ต�าบลอินทขิล อ�าเภอแม่แตง จังหวัดเชียงใหม่ ต่อมาองค์การ บริหารส่วนต�าบลได้ซอื้ ทีด่ นิ บริเวณ นี้ และสร้างอาคารคลุมกลุ่มเตา เพื่ อใช้ เป็ น แหล่งศึก ษา และให้ ความรู้แก่ผู้คนทั่วไป ผลิตภัณฑ์ที่ผลิตจากกลุ่ม เตานี้ มีทั้งชนิด celadon และสี น�้าตาล รูปทรงมีความหลากหลาย คือ มีทั้ง จาน ชาม และไห เหมือนกับกลุ่มเตาอื่นๆ การผลิตจานและชาม ก็มหี ลายรูปแบบ เช่น ชนิดเคลือบน�า้ เคลือบหนาทัง้ 2 ด้าน และเคลือบด้านนอก บางใส ด้านในน�้าเคลือบหนา เหมือนกับกลุ่มเตาสันก�าแพง และกลุ่มพะเยา เป็นต้น

ที่มา : เทศบาลต�าบลอินทขิล อ.แม่แตง จ.เชียงใหม่

เครื่องป นดินเผำสุโขทัย เครือ่ งปัน้ ดินเผาสุโขทัยมีแหล่งผลิตใหญ่อยู ่ 2 แห่งคือ ทีส่ โุ ขทัยเมืองเก่า และเมืองศรีสัชนาลัยหรือเมืองสวรรคโลกเก่า 51

1. กลุม เตำสุโขทัยเมืองเก ำ ต�าบลเมืองเก่า อ�าเภอเมือง จังหวัดสุโขทัย กลุ่มเตาตั้งอยู่นอกก�าแพงเมืองทางทิศเหนือ ตั้งเรียงรายเป็นกลุ่มๆ ยาวไป ตามล�าน�้าโจนตรงกันข้ามวัดพระ พายหลวง จากการส�ารวจพบว่ามี เตาเผาตั้งเรียงรายอยู่ประมาณ 52 เตา กลุ่มเตาสุโขทัยเมืองเก่า มี เนื้ อ ที่ ตั้ ง เตาประมาณ 5,000 ตารางเมตร เป็ น เตาอิ ฐ ก่ อ บน เนินดินที่ถมสูงขึ้นมา บางแห่งเป็นโคกเนินดินขนาดใหญ่31 2. กลุ มเตำเมืองศรีสัชนำลัยหรือเมืองสวรรคโลกเก ำ ต�าบลหนองอ้อ อ�าเภอศรีสชั นาลัย จังหวัดสุโขทัย32 เป็นแหล่งผลิตเครือ่ งขนาดใหญ่และส�าคัญ ที่สุดของเครื่องปั้นดินเผาสุโขทัย กลุ่มเตาเผาตั้งเรียงรายอยู่บริเวณสองฝั ง แม่นา�้ ยม แหล่งเตาเผาแบ่งออกเป็น 3 กลุม่ ใหญ่ โดยเรียกชือ่ ตามชือ่ หมูบ่ า้ น ที่ตั้งเตาเผาในปัจจุบันต่อไปนี้ 2.1 กลุ มเตำป ำยำง ตั้งอยู่ห่างจากประตูเตาหม้อไปทางทิศเหนือ ของแก่งหลวงประมาณ 500 เมตร ในบริเวณหมู่บ้านป่ายางเป็นเตาก่อด้วย อิฐ เท่าที่ส�ารวจพบแล้วมีประมาณ 21 เตา กินเนื้อที่ประมาณ 500 ตาราง เมตร แบ่งเป็น 2 กลุ่มเตาย่อยคือ แผนที่แสดงที่ตั้งของแหล งเตำเผำในอ�ำเภอ ศรีสัชนำลัย ที่มำ: กฤษฎา พิณศรี และคณะ, เครื่องถ้วย สุโขทัย: พัฒนาการของเครื่องถ้วยไทย, 2553; 20.

2.1.1 กลุ มเตำยักษ มีประมาณ 15 เตา ที่เรียกว่าเตายักษ์ เพราะได้พบชิ้นส่วนของเป็นครั้งแรก ชาวบ้านในท้องถิ่นจึงเรียกเตาที่พบนี้ ตามชือ่ ชิน้ ส่วนดังกล่าว จริงๆ แล้วกลุม่ เตายักษ์นมี้ ไิ ด้ผลิตเพียงรูปยักษ์เท่านัน้ แต่ยังท�าผลิตภัณฑ์ชนิดอื่นด้วย เพียงแต่กลุ่มเตานี้อาจจะนิยมผลิตรูปยักษ์ เป็นส่วนใหญ่ และที่เรียกเช่นนี้ก็เพื่อให้ง่ายแก่การก�าหนดเรียกกลุ่มเตาที่อยู่ บริเวณนั้น รูปยักษ ประดับสถำป ตยกรรม ที่มำ:โอสถสภา (เต๊กเฮงหยู), เครื่ อ งถ้ ว ยในเอเชี ย อาคเนย์ ระหว่ า งพุ ท ธศตวรรษที่ 1522,หน้า150

2.1.2 กลุ มเตำตุ กตำ ตั้งอยู่ห่างจากกลุ่มเตายักษ์ไปทางทิศ เหนือประมาณ 500 เมตร บริเวณหน้าโรงเรียนบ้านป่ายาง มีอยู่ประมาณ 6 เตา ที่ ไ ด้ ชื่ อ เช่ น นี้ เ พราะได้ พ บชิ้ น ส่ ว นของตุ ๊ ก ตารู ป บุ ค คลและรู ป สั ต ว์ เป็นจ�านวนมากในเตาเผาเหล่านี้

ตุ กตำหญิงชรำ และตุ กตำมวยปล�้ำ ตุ กตำประดับสถำป ตยกรรม ที่มา:โอสถสภา (เต๊กเฮงหยู), เครื่องถ้วยในเอเชียอาคเนย์ระหว่างพุทธศตวรรษที่ 15-22,หน้า 156 และ 169. 53

2.1.3 กลุม เตำบ ำนเกำะน อย ตัง้ อยูห่ า่ งจากกลุม่ เตาบ้านป่ายาง ขึ้นไปทางเหนือประมาณ 4.5 กิโลเมตร บริเวณหมู่บ้านเกาะน้อย มีทั้งเตา ที่สร้างด้วยดินและสร้างด้วยอิฐ บางเตาสร้างบนเนินดิน บางเตาขุดเข้าไปใน พื้นดิน จากการส�ารวจพบว่ามีเตาเผาเป็นจ�านวนมากตั้งเรียงรายอยู่ทางฝั ง ตะวันตกของล�าน�้ายมเป็นแนวยาวประมาณ 1.5 กิโลเมตร กว้างประมาณ 250 เมตร

กลุ มเตำบ ำนเกำะน อย หมำยเลข 61

2.2 กลุม เตำวัดดอนลำน อยูบ่ ริเวณใกล้เคียงกับกลุม่ เตาบ้านเกาะน้อย เยื้องไปทางทิศตะวันออกห่างจากล�าน�้ายมประมาณ 1.5 กิโลเมตร จาก การส�ารวจได้พบเตาเผาจ�านวนไม่น้อย กำรจ�ำแนกประเภทของเครื่องป นดินเผำสุโขทัย 1. ประเภทไม เคลือบ ส่วนใหญ่เป็นเครื่องปั้นดินเผาเนื้อแกร่ง สีของ เนื้อดินมีตั้งแต่สีน�้าตาลแกมแดง สีเทาถึงสีเทาเข้ม นิยมตกแต่งด้วยการขูด ขีดและการปั้นแปะ รูปทรงที่ผลิตมักเป็นไห ครก และแจกัน ที่มา: กฤษฎา พิณศรี และคณะ, เครื่องถ้วย สุโขทัย: พัฒนาการของเครือ่ งถ้วยไทย, 2553:110.

2. ประเภทเคลือบสีนำ�้ ตำล มีตงั้ แต่สนี า�้ ตาลอ่อนจนถึงสีนา�้ ตาลเข้มจน ด�า รูปทรงที่ผลิตได้แก่ กระปุก จาน พาน ขวด ไห โถ ตุ๊กตารูปคนและสัตว์ ตลอดจนเครื่องประดับสถาปัตยกรรม เป็นต้น

ที่มา: กฤษฎา พิณศรี และคณะ, เครื่องถ้วย สุโขทัย: พัฒนาการของ เครื่องถ้วยไทย, 2553: 137.

3. ประเภทเคลือบขำว หากเป็นเครื่องปั้นดินเผาในกลุ่มเตาสุโขทัย เมืองเก่า จะทารองพื้นด้วยน�้าดินสีขาวก่อน หลังจากนั้นจึงเคลือบทับอีกชั้น แต่ถา้ เป็นผลิตภัณฑ์จากกลุม่ เตาศรีสชั นาลัยจะเคลือบน�า้ เคลือบเลย ไม่มกี าร รองพืน้ เพราะเนือ้ ดินกลุม่ เตานีเ้ นือ้ ละเอียดกว่า รูปทรงทีน่ ยิ มผลิตคือ กระปุก โถ กระโถน กุณฑี แจกันและเครื่องประดับสถาปัตยกรรม ทีม่ า: กฤษฎา พิณศรี และคณะ, เครื่องถ้วยสุโขทัย: พัฒนาการ ของเครื่องถ้วยไทย, 255: 135136.

ที่มา:โอสถสภา (เต๊กเฮงหยู), เครื่องถ้วย ในเอเชียอาคเนย์ระหว่างพุทธศตวรรษที่ 15-22, หน้า 151.

4. ประเภทเคลือบเขียว เครื่องปั้นดินเผากลุ่มเตานี้จัดว่าสวยงามที่สุด ผลิตเฉพาะที่เตาศรีสัชนาลัยเท่านั้น มีระดับสีต่างๆ กัน เช่น สีเขียวมะกอก สีเขียวไข่กา สีฟ้าอ่อน และสีน�้าทะเล เป็นต้น นิยมตกแต่งลวดลายด้วยการ ขูดขีด และแกะสลัก เช่น ลายดอกไม้ ลายก้านขด ลายคลื่น ลายเรขาคณิต เป็นต้น รูปทรงของเครื่องปั้นดินเผากลุ่มนี้มีความหลากหลาย เช่น จาน ชาม ถ้วย ตลับ กระปุก พาน กุณฑี โคมไฟ โถ ไห ตุก๊ ตารูปคนและสัตว์ ตลอดจน เครื่องประดับสถาปัตยกรรม เป็นต้น

ที่มา:โอสถสภา (เต๊กเฮงหยู), เครื่องถ้วยในเอเชียอาคเนย์ระหว่างพุทธศตวรรษที่ 15-22, หน้า 167-171.

5. ประเภทเคลือบสองสี เครื่องปั้นดินเผากลุ่มนี้ผลิตเฉพาะที่กลุ่มเตา ศรีสัชนาลัย น�้าเคลือบมี 2 สี คือ สีขาวกับสีน�้าตาล ตกแต่งลวดลายด้วยการ ใช้เครื่องมือปลายแหลมขูดขีดเป็นลวดลายลงบนเนื้อวัสดุ แล้วใช้น�้าเคลือบ ทัง้ สองสีตกแต่งตามลวดลาย บางครัง้ อาจใช้วธิ แี ต้มเป็นจุดสีนา�้ ตาล โดยเฉพาะ พวกกระปุกขนาดเล็ก รูปทรงที่ผลิตส่วนใหญ่เป็น ตลับ กระปุก กุณฑี ตุ๊กตา รูปคนและสัตว์ ตลอดจนเครื่องประดับและสถาปัตยกรรม เป็นต้น 56

หัวมกรประดับสถำป ตยกรรม ทีม่ า: กฤษฎา พิณศรี และคณะ, เครื่องถ้วยสุโขทัย: พัฒนาการ ของเครื่องถ้วยไทย, 2553; 43144.

6. ประเภทเขียนลำยสีด�ำใต เคลือบ เครื่องปั้นดินเผากลุ่มนี้ผลิตทั้งใน กลุ่มเตาสุโขทัยเมืองเก่าและกลุ่มเตาศรีสัชนาลัย ท�าลวดลายด้วยการเขียน สีด�า มีทั้งลายพรรณพฤกษาและรูปสัตว์ เช่น ปลา เป็นต้น รูปทรงที่ผลิต มักจะเป็น จาน ชาม กุณฑี ตลับ พานโถ กระปุก ตุก๊ ตารูปคนและสัตว์ เป็นต้น จำน/ชำม ลำดลำยปลำ ชนิด เขียนลำยใต เคลือบสีดำ� ที่มำ:โอสถสภา (เต๊กเฮงหยู), เครื่องถ้วยในเอเชียอาคเนย์ ระหว่างพุทธศตวรรษที ่ 15-22, หน้า 171

รูปแบบของเครื่องป นดินเผำ เนื่องจากเครื่องปั้นดินเผาเป็นเครื่องมือเครื่องใช้ที่ท�าจากดิน ฉะนั้น จึงมีรูปแบบที่แตกต่างกันออกไป ขึ้นอยู่กับจุดประสงค์ในการใช้ การคิด สร้างสรรค์ การฝ กฝน และความช�านาญของผูผ้ ลิต จากการทีเ่ ครือ่ งปัน้ ดินเผา ผลิตเป็นรูปทรงทีแ่ ตกต่าง และมีความหลากหลายมากนีเ้ อง จึงท�าให้สามารถ จ�าแนกได้ตามประเภทต่างๆ ดังนี้ เครือ่ งใช ไม สอยทีใ่ ช ในชีวติ ประจ�ำวัน เช่น ภาชนะต่างๆ ประเภท จาน ชาม หม้อ ไห และกาน�า้ เป็นต้น ในยุคทีม่ นุษย์ยงั มีประเพณีฝงั ศพนัน้ สิง่ ของ เหล่านี้จะถูกฝังลงไปพร้อมกับร่างผู้ตายด้วย 57

หลุมฝังศพที่บ้านหนองราชวัตร จ.สุพรรณบุรี

เครื่องป นดินเผำที่บอกเล ำถึงกำรประกอบอำชีพ เช่น แวดินเผาที่ใช้ ในการปั นฝ้ายเพื่อทอผ้า ลูกกลิ้งดินเผาส�าหรับพิมพ์ลายผ้า หรือท�าลวดลาย บนภาชนะ และลูกตุ้มถ่วงแห เป็นต้น

ลูกกลิง้ และแวดินเผาจากบ้านเชียง

เครื่องป นดินเผำที่เป นส วนประกอบของตัวอำคำรและสิ่งก อสร ำง ต ำงๆ เช่น กระเบื้องมุงหลังคา กระเบื้องปูพื้นอาคาร เครื่องประดับหลังคา เช่น รูปนาคหรือมังกร กระจัง บราลีรูปคน รูปสัตว์ ยักษ์ สถูปวิหารจ�าลอง โคมไฟและตะเกียง เป็นต้น 58

กระเบื้องมุงหลังคำชนิดเคลือบ ที่มา: กฤษฎา พิณศรี และคณะ, เครื่อง เซลำดอน จำกกลุ มเตำพำน ถ้วยสุโขทัย: พัฒนาการ ที่มา: John C. Show, Northern Thai ของเครื่องถ้วยไทย, หน้า 41. Ceramics, 1989: 218.

เครือ่ งป น ดินเผำทีเ่ กีย่ วกับระบบควำมเชือ่ และพิธกี รรม เช่น พระพุทธรูป พระพิมพ์ดินเผา และลวดลายดินเผาประดับเจดีย์หรือซุ้มประตู หม้อหรือไห ที่บรรจุร่างและกระดูกของผู้ตาย เครื่องป นดินเผำที่ท�ำเลียนแบบรูปคนหรือสัตว จุดประสงค์ในการท�า เครือ่ งปัน้ ดินเผาในกลุม่ นีม้ ี 2 ประการ คือเพือ่ เป็นของเล่น และใช้ในการเซ่น สรวงภูตผีต่างๆ เช่น ม้าหมากรุก ช้าง ม้า กระต่าย ไก่ และตุ๊กตาเสียกบาล ของสุโขทัย เป็นต้น

เต ำจำกกลุ มเตำพำน ตัวหมำกรุก : กลุ มเตำเวียงกำหลง ที่มา: John C. Show, Northern Thai Ceramics, 1989: 191, 218.

เครื่องป นดินเผำที่พบในเวียงเชียงรุ ง เครื่องปั้นดินเผาที่พบในบริเวณวัดเวียงเชียงรุ้ง ส่วนใหญ่เป็นชิ้นส่วน 59

แตกหักและพบบนพื้นผิวดิน (Surface Fine) เครื่องปั้นดินเผาเวียงเชียงรุ้งที่ ใช้ในการศึกษาในครั้งนี้มีที่มาจาก 2 แห่ง คือ 1. เครือ่ งปัน้ ดินเผาทีม่ าจากการส�ารวจและเก็บรวบรวมของพระมหาโกเมศ สุเมศโส ขุนศรี รองเจ้าอาวาสวัดเวียงเชียงรุ้ง ตั้งแต่ในครั้งที่ท่าน ยังเป็น ปลัดอ�าเภอเวียงชัย และเมื่อครั้งมาบวชอยู่ที่วัดนี้ซึ่งท่านบอกว่า “…กวาด(ลานวัด)ไปที่ไหนก็พบ…” 2. เครื่องปั้นดินเผาที่พบในบริเวณคันดินจากทิศตะวันตก ซึ่งได้จาก การส�ารวจและเก็บตัวอย่างโดย อาจารย์และนักศึกษาของโครงการศึกษา เครือ่ งปัน้ ดินเผา สาขาวิชาประวัตศิ าสตร์ ภาควิชามนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัย เชียงใหม่ จุดประสงค์ของการเก็บตัวอย่างในครั้งนี้คือ เพื่อตรวจสอบ กับเครื่องปั้นดินเผาที่เก็บรวบรวมโดยพระสุเมธโสภิกขุ (โกเมศ ขุนศรี) และ เมือ่ น�าเครือ่ งปัน้ ดินเผาทัง้ 2 แห่งมาเปรียบเทียบกัน พบว่าไม่มคี วามแตกต่าง กัน ทั้งนี้เพราะเครื่องปั้นดินเผาที่พบส่วนใหญ่ผลิตในกลุ่มเตาล้านนา และ กลุ่มเตาจีนในสมัยราชวงศ์หมิง แทบทั้งสิ้น อย่างไรก็ตามชิน้ ส่วนของเครือ่ งปัน้ ดินเผาทีพ่ บทัง้ หมดกว่า 500 ชิน้ นัน้ มิได้หมายความว่าเป็นชิ้นส่วนที่มาจากเครื่องปั้นดินเผาชนิดสมบูรณ์ 500 ใบ แต่อาจจะมีชิ้นที่เป็นเครื่องปั้นดินเผาใบเดียวกันแต่ต่อกันไม่ได้ เช่น บางชิ้น เป็นส่วนปาก บางชิ้นเป็นส่วนฐาน หรือส่วนก้น เป็นต้น เครือ่ งป น ดินเผำทีพ่ บในบริเวณวัดเวียงเชียงรุง สำมำรถจ�ำแนกได ตำมกลุม เตำดังนี้ 1. เครื่องป นดินเผำกลุ มเตำเกำะน อย อ�ำเภอศรีสัชนำลัย จังหวัด สุโขทัย(B) จ�านวน 3 ชิ้น ประกอบด้วย 1.1 เครื่องป นดินเผำในกลุ ม Celadon (B2) จ�านวน 2 ชิ้น 60

- ชิ้นส่วนของชาม 1 ชิ้น - ชิ้นส่วนของถ้วยขนาดใหญ่ 1 ชิ้น 1.2 เครื่องป นดินเผำในกลุ มเคลือบสีน�้ำตำล (B5) จ�านวน 1 ชิ้น - ชิ้นส่วนของขวด/แจกัน 1 ชิ้น

เปรียบเทียบเครื่องป นดินเผำจำกกลุ มเตำเกำะน อยกับเครื่องป นดินเผำ เกำะน อยที่พบจำกวัดเวียงเชียงรุ ง

เครื่องป นดินเผำจำกกลุ มเตำเกำะน อย

- - - - - -

2. เครื่องป นดินเผำกลุ มเตำพำน อ�ำเภอพำน จังหวัดเชียงรำย (D) จ�านวน 110 ชิ้น ประกอบด้วย 2.1 ชิ้นส วนของภำชนะเคลือบเซลำดอน จ�านวน 77 ชิ้น จาน/ชาม 14 ชิ้น ถ้วย 27 ชิ้น แจกัน/ขวด 11 ชิ้น พาน 18 ชิ้น ไห 6 ชิ้น ผอบ/ตลับ 1 ชิ้น 2.2 ตะเกียงแขวน จ�านวน 19 ชิ้น 61

2.3 ชิ้นส วนของช ำงเครื่องหลังเป นพำน 2.4 ชิ้นส วนของวัว 2.5 ชิ้นส วนของขำสัตว 2.6 ลูกตุ มถ วงแห

จ�านวน 6 ชิ้น จ�านวน 2 ชิ้น จ�านวน 1 ชิ้น จ�านวน 5 ชิ้น

เปรียบเทียบเครือ่ งป น ดินเผำจำกกลุม เตำพำนกับเครือ่ งป น ดินเผำพำนทีพ่ บ จำกวัดเวียงเชียงรุ ง 1. กลุ มจำน/ชำม ชนิดเคลือบเซลำดอน

เครื่องป นดินเผำจำกกลุ มเตำพำน เครื่องป นดินเผำพำนที่พบในเวียงเชียงรุ ง 62

2. กลุ มถ วย ชนิดเคลือบเซลำดอน

เครื่องป นดินเผำกลุ มเตำพำน

เครื่องป นดินเผำพำนที่พบในเวียงเชียงรุ ง

3. กลุ มแจกัน/ขวด

เครื่องป นดินเผำกลุ มเตำพำน

เครื่องป นดินเผำพำนที่พบในเวียงเชียงรุ ง 63

เครื่องป นดินเผำจำกกลุ มเตำพำน เครื่องป นดินเผำพำนที่พบในเวียงเชียงรุ ง

4. กลุ มพำนขนำดเล็ก

เครื่องป นดินเผำกลุ มเตำพำน

เครื่องป นดินเผำพำนที่พบในเวียงเชียงรุ ง

5. กลุ มผอบ/ตลับ

เครื่องป นดินเผำกลุ มเตำพำน

เครื่องป นดินเผำพำนที่พบในเวียงเชียงรุ ง

6. เครื่องป นดินเผำในกลุ มที่ให แสงสว ำง 6.1 ตะเกียงแขวน

เครื่องป นดินเผำกลุ มเตำพำน

เครื่องป นดินเผำพำนที่พบในเวียงเชียงรุ ง

6.2 ตะเกียงรูปนก/หงส

เครื่องป นดินเผำกลุ มเตำพำน

เครื่องป นดินเผำพำนที่พบในเวียงเชียงรุ ง

7. รูปตัวสัตว 7.1 ชิ้นส วนของช ำงเครื่องหลังเป นพำน

เครื่องป นดินเผำกลุ มเตำพำน

เครื่องป นดินเผำพำนที่พบในเวียงเชียงรุ ง 65

7.2 วัว

เครื่องป นดินเผำกลุ มเตำพำน

เครื่องป นดินเผำพำนที่พบในเวียงเชียงรุ ง

3. เครื่องป นดินเผำกลุ มเตำพะเยำ (G) ประกอบด้วย ชิ้นส วนของเครื่องป นดินเผำเคลือบเซลำดอน 3.1 จาน/ชาม 3.2 ไห

จ�านวน 29 ชิ้น

9 ชิ้น 20 ชิ้น

เปรียบเทียบเครื่องป นดินเผำจำกกลุ มเตำพะเยำกับเครื่องป นดินเผำพะเยำ ที่พบจำกวัดเวียงเชียงรุ ง 1. จำน/ชำม ชนิดเคลือบเซลำดอน

เครื่องป นดินเผำพะเยำ/ เวียงบัว-ม อนออม

เครื่องป นดินเผำพะเยำที่พบใน เวียงเชียงรุ ง

เครื่องป นดินเผำพะเยำ/ เวียงบัว-ม อนออม

เครื่องป นดินเผำพะเยำที่พบใน เวียงเชียงรุ ง

2. ไห

เครื่องป นดินเผำพะเยำ

เครื่องป นดินเผำพะเยำที่พบใน เวียงเชียงรุ ง

เครื่องป นดินเผำพะเยำ/โทกหวำก

เครื่องป นดินเผำพะเยำที่พบใน เวียงเชียงรุ ง

เครื่องป นดินเผำพะเยำ

เครื่องป นดินเผำพะเยำที่พบใน เวียงเชียงรุ ง

4. เครื่องป นดินเผำสมัยหริภุญไชยตอนปลำย (I) จ�านวน 1 ชิ้น คือ ก้นแจกัน/ขวด เนื้อบาง

เปรียบเทียบเครือ่ งป น ดินเผำสมัยหริภญ ุ ไชยตอนปลำยทีพ่ บบริเวณเทือกเขำ สูงบริเวณรอยต อระหว ำงไทยกับพม ำที่ต�ำบลแม ตื๋น อ�ำเภออมก อย จังหวัด เชียงใหม กับเครื่องป นดินเผำสมัยหริภุญไชยตอนปลำยที่พบจำกวัด เวียงเชียงรุ ง แจกัน/ขวด

เครื่องป นดินเผำสมัยหริภุญไชย เครื่องป นดินเผำสมัยหริภุญไชยตอนปลำย ที่พบในเวียงเชียงรุ ง ตอนปลำยที่พบบริเวณเทือกเขำสูง บริเวณรอยต อระหว ำงไทยกับพม ำ ที่ต�ำบลแม ตื๋น อ�ำเภออมก อย จังหวัดเชียงใหม 68

5. เครื่องป นดินเผำกลุ มเตำเวียงกำหลง (K) จ�านวน 98 ชิ้น ประกอบด้วย 5.1 ชิ้นส วนของภำชนะเคลือบเซลำดอน (K2) จ�านวน 90 ชิ้น - จาน/ชาม 29 ชิ้น - ถ้วย 16 ชิ้น - ชามอ่าง 1 ชิ้น - ขวด/แจกัน/คณโท 13 ชิ้น - โถ 1 ชิ้น - ตลับ/ผอบ 1 ชิ้น - ไห 29 ชิ้น

5.2 ชิ้นส วนของภำชนะชนิดเขียนลำยใต เคลือบสีด�ำ (K7) จ�านวน 8 ชิ้น - จาน/ชาม/ถ้วย 5 ชิ้น - แจกัน 3 ชิ้น

เปรียบเทียบเครื่องป นดินเผำกลุ มเตำเวียงกำหลง กับเครื่องป นดินเผำ เวียงกำหลงที่พบจำกวัดเวียงเชียงรุ ง 1. จำน/ชำม ชนิดเคลือบเซลำดอน

เครื่องป นดินเผำเวียงกำหลง/กลุ ม เตำสันมะเค็ด

เครื่องป นดินเผำเวียงกำหลงที่พบใน เวียงเชียงรุ ง 69

เครื่องป นดินเผำเวียงกำหลง/ วัดบ ำนร อง