Laudatio

Laudatio door Leona Detiège

Toen de jury besliste dat Jean-Jacques Amy de laureaat van de Prijs voor Vrijzinnig Humanisme 2021 zou worden, kwam bij mij een heel lange lijdensweg terug naar boven: de langdurige strijd om abortus uit het strafrecht te halen in België. Jaren van betogingen, debatten, moed, frustraties, onbegrip, beschuldigingen en, zoals in het geval van dokter J. J. Amy, veroordelingen hebben in 1990 met de wet Lallemand-Michielsens uiteindelijk geleid tot een gedeeltelijke depenalisering van zwangerschapsafbreking. Het was een gevecht van velen, met een zeer grote verdienste van dokter J. J. Amy. Zijn ontzaglijke moed en zijn doorzettingsvermogen hadden als keerzijde vele vervolgingen waarvan hij het lijdend voorwerp was.

Jean-Jacques Amy, nu een prille tachtiger, promoveerde als arts. Hij behaalde het diploma in de tropische geneeskunde, bekwaamde zich gedurende vijf volle jaren in de gynaecologie-verloskunde in de Verenigde Staten en deed burgerdienst in Oeganda. Als vrouwenarts gedurende vier decennia luisterde hij attent naar de verhalen van zijn patiënten, zo zegt hij zelf. Dat maakte hem tot die minderheid van het ‘sterke’ geslacht die zich geschaard heeft bij de meerderheid van het ‘zwakke’ geslacht. Hij noemt zichzelf een feminist tot in de kist.

Recenter was hij ook titularis van de Leerstoel Willy Calewaert. Deze leerstoel wordt jaarlijks georganiseerd door deMens.nu, in samenwerking met de Vrije Universiteit Brussel en Uitstraling Permanente Vorming. In 2017 was het de beurt aan de faculteit Geneeskunde en Farmacie om de leerstoel te organiseren. De faculteit verkoos Jean-Jacques Amy die decennialang aan deze faculteit verbonden was. De thema’s die hij koos, verwezen ook dan naar zijn sociale bewogenheid. ‘Geneeskunde: sociaal bewogen … , of niets’, ‘Vrouwenrechten: bedenkingen over geweldpleging op vrouwen’ om maar enkele onderwerpen te vernoemen. De lezing ‘Geboorteregeling’ had hij vervangen door een toespraak over dr. Ahmadreza Djalali, een expert in rampengeneeskunde die een onderwijsopdracht had aan de VUB en die toen tot de doodstraf veroordeeld werd door de Iraanse Revolutionaire Rechtbank. Die lezing noemde hij ‘Onrecht’, want onrecht is iets wat onze laureaat niet aanvaardt.

DE BEWUSTWORDING In zijn boek ‘Anoniem’ is een vrouw beschrijft hij op een zeer menselijke manier hoe hij al die jaren gewerkt heeft. Hij vertelt over zijn stage in 1962 als coassistent in de Dienst Heelkunde van het Medisch-Heelkundig Instituut te Schaarbeek. De hallucinante voorvallen die hij daar meemaakte, kunnen niet anders dan vele emoties losmaken. Onvoorbereid werd hij geconfronteerd met de wijze waarop vrouwen die zich aanmeldden met een verhaal van vaginaal bloedverlies en abdominale krampen werden opgevangen en behandeld. Deze zogenaamde ‘spontane’ miskramen werden systematisch in twijfel getrokken. De vrouwen werden brutaal behandeld en net niet uitgescholden.

Vele vrouwen van mijn leeftijd hebben over dergelijke scènes horen vertellen. Zelf herinner ik mij nog goed hoe een moeder van twee kindjes uit ons appartementsblok in allerijl met een ambulance naar het ziekenhuis werd afgevoerd met bloedingen. De generatie van mijn moeder

en grootmoeder vertelde dan de verhalen over de engel- opdat de plaag van de ondeskundig uitgevoerde zwantjesmaaksters die zij hadden gekend. gerschapsafbrekingen een halt zou worden toegeroepen.

Dokter Amy’s bewustwording, zegt hij zelf, ontstond Sociaalbewogen gynaecologen, waaronder zijn baas, en in de Verenigde Staten vooruitstrevende politici tijdens zijn opleiding in gelukten erin de wetde gynaecologie en de “Zijn ontzaglijke moed en zijn geving in de staat New verloskunde. Daar maakten collega-artsen hem duidelijk hoe vrouwen doorzettingsvermogen hadden als keerzijde vele vervolgingen waarvan hij het York te laten veranderen. Dat gebeurde op 1 juli 1970. werden gedwongen om lijdend voorwerp was.” Mensen van mijn te liegen in de hoop om leeftijd, weten jullie het toch geholpen te kunnen nog? 1970! De verkoop worden. We schrijven dan augustus 1967. Toen hij maan- van condooms was toen nog illegaal in ons land. Mijn den later, tijdens de lente van 1968, een vrouw van nog moeder bestelde condooms voor haar dochters bij de vergeen twintig jaar op een berrie zag sterven nadat ze een koper van rubberen handschoenen en rubberen laarzen! vruchtafdrijving had gehad die verkeerd was afgelopen, In het geheim en in het zwart! beloofde hij zichzelf dat hij zich ten volle zou inzetten De grote ethische discussies moesten nog starten. Het

zou tot 1973 duren voor de wetgeving op voorbehoedsmiddelen zou worden aangepast. Samen met Ierland behoorde België tot de meest achterlijke landen op vlak van ethische problemen.

Tussen 1975 en 1980 werden er in de Brusselse rechtbank jaarlijks nog 15 tot 58 veroordelingen in verband met abortus uitgesproken. In het begin van de jaren 1960 stierven ieder jaar nog een vijftigtal vrouwen aan verwikkelingen opgelopen tijdens of na een vruchtafdrijving. Abortus bleef omringd door een sfeer van angst en schuldgevoelens.

Een eerste voorstel voor gedeeltelijke depenalisering van abortus werd door Willy Calewaert ingediend in 1971. In 1973 werd dokter Willy Peers aangehouden voor het uitvoeren van een zwangerschapsafbreking bij een minderjarige die door haar pleegvader was verkracht. Ondertussen was dokter Amy van de RUG, waar zijn contract niet verlengd werd, naar de VUB verhuisd en werkte hij onder leiding van het diensthoofd dokter Pierre-Olivier Hubinont. Het is dan december 1975.

Ikzelf was gedurende de jaren zeventig naast mijn werk op het Ministerie van Economische Zaken en mijn passage op ministeriële kabinetten actief in de Socialistische Vrouwenbeweging. Ik gaf voordrachten over economische onderwerpen, en daarnaast over de grote verschillen die er bestonden in de wetgeving over ‘natuurlijke’ kinderen. Ook het thema zwangerschapsafbreking was zeer actueel. Ik liep mee in de betogingen en toen ik als jonge parlementair in 1977 in de Kamer van Volksvertegenwoordigers kwam, kreeg ik als opdracht in de toen nog unitaire BSP om de ethische problemen te volgen.

Na overleg met onder meer Monique Rifflet en Monique Van Tichelen legde ik in 1978 de eerste maal het voorstel neer dat voorzag in de volledige depenalisering van abortus. Dokter Hubinont verklaarde in 1981 op de vooravond van zijn proces dat de enige aanvaardbare oplossing erin bestond om abortus volledig te depenaliseren en deze materie uitsluitend in de medische praktijk onder te brengen. Simpel werd het niet. Bij een eerste stemming over een voorstel tot opschorting van de vervolgingen voor een periode van twee jaar leerde ik hoe zogenaamde voorstanders van een wetswijziging het voorstel toch nipt konden doen verwerpen. Mijn bloed kookte bij de uitleg die bepaalde mannelijke parlementairs gaven over de reden waarom ze tegen stemden. Ik vroeg mij af hoe dikwijls die mannen thuis waren en of zij hun vrouwen wel kenden. In het parlement zaten toen nog zeer weinig vrouwen.

Maar de processen gingen verder. In de rechtszaak Hubinont, die startte in 1981, werden een dertigtal personen beticht voor het plegen van abortus. Alle beklaagden werden veroordeeld en onze laureaat kreeg vier maanden met uitstel. Voor een andere zaak werd hij tot twee maanden gevangenisstraf met uitstel veroordeeld. Voor beide zaken werd hij uiteindelijk door het Hof van Beroep vrijgesproken op basis van “onoverkomelijke dwaling”. In 1984 werd hij opnieuw veroordeeld, ditmaal tot één maand gevangenisstraf met uitstel. Een meisje van 13 jaar was zwanger geworden van de 14-jarige zoon van haar moeders kortstondige levensgezel. De procureur des Konings Dubois stelde dat “Moedige mensen zoals onze laureaat dit meisje gemakkelijk de zwangerschap had kunzullen moeten blijven ageren.” nen uitdragen. Er volgde ook nog een vierde veroordeling in 1986. Vele vrouwen en vooruitstrevende mannen bleven die moedige geneesheren ondersteunen, onder meer door hun aanwezigheden in de gerechtshoven tijdens de processen. Gedurende nog vele jaren gingen de plagerijen verder en probeerde men regelmatig beslag te leggen op medische dossiers van dokter Amy, maar hij volhardde. In 1990 werd de wet op de gedeeltelijke depenalisering van abortus uiteindelijk goedgekeurd. De wet verscheen in het Staatsblad, niet door de Koning ondertekend zoals dat normaal gebeurt, maar door de voltallige ministerraad, omdat Koning Boudewijn even onbekwaam werd verklaard. Tijdens heel die lange abortusepisode stond dokter J. J. Amy op de bres, als praktiserend geneesheer, maar ook als steun voor de militanten en voor de politici die het goed meenden met de vrouwen die zwangerschapsafbreking vroegen. Zij kregen immers een hoop beschuldigingen over zich heen, gaande van kindermoordenaars tot, in een extreem geval, kannibalisme. Een van mijn collega’s volksvertegenwoordigers zegde in zijn argumentatie tegen het aanpassen van de wetgeving zelfs dat de embryo’s van de vruchtafdrijvingen gebruikt werden in de cosmetica-industrie, onder andere voor de fabricatie van lippenstift. Met andere woorden, de vrouwen aten die op. Hij vergat wel te zeggen dat het over embryo’s van schapen ging. De druk van bewegingen zoals Pro Vita op gelovige collega’s was niet te onderschatten. Velen onder u zullen zich de beelden herinneren. Demonstraties van groepjes fanatieke vrouwen en mannen, voor de ingang van abortuscentra, die vrouwen die een abortus ondergaan schuldgevoelens wilden aanpraten. Die taferelen zien we nog steeds in een aantal landen. De strijd is niet definitief beslecht. Dat zien we vandaag in vele landen. Kijk maar naar Polen en Hongarije. In

de Verenigde Staten is het terugdraaien van de beslissingen in verband met de vrije toegang tot abortushulpverlening gestart. Andere kleine landen, zoals bijvoorbeeld Liechtenstein en Malta, blijven een zeer restrictieve wetgeving handhaven.

In ons land worden pogingen ondernomen om de wetgeving aan te passen, opdat de ongeveer 500 vrouwen die nu nog jaarlijks naar Nederland gaan om daar geholpen te worden ook in eigen land terecht zouden kunnen als de termijn van twaalf weken zwangerschap overschreden wordt. Al die beperkingen die in 1990 werden ingevoerd om een meerderheid in de Kamer en de Senaat te verkrijgen, zullen misschien wel eens verdwijnen. Moedige mensen zoals onze laureaat zullen moeten blijven ageren.

ANDERE ASPECTEN VAN VROUWENONDERDRUKKING Maar dokter Amy was ook begaan met andere aspecten van de vrouwenonderdrukking in de wereld. Hij sprak zich daar zeer duidelijk over uit. De rode draad in zijn engagement is dat ‘vrouwen op meerdere vlakken van mannen verschillen en volstrekt gelijke rechten moeten genieten’.

In zijn boek ‘Anoniem’ is een vrouw beschrijft hij de kwalijke praktijken van kindhuwelijken, maagdelijkheidsattesten, femicide, verkrachting als oorlogswapen, huiselijk geweld en zwangerschap buiten het huwelijk, en dat op zowat alle plaatsen in de wereld.

Hij beschrijft het type geweldpleging op vrouwen waarbij ongehuwde zwangere vrouwen en jonge moeders werden uitgebuit en zwaar mishandeld in zogenaamde toevluchtsoorden in Ierland. Toevluchtsoorden waar die meisjes nog recent als ‘dienstboden’ werden uitgebuit en mishandeld. In oktober 2018 verklaarde de Ierse minister Katherine Zappone dat er op een bepaalde plek stoffelijke overschotten van 796 kinderen en volwassenen werden aangetroffen. Ze werden tussen 1925 en 1961 begraven op de gronden van het door de Katholieke Kerk beheerde opvangcentrum ‘Bon Secours Mother and Baby Home’ in County Galway. Met betrekking tot dit voorval wijst dokter Amy op dat óók vrouwen zich schuldig kunnen maken aan extreme vormen van mishandeling, in dit speciale geval in weerwil van hun belofte van naastenliefde.

In ons land was het misschien niet zo extreem, maar het duurde toch tot 1989 voor de wetgeving veranderde voor de kinderen die buiten het huwelijk werden geboren. Het Europees arrest-Marckx heeft er gelukkig toe bijgedragen dat België zijn wetgeving moest aanpassen. Het hele circus van erkenning, adoptie tot familieraad dat de ongehuwde moeder moest doorlopen, viel dan weg. Daarvóór kon een kind dat niet door de moeder erkend was worden weggegeven voor adoptie – en dat zonder rechten. Zonder de erkenning was er immers geen wettelijke band tussen moeder en kind. Dat weggeven ter adoptie gebeurde ook in ons land.

Er verandert veel, zo wordt nu openlijk gesproken over het lot van kinderen uit onze gewezen kolonie die van hun moeder werden afgenomen. Anderzijds heb ik met lede ogen gezien hoe een vondelingenschuif werd geopend in Antwerpen. Hoe schattig vonden sommigen dat idee!

Dokter Amy wordt door ons gelauwerd voor zijn ijverige inzet tijdens de abortusdiscussies, maar ondertussen bleef hij niet blind voor andere ethische problemen waar kinderen en vrouwen vandaag nog slachtoffer van zijn.

TABOES Terwijl mijn generatie vrouwen de straat op kwam om het recht ‘baas in eigen buik’ op te eisen, zien we hoe meisjes uit andere bevolkingsgroepen geconfronteerd worden met taboes. Een belangrijke is de ‘familie-eer’. De maagdelijkheid van een meisje voor het huwelijk is onder invloed van de godsdienst voor velen enorm belangrijk. Daardoor worden artsen in ons land voor moeilijke ethische dilemma’s gezet. Zij moeten beslissen of zij de meisjes zullen helpen tegen geweld van hun familie en van de familie van de bruidegom door attesten van maagdelijkheid af te leveren die leugenachtig zijn, of door eventueel heelkundig in te grijpen. Dokter Amy stelt dat zowel het afleveren van getuigschriften als de ingrepen bijdragen tot de voortzetting van verwerpelijke gebruiken. Het zal inspanningen vragen om de status van de vrouw in de betrokken bevolkingsgroepen op te waarderen. Gelukkig zien we moedige vrouwen uit die eigen gemeenschap opstaan om de debatten aan te gaan. Dokter, het is onbegonnen werk om heel uw curriculum in de verf te zetten. Ik heb getracht om enkele van uw strijdpunten te belichten, maar er is nog zo veel meer dat ik onbesproken laat.

Zoals u het zelf verwoordt, moet de strijd naar emancipatie gevoerd worden door vrouwen én mannen. Mannen zoals u zijn een fantastische steun in deze strijd naar emancipatie. Een strijd die helaas vandaag nog steeds nodig is. Laat ons hopen dat er in de toekomst genoeg mensen zijn die zullen leven onder uw motto ‘feminist tot in de kist’.

“Dokter, het is onbegonnen werk om heel uw curriculum in de verf te zetten.” LEONA DETIÈGE