Hovo Rotterdam Studiegids 2017-2018

Hovo Den Haag

Studiegids Hovo Rotterdam 2017 / 2018

Erasmus Academie BV Hovo Rotterdam Erasmus Universiteit Rotterdam Van der Goot-gebouw, kamer M6-19 Burgemeester Oudlaan 50 3062 PA Rotterdam Postbus 1738 3000 DR Rotterdam T +31 10 408 2465 E hovo@erasmusacademie.nl www.hovorotterdam.nl www.facebook.com/HovoRotterdam

Tijd voor verdieping

Studiegids Hovo Rotterdam 2017 / 2018 Programma’s voor iedereen vanaf 50 jaar

Inschrijfformulieren vindt u achterin deze gids.

U kunt zich ook inschrijven via www.hovorotterdam.nl

Inhoudsopgave Voorwoord ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 5 Index van alle programma’s naar discipline ���������������������������������������������������������������������� 6

Hovo Rotterdam Eerste semester Rooster ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 12 Programma’s ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 14 Tweede semester Rooster ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 50 Programma’s ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 52

Hovo in Den Haag Eerste en tweede semester Rooster ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 90 Programma’s ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 92 Algemene Informatie Hovo Rotterdam ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 110 Hovo Erasmus Universiteit ��������������������������������������������������������������������������������������������������� 112 Hovo in Den Haag ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 114 Organisaties rond Hovo Rotterdam ���������������������������������������������������������������������������������� 115 • FON Steunfonds ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 115 • Commissie Hovo �������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 115 • HOVO Nederland ������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 116 • Vrienden Hovo Rotterdam ��������������������������������������������������������������������������������������������� 116 • Project ‘World database of hapiness’ ��������������������������������������������������������������������������� 117 Inschrijving, bevestiging en betaling ������������������������������������������������������������������������������ 118 Inschrijfformulieren ������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 123 Contact ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 128

3

4

Studiegids Hovo Rotterdam 2017 / 2018

Voorwoord Breaking news: Hovo stopt Rotterdam, juni 2017. Volgens nog onbevestigde berichten stopt Hovo met het organiseren van onderwijsprogramma’s. Het studiejaar 2017-2018 zou het laatste zijn dat Rotterdammers van 50 jaar en ouder nog cursussen kunnen volgen aan de Erasmus Universiteit. De directie van Erasmus Academie zegt van niets te weten en onthoudt zich van commentaar. Inmiddels heeft het hoofd van Hovo Rotterdam, Lya van Staveren al haar vertrek aangekondigd.

Laat ik u gelijk maar geruststellen. Bovenstaand bericht is niet waar! Het is een voorbeeld van fake nieuws. Sinds de verkiezing van Donald Trump weet de hele wereld wat dat betekent: het manipuleren van nieuwsfeiten om (politiek) gewin. Fake nieuws verspreiden en de media hiervan beschuldigen, ontwricht het geloof in een onafhankelijke pers. Via sociale media kan iedereen alles de ether in slingeren, ongecontro­ leerd, waar of onwaar. Maar ook serieuze media maken zich schuldig aan het verspreiden van nepnieuws. Er zijn talloze voorbeelden van foto’s en zelfs filmmateriaal die in de verkeerde context zijn gebruikt of klakkeloos worden overgenomen.

Er is weer een gevarieerd aanbod van de meest uiteenlopende onderwerpen. Van Hebreeuws of Arabisch leren lezen tot Filosofie van de ­wiskunde. U kunt weer kiezen uit cursussen (kunst)geschiedenis, filosofie, talen, exacte wetenschappen, sociale wetenschappen of muziek. Blader door deze gids en laat u ver­ rassen. Ik nodig u van harte uit Hovo Rotterdam ook komend studiejaar te bezoeken. En de jaren daarna.

Het fenomeen ‘fake news’ is niet nieuw, maar van alle tijden, betoogt mediahistoricus Pien van der Hoeven in haar cursus ‘De waarheid ligt op het slagveld’. Vooral bij gewapende conflicten wordt geprobeerd het nieuws te manipuleren. Aan de hand van historische en moderne voorbeelden laat Van der Hoeven zien dat journalistiek en propaganda soms in elkaars verlengde liggen.

Tot slot, nep nieuws is nooit helemaal verzonnen, er moet een kern van waarheid zijn. In het bovenstaande is dat het afscheid van Lya van Staveren. Zij heeft van Hovo Rotterdam een bloeiende en dynamische organisatie gemaakt, met een buitengewoon gevarieerd aanbod van onderwijs. Wendy Jansen, al vele jaren werkend voor Hovo Rotterdam, volgt haar op. Zij staat voor continuïteit van de erfenis, maar ook voor vernieuwing en jeugdig elan. De toekomst van Hovo Rotterdam is daarmee weer voor jaren verzekerd, alle nepnieuws ten spijt.

‘De waarheid ligt op het slagveld’ is een van de cursussen die Hovo Rotterdam het komend jaar voor u in petto heeft. Het bewijst dat Hovo springlevend en actueel is. Laat u niks wijsmaken.

Ik wens u weer een inspirerend Hovo-jaar toe.

Ad Hofstede, directeur Erasmus Academie

5

Index van de programma’s naar discipline Docent

Titel

Discipline

Code

Blz.

Drs. Marcel Teunissen

Buitenlandse architectuur in Nederland

Architectuur

1711CR

36

Dr.ing. Birgit JĂźrgenhake

Het Japanse huis

Architectuur

1723ER

70

Drs. Marcel Teunissen

Villa's in Den Haag

Architectuur

1723JH

106

Drs. Simon Burgers, e.a.

1000 jaar Europese cultuur - deel 6

Cultuurgeschiedenis

1711AR

15

Drs. Simon Burgers, e.a.

1000 jaar Europese cultuur - deel 1

Cultuurgeschiedenis

1721AR

52

Drs. Annet van Wiechen

Hadrianus, portret van een reizend keizer Cultuurgeschiedenis

1721BR

53

Drs. Simon Burgers, e.a.

1000 jaar Europese cultuur - deel 3

Cultuurgeschiedenis

1713DH

92

Drs. Simon Burgers, e.a.

1000 jaar Europese cultuur - deel 4

Cultuurgeschiedenis

1723CH

102

Drs. Simon Burgers

De vele facetten van Parijs

Cultuurgeschiedenis

1724FH

105

Prof.dr. Meine Pieter van Dijk

Globalisering over zijn hoogtepunt?

Economie

1714DR

47

Dr. Bart Kuipers, e.a.

Het Nederlandse Maritieme Cluster

Economie

1722NR

78

Prof.dr. Meine Pieter van Dijk

China: een supermacht op lemen voeten Economie

1724CR

79

Dr. Rob van Gent

Antieke sterrenkunde

Astronomie

1714ER

28

Dr. Esteban Rivas

Het dier en de ander

Biologie

1714HR

23

Prof.dr. Jelle Reumer

Stadsnatuur

Biologie

1725BR

59

Dr. Garmt Dijksterhuis

Ruiken, proeven en weten

Exacte wetenschappen

1725CR

63

Dr. Ed Roos

Kanker simpel uitgelegd

Biologie

1713JR

27

Dr. Leo Minnigh

De ondergrond, grondstoffen en grondgebruik in Nederland

Geologie

1723FR

60

Dr. Leo Minnigh

850 miljoen jaar Europa

Geologie

1712CH

94

Ir. Paul van Leeuwen Msc

Kwantumfysica voor niet-fysici

Natuurkunde

1711BR

24

Ir. Paul van Leeuwen Msc

Kwantumfysica informeert bewustzijn

Natuurkunde

1711GR

25

Dr. Ruud Licht

Celbiologie

Natuurwetenschappen

1712HR

26

Dr. Ruud Licht

Biotechnologie

Natuurwetenschappen

1722HR

61

Prof.dr. Kees Brunia

Het geheugen

Neurologie

1723AR

57

Prof.dr. Teun Koetsier

Wiskunde en werkelijkheid

Wiskunde

1723DR

58

Architectuur

Cultuurgeschiedenis

Economie

Exacte vakken

6

Studiegids Hovo Rotterdam 2017 / 2018

Docent

Titel

Discipline

Code

Blz.

Filosofie & godsdienstwetenschappen Dr. Henri Krop, e.a.

Grote Denkers uit de geschiedenis van de filosofie - deel 1

Filosofie

1711FR

29

Prof.dr. Koo van der Wal

De Romantiek in wijsbegeerte, literatuur en kunst

Filosofie

1712ER

30

Norbert Peeters MA

Tuinieren met Darwin

Filosofie

1712GR

31

Drs. Jan Lagendijk

Het verhaal van de filosofie - een literaire Filosofie geschiedenis

1713BR

32

Dr. Henri Krop

Spinoza’s politieke filosofie

Filosofie

1715DR

33

Dr. Henri Krop, e.a.

Grote Denkers uit de geschiedenis van de filosofie - deel 2

Filosofie

1721ER

64

Prof.dr. Koo van der Wal

Over schoonheid

Filosofie

1722LR

65

Dr. Ton Vink

John Stuart Mill

Filosofie

1723HR

66

Prof.dr. Frans Jacobs

De tragische held

Filosofie

1724AR

67

Dr. John van Schaik

Hermes Trismegistos

Godsdienst­ wetenschappen

1714JR

34

Drs. Richard Kroes

KTB: Koran, Thora, Bijbel

Godsdienst­ wetenschappen

1721FR

68

Dr. John van Schaik

Christendom en Gnosis

Godsdienst­ wetenschappen

1724DR

69

Dr. Ton Vink

Van total body scan tot voltooid leven

Levensbeschouwing

1713GR

35

Prof.dr. Fik Meijer

Reizen in het Romeinse Rijk

Geschiedenis

1711HR

16

Drs. Bouke de Vos

De creatie van de Verenigde Staten

Geschiedenis

1711DR

17

Dr. Koen Vossen

Dictators

Geschiedenis

1711ER

18

Drs. Richard Kroes

De geschiedenis van de Kruistochten

Geschiedenis

1712KR

19

Drs. Louwrens Schaaphok

Een eeuw machthebbers

Geschiedenis

1712FR

20

Dr. Paul van Velthoven

Groot-Brittannië en Europa

Geschiedenis

1714KR

21

Drs. Mark Hoos

De Zijderoute

Geschiedenis

1714CR

22

Drs. Hein van Dolen

Vrouwen in de Griekse Oudheid

Geschiedenis

1722JR

54

Drs. Han van der Horst

De geschiedenis van Latijns Amerika in vogelvlucht

Geschiedenis

1724ER

55

Dr. Koen Vossen

Politieke ideologieën

Geschiedenis

1725AR

56

Drs. Han van der Horst

De blijvende invloed van Napoleon op Nederland

Geschiedenis

1714LH

93

Geschiedenis

7

Docent

Titel

Discipline

Code

Blz.

Drs. Cornelis van Tilburg

Infrastructuur van het Romeinse Rijk

Geschiedenis

1722PH

103

Drs. Nico Staring

De materiële cultuur in het oude Egypte

Archeologie

1713AR

14

Dr. Yvette de Groot

Museumbezoek. Langs kunsthistorische TOPtentoonstellingen

Kunstgeschiedenis

1712DR 1714FR 1714GR 1715BR 1715CR

37

Drs. Johan Holtrop

De kunst- en architectuurgeschiedenis van de Grieken en de Romeinen

Kunstgeschiedenis

1713CR

40

Drs. Ernest Kurpershoek

De Via Aemillia

Kunstgeschiedenis

1713HR

41

Drs. Krzysztof DobrowolskiOnclin

Cultuurgeschiedenis van Polen

Kunstgeschiedenis

1723KR

71

Drs. Johan Holtrop

Kunst- en architectuurgeschiedenis van de Middeleeuwen

Kunstgeschiedenis

1723BR

72

Dr. Yvette de Groot

Museumbezoek. Langs kunsthistorische TOPtentoonstellingen

Kunstgeschiedenis

1713EH 1713FH

95

Drs. Johan Holtrop

Kunst en architectuurgeschiedenis van de gouden eeuw

Kunstgeschiedenis

1714AH

98

Drs. Johan Holtrop

Het leven en werk van Michelangelo

Kunstgeschiedenis

1724BH

107

Sturm & Drang, Klassik en Romantik: Duitse literatuur rond de periode 1789 – 1815

Literatuur­ wetenschappen

1722KR

73

Drs. Kees Wisse

Leergang muziekgeschiedenis deel 2

Muziekwetenschappen

1712BR

42

Drs. Kees Wisse

Cursus Concertant XS

Muziekwetenschappen

1721DR

74

Drs. Kees Wisse

Muziek en ballet

Muziekwetenschappen

1722MR

75

Drs. Kees Wisse

Het Franse lied

Muziekwetenschappen

1722FR

76

Drs. Kees Wisse

Leergang muziekgeschiedenis deel 1

Muziekwetenschappen

1715AH

99

Kunstgeschiedenis

Literatuurwetenschappen Trixie Hölsgens MA

Muziekwetenschappen

8

Studiegids Hovo Rotterdam 2017 / 2018

Docent

Titel

Discipline

Code

Blz.

Drs. Marja Flory

Inleiding in de NLP

Communicatie­ wetenschappen

1723GR

77

Mr.drs. Kenneth Watson

Geneesmiddelen

Gezondheids­ wetenschappen

1712JR

46

Mr.drs. Kenneth Watson

Medicijngebruik, voeding & leefstijl

Gezondheids­ wetenschappen

1722BR

84

Dr. Pien van der Hoeven

De waarheid ligt op het slagveld

Informatie­ wetenschappen

1724KR

81

Freek de Haan MSc

Young@Mind: Onmenselijk Rotterdam

Interdisciplinair

1722ER

80

Dr. Alexander Heldring

“Beloofde landen” buiten Palestina

Politicologie

1722GR

82

Dr. Andreas Wismeijer

Verdiepingen in de Persoonlijkheidspyschologie

Psychologie

1714BR

44

Dr. Andreas Wismeijer

Gezondheidspsychologie

Psychologie

1724JR

83

Dr. Andreas Wismeijer

Inleiding in de psychologie

Psychologie

1722AH

108

Drs. Sietske Altink

De ‘Prostitutiekwestie’ voor nette mensen

Sociale wetenschappen

1712LR

45

Prof.dr. Wim Derksen

Haagse Oersoep?

Politicologie

1711JR

43

Drs. Richard Kroes

Arabisch leren lezen

Arabisch

1724GR 1714MH

86 100

Drs. Richard Kroes

Hebreeuws leren lezen

Hebreeuws

1724HR

87

Drs. Hein van Dolen

Taalcursus voor het leren of opfrissen van Oudgrieks

Klassieke talen

1712AR

48

Jan Postema MA

Heeft ons Nederlands een taaie levenskracht?

Taalkunde

1721CR

88

Drs. Henk Weltevreden

Autobiografisch Schrijven

Letteren

1722DR 1722CH

85 104

Sociale wetenschappen

Talen

9

Eerste semester Hovo Rotterdam

Locatie: Erasmus Universiteit Rotterdam, Hovo Rotterdam, Burgemeester Oudlaan 50, 3062 PA Rotterdam

Rooster eerste semester - Rotterdam

Woensdag

Dinsdag

Maandag

Tijd

12

Titel

Docent

Code

Blz.

10.00 - 12.30

Dictators

Dr. Koen Vossen

1711ER

18

13.30 - 16.00

1000 jaar Europese cultuur - deel 6

Drs. Simon Burgers, e.a.

1711AR

15

13.30 - 16.00

Kwantumfysica voor niet-fysici

Ir. Paul van Leeuwen Msc

1711BR

24

13.30 - 16.00

Kwantumfysica informeert bewustzijn

Ir. Paul van Leeuwen Msc

1711GR

25

13.30 - 16.00

Reizen in het Romeinse Rijk

Prof.dr. Fik Meijer

1711HR

16

13.30 - 16.00

De creatie van de Verenigde Staten

Drs. Bouke de Vos

1711DR

17

13.30 - 16.00

Buitenlandse architectuur in Nederland

Drs. Marcel Teunissen

1711CR

36

13.30 - 16.00

Haagse Oersoep?

Prof.dr. Wim Derksen

1711JR

43

14.00 - 16.00

Grote Denkers uit de geschiedenis van de filosofie - deel 1

Dr. Henri Krop, e.a.

1711FR

29

10.00 - 12.00

Taalcursus voor het leren of opfrissen van Oudgrieks

Drs. Hein van Dolen

1712AR

48

10.00 - 12.30

De geschiedenis van de Kruistochten

Drs. Richard Kroes

1712KR

19

10.00 - 12.30

Geneesmiddelen

Mr.drs. Kenneth Watson

1712JR

46

10.00 - 12.30

Een eeuw machthebbers

Drs. Louwrens Schaaphok

1712FR

20

10.00 - 12.30

Tuinieren met Darwin

Norbert Peeters MA

1712GR

31

10.30 - 12.30

Museumbezoek. Langs kunsthistorische TOPtentoonstellingen

Dr. Yvette de Groot

1712DR

37

13.30 - 16.00

Leergang muziekgeschiedenis deel 2

Drs. Kees Wisse

1712BR

42

13.30 - 16.00

De Romantiek in wijsbegeerte, literatuur en kunst

Prof.dr. Koo van der Wal

1712ER

30

13.30 - 16.00

De ‘Prostitutiekwestie’ voor nette mensen

Drs. Sietske Altink

1712LR

45

13.30 - 16.00

Celbiologie

Dr. Ruud Licht

1712HR

26

10.00 - 12.30

De materiële cultuur in het oude Egypte

Drs. Nico Staring

1713AR

14

13.30 - 16.00

Het verhaal van de filosofie - een literaire geschiedenis

Drs. Jan Lagendijk

1713BR

32

13.30 - 16.00

De kunst- en architectuurgeschiedenis van de Drs. Johan Holtrop Grieken en de Romeinen

1713CR

40

13.30 - 16.00

De Via Aemillia

Drs. Ernest Kurpershoek

1713HR

41

13.30 - 16.00

Van total body scan tot voltooid leven

Dr. Ton Vink

1713GR

35

13.30 - 16.00

Kanker simpel uitgelegd

Dr. Ed Roos

1713JR

27

Studiegids Hovo Rotterdam 2017 / 2018

Vrijdag

Donderdag

Tijd

Titel

Docent

Code

Blz.

10.00 - 12.30

Verdiepingen in de Persoonlijkheidspyschologie

Dr. Andreas Wismeijer

1714BR

44

10.00 - 12.30

Globalisering over zijn hoogtepunt?

Prof.dr. Meine Pieter van Dijk

1714DR

47

10.00 - 12.30

Antieke sterrenkunde

Dr. Rob van Gent

1714ER

28

10.00 - 12.30

De Zijderoute

Drs. Mark Hoos

1714CR

22

10.30 - 12.30

Museumbezoek. Langs kunsthistorische TOPtentoonstellingen

Dr. Yvette de Groot

1714FR

37

13.30 - 15.30

Museumbezoek. Langs kunsthistorische TOPtentoonstellingen

Dr. Yvette de Groot

1714GR

37

13.30 - 16.00

Hermes Trismegistos

Dr. John van Schaik

1714JR

34

13.30 - 16.00

Het dier en de ander

Dr. Esteban Rivas

1714HR

23

13.30 - 16.00

Groot-BrittanniĂŤ en Europa

Dr. Paul van Velthoven

1714KR

21

10.30 - 12.30

Museumbezoek. Langs kunsthistorische TOPtentoonstellingen

Dr. Yvette de Groot

1715BR

37

13.30 - 15.30

Museumbezoek. Langs kunsthistorische TOPtentoonstellingen

Dr. Yvette de Groot

1715CR

37

13.30 - 15.45

Spinoza’s politieke filosofie

Dr. Henri Krop

1715DR

33

13

Archeologie

De materiële cultuur in het oude Egypte Een prachtige inleiding Dr. Nico Staring

1713AR Data 27 september 4, 11, 25 oktober 1, 8 november 2017 Tijd en dag Woensdag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 222 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 6 Literatuur (aanbevolen) K.A. Bard, An Introduction to the Archaeology of Ancient Egypt (Malden: Blackwell Publishing, 2015 2nd revised edition). ISBN 9780470673362, € 32,99 Excursie Een facultatief bezoek aan het Museum van Oudheden in Leiden, onder leiding van de docent.

14

Deze cursus volgt de ontwikkeling van de Egyptische materiële cultuur vanaf de vroegste perioden tot en met het Nieuwe Rijk (ca. 3000 – 1075 v.Chr). De objecten in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden vormen daarvoor het uitgangspunt.

In de pre- en vroegdynastische periode is de Egyptische materiële cultuur volop in ontwikkeling. Gebieden onder heerschappij van verschillende regionale heersers worden aan het einde van dynastie 0, rond 3000 v. Chr., verenigd door de legendarische koning Narmer. In de 3e dynastie realiseert koning Djoser ’s werelds eerste piramide: de trappiramide van Sakkara Het Oude Rijk (c. 2575-2150 v. Chr.) staat ook wel bekend als het pirami­ detijdperk. De grote piramide van koning Cheops wordt omringd door een enorm grafveld dat vol staat met zgn. mastaba-graven.

De Oude Egyptenaren beschouwden het Middelegyptisch, taal en schrift van het Middenrijk (c. 1975-1640 v. Chr.) als de klassieke taalfase. De in deze periode geschreven literatuur werd nog eeuwen lang gelezen. Ook beeldhouwwerk en architectuur dienden als voorbeeld voor latere dynastieën.

In het Nieuwe Rijk (c. 1539-1075 v. Chr.) is Egypte op haar hoogtepunt.

De landsgrenzen strekken zich in het zuiden tot diep in Nubië uit en in het noordoosten grenst Egypte aan Mitanni. De monumenten voor de goden, koningen en ambtenaren weerspiegelen de ongekende voorspoed van het Nieuwe Rijk. Bouwwerken illustreren de bijzondere vaardigheden van de contemporaine kunstenaars.

Dr. N. Staring is egyptoloog en archeoloog. Staring is specialist op het gebied van de materiële cultuur van het Oude en Nieuwe Rijk en doceerde Egyptische Archeologie en Materiële Cultuur aan de Universiteit Leiden.

Namens het Rijksmuseum van Oudheden neemt hij deel aan de opgraving in Sakkara, de necropool van de Oudegyptische hoofdstad Memphis.

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Cultuurgeschiedenis

Duizend jaar Europese cultuur Deel 6: 1900 – 2000 Twintigste Eeuw Drs. Simon Burgers, drs. Nelleke Kan – van Dishoeck, drs. Han van der Horst, drs. Wijnand Noot en dr. Gé Vaartjes

Europa in de twintigste eeuw is wel aangeduid als een duister continent.

Door twee wereldoorlogen raakt het oude werelddeel in ongekend grote problemen. In de strijd tussen vrijheid en totalitaire regimes triomfeert uiteindelijk de democratie.

Onder invloed van deze ervaringen slaat optimisme om in pessimisme.

Industrialisatie en massificatie denderen door, maar andere grootmachten tasten de Europese hegemonie aan. De cultuur reflecteert ook maatschap­ pelijke en politieke situaties. Artistieke broedplaatsen, zoals Parijs voor WO I en na WO II en Berlijn tijdens het interbellum, bruisen van ­vernieuwing.

Stromingen als Expressionisme, Kubisme, Surrealisme en Existentialisme getuigen hiervan. Uitvindingen als film, radio, televisie en computer weerspiegelen de wetenschappelijke vooruitgang, maar dragen ook bij tot verlies van oude zekerheden. Van Einstein loopt een lijn naar atoombom en Higgs-deeltje. Europa raakt steeds meer onttoverd en geseculariseerd, maar maakt ook kennis met vitale verschijnselen als amerikanisering en jongeren­ cultuur. Na de Val van de Muur strekt het tot dan toe West-Euro­pese eenwordingsproces zich ook uit naar de nieuwe democratieën in Middenen Oost-Europa. De overweldigende Europese cultuur van de Twintigste Eeuw staat centraal in deze cursus. Elk van de vijf docenten verzorgt twee colleges per vakgebied: algemene geschiedenis, filosofie, kunst, letterkunde en muziek. Het gaat – onder veel meer – van modernisme tot post­ modernisme, van Wittgenstein tot Heidegger, van Picasso tot Cobra, van Kafka tot Beckett en van Le Sacre du Printemps tot jazz. Deze cursus, het zesde deel van de leergang Duizend jaar Europese cultuur, kan afzonderlijk worden gevolgd.

1711AR Data 25 september 2, 9, 23, 30 oktober 6, 13, 20, 27 november 4 december 2017 Tijd en dag Maandag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 350 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 10

Drs. S.M. Burgers is componist en neerlandicus. Drs. P.L. Kan – van Dishoeck, kunsthistoricus, verzorgt cursussen, ­lezingen, reizen en excursies. Drs. H. van der Horst is historicus en werkte voor het Nuffic.

Drs. W.J.H. Noot is filosoof en docent. Dr. G. Vaartjes, neerlandicus, is docent en schreef diverse biografieën van Nederlandse letterkundigen.

Eerste semester Hovo Rotterdam

15

Geschiedenis

Reizen in het Romeinse Rijk Prof.dr. Fik Meijer

1711HR Data 20, 27 november 4, 11 december 2017 Tijd en dag Maandag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 168 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 4

Tallozen gingen op reis in het Romeinse Rijk, per schip of per wagen: gezagsdragers, soldaten, handelaars, toeristen en pelgrims. In vier ­colleges zal Fik Meijer ingaan op de verschillende aspecten van het reizen. Aan de orde komen de politieke factoren die het noodzakelijk of wenselijk maakten dat legers op weg gingen.

Vervolgens wordt ingegaan op de betekenis van de handel voor de antieke economie en de sociale positie van de handelaren. Daarna komen de schepen, de wegen en de wagens aan bod waarmee de reizen werden ondernomen. Hierbij zal gebruik gemaakt worden van de resultaten die ­ de (onderwater)archeologie heeft opgeleverd. Tenslotte zal worden ­ingegaan op beroemde reizen uit de oude geschiedenis: de zwerftochten van Odysseus, de reizen van Herodotus, de ontdekkingsreizen van de Carthagers rond Afrika en van Pytheas in het hoge noorden, de reizen van de apostel Paulus, met speciale aandacht voor zijn zeereis naar Rome die In Handelingen van de apostelen (27-28) wordt beschreven, en de pelgrimsreizen naar het Heilig Land in de late oudheid.

Prof.dr. F.J.A. Meijer is emeritus hoogleraar Oude Geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Hij heeft verscheidene boeken geschreven.

Dit najaar verschijnt zijn boek ‘Keizers ‘Keizers sterven niet in bed – van Caesar tot Romulus Agustulus’.

Agustulus’.

16

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Geschiedenis

De creatie van de Verenigde Staten Drs. Bouke de Vos

Nog vóór de Franse revolutie voltrekt zich een minstens even ­gedenkwaardige en succesvolle omwenteling aan de overkant van de Atlantische Oceaan. Dertien Amerikaanse kolonies verklaren zich onafhankelijk van Groot-Brittannië en gaan een, op dat moment in de wereld uniek, experiment aan: de oprichting van een democratische republiek, de Verenigde Staten van Amerika, onder leiding van mannen van uitzonderlijke klasse, de Founding Fathers. Plechtig geformuleerde grondrechten en waarden en hooggestemde ambities, die hun ooroorsprong vinden in die tijd, bepalen nog steeds in hoge mate het politieke discours, het geloof in het eigen land en in het eigen kunnen.

In zes lessen doorlopen we de eerste zeven decennia (1776-1848) van de geboorte en het, met vallen en opstaan, volwassen worden van het jonge land; Hoe het de Onafhankelijkheidsoorlog wint; hoe bij het schrijven van de Grondwet diepgaande politieke en maatschappelijke discussies bepalen hoe het bestuur van het land en het politieke bestel - op grond van de gedachte dat alle macht gebaseerd is op de wil van het volk - er uit gaat zien. Hoe het land zijn grondgebied enorm uitbreidt; hoe onver­ woestbaar optimisme, innovatie- en expansiedrang de basis leggen voor de economische en politieke wereldmacht die de VS later worden. Maar we gaan ook in op het schisma tussen Noord en Zuid dat het land binnen sluipt en uiteindelijk leidt tot de Amerikaanse Burgeroorlog. We gaan ook in op de gruwelijke schaduwkanten die alle vooruitgang met zich brengt, zoals de zwarte slavernij en de teloorgang van de Native Americans, de Indianen.

1711DR Data 2, 9, 23, 30 oktober 6, 13 november 2017 Tijd en dag Maandag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 222 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 6

Drs. B. de Vos studeerde politicologie aan de VU Amsterdam. Hij was tot voor kort persvoorlichter bij Wageningen Universiteit & Research. Hij bestudeert al jaren de Amerikaanse Burgeroorlog en in het verlengde daarvan de enerverende geschiedenis van de VS vanaf de oprichting. In 2011 schreef hij Burgeroorlog in Etappes. Fietsen door de Amerikaanse geschiedenis.

Eerste semester Hovo Rotterdam

17

Geschiedenis

Dictators Is de alleenheerser terug?

Dr. Koen Vossen

1711ER Data 9, 23, 30 oktober 6 november 2017 Tijd en dag Maandag, 10.00 -12.30 Locatie Woudestein Kosten € 168 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 4

In onze op democratische waarden gebaseerde cultuur geldt de dictator als een boeman. Toch zijn despoten de afgelopen eeuw in de meeste delen van de wereld eerder regel dan uitzondering geweest. Honderden dictators heeft de twintigste eeuw voortgebracht. Daartussen zitten eendagsvliegen, maar ook met het land vergroeide potentaten; bloedbloeddorstige tirannen, maar ook verlichte despoten, ideologisch bevlogen megalomanen en cynische kleptocraten.

Sommigen draaiden de klok terug; anderen wilden juist een grote sprong voorwaarts. Er waren er die gaandeweg milder werden, maar bij velen werkte het ambt juist radicaliserend. Er zijn dictators die hun land naar de afgrond hebben gedreven; anderen genieten nog steeds een goede reputatie vanwege hun bijdrage aan de opbouw van het land. Tegen­ woordig lijkt de alleenheerser zelfs weer terug in de mode te zijn. In deze cursus kijken we naar het verschijnsel dictator en dictatuur. Wat zijn de kenmerken van dictaturen? Welke types zijn er? Zijn dictaturen per definitie slecht? Hoe kom je van dictators af? En waarom zijn ze tegen­ woordig weer populair? We zullen in deze cursus stilstaan bij bekende dictators als Hitler, Stalin en Franco, maar ook bij meer onbekende tirannen als Bokassa, Salazar en Hoxha. Ook moderne (semi-) autocraten als Poetin, Duterte, Orban en Erdogan komen aan bod.

Dr. K. Vossen is historicus en promoveerde aan de Universiteit van ­Amsterdam (2003). Hij is als universitair docent verbonden geweest aan de Universiteit Leiden en de Radboud Universiteit Nijmegen. Hij schreef: ‘Nederland en de Spaanse Burgeroorlog/Los Países Bajos y la la Guerra Civil española .’ in: H.Hermans e.a. (red.), Een Nederlandse blik op de Spaanse Burgeroorlog/ Una mirada holandesa sobre la Guerra Civil española / tweetalige uitgave van het Instituto Cervantes Utrecht 2006.

18

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Geschiedenis

Geschiedenis van de Kruistochten Drs. Richard Kroes

Elk jaar opnieuw eist wel een van de Arabische politieke leiders een westers excuus voor het onnoemelijke leed dat de moslims negen eeuwen geleden is aangedaan tijdens de Kruistochten. Omgekeerd wordt het woord ‘kruistocht’ in het Westen positief gebruikt, zoals in de opmerking dat we ‘een kruistocht tegen de armoede’ moeten organiseren. Dat deze interpretaties botsen, bleek wel toen president Bush opriep tot een ‘kruistocht tegen het terrorisme’ en in één klap alle potentiële steun van Arabische staten verspeelde.

Wat destijds gebeurde, kan nog steeds actueel zijn. In deze cursus behandelen we de geschiedenis van de Kruistochten, een onderwerp dat niet alleen nog steeds tot de verbeelding spreekt, maar ook razend gecompliceerd is. Er zijn meer kruistochten in Europa gehouden dan in het Midden-Oosten, maar gezien de actualiteit besteden we aan die laatste groep wel de meeste aandacht.

We beginnen met de redenen die de Europeanen hadden om zo ver van huis op veroveringstocht te gaan. Daarnaast komt natuurlijk ook de uitstekende samenwerking aan bod tussen christenen en moslims, de bijna-bekering tot het christendom van de islamitische moordsekte van de Assassijnen, het kannibalisme van de christelijke ridders, de vaak onder­ belichte rol van de Mongolen, Byzantijnen en Armeniërs en tot slot de bijna jaarlijkse kruistochten tegen medechristenen die niet eens ketters waren, maar brave onderdanen van de paus. ‘De Kruistochten’ wordt een cursus vol verrassingen.

1712KR Data 31 oktober 7, 14, 21, 28 november 2017 Tijd en dag Dinsdag, 10.00 – 12.30 Locatie Woudestein Kosten € 186 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 5

Drs. R. Kroes woont in Amsterdam en is historicus en archeoloog.­ ­Momenteel is hij werkzaam bij een archeologisch adviesbureau.

Daarnaast is hij docent in het volwassenenonderwijs op diverse plekken in Nederland. Zijn specialismen zijn de vroege geschiedenis van de islam, de sji’ietische islam, de kruistochten en alles wat te maken heeft met de Bijbel en de Koran.

Eerste semester Hovo Rotterdam

19

Geschiedenis

Een eeuw machthebbers Succesvol en een gebrek aan talent Drs. Louwrens Schaaphok

1712FR Data 24, 31 oktober 7, 14, 21, 28 november 5, 12 december 2017 Tijd en dag Dinsdag, 10.00 – 12.30 Locatie Woudestein Kosten € 295 (incl. BTW)

In een reeks van acht lessen behandelt de docent de geschiedenis van machthebbers in Nederland en de wereld in de laatste honderd jaar.

In grote lijnen worden de belangrijkste gebeurtenissen en ontwikkelingen uit de doeken gedaan en wie ooit dacht en wellicht nog steeds denkt dat geschiedenis saai is, komt bedrogen uit, want per les komen machtheb­ bers aan bod die min of meer succesvol de wereld naar hun hand zetten en door hun gebreken en talenten de loop der geschiedenis mede bepaalden.

Een keur aan machthebbers zal de revue passeren: van Wilhelm II tot Trump en van Abraham Kuyper tot Mark Rutte. Allen worden in ­perspectief gezet en met woord en beeld toegelicht door wetens­ waardigheden, anekdotes èn opmerkelijke zaken!

Aantal bijeenkomsten 8

Drs. L. Schaaphok studeerde geschiedenis aan de RUG en was 33 jaar ververbonden aan het Vrijzinnig-Christelijk Lyceum te Den Haag. Hij mocht vele prominenten tot zijn leerlingen rekenen, zoals leden van het Koninklijk Huis, politici, acteurs en televisiepersoonlijkheden. Sinds zijn pensionering verzorgt hij cursussen over geschiedkundige thema`s voor Den Haag en de Volksuniversiteit Amstelland.

20

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Geschiedenis

Groot-Brittannië en Europa Dr. Paul van Velthoven

In de achttiende eeuw veroverde Groot-Brittannië het overwicht in Europa en elders in de wereld.

In macht en invloed streefden de Britten toen langzaam maar zeker de Fransen voorbij, ook al maakten de Amerikanen zich daarna los van het Britse moederland. In de daarop volgende eeuw ontwikkelde het Britse rijk zich tot het grootste uit de hele geschiedenis. Op het hoogtepunt van zijn ontwikkeling bestuurde het een kwart van de wereld en beheerste het alle zeeën. Vandaag de dag is er weinig overgebleven van die macht, maar zijn erfenis is nog overal zichtbaar. Dank zij het Britse rijk kon het Engels uitgroeien tot een wereldtaal en wist het kapitalisme te zegevieren. Dit rijk zorgde ook voor de verbreiding van het protestantisme en het bestuursmodel via parlementen. Concurrerende rijken als dan van de Habsburgers en van Hitler wist het te weerstaan.

De prijs die voor de overwinning in de Tweede Wereldoorlog op Duitsland moest worden betaald, dwong de Britten er toe aansluiting te zoeken bij de Europese Unie. Het staat wel vast dat ook nu de Britten besloten hebben uit de Europese Unie te treden, ze een speciale modus vivendi met Europa zullen moeten ontwikkelen. Een Britse ‘Alleingang’ is niet alleen slecht voor de Britten, maar ook voor de Europeanen. De Europese Unie zal moeten veranderen om ook met de Britten een werkbare relatie mogelijk te maken.

1714KR Data 2, 9, 16, 23, 30 november 7 december 2017 Tijd en dag Donderdag, 10.00 – 12.30 Locatie Woudestein Kosten € 222 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 6

In de cursus onderzoeken we in zes lessen de factoren die de Britse invloed zo groot maakten. Met het oog op de voorgenomen Brexit verkennen we in het bijzonder de relatie die Groot-Brittannië ten opzichte van het Europese continent onderhield en zal moeten blijven onderhouden.

Dr. P.J.G. van Velthoven was chef van de opiniepagina van de Haagsche Courant en redacteur buitenland. Zijn specialisatie is de Europese ­politieke geschiedenis. Hij woonde korte tijd zowel in Parijs als Berlijn. In 2005 promoveerde hij tot doctor in de politicologie op het werk van de Franse politieke denker Raymond Aron.

Eerste semester Hovo Rotterdam

21

Geschiedenis

De Zijderoute Drs. Mark Hoos

1714CR Data 28 september 5, 12, 26 oktober 2, 9 november 2017 Tijd en dag Donderdag, 10.00 -12.30 Locatie Woudestein Kosten € 222 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 6

De Zijderoute is een benaming voor een verscheidenheid aan routes, die Oost- en Centraal-Azië verbonden met het Midden-Oosten. Vaak voornamelijk bekend om de handelsaspecten, die vanzelfsprekend de basis vormden van de routes. Vanuit China werd naast zijde, ook ­porse­­lein, goud, ivoor, metaal, specerijen geëxporteerd. Vanuit Iran onder meer glaswerk, brokaat en in later tijden opium. Vanzelf­sprekend werden er ook ongewenste zaken getransporteerd: besmettelijke ziekten zoals­de pest.

Door de veelheid aan culturen, talen, religies die op deze manier met elkaar in contact kwamen ontstonden er in Centraal-Azië vormen van wetenschap van buitengewoon indrukwekkend niveau. Filosofie, ­wiskunde, astronomie, geologie, geneeskunde, psychologie, godsdienst­ wetenschap, taal­wetenschap. Vele van die wetenschappelijke tradities waren de latere ontwikkelingen in Europa ruim voor. S. Frederick Starr (2013) heeft daar een uitgebreide studie aan gewijd. De Zijderoute droeg verder ook enorm bij aan het verspreiden van religies: boeddhisme, sjamanisme, christendom, manicheïsme, islam.

Het boek van Peter Frankopan (2015) wijst erop dat in de toekomst in Centraal-­Azië mogelijk opnieuw belangrijke centra van beschaving een grote rol in de wereld zullen spelen. Centraal-Azië is zeker niet alleen een gebied van woestijnen en eindeloze lege steppen. Delen zijn erg vrucht­ baar en vormen een aangename habitat voor de mens. Een aantal ­Centraal-­Aziatische staten, in het bijzonder Kazachstan, draait ­economisch werkelijk goed.

Drs. M. Hoos studeerde Arabisch, Perzisch, Turks en vergelijkende godsdienstwetenschap aan de Rijksuniversiteit Leiden.). Van 1994 tot 2016 was hij wetenschappelijk medewerker en later gastconservator bij het Wereldmuseum Rotterdam, en onder andere nauw betrokken bij de tentoonstellingen ‘de ‘ de Zijderoute’ Zijderoute’ (1997) en ‘De Perzen, krijgers en dichters’ dichters’ (2015-2016).

22

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Exacte wetenschappen

Het dier en de ander De sociale intelligentie van dieren Dr. Esteban Rivas

In de wetenschap vond de afgelopen decennia veel boeiend onderzoek plaats naar de sociale intelligentie van dieren. In deze cursus behandelen we deze studies. We beginnen bij zelfbewustzijn: in hoeverre is een dier in staat een onderscheid te maken tussen zichzelf en de rest van de wereld? En waaraan herkennen dieren elkaar als individu?

1714HR

Dan behandelen we onderzoek op het gebied van sociaal leren: hoe leert een dier door de sociale observatie van een ander? Zijn ze in staat een ander te imiteren? Vervolgens gaan we in op het onderzoeksgebied van Theory of Mind: in hoeverre is een dier in staat een ander mentale toestanden zoals zien, horen en weten toe te schrijven? Bedriegen dieren elkaar ook? We eindigen de cursus met onderzoek naar empathie en rouw bij dieren. Na deze cursus bent U op de hoogte van de belangrijkste vraagstukken en ontdekkingen op het gebied van de sociale intelligentie van dieren.

Tijd en dag Donderdag, 13.30 – 16.00

Allerlei dieren zullen aan bod komen tijdens de cursus, met een focus op grote mensapen, honden en kraaiachtigen.

Data 5, 12, 26 oktober 2, 9 november 2017

Locatie Woudestein Kosten â‚Ź 186 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 5 Bijzonderheden Het is handig als men Engels passief begrijpt, omdat een aantal filmpjes die zullen worden getoond niet in het Nederlands ondertiteld zijn.

Dr. E.C.M. Rivas studeerde psychologie aan de Universiteit Utrecht en filosofie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij promoveerde aan de ­Radboud Universiteit op een onderzoek met gebarende chimpansees in de Verenigde Staten. Tegenwoordig is hij eigenaar van de educatieve instelling het Instituut voor Dieren in Filosofifie en Wetenschap.

Eerste semester Hovo Rotterdam

23

Natuurkunde

Kwantumfysica voor niet-fysici Ir. Paul van Leeuwen MSc

1711BR Data 25 september 2, 9, 23, 30 oktober 6 november 2017 Tijd en dag Maandag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 222 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 6

Eind van de 19e eeuw werd het veelbelovende studenten sterk afgeraden om zich nog te bekwamen in de natuurkunde en een andere carrière te zoeken aangezien de natuurkunde nog slechts een kwestie was van de bepaling van de volgende decimalen. Maar begin 20e eeuw kantelde het beeld van de natuurkunde – de Newton mechanica – dramatisch met publicaties van Planck, Bohr, Einstein, de Broglie, Schrödinger, ­Heisenberg en vele anderen.

De kwantumfysica werd geboren, vormgegeven, toegepast maar slecht begrepen. Het leek erop dat de meting het meetresultaat materialiseerde.

Schrödinger formuleerde zijn ‘tegelijk dode en levende kat in de doos’ paradox. Van de bekende fysicus Richard Feynman is de volgende uit­ spraak bekend: “Iedereen die zegt dat hij kwantumfysica begrijpt, begrijpt er niets van”. Dat klinkt nogal ontmoedigend – en zo was het waarschijnlijk ook bedoeld. Intussen zijn de toepassingen van de kwantumfysica – de transistor, de laser, de led, de computer, het internet, kwantumcrypto­ grafie, kwantumbiologie - niet meer weg te denken uit de samenleving.

Oktober 2015 stonden de media vol van een experiment van Delftse onderzoekers dat definitief het ongelijk van Einstein zou hebben bewezen.

Dat gebeurde op de campus, waar paren elektronen met een tussenlig­ gende afstand van 1,3 kilometer werden verstrengeld en een wisselwerking vertoonden die sneller-dan-licht communicatie zouden vereisen. Voor wie de aard van maar ook vooral de conclusies uit dit experiment willen begrijpen is deze cursus bedoeld. In zes sessies gaan we van Newton en Galilei naar de meest recente experimenten in de kwantumfysica.

Er worden geen formules gebruikt, wel grijze cellen.

Ir. P. van Leeuwen MSc was docent natuur- en wiskunde in het middelbaar onderwijs. In 1993 behaalde hij een Master of Science-graad Kennis­ systemen. Hij ontwikkelde een cursus Kwantumfysica voor niet-fysici om de geïnteresseerde leek enigszins vertrouwd te maken met de betekenis van de kwantumfysica voor ons beeld van de werkelijkheid.

24

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Exacte wetenschappen

Kwantumfysica informeert bewustzijn Een verdieping van ‘Kwantumfysica voor niet-fysici’ Ir. Paul van Leeuwen Msc

In de cursus kwantumfysica voor niet-fysici zijn we het bewustzijn al tegengekomen als mogelijke speler in diverse vraagstukken.

In deze verdieping bekijken we eerst nog even wat interferentie ook al weer is en dan de uitgestelde keus experimenten waar de vorige cursus mee geëindigd is. Dan gaan we nader in op een mogelijke verklaring door de rol van het non-lokale bewustzijn daarin op te nemen. Een geïnformeerd bewustzijn dat het geïnformeerde historisch vastlegt en aldus ook als gemanifesteerd ervaart. Een verklaring waartegen in bepaalde wetenschappelijke kringen een grote weerstand bestaat aangezien het bewustzijn zich lijkt te onttrekken aan de gebruikelijke wetenschappelijke benaderingen, het is niet meetbaar, niet weegbaar, geen onderdeel van de fysieke wereld. Toch zijn er veel feiten en publica­ ties die erop wijzen dat het negeren van de rol van het bewustzijn niet meer houdbaar is. Kwantumfysische verschijnselen blijken onverwacht ook op te treden in levende systemen zoals roodborstjes en bladgroen.

1711GR Data 20, 27 november 2017 4 december 2017 Tijd en dag Maandag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 125 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 3

Bij elke poging tot verklaring geldt natuurlijk onverkort de eis van weten­ schappelijke toetsbaarheid. Dat wil zeggen dat een dergelijke verklaring niet alleen alle geconstateerde feiten zo eenvoudig en elegant mogelijk dient te kunnen verklaren maar dat ze ook falsifieerbaar moet zijn. We zullen zien of we met een verklaring waarin het bewustzijn een essentiële rol speelt in beide aspecten kunnen slagen. Indien dat lukt, betekent dat wel een totale omkering van ons gebruikelijke beeld van de werkelijkheid en van onze rol daarin.

Ir. P. van Leeuwen was docent natuur- en wiskunde in het middelbaar onderwijs. In 1993 behaalde hij een Master of Science-graad Kennis­ systemen. Hij ontwikkelde een cursus Kwantumfysica voor niet-fysici om de geïnteresseerde leek enigszins vertrouwd te maken met de betekenis van de kwantumfysica voor ons beeld van de werkelijkheid.

Eerste semester Hovo Rotterdam

25

Natuurwetenschappen

Celbiologie Dr. Ruud Licht

1712HR Data 24, 31 oktober 7, 14, 21, 28 november 2017 Tijd en dag Dinsdag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 222 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 6 Maximum aantal deelnemers 40

In deze cursus krijgt u inzicht in de volgende onderwerpen: Het informatiesysteem: Wat is DNA, wat is een gen, wat is RNA en wat is een eiwit. In dit college wordt ook uitgelegd hoe erfelijkheid, evolutie en gentechnologie werken.

Energie: Hoe komt een cel aan energie, wat is een mitochondrium en wat doen ionen. Een direct gevolg van de energieopwekking zijn zuurstof­ radicalen. Hoe gaat de cel hier mee om.

Signalen: Hoe werken hormonen, wat is signaaltransductie. In dit college wordt ook uitgelegd hoe we denken dat diabetes ontstaat.

Biochemie: De moleculen van het leven en hun interacties. De werking van geneesmiddelen berust op het beïnvloeden van deze interacties.

Het afweersysteem: We worden elke dag bestookt door ziekmakers maar worden zelden ziek. Hoe kan dit, en hoe ontstaan allergieën en auto-­ immuunziektes.

Het zenuwstelsel: Elektrische en chemische signalen vormen de basis van het zenuwstelsel. In dit college wordt ook ingegaan op hoe we denken dat bewustzijn ontstaat en wat Alzheimer is.

Stamcellen: Om versleten cellen te vervangen moeten er nieuwe cellen worden gemaakt. Welke soort stamcellen zijn er allemaal, en hoe werkt stamceltherapie.

Literatuur (aanbevolen) Bill Bryson, A short history of nearly everything, Black Swan, 2004, 0552151742, ISBN 0552997048

De toekomst van de celbiologie: Er is al veel veranderd in de celbiologie, en daarmee in de geneeskunde. Maar er komen nog veel meer verande­ ringen aan. In dit college wordt besproken wat voor ontwikkelingen we wel en welke we misschien niet zouden moeten verwelkomen.

Bijzonderheden Als vervolg op deze cursus geeft dezelfde docent de cursus ‘Biotechnologie’ in het voorjaar van 2018 op pagina 61.

Dr. R. Licht studeerde Medische Biologie aan de Universiteit van ­Amsterdam. Hierna was hij onder andere verbonden middels diverse onderzoeken naar stamcellen en stamceltherapie aan de Radboud ­Universiteit, de Rijksuniversiteit Groningen en Erasmus Medisch Centrum.

Sinds enkele jaren geeft hij les aan diverse HOVO’s in het land, en op ­middelbare scholen.

26

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Biologie

Kanker simpel uitgelegd Dr. Ed Roos

We krijgen waarschijnlijk allemaal te maken met kanker, bij onszelf of bij familie of vrienden. Het is dus goed nieuws dat het kankeronderzoek in een stroomversnelling is geraakt.

De kennis over de ziekte is drastisch toegenomen, met als gevolg ­ongekende mogelijkheden voor betere diagnose, behandeling en preventie. De berichten zijn echter niet alleen maar gunstig. Kanker blijkt nog veel ingewikkelder te zijn dan we dachten of hoopten. Er zijn dan ook nog aanzienlijke hindernissen op de weg naar volledige genezing.

In deze cursus wordt u op de hoogte gesteld van deze nieuwe kennis, maar zo simpel mogelijk, op een voor geïnteresseerde leken begrijpelijke manier. Er wordt uitgelegd hoe kanker ontstaat, welke processen zijn ontregeld en hoe deze kennis gebruikt kan worden voor een meer gerichte behandeling. Het gaat dus over de wetenschappelijke kennis over kanker, en niet over de huidige medische praktijk. De docent is een celbioloog, en geen arts.

1713JR Data 1, 8, 15, 22, 29 november 6 december 2017 Tijd en dag Woensdag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 222 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 6 Literatuur (aanbevolen) Ed Roos: Kanker, simpel uitgelegd (Nieuwezijds, € 19,95)

Dr. E. Roos (1947) behaalde zijn doctoraal scheikunde aan de Universiteit van Amsterdam in 1973. Hij was wetenschappelijkmedewerker bij het Antoni van Leeuwenhoek/Nederlands Kanker Instituut van 1973 tot 2012.

In 1981 promoveerdehij aan de faculteit Geneeskunde, Universiteit van Amsterdam. Van 1983 tot 2004 was hij hoofd van de afdeling Celbiologievan het Nederlands Kanker Instituut. Hij is auteur van het boek Kanker simpel uitgelegd. uitgelegd.

Eerste semester Hovo Rotterdam

27

Astronomie

Antieke sterrenkunde Van Astrolabium tot Zodiak Dr. Rob van Gent

1714ER Data 5, 12, 26 oktober 2, 9, 16 november 2017 Tijd en dag Donderdag, 10.00 – 12.30 Locatie Woudestein Kosten € 222 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 6

In de cursus Antieke Sterrenkunde in de Praktijk: Van Astrolabium tot Zodiak maken de cursisten in zes bijeenkomsten kennis met enkele sterrenkundige instrumenten en technieken uit de oudheid en leren ze deze zelf toe te passen.

Elke bijeenkomst is als volgt opgebouwd: een inleiding in de vorm van een hoorcollege (eerste uur) gevolgd door de workshop (tweede uur) waarbij de cursisten dan zelf aan de slag gaan met replica’s van de behandelde instrumenten of ander materiaal.

In de colleges komen de volgende onderwerpen aan bod: • Kalenders (eeuwigdurende kalender, berekening paasdatum) • Voorstellingen van de kosmos in de antieke en Islamitische kunst • Tijdmeting in de oudheid (zonnewijzers) • De kibla: de bepaling van de gebedsrichting naar Mekka • De astrolabe: de `tablet’ van de antieke astronoom en astroloog • De sterrenbeelden: van hemelglobe tot sterrenatlas

Dr. R. van Gent studeerde sterrenkunde aan de Universiteit Utrecht en promoveerde in 1989. Hij was van 1989 tot 1999 werkzaam bij Museum Boerhaave (Leiden) als conservator voor de sterrenkundige ­collectie. Daarna is hij verbonden geweest aan het Instituut voor de Geschiedenis en Grondslagen van de Natuurwetenschappen in Utrecht.

Sinds 2014 is hij werkzaam als wetenschappelijk medewerker bij het Departement Wiskunde van de Universiteit Utrecht waar hij onderzoek doet naar de geschiedenis van de wis- en sterrenkunde. Zijn belang­stelling gaat uit naar de geschiedenis van de sterrenkunde, tijdrekenkunde, zeevaartkunde en de hemelcartografie.

28

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Filosofie

Grote Denkers uit de geschiedenis van de filosofie Deel 1 – de Oudheid Dr. Henri Krop

Wat kan ik weten? Wat moet ik doen? Wat mag ik hopen? Wat is de mens?

Deze vier vragen maken volgens Immanuel Kant de kern uit van een ­filosofie, die zich richt op de wereldburger. Deze college reeks is bestemd voor de geïnteresseerde leek die wil kennismaken met de grote vragen uit heden en verleden en wil de actuele betekenis van hun denken zichtbaar maken. Na afloop kunt u meepraten over de grot van Plato, de levenskunst van Aristoteles, de genotsleer van Epicurus, het cogito van Descartes, de wereldgeest van Hegel en Marx’ maatschappijtheorie.

De cursus biedt een algemene kennismaking met de grootste denkers uit de klassieke oudheid en de verlichting. U maakt kennis met heel verschil­ lende denkers, in colleges die worden gegeven door vier docenten uit Faculteit Wijsbegeerte. De opzet is echter steeds dezelfde: in chronologi­ sche volgorde wordt per college steeds één denker uit de doeken gedaan, wordt zijn belang in verleden en heden geschetst en wordt ingegaan op een kort karakteristiek fragment van zijn denken. De delen kunnen los van elkaar gevolgd worden.

1711FR Data 9, 23, 30 oktober 6, 13, 20, 27 november 2017 Tijd en dag Maandag, 14.00 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 250 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 7

Deel I denkers uit de Oudheid • Pythagoras • Plato • Aristoteles • Epicurus • Augustinus • Thomas van Aquino • Erasmus

Dr. H.A. Krop is als docent Geschiedenis van de wijsbegeerte verbonden aan de Faculteit Wijsbegeerte van de Erasmus Universiteit Rotterdam.

Van zijn hand verscheen een vertaling van Spinoza’s Ethica ´Spinoza, een paradoxale icoon van Nederland´, een boek over de geschiedenis van het spinozisme.

Eerste semester Hovo Rotterdam

29

Filosofie

De Romantiek in wijsbegeerte, literatuur en kunst Prof.dr. Koo van der Wal

1712ER Data 3, 10, 24, 31 oktober 7, 14, 21, 28 november 2017 Tijd en dag Dinsdag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 295 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 8

De term Romantiek is de aanduiding van een brede stroming in de cultuur van eind 18e en begin 19e eeuw (ca 1770-1830).

Zij omvat de literatuur en kunst, maar evenzeer het filosofische en religieuze denken, alsmede ontwikkelingen op het gebied van de weten­ schappen (taalwetenschap, rechts- en staatsleer, geschiedwetenschap, speculatief natuuronderzoek). Naast aanduiding van een periode in kunst en cultuur (dan met een hoofdletter geschreven) staat zij (met een kleine r) ook voor een wijze van denken en ervaren die niet specifiek aan een bepaalde tijd gebonden is en zo ook in onze tijd te vinden is.

De Romantiek komt op als reactie op het rationalisme van de Verlichting met haar nadruk op het verstandelijke, grijpbare en gewone. Daartegen­ over legt zij het accent op gevoel en verbeelding, vraagt zij aandacht voor het mysterieuze en ongrijpbare. Tegenover de eentonige alledaagsheid en het platte nuttigheidsdenken wil de Romantiek een (hernieuwde) poëtisering van het bestaan. Tegen het mechanische denken met zijn nadruk op het maakbare en kunstmatige stelt zij het levende, groeiende, spontaan-creatieve. Het organismebegrip is dan ook een sleutelconcept van het romantische denken.

Wat de vorm betreft betekent de Romantiek een afscheid van de vaste regels van de klassieke kunst en cultuur. Tegenover de uniforme ­standaards van de Verlichting wordt juist de diversiteit, het eigene van volken en culturen op de voorgrond geplaatst. Zoals in het algemeen het bijzondere en individuele bij de Romantiek hoog in koers staat.

De Romantiek heeft het moderne denken en ervaren diepgaand ­gestempeld. Tegelijk houdt zij een fundamentele kritiek op de moderne prozaïsche en visieloze maatschappij en levensstijl in. Om die reden blijft zij voor de actualiteit van grote betekenis.

Prof.dr. G.A. van der Wal is emeritus hoogleraar wijsbegeerte aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.

30

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Filosofie

Tuinieren met Darwin Een aardverschuiving in botanische wetenschappen Norbert Peeters MA

Dat Charles Darwin onderzoek deed naar de evolutie van dieren is algemeen bekend, maar hij verdiepte zich ook in de plantkunde. In acht lessen verdiept Norbert Peters zich met u in de plantkundige ­ontdekkingen van Darwin.

Charles Darwin is ontegenzeggelijk één van ’s werelds beroemdste natuurvorsers. Hij is vooral bekend geworden door zijn verblijf op de Galapagoseilanden, de Darwinvinken en de publicatie van On the Origin of Species (1859), waarin hij zijn evolutieleer uiteenzet. Veel minder bekend is dat Darwin na het verschijnen van de Origin ook naam maakte als plantkundige. Met diverse boeken en tientallen artikelen over planten brengt hij een ware aardverschuiving teweeg in de botanische weten­ schappen.

In deze collegereeks maakt u op toegankelijke wijze kennis met de goed verborgen groene kant van Engeland’s bekendste natuuronderzoeker.

Deze serie biedt in acht lessen een overzichtelijke bloemlezing van de hoofdthema’s uit Darwins plantenleer. Met Darwin als gids verkent u de vorm van bloemen, de rol van insecten bij bloembestuiving, de bevruch­ ting van orchideeën, de eetgewoontes van vleesetende planten, en het bewegingsvermogen en de klimtechnieken van planten. Zo ontdekt u onder meer hoe planten paren zonder van hun plek te komen, hoe ze samenwerken met insecten, hoe ze prooien vangen en verteren zonder mond of maag, hoe ze bewegen zonder spieren en gewrichten, hoe ze de wereld waarnemen zonder zintuigen en hoe ze zelfs intelligentie vertonen zonder centraal zenuwstelsel.

1712GR Data 24, 31 oktober 7, 14, 21, 28 november 2017 Tijd en dag Dinsdag, 10.00 -12.30 Locatie Woudestein Kosten € 222 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 6

N. Peeters MA studeerde archeologie en filosofie aan de Universiteit Leiden. Samen met filosoof Wouter Oudemans schreef hij eerder Plantaardig: vegetatieve filosofie (2014).

(2014). Als botanisch filosoof schrijft Peeters op het raakvlak van filosofie en botanie.

Eerste semester Hovo Rotterdam

31

Filosofie

Het verhaal van de filosofie Een literaire geschiedenis van de filosofie Drs. Jan Lagendijk

1713BR Data 27 september 4, 11, 25 oktober 1, 8, 22, 29 november 6 december 2017 Tijd en dag Woensdag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 310 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 9 Bijzonderheden Dit is de laatste cursus die Jan Lagendijk voor Hovo Rotterdam zal verzorgen.

Er is een grote toekomst mogelijk, een toekomst waarin het Europa van de volken in vergetelheid is geraakt, maar waarin Europa nog voortleeft in dertig oude, nooit verouderde boeken. - Nietzsche Filosofen verwoorden de geest van de tijd. Vaak in moeilijk leesbare geschriften. Maar het zijn niet alleen de filosofen die de geest van de tijd verwoorden; schrijvers doen dat evenzeer. Ook filosofen zelf hebben af en toe verhalen nodig om hun gedachten te verwoorden. Deze cursus vertelt aan de hand van negen korte verhalen het hele verhaal van de westerse filosofie - vanaf het eerste Griekse begin tot aan onze tijd. De verhalen die we lezen en bespreken zijn: Sophocles Antigone Het tijdperk van de mythe en de tragedie Plato Symposion

Het einde van de mythe en het begin van de filosofie Augustinus Bekentenissen

Hoe het christendom in de wereld kwam Hebel De huisvriend

De opkomst van de moderne wetenschap Poe De man van de menigte

Het verschijnen van de moderne mens Nietzsche Aldus sprak Zarathustra

God is dood en de laatste mens Kafka Voor de wet

De onherbergzaamheid van de technologische wereld Borges Het zoeken van Averroës

De tragedie en komedie van de geschiedenis Bernlef Hersenschimmen

Het einde van de filosofie en de tijd van de vergetelheid.

Drs. J. Lagendijk is docent filosofie. Hij studeerde filosofie en psychologie in Leiden en Amsterdam. Hij verzorgt cursussen filosofie aan verschillende instellingen (o.a. HOVO).

32

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Filosofie

Spinoza’s politieke filosofie Een vrije samenleving is nooit een rustig bezit Dr. Henri Krop

Lang heeft men in Spinoza alleen de schrijver van de Ethica gezien; een kluizenaar, een rationalist, die in eenzaamheid over God, de mens en zijn welvaart dacht en voor wie de politiek wijsgerig niet relevant was. Zijn Politieke Verhandeling is pas recent in het Nederlands vertaald.

Door de moderne Franse filosofie, maar vooral door het werk van Jonathan Israel over de ‘radicale verlichting’ is dat beeld gekanteld.

Spinoza staat nu bekend om zijn pleidooi van vrijheid van denken en democratie. Minder bekend is echter dat de ‘Nederlandse filosoof’ er de nadruk op legt dat deze vrijheid alleen kan werken binnen een stabiele staat, die bereid is de wetten te handhaven. Een vrije en stabiele samen­ leving veronderstelt verder, zo meent Spinoza, een zeker gevoel van saamhorigheid: de burgers moeten voortdurend ondervinden dat ze van elkaar profijt kunnen hebben. Dit betekent volgens Spinoza dat een vrije samenleving nooit een rustig bezit is.

In het Theologisch-politiek traktaat en de Politieke Verhandeling beschrijft Spinoza hoe in de zeventiende eeuw de verschillende Europese samenlevingen gereageerd hebben op de fundamentele tegenstellingen tussen de burgers, die godsdienstoorlogen geleid hadden. De meeste staten reageerden met de repressie, alleen de Republiek, zocht het ­antwoord in tolerantie.

1715DR Data 6, 13, 27 oktober 3, 10, 17 november 2017 Tijd en dag Vrijdag, 13.30 – 15.45 Locatie Woudestein Kosten € 222 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 6

In deze cursus worden Spinoza’s politieke geschiften zowel vanuit ­historisch oogpunt als vanwege hun actualiteitswaarde gelezen.

Dr. H.A. Krop is als docent Geschiedenis van de wijsbegeerte verbonden aan de Faculteit Wijsbegeerte van de Erasmus Universiteit Rotterdam.

Van zijn hand verscheen een vertaling van Spinoza’s Ethica ´Spinoza, een paradoxale icoon van Nederland´, een boek over de geschiedenis van het spinozisme.

Eerste semester Hovo Rotterdam

33

Godsdienstwetenschappen

Hermes Trismegistos Het hermitisme als onderstroom in Europa Dr. John van Schaik

1714JR Data 12, 26 oktober 2, 9, 16, 23, 30 november 7 december 2017 Tijd en dag Donderdag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 295 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 8

Gedurende de gehele geschiedenis van het christendom is er een hermetische ‘onderstroom’ in Europa te traceren. De geschiedenis van het ‘hermetisme’ is onbekend maar heeft veel invloed gehad.

Het ‘heidense’ hermetisme ontstaat in de tweede eeuw in geheime genootschappen in Alexandrië. In deze Grieks-Egyptische kringen wordt Hermes Trismegistos hogelijk geëerd. Kerkvaders als Augustinus (354-430) zien in Hermes de oerleraar der mensheid. Men meent dat Hermes een oeroude wijze uit oude Egypte is. De Asclepius blijft de gehele middeleeuwen bekend.

Maar de zegetocht van het hermetische gedachtengoed begint pas goed in 1460 wanneer in Florence het Corpus Hermeticum vanuit het Grieks in het Latijn vertaald wordt. In de lezing die dan ontstaat, ontwaard men een christelijk-hermetisme. Zonder het christelijk-hermetisme is de (late) Italiaanse Renaissance niet goed denkbaar. Zonder het Corpus Hermeticum had Copernicus (1473-1543) niet ontdekt dat de zon het middelpunt van het universum is.

In de tijd van de Verlichting en het materialisme van de negentiende eeuw verdwijnt het christelijk-hermetisme naar de marge van de mainstream cultuur. De velerlei occulte en esoterische bewegingen claimen ­erfgenamen te zijn van het hermetisme. In de twintigste eeuw constateren we nogmaals een herleving van het hermetisme in de kringen van het Lectorium Rosicrucianum met als gevolg dat de Asclepius en het Corpus Hermeticum (nogmaals) in het Nederlands worden uitgegeven.

In deze cursus gaan we op zoek naar de hermetische onderstroom in de Europese cultuur.

Dr. J. van Schaik is religiewetenschapper. Hij studeerde middeleeuwse mystiek en promoveerde op het godsbeeld van de laat-antieke christechristelijke manicheeërs en de middeleeuwse katharen. Hij heeft vele boeken op zijn naam staan over de relaties tussen het kerkelijke en buitenkerkelijke christendom.

34

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Levensbeschouwing

Van total body scan tot voltooid leven Keuzes rond het levenseinde Dr. Ton Vink

De mens leeft in het besef van zijn sterfelijkheid. Dat is geen verrassend inzicht. Maar dat die sterfelijkheid tegenwoordig, soms al vroeg, dwingt tot het maken van keuzes rond ons levenseinde, is wel nieuw. In NederNederland denk je dan al snel aan levensbeëindiging op verzoek: euthanasie en hulp bij zelfdoding. Maar het is goed te bedenken dat de palliatieve zorg, voorafgaand aan en rond het levenseinde en de keuzes binnen die zorg, eveneens van grote betekenis zijn.

In deze cursus buigen we ons onder meer over: • Enkele opmerkingen over het denken over leven, dood en het leven na de dood.

• De medische en juridische ontwikkelingen die tot onze ‘euthanasiewet’ hebben geleid.

• Het huidige functioneren van deze wet en de erin gestelde eisen.

• De betekenis van palliatieve zorg, sedatie, continue sedatie, ­artseneuthanasie, zelfeuthanasie.

• De betekenis van lijden; lijden aan het leven; ‘klaar met leven’ of ­‘voltooid leven’.

• De betekenis, omvang en beperking van zelfbeschikking.

• De algemene beschermwaardigheid van het leven versus de betekenis van het leven voor het individu.

• Actuele juridische ontwikkelingen, zoals de zaak-Heringa, de zaak-­Tuitjenhorn.

• De diversiteit aan standpunten in de regelgeving in andere landen.

• En tenslotte de vraag welke keuzes er nu werkelijk openstaan aan het eind van ons leven, van niet-behandelen tot levensbeëindiging.

1713GR Data 4, 11, 25 oktober 1, 8, 15, 22, 29 november 2017 Tijd en dag Woensdag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 295 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 8

Dr. T. Vink is filosoof. Hij schreef een proefschrift over de Schotse fi ­ losoof David Hume. Hij is zowel theoretisch (in de vorm van publicaties) als praktisch (in de vorm van begeleiding) betrokken in de discussie rond een zelf beschikt levenseinde. In 2007 werd hij voor de Rechtbank Amsterdam vrijgesproken van overtreding van art. 294 Sr. (hulp bij zelfdoding).

Eerste semester Hovo Rotterdam

35

Architectuur

Buitenlandse architectuur in Nederland Drs. Marcel Teunissen

1711CR Data 25 september 2, 9, 23, 30 oktober 6 november 2017 Tijd en dag Maandag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 222 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 6

Het is bekend dat Nederlandse architectuur in het buitenland de laatste twee decennia een vlucht heeft genomen, maar is dat omgekeerd ook het geval? Buitenlandse architecten zijn in ons land nogal eens verstrikt geraakt in de voor hen als beknellend ervaren regelgeving in de bouwbouwsector. Dat neemt niet weg dat een aantal iconische gebouwen in Nederland op naam kan worden geschreven van buitenlandse ­architecten van naam.

Dat startte aan het eind van de jaren vijftig, waarbij te denken valt aan de Bijenkorf in Rotterdam en de Amerikaanse ambassade in Den Haag, beide ontworpen door Marcel Breuer. De laatste twee decennia blijken vooral Spaanse architecten, onder wie Joan Busquets en Cruz y Ortiz, goed te aarden in Nederland. Ook andere landen zijn inmiddels goed vertegen­ woordigd zoals Duitsland, door de projecten van Hans Kollhoff in ­Rotterdam en Den Haag. Bovendien zijn er architecten uit het buitenland die zich permanent in Nederland hebben gevestigd en hun kennis en ervaring toesnijden op de situatie alhier.

Deze culturele wisselwerking reikt nog verder terug in de tijd. Daarbij valt te denken aan het werk van de Franse hugenoot Daniël Marot, die vanaf het eind van de zeventiende eeuw het stadsbeeld van Amsterdam en Den Haag heeft verfraaid.

Drs. M. Teunissen is als zelfstandig Haags architectuurhistoricus ­gespecialiseerd in de Rotterdamse en Haagse architectuur en steden bouw van de 19de en 20ste eeuw. Hij is actief als onderzoeker, docent en ­publicist. Van zijn hand verschenen onder meer de boeken Wonen in Den Haag (2002), Schoone Eenheid (2008), Welstand en Monumentenzorg in Den Haag (2010) en Chinese Muur. 50 jaar (2015)

36

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Kunstgeschiedenis

Museumbezoek Langs kunsthistorische TOPtentoonstellingen Dr. Yvette de Groot

De serie bestaat uit zes inleidende hoorcolleges rond interessante kunst- of cultuurhistorische tentoonstellingen. Vervolgens bezoekt u die exposities in toonaangevende musea. In totaal gaat u met een vaste groep cursisten en onder begeleiding van de docent gedurende het hele studiejaar 2017-2018 zesmaal op excursie. Twee excursies daarvan zijn dagvullend. Het programma ziet er, onder voorbehoud, als volgt uit: Oktober 2017 Utrecht, Museum Catharijneconvent: De kracht van Luther.

In 2017 is het 500 jaar geleden dat Luther zijn 95 stellingen op de deur van de kerk in Wittenberg spijkerde. Museum Catharijneconvent sluit bij deze herdenking aan met een grote tentoonstelling over Luther en zijn invloed in de Nederlanden.

November 2017 Dordrecht, Dordrechts Museum: Jongkind. Pionier van de Impressionisten.

De nadruk ligt op Jongkind als inspirator van de Impressionisten. Tevens worden met name schilderijen van hem getoond van Dordrecht, ­Rotterdam en omgeving.

December 2017 Amsterdam, Rijksmuseum: Maelwael. Schilder aan het Bourgondische Hof rond 1400.

Kunstenaar Johan Maelwael uit Nijmegen was rond 1400 actief als veelzijdig, vernieuwend en productief kunstenaar in het middeleeuwse West-Europa. In diezelfde jaren introduceerde hij zijn drie getalenteerde neven, de legendarische gebroeders van Limburg, als miniatuurschilders in Frankrijk. Op de tentoonstelling wordt dan ook veel werk uit zijn tijd getoond.

Eerste semester Hovo Rotterdam

1712DR 1714FR 1714GR 1715BR 1715CR Locatie Woudestein Kosten € 450 (incl. BTW) Inclusief twee dagexcursies naar Brussel en naar Zwolle met busvervoer, koffie met lekkers, museumentree en gidsen ter plekke.

Lunch is voor eigen rekening. De overige vier tentoonstellings­ excursies zijn exclusief vervoer en entreeprijzen, maar inclusief eenmaal een gids op locatie.

37

Aantal colleges 6 Aantal excursies 6 Maximum aantal deelnemers 40

Februari 2018 Leiden, Rijksmuseum van Oudheden: Nineveh.

In Noord-Irak was Niniveh 2.700 jaar geleden de grootste stad ter wereld.

Uit die periode worden honderden sieraden, kleitabletten uit bibliotheken, beelden en reliëfs uit paleizen en monumentale gebouwen getoond.

Thans heet de stad Mosul, en staat synoniem voor rampspoed en recente vernielingen. Vanzelfsprekend dat de tentoonstelling ook aandacht schenkt aan erfgoed in crisisgebieden.

Dagexcursie Maart 2018 Brussel, BOZAR: Fernand Léger schoonheid alom.

De Franse kunstenaar Fernand Léger (1881-1955) was aanvankelijk een belangrijk vertegenwoordiger van het Kubisme. Daarna toonde zijn werk vooral een mechanische afbeelding van mensen en objecten. Maar hij was ook buitengewoon veelzijdig. En werkte onophoudelijk samen met regisseurs, dichters, choreografen en architecten. Op deze grote ­overzichtstentoonstelling wordt zichtbaar welke vormen deze grens­ overschrijdende uitwisseling hebben aangenomen. En we zullen tevens zien in welke mate Légers indrukwekkende en contrastrijke oeuvre generaties kunstenaars heeft aangemoedigd om de essentie van schoon­ heid te zoeken in een heldere stijl met heldere kleuren.

Dagexcursie April 2018 Zwolle, Museum de Fundatie: Neo Rauch. Het museum organiseert de eerste grote overzichtstentoonstelling over de Duitse kunstenaar Neo Rauc (1960). Rauch is een van de grondleggers van de Neue Leipziger Schule en zijn grote, surrealistische en verhalende werken spreken zeer tot de verbeelding. De tentoonstelling zal mede aan de hand van vooral Amerikaanse bruiklenen Rauchs ontwikkeling van de afgelopen 25 jaar tonen.

38

Studiegids Hovo 2017 / 2018

1712DR

1714FR

1714GR

1715BR

1715CR

Dinsdag Middag Groep 13.30 - 15.30 uur

Donderdag Ochtend Groep 10.30 - 12.30 uur

Donderdag Middag Groep 13.30 - 15.30 uur

Vrijdag Ochtend Groep 10.30 - 12.30 uur

Vrijdag Middag Groep 13.30 - 15.30 uur

Data colleges 3 Okt 2017 7 Nov 2017 5 Dec 2017 6 Feb 2018 6 Mrt 2018 3 Apr 2018

Data colleges 5 Okt 2017 2 Nov 2017 7 Dec 2017 1 Feb 2018 1 Mrt 2018 5 Apr 2018

Data colleges 5 Okt 2017 2 Nov 2017 7 Dec 2017 1 Feb 2018 1 Mrt 2018 5 Apr 2018

Data colleges 6 Okt 2017 3 Nov 2017 1 Dec 2017 2 Feb 2018 2 Mrt 2018 6 Apr 2018

Data colleges 6 Okt 2017 3 Nov 2017 1 Dec 2017 2 Feb 2018 2 Mrt 2018 6 Apr 2018

Data excursies 10 Okt 2017 14 Nov 2017 12 Dec 2017 13 Feb 2018 13 Mrt 2018 10 Apr 2018

Data excursies 12 Okt 2017 9 Nov 2017 14 Dec 2017 8 Feb 2018 8 Mrt 2018 12 Apr 2018

Data excursies 12 Okt 2017 9 Nov 2017 14 Dec 2017 8 Feb 2018 15 Mrt 2018 19 Apr 2018

Data excursies 13 Okt 2017 10 Nov 2017 8 Dec 2017 9 Feb 2018 9 Mrt 2018 13 Apr 2018

Data excursies 13 Okt 2017 10 Nov 2017 8 Dec 2017 9 Feb 2018 16 Mrt 2018 20 Apr 2018

Dr. Y. de Groot was adjunct-directeur van het historische Museum Flehite in Amersfoort. Na haar promotie aan de Erasmus Universiteit te Rotterdam in 2003 is zij vooral werkzaam als docent bij verschillende HOVO-instellingen.

Zij begeleidt ook internationale museumreizen voor LabrysReizen uit Nijmegen. Tevens heeft zij een eigen bedrijf voor museumbezoek. www.museumtopics.nl.

Eerste semester Hovo Rotterdam

39

Kunstgeschiedenis

De kunst- en architectuur­ geschiedenis van de Grieken en de Romeinen Drs. Johan Holtrop

1713CR Data 27 september 4, 11, 25 oktober 1, 8, 15, 22, 29 november 6 december 2017 Tijd en dag Woensdag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 350 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 10

In 1972 werden in de Middellandse Zee voor de kust van Calabrië twee complete Griekse bronzen krijgers gevonden uit de 5e eeuw voor Christus. Deze bijzondere vondst oversteeg het archeologische belang.

De klassieke oudheid is altijd het ijkpunt geweest in de westerse cultuur.

Ook in de huidige tijd is het klassieke repertoire nog springlevend in architectuur, kunst en zelfs in populaire cultuur zoals speelfilms over antieke geschiedenis of mythologie.

In dit college bestuderen we de kunst en architectuur van de oudheid vanaf het oude Kreta, 1500 voor Christus, tot en met Constantijn, de eerste christelijke keizer in de 4e eeuw. We volgen de ontwikkeling van de Griekse vaasschilderkunst, de beeldhouwkunst met de ontwikkeling van de menselijke figuur, de architectuur van de tempel. De Romeinse periode kenmerkt zich door het assimileren van de Griekse kunsten, Etruskische grafcultuur, de overgang naar het christendom, maar vooral door hun enorme bouwwoede. De imposante badhuizen, aquaducten, amfitheaters - mogelijk gemaakt door een vorm van beton – en de stadsplanning met het forum, zijn ook een reflectie van het Romeinse imperium.

De kunsten van de oudheid kunnen niet los worden gezien van de oudheid zelf en daarom is deze geschiedenis van de antieke kunsten ingebed in een analyse van de historische ontwikkelingen, de Griekse en Romeinse staatsvormen (met de voor de kunst allesbepalende keizers), archeologie en religieuze praktijken. Een rode draad in het college is hoe de oudheid aanwezig is in de Europese kunstgeschiedenis en van belang is in het heden, met aandacht voor nog bestaande antieke bouwwerken, musea, opgravingen, restauratiepraktijken (zoals van het Parthenon in Athene), reconstructies en publicaties.

Drs. J. Holtrop is kunsthistoricus. Hij werkt(e) onder andere als tentoontentoonstellingsmaker, criticus, schrijver en docent voor verschillende instellingen, zoals voor het HOVO vanaf 1996.

40

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Kunstgeschiedenis

De Via Aemilia De culturele as tussen Noord en Zuid Italië Drs. Ernest Kurpershoek

De Via Aemilia was in de Romeinse tijd een 260 km lange weg die Rimini aan de Adriatische kust verbond met Piacenza in de Po-vlakte. Langs deze weg werden nederzettingen gesticht die uitgroeiden tot het huidige Bologna, Modena, Reggio Emilia en Parma. Ook de Via Aemilia bestaat nog steeds; de moderne Via Emilia ligt deels letterlijk op de oude Romeinse weg. De regio die de weg doorkruist, is het tegenwoordige Emilia-Romagna.

Tijdens haar 2200 jaar omspannende bestaan is de Via Aemilia een eonomische, maar ook culturele as geweest tussen Noord- en Zuid-Italië, tussen de Adriatische Zee en het Europa ten noorden van de Alpen. Een reis langs de Via Aemilia is daarom tevens een reis door een belangrijk stuk geschiedenis van Europa. We zien hier de opkomst van zelfstandige stadsrepublieken, de bouw van monumentale romaanse kathedralen, de stichting van de eerste universiteiten (Bologna en Parma) en de schittering van de hoofse cultuur met Parma de hoofdstad wordt van het hertogdom van de Farnese dynastie. Iedere periode heeft sporen achtergelaten waardoor de steden van de Emilia-Romagna een unieke mengeling laten zien van oud en nieuw.

In de cursus komen onder andere aan de orde: • stedenbouw door de eeuwen heen • de tijd van de grote kathedralenbouw en de opkomst van de universiteiten • de schilderscholen van Parma (Correggio, Parmigianino) en Bologna (Carracci, Reni) • het vorstelijk mecenaat van de familie Farnese • het huidige Emilia Romagna met aandacht voor moderne kunst (Morandi) en architectuur (Renzo Piano, Jan Kapicky)

1713HR Data 1, 8, 22, 29 november 6 december 2017 Tijd en dag Woensdag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 186 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 5

Drs. E. Kurpershoek is kunsthistoricus uit Amsterdam, gespecialiseerd in Italiaanse renaissancekunst. Hij is werkzaam als docent, cultureel reisleider en publicist en is tevens als docent verbonden aan het Nationaal Restauratie Centrum.

Eerste semester Hovo Rotterdam

41

Muziekwetenschappen

Leergang muziekgeschiedenis deel 2 Renaissance: 200 jaar pracht en praal van de polyfonie Drs. Kees Wisse

1712BR Data 26 september 3, 10, 24, 31 oktober 7, 14, 21, 28 november 2017 Tijd en dag Dinsdag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 310 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 9 Bijzonderheden Elk onderdeel van de leergang behandelt een afgeronde periode en is zo opgezet dat u over meerdere jaren de hele leergang kunt volgen, maar ook elk onderdeel apart.

De komende jaren organiseert Hovo Rotterdam een leergang over muziekgeschiedenis. Hierin krijgt u een compleet en kleurrijk beeld over de gehele historie van de Westerse muziek.

De Renaissance is de tijd dat in Europa alle mogelijke vormen van kunst een enorme bloei en ontwikkeling doormaken. Ook de makers van kunst evolueren van anonieme vervaardigers tot individuele, bij naam bekende kunstenaars. In de muziek is dat niet anders. De Renaissance (voor muziek grofweg van 1400 tot 1600) is de periode waarin de in de middeleeuwen ontstane meerstemmigheid, opbloeit tot een hoge kunst. De rijke klank van de polyfonie staat centraal, waarin een stemmenweefsel van vier, vijf zes tot soms wel veertig stemmen een schitterend muzikaal bouwwerk scheppen met ongekende diepte en perspectief. Centrum van deze nieuwe kunst is Vlaanderen, waar grote componisten als Dufay, Obrecht, Josquin en Lassus de onbetwiste grootmeesters zijn. Van daaruit waaiert de polyfone kunst uit over heel Europa, naar Engeland (Byrd, Tallis), Frankrijk (Brumel), en Spanje (Victoria), om tenslotte in Italië met een ­componist als Palestrina tot een absoluut hoogtepunt te komen. Voor het overgrote deel is de muziek nog vocaal gedacht, waarin de kerkmuziek met zijn missen en motetten een belangrijk aandeel heeft, maar waarin de wereldlijke muziek met zijn grote variëteit aan madrigalen steeds belang­ rijker gaat worden. Voor velen is de muziek uit de Renaissance een klankwereld uit een lang vervlogen tijd, voer voor musicologen, maar niet altijd even makkelijk te begrijpen. Deze cursus toont u de heldere vormen, prachtige harmonieën en het onnavolgbare lijnenspel van deze ­fascinerende muziek. Maar bovenal leert u ervaren van welk een ­ongekende schoonheid de muziek uit de Renaissance is.

Drs. C.H. Wisse studeerde muziekwetenschap aan de universiteit van Utrecht. Lange tijd was hij stafmedewerker bij het Rotterdams Philhar­ monisch Orkest en artistiek adviseur bij Holland Symfonia. Momenteel is hij freelance musicoloog, geeft lezingen cursussen, concertinleidingen en schrijft artikelen en toelichtingen op het gebied van muziek.

42

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Politicologie

Haagse oersoep?

Prof.dr. Wim Derksen

‘Den Haag’ staat voor regering, voor parlement, voor departementen, voor politici en ambtenaren. Maar we kennen ‘Den Haag’ vooral als plaats van politieke conflicten en politiek gekrakeel. Voor de binbinnen-kant van Den Haag hebben de media vaak minder belangstelling.

Terwijl daar dagelijks door duizenden hard wordt gewerkt aan ‘nieuw beleid’. Aan wetgeving om de hypotheekrente-aftrek geleidelijk af te schaffen, aan subsidies voor windmolenparken op zee, en vooral aan veel nota’s waarin maatregelen op allerlei gebied worden aangekondigd.

Er wordt veel gereorganiseerd bij de overheid. De laatste jaren onder de vlag van ‘het nieuwe werken’. Maar eigenlijk weet niemand wat dat nieuwe werken inhoudt. Erger: het nieuwe werken geeft geen ant-woord op de problemen van het oude werken. Waar hebben ze op een departement wel last van? Dat de politiek het uiteindelijk altijd wint van de inhoud? Dat de baas altijd het laatste woord wil hebben, ook als hij inhoudelijk niks heeft toe te voegen? Dat de planning van het beleidsproces altijd in de war loopt? Dat men te weinig kennis van zaken heeft? Dat de leefwereld van de burger zich zo slecht laat vangen in de systeemwereld van het departe­ ment? Dat het wiel altijd weer opnieuw wordt uitgevonden? In dit boek worden acht van dat soort vragen verkend. Anekdotes spelen daarbij een grote rol. Zoals dit hele boek een combinatie is van herinnering en analyse. Het blijde antwoord: de overheid laat zich goed vernieuwen, maar met simpele antwoorden wordt niemand geholpen.

1711JR Data 2, 9, 23, 30 oktober 6, 13 november 2017 Tijd en dag Maandagdag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 222 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 6 Literatuur (aanbevolen) Wim Derksen (2015) Haagse Oersoep, Boom Lemma Uitgevers

Prof.dr. W. Derksen is hoogleraar bestuurskunde geweest in Rotterdam en heeft vele jaren in Den Haag doorgebracht. Als lid van de WetenschapWetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, als directeur van het Ruimtelijk Planbureau en als topambtenaar op het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer. Daarnaast was hij actief in de Partij van de Arbeid op nationaal niveau.

Eerste semester Hovo Rotterdam

43

Psychologie

Verdiepingen in de Persoonlijkheidspychologie Dr. Andreas Wismeijer

1714BR Data 21, 28 september 5, 12, 26 oktober 9, 23, 30 november 7 december 2017 Tijd en dag Donderdag, 10.00 – 12.30 Locatie Woudestein Kosten € 310 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 9 Literatuur (aanbevolen) Larsen, R. Buss, D.,Wismeijer,A., & Song, J. (2017).

Personality Psychology. Domains of Knowledge about Human Nature.

New York: McGrawHill.

De persoonlijkheidspsychologie is een zeer breed vakgebied met een waaier aan verschillende onderzoeksterreinen. De persoonlijkheids­ psychologie probeert een antwoord te geven op hoe mensen omgaan met de wereld om zich heen en bestudeert hoe mensen van elkaar kunnen verschillen of op elkaar kunnen lijken. Daarnaast bestudeert het de vraag wat persoonlijkheid precies is, hoe het ontstaat en wat de functie is van persoonlijkheid. In deze cursus zullen de belangrijkste theorieën en inzichten in de persoonlijkheidpsychologie worden besproken.

Ook zullen er verschillende videofragmenten getoond worden die achtergrondinformatie over of toepassingen van persoonlijkheid zullen geven. De cursus heeft tot doel de cursist de belangrijkste inzichten uit de persoonlijkheidspsychologie eigen te laten maken, en de cursist opnieuw kritisch na te laten denken over wie hij/zij werkelijk is, wat de factoren zijn geweest die de persoonlijkheid kunnen hebben beïnvloed en de rol die de persoonlijkheid heeft gespeeld in het leven.

In deze verdiepende cursus kijken we o.a. naar de biologische aspecten van persoonlijkheid en hoe persoonlijkheid beïnvloedt op welke manier wij de wereld om ons heen waarnemen. Ook gaan we in op de directe en indirecte link tussen persoonlijkheid en lichamelijke gezondheid en op culturele verschillen in persoonlijkheid.

Dr. A.A.J. Wismeijer heeft na zijn afstuderen aan de Universiteit van Tilburg zes jaar aan de Vrije Universiteit van Barcelona gewerkt als docent en onderzoeker. Zijn onderzoek richt zich met name op de persoonlijkheidspersoonlijkheidspsychologie en de relatie tussen het hebben van geheimen en welzijn.

44

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Sociale wetenschappen

De ‘Prostitutiekwestie’ voor nette mensen Drs. Sietske Altink

In de negentiende eeuw vergaderden gemeenteraden achter gesloten deuren over prostitutiebeleid. De beraadslagingen over zo’n ‘teeder’ (= gevoelig) onderwerp moesten namelijk geheim blijven. Nog steeds is prostitutiebeleid een heikel onderwerp.

In ‘governance studies’ is prostitutie een schoolvoorbeeld van een ‘kwaad­ aardig probleem’ met als gevolg: tunnelvisie, presentatie van ‘valse’ feiten en overhaaste maatregelen. Van dit alles komen voorbeelden in de eerste cursusmiddag aan de orde. We besluiten met een ‘nette’ in quiz- vorm gegoten kennisoverdracht over het werkveld. De tweede cursusmiddag is gewijd aan recente geschiedenis: De Maasstadoperette ofwel de ontruiming van Katendrecht en het vermakelijke geklungel van Rotterdamse bestuur­ ders met het vinden van een locatie voor een Eroscentrum. ‘Waaro, hiero of daaro’? Tegenwoordig gaat het prostitutiedebat over mensenhandel. We beginnen de derde bijeenkomst met de herontdekking van vrouwenhandel aan het eind van de negentiende eeuw. We zien zowel feministen als bevlogen christenen voorbijkomen die de ‘handel in blanke slavinnen’ wilden uitroeien en daartoe een ‘Vereeniging ter Opbeuring van Boetvaar­ dige Gevallene Vrouwen’ oprichtten. Daarna bespreken we vrouwenhandel in de jaren negentig en eindigen bij definities van mensenhandel en ‘loverboys’.

De vierde cursusmiddag betreft stigma en prostitutie met nadruk op de belichaming van dit stigma in middeleeuwse kledingvoorschriften.

1712LR Data 7, 14, 21, 28 november 2017 Tijd en dag Dinsdag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 168 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 4 Bijzonderheden In de cursus worden links geboden naar (gratis) publicaties op internet. Cursisten kunnen zich oriënteren op het onderwerp op mijn website: www.sekswerkerfgoed.nl.

Drs. S. Altink studeerde filosofie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.

Zij is werkzaam als wetenschappelijk onderzoeker, journalist, docent en beleidsmedewerker. Zij heeft meerdere onderzoeken gedaan naar ­prostitutie in Nederland en Europa. Momenteel is zij lid van de COST Action Prospol, een internationale werkgroep van wetenschappers op het gebied van prostitutie.

Eerste semester Hovo Rotterdam

45

Gezondheidswetenschappen

Geneesmiddelen Gewenst én verguisd in de moderne gezondheidszorg Mr.drs. Kenneth Watson

1712JR Data 31 oktober 7, 14, 21, 28 november 2017 Tijd en dag Dinsdag, 10.00 – 12.30 Locatie Woudestein Kosten € 186 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 5 Bijzonderheden Deze cursus is een herhaling van de gelijknamige cursus in 2016-2017.

Op pagina 84 vindt u het vervolg (een verdieping) op deze cursus.

Geneesmiddelen staan maatschappelijk in de schijnwerpers. Ze zijn onmisbaar in de behandeling van levensbedreigende ziekten en ouderouderdomsgerelateerde lichamelijke ongemakken. Openbare apotheken verstrekken 65-plussers driemaal zoveel medicijnen als de gemiddelde Nederlander. Hun geneesmiddelengebruik is verantwoordelijk voor 50% van de apotheekomzet.

Om de kosten te beheersen voeren zorgverzekeraars sinds 2008 een ‘preferentiebeleid’. Apothekers moeten de goedkoopste versie van een bestaand geneesmiddel afleveren. Patiënten hebben het maar te slikken.

Willen ze toch hun vertrouwde geneesmiddel, dan moeten ze bijbetalen.

Om dalende inkomsten te compenseren richt de farmaceutische industrie nu haar pijlen op nieuwe kanker- en weesgeneesmiddelen en vragen er hoge prijzen voor. Deze medicijnen dreigen (maatschappelijk) onbetaalbaar te worden. De vraag rijst wat (verlenging van) een mensenleven mag kosten.

Gericht, kostenbewust en veilig geneesmiddelengebruik is belangrijker dan ooit. Medicijnen hebben echter ook bijwerkingen. Deze zijn soms zo ernstig, dat acute ziekenhuisopname noodzakelijk is; vooral bij 65-plussers.

De afgelopen jaren zijn enkele medicijnen om veiligheids­redenen van de markt gehaald. Verbetering van de medicatieveiligheid is een prioriteit in het beleid van de Inspectie voor de Gezondheidszorg.

Deze cursus biedt een uniek doorkijkje in de fascinerende wereld van geneesmiddelen vanuit het perspectief van patiënten, zorgverleners, zorgverzekeraars, overheidsinstanties en farmaceutische industrie. Vier rijk geïllustreerde colleges veranderen uw kijk op (uw recht op) goede ­farmaceutische zorgverlening en veilig geneesmiddelengebruik.

Mr.drs. K.G. Watson, arts MBA is zelfstandig zorgconsultant medicatie- & patiëntveiligheid. Na een carrière in de farmaceutische industrie, ­studeerde hij gezondheidswetenschappen en -recht aan de EUR. Hij doceert aan diverse hogescholen, en verzorgt. Hij is als promovendus en (gast)docent verbonden aan de Sectie Recht van de Gezondheidszorg van het Instituut voor Beleid & Management Gezondheidszorg (EUR).

46

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Economie

Globalisering over zijn hoogtepunt?

Prof.dr. Meine Pieter van Dijk

Globalisering heeft vorm gekregen door een serie vrije handelsovereenhandelsovereenkomsten. Maar het proces van globalisering of mondialisering van de economie is over zijn hoogtepunt. De weerstanden worden steeds groter en populistische politici willen af van handelsverdragen en andere internationale overeenkomsten. Het zijn vooral de verliezers van het globaliseringsproces, die stemden voor Brexit en president Trump.

Een aantal internationale- en handelsovereenkomsten zullen bekeken worden om na te gaan wat de effecten in de betreffende werelddelen waren en of er wat te verbeteren valt.

Bij het beoordelen van internationale afspraken moet niet alleen gelet worden op wat zo’n overeenkomst betekent voor de invoertarieven.

Het is belangrijk eveneens te kijken naar de sociale (inkomens en werk­ gelegenheids) effecten, naar de milieu effecten, de effecten op de arbeidsomstandigheden (loon, sociale zekerheid en pensioenregelingen) en de resulterende kapitaalstromen. De beschikbaarheid van goedkope producten en diensten uit China leidt in sommige landen tot een ‘race to the bottom’: om concurrerend te blijven worden de arbeidsovereen­ komsten zeer ongunstig voor de werknemers, die daardoor soms hun baan verliezen. Wat kan er gedaan worden voor de verliezers van de globalisering?

1714DR Data 5, 12, 26 oktober 2, 9, 16 november 2017 Tijd en dag Donderdag, 10.00 – 12.30 Locatie Woudestein Kosten € 222 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 6

Prof.dr. M.P. van Dijk is econoom en emeritus hoogleraar water ­services management bij UNESCO-IHE in Delft en emeritus hoogleraar uban management bij het Institute of Social Studies van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Hij is tevens werkzaam als hoogleraar entrepreneurship bij de Maastricht School of Management.

Eerste semester Hovo Rotterdam

47

Klassieke Talen

Van alfa tot omega Taalcursus voor wie kennis van het Oudgrieks wil opdoen of opfrissen Drs. Hein van Dolen

1712AR Data 26 september 3, 24, 31 oktober 7, 14, 21, 28 november 2017 Tijd en dag Dinsdag, 10.00 – 12.00 Locatie Woudestein Kosten ₏ 305 (incl. BTW)

De antieke Grieken waren ervan overtuigd dat hun taal de mooiste was die ooit bedacht en gesproken was. Voor hen was het geen wonder dat op de Olympos hun Grieks de enige taal was waarin de goden van gedachten wisselden.

Nog altijd vormt het onderricht in het klassieke Grieks een belangrijk en wezenlijk onderdeel in de gymnasiale opleiding. Velen zullen wel eens willen kennismaken met deze vermaarde, zo rijke taal, terwijl anderen het betreuren dat hen in de loop van de jaren zoveel is ontschoten. Voor hen is deze cursus bedoeld. Aan de hand van een volledig nieuwe leergang waarin het taalgedeelte gecombineerd is met een beschrijving van een rondreis door de Griekse wereld, worden de beginselen, compleet met oefeningen en huiswerk, klassikaal bijgebracht en de basis gelegd voor de eerste verkenning of voor het ophalen van kennis die in het vergeetboek is geraakt.

Aantal bijeenkomsten 8 Maximum aantal deelnemers 20 Bijzonderheden Inclusief lesboek

Drs. H.L. van Dolen heeft klassieke talen en Byzantinologie gestudeerd aan de Universiteit van Amsterdam. Hij is bekend als vertaler van Oudgriekse teksten en heeft vele reizen in het Middellandse zeegebied begeleidt

48

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Tweede semester Hovo Rotterdam

Rooster tweede semester - Rotterdam

Dinsdag

Maandag

Tijd

50

Titel

Docent

Code

Blz.

10.00 - 12.30

KTB: Koran, Thora, Bijbel

Drs. Richard Kroes

1721FR

68

13.30 - 16.00

1000 jaar Europese cultuur - deel 1

Drs. Simon Burgers, e.a.

1721AR

52

13.30 - 16.00

Cursus Concertant XS

Drs. Kees Wisse

1721DR

74

13.30 - 16.00

Hadrianus, portret van een reizend keizer

Drs. Annet van Wiechen

1721BR

53

13.30 - 16.00

Heeft ons Nederlands een taaie levenskracht?

Jan Postema MA

1721CR

88

14.00 - 16.00

Grote Denkers uit de geschiedenis van de filosofie - deel 2

Dr. Henri Krop, e.a.

1721ER

64

10.00 - 12.30

Vrouwen in de Griekse Oudheid

Drs. Hein van Dolen

1722JR

54

10.00 - 12.30

Medicijngebruik, voeding & leefstijl

Mr.drs. Kenneth Watson

1722BR

84

13.30 - 16.00

Young@Mind: Onmenselijk Rotterdam

Freek de Haan MSc

1722ER

80

13.00 - 15.30

Sturm & Drang, Klassik en Romantik : Duitse literatuur rond de periode 1789 – 1815

Trixie Hölsgens MA

1722KR

73

13.30 - 16.00

Over schoonheid

Prof.dr. Koo van der Wal

1722LR

65

13.30 - 16.00

Muziek en ballet

Drs. Kees Wisse

1722MR

75

13.30 - 16.00

Het Franse lied

Drs. Kees Wisse

1722FR

76

13.30 - 16.00

“Beloofde landen” buiten Palestina

Dr. Alexander Heldring

1722GR

82

10.00 - 12.30

Het Nederlandse Maritieme Cluster

Dr. Bart Kuipers

1722NR

78

13.30 - 16.00

Autobiografisch schrijven

Drs. Henk Weltevreden

1722DR

85

13.30 - 16.00

Biotechnologie

Dr. Ruud Licht

1722HR

61

Studiegids Hovo Rotterdam 2017 / 2018

Vrijdag

Donderdag

Woensdag

Tijd

Titel

Docent

Code

Blz.

10.00 - 12.30

Het Japanse huis

Dr.ing. Birgit JĂźrgenhake

1723ER

70

10.00 - 12.30

De ondergrond, grondstoffen en grondgebruik in Nederland

Dr. Leo Minnigh

1723FR

60

10.00 - 12.30

Het geheugen

Prof.dr. Kees Brunia

1723AR

57

10.00 - 12.30

Inleiding in de NLP

Dr. Marja Flory

1723GR

77

10.00 - 12.30

Cultuurgeschiedenis van Polen

Drs. Krzysztof Dobrowolski-Onclin

1723KR

71

13.30 - 16.00

Kunst- en architectuurgeschiedenis van de Middeleeuwen

Drs. Johan Holtrop

1723BR

72

13.30 - 16.00

John Stuart Mill

Dr. Ton Vink

1723HR

66

13.30 - 16.00

Wiskunde en werkelijkheid

Dr.ir. Teun Koetsier

1723DR

58

10.00 - 12.30

China: een supermacht op lemen voeten

Prof.dr. Meine Pieter van Dijk

1724CR

79

10.00 - 16.00

Arabisch leren lezen

Drs. Richard Kroes

1724GR

86

10.00 - 16.00

Hebreeuws leren lezen

Drs. Richard Kroes

1724HR

87

10.00 - 12.30

Gezondheidspsychologie

Dr. Andreas Wismeijer

1724JR

83

13.30 - 16.00

Christendom en Gnosis

Dr. John van Schaik

1724DR

69

13.30 - 16.00

De tragische held

Prof.dr. Frans Jacobs

1724AR

67

13.30 - 16.00

De waarheid ligt op het slagveld

Dr. Pien van der Hoeven

1724KR

81

13.30 - 16.00

De geschiedenis van Latijns Amerika in vogelvlucht

Drs. Han van der Horst

1724ER

55

10.00 - 12.30

Politieke ideologieĂŤn

Dr. Koen Vossen

1725AR

56

10.00 - 12.30

Stadsnatuur

Prof.dr. Jelle Reumer

1725BR

59

10.00 - 12.30

Ruiken, proeven en weten

Dr. Garmt Dijksterhuis

1725CR

63

51

Cultuurgeschiedenis

Duizend jaar Europese cultuur Deel 1: 1000 – 1300 Hoge Middeleeuwen Drs. Simon Burgers, drs. Nelleke Kan – van Dishoeck, drs. Han van der Horst, drs. Wijnand Noot en dr. Gé Vaartjes

1721AR Data 29 januari 5, 12, 19 februari 5, 12, 19, 26 maart 9, 16 april 2018 Tijd en dag Maandag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 350 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 10

Vijf docenten werken samen in een breed panorama van de Europese cultuurgeschiedenis vanaf het jaar 1000. Vanuit een multidisciplinaire en samenhangende benadering behandelt elk van hen in twee colleges belangrijke begrippen en ontwikkelingen.

Het jaar 1000 is een waterscheiding in de geschiedenis van Europa. Uit feodale kaders ontwikkelen zich in West-Europese gebieden geleidelijk nieuwe autoriteiten. Paus en keizer raken verwikkeld in de Investituurstrijd.

Kruisvaarders trekken op tegen de islam. De bevolking groeit explosief, steden komen op en kunsten bloeien. Geestelijkheid, adel en burgerij bevorderen een kerkelijke, ridderlijke en stedelijke cultuur met gemeen­ schappelijke raakvlakken. In de eerste drie eeuwen van het panorama maken de cursisten – onder veel meer – kennis met Europese pelgrims­ routes, intellectuele centra als Sankt Gallen en Cluny, scholastici als Anselmus van Canterbury en Thomas van Aquino, romaanse kerken, gotische kathedralen, ridderromans, troubadoursliederen, Gregoriaans en de mystieke klankwereld van Hildegard von Bingen.

Deze cursus over de periode 1000 – 1300 is het eerste deel van een zesdelige leergang. De overige cursussen zijn: 1300 – 1500 Late Middel­ eeuwen, 1500 – 1650 Vroegmoderne Tijd I, 1650 – 1800 Vroegmoderne Tijd II, 1800 – 1900 Negentiende Eeuw en 1900 – 2000 Twintigste Eeuw.

Per semester vindt een deel plaats. De cursussen van deze leergang kunnen afzonderlijk worden gevolgd.

Drs. S.M. Burgers is componist en neerlandicus. Drs. P.L. Kan – van DisDishoeck, kunsthistoricus, verzorgt cursussen, lezingen, reizen en excursies.

Drs. H. van der Horst is historicus en werkte voor het Nuffic. Drs. W.J.H. Noot is filosoof en docent. Dr. G. Vaartjes, neerlandicus, is docent en schreef diverse biografieën van Nederlandse letterkundigen.

52

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Cultuurgeschiedenis

Hadrianus Portret van een reizend keizer Drs. Annet van Wiechen

De regeringsperiode van keizer Hadrianus (117-138) was een bloei­ periode voor het Romeinse rijk. Na enkele korte strubbelingen met de senaat in Rome, wist Hadrianus zich te verzekeren van de loyaliteit van de bestuurlijke elite aldaar.

Daarna bereisde hij jarenlang zijn immense rijk. Van de Hadrian’s Wall in het noorden tot het militaire Lambaesis-kampement in Noord-Afrika en Palmyra in het oosten bekeek hij de uitwerking van de belangrijke bestuurlijke en militaire veranderingen die hij doorvoerde. Overal waar Hadrianus kwam, zag hij steden floreren, bekeek hij de speciaal voor hem opgerichte monumenten en initieerde hij grote bouwprojecten. Athene gaf hij de oude Griekse glans terug. De stad werd de culturele hoofdstad van het Grieks sprekende deel van het Romeinse rijk. Zijn bouwactiviteiten in Rome en in zijn buitenpaleis te Tivoli laten de creatieve en innovatieve kant van de keizer zien die zich graag met de bouw bemoeide.

Op reis gingen de ‘zaken’ gewoon door. Hadrianus ontving delegaties ­ en nam petities in ontvangst, beantwoordde en schreef brieven en probeerde als een ware ‘headhunter’ steeds de juiste man op de juiste plaats te benoemen. Hadrianus was getrouwd met Sabina. Zijn relatie met de bloedmooie Antinoüs is nog altijd onderwerp van studie en deed een archeoloog eind negentiende eeuw nog de wenkbrauwen fronsen in afkeuring. Uiteindelijk heeft Hadrianus ervoor gezorgd dat hij werd opgevolgd door twee keizers van formaat: Antoninus Pius en Marcus Aurelius.

1721BR Data 5, 12, 19 februari 5, 12, 19, 26 maart 2018 Tijd en dag Maandag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 266 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 7

Drs. A. van Wiechen is archeoloog en zelfstandig cultureel ondernemer.

Al jarenlang volgt zij keizer Hadrianus op de ‘voet’ door het Romeinse rijk.

Meer informatie op www.keizerHadrianus.nl/annet

Tweede semester Hovo Rotterdam

53

Geschiedenis

Vrouwen in de Griekse Oudheid Drs. Hein van Dolen

1722JR Data 6, 13, 20, 27 maart 3 april 2018 Tijd en dag Dinsdag, 10.00 – 12.00 Locatie Woudestein Kosten € 186 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 5

Het onderwerp ‘vrouwen in de antieke oudheid’ heeft zich altijd in de speciale belangstelling mogen verheugen. Een onderwerp als ‘mannen in de oudheid’ wordt eigenlijk nooit besproken.

Misschien komt het doordat we intrigerend weinig van de vrouwen uit die tijd weten en dat onze belangrijkste bron van informatie de geschriften van mannelijke auteurs zijn. Hoe weinig bekend ook, toch loont het de moeite om langer stil te staan bij een aantal facetten die ons een betere kijk geven op het (dagelijkse) leven van de vrouwen. In deze cursus wordt begonnen met de verhalen over de schepping van de vrouw en de redenen van het opkomen van de misogynie of vrouwenhaat bij de antieke Grieken. De positie van de vrouw bij Homerus, zo verschillend van wat er later is geschreven, komt aan bod, evenals de huwelijks­sluiting in de epische tijd, in Athene en in Sparta, maar ook het leven van de vrouwen na de bruiloft. Wat waren haar plichten en wat haar (weinige) rechten? Hoe brachten ze hun dagen door, welke feesten waren er voor hen en welke functies mochten ze vervullen?

Dan zal uitgebreid aandacht worden besteed aan de dichteressen, met name Sapfo van Lesbos. De prostitutie, zo’n belangrijk facet in het leven van de Atheense mannen, wordt besproken, maar ook de rol van hel­ dinnen op het toneel, die ogenschijnlijk zo verschilde van het leven van alledag. Hoe keek het theaterpubliek daar tegenaan? Ten slotte komt de veranderde mentaliteit aan de orde: de opkomst van de Griekse roman, en de boeiende discussies over de verkieslijkheid van de hetero- of huwelijksliefde ten opzichte van de knapenliefde, zoals die gevoerd werden in de late oudheid.

Drs. H.L. van Dolen heeft klassieke talen en Byzantinologie gestudeerd aan de Universiteit van Amsterdam. Hij is bekend als vertaler van Oudgriekse teksten en heeft vele reizen in het Middellandse zeegebied begeleidt.

54

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Geschiedenis

De geschiedenis van Latijns Amerika in vogelvlucht Drs. Han van der Horst

Ondanks het feit dat het Koninkrijk der Nederlanden grenzen deelt met twee Latijns-Amerikaanse staten, haalt dat werelddeel zelden de voorvoorpagina’s en als dat gebeurt, is het meestal berichtgeving over carnaval of drugskartels.

Dat komt omdat Latijns Amerika geen rol meer speelt in de onderlinge concurrentieslag van wereldmachten. Dat sommige Zuid-Amerikaanse landen druk bezig zijn om uit te groeien tot economische reuzen, dat de westkust van het continent deel uitmaakt van de Pacific Rim, dat opko­ mende zwaartepunt in de wereldeconomie, krijgt veel te weinig aandacht.

Niet alleen het heden maar ook het verleden van Latijns Amerika verdient onze aandacht. De samenlevingen en de staten zijn voor een belangrijk deel voortgekomen uit misschien wel de heftigste botsing van culturen uit de wereldgeschiedenis. Wij zien een mix van inheemse, Afrikaanse en Europese invloeden. Latijns Amerika is daardoor het continent van de mensen van gemengd ras geworden. Latijns Amerika was de afgelopen twee eeuwen het toneel van fascinerende politieke en sociale experi­ menten, van keizerrijken tot socialistische utopieën. Het was bovendien toneel van heftige en vaak bloedige strijd om grondstoffen en andere hulpbronnen. En een front in de strijd tussen de supermachten, niet alleen tussen de Verenigde Staten en de Sovjet Unie maar ook tussen de geallieerden en de nazi’s. En dan is er ook nog een rol voor Nederland dat als koloniale macht aan de randen van Latijns Amerika present was en tot op heden is gebleven. Waarom denkt U dat cocaïne op onze straten zo gemakkelijk te verkrijgen is? Leer Latijns Amerika beter begrijpen door kennis te nemen van zijn geschiedenis. Van Montezuma tot Madero, van de Calle (spreek uit Cazje) Florida in Buenos Aires tot de Zocalo in Mexico.

1724ER Data 8, 15, 22 februari 8, 15, 22 maart 2018 Tijd en dag Donderdag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 222 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 6

Drs. H. van der Horst is historicus en alumnus van de Universiteit van Amsterdam. Het grootste deel van zijn werkzame leven bracht hij door bij de Nuffic. Van zijn hand verschenen vele boeken. Een greep: Nederland, de vaderlandse geschiedenis van de Prehistorie tot nu, Onze premiers, hun weg naar de Top, De mooiste jaren van Nederland (1950-2000).

Tweede semester Hovo Rotterdam

55

Geschiedenis

Politieke ideologieën Heden, verleden en toekomst Dr. Koen Vossen

1725AR Data 19, 26 januari 2, 9, 16, 23 februari 2018 Tijd en dag Vrijdag, 10.00 - 12.30 Locatie Woudestein Kosten € 222 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 6

Politieke ideologieën zijn ideeën en opvattingen over de mens en over de wijze waarop de samenleving kan en zou moeten worden ingericht.

Als zodanig bieden zij een richtlijn hoe de wereld kan worden begrepen en hoe zij kan worden veranderd en vormen ze de basis voor politieke actie.

Het doel van deze cursus is nagaan welke ideologieën onze wereld hebben geschapen en welke dat in de nabije toekomst waarschijnlijk zullen blijven doen. In zes colleges zullen de historische en filosofische wortels van de zes belangrijkste ideologieën van de 19e en 20e eeuw worden besproken: liberalisme, conservatisme, christen-democratie, socialisme, communisme en fascisme. Ook zal aandacht worden besteed aan relatief nieuwe stromingen als populisme, ecologisme en islamisme, terwijl ook de vraag zal worden gesteld of er een politiek mogelijk is zonder ideologie. Bij de behandeling van de geschiedenis van deze ­ideologieën zal speciale aandacht worden besteed aan hun verschijnings­ vorm in Nederland.

Dr. K. Vossen is historicus en promoveerde aan de Universiteit van ­Amsterdam (2003). Hij is als universitair docent verbonden geweest aan de Universiteit Leiden en de Radboud Universiteit Nijmegen. Hij schreef: ‘Nederland en de Spaanse Burgeroorlog/Los Países Bajos y la la Guerra Civil española .’ in: H.Hermans e.a. (red.), Een Nederlandse blik op de Spaanse Burgeroorlog/ Una mirada holandesa sobre la Guerra Civil española / tweetalige uitgave van het Instituto Cervantes Utrecht 2006.

56

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Neurologie

Het geheugen Spoorzoeken in het brein Prof.dr. Kees Brunia

In de groeven van een vinylplaat ligt informatie opgeslagen van een muziekstuk, op een DVD van een complete film en op een USB-stick een hele bibliotheek. Je kunt de sporen op je USB-stick reactiveren en dan verschijnt een tekst op je scherm. Of een afbeelding. Je kunt zien wat er eerder is vastgelegd: een herinnering die je kunt oproepen. Zoiets gebeurt ook in ons brein: als we leren, wordt er iets vastgelegd, wordt er iets weggeschreven ‘in een groeve’, waarover we later weer kunnen beschikken als we ons iets herinneren.

Pavlov heeft bij honden elementaire vormen van leren beschreven, die bij mensen maar ook bij eenvoudige dieren aantoonbaar zijn. Eric Kandel werd in 2000 met de Nobelprijs beloond voor zijn baanbrekend onder­ zoek naar de werking van het geheugen. Hij begon zijn onderzoek met de zeeslak, een ‘makkelijk’ dier dat maar 20.000 zenuwcellen (neuronen) heeft en niet de bijna 70 miljard die in ons brein aanwezig zijn. Slakken kunnen leren, net als honden. Kandel ontdekte wat er gebeurt in de groeven van het brein. Bij onthouden verandert er iets in de eiwitstructuur van zenuwcellen. Dat is het materiële substraat van de herinnering, het engram, dat wat in het brein is gegrift, het geheugenspoor waar neuro­ wetenschappers al jaren naar op zoek waren.

Geheugen is een fascinerende eigenschap van mens en dier, het is alom tegenwoordig in het gedrag. Het is bewust en onbewust en speelt een rol bij waarnemen en bewegen. Geheugen: een onderwerp om meer van te weten.

1723AR Data 31 januari 7, 14, 21 februari 7, 14, 21, 28 maart 4, 11 april 2018 Tijd en dag Woensdag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 350 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 10 Literatuur (aanbevolen) HET BREIN van farao tot fMRI, te verkrijgen bij de docent bij het eerste college van deze nieuwe serie.

Prof.dr. C.H.M. Brunia. Is afgestudeerd in de geneeskunde en psychologie aan de Rijks Universiteit Utrecht, is gespecialiseerd als zenuwarts aan de Radbouduniversiteit te Nijmegen en is emeritus hoogleraar Fysiologiche Psychologie aan de universiteit van Tilburg.

Tweede semester Hovo Rotterdam

57

Wiskunde

Wiskunde en werkelijkheid Dr.ir. Teun Koetsier

1723DR Data 7, 14, 21 februari 7, 14, 21, 28 maart 4 april 2018 Tijd en dag Woensdag, 10.00 – 12.30 Locatie Woudestein Kosten € 295 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 8

De Griekse sekteleider Pythagoras zag wiskunde als het wezen van de werkelijkheid. Alles is getal, was zijn devies. Tegenwoordig, twee en een half millennium later, zien we dat de wiskunde bij het begrijpen van de werkelijkheid een enorme rol speelt. In 1960 schreef Nobelprijs­winnaar Eugene Wigner zelfs een beroemd artikel over de naar zijn mening ‘unreasonable effectiveness of mathematics in the natural sciences’.

In deze cursus nemen we aan de hand van een aantal voorbeelden de relatie van de wiskunde met de werkelijkheid onder de loep. We beginnen met de wiskundige modellen van de kosmos die enkele eeuwen voor Christus door de Grieken werden bedacht. We gaan verder met ontstaan van de kansrekening in de 17e eeuw. Zelfs van het onzekere bleek zekere wiskundige kennis mogelijk. Dan bespreken we de ontdekking van nieuwe meetkunde in de 19e eeuw. Die nieuwe theorieën bleken onmisbaar te zijn voor Einsteins algemene relativiteitstheorie. We vervolgen met de opkomst van de mathematische biologie aan het begin van de 20e eeuw.

We eindigen met de filosofische vragen. Hoe hangen de wiskunde en de werkelijkheid om ons heen met elkaar samen? Is de vrijwel universele toepasbaarheid van de wiskunde inderdaad vreemd, zoals Wigner dacht?

Of had Pythagoras gewoon gelijk?

Dr.ir. T. Koetsier studeerde in Delft, Nijmegen en aan Stanford University en promoveerde op een onderwerp op het grensvlak van geschiedenis en filosofie van de wiskunde. Is als historicus en filosoof verbonden aan de Faculteit Exacte Wetenschappen van de Vrije Universiteit.

58

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Exacte wetenschappen

Stadsnatuur Een wonderbaarlijk natuurgebied Prof.dr. Jelle Reumer

In het kielzog van ‘s werelds meest succesvolle diersoort Homo sapiens hebben steeds meer dieren en planten hun leefgebied naar de stad uituitgebreid. De tomaat die opschiet langs de tramlijn, het liggend vetmuur tussen de tegels, de zwaan die een nest bouwt van piepschuim en petflessen, de metromug die de tunnels van de ondergrondse nimmer verlaat: de stad is een wonderbaarlijk natuurgebied.

1725BR

De stad bestaat uit bergketens van steen, glas en beton, hoogindustriële savannes, metrogangen en vuilstortplaatsen, en vormt voor veel soorten minstens zo’n geschikte habitat als het oerbos of de nieuwe wildernis.

Tijd en dag Vrijdag, 10.00 – 12.30

De vraag is urgent of de stad de natuur verdringt, of dat de stad zelf ook natuur is. Voor dier en plant is de stad een habitat als iedere andere.

Hoe moeten we daar als mens tegenaan kijken? Welke gevolgen heeft dit alles voor de natuurbescherming, voor stedenbouwkundigen en architecten, voor filosofen en voor biologen. Moeten de patatmeeuw, de vinexvos en het straatgras niet evenzeer worden gekoesterd als de panda, het zeehondje en de reuzenboom? In de cursus komen ­verschillende manieren van kijken naar de stadsnatuur aan de orde.

Data 23 februari 9, 16, 23 maart 6 april 2018

Locatie Woudestein Kosten € 186 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 5 Literatuur (aanbevolen) Jelle Reumer, Wildpark Rotterdam - De stad als natuurgebied.

Historische Uitgeverij, Groningen, 2014, ISBN 978 90 6554 066 9

Prof.dr. J. Reumer was directeur van het Natuurhistorisch Museum te Rotterdam. Hij is als bijzonder hoogleraar verbonden aan de Universiteit van Utrecht. Hij is columnist bij dagblad Trouw.

Tweede semester Hovo Rotterdam

59

Geologie

De ondergrond, grondstoffen en grondgebruik van Nederland Dr. Leo Minnigh

1723FR Data 14, 21 februari 7, 14, 21, 28 maart 2018 Tijd en dag Woensdag, 10.00 – 12.30 Locatie Woudestein Kosten € 222 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 6

Nederland lijkt een vlak land waar weinig van de ondergrond is te zien.

Op grotere diepten zijn echter bergen en dalen en oeroude gesteenten.

Gesteenten die soms een lange reis over de aardbol hebben afgelegd.

In het uiterste zuiden van Limburg komen oude stenen aan de opperoppervlakte, zelfs wat steenkool. Met kunstgrepen kunnen we olie, gas en zout uit onze ondergrond delven. Maar Nederland bestaat toch vooral uit grind, zand, klei en veen. Ieder van die sedimenten heeft zijn eigen verleden en hun voorkomen heeft daarmee te maken.

De oudste bewoners van ons land wisten al handig gebruik te maken van de grond waarop ze leefden. De steentijdmens maakte zijn pijlpunten van de vuursteen in Zuid Limburg; het aardewerk werd van klei gebakken.

Maar niet elke kleisoort is geschikt. Steenbakkerijen hebben vooral langs IJssel en Waal gestaan, maar in het verleden stonden ook veel steenbak­ kerijen in Groningen. De oude papierfabrieken op de Veluwe hadden schoon water nodig. Dat water stroomde hier en daar ook voldoende krachtig om molens aan te drijven. Fruitbomen doen het goed in de Betuwe en de bollenvelden zijn vooral langs de duinranden te vinden.

Olie, gas, steenkool, kalksteen, ijzeroer, zout, grind, klei, zand, veen, water en zelfs aardwarmte. Het zijn allemaal delfstoffen die een geologische oorsprong hebben. Daar gaat deze cursus in zes colleges dieper op in.

Tevens kan men zich via de docent inschrijven op drie eendaagse excursies die een en ander in het veld laten zien.

Dr. L.D. Minnigh studeerde geologie in Leiden. Hij was visiting professor in Brazilië, heeft bij verschillende geologische adviesbureaus gewerkt en was wetenschappelijk informatie-specialist aardwetenschappen bij de TU Delft. In 2004 verscheen van zijn hand het boek ‘Inventief ‘Inventief probleemoplossen’.’. probleemoplossen

60

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Natuurwetenschappen

Biotechnologie Dr. Ruud Licht

In deze cursus krijgt u inzicht in de volgende onderwerpen: Stamcellen en proefdieren: Welke soorten stamcellen zijn er allemaal en wat kan je daar mee. Nieuwe therapieën moeten worden getest in proefdieren. Hoe doe je dit, en wat houdt het werken met proefdieren in.

Tissue-engineering en Imaging: Bij het maken van nieuwe weefsels worden stamcellen en materialen gecombineerd. Om te zien of nieuw weefsel doet wat het moet doen zijn er allerlei technieken om in weefsels te kunnen kijken.

DNA/RNA-technologie en synthetische biologie: Nieuwe technieken stellen ons in staat om op basis van RNA en DNA interventies te plegen op cellulair niveau. Dit opent de deur voor aanpassingen die in de natuur niet plaats zouden vinden.

Genomics, Proteomics en individuele gezondheidszorg: Sinds het humane genoom project komen er enorme hoeveelheden data op ons af.

Genomics en proteomics zorgen ervoor dat steeds meer diagnostiek en therapieën op individueel niveau kunnen worden verzorgd.

Lezen wetenschappelijke literatuur: Waar vindt ik betrouwbare informatie over wetenschappelijke bevindingen, en hoe ontcijfer ik een wetenschap­ pelijk artikel.

Toekomst van biotech / integratie biologie en technologie: In de nabije toekomst zal technologie steeds verder geïntegreerd raken met onze biologie. Hoe ziet die toekomst er uit, en wat betekent dit voor de gezondheidszorg.

Tweede semester Hovo Rotterdam

1722HR Data 20 februari 6, 13, 20, 27 maart 3, 10, 24 april 2018 Tijd en dag Dinsdag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 266 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 8 (inclusief excursie) Maximum aantal deelnemers 40 Literatuur (aanbevolen) Bill Bryson, A short history of nearly everything, Black Swan, 2004, 0552151742, ISBN 0552997048

61

Bijzonderheden Voorafgaand aan deze cursus geeft dezelfde docent de cursus celbiologie, in het najaar van 2017, op pagina 62. De cursus Celbiologie kan eventueel gebruikt worden als inleiding voor deze cursus.

De oorsprong van het leven / Wat is leven eigenlijk?: Vanuit biologisch perspectief zijn er prima antwoorden te geven op de vraag wat leven is, hoe het is begonnen en zelfs wat de zin is van het leven.

Excursie:U krijgt een rondleiding in 2 verschillende laboratoria van het Erasmus Medisch Centrum.

Dr. R. Licht studeerde Medische Biologie aan de Universiteit van Amsterdam.

Hierna was hij onder andere verbonden middels diverse onderzoeken naar stamcellen en stamceltherapie aan de Radboud Universiteit, de Rijks­ universiteit Groningen en Erasmus Medisch Centrum. Sinds enkele jaren geeft hij les aan diverse HOVO’s in het land, en op middelbare scholen.

62

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Exacte wetenschappen

Ruiken, proeven en weten Dr. Garmt Dijksterhuis

Koken en eten staan zeer in de belangstelling. Elke week komt er wel een nieuw kookboek uit en regelmatig verschijnt er een chef op tv met een nieuw kookprogramma. Veel mensen hebben plezier in koken als hobby en besteden hier veel tijd aan. Al hun inspanningen zijn erop gericht om lekkere gerechten te bereiden, gerechten die onze tong ‘strelen’. Maar wat is dat nu precies, ‘lekker’, en hoe worden onze ­zintuigen eigenlijk ´gestreeld´?

De smaak en de reuk behoren tot de zogenaamde chemische zintuigen.

Dit wil zeggen dat ze reageren op de moleculen waarmee ze in aanraking komen.

Iedereen weet wel iets over het netvlies of over kleurenblindheid maar de werking van de neus en de tong is relatief onbekend. Wist u bijvoorbeeld dat het ‘proeven’ voor het grootste deel door de neus wordt gedaan? Dat je veel meer geuren kunt ruiken dan kleuren kan zien? Dat je niet kunt merken door welk neusgat je ruikt? Maar ook dat je onbewust luistert naar je voedsel?

1725CR Data 9, 16, 23 februari 9, 16, 23 maart 6 april 2018 Tijd en dag Vrijdag, 10.00 - 12.30 Locatie Woudestein Kosten € 266 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 7

In de cursus worden de reuk en de smaak behandeld, maar ook het zien, het horen, het voelen en nog meer, vaak onbekende, zintuigen die een grote rol spelen bij het eten.

Hiernaast zijn er veel psychologische factoren die een effect hebben op wat u proeft. U leert over voeding, u ziet reclames, u googelt en u praat erover met anderen. Hoe u denkt over wat u eet blijkt net zo belangrijk als wat u proeft. ‘Lekker’ zit meer in de eter dan in het eten.

Dr. G. Dijksterhuis is psycholoog en methodoloog. Hij publiceert over ­perceptie en eten en geeft hier regelmatig lezingen over. Hij heeft gewerkt bij universiteiten en in de industrie en heeft veel onderzoekservaring. In het bijzonder is hij geïnteresseerd in de psychologie van de waarneming, met speciale aandacht voor geur en smaak.

Tweede semester Hovo Rotterdam

63

Filosofie

Grote Denkers uit de geschiedenis van de filosofie Deel 2 - de Grondleggers van het Moderne Denken Dr. Henri Krop e.a.

1721ER Data 12, 19 februari 5, 12, 19, 26 maart 9, 16 april 2018 Tijd en dag Maandag, 14.00 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 250 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 8 Bijzonderheden De delen kunnen los van elkaar gevolgd worden.

Het eerste deel vindt u op pagina 29. De delen kunnen los van elkaar gevolgd worden.

Wat kan ik weten? Wat moet ik doen? Wat mag ik hopen? Wat is de mens? Deze vier vragen maken volgens Immanuel Kant de kern uit van een filosofie, die zich richt op de wereldburger. Deze college reeks is bestemd voor de geïnteresseerde leek die wil kennismaken met de grote vragen uit heden en verleden en wil de actuele betekenis van hun denken zichtbaar maken. Na afloop kunt u meepraten over de grot van Plato, de levenskunst van Aristoteles, de genotsleer van Epicurus, het cogito van Descartes, de wereldgeest van Hegel en Marx’ maatschappijmaatschappijtheorie.

De cursus biedt een algemene kennismaking met de grootste denkers uit de klassieke oudheid en de verlichting. U maakt kennis met heel ­verschillende denkers, in colleges die worden gegeven door vier docenten uit Faculteit Wijsbegeerte. De opzet is echter steeds dezelfde: in chronologische volgorde wordt per college steeds één denker uit de doeken gedaan, wordt zijn belang in verleden en heden geschetst en wordt ingegaan op een kort karakteristiek fragment van zijn denken.

• Descartes • Locke • Spinoza • Bayle • Kant • Hegel • Marx • Darwin

Dr. H.A. Krop is als docent Geschiedenis van de wijsbegeerte verbonden aan de Faculteit Wijsbegeerte van de Erasmus Universiteit Rotterdam.

Van zijn hand verscheen een vertaling van Spinoza’s Ethica ´Spinoza, een paradoxale icoon van Nederland´, een boek over de geschiedenis van het spinozisme.

64

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Filosofie

Over schoonheid Grepen uit de filosofische esthetica Prof.dr. Koo van der Wal

Schoonheid speelt in het menselijk leven een belangrijke rol. We genieten van een mooi landschap, worden geroerd door een fraai muziekstuk of gedicht, worden getroffen door een welgevormd inneinnemend gezicht, door de elegantie van een wiskundig bewijs of van een goed opgebouwd betoog, enz. Maar wat is de verbindende schakel in al deze gevallen, wat is kortom schoonheid?

Daarover zijn door de tijd heen vele ideeën geopperd. En het betrof dan niet alleen een interpretatie van het fenomeen schoonheid als zodanig.

Daarnaast ging het over kwesties als wat haar rol in de kunst of in de waarneming meer in het algemeen is, of zij als indicatie van de waarheid van theorieën kan gelden, wat haar relatie tot zaken als het spel of de opvoeding is, of zij zelfs als eigenschap van de werkelijkheid als zodanig kan worden opgevat. Nog weer verder is gebleken dat schoonheid niet alleen op het menselijke vlak een rol speelt, maar een wezenlijke factor in de evolutie van het leven vormt.

1722LR Data 6, 13, 20 februari 6, 13 maart 2018 Tijd en dag Dinsdag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 186 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 5

Prof.dr. G.A. van der Wal is emeritus hoogleraar wijsbegeerte aan de Erasmus Universiteit Rotterdam

Tweede semester Hovo Rotterdam

65

Filosofie

John Stuart Mill On Liberty Dr. Ton Vink

1723HR Data 14, 21 februari 7, 14, 21, 28 maart 2018 Tijd en dag Woensdag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 222 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 6

In 2009 werd uitgebreid herdacht dat 150 jaar eerder On Liberty van John Stuart Mill zijn eerste druk beleefde. Het boek is een klassieker, maar een levende, actuele klassieker van belang voor tal van vraagstukken van vandaag. Deze cursus gaat daar nader op in. Natuurlijk besteden we in deze cursus ook aandacht aan de persoon van J. S. Mill, die onder andere beschouwd kan worden als de ‘vader’ van het moderne feminisme –een feminisme dat vele ‘moeders’ kent, maar slechts één ‘vader’.

Deze cursus richt zich op actuele kwesties die Mill op de agenda zet: • De verhouding individu – samenleving en de vraag naar de recht­ vaardiging van de macht van de samenleving over het individu.

• De vrijheid van meningsuiting die Mill, als vrijheid van denken en spreken, maximale ruimte wil geven.

• De combinatie van en verhouding tussen wat we kennen als ‘negatieve’ vrijheid en ‘positieve’ vrijheid en hun beider belang.

• De waarde van het menselijk individu en het belang van het tot ­ontwikkeling (kunnen, mogen en laten) brengen van de individuele persoonlijkheid.

• De praktische toepassingen van Mills opvatting van vrijheid op het gebied van zedelijkheid, godsdienst, de grenzen aan (in)tolerantie.

• Het belang van onderwijs, ontwikkeling, Bildung, juist om daardoor de bovenvermelde waarden ook voor de toekomst veilig te kunnen stellen.

• De hedendaagse discussie over zaken als vrijheid van meningsuiting, niveau van ge-uitte meningen, zelfbeschikking, euthanasie, tolerantie, representatieve democratie, volksdemocratie, referendum, het zijn allemaal zaken waarbij Mill ons bij de les houdt, omdat ze allemaal gaan over vrijheid.

Dr. T. Vink is filosoof. Hij schreef een proefschrift over de Schotse fi ­ losoof David Hume. Hij is zowel theoretisch (in de vorm van publicaties) als praktisch (in de vorm van begeleiding) betrokken in de discussie rond een zelf beschikt levenseinde. In 2007 werd hij voor de Rechtbank Amsterdam vrijgesproken van overtreding van art. 294 Sr. (hulp bij zelfdoding).

66

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Filosofie

De tragische held Prof.dr. Frans Jacobs

Deze cursus gaat over het bewustzijn dat de oude Grieken hadden van de waarde van welhaast bovenmenselijke prestaties, dat echter samenging met het bewustzijn van de eindigheid en zelfs futiliteit van het menselijke streven.

Die twee uitersten ontmoeten elkaar in wat de docent de ‘tragische held’ noemt. De tragische held begint aan zijn onderneming in het bewustzijn dat hij geen, of bijna geen kans heeft om het er levend van af te brengen.

Dat doet hij dan terwille van een zaak die zozeer verheven is boven zijn eigen beperkte leven, dat hij er desnoods zijn leven voor wil opofferen (de goden ­presteren wel veel, maar door hun onkwetsbaarheid hebben ze niets tragisch). Zulke tragische helden treffen we aan bij Homerus, maar ook in bijv. bepaalde treurspelen figureren ze (vooral bij Sophokles, maar op een ingewikkelde manier ook in de Medea van Euripides). Over dit samengaan van een heldenmotief en een tragisch motief gaat deze cursus. Er worden teksten gelezen van Homerus en van diverse tragici.

1724AR Data 25 januari 1, 8, 15, 22 februari 8, 15, 22, 29 maart 5 april 2018 Tijd en dag Donderdag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 350 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 10

Prof. dr. Frans Jacobs heeft wijsbegeerte gestudeerd in Leuven en is ­emeritus-hoogleraar wijsgerige ethiek aan de Universiteit van Amsterdam.

Tweede semester Hovo Rotterdam

67

Godsdienstwetenschappen

KTB: Koran, Thora, Bijbel Drs. Richard Kroes

1721FR Data 12, 19, 26 maart 9, 16 april 2018 Tijd en dag Maandag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 186 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 5

In het multiculturele debat wordt door alle kampen regelmatig uit de heilige schriften van de monotheïstische godsdiensten geciteerd en er wordt ook driftig vergeleken. Daarbij liggen meer misverstanden op de loer dan je op het eerste gezicht zou denken. De titel van deze cursus is al een misverstand en in deze cursus leggen we uit waarom.

Zij die vooral overeenkomsten zien tussen de heilige boeken, zien vaak over het hoofd hoe verschillend de teksten zijn. En zij die de nadruk leggen op de verschillen, hebben vaak nauwelijks door met wat voor soort teksten ze te maken hebben.

De sleutel naar een beter begrip van de onderlinge verbanden tussen de heilige schriften is de verhaalcultuur die aan al deze teksten ten grondslag ligt. In deze cursus gaan we het spoor van enkele verhalen na die in verschillende versies in de diverse heilige boeken te vinden zijn. Daarnaast bekijken we welke technieken en genres er in het verhalen vertellen werden toegepast.

We gaan ook na wat er met verhalen gebeurt als ze van de ene heilige boek in het andere terecht komen. Vaak wijzigt de betekenis van een verhaal, of verandert de pointe, terwijl het wel hetzelfde verhaal blijft. Niet zelden maakt het voor de uitleg van een verhaal uit waar het vandaan kwam en uit welke culturele achtergrond het afkomstig was.

Ook aan ‘uitlegkunde’ in jodendom, christendom en islam wordt enige aandacht besteed en aan de valkuilen bij het vergelijken van teksten uit verschillende religies.

Drs. R. Kroes woont in Amsterdam en is historicus en archeoloog. MomenMomenteel is hij werkzaam bij een archeologisch adviesbureau. Daarnaast is hij docent in het volwassenenonderwijs op diverse plekken in Nederland, waaronder. Zijn specialismen zijn de vroege geschiedenis van de islam, de sji’ietische islam, de kruistochten en alles wat te maken heeft met bijbel en koran.

68

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Godsdienstwetenschappen

Christendom en Gnosis De geschiedenis van het andere Christendom Dr. John van Schaik

Reeds in de eerste eeuw van het christendom ontstaat de discussie of met de menswording van Christus alle goddelijke geheimen zijn geopenbaard, of dat die geheimen nog moeten worden ontsluierd.

Wanneer alle geheimen reeds zijn geopenbaard, behoef je die alleen nog maar te geloven. Dat is het kerkelijke christendom in al haar vormen.

Daartegenover staat het ‘andere’ christendom dat (meer) inzicht zoekt in de geheimen Gods. Dat is het gnostische christendom. Gnosis is Grieks voor ‘inzicht’ en is een zoektocht naar God. Zoals geloof een andere zoektocht is. De gnostische zoektocht doorheen de geschiedenis van het christendom kent vele verschijningsvormen. Maar waarom worden de gnostische vormen van christendom door de kerkvaders verketterd?

In de middeleeuwen vinden we de gnostische zoektocht terug bij de katharen in Zuid-Frankrijk en bij de magisters van de School van Chartres zoals Bernardus Silvestris en Alanus ab Insulis. Aan de orde komt de vraag: Wat is het onderscheid tussen gnosis en mystiek? In de Verlichting kunnen we de gnostische zoektocht traceren bij de Rozenkruisers, de Illuminaten, Jacob Böhme (1575-1624) en Wolfgang Mozart (1756-1791). In diens Zauberflöte ondergaan Tamino en Pamina een inwijding om tot volledige kennis te komen. In het midden van de negentiende eeuw ontstaat de zogenaamde Leben Jesu Forschung. Bijbelwetenschappers gaan zich meer in meer richten op de historische Jezus met als gevolg dat er een christelijk-gnostiche tegenbeweging ontstaat. We bestuderen onder meer de christelijke esoterie van Anna Kingsford en de christologie van de esotericus Rudolf Steiner. Tevens bestuderen we de vele vormen van gnostisch christendom in de eenentwintigste eeuw.

1724DR Data 8, 15, 22 februari 8, 15, 22, 29 maart 5 april 2018 Tijd en dag Donderdag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 295 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 8

Dr. J. van Schaik is religiewetenschapper. Hij studeerde middeleeuwse mystiek en promoveerde op het godsbeeld van de laat-antieke­­christelijke manicheeërs en de middeleeuwse katharen. Hij heeft vele boeken op zijn naam staan over de relaties tussen het kerkelijke en buitenkerkelijke christendom.

Tweede semester Hovo Rotterdam

69

Architectuur

Het Japanse Huis Dr.Ing. Birgit M. Jürgenhake

1723ER Data 14, 21 februari 7, 14, 21, 28 maart 4, 11 april 2018 Tijd en dag Woensdag, 10.00 – 12.30 Locatie Woudestein Kosten € 295 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 8 Excursie Facultatief, wordt tijdens het college bekend gemaakt.

Bijzonderheden In het kader van deze cursus wordt een reis georganiseerd door Labrys Reizen, o.l.v. de docente. Zie pagina 120 voor meer informatie.

70

Japan is een land van tegenstrijdigheden, de moderne architectuur lijkt compromisloos, soms ook experimenteel. Voor ons is de Japanse architectuur fascinerend, zowel de traditionele huizen, de imperiale villa’s en het theehuis, maar ook de moderne architectuur.

Ze verbaasd ons door haar verrassende ruimtelijkheid, het spel met licht en schaduw, de nauwkeurige detaillering en de prachtige materiaalkeuzes. In de laatste 20 jaren heeft de Japanse architectuur een belangrijke internati­ onale positie ingenomen. Traditie en moderniteit staan naast elkaar, vaak letterlijk in een straat. De hedendaagse Japanse architectuur is echter voor een groot deel conceptueel sterk beïnvloed door de traditie. Hoe meer wij de traditie begrijpen, hoe duidelijker kunnen wij deze in de hedendaagse architectuur ontdekken. Tijdens de cursus gaan we eerst in een vogelvlucht naar de architectuur en esthetiek van Japan door de eeuwen heen kijken.

Dit brengt ons naar de traditionele aspecten van het Japanse huis, maar ook naar de tijd waarin Japan zich openstelde voor het Westen (vanaf 1868) en een wederzijds invloed merkbaar werd. In 1911 bracht de Amerikaanse architect Frank L. Wright een eerste bezoek aan Japan, 1933 de Duitse architect Bruno Taut, in 1950 Le Corbusier, om maar enkele architecten te noemen. Wij verdiepen ons in de traditionele huizen en leren Japanse ontwerpprincipes kennen: Het theehuis, huizen op het land en in de stad zullen besproken worden. We gaan op excursie naar een relevante tentoonstelling of (indien mogelijk) een origineel theehuis bezichtigen. In de laatste lessen richten wij onze aandacht op hedendaagse Japanse huizen en zullen de link met de traditie vinden.

Dr.Ing. B.M. Jürgenhake is architecte, werkt als assistent professor aan de Faculteit Architectuur van de TU Delft en sinds 2002 als docent voor het HOVO onderwijs. In 2009, 2010, 2011 en 2017 bezocht ze Japan, op een van haar bezoeken had ze de mogelijkheid een maand lang in een traditioneel Japans huis in Kyoto te wonen en een onderzoek over dit type huis in Kyoto te verrichten.

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Kunstgeschiedenis

De cultuurgeschiedenis van Polen Drs. Krzysztof Dobrowolski-Onclin

In het hart van Europa ligt een weinig bekend land dat een rijke cultuur, roerige geschiedenis en verrassende kunstschatten te bieden heeft.

De grenzen van Polen verschoven in de afgelopen 1050 jaar geregeld of verdwenen helemaal. Aan het begin van deze cursus krijgt u de complexe Poolse geschiedenis in een bijeenkomst samengevat. Vanuit deze basis zult u de geschiedenis, de ontwikkeling en de architectuur van een aantal steden beter kunnen plaatsen. We buigen ons in twee afzonderlijke bijeenkomsten over Krakau en Warschau, de oude en de huidige ­hoofdstad van het land. De verschillen tussen de twee zijn groot.

Krakau ademt historie, Gotiek en Renaissance, terwijl Warschau de snelle, hippe metropool is. Waar Krakau sinds begin XVIIe eeuw weinig is veranderd en in de Tweede Wereldoorlog gespaard bleef, is Warschau juist stormachtig gegroeid en in de laatste oorlog volledig verwoest. Veel kennis over het straatbeeld van het oude Warschau danken wij aan Bernardo Bellotto, de hofschilder van de laatste Poolse koning voordat de Poolse Delingen een einde aan de soevereiniteit van het land maakten.

1723KR Data 7, 14, 21 februari 14, 21, 28 maart 2018 Tijd en dag Woensdag, 10.00 - 12.30 Locatie Woudestein Kosten € 222 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 6

In de vijfde bijeenkomst maakt u kennis met een bijzondere stroming in de Poolse kunst: Jong Polen. Rond 1900 was dit een beweging waarin art nouveau, symbolisme, patriottisme en een vleugje Japan gecombineerd werden. Ook nu heeft het land veel interessante kunst te bieden.

Zodoende komt de moderne Poolse kunst in de laatste les aan de orde.

Na afloop kunt u zeggen dat u dat weinig bekende land in het hart van Europa een stuk beter hebt leren kennen.

Drs. K.P. Dobrowolski-Onclin studeerde kunstgeschiedenis en Franse letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam, Paris IV-Sorbonne en de Jagielloński in Krakau. Sinds 2006 is hij onder de naam Bureau Boeiend werkzaam als zelfstandig docent kunstgeschiedenis en verzorgt ­cursussen, lezingen, excursies en reizen.

Tweede semester Hovo Rotterdam

71

Kunstgeschiedenis

De kunst- en architectuur­ geschiedenis in de Middeleeuwen van 500 tot 1500 Drs. Johan Holtrop

1723BR Data 31 januari 7, 14, 21 februari 7, 14, 21, 28 maart 4, 11 april 2018 Tijd en dag Woensdag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 350 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 10

De middeleeuwen bestrijken een lange periode van ruim duizend jaar vanaf de val van het West-Romeinse rijk tot het begin van de renaissance in de 15e eeuw. De kunst en architectuur van deze periode is daarom enorm divers. De Byzantijnen, de erfgenamen van het Oost-Romeinse rijk, met Constantinopel, de Hagia Sophia, iconen en mozaïeken waren lang het voorbeeld voor de kunsten in het Westen.

In West-Europa zien we vanaf de 8e eeuw de Ierse en Noord-Engelse evangeliariums (Book of Kells) Karel de Grote wilde de cultuur van de oudheid weer nieuw leven inblazen. Verder besteden we aandacht aan de islamitische kunst in Zuid-Europa zoals het Alhambra in Granada, de romaanse kerkbouw en hun decoraties, en het tapijt van Bayeux. Een bijzondere verstrengeling van disciplines zien we in de gotische kathedraal met de alomvattende decoratieprogramma’s en symboliek zoals in Chartres met zijn voor een deel nog oorspronkelijke glas-in-loodramen. Tot slot bespreken we de miniatuurkunst van de getijdenboeken, de o ­ ntwikkeling van de schilderkunst in Noord-Europa (Vlaamse primitieven & Jeroen Bosch) en de Italiaanse altaarstukken en fresco’s zoals van Giotto in Padua.

De kunsthistorische analyse van de middeleeuwen is onlosmakelijk verbonden met enerzijds de rooms-katholieke kerk en het pausdom, kloosterordes, bedevaart, Mariaverering en moderne devotie. Anderzijds zijn historische ontwikkelingen van doorslaggevend belang zoals de successieoorlogen, vorstenhuizen, kruistochten, de pest en de opkomst van de steden met de ontwikkeling van stedelijke cultuur en het huma­ nisme. Ook besteden we aandacht aan hoe de middeleeuwen voor ons in het heden van belang zijn: dat wil zeggen door nog bestaande middel­ eeuwse bouwwerken en ruïnes, restauratiepraktijken, musea en in de literatuur.

Drs. J. Holtrop is kunsthistoricus. Hij werkt(e) onder andere als tentoontentoonstellingsmaker, criticus, schrijver en docent voor verschillende instellingen, zoals voor het HOVO vanaf 1996.

72

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Literatuurwetenschappen

Sturm & Drang, Klassik en Romantik Duitse literatuur rond de periode 1789 – 1815 Trixie Hölsgens MA

Zoals de jaartallen al verraden is de Duitstalige literatuur, ook in de 18e en 19e eeuw, altijd gevormd door Europese politieke ontwikkelingen. In de cursus zullen wij deze ontwikkelingen volgen aan de hand van enkele belangrijke werken uit de Duitstalige literatuur. De focus ligt op de zogezogenaamde Weimarer Klassik, d.w.z. op Johann Wolfgang von Goethe en Friedrich Schiller; met daarnaast Heinrich von Kleist als contrastfiguur.

In zeven sessies worden (fragmenten uit) onderstaande werken besproken: • J.W. v. Goethe: Die Leiden des jungen Werthers (1774), de beroemde briefroman van de jonge Goethe, behorende tot de stroming Sturm & Drang.

• Friedrich Schiller: Don Carlos (1787), over de zoon van Filips II en over het conflict tussen trouw en vrijheid van gedachten.

• J.W. v. Goethe: Iphigenie auf Tauris (1786), waarbij we de kenmerken van het Klassieke drama bespreken. In Goethes ideaalbeeld van de mens overwint de geest de natuurmens.

• Friedrich Schiller: Maria Stuart (1800), het beroemde koninginnen­ drama over de katholieke, Schotse Maria Stuart en de gereserveerde Engelse Elisabeth. Een drama over macht en het conflict tussen publieke en private belangen.

• Heinrich von Kleist: Das Erdbeben in Chili (1807), een tekst over de vraag waarom het kwaad in de wereld is, en waarom God dit niet ­verhindert.

• Heinrich von Kleist: Penthesilea (1808), dat als tegenstuk tot Goethe’s Iphigenie te lezen is en waarin de maatschappelijke orde het individu en de natuur in de weg staat.

1722KR Data 6, 13, 20, 27 maart 3, 10, 24 april 2018 Tijd en dag Dinsdag, 13.00 – 15.30 Locatie Woudestein Kosten € 266 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 7 Bijzonderheden Aan het eind van de cursus zal bij voldoende belangstelling een excursie naar Weimar plaatsvinden van vrijdag 28 april t/m maandag 1 mei. Meer informatie hierover krijgt u van de docent tijdens de cursus.

B.D.L.M. Hölsgens MA is filosoof en germanist en als zelfstandig docent in het volwassenenonderwijs werkzaam. Daarnaast is zij als docent Duitse cultuur- en letterkunde verbonden aan de Universiteit van Amsterdam. Zij verzorgt cursussen, lezingen en workshops op het gebied van de 20e- en 21e -eeuwse filosofie en literatuur. Zie: www.art-weise.nl

Tweede semester Hovo Rotterdam

73

Muziekwetenschappen

Cursus Concertant XS Drs. Kees Wisse

1721DR Data 12 februari 12 maart 16 april 2018 Tijd en dag Maandag, 13.30 – 16.00 Locatie Pelgrimvaderskerk in Delfshaven Kosten € 125 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 3

Na enige seizoenen Cursus Concertant in XL formaat, dit seizoen een bescheiden jaargang van drie bijeenkomsten van deze succesvolle serie.

Opnieuw treden studenten van de conservatoria van Rotterdam en Den Haag op, die met docent Kees Wisse een aantal muziekstukken haarfijn voor u uitpluizen.

De drie afleveringen hebben een overkoepelend thema: Wenen. Eeuwen­ lang was deze stad het kloppend hart van de Habsburgse monarchie en daarmee een van de belangrijkste centra in Europa. Uit de 17e eeuw stamt Heinrich Ignaz Franz von Biber; één van de grootste vioolvirtuozen van zijn tijd die zijn opleiding in Wenen volgde. Zijn beroemdste werk is zijn verzameling Rosenkranzsonaten voor viool en continuo, waarin hij in elke sonate één van de geheimen van de rozenkrans uitbeeldt. Eén van deze briljante sonates staat centraal in de eerste cursusmiddag.

In de tweede aflevering gaan we kijken en luisteren naar één van de late strijkkwartetten van Beethoven. Hij was, naast Mozart de beroemdste muzikale zoon van de stad, die met de strijkkwartetten uit de laatste periode van zijn leven nieuwe en ongekende wegen insloeg.

Tot slot het Wenen van het fin de sciècle. Het was een stad die in ­architectuur en beeldende kunst bruiste van Jugendstil en Art nouveau.

Maar deze stijl vond ook zijn weerslag in de muziek. Bij Mahler vinden we daar iets van terug, maar bij zijn minder bekende tijdgenoot Alexander von Zemlinsky des te meer. Zijn weelderige stijl is bij uitstek de muzikale verpersoonlijking van de Jugendstil. In enkele van zijn prachtige liederen kunt u dat de laatste middag meebeleven.

Drs. C.H. Wisse studeerde muziekwetenschap aan de universiteit van Utrecht. Lange tijd was hij stafmedewerker bij het Rotterdams PhilharmoPhilharmonisch Orkest en artistiek adviseur bij Holland Symfonia. Momenteel is hij freelance musicoloog, geeft lezingen cursussen, concertinleidingen en schrijft artikelen en toelichtingen op het gebied van muziek.

74

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Muziekwetenschappen

Muziek en ballet Theorie en praktijk Drs. Kees Wisse

Zolang als de mens muziek maakt danst hij. Zelfs op de oudste ­grottekeningen zijn er afbeeldingen van dansende mensen te vinden.

De mooiste vorm van dans is ongetwijfeld het ballet.

Het idee om het menselijk lichaam in zorgvuldig uitgedachte sierlijke en artistieke poses op muziek te bewegen en zo een verhaal te vertellen, is een vorm van hoogstaande kunst waarin beweging, theater en natuurlijk muziek in een uitgebalanceerde drieëenheid hand in hand gaan. En dan te bedenken dat het ballet nog niet eens zo oud is, want pas aan het hof van Lodewijk XIV in Versailles kwam het halverwege de 17e eeuw tot grote bloei.

Deze korte cursus werpt een blik in de wereld van het ballet. We volgen de geschiedenis, van het gracieuze opera-ballet van de 18e eeuw, de grote avondvullende balletten in vooral Frankrijk en Rusland van de 19e eeuw en de moderne dans van onze dagen met een enkel uitstapje naar het ballet van de lichte muziek. Ook krijgt u een beeld van de verschillende danstechnieken en de opbouw van een choreografie.

1722MR Data 27 maart 3, 10, 17 april 2018 Tijd en dag Dinsdag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 168 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 4 Bijzonderheden Eén van de colleges zal plaatsvinden in een dansstudio waar een balletpaar ons zal inwijden in de fascinerende kunst van het ballet.

Drs. C.H. Wisse studeerde muziekwetenschap aan de universiteit van Utrecht. Lange tijd was hij stafmedewerker bij het Rotterdams PhilharmoPhilharmonisch Orkest en artistiek adviseur bij Holland Symfonia. Momenteel is hij freelance musicoloog, geeft lezingen cursussen, concertinleidingen en schrijft artikelen en toelichtingen op het gebied van muziek.

Tweede semester Hovo Rotterdam

75

Muziekwetenschappen

Het Franse lied Van Berlioz tot Jacques Brel Drs. Kees Wisse

1722FR Data 30 januari 6, 13, 20 februari 6, 13 maart 2018 Tijd en dag Dinsdag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 222 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 6

Mélodie noemde de meeste Franse componisten het simpelweg: een lied voor een zangstem met begeleiding van piano. Het bloeide op in de tweede helft van de 19e eeuw in navolging van het in Duitsland uiterst populaire lied. Maar daarmee houdt de vergelijking eigenlijk wel op, want de Franse mélodie heeft zijn geheel eigen charme, uiteraard inheinherent aan de Franse cultuur en taal.

Waar het begon als afgeleide van de luchtige Franse opera-aria’s groeide het met prachtige teksten van dichters als Verlaine en Baudelaire uit tot een vorm van vocale kunst van de hoogste kwaliteit. Grote componisten hebben hun mélodies geschreven, waaronder Berlioz, Bizet, Fauré, Chausson en wellicht de grootste Franse liedcomponist ooit: Henri Duparc. Met de intrede van het impressionisme onder componisten als Debussy en Ravel, krijgt het lied een nog intensere en poëtischer lading.

En ook de 20e eeuw heeft een rijke oogst aan prachtige liederen.

Deze cursus biedt een overzicht van de mooiste werken uit de Franse liedkunst. Ze worden beluisterd en in tekst en melodie uitgelegd in het licht van de muzikale en literaire stromingen van de tijd waarin ze zijn geschreven. Natuurlijk ligt de nadruk op de periode 1850 – 1920, maar ook de tijd ervoor, waarin het Franse lied ontstond, krijgt aandacht, alsook het lied van de 20e eeuw. Het slot van de cursus besteedt aandacht aan de lichte muze. Want als in geen ander land is het lied van de lichte muziek in Frankrijk uitgegroeid tot een kleinkunst van ongekende schoon­ heid zoals de liederen van Charles Trenet, Jacques Brel en Georges Brassens bewijzen.

Drs. C.H. Wisse studeerde muziekwetenschap aan de universiteit van Utrecht. Lange tijd was hij stafmedewerker bij het Rotterdams PhilharmoPhilharmonisch Orkest en artistiek adviseur bij Holland Symfonia. Momenteel is hij freelance musicoloog, geeft lezingen cursussen, concertinleidingen en schrijft artikelen en toelichtingen op het gebied van muziek.

76

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Communicatiewetenschappen

Inleiding in de NLP NeuroLinquistischProgrammeren Dr. Marja Flory

NeuroLinquistischProgrammeren is in de jaren zeventig van de vorige eeuw ontwikkeld door Richard Bandler en John Grinder op de Universiteit van Santa Cruz in de Verenigde Staten.

Zij baseerden hun c ­ ommunicatietheorie op het werk van Gregory Bateson, Milton Erickson en Paul Watzlawick. NLP kan niet gezien worden als een wetenschappelijke communicatietheorie, zoals Grinder en Bandler zelf zeggen: “we zijn niet geïnteresseerd in wat ‘waar’ is, maar wat werkt.”

NLP is vooral daarom een praktische communicatietheorie, Het is vooral het denken in mogelijkheden en niet in belemmeringen. Hoe kan ik beter communiceren? Maar ook hoe communiceren wij eigenlijk met elkaar?

Welke patronen zijn waar te nemen in onze communicatie?

De methodiek van NLP bestaat uit: Modelleren: Hoe doet iemand iets en kan ik dat ook leren?

Analyse van de subjectieve ervaring: wat zijn de patronen in mijn ­belevingen?

Communicatietechnieken: wat zijn manieren om goede relaties op te bouwen met anderen?

Deze cursus richt zich voornamelijk op het communicatieve gedeelte van het NLP. Van de deelnemers wordt dan ook een zeer actieve participatie verwacht.

1723GR Data 14, 21 februari 7, 14, 21, 28 maart 2018 Tijd en dag Woensdag, 9.30 – 12.30 Locatie Woudestein Kosten € 222 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 6 Bijzonderheden Dit is een herhaling van de gelijknamige cursus uit 2015-2016.

Dr. M. Flory is universitair docent management of change aan de RSM (Rotterdam School of Management) van de Erasmus Universiteit. Ze geeft colleges op het gebied van organisatietheorie, adviesvaardigheden en narratieve methodologie. Daarnaast is ze visiting professor at Esade (business school in Barcelona) Tevens is zij academisch directeur van het programma Hora Est.

Tweede semester Hovo Rotterdam

77

Economie

Het Nederlandse Maritieme Cluster Van Maasvlakte tot Werkendam: basis van het nationale DNA Dr. Bart Kuipers e.a.

1722NR Data 6, 13, 20 februari 6, 13, 20, 27 maart 2018 Tijd en dag Dinsdag, 10.00 – 12.30 Locatie Woudestein Kosten € 266 (incl.BTW) Aantal bijeenkomsten 7

Als we het hebben over het nationale DNA, dan gaat het vaak over polpolderen en de strijd tegen het water. Het westen van Nederland is gevormd door de waterbouw en de kustverdediging die vooral na de watersnoodwatersnoodramp in 1953 is verrezen—de Deltawerken—is een belangrijk visitekaartje voor het maritieme cluster. In 2005 wordt bij een soortgelijke ramp zoals de Watersnoodramp (1953) door New Orleans in 2005 Nederlandse desdeskundigheid ingehuurd.

Over de hele wereld is de maritieme sector actief, met mooie paradepaardjes als de bouw van het verbrede Suez­kanaal, de eilanden bij Dubai of de rol bij de vergroting van het Panamakanaal. De watersector is niet voor niets één van de topsectoren van ons land. Ik deze collegereeks behandelen wij het Maritieme Cluster in Zuid-Holland, zwaartepunt van de maritieme industrie in ons land. Wij geven een overzicht van de structuur van het cluster, van de economische betekenis van het cluster, van de ruimtelijke relaties en zwaartepunten, maar zullen ook enkele verdiepingen aanbrengen in sleutelsectoren, zoals de natte waterbouw, de offshore en de gespeciali­ seerde toeleveranciers. Daarnaast behandelen wij het beleid om de sector ook in de toekomst op topniveau te houden. Tenslotte wordt een toekomst­ visie naar deze sector gepresenteerd: wat kan verwacht worden van de sector door de grote onzekerheden op gebieden als klimaat, wereldhandel, geopolitieke spanningen. In deze serie van 7 colleges presenteert een keur van onderzoekers uit de universitaire wereld en uit het maritieme cluster diverse aspecten van de sector. Deze collegereeks is interessant voor belangstellenden in de achtergronden van succesvolle sectoren uit de Nederlandse economie: wat is het geheim? Maar ook voor een ieder die meer wil weten op een sector waar we nog ouderwets trots op kunnen zijn!

Dr. B. Kuipers, economisch geograaf, is werkzaam als senior onderzoeker bij RHV, aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Hij heeft ervaring van ruim twee decennia in het onderzoek naar zeehavens, goederenvervoer, ruimtelijk-logistieke organisatie en binnenhavenontwikkeling, opgedaan bij het Ministerie van V&W, de TU Delft, TNO en de Erasmus Universiteit.

78

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Economie

China: een superpower op lemen voeten?

Prof.dr. Meine Pieter van Dijk

China wordt steeds meer een supermacht, maar kampt ook met econoeconomische problemen. Deze cursus wil inzicht geven in het opkomen van China als macht in de wereld, maar ook de problemen analyseren die daar mee gepaard gaan.

Zolang China met 10% per jaar groeide en de overheid het grootste deel van de economie beheerste kon China zich gemakkelijk een rol in het buitenland permitteren, nu de groei lager is en de overheids- en particuliere schuld in China snel oploopt worden er grenzen gesteld aan de internatio­ nale rol van China. In 2017 werd het bedrag dat een Chinese burger naar het buitenland mag brengen beperkt tot €50.000 en werd de overheid strenger bij het goedkeuren van buitenlandse overnames. Een kwart van de met veel export verdiende deviezen ging in het voorafgaande jaar down the drain, door pogingen de nationale munt te ondersteunen, door vaak illegale kapitaaluitvoer en door overnames van buitenlandse bedrijven.

In deze cyclus komen een aantal aspecten van China als supermacht aan de orde: • De economische ontwikkelingen: hogere lonen, meer pensionados en een ander handelsbeleid onder president Trump • De problemen met Korea, Taiwan en Japan en het conflict rond de ‘Chinese’ Zuidzee • De relatie van China met de Zuidoost Aziatische landen, in het verband van the Association of South East Asian Nations (de ASEAN landen) • De economische en militaire aanwezigheid van China in het buitenland • Het belang van handelsovereenkomsten met of zonder de Verenigde Staten en Europa

1724CR Data 8, 15, 22 februari 8, 15, 22 maart 2018 Tijd en dag Donderdag, 10.00 – 12.30 Locatie Woudestein Kosten € 222 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 6

Prof.dr. M.P. van Dijk is econoom en emeritus hoogleraar water ­services management bij UNESCO-IHE in Delft en emeritus hoogleraar uban management bij het Institute of Social Studies van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Hij is tevens werkzaam als hoogleraar entrepreneurship bij de Maastricht School of Management.

Tweede semester Hovo Rotterdam

79

Interdisciplinair

Young@Mind: Onmenselijk Rotterdam De stad bestuderen vanuit het Antropoceen Freek de Haan MA, e.a.

1722ER Data 13, 20 maart 3, 10, 17, 24 april 2018 Tijd en dag Dinsdag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 222 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 6 Literatuur (aanbevolen) A Thousand Years of Non-Linear History van Manuel DeLanda

Met de stad Rotterdam als vertrekpunt gaan we in deze cursus onze ­radicale verwikkeling met planeet Aarde bestuderen, om zo een beter begrip te krijgen van het Antropoceen.

Het aanbreken van het Antropoceen, een nieuw geologisch tijperk (-ceen), toont ons de planetaire impact van de mens (-anthropos). Op het eerste gezicht komt in dit tijdperk de mens centraal te staan als verwoes­ tende kracht. Het duidt het ons echter ook op onze radicale verwikkeling met andere aardbewoners en staan we helemaal niet in het middelpunt.

Met andere woorden, met het Antropoceen wordt het traditionele onderscheid tussen mens en natuur fundamenteel in twijfel gebracht. Met grote urgentie verschijnen mens, dier en planeet als volledig met elkaar verstrengeld. De filosofische en wetenschappelijke implicaties blijven echter nog erg abstract. Klimaatverandering, een belangrijk onderdeel van het Antropoceen, blijft in veel opzichten ver-van-ons-bed en ongrijpbaar.

Om daar verandering in te brengen zullen we het Antropoceen moeten leren doordenken via onze eigen omgeving. Hoe brengen we het Antropoceen terug tot ons eigen leefmilieu, de stad? In deze cursus gaan we samen met gastdocenten uit verschillende disciplines in op deze vragen. Onze handleiding hiervoor is het boek ‘Duizend jaar non-lineaire geschiedenis’ van de Mexicaanse ‘straatfilosoof’ Manual DeLanda. In dit werk beschrijft hij de geologische, biologische en linguïstieke geschie­ denis van Europa, niet vanuit ‘de mens’, maar dat van stenen, dieren en talen. De ‘onmenselijke’ blik van DeLanda, gaat ons helpen Rotterdam te bestuderen als een eigenaardige stolling in een stroom van mineralen, biomassa en culturele materialen. Door in onze eigen stad de relatie tussen mens en natuur te herzien kunnen we onszelf opnieuw leren begrijpen vanuit het ‘onmenselijke’ mensbeeld dat het Antropoceen vereist.

F. de Haan MSc studeerde en doceerde sociologie a aan de Erasmus ­Universiteit Rotterdam. In zijn huidige functie is hij promovendus en docent aan de Radboud Universiteit Nijmegen.

80

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Informatie- en communicatiewetenschap

De waarheid ligt op het slagveld Berichtgeving over oorlog } (1850-2016) Dr. Pien van der Hoeven

Nepnieuws is geen nieuw fenomeen. Het lijkt misschien alsof we meer en meer misleid worden door politici als Trump of door de media, maar na deze cursus weet u beter: nepnieuws is van alle tijden - en nooit wordt er meer gelogen dan in oorlogstijd.

In de Spaanse burgeroorlog verzon de Engelse journalist Claud Cockburn bijvoorbeeld een volledige veldslag om de Republikeinen aan de ­overwinning te helpen. Voor hem was de Spaanse Burgeroorlog ‘a case worth lying for’.

In deze collegereeks neemt mediahistoricus Pien van der Hoeven de berichtgeving over de grote oorlogen van het eind van de negentiende eeuw tot in onze tijd met u door. We beginnen bij de Boerenoorlog en we eindigen met de actuele situatie in het Midden-Oosten. Welk beeld krijgt het publiek van deze oorlogen en hoe waarachtig is dat beeld?

In hoeverre laten journalisten zich op sleeptouw nemen door de krijgs­ macht? En wat zijn de effecten van de communicatierevoluties die zich in deze periode hebben voltrokken: vanaf de elektrische telegraaf tot aan Twitter?

Duidelijk wordt wat de impact van amateurfoto’s was in de Boerenoorlog, hoe de gruwelverhalen uit de Eerste Wereldoorlog resoneerden in de Tweede Wereldoorlog, en wat de waarheid is rond de hardnekkige mythe dat de Verenigde Staten de oorlog in Vietnam verloren door toedoen van kritische journalisten. De cursus eindigt in het heden met het propa­ gandabeleid van Islamitische Staat en de toegenomen gevaren voor tegenwoordige oorlogsjournalisten. Zo kunt u aan de hand van ­historische voorbeelden de hedendaagse berichtgeving over oorlogen in een nieuw daglicht plaatsen.

1724KR Data 1, 8, 15, 22 februari 8, 15, 22, 29 maart 5 april 2018 Tijd en dag Donderdag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 310 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 9

Dr. R. van der Hoeven is historicus en mediaspecialist. Zij is gepromoveerd aan de Universiteit Leiden op de geschiedenis van NRC Handelsblad.

Handelsblad. Zij doceert aan verschillende universiteiten en werkt momenteel o.m. aan een bij Prometheus te verschijnen boek, De zeepfabriek en andere oorlogs­ mythes. Journalistiek en propaganda in oorlogstijd.

Tweede semester Hovo Rotterdam

81

Politicologie

“Beloofde landen” buiten Palestina De zoektocht naar een Joods nationaal tehuis Dr. Alexander Heldring

1722GR Data 13, 20 februari, 6, 13, 20, 27 maart 2018 Tijd en dag Dinsdag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 222 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 6 Literatuur (aanbevolen) Alexander Heldring, Het Saramacca project, Uitgeverij Verloren te Hilversum, 2011. ISBN 978-908704-207-3.

Aan het begin van de 20e eeuw veroorzaakte het zoeken naar “het Beloofde land” een bittere strijd tussen Joden onderling.

Enerzijds de Zionisten die zich uitsluitend op een thuisland in Palestina wilde blijven oriënteren. Anderzijds de Territorialisten die niet wilden wachten tot Palestina ooit beschikbaar zou komen. Zij zochten een onmiddellijke oplossing in andere gebieden, een ander territorium. In de jaren rond de Tweede Wereldoorlog onderhandelde de Amerikaanse-­ Joodse organisatie, de Freeland League for Jewish Territorial Coloniza­ tion, met regeringen van diverse westerse landen om in hun respectieve koloniën Joodse vluchtelingen op te nemen. Ook andere instanties droegen ideeën aan voor een Joods nationaal tehuis, maar met minder goede bedoelingen. De leider van de NSB, Anton Mussert, lanceerde zelfs het plan om alle Europese Joden naar de drie Guyana’s in Zuid-Amerika over te brengen. Deze cursus voert ons op een avontuurlijke reis naar de “vergeten alternatieven”!

Het programma omvat zes colleges met de volgende onderwerpen: • Het “Beloofde land” in Palestina (Zionisme) of in andere landen (Territorialisme)? Het Oegandaplan.

• Het Angola project van de Jewish Territorial Organization (ITO) en een blik op Madagaskar.

• Niet-Joodse initiatieven voor een Joods thuisland in Birobidzjan, Madagaskar en de Dominicaanse Republiek. Het Mussertplan.

• “The Freeland League for Jewish Territorial Colonization” in Australië (1939-1944).

• De Freeland League en Suriname (1946-1948).

• De Freeland League en Suriname (1948-1956).

Dr. A. Heldring is voormalig ambassadeur van Nederland.

Hij studeerde internationaal recht in Leiden. Hij schreef in 2010 een proefschrift over Het Saramacca project, een plan van Joodse kolonisatie in Suriname, 1946-1956.

82

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Psychologie

Gezondheidspsychologie De rol van de psyche in het lichamelijk proces Dr. Andreas Wismeijer

Het bio-psycho-sociaal model stelt dat er een duidelijke interactie is tussen de psyche van de mens, zijn sociale omgeving en het functiofunctioneren van het lichaam. Voorts is het inmiddels ook duidelijk geworden dat lichaamsprocessen op hun beurt weer een invloed kunnen hebben op de psychische gesteldheid van de mens.

Zo blijkt bijvoorbeeld een derde van de sterfgevallen aan kanker aan gedragsfactoren te kunnen worden toegeschreven, leidt stress tot een verhoogde kans op infecties en vatbaarheid voor virussen en resulteren psychologische interventies in sommige gevallen in een aantoonbare verbetering van lichamelijke functies. Anderzijds blijken mensen met lichamelijke ziektes vaker depressief te zijn; is dat oorzaak of gevolg? Hoe zit deze wisselwerking in elkaar? Het veld van de gezondheidspsychologie richt zich op de bestudering van dit snijvlak van lichaam en geest met behulp van een open geest en wetenschappelijke methoden.

In deze cursus wordt de relatie tussen lichaam en geest besproken.

Na een korte inleiding in de psyche van de mens worden verschillende lichamelijke processen besproken, en dat met name de rol van de psyche hierin. Er wordt uitgebreid stil gestaan bij normale lichamelijke processen als bij ziekteprocessen zoals hart- en vaatziekten, stress, kanker en pijn.

1724JR Data 11, 18 januari, 1, 8, 22 februari 1, 8, 15, 22 maart 2018 Tijd en dag Donderdag, 10.00 – 12.30 Locatie Woudestein Kosten ₏ 310 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 9

Dr. A.A.J. Wismeijer heeft na zijn afstuderen aan de Universiteit van Tilburg zes jaar aan de Vrije Universiteit van Barcelona gewerkt als docent en onderzoeker. Zijn onderzoek richt zich met name op de persoonlijkheidspersoonlijkheidspsychologie en de relatie tussen het hebben van geheimen en welzijn.

Tweede semester Hovo Rotterdam

83

Gezondheidswetenschappen

Medicijngebruik, voeding & leefstijl Bouwstenen van lange en gezonde ouderdom…?

Mr.drs. Kenneth Watson

1722BR Data 30 januari 6, 13, 20, 27 februari 2018 Tijd en dag Dinsdag, 10.00 – 12.30 Locatie Woudestein Kosten € 186 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 5

Volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS, 2016) leven ­Nederlandse 65-jarigen gemiddeld nog circa 20 jaar; mannen 18,2 jaar en vrouwen 20,9 jaar. Sinds de invoering van de Algemene ­Ouderdomswet (AOW) in 1956 is hun kans om ‘de honderd’ te halen bijna verzesvoudigd. Op 1 januari 2017 kende Nederland 2.225 ­honderdplussers. Uiteraard is dit (groten)deels reeds bij de geboorte genetisch bepaald.

Het is inmiddels echter wetenschappelijk bewezen dat zorgvuldig medicijngebruik, gezonde voeding(sgewoonten) en leefstijl het optreden van ziekten, waarvoor een genetische aanleg bestaat, kunnen vertragen of voorkomen. Geneesmiddelen zijn onmisbaar bij de behandeling én preventie van voorheen dodelijke ziektes. Volgens de Franse socioloog Serge Guérin blijven we langer jong, worden we later oud en zijn we nog nooit zo lang zo gezond geweest. In haar recente boek ‘Eeuwig houdbaar’ bevestigt de jonge interniste en hoogleraar Ouderengeneeskunde Andrea Maier deze observatie. Met de huidige biomedische kennis en (hulp) middelen ligt het in relatief goede gezondheid halen van ‘de honderd’ binnen ieders handbereik.

Deze cursus biedt een intrigerend overzicht van de recente medisch-­ wetenschappelijke inzichten rond gezondheid, ziekte, veroudering en dood. Naast de achtergrond en (farmaco)therapie van veel voorkomende (ouderdoms)ziekten komt hierbij ook de huidige visie op de rol van voeding en leefstijl bij veroudering(sprocessen) nadrukkelijk aan de orde.

Mr.drs. K.G. Watson, arts MBA is zelfstandig zorgconsultant medicatie& patiëntveiligheid. Na een carrière in de farmaceutische industrie, ­tudeerde hij gezondheidswetenschappen en -recht aan de EUR. Hij doceert aan diverse hogescholen, en verzorgt. Hij is als promovendus en (gast)docent verbonden aan de Sectie Recht van de Gezondheidszorg van het Instituut voor Beleid & Management Gezondheidszorg (EUR).

84

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Letteren

Autobiografisch schrijven Werken aan uw mogelijkheden Drs. Henk Weltevreden

Een goede reden om deel te nemen aan een cursus Autobiografisch Schrijven? Dat kan dat ene verhaal zijn dat al lang de ronde in de familie doet en dat erom vraagt vastgelegd te worden. Of die herinneringen die u nu wel eens geordend op papier wilt hebben. Of misschien wilt u zicht krijgen op uw verleden: waarom zijn de zaken gelopen zoals ze gelopen zijn?

1722DR

Hoe doet u dat? In uw hoofd lijkt het gemakkelijk of als u vertelt, dan komen de woorden haast als vanzelf. Maar op het moment dat u besluit dit alles op schrift te gaan stellen, lukt het vaak niet. Het verhaal wordt te vaag of te plat. Of er komt maar geen leven in.

Tijd en dag Donderdag, 13.30 – 16.00

Hoe u wel een goed verhaal kunt maken leert u onder leiding van ervaren auteur Henk Weltevreden. Deelname is voor iedereen die brieven kan schrijven.

In de eerste lessen werken we aan manieren om uw verhalen te laten ‘stromen’ door te associëren aan de hand van een foto of een voorwerp.

Ook komen diverse andere aspecten van het schrijven aan bod: hoe werkt u een onderwerp uit tot een gestructureerd verhaal, wat is de methodiek om ‘door te schrijven’ (ook al hapert het creatieve proces) en we oefenen de ‘technische’ aspecten zoals personages, dialoog, vertelperspectief, tijd en ruimte. Hierna gaat u op zoek naar de kern van uw verhaal, u analyseert de verhaallijn (de plot) en compositiemogelijkheden. Kortom, u werkt aan de mogelijkheden tot publicatie, waar en in welke kring dan ook.

Data 1, 8, 15, 22 februari 8, 15, 22, 29 maart 5, 12 april 2018

Locatie Woudestein Kosten € 350 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 10 Maximum aantal deelnemers 20 Bijzonderheden Verhalen van oud-cursisten van deze cursus zijn gebundeld in 5 boeken. Zie onze website voor meer informatie.

Drs. H. Weltevreden studeerde af in de wijsbegeerte en werkte als docent in Japan en de Volksrepubliek China. Hij schrijft romans, reisverhalen, columns en is programmamaker bij de RVU, Humanistische Omroep en de VPRO.

Tweede semester Hovo Rotterdam

85

Talen

Arabisch leren lezen Drs. Richard Kroes

1724GR Data 1 februari 2018 Tijd en dag Donderdag, 10.00 – 16.00 (een hele dag) Locatie Woudestein Kosten € 95 (incl. BTW, inclusief lunch) Aantal bijeenkomsten Een hele dag Maximum aantal deelnemers 22

Niet alleen Arabisch, ook Perzisch en Urdu bijvoorbeeld, maken gebruik van het Arabische schrift. Dat vormt bepaald een hindernis om aan zo’n taal te beginnen. Omdat het Arabisch geen klinkers schrijft, is het lezen van de taal ook lastiger. De lezer ‘herkent’ de woorden uit het schrift eerder dan dat hij ‘leest wat er staat’. Voor dat herkennen moet je de woorden die er geschreven staan dus eigenlijk al kennen. Arabisch leren lezen kan dus alleen goed wanneer je tegelijkertijd ook de woorden leert.

Toch is het mogelijk om in het schrift door te dringen zonder eerst kennis te maken met de taal. In het Midden Oosten waren tegenwoordig namelijk grote hoeveelheden westerse leenwoorden rond, die goed herkenbaar zijn: ‘Samsung’, ‘taxi’ en ‘Coca Cola’ bijvoorbeeld. En een Arabisch woord als kebab kunt u ook makkelijk lezen.

Tijdens mijn vele reizen naar Iran heb ik een collectie aangelegd van uithangborden, winkelruiten, wegwijzers en andere publieke taaluitingen met daarop makkelijk herkenbare woorden in Arabisch schrift. Daarmee kan ik u ‘leren lezen’ zonder ook maar één woord Arabisch te leren.

De cursus bestaat uit twee delen. In de eerste helft – van twee lessen – laat ik u kennis maken met het Arabische schrift, leert u de lettervormen en leest u uw eerste straatborden. In de tweede helft wagen we ons aan het ontcijferen van echte ‘Arabische’ teksten en laat ik u kennis maken met de manier waarop in het Arabisch (toch) alle klinkers kunnen worden geschreven.

Drs. R. Kroes woont in Amsterdam en is historicus en archeoloog. MomenMomenteel is hij werkzaam bij een archeologisch adviesbureau. Daarnaast is hij docent in het volwassenenonderwijs op diverse plekken in Nederland, waaronder HOVO Limburg. Zijn specialismen zijn de vroege geschiedenis van de islam, de sji’ietische islam, de kruistochten en alles wat te maken heeft met bijbel en koran.

86

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Talen

Hebreeuws leren lezen Drs. Richard Kroes

Het Hebreeuwse schrift wordt gebruikt in de Hebreeuwse Bijbel en wordt nog steeds gebruikt voor het moderne Ivriet. Net als Arabisch schrijft Hebreeuws geen klinkers. Dat vormt bepaald een hindernis om het te leren lezen. De lezer ‘herkent’ de woorden uit het schrift eerder dan dat hij ‘leest wat er staat’. Voor dat herkennen moet je de woorden die er geschreven staan dus eigenlijk al kennen. Hebreeuws leren lezen kan dus alleen goed wanneer je tegelijkertijd ook de woorden leert.

Toch is het mogelijk om in het schrift door te dringen zonder eerst kennis te maken met de taal. In Israël zijn namelijk grote hoeveelheden westerse leenwoorden te vinden die goed herkenbaar zijn: ‘Sushi Bar’ en ‘electro­ nica’ bijvoorbeeld. En zo zijn er ook wat Nederlandse woorden met een Hebreeuwse achtergrond: ‘jajem’ en ‘mesjogge’ kunt u ook makkelijk lezen.

Aan de hand van Israëlische uithangborden, winkelruiten, wegwijzers en andere publieke taaluitingen met daarop makkelijk herkenbare woorden in Hebreeuws schrift leer ik u Hebreeuws lezen zonder ook maar één woord Hebreeuws te leren.

1724HR Data 5 april 2018 Tijd en dag Donderdag, 10.00 – 16.00 (een hele dag) Locatie Woudestein Kosten € 95 (incl. BTW, inclusief lunch) Aantal bijeenkomsten Een hele dag Maximum aantal deelnemers 22

Drs. R. Kroes woont in Amsterdam en is historicus en archeoloog. MomenMomenteel is hij werkzaam bij een archeologisch adviesbureau. Daarnaast is hij docent in het volwassenenonderwijs op diverse plekken in Nederland, waaronder HOVO Limburg. Zijn specialismen zijn de vroege geschiedenis van de islam, de sji’ietische islam, de kruistochten en alles wat te maken heeft met bijbel en koran.

Tweede semester Hovo Rotterdam

87

Taalkunde

Heeft ons Nederlands een taaie levenskracht?

Jan Postema MA

1721CR Data 5, 12, 19 februari 5, 12, 19, 26 maart 2018 Tijd en dag Maandag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 266 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 7

Deze cursus is een bespreking van enkele aspecten van taal en talen die onze opvattingen over de eigen taal nuanceren en ons dichter bij een antwoord brengen van de centrale vraagstelling. De aspecten die we behandelen zijn: Taalverandering onze woordenschat verandert al in twee generaties; hoe verder we in het verleden gaan, hoe minder we van de taal begrijpen.

Leenwoorden vreemde woorden worden bij ons “warm en gastvrij ontvangen” zegt Van der Sijs. Ook veel oude woorden blijken van vreemde herkomst.

Purisme met het oprukkende Engels vraagt menigeen zich af of we geen Nederlandse woorden hebben voor sale, song, enz. Nog algemener: moet onze taal niet gezuiverd worden van al die “vreemde smetten” Taalopvattingen Italiaans klinkt mooi, Duits weer niet en Frans zou heel nauwkeurig zijn. De Engelse versie van een roman is véél beter...

Dode talen Grieks en Latijn leert geen kind als moedertaal. Er zijn honderden talen verdwenen. Het Etruskisch was na twee generaties door het Latijn verdrongen Taalvergelijking De talen van Scandinavië lijken op elkaar. Dat is geen toeval; ze zijn verwant. Maar historisch en vergelijkend onderzoek kan Russisch aan Nederlands verbinden.

Kortom: de constante die we meestal een taal toeschrijven is niet zo stevig als we wel eens denken. Heeft ons Nederlands een taaie levenskracht?

J. Postema MA studeerde Nederlandse taal- en letterkunde aan de Vrij leergangen in Amsterdam en werkte vele jaren als leraar Nederlands op middelbare scholen. Geïnteresseerd in de diversiteit van talen ging hij Fins studeren aan de universiteit van Groningen en werd master in de­ ­Finoegrische talen en culturen.

88

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Eerste semester Hovo Den Haag

Locatie: Institute for Social Studies (ISS), Kortenaerkade 12, 2518 AX Den Haag, 070 426 0460

Rooster eerste semester - Den Haag

Vr

Do

Wo

Di

Tijd

90

Titel

Docent

Code

Blz.

13.30 - 16.00

850 miljoen jaar Europa

Dr. Leo Minnigh

1712CH

94

10.30 - 12.30

Museumbezoek. Langs kunsthistorische TOPtentoonstellingen

Dr. Yvette de Groot

1713EH

95

10.30 - 12.30

Museumbezoek. Langs kunsthistorische TOPtentoonstellingen

Dr. Yvette de Groot

1713FH

95

13.30 - 16.00

1000 jaar Europese cultuur - deel 3

Drs. Simon Burgers, e.a.

1713DH

92

10.00 - 16.00

Arabisch leren lezen

Drs. Richard Kroes

1714MH

100

13.30 - 16.00

Kunst en architectuurgeschiedenis van de gouden eeuw

Drs. Johan Holtrop

1714AH

98

13.30 - 16.00

De blijvende invloed van Napoleon op Nederland

Drs. Han van der Horst

1714LH

93

10.00 - 12.30

Leergang muziekgeschiedenis deel 1

Drs. Kees Wisse

1715AH

99

Studiegids Hovo Rotterdam 2017 / 2018

Rooster tweede semester - Den Haag

Do

Wo

Di

Tijd

Titel

Docent

Code

Blz.

10.00 -12.30

Autobiografisch Schrijven

Drs. Henk Weltevreden

1722CH

104

13.30 - 15.45

Inleiding in de psychologie

Dr. Andreas Wismeijer

1722AH

108

13.30 -16.00

Infrastructuur van het Romeinse Rijk

Drs. Cornelis van Tilburg

1722PH

103

10.00 -12.30

Villa's in Den Haag

Drs. Marcel Teunissen

1723JH

106

13.30 - 16.00

1000 jaar Europese cultuur - deel 4

Drs. Simon Burgers, e.a.

1723CH

102

13.30 -16.00

De vele facetten van Parijs

Drs. Simon Burgers

1724FH

105

13.30 -16.00

Het leven en werk van Michelangelo

Drs. Johan Holtrop

1724BH

107

Eerste semester Hovo Den Haag

91

Cultuurgeschiedenis

Duizend jaar Europese cultuur Deel 3: 1500 – 1650 Vroegmoderne Tijd I Drs. Simon Burgers, drs. Nelleke Kan – van Dishoeck, drs. Han van der Horst, drs. Wijnand Noot en dr. Gé Vaartjes

1713DH Data 27 september 4, 11, 25 oktober 1, 8, 15, 22, 29 november 6 december 2017 Tijd en dag Woensdag, 13.30 – 16.00 Locatie ISS, Den Haag Kosten € 350 Aantal bijeenkomsten 10

Dit is het derde deel van een breed opgezette leergang over de Europese cultuurgeschiedenis vanaf het jaar 1000. De vijf docenten behandelen voor hun vakgebied de belangrijkste begrippen en ontwikkelingen. Tevens ontdekken de cursisten door deze multidisciplinaire benadering verrassende overeenkomsten en verschillen in de rijk geschakeerde Europese cultuur.

De eerste twee delen van deze leergang hadden achtereenvolgens de Hoge Middeleeuwen en de Late Middeleeuwen tot onderwerp. Deel drie over de Vroegmoderne Tijd I (1500 – 1650) staat op het programma in het eerste semester van het studiejaar 2014-2015. Deel vier (1650 – 1800 Vroegmoderne Tijd II) volgt in het tweede semester. In het volgende studiejaar zullen de Negentiende Eeuw en de Twintigste Eeuw aan bod komen. De cursussen van deze leergang kunnen afzonderlijk en zonder specifieke voorkennis worden gevolgd.

De docenten voeren de deelnemers in dit derde deel langs uiteenlopende gebeurtenissen, ontwikkelingen, stromingen en hoogtepunten uit de eerste anderhalve eeuw van de vroegmoderne Europese cultuurgeschie­ denis. Van – onder veel meer – ontdekkingsreizen en koloniale rijkdom, godsdienstoorlogen in Duitsland en de Nederlanden, Turkse invloed op de Balkan, gouden eeuwen in Spanje en Nederland tot renaissance, barok en absolutisme. Van Luther en Calvijn, Copernicus en Kepler, Michelangelo en Cranach, Shakespeare en Cervantes tot Monteverdi en het eerste operagebouw in Europa.

Drs. S.M. Burgers is componist en neerlandicus. Drs. P.L. Kan – van Dishoeck, kunsthistoricus, verzorgt cursussen, lezingen, reizen en excurexcursies. Drs. H. van der Horst is historicus en werkte voor het Nuffic. Drs. W.J.H. Noot is filosoof en docent. Dr. G. Vaartjes, neerlandicus, is docent en schreef diverse biografieën van Nederlandse letterkundigen.

92

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Geschiedenis

De blijvende invloed van Napoleon op Nederland Drs. Han van der Horst

Drie jaar lang maakte Nederland deel uit van Napoleons KeizerKeizerrijk. Nog steeds zijn de gevolgen daarvan merkbaar. Wat tijdens de Bataafse Republiek al was begonnen kreeg door de acties van de rigoreuze k ­ eizerlijke bureaucratie zijn organisatorische voltooiing. Je zou N ­ apoleon de vader van het Koninkrijk der Nederlanden moeten noemen. We leven in de keurslijven die hij voor ons schiep.

Waarom dat zo is, legt de docent in vier colleges beeldend uit. Hij schetst de hervormingen die de keizer hard en genadeloos liet d ­ oorvoeren. Hij laat zien hoe het keizerlijke regime tegelijk een soort voorproefje was van de totalitaire samenleving, zoals die pas in de twintigste eeuw echt vorm geeft. We schilderen het verzet. Ook vragen we ons af waarom de ondergang van een goed deel van de Nederlandse jongemannen op de Russische slagvelden zo volledig vergeten is. Hij geeft aan hoe koning Willem I en Johan Rudolf Thorbecke elk op hun eigen manier omgingen met de erfenis van Napoleon. En hoe we daar soms nog steeds mee worstelen: als het om de gekozen burgemeester gaat bijvoorbeeld.

1714LH Data 2, 9, 16, 23 november 2017 Tijd en dag Donderdag, 13.30 – 16.00 Locatie ISS, Den Haag Kosten € 168 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 4

Drs. H. van der Horst is historicus en alumnus van de Universiteit van Amsterdam. Het grootste deel van zijn werkzame leven bracht hij door bij de Nuffic, de Nederlandse Organisatie voor Internationale Samenwerking in het Hoger Onderwijs. Van zijn hand verschenen vele boeken. Een greep: Nederland, de vaderlandse geschiedenis van de Prehistorie tot nu.

The Low Sky understanding the Dutch. Het mooiste land van de wereld.

Waar komen onze normen en waarden vandaan? Onze premiers, hun weg naar de Top. De mooiste jaren van Nederland (1950-2000)

Eerste semester Hovo Den Haag

93

Geologie

850 miljoen jaar Europa Een geologische geschiedenis Dr. Leo Minnigh

1712CH Data 26 september 3, 10, 24, 31 oktober 7 november 2017 Tijd en dag Dinsdag, 10.00 – 12.30 Locatie ISS, Den Haag Kosten € 222 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 6

In zes hoorcolleges wordt een schets gegeven van 850 miljoen jaar geologische geschiedenis van Europa. Europa blijkt een legpuzzel van stukjes die overal vandaan lijken te komen en die uiteindelijk de huidige kaart vormen. Uit het soort gesteente, de ouderdom, de mineraal- en fossielinhoud en nog meer gegevens, kunnen conclusies worden getrokken over de verdeling van land en zee, het klimaat en de plaats op de aardbol.

Zo zijn paleo-geografische reconstructies te maken waaruit het kaartbeeld kan worden gevormd. Het voorstellingsvermogen wordt daarbij op de proef gesteld, temeer omdat zowel in ruimte als in tijd wordt gedacht.

De meeste gesteentes die in Europa voorkomen, zijn geologisch gesproken jong. Slechts op enkele plaatsen komen echt oude gesteentes voor, zoals in Finland en Zweden. Daar beginnen we dan ook met onze reconstructie van het verleden. We eindigen in ons eigen land. In de stappen daartussen passeren we ‘momenten’ van massale uitsterving of juist ‘supersnelle’ evolutie waarbij vele nieuwe levensvormen het licht zien, we zien oceanen verschijnen en weer verdwijnen en er zijn periodes van gebergtevorming en vulkanisme.

Dr. L.D. Minnigh studeerde geologie in Leiden. Hij was visiting professor in Brazilië, heeft bij verschillende geologische adviesbureaus gewerkt en was wetenschappelijk informatie-specialist aardwetenschappen bij de TU Delft.

94

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Kunstgeschiedenis

Museumbezoek Langs kunsthistorische TOPtentoonstellingen Dr. Yvette de Groot

De serie bestaat uit zes inleidende hoorcolleges rond interessante kunst- of cultuurhistorische tentoonstellingen. Vervolgens bezoekt u die exposities in toonaangevende musea. In totaal gaat u met een vaste groep cursisten en onder begeleiding van de docent gedurende het hele studiejaar 2017-2018 zesmaal op excursie. Twee excursies daarvan zijn dagvullend. Het programma ziet er, onder voorbehoud, als volgt uit:

1713EH 1713FH

Oktober 2017 Utrecht, Museum Catharijneconvent: De kracht van Luther.

In 2017 is het 500 jaar geleden dat Luther zijn 95 stellingen op de deur van de kerk in Wittenberg spijkerde. Museum Catharijneconvent sluit bij deze herdenking aan met een grote tentoonstelling over Luther en zijn invloed in de Nederlanden.

Kosten € 450 (incl. BTW) Inclusief twee dagexcursies naar Brussel en naar Zwolle met busvervoer, koffie met lekkers, museumentree en gidsen ter plekke.

Lunch is voor eigen rekening. De overige vier tentoonstellings­ excursies zijn exclusief vervoer en entreeprijzen, maar inclusief eenmaal een gids op locatie.

November 2017 Dordrecht, Dordrechts Museum: Jongkind. Pionier van de Impressionisten.

De nadruk ligt op Jongkind als inspirator van de Impressionisten. Tevens worden met name schilderijen van hem getoond van Dordrecht, ­Rotterdam en omgeving.

December 2017 Amsterdam, Rijksmuseum: Maelwael.

Schilder aan het Bourgondische Hof rond 1400.

Kunstenaar Johan Maelwael uit Nijmegen was rond 1400 actief als veelzijdig, vernieuwend en productief kunstenaar in het middeleeuwse West-Europa. In diezelfde jaren introduceerde hij zijn drie getalenteerde neven, de legendarische gebroeders van Limburg, als miniatuurschilders in Frankrijk. Op de tentoonstelling wordt dan ook veel werk uit zijn tijd getoond.

Eerste semester Hovo Den Haag

Locatie colleges ISS, Den Haag

Aantal colleges 6 Aantal excursies 6 Maximum aantal deelnemers 40

95

Februari 2018 Leiden, Rijksmuseum van Oudheden: Nineveh.

In Noord-Irak was Niniveh 2700 jaar geleden de grootste stad ter wereld.

Uit die periode worden honderden sieraden, kleitabletten uit bibliotheken, beelden en reliëfs uit paleizen en monumentale gebouwen getoond.

Thans heet de stad Mosul, en staat synoniem voor rampspoed en recente vernielingen. Vanzelfsprekend dat de tentoonstelling ook aandacht schenkt aan erfgoed in crisisgebieden.

Dagexcursie Maart 2018 Brussel, BOZAR: Fernand Léger schoonheid alom.

De Franse kunstenaar Fernand Léger (1881-1955) was aanvankelijk een belangrijk vertegenwoordiger van het Kubisme. Daarna toonde zijn werk vooral een mechanische afbeelding van mensen en objecten. Maar hij was ook buitengewoon veelzijdig. En werkte onophoudelijk samen met regisseurs, dichters, choreografen en architecten. Op deze grote over­ zichtstentoonstelling wordt zichtbaar welke vormen deze grensoverschrij­ dende uitwisseling hebben aangenomen. En we zullen tevens zien in welke mate Légers indrukwekkende en contrastrijke oeuvre generaties kunstenaars heeft aangemoedigd om de essentie van schoonheid te zoeken in een heldere stijl met heldere kleuren.

Dagexcursie April 2018 Zwolle, Museum de Fundatie: Neo Rauch. Het museum organiseert de eerste grote overzichtstentoonstelling over de Duitse kunstenaar Neo Rauc (1960). Rauch is een van de grondleggers van de Neue Leipziger Schule en zijn grote, surrealistische en verhalende werken spreken zeer tot de verbeelding. De tentoonstelling zal mede aan de hand van vooral Amerikaanse bruiklenen Rauchs ontwikkeling van de afgelopen 25 jaar tonen.

96

Studiegids Hovo 2017 / 2018

1713EH

1713FH

Woensdag Ochtend Groep 10.30 – 12.30 uur

Woensdag Middag Groep 13.30 – 15.30 uur

Data colleges 4 Okt 2017 1 Nov 2017 6 Dec 2017 7 Feb 2018 7 Mrt 2018 4 Apr 2018

Data colleges 4 Okt 2017 1 Nov 2017 6 Dec 2017 7 Feb 2018 7 Mrt 2018 4 Apr 2018

Data excursies 11 Okt 2017 8 Nov 2017 13 Dec 2017 14 Feb 2018 14 Mrt 2018 11 Apr 2018

Data excursies 11 Okt 2017 8 Nov 2017 13 Dec 2017 14 Feb 2018 21 Mrt 2018 18 Apr 2018

Dr. Y.de Groot was adjunct-directeur van het historische Museum Flehite in Amersfoort. Na haar promotie aan de Erasmus Universiteit te Rotterdam in 2003 is zij vooral werkzaam als docent bij verschillende HOVO-instellinHOVO-instellingen. Zij begeleidt ook internationale museumreizen voor LabrysReizen uit Nijmegen. Tevens heeft zij een eigen bedrijf voor museumbezoek www. museumtopics.nl.

Eerste semester Hovo Den Haag

97

Kunstgeschiedenis

Kunst en architectuur van de Gouden Eeuw Drs. Johan Holtrop

1714AH Data 24, 31 oktober 7, 14, 21, 28 november 2017 Tijd en dag Dinsdag, 13.30 – 16.00 Locatie ISS, Den Haag Kosten € 222 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 6

In deze cursus analyseren we de beeldende kunsten en de architecarchitectuur van Gouden Eeuw (1579 tot begin 18e eeuw) in de Lage Landen in nauwe relatie tot de ontwikkelingen in de politiek, economie, religie en de wetenschap. De kunst van de 17e eeuw is wereldberoemd met grootheden zoals Frans Hals, Rembrandt en Vermeer. De Nachtwacht van Rembrandt werd ook niet voor niets gepresenteerd in het nieuwe RijksRijksmuseum in 1885 als de apotheose van onze vaderlandse ­geschiedenis.

Maar de visuele kunsten van de 17e eeuw zijn in de volle breedte interes­ sant, en ze zijn onlosmakelijk verbonden met de al even opmerkelijke histo­ rische ontwikkelingen. De zeven verenigde provinciën vormen de eerste republiek sinds de oudheid! Door de economische voorspoed en de platte organisatie van de republiek ontstaat een brede groep die kunst koopt op een ‘markt’. Dat marktprincipe heeft geleid tot verregaande specialisaties.

In de strijd tegen de Spanjaarden hebben de steden een belangrijke rol gespeeld. Na 1648, het einde van de 80-jarige oorlog met Spanje, ontwik­ kelt zich het specialisme van het stadsgezicht. Die stadsgezichten van de pas aangelegde grachtengordel en het nieuwe stadhuis op de Dam in Amsterdam zijn stedelijke trots (recentelijk zijn de restauraties van het paleis op de Dam en de Oranjezaal van Huis ten Bosch voltooid). In een ander specialisme, het zeestuk, reflecteren zich onze activiteiten te water: de oorlog tegen Spanje en de handelsoorlogen met Engeland en de handel zelf. Nederlandse kunstenaars en architecten gaan vanaf de 16e eeuw ook naar Italië, het mekka van de cultuur, en importeren het antieke gedachte­ goed, het classicisme en het clair-obscur van Caravaggio, zodat onze nieuwe republiek en rijkdom zich ook cultureel op het hoogste plan kan manifesteren.

Drs. J. Holtrop is kunsthistoricus. Hij werkt(e) onder andere als tentoontentoonstellingsmaker, criticus, schrijver en docent voor verschillende instellingen, zoals voor het HOVO vanaf 1996.

98

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Muziekwetenschappen

Leergang Muziekgeschiedenis Deel 1 Middeleeuwen: de wortels van onze muziek Drs. Kees Wisse

De komende jaren organiseert Hovo Rotterdam een leergang over muziekgeschiedenis. Hierin krijgt u een compleet en kleurrijk beeld over de gehele historie van de Westerse muziek. Dat gebeurt in een breed kader. Niet alleen maakt u intensief kennis met de ontwikkeling van de diverse muziekstijlen door de eeuwen heen, maar ook krijgt u inzicht in de bredere context van de muziek in de kunst en de cultuur van de ­Westerse wereld.

1715AH

Wie nu naar muziek luistert, of het nu klassiek, jazz, pop of songfestival is, zal er niet bij stilstaan dat dat het resultaat is van een ontwikkeling die talloze eeuwen heeft geduurd. In deze cursus gaan we terug naar het oerbegin van de muziek van onze beschaving, zoals die ooit begonnen is en na het jaar 1000 zijn eerste grote bloeiperiode gekend heeft.

Tijd en dag Vrijdag, 10.00 – 12.30

Met als opstapje de muziek van de antieke culturen in het Midden-Oosten en Europa, beginnen we onze reis in de kloosters en kathedralen van de vroege middeleeuwen, waar de kerkmuziek in de vorm van het Grego­ riaans uitgroeide in een rijkdom aan vormen, melodieën en liturgische ­variaties. Daar ontstaat ook de meerstemmigheid, een unieke ontwik­ keling in onze muziek, die tot op de dag van vandaag een onuitwisbare invloed heeft. Natuurlijk blijven we niet alleen bij de religieuze muziek, want ook buiten de kerk valt er veel muzikale schoonheid te beleven. Dat loopt van de verfijnde hofcultuur met de troubadours, minnesänger en de ingenieuze ‘ars subtilior’ tot de rauwe kroegmuziek en de vrolijke liedjes van het Italiaanse ‘trecento’

Kosten € 310 (incl. BTW)

Data 29 januari 6, 13, 27 oktober 3, 10, 17, 24 november 1 december 2017

Locatie ISS, Den Haag

Aantal bijeenkomsten 9 Bijzonderheden Elk onderdeel van de leergang behandelt een afgeronde periode en is zo opgezet dat u over meerdere jaren de hele leergang kunt volgen, maar ook elk onderdeel apart.

Drs. C.H. Wisse studeerde muziekwetenschap aan de universiteit van Utrecht. Lange tijd was hij stafmedewerker bij het Rotterdams Philhar­ monisch Orkest en artistiek adviseur bij Holland Symfonia. Momenteel is hij freelance musicoloog, geeft lezingen cursussen, concertinleidingen en schrijft artikelen en toelichtingen op het gebied van muziek.

Eerste semester Hovo Den Haag

99

Talen

Arabisch leren lezen Drs. Richard Kroes

1714MH Data 30 november 2017 Tijd en dag Donderdag, 10.00 – 16.00 (een hele dag) Locatie ISS, Den Haag Kosten € 80 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten Een hele dag Maximum aantal deelnemers 22

Niet alleen Arabisch, ook Perzisch en Urdu bijvoorbeeld, maken gebruik van het Arabische schrift. Dat vormt bepaald een hindernis om aan zo’n taal te beginnen. Omdat het Arabisch geen klinkers schrijft, is het lezen van de taal ook lastiger. De lezer ‘herkent’ de woorden uit het schrift eerder dan dat hij ‘leest wat er staat’. Voor dat herkennen moet je de woorden die er geschreven staan dus eigenlijk al kennen. Arabisch leren lezen kan dus alleen goed wanneer je tegelijkertijd ook de woorden leert.

Toch is het mogelijk om in het schrift door te dringen zonder eerst kennis te maken met de taal. In het Midden Oosten waren tegenwoordig namelijk grote hoeveelheden westerse leenwoorden rond, die goed herkenbaar zijn: ‘Samsung’, ‘taxi’ en ‘Coca Cola’ bijvoorbeeld. En een Arabisch woord als kebab kunt u ook makkelijk lezen.

Tijdens mijn vele reizen naar Iran heb ik een collectie aangelegd van uithangborden, winkelruiten, wegwijzers en andere publieke taaluitingen met daarop makkelijk herkenbare woorden in Arabisch schrift. Daarmee kan ik u ‘leren lezen’ zonder ook maar één woord Arabisch te leren.

De cursus bestaat uit twee delen. In de eerste helft – van twee lessen – laat ik u kennis maken met het Arabische schrift, leert u de lettervormen en leest u uw eerste straatborden. In de tweede helft wagen we ons aan het ontcijferen van echte ‘Arabische’ teksten en laat ik u kennis maken met de manier waarop in het Arabisch (toch) alle klinkers kunnen worden geschreven.

Drs. R. Kroes woont in Amsterdam en is historicus en archeoloog. MomenMomenteel is hij werkzaam bij een archeologisch adviesbureau. Daarnaast is hij docent in het volwassenenonderwijs op diverse plekken in Nederland, waaronder HOVO Limburg. Zijn specialismen zijn de vroege geschiedenis van de islam, de sji’ietische islam, de kruistochten en alles wat te maken heeft met bijbel en koran.

100

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Tweede semester Hovo Den Haag

Cultuurgeschiedenis

Duizend jaar Europese cultuur Deel 4: 1650 – 1800 Vroegmoderne Tijd II Drs. Simon Burgers, drs. Nelleke Kan – van Dishoeck, drs. Han van der Horst, drs. Wijnand Noot en dr. Gé Vaartjes

1723CH Data 31 januari 7, 14, 21 februari 7, 14, 21, 28 maart 4, 11 april 2018 Tijd en dag Woensdag, 13.30 – 16.00 Locatie ISS, Den Haag Kosten € 350 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 10

Absolutisme, Verlichting en Revolutie, drie wezenlijke begrippen voor Europa in de periode 1650 – 1800. Machtige vorsten als de Franse ­Zonnekoning Lodewijk XIV zetten de continentale toon. Het broze ­statenstelsel met tegenstrevers als koning-stadhouder Willem III en nieuwe spelers als Pruisen en Rusland draait om evenwicht tussen de strijdende partijen.

De barokke hofcultuur van Versailles, Schönbrunn en Potsdam reflecteert in al haar artistieke pracht de glorie van de heersers. Politieke geschriften stellen de staatsmacht en sociale orde ter discussie. De Verlichting is een tijdperk van grote denkers als Newton, Spinoza, Kant, Hume en Rousseau.

Het is ook de tijd van muzikale reuzen als Purcell, Vivaldi, Bach, Mozart en Beethoven en een literair wonder als Goethe. In de kunst mondt de Barok uit in het Rococo, gevolgd door het Neo-Classicisme. Uiteindelijk luidt de Franse Revolutie de ondergang in van het Ancien Régime. Vanuit Engeland komt de ingrijpende Industriële Revolutie gestaag op gang, die het continent onherkenbaar zal veranderen.

De dynamische periode van de tweede helft van de Zeventiende Eeuw en de Achttiende Eeuw staat centraal in deze cursus. Vanuit een multidiscipli­ naire en samenhangende benadering behandelt elk van de vijf docenten in twee colleges belangrijke begrippen en ontwikkelingen per vakgebied: algemene geschiedenis, filosofie, kunst, letterkunde en muziek. Deze cursus, het vierde deel van de leergang Duizend jaar Europese cultuur, kan afzonderlijk en zonder specifieke voorkennis worden gevolgd.

Drs. S.M. Burgers is componist en neerlandicus. Drs. P.L. Kan – van Dishoeck, kunsthistoricus, verzorgt cursussen, lezingen, reizen en ­excursies. Drs. H. van der Horst is historicus en werkte voor het Nuffic.

Drs. W.J.H. Noot is filosoof en docent. Dr. G. Vaartjes, neerlandicus, is docent en schreef diverse biografieën van Nederlandse letterkundigen.

102

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Geschiedenis

Infrastructuur en stadsplanning in het Romeinse Rijk Dr. Cornelis van Tilburg

‘Alle wegen leiden naar Rome’, en ‘Tussen Keulen en Parijs ligt de weg naar Rome’. Een spreekwoord en een volksliedje: allebei verwijzingen naar het wegennet van de Romeinen. Zij waren de eersten die een ­uitgebreid wegenstelsel in Europa aanlegden; zonder dit wegennet zou het Romeinse Rijk niet eeuwenlang als een eenheid hebben kunnen functioneren en zou de geschiedenis van Europa er dus heel anders hebben uitgezien.

Nog altijd zijn overal, ook in Nederland, overblijfselen te zien van het Romeinse wegennet, waarvan ongeveer 100.000 ­kilometer verhard was.

In de cursus zal ook ingegaan worden op andere infrastructuur dan wegen: stadsmuren, stadspoorten, aquaducten, riolen en de doorwerking van de ideeën hierover tot in de 19e eeuw. Het beeld van keurig aange­ harkte en schone Romeinse steden is pas de laatste decennia bijgesteld.

• Pre-romeinse wegen: Midden-Oosten, Kreta, Griekenland, Etrurië • Wegenaanleg in het Romeinse Rijk, van Appius tot Belisarius (inclusief bruggen, damwegen, tunnels) • Stadsplanning, stadspoorten en hun functies • Verkeersbeleid in het Romeinse Rijk: verkeerscongestie, wetgeving, verkeerscirculatie • Verkeer en stadsplanning in Neder-Germanië • Wateraanvoer en afvalafvoer: aquaducten, vuilafvoer, rioleringen • Wateraanvoer en afvalafvoer en hun receptie: renaissancistische, vroegmoderne en moderne ideeën over de Romeinse stadshygiëne

1722PH Data 23, 30 januari 6, 20, 27 februari 13, 20 maart 2018 Tijd en dag Dinsdag, 13.30 – 16.00 Locatie ISS, Den Haag Kosten € 266 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 7

Dr. C. van Tilburg studeerde Klassieke Talen aan de Universiteit Leiden, waar hij werkzaam was bij de Faculteit der Godgeleerdheid, nu bij Griekse en Latijnse Talen en Culturen (Faculteit der Geesteswetenschappen), waar hij ook promoveerde.

Tweede semester Hovo Den Haag

103

Letteren

Autobiografisch schrijven Werken aan uw mogelijkheden Drs. Henk Weltevreden

1722CH Data 1, 8, 15, 22 februari 8, 15, 22, 29 maart 5, 12 april 2018 Tijd en dag Donderdag, 10.00 – 12.30 Locatie ISS, Den Haag Kosten € 350 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 10 Maximum aantal deelnemers 20 Bijzonderheden Verhalen van oud-cursisten van deze cursus zijn gebundeld in 5 boeken. Zie onze website voor meer informatie.

Een goede reden om deel te nemen aan een cursus Autobiografisch Schrijven? Dat kan dat ene verhaal zijn dat al lang de ronde in de familie doet en dat erom vraagt vastgelegd te worden. Of die herinneringen die u nu wel eens geordend op papier wilt hebben. Of misschien wilt u zicht krijgen op uw verleden: waarom zijn de zaken gelopen zoals ze gelopen zijn?

Hoe doet u dat? In uw hoofd lijkt het gemakkelijk of als u vertelt, dan komen de woorden haast als vanzelf. Maar op het moment dat u besluit dit alles op schrift te gaan stellen, lukt het vaak niet. Het verhaal wordt te vaag of te plat. Of er komt maar geen leven in.

Hoe u wel een goed verhaal kunt maken leert u onder leiding van ervaren auteur Henk Weltevreden. Deelname is voor iedereen die brieven kan schrijven.

In de eerste lessen werken we aan manieren om uw verhalen te laten ‘stromen’ door te associëren aan de hand van een foto of een voorwerp.

Ook komen diverse andere aspecten van het schrijven aan bod: hoe werkt u een onderwerp uit tot een gestructureerd verhaal, wat is de methodiek om ‘door te schrijven’ (ook al hapert het creatieve proces) en we oefenen de ‘technische’ aspecten zoals personages, dialoog, vertelperspectief, tijd en ruimte. Hierna gaat u op zoek naar de kern van uw verhaal, u analyseert de verhaallijn (de plot) en compositiemogelijkheden. Kortom, u werkt aan de mogelijkheden tot publicatie, waar en in welke kring dan ook.

Drs. H. Weltevreden studeerde af in de wijsbegeerte en werkte als docent in Japan en de Volksrepubliek China. Hij schrijft romans, reisverhalen, columns en is programmamaker bij de RVU, Humanistische Omroep en de VPRO.

104

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Cultuurgeschiedenis

De vele facetten van Parijs Drama, grandeur en misère Drs. Simon Burgers

De cursus biedt een mix van historische, literaire, musicologische en kunstzinnige invalshoeken. Parijs en muziek. Al eeuwen is Parijs een centrum van muziek. Daarom hebben we aandacht voor onder meer Chopin, Berlioz, Ravel en de geruchtmakende première van Strawinsky’s Le sacre du printemps.

1724FH

Parijs en film. Geen mooier filmdecor dan de straten, pleinen en kades van Parijs. De openingscène uit Last Tango in Paris op de Bir Hakeimbrug over de Seine, de postbode op de Tour Montparnasse in Paris, je t’aime, Alain Delon in regenjas in Le clan des Siciliens, we gaan ze stuk voor stuk bekijken.

Tijd en dag Donderdag, 13.30 – 16.00

Gebouwen van Parijs. In deze cursus even niet de Eiffeltoren en de Sacré-Coeur… die kenden we al. De variatie aan fascinerende gebouwen in Parijs is eindeloos. Kasteeltjes, futuristische kantoorgebouwen, middel­ eeuwse stadsmuur, het is er allemaal, kriskras door elkaar. We besteden speciaal aandacht aan geheimzinnige en charmante bouwwerken die de meeste toeristen links laten liggen.

Kosten € 222 (incl. BTW)

Data 8, 15, 22, 29 maart 5, 12 april 2018

Locatie ISS, Den Haag

Aantal bijeenkomsten 6

Geschiedenis van Parijs. Meer dan tweeduizend jaar historie heeft de stad achter zich… vol drama, grandeur en misère.

Parijs en literatuur. We lezen en bespreken samen delen van werken waarin Parijs een prominente rol speelt. Zowel Franse werken (in vertaling) komen aan bod, zoals die van Simenon en Zola, als Nederlandse, bijvoor­ beeld De wandelaar van Adriaan van Dis. Tijdens elk college komen meerdere invalshoeken aan de orde. Speciale wensen van deelnemers kunnen medebepalend zijn voor de keuze van de deelonderwerpen.

Drs. S.M. Burgers is componist en neerlandicus. De afgelopen jaren woonde hij ieder voorjaar enkele maanden in Parijs.

Tweede semester Hovo Den Haag

105

Architectuur

Villa’s in Den Haag Drs. Marcel Teunissen

1723JH Data 8, 15, 22, 29 maart 5, 12 april 2018 Tijd en dag Woensdag, 10.00 – 12.30 Locatie ISS, Den Haag Kosten € 222 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 6

Het bouwen van vrijstaande woningen in een groene omgeving startte in Den Haag in het midden van de zeventiende eeuw. Constantijn Huygens en Jacob Cats ontvluchtten de drukke stad, op zoek naar meer woonwooncomfort en retraite. Zij zetten de toon voor de aanleg van buitenplaatsen, waarbij de tuinaanleg vaak een belangrijk onderdeel vormde van het totaalontwerp.

De traditie van villaparken, waarin niet langer sprake was van één woning, is jonger. De toon hiervoor werd gezet met de aanleg van het Willemspark rond 1860. De gemeente had hiertoe grond aangekocht van Koning Willem II, aangezien het binnen de Haagse grachtengordel te krap was geworden voor de stadsuitleg voor de welgestelden. De daarop volgende decennia werd het grote gebied tussen Scheveningen en Den Haag geleidelijk ingevuld met nieuwe villaparken. Vanaf de jaren twintig werd ook de middenstand verleid te kiezen voor een bescheiden villa, in plaats van een ‘ongezonde’ Haagse portiekwoning.

De historische ontwikkeling van de villabouw is maatgevend voor de geleidelijke modernisering van de Haagse woonhuisarchitectuur. Dat heeft zowel betrekking op het gevelbeeld als op de ruimtelijke organisatie. Elke denkbare bouwstijl is namelijk vertegenwoordigd en bovendien manifes­ teerde zich in de loop der tijd de vrije plattegrond, waarmee nadrukkelijk gebruik werd gemaakt van de kwaliteiten van het omringende landschap.

Drs. M. Teunissen is als zelfstandig Haags architectuurhistoricus gespegespecialiseerd in de Rotterdamse Haagse architectuur en stedenbouw van de 19de en 20ste eeuw. Hij is actief als onderzoeker, docent en publicist. Van zijn hand verschenen onder meer de boeken Wonen in Den Haag (2002), Schoone Eenheid (2008), Welstand en Monumentenzorg in Den Haag (2010) en Chinese Muur. 50 jaar (2015).

106

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Kunstgeschiedenis

Het leven en werk van Michelangelo (1475-1564) Drs. Johan Holtrop

Michelangelo is een van de grote namen uit onze kunstgeschiedenis. Het gebeurt niet vaak dat een kunstenaar betrokken is bij een aantal kunstkunstwerken in zowel de schilderkunst, beeldhouwkunst als de architectuur, die wij nu koesteren als de grote monumenten uit de hoog-renaissance.

Een groot kunstenaar wordt altijd door de juiste omstandigheden gemaakt. Michelangelo is in zijn jeugd in de leer geweest bij Ghirlandaio, een succesvol schilder uit Florence. Dat stelde hem in staat later de opdracht van de Sixtijnse kapel te aanvaarden, eigenlijk tegen zijn zin in want hij voelde zich vooral beeldhouwer. Architectuuropdrachten kreeg hij in eerste instantie door zijn banden met de familie De’ Medici. Door die ervaring kon hij later bouwmeester van de Sint Pieter worden, de belang­ rijkste kerk van het Christendom. Maar het zijn niet alleen de omstandig­ heden, het is ook de man zelf: Michelangelo was trots en humeurig, iemand die conflicten niet uit de weg ging en het liefst werkte. Omdat hij tijdens zijn leven al beroemd werd is zijn leven goed gedocumenteerd.

1724BH Data 1, 8, 15, 22 februari 2018 Tijd en dag Donderdag, 13.30 – 16.00 Locatie Woudestein Kosten € 168 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 4

Deze mix van omstandigheden, tijdsgewricht en persoonlijke eigen­ schappen vormt de basis voor een boeiende geschiedenis waardoor zijn werk voor ons gaat leven en weer mensenwerk wordt.

Verder kijken we in deze cursus ook naar de bronnen waar Michelangelo uit putte: zijn voorgangers, de christelijke iconografie en de oudheid. We kijken naar zijn invloed op de kunstgeschiedenis, naar kunsttheorie, materieeltechnische aspecten en de huidige stand van zaken in het wetenschappelijk onderzoek over Michelangelo. Een bijzonder aspect van de cursus is het visuele materiaal. Omdat we bijvoorbeeld bij de Sixtijnse kapel de wordingsgeschiedenis nauwgezet volgen, zullen we ook veel close-up beeldmateriaal zien.

Drs. J. Holtrop is kunsthistoricus. Hij werkt(e) onder andere als tentoontentoonstellingsmaker, criticus, schrijver en docent voor verschillende instellingen, zoals voor het HOVO vanaf 1996.

Tweede semester Hovo Den Haag

107

Psychologie

Inleiding in de Psychologie Dr. Andreas Wismeijer

1722AH Data 9, 16, 23, 30 januari 6, 20, 27 februari 13, 20 maart 2018 Tijd en dag Dinsdag, 13.30 – 15.45 Locatie ISS, Den Haag Kosten € 310 (incl. BTW) Aantal bijeenkomsten 9

Waarom doet u de dingen die u doet? Weet u eigenlijk wel hoe u zich gedraagt over de tijd en situaties heen? Zien anderen u op dezelfde manier als dat u zichzelf ziet? Dit zijn vragen die gemakkelijk te stellen zijn maar beduidend moeilijker om te beantwoorden.

We denken ons zelf te kennen en controle te hebben over ons gedrag.

Maar hoe beter je kijkt, hoe meer je ziet dat er een kloof heerst tussen ons bewuste (rationele) en onbewuste (automatische) gedrag. Tijdens deze cursus maakt u kennis met de meest elementaire psychologische theorieën en inzichten die deze kloof inzichtelijk maken en trachten te dichten. De belangrijkste theorieën met betrekking tot normaal menselijk gedrag zullen worden besproken. De cursus zal laten zien hoe de belang­ rijkste componenten van onze psyche zijn opgebouwd, hoe ze werken en hoe ze onze werkelijkheid bepalen die wij dagelijks ervaren.

Na een i­nleiding over wat gedrag eigenlijk is duiken we direct de diepte in en komen de belangrijkste psychologische componenten aan bod die kenmerkend zijn voor de mens, zoals de evolutionaire oorsprong van ons gedrag, de biologie van gedrag, wat leren eigenlijk is, en onze persoonlijk­ heid. Het zal gedurende de cursus geleidelijk helder worden dat van het waarnemen van een objectieve werkelijkheid, hoe basaal ook, geen sprake is en dat we niet om individuele verschillen heen kunnen.

Dr. A.A.J. Wismeijer heeft na zijn afstuderen aan de Universiteit van Tilburg zes jaar aan de Vrije Universiteit van Barcelona gewerkt als docent en onderzoeker. Zijn onderzoek richt zich met name op de persoonlijkheidspersoonlijkheidspsychologie en de relatie tussen het hebben van geheimen en welzijn.

108

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Algemene informatie

Hovo Rotterdam aan de Erasmus Universiteit Hovo Rotterdam verzorgt in opdracht van de Erasmus Universiteit Rotterdam programma’s op academisch niveau voor iedereen vanaf vijftig jaar.

We hebben een aanbod voor u samengesteld waarin u vast iets vindt dat u interesseert en dat bij u past. De onderwerpen zijn divers, de locaties variëren en de frequentie loopt uiteen van een- tot meermalig. Er zijn lezingen en voordrachten, korte programma’s van drie bijeenkomsten waarvan u er bijvoorbeeld meerdere binnen een semester kunt volgen, en langlopende programma’s van tien bijeenkom­ sten. Tevens bieden we een aantal leergangen aan die meerdere jaren beslaan. Goed om te weten is dat u de collegereeksen die hieronder vallen ook onafhankelijk van elkaar kunt volgen.

Er zijn programma’s in Rotterdam en Den Haag.

Per bijeenkomst rekenen we bijna altijd een pauze van een half uur. De koffie of thee in de pauze is bij de prijs inbegrepen.

Niet moeilijk, wel op niveau Voorkennis is vrijwel nergens vereist. Indien dit wel zo is, is dit bij ‘bijzonderheden’ aangegeven.

Alle programma’s zijn min of meer op het niveau van de colleges voor eerstejaarsstudenten aan een universiteit, met dien verstande dat de docenten rekening houden met uw levenskennis en -ervaring.

Voor wie is het Hovo-programma bedoeld?

Onze opleidingen zijn bedoeld voor iedereen vanaf vijftig jaar. Waarom die leeftijdsgrens?

Omdat is gebleken dat mensen vanaf een bepaalde leeftijd meer behoefte krijgen aan de

110

verdieping die wij bieden. U ontmoet gelijk­ gestemden tijdens de cursussen en colleges en bij feestelijke bijeenkomsten zoals de opening van het academisch Hovo-jaar, de Winterlezing, de Zomerlezing en de special events.

Waar?

In Rotterdam vinden bijna alle bijeenkomsten plaats op complex Woudestein van de Erasmus Universiteit Rotterdam aan de Burgemeester Oudlaan 50. U heeft les in het Van der Goot­ building (M-gebouw), op pagina 127 vindt u een plattegrond. Het adres van de locatie in Den Haag vindt u op pagina 114.

Op reis of excursie Labrys Reizen, een erkende reisorganisatie en specialist in exclusieve groepsreizen, biedt enkele reizen aan die aansluiten bij een college­ reeks of cursus (zie ook pagina 110). Daarnaast organiseren we regelmatig excursies om de theorie met de praktijk te illustreren, zoals bij architectuur- en kunstcursussen. Meer infor­ matie staat bij de betreffende programma’s.

Hovo-studentenkaart Wanneer u een van onze programma’s volgt kunt u gratis een Hovo-studentenkaart van de Erasmus Universiteit Rotterdam aanvragen.

Doet u dit direct zodra u uw bevestiging van inschrijving hebt ontvangen, dan profiteert u onmiddellijk van de voordelen. Ook als uw college pas in het tweede semester start!

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Voor alle duidelijkheid: de Hovo-studentenkaart geeft niet dezelfde rechten als een reguliere studentenkaart. Heeft u al een Hovo-studenten­ kaart, dan kunt u deze opnieuw laten activeren door middel van de link in de bevestiging van de inschrijving.

Universiteitsbibliotheek en Rotterdamsch Leeskabinet Met de Hovo-studentenkaart kunt u gratis materialen lenen bij de Universiteitsbibliotheek.

Openingstijden en actuele informatie vindt u op www.eur.ub.nl. Het Rotterdamsch Leeskabinet vindt u in de Universiteitsbibliotheek en heeft een ruime collectie van ongeveer 250.000 titels.

Als Hovo-deelnemer betaalt u voor het Lees­ kabinet een kennismakingstarief van € 15 voor het eerste lidmaatschapsjaar, daarna betaalt u het reguliere tarief van € 35 per jaar (enkelvoudig lidmaatschap) of € 40 (uitgebreid lidmaatschap).

Meer informatie op www.leeskabinet.nl.

Gratis e-mail en internettoegang Met een Hovo-studentenkaart heeft u recht op een gratis e-mailadres, maximaal 25MB e-mailopslag en internettoegang op de EUR via het zogeten ERNA-account. U heeft dit dus nodig om in te loggen op het Wifi-netwerk van de EUR. U ontvangt automatisch uw e-mail- en ­internetaccountnaam van het Centraal Bureau Inschrijving van de Erasmus Universiteit. Deze ­voorziening is alleen van toepassing in het studiejaar dat u ingeschreven staat bij Hovo Rotterdam. Hebt u problemen met inloggen op het EUR-netwerk en/of e-mailboxen dan kunt u contact opnemen met de helpdesk via 010-408880 of servicedesk@ict.eur.nl.

Algemene informatie

Hovo Weblokaal Bij vrijwel iedere cursus of collegereeks, hoort een afgeschermde internetomgeving: het Hovo Weblokaal. Presentaties worden, in overleg met de docent, overzichtelijk in deze web-omgeving geplaatst. U krijgt toegang tot die omgeving.

Kort voor aanvang van de cursus krijgt u bericht van ons over de exacte procedure. Bij problemen kunt u contact met ons opnemen.

Als u geen toegang hebt tot internet kunt u uiteraard ook onderwijs van Hovo volgen. Echter, in de universitaire wereld zijn internet en een eigen digitale leeromgeving niet meer weg te denken. Ruim 90% van de Hovo-deelnemers heeft toegang tot internet.

Evaluaties van de cursussen Omdat Hovo de kwaliteit van haar programma’s hoog in het vaandel heeft, wordt ieder ­programma afzonderlijk door de deelnemers geëvalueerd. Na de laatste bijeenkomst van uw programma krijgt u daarom een uitnodiging om deze digitaal te evalueren. De uitkomsten van deze evaluaties worden besproken met de docenten, cursusbegeleiders, de programma- en onderwijscoördinatoren en de Commissie Hovo (pagina 115). Op deze manier zorgt uw feedback voor de nodige input en bijsturing om de kwaliteit te handhaven van ons Hovo programma en de uitvoering daarvan.

Op de hoogte met de Hovo Nieuwsbrief In onze digitale nieuwsbrief leest u de laatste actualiteiten, speciale aanbiedingen en nieuws over de programma’s. Deze nieuwsbrief ver­ schijnt ongeveer acht keer per jaar. U kunt zich hiervoor aanmelden op www.hovorotterdam.nl.

Deelnemers van Hovo programma’s ontvangen automatisch de nieuwsbrief.

111

Hovo Cursusbegeleider Voor ieder programma wordt een begeleider geworven. Begeleiders hebben een belangrijke taak in de praktische organisatie. Zij zijn een schakel tussen deelnemer, docent en het Hovo Bureau. Deelnemers kunnen bij de begeleider terecht met vragen of opmerkingen over het programma. Eventuele knelpunten worden door hen aangekaart bij de docent of bij het Hovo Bureau.

Bij de start van een semester organiseert het Hovo Bureau een informatiebijeenkomst voor (nieuwe) begeleiders. Hierin worden de taken toegelicht. Na afloop van de programma’s worden begeleiders door het Hovo Bureau uitgenodigd om deel te nemen aan een evaluatie­bijeenkomst, waar opgedane

­ rvaringen, suggesties voor veranderingen en e verbeteringen kunnen worden uitgewisseld.

Begeleiders nemen deze taak vrijwillig op zich.

Voor hun bijdrage ontvangen zij een korting van € 15 op het programma waarbij zij begeleider zijn. Dit bedrag wordt bij facturering in minde­ ring gebracht op de prijs. De selectie van de begeleiders geschiedt door het Hovo Bureau.

Op de hoogte met Hovo Facebook U kunt ons volgen op facebook.nl/hovorotterdam Kennisbonnen Heeft u die nog? Die zijn uiteraard ook dit ­studiejaar nog geldig.

Erasmus Universiteit Rotterdam Wij zijn onderdeel van Erasmus Academie en de Erasmus Universiteit Rotterdam.

De campus in ontwikkeling Momenteel wordt de campus van de Erasmus Universiteit verbouwd onder het motto ‘Werken aan de campus van morgen’. Het doel is om faciliteiten te bieden die beter aansluiten op de hedendaagse wensen en behoeften van alle studenten. Kijk voor de actuele stand van zaken op www.eur.nl/efb/info_efb/ontwikkeling_ campus/

112

Openbaar vervoer naar Woudestein Woudestein is goed bereikbaar met het open­ baar vervoer, zie pagina 127 voor een overzicht.

Parkeren op Woudestein Voor bezoekers geldt voor het hele Woudesteinterrein betaald parkeren. Het tarief bedraagt € 0,50 per 20 minuten met een maximum van € 10,- per dag. De eerste 20 minuten zijn gratis.

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Als Hovo-deelnemer kunt u bij het Hovo Bureau dagkaarten bestellen. Deze zijn € 4,50 per kaart, exclusief eenmalig € 5,- administratiekosten per bestelling. U krijgt direct de parkeerkaarten mee en de factuur krijgt u achteraf. U kunt niet bij het bureau betalen.

Voorzieningen gehandicapten en slechthorenden Collegezalen & gebouwen De gebouwen en collegezalen zijn toegankelijk voor personen die minder goed ter been zijn of gebruikmaken van een rolstoel. In de college­ zalen met een capaciteit van 60 personen of meer is standaard geluidsversterking aanwezig, in de kleinere zalen niet standaard.

Parkeren U kunt met uw Gehandicapten Parkeer Kaart (GPK) parkeren op de campus, op de daarvoor bestemde plekken. Deze parkeerplaatsen bevinden zich dichtbij de gebouwen waar onze cursussen worden verzorgd. Met de dagkaarten die u kunt bestellen bij het Hovo bureau, rijdt u makkelijk de campus weer af. U vindt meer informatie hierover bij ‘Parkeren op Woudestein’ op pagina 127, of op onze website.

Studieboeken Boekwinkel Studystore bevindt zich in het Polak gebouw. Bij aanschaf van twee of meer studie­ boeken en op vertoon van uw Hovo studenten­ kaart ontvangt u 5% korting bij Studystore Erasmus.

Algemene informatie

Eten en drinken in het Erasmus Paviljoen en de Food Plaza In het hart van de campus aan de rand van de vijver bevindt zich Het Erasmus Paviljoen. Dit is de ontmoetingsplek voor eten en drinken. Het Food Plaza biedt u een keur aan gerechten en drankjes. Aangrenzend vindt u de Spar U ­ niversity supermarkt. In het Van der Goot-gebouw, het Erasmus Expo- en Congres-centrum, waar de meeste colleges plaatsvinden, krijgt u in de pauzes gratis koffie of thee.

Erasmus Sport Als Hovo-deelnemer kunt u onbeperkt sporten op werkdagen van 09:00 tot 17:00. Prijs is vanaf € 75 per halfjaar. Meer informatie vindt u op www.erasmussport.nl.

Eigendommen Hovo, i.c. de Erasmus Universiteit Rotterdam, kan niet aansprakelijk worden gesteld voor vermis­ sing van persoonlijke goederen tijdens de door Hovo Rotterdam georganiseerde activiteiten.

Indien u iets verloren bent, kunt u hier melding van maken bij USC Frontoffice via servicedesk@efb.eur.nl. U krijgt van hen de melding dat uw verloren voorwerp geregistreerd staat en of deze is gevonden.

113

Hovo in Den Haag Met Hovo Rotterdam kunt u ook programma’s volgen in Den Haag. De colleges vinden plaats in het ISS, Institute of Social Studies, centraal gelegen in Den Haag. De aansturing en admiadministratie ligt bij het Hovo Bureau op de Erasmus Universiteit Rotterdam.

Hovo Den Haag kunnen gebruik maken van de ­faciliteiten van de Erasmus Universiteit ­Rotterdam: zij kunnen ook een Hovo-studenten­ kaart aanvragen en gebruik maken van andere faciliteiten van de Erasmus Universiteit ­Rotterdam.

Inschrijving, voorwaarden en annuleringsvoor­ waarden zijn identiek. Voor uw vragen en opmerkingen kunt u terecht bij Hovo Rotterdam.

De programma’s die in Den Haag plaatsvinden zijn in de studiegids en op de website apart geordend vanaf pagina 92. Deelnemers van

Locatie: Institute for Social Studies (ISS) Kortenaerkade 12 2518 AX Den Haag 070 426 0460

114

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Organisaties rond Hovo Rotterdam Hovo Rotterdam is onderdeel van Erasmus Academie BV, instituut voor postacademisch onderwijs van de Erasmus Universiteit ­Rotterdam. Het cursusaanbod varieert van de postacademische journalistiekopleiding tot juridische opleidingen. Ook het promotie­ programma Hora Est! wordt door Erasmus Academie georganiseerd. Hovo-­deelnemers krijgen een korting van 5% als zij zich inschrijven voor Hora Est! Kijk voor meer ­informatie op www.erasmusacademie.nl.

FON Steunfonds Hovo Rotterdam Hovo Rotterdam kan rekenen op de sympathie van vele cursisten, ook in financieel opzicht. De in 2006 ingevoerde vrijwillige bijdrage heeft vele Hovo-deelnemers ertoe bewogen een extra financiële bijdrage te schenken aan Hovo Rotterdam. Wij zijn daar erg dankbaar voor!

Het College van Bestuur van de Erasmus Universiteit draagt Hovo Rotterdam een warm hart toe. Zij uiten dit door een garantie, die Hovo Rotterdam ter beschikking staat om in voor­ komend geval de exploitatie sluitend te kunnen maken. Aan deze garantie zit uiteraard een grens.

Om haar betrokkenheid te onderstrepen, heeft het College van Bestuur van de EUR bewilligd in het FON Steunfonds Hovo Rotterdam-EUR. Het FON Steunfonds Hovo Rotterdam-EUR streeft ernaar, als verbijzondering van het algemene doel Hovo te bevorderen, Hovo toegankelijk te houden voor alle deelnemers en innovatie van het onderwijs te bevorderen. U draagt hier met uw zeer gewaardeerde vrijwillige bijdrage toe bij. De afgelopen jaren heeft het FON Steunfonds bijgedragen aan de aanschaf van apparatuur, het ontwikkelen van het

Algemene informatie

­ eblokaal, publieksactiviteiten als de Opening W van het Academisch Hovo-jaar en de Hovo Winterlezing. Het FON Steunfonds Hovo Rotterdam is sinds 2014 ondergebracht bij het Trustfonds van de EUR. Leden van het bestuur FON Steunfonds Hovo Rotterdam • Prof.dr. J. Spronk, voorzitter • Drs. P.N.S. Luttjehuizen, penningmeester • Drs. A.C.L. Hofstede, secretaris • Drs. Ph. van der Veen • Mr. M. van Eesteren – van de Erve, namens het Trustfonds van de Erasmus Universiteit Rotterdam U kunt uw vrijwillige bijdrage aangeven op het inschrijfformulier.

Voor nadere informatie verwijzen wij graag naar de website.

Commissie Hovo De Commissie Hovo bestaat uit vertegenwoordi­ gers van de faculteiten van de Erasmus Universi­ teit Rotterdam, een vertegenwoordiger van de cursisten en een vertegenwoordiger van de gemeente Rotterdam. Deze door het College van Bestuur benoemde commissie ondersteunt de programmamanager en directeur Erasmus Academie voor wat betreft de samenstelling van het Hovo-programma en houdt toezicht op de kwaliteit van het ­programma.

Leden van de commissie • Prof.dr. L. van Bunge (Faculteit Wijsbegeerte, Hovo Rotterdam, voorzitter) • De heer L.W.J. van Atten (Lid op voordracht van de Gemeente Rotterdam)

115

• Prof.dr. A.M. Bevers (Eramus School of History, Culture and Communication) • Mw. mr. C. Bierlaagh (vertegenwoordiger van de cursisten van Hovo Rotterdam) • Dr. Ph. van Engeldorp Gastelaars (Rotterdam School of Management) • Prof.dr. H.B. Entzinger (Faculteit der Sociale Wetenschappen) • Prof.dr. B. van der Knaap (Erasmus School of Economics) • Prof.dr. R. de Lange (Erasmus School of Law) • Prof.dr. A.J. van der Lelij (Erasmus MC) • Prof.dr. F.T. Schut (Insitute of Health Policy & Management) • Dr. H.A. Krop (Faculteit der Wijsbegeerte) HOVO Nederland HOVO Nederland is de landelijke vereniging van alle HOVO-instellingen en heeft tot doel de ondersteuning van HOVO-instellingen om het hoger onderwijs van ouderen in Nederland te bevorderen.

M: info@hovonederland.nl W: www.hovonederland.nl Vrienden Hovo Rotterdam Vrienden van Hovo Rotterdam is een stichting met als oogmerk de belangenbehartiging van Hovo-cursisten en het bieden van ondersteuning aan het Hovo Bureau in praktische zin. Vrienden van Hovo biedt extra informatie aan leden en organiseert af en toe speciale ledenactiviteiten.

Vrienden Hovo Rotterdam vindt het belangrijk om programma’s kritisch te volgen. Dit doen zij onder meer door het onderhouden van contact met cursisten en door inbreng in de Commissie Hovo.

116

Reductie voor minder draagkrachtige deelnemers Dankzij de donateurs van Vrienden Hovo Rotterdam en door het Vrienden Reductiefonds kunnen deelnemers met een lager inkomen ook bij Hovo Rotterdam terecht. Dit fonds wordt gefinancierd uit de donateursbijdragen die de stichting ontvangt. Aan Hovo-deelnemers kan een inkomensafhankelijke korting worden gegeven. Bij een bruto gezinsinkomen dat lager of gelijk is aan € 18.350 per jaar kunt u 50% reductie krijgen op de in de Hovo-gids genoemde deelnemersprijs.

Per jaar kan maximaal driemaal een korting worden toegekend voor een programma. Het beheer en de uitvoering van deze regeling is in handen van het bestuur van Vrienden Hovo Rotterdam.

Voor nadere informatie over de reductie kunt u contact opnemen met het Hovo Bureau of de laatste stand van zaken nalezen op de Hovo website.

Donateur van Vrienden Hovo Rotterdam worden U ondersteunt de werkzaamheden van de Vrienden Hovo Rotterdam door donateur te worden. Er wordt een donatie vanaf € 12 per jaar gevraagd.

U kunt zich aanmelden als donateur via het inschrijfformulier voor een Hovo programma, of u stuurt een e-mail naar het Hovo Bureau.

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Meer informatie?

Wilt u meer informatie of vindt u het leuk om een bijdrage te leveren aan de Vrienden Hovo Rotterdam, neem dan contact op via het Hovo Bureau. Meer informatie over de werkzaam­ heden van kunt u ook vinden op www.hovorotterdam.nl

bevat inmiddels de resultaten van ruim 15.000 studies van allerlei aard en omvang. De resultaten van die studies worden kort beschreven en geclassificeerd. De collectie staat op Internet; het adres is: www.worlddatabaseofhappiness.eur.nl Het project is zeer arbeidsintensief. Hulp van gekwalificeerde Hovo cursisten is welkom.

Contact: Piet van der Veen, voorzitter Vrienden Hovo Rotterdam, voorzitter HOVO Nederland, phvdv@xs4all.nl.

Hulp bij beschrijving onderzoek Geselecteerde onderzoeksverslagen moeten nauwkeurig worden gelezen om de relevante resultaten er uit te lichten. Die resultaten moeten dan vervolgens op gestandaardiseerde wijze worden beschreven en ingevoerd. Dit werk vereist allereerst academisch niveau en een goede talenkennis. Het vraagt ook affiniteit met wiskunde en bereidheid om zich in te werken in methodiek en statistiek van gedragswetenschap­ pelijk onderzoek.

Project World Database of Happiness Naast het programma wil Hovo ook andere vormen ontwikkelen voor participatie van senioren in de wetenschap. Eén van die vormen is assistentie bij wetenschappelijk onderzoek. Dat kan een zinvolle benutting van tijd en kennis betekenen. Voor onderzoekers kan het een welkome ondersteuning zijn. In dat kader treft u hier informatie over het project ‘World Database of Happiness’. Bij dit project is al ruime ervaring met inzet van vrijwilligers. Er zijn goede voor­ zieningen qua ruimte, apparatuur en begeleiding.

Het onderzoek Aan de Erasmus Universiteit wordt onderzoek gedaan over ‘geluk’ in de zin van levensvoldoe­ ning. Het onderzoek wordt geleid door prof.dr.

Ruut Veenhoven en dr. Martijn Burgers en gaat over de vraag in wat voor omstandigheden mensen het meest gelukkig zijn, en in hoeverre condities voor geluk verschillen naar land en tijd.

In het kader van dat onderzoek wordt een ‘findings archive’ bijgehouden, waarin de resultaten van al het empirisch geluksonderzoek op overzichtelijke wijze worden samen­ ge-bracht. Deze ‘World Database of Happiness’

Algemene informatie

Hulp bij archivering Dit project brengt veel archiefwerk met zich mee en ook daarbij is hulp welkom. Dit werk vereist een goede kennis van de Engelse taal en computervaardigheid. Dit werk vraagt van beide kanten enige investering. Belangstellenden dienen dan ook bereid te zijn er minimaal één dag per week in te steken voor een periode van tenminste een jaar.

Inlichtingen Prof. dr. Ruut Veenhoven, Erasmus Happiness Economics Research Organization EHERO, Woudestein, Tinbergen gebouw, 10e verdieping kamer 24, tel 010-4082102, e-mail: veenhoven@ese.eur.nl

117

Inschrijving, betaling en bevestiging Aanmelden voor een Hovo-programma kan via onze website www.hovorotterdam.nl, maar kan eventueel ook via het inschrijfformulier achter in deze gids. Plaatsing voor een programma geschiedt op volgorde van binnenkomst.

Inschrijfformulieren kunt u sturen naar: Erasmus Academie BV Afdeling Hovo Rotterdam Postbus 1738 – kamer M6-19 3000 DR Rotterdam Bevestiging Bevestiging van aanmelding Na het insturen van een digitaal inschrijfformulier ontvangt u omgaand per e-mail een automatisch gegenereerde bevestiging van uw digitale aanmelding. Dit is niet de bevestiging van plaatsing! Bij het insturen van een aanmelding per post, krijgt u geen bevestiging van deze verzending maar later slechts een bevestiging van plaatsing.

Bevestiging van plaatsing De bevestiging van plaatsing in het programma proberen wij zo snel mogelijk te sturen (het streven is binnen twee weken). Heeft u binnen deze termijn geen bevestiging van plaatsing ontvangen, neem dan contact op met het Hovo Bureau. De bevestiging is tevens het bewijs van toegang. In uw bevestiging wordt de locatie van het programma vermeld (onze programma’s vinden bijna altijd plaats in het Van der Goot gebouw v/h M-gebouw). Indien u uw ­e-mailadres op het inschrijfformulier vermeldt, ontvangt u uw post van Hovo zoveel mogelijk per mail. Indien u geen e-mail adres invult ­ontvangt u uw bevestiging per post.

118

Betaling U ontvangt van Hovo Rotterdam digitaal een factuur. Indien u geen e-mailadres heeft, ­ontvangt u deze per post. Op deze factuur staan alle betaalgegevens (IBAN-rekeningnummer, het betalingskenmerk en de juiste tenaamstelling) om de betaling op juiste manier te voldoen.

De factuur wordt kort voor aanvang van de ­programma’s verstuurd.

Let op: Wacht met betalen tot u de factuur van Hovo heeft ontvangen. Alleen met de juiste gegevens kan uw betaling correct verwerkt worden.

Locaties Alle Rotterdamse programma’s vinden plaats op de Erasmus Universiteit Rotterdam, campus Woudestein in het Van der Goot gebouw (v/h M-gebouw), tenzij anders vermeld. Op de digitale schermen in de hal van het van der Goot-gebouw vindt u de zaal van uw ­programma.

Wachtlijst Als het door u gekozen programma vol is, wordt u automatisch op de wachtlijst geplaatst, hiervan ontvangt u bericht. Indien er alsnog een plaats vrijkomt bij het programma van uw keuze, neemt het Hovo Bureau contact met u op.

Hovo-plusprijs, vrijwillige donatie De Hovo-plusprijs komt ten goede aan het FON Steunfonds Hovo Rotterdam. U kunt op uw inschrijfformulier (per cursus) aangeven welk bedrag u als vrijwillige bijdrage wilt betalen.

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Annuleringsvoorwaarden De annuleringsvoorwaarden zijn gebaseerd op de algemene voorwaarden van Erasmus Academie BV. Kijk voor de volledige versie van de algemene voorwaarden op www.hovorotterdam.nl of www.erasmusacademie.nl. De algemene voorwaarden zijn gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel te Rotterdam onder nummer 24263757. Voor Hovo Rotterdam geldt een aangepast artikel in verband met annulering van de opleiding.

1. A nnulering van een programma door een deelnemer is alleen mogelijk na schriftelijke opzegging bij het secretariaat van Hovo Rotterdam. Onder een schriftelijke opzegging verstaan wij een e-mail of een brief.

2. Bij annulering worden de volgende kosten in rekening gebracht: annulering binnen 8 dagen na verzending van de bevestiging van plaat­ sing is kosteloos. Tot 8 dagen voor aanvang van het programma is de deelnemer, indien zijn deelname door Hovo Rotterdam schrifte­ lijk is bevestigd, 10% van de overeengekomen prijs als administratiekosten verschuldigd met een minimum van € 25. Na het verstrijken van de annuleringstermijn is deelnemer, tenzij sprake is van, door deelnemer aan te tonen, zwaarwegende omstandigheden, waarbij de zwaarwegendheid van de omstandigheden ter beoordeling van Hovo Rotterdam is, het volledige cursusgeld verschuldigd. Het aantal dagen tussen de aanvang van het programma en de annulering wordt berekend vanaf de dag dat de schriftelijke annulering door Hovo

Algemene informatie

Rotterdam is ontvangen. Deze voorwaarden gelden ook indien u kort voor aanvang inschrijft.

3. Indien een deelnemer het gehele programma verhinderd is, kan een vervanger kosteloos worden aangewezen mits dit vooraf schriftelijk aan Hovo Rotterdam is meegedeeld.

4. In het geval dat de omstandigheden hiertoe nopen of dat het aantal aanmeldingen voor een programma onvoldoende is, behoudt Hovo Rotterdam zich het recht voor het programma te annuleren. Zij informeert deelnemers hieromtrent zo spoedig mogelijk.

In geval van annulering worden eventueel betaalde cursusgelden volledig en zo spoedig mogelijk gerestitueerd. Annulering van een studiereis of excursie door Hovo Rotterdam geeft geen recht op kosteloze annulering van de bijbehorende hoorcolleges of cursus.

5. Hovo Rotterdam is gerechtigd bij het organi­ seren van een programma af te wijken van de aankondiging, indien redelijkerwijs van haar niet gevergd kan worden dat zij het ­programma onverkort uitvoert zoals ­aangekondigd.

6. G ehele of gedeeltelijke terugbetaling van het betaalde cursusgeld vindt alleen plaats indien het programma wegens bijzondere omstan­ digheden niet doorgaat.

7. A ls een docent door overmacht niet optreedt, zal Hovo een vervangende bijeenkomst organiseren. Als een cursist op die dag verhinderd is, zal geen geld worden ­gerestitueerd.

119

De specialist in exclusieve groepsreizen

Labrys Reizen Een culturele reis onder leiding van een Hovo-docent maken?

Dat kan met Labrys Reizen! Labrys Reizen organiseert regelmatig reizen onder leiding van Hovo-docenten als drs. Hein L. van Dolen, dr. Yvette de Groot en drs. Judith Janssen.

In het najaar van 2018 leidt Hovo-docente dr. ing. Birgit JĂźrgenhake een reis naar Japan in aansluiting op haar cursus over het Japanse huis.

Bezoek onze website voor ons volledige, actuele reisaanbod of vraag onze brochure aan.

024-3822110 info@labrysreizen.nl labrysreizen.nl

Maak kennis met de VVAO Zin om nieuwe contacten op te doen en samen interessante activiteiten te ondernemen? Hoger opgeleide vrouwen ontmoeten elkaar bij de VVAO!

Vrouwennetwerk met ‘brains’ De VVAO is een van de oudste en prominentste vrouwenverenigingen in Nederland. De VVAO biedt de mogelijkheid gelijkgestemde, sociaal betrokken vrouwen te ontmoeten en vriendschappen op te bouwen.

Bij bijeenkomsten en activiteiten van de VVAO ontmoet ik vrouwen met heel diverse achtergrond in studie, maatschappelijke positie en levensfase.

Enorm boeiend en inspirerend!

Joke de Leeuw, Rotterdam U bent van harte welkom!

Maak vrijblijvend kennis met de VVAO-afdeling bij u in de buurt.

De VVAO kent 32 afdelingen, onder meer in de Hovo-locaties Rotterdam en Den Haag. fotograaf: ByMarjo

Ga voor meer informatie naar www.vvao.nl. kantoor@vvao.nl.

Vanaf september 2017 bij Erasmus Academie:

Filosofie studeren in modules

Tijd voor verdieping

“Afstand scheidt enkel de lichamen, niet de geesten.”

Desiderius Erasmus (1469-1536)

Schrijf u nu in voor cursussen filosofie en schuif aan bij de beste wijsbegeerte-opleiding van Nederland.* • • • • • •

De individuele cursussen filosofie zijn toegankelijk voor iedereen.

Er gelden geen formele toelatingseisen.

U kiest de cursussen waarin u bent geïnteresseerd.

U betaalt geen collegegeld, maar betaalt per cursus.

U volgt onderwijs bij de beste opleiding van Nederland.* U heeft de mogelijkheid het bachelordiploma Wijsbegeerte te halen.

Voor meer informatie en direct inschrijven, ga naar www.erasmusacademie.nl/filosofie

*Bron: Keuzegids Universiteiten

Hovo Rotterdam Studiejaar 2017 / 2018

Inschrijfformulier 1 Gegevens deelnemer (in blokletters invullen s.v.p.)

Achternaam

m/v

Voorletters

Titulatuur

Geboortedatum

Straat

Huisnummer

Postcode

Plaats

Mobiel nummer

Telefoon

E-mail Hoogstgenoten opleiding (alleen bij eerste aanmelding)

Gegevens debiteur Ik betaal de factuur zelf (u hoeft verder niets in te vullen)

Referentie / opdrachtnummer

De factuur wordt betaald door (vul onderstaande gegevens in) Bedrijfsnaam Contactpersoon

Afdeling

Straat

Huisnummer

Postcode

Plaats

E-mail

Ik schrijf mij in voor: Cursuscode (zie Studiegids)

Titel programma

Totaalbedrag

Prijs

Donatie (hiermee steunt u het FON Steunfonds)

€

€

€

€

€

€

€

€

€

€

€

€ z.o.z.

Hovo Rotterdam Studiejaar 2017 / 2018

Inschrijfformulier 1 (vervolg) Overig Ik geef mij op als donateur van Vrienden Hovo Rotterdam Ik wil eventueel als cursusbegeleider optreden voor programma(s):

Ik wil graag iemand anders attenderen op de programma’s van Hovo Rotterdam, stuur een gids naar: Naam Adres

Ik beschik over een of meer Hovo Kennisbonnen en wil deze gebruiken t.b.v. mijn betaling.

Bijgaand stuur ik deze mee.

Aantal bonnen

De waarde van de bonnen wordt op het cursusgeld in mindering gebracht. Na ontvangst van uw Bevestiging van Plaatsing kunt u geen Kennisbonnen meer indienen.

Betaling U ontvangt rond de aanvang van uw programma een factuur. Deze bevat een uniek betalingsken­ merk. Wilt u als u voor meerdere programma’s inschrijft per programma betalen?

Voorwaarden Hierbij ga ik akkoord met de algemene voorwaarden zoals vermeld op pagina 118 van de Hovo Studiegids 2017-2018. U gaat hiermee een financiële verplichting aan.

Handtekening

Stuur dit inschrijfformulier volledig ingevuld en ondertekend naar: Hovo Rotterdam Kamer M6-20 Postbus 1738 3000 DR Rotterdam Voor meer informatie kunt u mailen naar: hovo@erasmusacademie.nl of bellen: 010 408 2465.

U kunt zich ook online aanmelden via: www.hovorotterdam.nl/inschrijven

Hovo Rotterdam Studiejaar 2017 / 2018

Inschrijfformulier 2 Gegevens deelnemer (in blokletters invullen s.v.p.)

Achternaam

m/v

Voorletters

Titulatuur

Geboortedatum

Straat

Huisnummer

Postcode

Plaats

Mobiel nummer

Telefoon

E-mail Hoogstgenoten opleiding (alleen bij eerste aanmelding)

Gegevens debiteur Ik betaal de factuur zelf (u hoeft verder niets in te vullen)

Referentie / opdrachtnummer

De factuur wordt betaald door (vul onderstaande gegevens in) Bedrijfsnaam Contactpersoon

Afdeling

Straat

Huisnummer

Postcode

Plaats

E-mail

Ik schrijf mij in voor: Cursuscode (zie Studiegids)

Titel programma

Totaalbedrag

Prijs

Donatie (hiermee steunt u het FON Steunfonds)

€

€

€

€

€

€

€

€

€

€

€

€ z.o.z.

Hovo Rotterdam Studiejaar 2017 / 2018

Inschrijfformulier 2 (vervolg) Overig Ik geef mij op als donateur van Vrienden Hovo Rotterdam Ik wil eventueel als cursusbegeleider optreden voor programma(s):

Ik wil graag iemand anders attenderen op de programma’s van Hovo Rotterdam, stuur een gids naar: Naam Adres

Ik beschik over een of meer Hovo Kennisbonnen en wil deze gebruiken t.b.v. mijn betaling.

Bijgaand stuur ik deze mee.

Aantal bonnen

De waarde van de bonnen wordt op het cursusgeld in mindering gebracht. Na ontvangst van uw Bevestiging van Plaatsing kunt u geen Kennisbonnen meer indienen.

Betaling U ontvangt rond de aanvang van uw programma een factuur. Deze bevat een uniek betalingsken­ merk. Wilt u als u voor meerdere programma’s inschrijft per programma betalen?

Voorwaarden Hierbij ga ik akkoord met de algemene voorwaarden zoals vermeld op pagina 118 van de Hovo Studiegids 2017-2018. U gaat hiermee een financiële verplichting aan.

Handtekening

Stuur dit inschrijfformulier volledig ingevuld en ondertekend naar: Hovo Rotterdam Kamer M6-20 Postbus 1738 3000 DR Rotterdam Voor meer informatie kunt u mailen naar: hovo@erasmusacademie.nl of bellen: 010 408 2465.

U kunt zich ook online aanmelden via: www.hovorotterdam.nl/inschrijven

Tram Metro Parkin Tram Tenni Parkin Bu Librar Tenni M Bus Bus Pa Food B Librar Tr Metro Ca Shop BusMetro M Pa Food Pa Tram Tram Bic Wate Metro Tr C Shop Bus Pa Te Parking Parking Inf Unde Tram P Bi Wate Metro C Lib Tennis courts Tennis courts Sp Parking Te In Unde Tram Bi Ac Fo Library Library Tennis courts L Sp ce Parking In Sh Food & drinks Food & drinks Ro Bus Library Fo G Tennis courts Sp W Shops Shops Bu Metro Bus Bus station Pay station Food &Pay drinks S Ro Bus Library G Un Water Water Fo Tram Metro Cash station Cash station Shops W Bu Bus Metro Metro Pay station Food & drinks R Under construction Under construction Ma Parking Tram Tram Bicycle parking Bicycle parking Bu Water Fo Metro Tram Cash station Shops Bus Pay station Tennis courts Parking Information Information Fo Under construction M TramParking Parking Bicycle parking Water Metro Cash station Library Tennis courts Tennis courts Sport Centre Sport Centre M Parking Tennis courts Information Under construction Tram Bicycle parking Academic Food & drinks Library Library Graduates Tennis courts Library Sport Centre ceremonies Parking Information Shops Bus Pay Food & drinks Food & drinks Road Road Library Food &station drinks Graduates Hogeschool Pay station Tennis courts Sport Centre Rotterdam Cash station Water Metro Cash station Shops Shops Buildings Buildings Bus Bus station Pay station Food &Pay drinks Shops Road Bicycle parking Library Graduates Information Under construction Tram Bicycle parking Water Water Footpaths Footpaths Metro Metro Cash station Cash station Shops Water Buildings Sport Centre Food & drinks Road Graduates Parking Information Under construction Under construction Main entrance Main entrance TramTram Bicycle parking Bicycle parking Buildings Water Footpaths Building codes Road Shops Buildings Van derconstruction Gootcourts Tennis Sport Centre Parking Parking Information Information Footpaths Main entrance A Erasmus MUnder Footpaths Water C Theil T Mandeville Main entrance Library Graduates Tennis courts Tennis courts Sport Centre Sport Centre Main entrance Polak H Tinbergen POLAKUnder construction Bayle Academic J Food & drinks Road Library Library Graduates ceremonies

Plattegrond Campus Woudestein

Legend

Legend

Legend Bus

Legend Bus Bus Metro Metro

TramTram Parking Parking

Bus

Metro Pay station

Metro Bus Tram Metro Parking Tram Tennis courts Parking Bus Library Tennis courts Metro station Pay station Food &Pay drinks Library Tram Cash station Cash station Shops Food & drinks Parking Bicycle parking Bicycle parking Water Shops Tennis courts Information Information Under construction Water Library Sport Centre Sport Centre Under construction Academic Food & drinks Graduates ceremonies

Tram station Cash Pay station Parkingparking Bicycle Cash station Tennis courts Information Bicycle parking Library Sport Centre Information Pay&station Food drinks Graduates Sport Centre Cash station Shops Road Graduates Bicycle parking Water Buildings Road Information Buildings Footpaths Sport Centre Footpaths Main entrance

Routebeschrijving Tennis courts Tennis courts Library Library

Food & drinks Food & drinks

Shops Road Road

Graduates Main entrance Road Buildings

Buildings E, F, G, N, P, Q and V only have

a building code, not a name.

Food & drinks Food & drinks Emergency: +31 10 408 11 00

Shops Road Road

Buildings

Met de auto Buildings Water Footpaths Shops Shops Buildings • Tram 21 richting De Esch.

Under construction entrance(vanaf beide Water Water Footpaths Footpaths Water Footpaths Met de auto Neem vanaf deMainA-16 Shops Shops Buildings Buildings Uitstappen halte Woudestein Under construction Under construction Main entrance entrance richtingen) deMain afslag ‘Centrum’ (afrit nummer 25). • Tram 24 richting De Esch.

Under construction Main entrance Water Water Footpaths Footpaths Volg de borden ‘Erasmus Universiteit’.

Uitstappen halte Woudestein Ga op de Abram van Rijckevorselweg bij de Under construction Under construction entrance / Slinge. Op station MainMain entrance • Metro richting Spijkenisse eerstvolgende verkeerslichten rechtsaf Beurs overstappen op metro richting De Terp, ­(Burgemeester Oudlaan), daarna de eerste weg Nesselande of Binnenhof. Uitstappen halte rechtsaf en volg het bord Parking Plaza (betaald Kralingse Zoom. parkeren).

Met openbaar vervoer Vanaf Rotterdam Centraal Station • Tram 7 richting Woudestein.

Uitstappen halte Burgemeester Oudlaan

Algemene informatie

Vanaf Rotterdam Alexander •M etro richting Schiedam Centrum / Spijkenisse.

Uitstappen halte Kralingse Zoom.

Of plan uw reis op www.ret.nl met alle actuele informatie.

127

Medewerkers van Hovo Rotterdam

Yvonne Benjamins programmacoรถrdinator

Klara Jindrova programmacoรถrdinator

Ad Hofstede directeur Erasmus Academie BV

Dave van Rutten administrateur

Wendy Jansen programmamanager

Lya van Staveren

Contact Bezoekadres Erasmus Universiteit Rotterdam Complex Woudestein Burgemeester Oudlaan 50 Van der Goot building, kamer M6-20 3062 PA Rotterdam Postadres Erasmus Academie BV afdeling Hovo Rotterdam Postbus 1738, Kamer M6-19 3000 DR Rotterdam

Telefoon 010 408 2465 Web www.hovorotterdam.nl E-mail hovo@erasmusacademie.nl Openingstijden Hovo Bureau: maandag t/m donderdag van 9.00 tot 17.00 uur, vrijdag tot 15.00 uur Telefonisch bereikbaar tussen 9.30-12.00 uur en tussen 13.30-14.30 uur

Colofon Teksten docenten en medewerkers van Hovo Rotterdam Eindredactie Wendy Jansen en Lya van Staveren Druk DeBondt Grafimedia Vormgeving www.panart.nl

Het auteursrecht van de programmaomschrijvingen in deze gids berust bij de betreffende docent(en). Het auteursrecht van de overige teksten in deze studiegids berust bij Hovo Rotterdam. Niet alle rechthebbenden van de illustraties konden worden achterhaald. Belanghebbenden worden verzocht contact op te nemen met Hovo Rotterdam. Aan de inhoud van deze studiegids kunnen geen rechten worden ontleend.

128

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Algemene informatie

129

130

Studiegids Hovo 2017 / 2018

Inschrijfformulieren vindt u achterin deze gids.

U kunt zich ook inschrijven via www.hovorotterdam.nl

Hovo Den Haag

Studiegids Hovo Rotterdam 2017 / 2018

Erasmus Academie BV Hovo Rotterdam Erasmus Universiteit Rotterdam Van der Goot-gebouw, kamer M6-19 Burgemeester Oudlaan 50 3062 PA Rotterdam Postbus 1738 3000 DR Rotterdam T +31 10 408 2465 E hovo@erasmusacademie.nl www.hovorotterdam.nl www.facebook.com/HovoRotterdam

Tijd voor verdieping

Studiegids Hovo Rotterdam 2017 / 2018 Programma’s voor iedereen vanaf 50 jaar