Tchahagir Supplement No. 50 - Ջահակիր, Յաւելուած Ծ.

ՀԱՅԿ ԱՒԱԳԵԱՆ

ՄԱՌԻ ՊԷՅԼԷՐԵԱՆԻ ԵԳԻՊՏՈՍԻ ՏԱՐԻՆԵՐԸ (1896-1909) ԵՒ ԸՆԿԵՐՎԱՐԱԿԱՆ ՖԵՄԻՆԻԶՄԸ

ՋԱՀԱԿԻՐ ՇԱԲԱԹԱԹԵՐԹ ՅԱՒԵԼՈՒԱԾ Ծ. (50) ԳԱՀԻՐԷ 2022

ՀԱՅԿ ԱՒԱԳԵԱՆ

ՄԱՌԻ ՊԷՅԼԷՐԵԱՆԻ ԵԳԻՊՏՈՍԻ ՏԱՐԻՆԵՐԸ (1896-1909) ԵՒ ԸՆԿԵՐՎԱՐԱԿԱՆ ՖԵՄԻՆԻԶՄԸ

ՋԱՀԱԿԻՐ ՇԱԲԱԹԱԹԵՐԹ ՅԱՒԵԼՈՒԱԾ Ծ. (50) ԳԱՀԻՐԷ 2022

Ջահակիր շաբաթաթերթ Տնօրէն եւ խմբագիր` Մարտիրոս Պալաեան Խմբագրական խորհրդատու` Հայկ Աւագեան

Այս գիրքը հրատարակուած է սահմանափակ տպաքանակով։ Ան չէ նախատեսուած վաճառքի համար։ Անվճար կը տրամադրուի գրադարաններուն եւ նիւթով հետաքրքրուողներուն։

Ստանալու համար դիմել` tchahagir@journalist.com

ԵՐԿՈՒ ԽՕՍՔ Մառի Պէյլէրեան՝ բազմաթիւ այլ մտաւորականներու նման, Պոլիսէն Եգիպտոս եկած է 1896-ի յայտնի դէպքերէն ետք, եւ Իզմիր մեկնած 1909-ի վերջերը՝ Օսմանեան Սահմանադրութեան հռչակումէն աւելի քան մէկ տարի ետք։ Գահիրէի եւ Աղեքսանդրիոյ մէջ վարած է մանկավարժական, գրական, հրապարակագրական եւ հասարակական բեղուն գործունէութիւն։ Ներկայ հատորը փորձ մըն է ներկայացնելու Պէյլէրեանի Եգիպտոսի շրջանի գործունէութեան ընդհանուր գիծերը։ Այս փորձը հանդիպեցաւ լուրջ խոչընդոտի՝ մամուլի հաւաքածոներու բացակայութեան պատճառով։ Եգիպտահայ մամուլի մեծաքանակ թիւեր կը պակսին թէ՛ տեղւոյն եւ թէ՛ Հայաստանի գրադարաններուն մէջ, որ անկարելի կը դարձնէ Պէյլէրեանի (ինչպէս նաեւ ուրիշներու) ամբողջական գրութիւններուն հաւաքագրութիւնը եւ գործունէութեան բոլոր արձանագրուած տեղեկութիւններուն միատեղումը։ Իր կենսագրութեան մասին յաւելեալ տեղեկութիւններ կարելի եղաւ գտնել նաեւ Հնչակեան Կուսակցութեան Գահիրէի մասնաճիւղի արխիւային նիւթերուն մէջ։ Հատորիս առաջին մասը կ’ուրուագծէ Պէյլէրեանի կենսագրութիւնը եւ գաղափարական համոզումներն ու ուղղութիւնները։ Երկրորդ մասը կ’ամփոփէ եգիպտահայ մամուլին մէջ ստորագրած յօդուածներն ու գրական արձակ ու չափածոյ գործերը։ Անոնց մէկ մասը վերահրատարակուած է Դէպի վեր հատորին մէջ (Իզմիր, 1914), ուր կարելի է գտնել տարբեր չափի փոփոխութիւններ։ Ներկայ հրատարակութեան համար հիմք ընդունեցի եգիպտական մամուլի տարբերակները, տողատակին աւելցնելով Դէպի վերին մէջ տեղ գտած հիմնական փոփոխութիւնները, զանց առնելով կէտադրական եւ այլ փոքր փոփոխութիւնները՝ որոնք դուրս են հատորիս հետապնդած նպատակէն։ Անկասկած, նոր նիւթերու յայտնաբերումի լոյսին տակ, հատորը կարիք պիտի ունենայ յետագայ համալրումներու։

3

ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹԻՒՆ

ՆԱԽԱԵԳԻՊՏԱԿԱՆ ՇՐՋԱՆ (1877-1896)

Ծնած է 1877 Մարտ 10-ին, Պոլիս (Պէշիկթաշ)։ Նախնական կրթութիւնը ստացած է Բերայի Եսայեան Վարժարանը, ապա՝ Բերայի Արուեստանոցը։ Ուսանողական շրջանին արդէն հրապարակ իջած է իբրեւ գրող՝ Արեւելքի մէջ Կալիպսօ ծածկանունով ստորագրելով յօդուածներ, «որոնցմէ «Հայ աղջկանց կեանքէն»ը մեծ աղմուկ կը հանէ եւ կ’արտատպուի Թիֆլիսի Արձագանգին մէջ գնահատական տողերով։ Իր «Նարեկն ու Նարեկացին» գրավէճի մը դուռ կը բանայ Գ. Նեմցէի եւ Միհրդ. Նորատունկեանի միջեւ»1։ Գարեգին Սրուանձտեանց սրբազանի կարգադրութեամբ, ուսանողութեան տարիներէն ուսուցիչ կը նշանակուի հայ լեզուի եւ պատմութեան։ Կը սկսի հետաքրքրուիլ հայ ազատագրական շարժումներով, գաղտնաբար կը կարդայ Արմէնիա, Հայաստան եւ Հնչակ։

5

Կը մօտենայ Հնչակեաններուն, բայց իր մատաղ տարիքին պատճառով կուսակցութիւնը կը բաւականանայ զինք նշանակելով Հնչակի Պոլսոյ թղթակից։ Իր առաջին թղթակցութիւնը կ’ըլլայ Հնչակեան Կուսակցութեան 1890 թուականի Գում-Գաբուի ցոյցին նկարագրականը։ Կուսակցական գաղտնի գործունէութենէ ետք, 1895-ին աշխոյժ մասնակցութիւն կ’ունենայ Հնչակեաններու Պապը Ալիի ցոյցի կազմակերպչական աշխատանքներուն, ցոյցին օրը գտնուելով առաջին շարքերը եւ արտասանելով Իզմիրլեանին ուղղուած ճառը։ Ցոյցէն ետք կը ստիպուի շրջան մը անհետանալ հանրութեան աչքէն, ապա կը վերադառնայ ուսուցչութեան Եսայեան Վարժարանի մէջ, առանց մոռնալու գործողութիւններ կատարել հայկական շարժումին համար։ Կու գայ 1896-ի Պանքայի դէպքը եւ կը պաշարուի իր տունը։ Հրաշքով դուրս սպրդելով, նոյն տարուայ աշնան կ’ապաստանի Եգիպտոս, ուր պիտի մնար մինչեւ 1909 թուական2։

ԵԳԻՊՏՈՍԻ ՇՐՋԱՆ (1896-1909)

ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԱԿՆԱՐԿ

Պէյլէրեան Պոլիսէն Աղեքսանդրիա կը հասնի 1896-ի աշնան, երբ 19 տարեկան էր3։ Ապրուստը կ’ապահովէ Աղեքսանդրիոյ Պօղոսեան Ազգային Վարժարանի եւ Գահիրէի Գալուստեան Ազգային Վարժարանի մէջ վարելով ուսուցչական պաշտօններ։ Եգիպտահայ մամուլին մէջ կը հրատարակէ արձակ եւ չափածոյ գործեր, կը ստորագրէ յօդուածներ կնոջական եւ ընդհանուր հարցերու մասին՝ կրթութիւն, մամուլ, յեղափոխութիւն, եւ այլն, կը քննախօսէ թատերական ներկայացումներ եւ նկարչական ցուցահանդէսներ, կ’արտայայտուի ժամանակակից դէմքերու մասին՝ Թովմաս Ֆասուլեաճեան, Եզնիկ Արք. Ապահունի, Մխօ Շահէն, Բագրատ Վարդապետ Թաւաքալեան։ Կ’աշխատակցի Եղիշէ Թորոսեանի Արշալոյսին (1899-1900), Սմբատ Բիւրատի Փիւնիկին (1900-1903), Բարսեղ Օհանեանի Ազատ բեմին (1906-1907), Երուանդ Օտեանի Արեւին (1908), չմոռնալով իր խմբագրած Արտէմիսը (19021903)։ Կու տայ քանի մը բանախօսութիւններ։ Ելոյթ կ’ունենայ դաշնակահարութեամբ՝ իբրեւ երգերու նուագակցող։

6

1907-էն սկսեալ տարբեր առիթներով կը համագործակցի Հնչակեան Կուսակցութեան Գահիրէի մասնաճիւղին։

ՈՒՍՈՒՑՉՈՒԹԻՒՆ

1897-1899-ի տարեշրջանի համար Պէյլէրեան եղած է Աղեքսանդրիոյ Պօղոսեան Ազգային Վարժարանի ուսուցիչ4։ 1901-1902 տարեշրջան՝ ուսուցիչ Գահիրէի Գալուստեան Ազգային Վարժարանի, դասաւանդումը սկսելով 1901 Սեպտեմբերէն։ Ըստ երեւոյթին, իր կամքէն անկախ, ան կը գրաւէր արդէն հինգ տարի այնտեղ պաշտօնավարող Օր. Սօֆի Մանիսալեանի տեղը։ Մանիսալեանի հեռացումը որոշ քննադատութեան տեղիք կու տայ մամուլին մէջ5։ 1902-1905՝ ուսուցիչ Աղեքսանդրիոյ Պօղոսեան Վարժարանի6։ 1905 Ապրիլին, գալիք դպրոցական տարեշրջանին համար Պէյլէրեան արդէն նշանակուած էր Գահիրէի Գալուստեան Վարժարանի աղջիկներու բաժինի հայերէնի ուսուցչուհի, ճակատագիրի բերումով կրկին փոխարինելով Սօֆի Մանիսալեանին7։ 1905 Սեպտեմբեր 11-ին Աղեքսադրիայէն կը փոխադրուի Գահիրէ, ստանձնելու համար պաշտօնը8։ Հոկտեմբեր 26-ին կը սկսի դասաւանդութիւնը9։ Գարտաշեան տեղ մը կը նշէ՝ որ 1905 Մայիս 5-էն արդէն կը դասաւանդէր այնտեղ10, ուրիշ տեղ մըն ալ սկզբնաւորութեան թուականը կը նշէ՝ Սեպտեմբեր 911։ Գալուստեանի մէջ Պէյլէրեան զգացնել կու տայ իր ներկայութիւնը։ 1906 Յունուար 1/14-ին կը տօնակատարուի Կաղանդը, միաժամանակ կայանալով վարժարանի հիմնադիր Կարապետ աղա Գալուստեանի անուան յիշատակութիւնը։ Յետ եկեղեցական արարողութեան տեղի ունեցած հանդէսին, «[ա]ղջկանց վարժարանէն սանուհիի մը կարդացած ուղերձը ցոյց տուաւ թէ այժմու դաստիարակուհի տիկին Մառի Պէյլէրեան շատ արդիւնաւոր գործունէութիւն մը ունեցած է վարժարանին մէջ»12։ Գարտաշեան կ’արձանագրէ՝ որ Պէյլէրեան շարունակած է Գալուստեանի հայերէնի ուսուցչութիւնը մինչեւ 1908 Յունիս13։ Կը յիշատակէ նաեւ՝ որ 19081909-ի համար նշանակուած է Գալուստեանի ձեռագործի ուսուցիչ14։

ԿԻՊՐՈՍ

Պօղոսեանի մէջ շրջան մը անցընելէ ետք, Պէյլէրեան ուսուցչական պաշտօնով կը մեկնի Կիպրոս15, ուր իբրեւ աւագ ուսուցչուհի կը գործէ Աղջկանց

7

Վարժարանին մէջ16։ Ասիկա ըլլալու է 1900 Մարտ – 1901 Մայիսի ընթացքին։ 1899-1901-ը այն շրջանն է՝ երբ յիշատակութիւն չկայ Պէյլէրեանի ուսուցչական գործունէութեան մասին Եգիպտոսի մէջ (տես վերը)։ 1900 Փետրուարին լոյս տեսած է իր բանաստեղծութիւնը Արշալոյսի մէջ, իսկ 1901 Յունիս-Յուլիսին Գահիրէի մէջ հրատարակած է Խրիմեան Հայրիկի բանաստեղծութիւնները, որուն համար գոնէ մէկ ամիս առաջ պէտք է Եգիպտոս գտնուած ըլլար՝ պատրաստութիւններուն համար։ Բաց աստի, Թէոդիկ ուրիշ տեղեկութիւն մը եւս կը հաղորդէ, ըսելով որ նոյն ժամանակ, Պէյլէրեանի թելադրութեամբ, իր մտերիմ ու գաղափարակից ընկերը Ավօ «կը մեկնէր Էջմիածին, կանանց յատուկ օրգան մը հիմնելու համար Ս. Հայրապետին աջակցութիւն խնդրելու։ Խրիմեան Հայրիկ այդ գաղափարին հաւնելով՝ կը նուիրէ տպագրական նորաձոյլ տառեր, նաեւ իր անտիպ քերթուածները, հրատարակութենէն գոյանալիք հասոյթը թերթին յատկացուելու համար»17։

ԽՐԻՄԵԱՆ ՀԱՅՐԻԿ ԵՒ ՎԵՐՋԱԼՈՅՍԻ ՁԱՅՆԵՐԸ

1901 Յունիս-Յուլիսին, Պէյլէրեանի ջանքերով կը հրատարակուի Խրիմեան Հայրիկի Վերջալոյսի ձայներ բանաստեղծական ժողովածուն (Գահիրէ, Տպագր. Ե. Թորոսեան)։ Պէյլէրեան իրաւամբ ինքզինք կը ներկայացնէ իբրեւ գիրքին հրատարակիչը18։ Խրիմեան յատուկ Պէյլէրեանին ղրկած էր իր անտիպ բանաստեղծութիւնները Եգիպտոսի մէջ հրատարակուելու համար։ Ղրկած էր նաեւ Արտէմիս ամսագիրի տպագրութեան համար նորաձոյլ տառեր, իսկ գիրքի յետագայ վաճառքէն գալիք հասոյթը տրամադրած ամսագիրին (Արտէսմիսի առաջին թիւը լոյս պիտի տեսնէր 1902 Յունուարին)։ Այս տեղեկութիւնները Պէյլէրեան կը հաղորդէ Խրիմեանին ուղղուած գրականախառն ուղերձի մը ընդմէջէն՝ զոր տեղադրած է գիրքին սկիզբը փոխան նախաբանի (ստորագրուած՝ Գահիրէ, 2/15 Յունիս 1901). Ժամանակի արագընթաց հոսանքին մէջ ի՜նչ է կեանքը մարդուն. մանկութենէ մինչեւ երիտասարդութիւն քայլ մ’է միայն։ Ու երբ ես այդ քայլը կ’ընեմ, այսօր Հայ կանանց համար իմ նախաձեռնութեամբ Արտէմիս անունով հանդէսիս հրատարակութեան առթի՛ւ ալ՝ ինձ կը նուիրէք տպագրական նորաձոյլ տառերու հետ մի ուրիշ մեծագին Մարգարիտ եւս. Ձերդ Վեհափառութեան այս անտիպ երկասիրութիւնը՝ Վերջալոյսի ձայներ՝ Ձեր Բարձր կարգադրութեան համեմատ ինձ կը շնորհէք, եւ անոր հասոյթը կը տրամադրէք սկսելիք հանրային ձեռնարկիս ի նպաստ19։

8

1885-1890-ին Խրիմեան կը գտնուէր Պոլիս՝ Բարձր Դրան հսկողութեան տակ, ստանձնելով նաեւ Կրօնական Ժողովի ատենապետութիւնը։ Այդ ժամանակ էր երբ Պէյլէրեան կ’աշակերտէր Եսայեան Վարժարան։ Ան իր կապը Խրիմեանի հետ կը տանի մինչեւ այդ տարիները, բացատրելով նաեւ թէ ինչ բան է վերոյիշեալ Մարգարիտը. Մանուկ էի դեռ, երբ վարժարանական սեղաններուն վրայ, օր մը, Ձեր Բարձր ներկայութեամբ անցուցած քննութիւններէս մէկուն մէջ, զիս կը քաջալերէիք նուիրելով ինձ Ձեր սրբատառ ձեռագիրը վեհօրէն ճակտին դրօշմած, Ձեր Մարգարիտ արքայութեան երկնից մակագրեալ գրքոյկէն մէկ օրինակ։ Սակաւաթիւ զարդերուս իբրեւ ամենէն թանկագինը, մինչեւ այսօր պահած եմ այդ անըսգիւտ Մարգարիտը։ Կեանքիս մէջ թերեւս ունեցայ ուրիշ իսկական գոհար ու մարգարիտներ. բայց, չգիտեմ ինչո՞ւ, չկարողացայ հաշտուիլ անոնց հետ, ու մինչեւ վերջը պահել. ա՞րդեօք ամեն ինչ ծախող ու սպառող ժամանակը եղծե՞ց ու աչքէս հանե՞ց մարգրիտներու ծովէն քաղուած, նոյն իսկ այդ ամենէն անեղծ կարծած գոհար ու մարգարիտներուս փայլն ու գեղը։ Չգիտե՜մ։ Տարիներ անցան. բայց Ձեր ինձ նուէր ըրած մեծագին Մարգարիտին փայլը մնաց անե՜ղծ, անմե՜ռ. ու ես կը պահեմ զայն տակաւին ու պիտի պահեմ, ո՜վ գիտէ քանի՜ տարիներ եւս, մինչեւ գերեզմա՜ն...։ Ձեր Մարգարիտը, Վեհափառ Տէր, մի գանձ է թանկագին. գիտե՜մ. անոր փայլն ու գեղը չեն մեռնիր, որովհետեւ Երկնքէն քաղուած է20։ Հայրենասիրութեամբ հռչակուած Կաթողիկոսի հետ յարաբերութիւններու առանձնաշնորհեալ վիճակի ստեղծումը՝ իրական թէ երեւակայական, կարեւոր էր Պէյլէրեանի համար։ Եւ ան պիտի չթոյլատրէր այս առանձնաշնորհութեան պղտորումը։ Այսպէս, Արշալոյսի մէջ Պ. ստորագրութեամբ լոյս կը տեսնէ առաջնորդող յօդուած մը, ուր հեղինակը գիրքի հրատարակութեան բեռը կը դնէ տպագրիչ Եղիշէ Թորոսեանի ուսերուն. Յօդուածս չկնքած պարտք կը համարիմ շնորհաւորելու Արշալոյսի տնօրէն եւ գործոյս տպագրիչ, Տիար Ե. Թորոսեանը, որ իր թերթովը ծանրապէս զբաղեալ լինելով հանդերձ, ըստ կարելւոյն փոյթ եւ խնամք չէ զլացած ընթերցողին ձեռքը տալու սահուն եւ փայլուն հատորիկ մը մեծ ճաշակով տպագրուած, եւ ինչ որ անգնահատելի ծառայութիւն մ’է ամբողջ ազգութեան, Հայրիկին փառաւոր կենդանագրով պճնազարդուած21։ Չմոռնանք՝ որ Թորոսեան Արշալոյսի խմբագիրն էր, եւ յօդուածը կը միտէր գովերգել խմբագիրը։ Պէյլէրեանի համար ասիկա արդէն սահմանազանց արտօնութիւն մըն էր։ Ան պիտի առարկէր ուժեղօրէն.

9

Կ’երեւի թէ ազնիւ յօդուածագիրը տեղեակ չէ մօտէն Վերջալոյսի ձայներուն հրատարակման պատմութեանը, որովհետեւ այնքան ազնուօրէն գործի մը կամ գաղափարի մը մեծութիւն ըմբռնող անձնաւորութիւն մը՝ գիտակցօրէն սխալ մը իբրեւ ուղիղ չպիտի հրատարակէր եւ այն ալ՝ ազգային թերթի մը մէջ...22 Պէյլէրեան ինքն էր որ հայթայթած էր Եղիշէ Թորոսեանի տպարանին ծախսերը. Տիար Ե. Թորոսեանը Վերջալոյսի ձայներուն հրատարակման խնդրոյն մէջ ունեցած է այն դերը՝ ինչ որ պիտի ունենար սովորական տպարանատէր մը։ [...] Թուղթի եւ տպագրութեան ծախսերը [...] եղած են մեր միջոցներով, եւ եթէ այդ միջոցները ստեղծուելուն մէջ դեր մը ունեցած է Պ. Թորոսեանը, այդ ալ սոսկ վաճառականական հաշիւներու բնութիւնը ունի, որոնք պիտի տեսնուին որոշեալ ժամանակամիջոցին մէջ23։ Կենդանագիրը պատրաստած էր գերմանացի մը, նոյնպէս Պէյլէրեանի ծախսով. Վեհ. Հայրիկի փառաւոր կենդանագիրը որ ինչպէս կ’ըսէ Պարոն Պ. «անգնահատելի ծառայութիւն մ’է ազգութեան» պատրաստած է գերմանացի վարպետը, մեր ծախքով24։ Եթէ նուիրեալ մը կայ այս աշխատանքին մէջ, ան գրաշարն է՝ որ աշխատանքը ստանձնած էր անվճար. Գալով գրքի շարուելու՝ այդ գործը յանձն առած էր, մեր ամենէն մօտիկ բարեկամ, Պ. Կարապետ Այվազեանց, եւ եթէ կայ մէկը՝ զոր պէտք է իրաւամբ շնորհաւորել հրապարակաւ, դա՛ այդ երիտասարդն է, որ առանց ո եւ է նկատումի, առանց ո եւ է նիւթական կամ բարոյական ակնկալութեան, այդ գործը յանձն առաւ անձնուիրաբար, հազար չարչարանքներով, զորս չեմ ուզեր հոս մի առ մի թուել չվիրաւորելու համար իր համեստութիւնը25։ Խրիմեան-Պէյլէրեան յարաբերութիւնը յետագային պիտի չվրիպէր Յակոբ Օշականի նրբանկատ ուշադրութենէն. [Հ]ազիւ կը կենամ, յիշատակելու պարտքով մը միայն, հատորին առջեւ որ կը կոչուի Վերջալոյսի ձայներ, գիտէք՝ տպուած Գահիրէ, 1901ին։ Ի վերջոյ դժուարութեան մէջ չեմ Կապոյտ Գուլպայ (Bas-Bleu) վերադիրով ծանօթ կիներու փառասիրութիւնը ըստ արժանւոյն դատելու: Մարի Պէյլէրեան էր անունը այդ կնոջ որ քառորդ դար առաջուան նուէր մը (Մարգարիտ արքայութեան երկնից) խելքով պիտի օգտագործէր հայոց հայրապետին համբաւը իր ձեռնարկին (Արտեմիս անունով կանանց հանդէս մը) հովանաւոր ընծայելու ու պիտի առնէր արտօնութիւնը Հայրիկին քերթուածները տպագրելու, ծանօթ պիտակին

10

տակ։ Ասկէ անդի՞ն։ Տիկինը հասկնալի։ Հայոց Հայրի՞կը։ Ան ալ հասկնալի անշուշտ` երբ ակնարկ մը նետէք անոր ծննդեան թուականին (1820)։ Ունիք` առեղծուածին լուծումը։ Կ’անցնիմ26։ Bas-bleu կը նշանակէ գրական յաւակնութիւններ ունեցող զաւեշտական իմաստակութեամբ կին...

ԱՌԱՋԻՆ ԲԱՆԱԽՕՍՈՒԹԻՒՆ ԵԳԻՊՏՈՍԻ ՄԷՋ

1901 Յունիս 30-ին, Աղեքսանդրիոյ Էտէն Թատրոնին մէջ, խումբ մը երիտասարդներ կը նախաձեռնեն ժողովրդական լսարան, ուր ելոյթ կ’ունենան Մառի Պէյլէրեան՝ Հայ կինը արդի ընկերութեան մէջ, եւ Զարեհ Գոչեան՝ Հայը ներկային մէջ ու ապագային27։ Ձեռնարկը կը նախագահէ Սրբազան Առաջնորդը։ Բացումի խօսքը կը կատարէ Թաղական Խորհուրդի քարտուղար Լեւոն Մկրտիչեան՝ որ հանդէս կու գայ Վերակազմեալ Հնչակեան Կուսակցութեան Կեդրոնի անդամի հանգամանքով։ Ան կը ներկայացնէ Զարեհ Գոչեանը՝ իբրեւ նոյն կուսակցութեան Եգիպտոսի ընդհանուր ներկայացուցիչ։ Եթէ աւելցնենք, որ Պէյլէրեան եղած է Հնչակեան (ոչ Վերակազմեալ), ուրեմն ձեռնարկը, ընդհանուր առմամբ, կ’ունենայ Հնչակեան կողմնորոշում։ Առաջին խօսողը կ’ըլլայ Պէյլէրեան։ Ասիկա իր առաջին հրապարակային ելոյթն էր Եգիպտոս գալէն ի վեր։ «Արտասահման ելնելէս ի վեր, առաջին անգամն է որ հրապարակաւ խօսելու պատեհութիւնն կ’ունենամ», կը շեշտէ բանախօսուհին28։ Սմբատ Բիւրատ իր Փիւնիկին մէջ կ’արձագանգէ.

Օր. Մարի Պէյլէրեան, մեր գեղեցիկ սեռի նոր գրագէտներուն գրեթէ ամենէն համակրելին, որ ծանօթ է արդէն իր զգայնիկ բանաստեղծութիւններով, արձակ ու ոտանաւոր, առաջին անգամ ելաւ բեմ ու խօսեցաւ Հայ կինը արդի ընկերութեան մէջ շահեկան նիւթին վրայ։ Սոյն բանախօսութիւնը կը հրատարակենք ստորեւ։ Օր. Մարի բանախօսութիւնն աւարտեց ծափերու որոտներու միջեւ29։ Պէյլէրեանի խօսքը Փիւնիկ կը հրատարակէ երկու յաջորդական թիւերու մէջ։ Ան բանախօսութիւնը յառաջ կը տանի երեք փուլերով։ Նախ կը խօսի կիներու ազատ արտայայտութեան սահմանափակութեան մասին, յատկապէս ընկերային եւ հանրային խնդիրներու առնչութեամբ, որոնք

11

առանցքային նշանակութիւն ունին մարդու կեանքի համար։ Այսինքն, առանցքայինը դուրս կը մնայ կիներու իրաւասութենէն։ Կնոջ դերը սահմանափակուած կը մնայ ընտանիքի մէջ, ուր եւս ան ազատ չէ գործելու, այլ ենթարկուած է տղամարդու հրամաններուն։ Յետոյ կ’անցնի պատմական հռետորաբանութեան՝ Փափկասուն տիկնայք հայոց աշխարհին, Եսթեր, Յուդիթ, Սանդուխտ, Հռիփսիմէ, Ժան տ’Արք, Շարլոթ Քորտէ, Հարիէթ Պիչըր Սթօու, եւ նոր ժամանակներուն՝ Կիւլիւզար, Շաքէ, Սօսի։ Եւ անշուշտ պիտի չնշէր իր անունը՝ 1895-ի Պապը Ալիի ցոյցին համար։ Թէեւ հռետորութիւնը Պէյլէրեանի ոճին անծանօթ տարր մը չէ, բայց այստեղ, յեղափոխական պատումով համակուած Հնչակեան շրջանակի բանախօսութեան համար, նման մօտեցումը աւելի քան ըմբռնելի է։ Կենդանի օրինակներէն ետք, բանախօսը կը վերականգնէ գաղափարի առաջին փուլը՝ շատ աւելի կտրուկ շեշտերով։ Պատմութեան ընթացքին կնոջ համար ստեղծուած գերութեան ստորնացող վիճակը զինքը այսօր հասցուցած է այն կէտին՝ ուր արդէն ինքն է որ չի ձգտիր ազատութեան։ Ընդունած է իր կացութիւնը իբրեւ բնութեան օրէնք։ Իր մէջ սպաննուած է կամքը։ Լուծո՞ւմը։ Առողջ եւ հիմնական դաստիարկութիւնը՝ որ զօրութեամբ պիտի լեցնէ կինը եւ ճամբայ բանայ կոտրելու շղթաները։

ԵՐԿՐՈՐԴ ԲԱՆԱԽՕՍՈՒԹԻՒՆ

1901 Նոյեմբեր 3-ին, Գահիրէի Լսարան-Ընթերցատան մէջ տեղի կ’ունենայ Պէյլէրեանի երկրորդ բնախօսութիւնը Եգիպտոսի մէջ՝ առաջինը Գահիրէի մէջ, նիւթ ունենալով՝ Ինքնագիտակցութիւնը՝ ժողովուրդին համար։ Դարձեալ Փիւնիկ զայն կը տպագրէ ամբողջութեամբ30։ Ինքնագիտակցութեան եւ արժանապատուութեան զգացումը կը մշակուի զարգացումի շնորհիւ, բայց ոչ մակերեսային ու թութակի նման կրկնող զարգացում մը, այլ խորքային ու լուրջ։ Եւ միայն ինքնագիտակցութեան պարագային է՝ որ մարդ ինքզինք կ’ազատէ իր վրայ պարտադրուած կաշկանդումներէն։ Իրական զարգացումը կ’առաջնորդէ դէպի լիակատար ինքնագիտակցութիւն։ Եւ եթէ այսօր բանուոր դասակարգը կը տառապի գործարանատիրոջ շահագործութենէն, կը նշանակէ որ ան անգիտակից է տակաւին իր իրաւունքներուն նկատմամբ։ Թէեւ կան ինքնագիտակից բանուորական խումբեր՝ որոնք կը պահանջեն իրենց իրաւունքները, բայց անոնք փոքրամասնութիւն են եւ անկարող արդիւնքի հասնիլ համատարած տգիտութեան մէջ։ Քաղաքակիրթ ժողովուրդներուն ամենէն աւելի տգէտ մնացածներէն մէկն է հայ ժողովուրդը։ Ասիկա կատարուած է իր կամքէն անկախ, քանի որ դարեր

12

շարունակ ապրած է ստրուկ ու տառապեալ։ Հետեւաբար, այսօրուայ ընդվզումները չեն հիմնուած ինքնագիտակցութեան վրայ եւ ենթարկուած են թուլացումի, կասեցումի եւ խաբուելու։ Այսօրուայ հայկական ընդվզումներ ըսելով այնքան ալ յստակ չէ Պէյլէրեանի միտքը, արդեօք ան նկատի ունի հայկական բանուորութի՞ւնը, թէ ազատագրական շարժումները, թէ բոլորը միասին, թէեւ բանախօսութեան մէջ ազատագրական շարժումի մասին յիշատակութիւն չկայ։ Բանախօսութիւնը կ’աւարտէ լաւատեսական տրամադրութեամբ, նշելով՝ որ արտասահմանը ունի վարժարաններ, թերթեր եւ լսարաններ, որոնց միջոցով սկսած է կազմուիլ ինքնագիտակից երիտասարդութիւն մը։ Ի տարբերութիւն առաջին բանախօսութենէն՝ որ հասցէագրուած էր Հնչակեան լսարանի, այստեղ հռետորաբանութիւնը կը գտնուի անհամեմատօրէն նուազ աստիճանի վրայ։

ԱՐՏԷՄԻՍ

1902 Յունուարին Գահիրէի մէջ լոյս կը տեսնէ Արտէմիս հանդէսի առաջին թիւը, հիմնադիր, տէր եւ տնօրէն-խմբագիր՝ Մառի Պէյլէրեան։ Կը շարունակուի մինչեւ 1903 Դեկտեմբեր։ Ենթախորագիրն է. «Ամսահանդէս ընտանեկան եւ գրական. օրգան քսաներորդ դարու հայ կանանց»։ Լոյս կը տեսնեն հետեւեալ թիւերը.

Ա. ՏԱՐԻ Յունուար 1902, թիւ 1, էջ 1-32։ Փետրուար 1902, թիւ 2, էջ 33-64։ Մարտ 1902, թիւ 3, էջ 65-96։ Ապրիլ 1902, թիւ 4, էջ 97-128։ Մայիս-Յունիս 1902, թիւ 5-6, էջ 129-192։ Յուլիս-Օգոստոս 1902, Ա. տարի, թիւ 7-8, էջ 193-256։

Բ. ՏԱՐԻ Յունուար 1903, թիւ 1, էջ 1-48։ Փետրուար-Մարտ 1903, թիւ 2-3, էջ 49-96։ Ապրիլ-Մայիս 1903, թիւ 4-5, էջ 97-144։ Յունիս-Յուլիս 1903, թիւ 6-7, էջ 145-192։ Օգոստոս 1903, թիւ 8, էջ 193-224։

13

Սեպտեմբեր 1903, թիւ 9, էջ 225-256։ Հոկտեմբեր-Նոյեմբեր 1903, թիւ 10-11, էջ 257-304։ Դեկտեմբեր 1903, թիւ 12, էջ 305-338։

Ա. տարի, թիւ 1-4 լոյս կը տեսնէ Գահիրէ, Արտէմիսի Տպարան (ԳանթարաԿէտիտ)։ Ա. տարի, թիւ 5-6, Բ. տարի, թիւ 1-12՝ Աղեքսանդրիա։ Ա. տարուայ թիւ 5-6-էն (Աղեքսանդրիոյ առաջին թիւէն) սկսեալ կողքը կը հրատարակուի Երուանդ Տէմիրճեանի յատուկ նկարած զարդարանքով31։ Տէմիրճեան այդ ժամանակուայ եգիպտահայ վաւերական նկարիչն էր։ Արտէմիսի հիմնադրութեան եւ հրատարակութեան մէջ կարեւոր դեր կը խաղայ Պէյլէրեանի գաղափարական ընկերը Ավօ (Ավօ Նագըշճեան), որուն մասին ան այսպէս կ’արտայայտուի հանդէսի անդրանիկ թիւի առաջնորդող խօսքին մէջ.

Մոլեռանդ երկրպագու վեհ գաղափարներու, խանդոտ սիրահար մեծ գործերու, անվեհեր կռուող ամեն տգեղ նախապաշարումներու դէմ, եւ արհամարհոտ ու անտարբեր ամեն չարամիտ պարսաւանքներու հանդէպ, նա՝ ուխտեց իդէալիս իրագործմանը համար աշխատիլ իր բոլոր ուժերով. եւ կը կարծեմ արդարութեան ու ճշմարտութեան տուրքը տալ, հրապարակաւ յայտնելով իմ շնորհակալութիւնս անոր՝ որ գործին հոգին՝ եւ իմ աջ թեւս եղաւ32։ Ավօի մասնակցութիւնը նաեւ կը բացայայտուի իր իսկ ստորագրած «Մեր ուղեգիծը» յօդուածին մէջ, ուր առաջ կը քաշէ հանդէսին նպատակները33։ Պէյլէրեան կը գրէ զանազան հարցերու մասին, մեծ մասամբ կնոջական հենք ունեցող, բայց նաեւ բոլորին վերաբերող։ Բանաստեղծութիւններ կը հրատարակեն ինքը, Ավօ (նաեւ՝ Տէրվիշ ծածկանունով), եգիպտահայ գրողներ՝ Յովհաննէս Սեթեան (Յ. Ս.), Քիուսան, Նշիկ-Երեց (Աւետիս քահ. Շաղոյեան), Գասպար (Գասպար Իփէքեան), եւ ուրիշներ։ Կը գտնուին պատմուածքներ եւ թարգմանութիւններ։ Վահան Թէքէեան Մարսէյլէն կը ղրկէ պատմուածք մը։ Վիքթորիա Ռօու դիտել կու տայ անծանօթ կին գրողներու նամակներուն եւ յօդուածներուն առատութիւնը այնտեղ.

Արտէմիսի էջերուն մէջ երեւան կու գան հայ կիներու նամակներ եւ յօդուածներ՝ ղրկուած Կարսէն, Նոր Ջուղայէն, Թիֆլիսէն, Մոսկուայէն, Փարիզէն եւ Նիւ Եորքէն։ Ի տարբերութիւն ուրիշ հանդէսներէ, այսպիսի լայն տարողութեամբ կնոջական յօդուածներ հրատարակելու սովորութիւնը՝ ստորագրուած ոչ յայտնի կին գրողներու կողմէ, կը հանդիսանար Մառի Պէյլէրեանի հանդէսին եզակի յատկանիշը։ Այսպէս, Արտէմիս կը փորձէր

14

ներկայացնել ողջ երկրագունդի հայ կիներու ձայնը34։ Արդեօ՞ք Արտէմիս կնոջական հանդէս մըն է, կը հարցնէ Լեռնա Էքմէքճիօղլու, քանի որ սովորաբար «կնոջական հանդէս» կ’անուանուին անոնք՝ որոնք կը ձգտին կին ընթերցողներու եւ կը կեդրոնանան գլխաւորաբար կիներու հետաքրքրող հարցերու վրայ։ Կը պատասխանէ.

Արտէմիսի պարագային սահմանումը խուսափողական է. հանդէսը ունի բազմաթիւ տղամարդ աշխատակիցներ եւ երբեմն ինքզինք կը հասցէագրէ տղամարդ լսարանին35։ Կին-տղամարդ հարցերը ներկապակցուած են Արտէմիսի մէջ։ Ինչպէս Էքմէքճիօղլու դիտել կու տայ. Գրելով ինչպէս վարուիլ իբրեւ պատշաճ մայր, կին կամ դուստր, Արտէմիս միաժամանակ ստեղծած է նաեւ տրամասացային (discursive) արականութիւն՝ ինչպէս ըլլալ պատշաճ հայր, ամուսին կամ որդի36։

Արտէմիս կը հանդիպի դժուարութիւններու եւ չի կրնար ժամանակին հասցնել հրատարակութիւնը։ 1903 Յունիսի թիւը լոյս կը տեսնէ Օգոստոսին, 1903 Դեկտեմբերը՝ 1904 Մարտին, եւ Բ. տարին կը հրատարակուի նախատեսուած ծաւալէն 48 էջ պակաս37։ Պատճառը նիւթականն է, կը նշէ խմբագրութիւնը ամենավերջին թիւին մէջ. Պարզութեամբ ըսենք. ՄԻՋՈՑԸ մեզի կը պակսէր, դրամը մեզ զլացուեցա՜ւ, ու, ըսենք, մեր ԻՐԱՒՈՒՆՔԸ անխղճութեամբ բռնաբարուեցաւ ու կը բռնաբարուի անխիղճ բաժանորդներու քարացած ձեռքերուն մէջ։ Մեր ճակատը հպարտ է այսօր, մեր լեզուն կրնայ իրաւունքով պոռչտալ մեր հարիւրաւոր անպարտաճանաչ բաժանորդներու ճակտին. «անխիղճնե՜ր». «ամենալաւ ձգտումներու սպաննիչնե՜ր»38։ Կովկասի բաժանորդներէն, օրինակ, աւելի քան 2000 րուպլիի (մօտ 5000 ֆրանք) գանձելիք գումար կայ, կը տեղեկացնէ խմբագրութիւնը։ Կը խոստանայ՝ որ Ավօ շուտով պիտի մեկնի Կովկաս այդ գումաները տնօրինելու համար, եւ վերադարձին պիտի վերսկսի Արտէմիսի Գ. տարին, այս անգամ իբրեւ 15-օրեայ հանդէս39։ Արտէմիս երբեք չի վերսկսիր։

15

ԱՄՈՒՍՆՈՒԹԻՒՆ

1903 Օգոստոս 11-ին, Աղեքսանդրիոյ մէջ տեղի կ’ունենայ Մառի Պէյլէրեանի եւ Ավօ Նագըշճեանի պսակադրութեան հանդէսը, կնքահայրութեամբ Միհրան Տամատեանի, որուն «[ն]երկայ էին Աղէքսանդրիոյ ամբողջ հոգեւորական դասը, իմացական երիտասարդութեան ներկայացուցիչներ, եւ ընտրեալ երկսեռ բազմութիւն մը»40։ Ավօ Նագըշճեան կ’ընդունի յետ այսու կոչուիլ կնոջ անունով՝ Ավօ Պէյլէրեան41, թէեւ իր գրութիւնները կը շարունակէ ստորագրել Ավօ եւ Տէրվիշ անուններով։

ԴԱՇՆԱԿԱՀԱՐՈՒԹԻՒՆ

Մենակատար դաշնակար մը չէր Պէյլէրեան, բայց նուագարանին կը տիրապետէր այնքան՝ որ կրնար կատարել երգերու նուագակցութիւնը հայկական ձեռնարկներու մէջ։ 1906 Յունուար 1-ին, Գահիրէի Լսարան-Ընթերցատունը կը կազմակերպէ տարեկան բացումի հանդէսը։ Քննախօսը կը տեղեկացնէ. Տիար Մ. Աբգարեան բացաւ հանդէսը, յետոյ օրիորդներու եւ երգեցիկ տղոց կողմէ քանի մը երգեցողութիւններ կատարուեցան առաջնորդութեամբ Տիկին Մառի Պէյլէրեանի, որ միանգամայն դաշնակ ալ ածեց, եւ Տիար [Յակոբ] Մարզպանեանի42։ 1906 Յունիս 9, Գահիրէի Լսարան-Ընթերցատուն, հանդէս նուիրուած Ազգային Սահմանադրութեան 46-րդ տարեդարձին, նախաձեռնութեամբ Գահիրէի Հնչակեան մասնաճիւղին։ Մառի Պէյլէրեան դաշնակով կը նուագակցի Արիք հայկազունք խմբերգին43։ 1907 Յուլիս 14, Գահիրէի Գալուստեան Վարժարանի աշակերտներուն մրցանակաբաշխութեան հանդէս։ Նախակրթարանի աշակերտներու երգերուն դաշնակով կը նուագակցի Մառի Պէյլէրեան44։ 1908 Ապրիլ 12, Գահիրէի Վերտի թատրոն, Հնչակեան Կուսակցութեան 20ամեայ յոբելեան, կազմակերպութեամբ Հնչակեան եւ Վերակազմեալ Հնչակեան մասնաճիւղերուն։ Երգերուն դաշնակով կը նուագակցի Մառի Պէյլէրեան45։

16

ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԷՐ ԱՐՄԵՆՈՒՀԵԱՑ ՍԱՆԴՈՒԽՏ ԸՆԿԵՐՈՒԹԻՒՆ

Խումբ մը օրիորդներ կը հիմնեն Ուսումնասէր Արմենուհեաց Սանդուխտ Ընկերութիւնը, որուն նպատակն էր նպաստներ հասցնել Հայաստանի կարօտ դպրոցներուն եւ աշակերտուհիներուն։ Կիրակի, 1906 Սեպտեմբեր 24-ին, Գահիրէի Մանկապարտէզի սրահին մէջ տեղի կ’ունենայ ընկերութեան անդրանիկ նիստը նախագահութեամբ Մառի Պէյլէրեանի։ Անոր ներկայութիւնը առաջին նիստին կարեւոր էր թափ տալու ընկերութեան գործունէութեան։ Պէյլէրեան չի փափաքիր մաս կազմել վարչական մարմինին եւ կը բաւարարուի առաջին նիստի նախագահութեամբ46։

ՓՈՐՁ ԵՌԱՁԱՅՆ ՊԱՏԱՐԱԳԻ

1906-ին, Գահիրէի Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ հոգաբարձութիւնը եւ դպրապետ Յակոբ Մարզպանեան փորձ կը կատարեն առաջին անգամ պատարագը դարձնել բազմաձայն, այդ ժամանակուայ տարածուած եռաձայն պատարագ հասկացողութեան տակ։ Պէյլէրեան կը ստանձնէ դիմումներու ընդունումի աշխատանքը։ Մամուլին ղրկուած պաշտօնական յայտարարութեան մէջ նշուած է. Արդ, խմբի կազմութիւնը որոշուած ըլլալով արդէն, հրապարակաւ կը խնդրենք Գալստեան Ազգային վարժարանի նախկին ուսանողուհիներէ ինչպէս նաեւ ձայն ու յարմարութիւն ունեցող օրիորդներէ եւ պարոններէ որպէսզի սոյն նուիրական գործին մասնակցիլ փափագին ու գրաւոր կամ բերանացի դիմեն Հոգաբարձութեանս, կամ դպրապետին եւ կամ դաստիարակուհի Ազն. Տիկին Մառի Պէյլէրեանի47։ Ծրագիրը չի յաջողիր։

ՀՆՉԱԿԵԱՆ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹԵԱՆ ԳԱՀԻՐԷԻ ՄԱՍՆԱՃԻՒՂ

1902-ին համեստօրէն եւ դանդաղօրէն կը սկսէր կազմաւորուիլ Հնչակեան Կուսակցութեան Գահիրէի մասնաճիւղը։ Չշփոթել Վերակազմեալ Հնչակեաններուն հետ, որոնք բաւական տարածուած էին Եգիպտոսի մէջ ԺԹ. դարու վերջաւորութեան։ Գահիրէի մասնաճիւղի ժողովներուն ձեռագիր ատենագրութիւնները որոշ նիւթ կը տրամադրեն Պէյլէրեանի եւ մասնաճիւղի յարաբերութիւններուն

17

մասին48։ Անոնց մէջ Մառի Պէյլէրեանի անունը պարբերաբար կարելի է հանդիպիլ 1907 Նոյեմբերէն սկսեալ։ Ասիկա այն ամիսն է՝ երբ Տրիպոլիսի բանտէն նոր փոխուստ տուած Մուրատ (Համբարձում Պօյաճեան), իբրեւ Կեդրոնի լիազօր ներկայացուցիչ, կարճ ժամանակի համար կը ժամանէր Եգիպտոս եւ իր անձնական քարիզմայով կը յաջողէր աշխուժութիւն ու նոր կեանք մտցնել որոշ ժամանակէ ի վեր թմրած մասնաճիւղին, ինչպէս նաեւ իր ելոյթներով եւ հանդիպումներով խանդավառել Գահիրէի եւ Աղեքսանդրիոյ հայութիւնը։ Ինչպէս կ’երեւի Նոյեմբեր 16-ի նիստի արձանագրութենէն, Մուրատ եւ Պէյլէրեան հանդիպած են Գահիրէի մէջ, թէեւ կը պակսին մանրամասնութիւնները. ԺՈՂՈՎ Գ.

16 Նոյեմբեր 1907 Գ. վարչական ժողովը տեղի ունեցաւ ընկեր Կարապետ Սուքիասեանի բնակարանին մէջ Շաբաթ Նոյեմբեր 16-ին, ըստ հրաւիրաց ընկեր Մուրատի։ [...] Ժողովը զբաղուեցաւ նաեւ նախընթաց ժողովի մէջ խորհրդածութեան նիւթ եղող քանի մը անդամներու անդամակցութեան հարցը. ընկերներու երկուքի վկայութեամբ մասնաճիւղիս անդամ ընդունուեցաւ Սուրէն Բրուտեան (Երամեանի եւ Հապէշեանի լաւախօսութիւններուն հաստատութեամբ) նաեւ ընդունուեցաւ Պ. Ավօ Պէյլէրեան, որի մասին ընկեր Սուքիասեան յայտնեց թէ իւր տիկնոջ [իմա՝ Մառի Պէյլէրեանի, Հ.Ա.] ընտանեկան երկպառակութիւններու տեղի չտալու համար, Ավօն մինչեւ այսօր ո՛չ մի կուսակցութեան պաշտօնապէս չէ անդամակցած։ Որին պատասխան ընկեր Մուրատ ապահովեց թէ տիկնոջ հայեացքները բոլորովին փոխուած են եւ նոյն իսկ տիկինն Մուրատին ալ յօժարութիւն յայտնած է իւր ուժերուն չափով օժանդակել մեզ։ Այս յայտարարութենէն վերջ խնդիրը երբ արդէն լուսաբանուեցաւ, որոշուեցաւ ընդունիլ Ավօն անդամ (վարչութեանս) մասնաճիւղիս, ինչպէս նաեւ իւր տիկինը։ 1908 Ապրիլ 12-ին, Գահիրէի Վերտի թատրոնին մէջ կը կայանայ Հնչակեան Կուսակցութեան 20-ամեայ յոբելեանը, կազմակերպութեամբ Հնչակեան եւ Վերակազմեալ Հնչակեան մասնաճիւղերուն։ Գեղարուեստական բաժինի կազմակերպութիւնն ու մարզումը ստանձնած էր Պէյլէրեան, այնտեղ դնելով իր ամբողջ սիրտն ու կարողութիւնները, ինչպէս կը նկարագրէ Երուանդ Միրիճանեան մամուլի երկար քննախօսականին մէջ. Հանդէսին այսքան շքեղ, փայլուն եւ յաջող անցնիլը կը պարտինք ընկերուհի Տիկին Մառի Պէյլէրեանի, որ անդադար աշխատեցաւ երգերու եւ արտասանութիւններու վարժութեանց, որոնք այնքան յաջող անցան ի պատիւ եւ ի վարձատրութիւն մեր յարգելի ընկերուհւոյն49։

18

Ան կը մասնակցէր նաեւ դաշնակի նուագակցութեամբ. Երգերուն կը մասնակցէին տիկին Մառի Պէյլէրեան դաշնակով եւ պր. Գարեգին Գասպարեան սրինգով, որոնք այնքան գեղեցիկ կերպով նուագեցին, որ վայրկեան մը անգամ ներդաշնակութիւնը չխանգարուեցաւ50։ Պէյլէրեան նաեւ հեղինակն էր կեդրոնական Մայր Հայաստան պատկերին՝ յիշողութեան, տառապանքի եւ պայքարի պատումներու համադրում մը, յարիր իր հիմնական գաղափարներուն. Հանդէսին Բ. մասը սկսելուն վարագոյրը բացուեցաւ եւ բեմին վրայ տեսանք սեւեր հագած կին մը, որ աւերակներուն մէջ անկիւն մը նստած գլխիկոր կ’ողբար իր անցեալ փառաւոր կեանքը։ Տխո՜ւր էր, շա՜տ տխուր այդ տեսարանը – Մայր Հայաստանն էր դա, որ իր աչքին առջեւ բերելով անցեալ փառքն ու ներկայ վշտերը, երբեմնի շէն-շէն քաղաքները եւ ներկայ աւերակներու կոյտը, չէր կարող որեւէ ելք մը գտնել, երեսը մեռելի գոյն ստացած՝ հետզհետէ հալ ու մաշ կ’ըլլար։ Օր. Պօնճուգճեան Մայր Հայաստանի դէմը կեցած՝ աղերսարկու ձայնով մը կ’երգէր Չօպանեանի Օրօրը, որը կարծես յօրինուած ըլլար միայն արտասուքներ խլելու համար։ Նազելի օրիորդին ձայնը այնպիսի շեշտ ունէր, որ արդէն բաւական էր արցունք հոսեցնել ներկաներու աչքերէն։ Եւ երբ օրիորդը իր երգը աւարտեց, Մայր Հայաստանի ոգին յանկարծ ոտքի ելաւ եւ խելակորոյս չորս կողմ կը խարխաբէր բայց ամայութիւն կը գտնէր։ Ոգին ապա սկսեց իր մենախօսութիւնը, որը բողոք մըն էր մարդկութեան, քաղաքակրթութեան, Ազգին եւ Աստուծոյ դէմ։ Մեռելային լռութիւն կը տիրէր թատրոնին մէջ, ժողովուրդը՝ ընկճուած այս ահեղ իրականութեան առաջ՝ սրտի խորէն ա՜խ կը քաշէր. այդ ա՜խը շատ բան կը հասկցնէր, այդ ա՜խի մէջ մարդ կը կարդար համակ բողոք եւ վրէժխնդրութիւն. ընդվզումի գաղափարն էր դա, որ տիրապետած էր ամենուն վրայ, եւ ամէնքն ալ կ’ուզէին Հայաստանի Ոգւոյն ծանր հոգսերուն, խոր վշտերու եւ տառապանաց մասնակից ըլլալով՝ դարման խորհիլ անոնց բուժումին համար։ Մինչ ժողովուրդը յափշտակուած էր տակաւին այդ տեսարանէն, Հայաստանի Ոգին յոգնած եւ ուժասպառ վիճակ մը կը ներկայացնէր եւ վարագոյրը կամաց կամաց կ’իջնէր։ Ելեկտրականացած հանդիսականները մարտագոռ ծափահարութեամբ ստիպեցին որ Հայաստանի Ոգին ներկայացնող օրիորդ Սաթինիկ Հապէշեանը երկու անգամ երեւայ բեմին վրայ. ծափահարութիւնները չդադրեցան մինչեւ որ յարգելի օրիորդը ի նշան շնորհակալութեան գլուխը խոնարհեցնելով հեռացաւ։ Շնորհաւորելի է օրիորդ Հապէշեանը իր դերը այնքան յաջող եւ անթերի կատարելուն համար։ Իր ծնողքը իրաւամբ կարող են պարծենալ այդպիսի եւ տաղանդաւոր դուստր մը ունենալուն համար։ Ոգի Հայաստանին գլուխ գործոցն էր յարգելի տիկին Մառի Պէյլէրեան, որ իր ամբողջ հմտութիւնը թափած եւ ոչ մի զոհողութիւն չէր խնայած ներկայացման յաջող անցնելուն համար51։

19

1908 Յունիս 14-ի Ընդհանուր Անդամական Ժողովին, ձայներու մեծամասնութեամբ Պէյլէրեան կ’ընտրուի Գահիրէի մասնաճիւղի վարչութեան անդամ, ինչպէս ցոյց կու տայ ձեռագիր ատենագրութիւնը։ Իր հետ կ’ընտրուի նաեւ Ավօ Պէյլէրեան. ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԱՆԴԱՄԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎ 14 Յունիս 1908 Վարչութեան լրացուցիչ անդամներու ընտրութիւնը։ Ընկեր գործիչ [Ռուբէն Կարապետեան, Հ.Ա.] բացատրեց թէ՝ ինչպէս մասնաճիւղիս վարչութիւնը թէեւ կը բաղկանար հինգ անդամներէ, բայց անոնցմէ մին՝ Միհրան Հապէշեան արդէն հրաժարած է, ու Սեդրակ Կիրակոսեան իրեն հիւանդութեան պատճառաւ չի կրնար յաճախել ժողովներու, որով ըսելէ վարչութեան երեք անդամները կան մէջտեղ, եւ անոնցմէ ալ մին կամ միւսը բացակայելու պարագային գործերը կը մնան առկախ վիճակի մէջ, ուստի ինք կ’առաջարկէ որ ընկերները փոխանակ 5-ի վարչութեան տան 7 անդամներ, եւ ուրեմն ընտրեն մնացած 3 անդամները, ընտրելու համար ձեռնարկել քուէարկութեան։ Ընկերք, ընկեր գործիչի առաջարկը յարմար դատեցին եւ ուրեմն ձեռնարկուեցաւ քուէի, ուրկէ հետեւեալ արդիւնքը գոյացաւ. Տիկին Մառի Պէյլէրեան շահեցաւ 14 քուէ, Օրիորդ Արաքսի Գէորգեան՝ 11 քուէ, Ավօ Պէյլէրեան՝ 8 քուէ, Քեռի՝ 7 քուէ, Կարապետ Վարդանեան՝ 6 քուէ, Գէորգ Սիմոնօֆ՝ 6 քուէ, եւ Բենիամին Պետեւեան՝ 2 քուէ։ Որով առաջին երեքը ընտրուեցան իբրեւ վարչութեան լրացուցիչ անդամ։ Մառի եւ Ավօ Պէյլէրեաններ, անձնական պատճառներով, կը հրաժարին պաշտօնէն. ԺՈՂՈՎ ԼԱ.

18 Յունիս 1908 Ըստ Ընդհանուր Ժողովի քուէի արդիւնքին, թէեւ վարչութեանս իբրեւ լրացուցիչ անդամք ընտրուած էին ընկերուհի Տիկին Մառի Պէյլէրեան, Ավօ Պէյլէրեան եւ Օր. Արաքսի Գէորգեան, եւ նոյն օրը որոշուած էր Յունիսի 16-ի Երեքշաբթի երեկոյեան մեր առաջին ժողովը գումարել, եւ նոյն օր թէեւ ժողովը գումարուած բայց որեւէ գործ մը տեսնուած չէր, որովհետեւ նոյն օրը ընկերուհի Մառի եւ Ավօ Պէյլէրեանք իրենց անձնական ինչ ինչ պատճառներով չկրնալ ընդունելնին յայտնեցին որ եւ իցէ պաշտօն, որով հարկ եղաւ համեմատականի կարգաւ հրաւիրել ընկերներ Սիմոնօֆ եւ Քեռի։ Միհրան Հապէշեան, խնդիրներ ունենալով մասնաճիւղին հետ, կը ներկայացնէ հրաժարականը եւ Մառի Պէյլէրեանին հասցէագրուած պարսաւական նամակ մը գրելով կ’ուզէ զայն ղրկել վարչութեան միջոցով։ Ժողովը կը մերժէ նամակը յանձնել հասցէատիրոջ.

20

ԽԱՌՆ ԺՈՂՈՎ 28 Յունիս 1908 Կարդացուեցաւ Մ. Հապէշեանի առ Տիկ. Մառի Պէյլէրեանի ղրկած մի պառակտիչ նամակը, որուն մէջ պարսաւած էր Հնչակեան Կուսակցութիւնը եւ ի մասնաւորի տեղւոյս մասնաճիւղի վարչութիւնը։ Այս նամակին մէջ նշանակուած մի քանի մասերը լուսաբանուեցան։ Գալով ընկ. գործիչի գործունէութեան մասին բացատրութիւն պահանջելու գործը, սա մասը բոլորովին սխալ առաջարկ մըն էր, ամբողջ ընկերներու միահամուռ որոշմամբ աւելորդ նկատուեցաւ այս նամակիս խմբագրութիւնը ու Տիկ. Մառիի յղուիլը։ Ընդհանուրի դիտողութեամբ որոշուեցաւ չյանձնել վերոյիշեալ նամակը Տիկ. Մառի Պէյլէրեանի։ Նկատի ունենալով Պէյլէրեանի հրաժարականը, 1908 Յուլիս 29-ին վարչութիւնը կը փափաքի իմանալ անոր դիրքը կուսակցութեան հանդէպ եւ կ’որոշէ տեսակցութիւն ունենալ հետը։ Տեսակցութեան համար կ’ընտրուին՝ Սարգիս Երամեան (Բ. Իշխան), Սարգիս Պալաեան (Քեռի) եւ դերասան Գէորգ Սիմոնօֆ. ԺՈՂՈՎ 35 (ԼԵ.)

29 Յուլիս 1908 Որոշուեցաւ ներկայանալ Տիկ. Մառի Պէյլէրեանի, եւ տեղեկանալ որոշապէս իւր դիրքը հանդէպ Հնչակեան Կուսակցութեան ծրագրոյն։ Ընկ. Երամեան, Քեռի եւ Սիմոնօֆ որոշեցին երթալ իրեն հետ տեսակցելու։ Տեսակցութիւնը տեղի կ’ունենայ եւ Պէյլէրեան կը հաստատէ իր դրական համոզումը եւ դիրքը կուսակցութեան նկատմամբ, մնալով կուսակցական ընկերուհի. ԺՈՂՈՎ 38 (ԼԸ.)

27 Օգոստոս 1908 Ըստ 35-րդ ժողովի որոշման ընկերք Երամեան, Քեռի եւ Սիմոնօֆ, Տիկ. Մառի Պէյլէրեանի հետ տեսնուած էին որուն արդիւնքը յատուկ տեղեկագրով մը վարչութեանս ներկայացուցին, ուրկէ կը տեսնուի թէ Տիկ. Մառի համակիր է մեզ եւ կ’ընդունի կուսակցութեանս ղեկավարող սկզբունքները եւ ուրեմն կը մնայ մեզ իբրեւ ընկերուհի։ 1908 Սեպտեմբեր 13-ի Ընդհանուր Անդամական Ժողովին կ’ընտրուի մասնաճիւղի խմբապետ. ՉՈՐՐՈՐԴ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԱՆԴԱՄԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎ 13 Սեպտեմբեր 1908 Մասնաճիւղի խմբապետ ընտրուեցան Աբրահամ Սարգիսեան, Սուրէն Բրուտեան, Օննիկ

21

Թիւլպէնտճեան, Տէրէնց եւ տիկիններ Ռ. Թնկրեան եւ Մառի Պէյլէրեան։ Նորընտիր խմբապետական խումբը չի յաջողիր գործունէութիւն ծաւալել եւ այդտեղ կը վերջանայ իր գոյութիւնը։ 1908 Նոյեմբեր 27-ի նիստին կ’որոշուի մասնաճիւղի նիւթական եւ բարոյական հարցերու մասին խորհրդակցութիւն անցընել ձեռնհաս ընկերներու հետ եւ այս նպատակով Պէյլէրեան կը հրաւիրուի ներկայ գտնուելու յաջորդ ժողովին. ԺՈՂՈՎ 3 27 Նոյեմբեր 1908 Մասնաճիւղիս նիւթականին եւ բարոյականին մասին խորհիլ, ուր կարգ մը երկար խորհրդակցութիւններէ վերջ ընկերք միաձայնութեամբ որոշեցին հրաւիրել մի քանի ձեռնհաս ընկերներ Խառն Ժողովի մը, միասին խորհրդակցելու համար սոյն օրակարգի մասին, եւ հարկ տեսնուեցաւ հրաւիրել հետեւեալները յատուկ հրաւիրագրերով. ընկերք Սարգիս Միրանեան, Աբրահամ Սարգիսեան, Յարութ Տուրսունեան, Յակոբ Կոկիկեան, Նշան Բրուտեան, Սուրէն Բրուտեան, տիկին Մառի Պէյլէրեան, Յովհաննէս Քիւրքճեան եւ Վահրամ Գրիգորեան։ Սոյն ժողովի օրը որոշուեցաւ (Դեկտեմբեր 6, 1908) Կիւրակէ կէս օրէ վերջ ժամը ճիշդ 1-ին։

Ընդառաջելով հրաւէրը, Պէյլէրեան ներկայ կը գտնուի 1908 Դեկտեմբեր 6-ի Խառն Ժողովին.

ԽԱՌՆ ԺՈՂՈՎ 1 6 Դեկտեմբեր 1908 Ժողովը տեղի ունեցաւ (Դեկտեմբեր 6, 1908) Կիւրակէ կէս օրէ վերջ ժամը 1-ին, ի ներկայութեան վարչութեան անդամներու, ինչպէս նաեւ ընկերուհի Մառի Պէյլէրեանի եւ ընկ. Վահրամ Գրիգորեանի (թէեւ վարչութիւնը ուրիշ վեց ընկերներու եւս յատուկ հրաւիրագրեր ղրկած էր բայց անոնցմէ յիշեալ երկուքը միայն պատասխանած էին եւ ներկայացած)։ Ժողովի օրակարգն էր խորհրդակցութիւն մը թէ ի՞նչ կրնանք ընել մասնաճիւղի բարոյական եւ նիւթական նպաստաւորումին համար։

Տեղի ունեցած են Ատանայի ջարդերը։ Կուսակցութեան Գահիրէի մասնաճիւղը կ’որոշէ թռուցիկով մը արթուն պահել հասարակութիւնը։ Թռուցիկի գրութիւնը կը յանձնուի Պէյլէրեանին, որ ներկայանալով 1909 Ապրիլ 29-ի ժողովին, զայն կը կարդայ վարչականներուն առջեւ. ԺՈՂՈՎ 31 29 Ապրիլ 1909 Ժողովը տեղի ունեցաւ 1909 Ապրիլ 29-ին երեկոյեան ժամը 8½-ին ի ներկայութեան

22

ընկերուհի Մառի Պէյլէրեանի եւ ընկերց Երամեանի, Քեռիի, Սուքիասեանի, Վանեանի, Միրիճանեանի եւ Թիւլպէնտճեանի։ Ատանայի վերջին ջարդերու առթիւ նպատակայարմար դատուեցաւ թռուցիկով մը կոչ ընել ժողովուրդին որ յեղափոխութեան փարելով ինքնապաշտպանութեան պատրաստուի եւ միանգամայն զգուշացնել ժողովուրդը Սահմանադրական Ռամկավար Կուսակցութեան ներկայ կացութեան բոլորովին անհամաձայն բռնած դիրքէն։ Ընկերուհի Մ. Պէյլէրեան արդէն պատրաստած ըլլալով թռուցիկի նիւթը, կարդաց եւ որուն մի քանի կէտերու վրայօք ընկերներու կողմէ պէտք եղած դիտողութիւնը եւ փոփոխութիւնը եղաւ եւ որոշուեցաւ տպագրել տալ, որը յանձնուեցաւ ընկերք Օ. Թիւլպէնտճեանի եւ Ս. Երամեանի։ Կ’որոշուի Ատանայի ջարդերուն նուիրուած սգահանդէս սարքել եւ խորհուրդի համար ժողովի հրաւիրել Պէյլէրեան. ԺՈՂՈՎ 35 20 Մայիս 1909 Վարչութիւնս [...] որոշեց [...] սգահանդէս մը սարքել Վերտի թատրոնին մէջ, որուն կազմակերպութեան մասին ալ որոշուեցաւ յառաջիկայ Շաբաթ երեկոյեան 22 Մայիս 1909 ընկերուհի Մառի Պէյլէրեանի հետ միասին խորհրդակցութիւն մը կատարել։ Ատանայի սգահանդէսի նախապատրաստութեան յատկացուած ժողովը տեղի կ’ունենայ 1909 Մայիս 22-ին, Մառի Պէյլէրեանի բնակարանը։ Նկատի պիտի առնել, որ այդ ժամանակ տակաւին նստավայր չունենալով, մասնաճիւղը իր ժողովները կը գումարէր ընկերներու բնակարանները։ Կ’որոշուի հանդէսի թուականն ու վայրը՝ Յունիս 13, Գահիրէի Վերտի թատրոն։ Պէյլէրեան կ’ընդունի ստանձնել գեղարուեստական յայտագիրի պատրաստութիւնը եւ մասնակցիլ դաշնակի նուագակցութեամբ. ԺՈՂՈՎ 36 22 Մայիս 1909 Ժողովը տեղի ունեցաւ 22 Մայիս 1909 Շաբաթ երեկոյեան ժամը 9-ին Տիկին Մ. Պէյլէրեանի բնակարանը, ի ներկայութեան ընկերց Երամեանի, Քեռիի, Միրիճանեանի, Վարդանեանի, Սուքիասեանի, Թիւլպէնտճեանի եւ ընկերուհի Պէյլէրեանի։ 1. Ընկերք խորհրդակցելով սգահանդէսի կազմակերպութեան մասին, որոշեցին հանդէսը լոկ երաժշտական եւ գրական ընել։ 2. Երգերը մարզելու համար որոշուեցաւ հրաւիրել Տիար Յակոբ Մարզպանեան, այդ մասին պաշտօն տրուեցաւ ընկեր Սուքիասեանի։ 3. Որոշուեցաւ Ազգային Վարժարանի երգեցիկ խումբը հրաւիրել, որու մասին ալ պաշտօն

23

տրուեցաւ ընկերք Միրիճանեանի եւ Թիւլպէնտճեանի։ 4. Սոյն ժողովին մէջ առաջարկուեցաւ ընկերուհի Պէյլէրեանի որ դաշնակով մասնակցի երգերուն որը սիրով ընդունեց։ Յայտագրի պատրաստութիւնը յանձնուեցաւ Տիկին Պէյլէրեանի։ 5. Հանդէսի օրը որոշուեցաւ Յունիս 13-ին Կիրակի ժամը 2½-ին։ Հանդէսի մասին մանրամասնութիւններ կը պակսին։ 1909 Սեպտեմբեր 25-ի ժողովին կը կարդացուի Պէյլէրեանի հրաժարականը. ԺՈՂՈՎ 55 25 Սեպտեմբեր 1909 Ատեանը բացուելով կարդացուեցաւ երեք հրաժարական նամակներ որոնք գրուած էին մասնաճիւղիս ընկերներէն Օննիկ Թիւլպէնտճեանի, Տիկին Մառի Պէյլէրեանի եւ Օր. Արաքսի Գէորգեանի կողմէ։ Պէյլէրեանի անունը այլեւս չենք հանդիպիր ատենագրութիւններուն մէջ։ Ան վերջնականապէս մեկնած է Եգիպտոսէն։

ՄԵԿՆՈՒՄ ԵԳԻՊՏՈՍԷՆ

Պէյլէրեան Եգիպտոսէն վերջնականապէս մեկնած ըլլալու է 1909 Սեպտեմբերէն ետք։ 1908-ի Օսմանեան Սահմանադրութենէն ետք, Պէյլէրեան եղած է Եգիպտոսէն մեկնող մտաւորականներուն վերջիններէն մէկը։

ՅԵՏԵԳԻՊՏԱԿԱՆ ՇՐՋԱՆ (1909-1915)

Եգիպտոսէն ետք կը մեկնի Իզմիր, ուր չորս տարի կը վարէ Հռիփսիմեանց Վարժարանի տեսչութիւնը, միաժամանակ աշխատակցելով Դաշինքին։ Իզմիրի մէջ 1914-ին Մամուրեան Տպարանէն լոյս կ’ընծայուի իր հատորը՝ Դէպի վեր, որ կը բովանդակէ արձակ եւ չափածոյ երկերը, ինչպէս նաեւ գաղափարական յօդուածները։ Անոնց մէկ մասը եգիպտահայ մամուլի մէջ հրատարակած գործերուն վերահրատարակութիւնն է, տարբեր չափի սրբագրութիւններով եւ յաւելումներով։ 1913-ին կը մեկնի Եւդոկիա, տեղւոյն աղջիկներու վարժարանի տեսչութեան պաշտօնով, ուր երկու տարի մնալէ ետք, 1915-ին կը տարագրուի եւ կը նահատակուի52։

24

ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

1. «Մառի Պէյլէրեան», Թէոդիկ, Ամէնուն տարեցոյցը 1921, Կ. Պոլիս, ԺԵ. տարի, էջ 169։ 2. Կենսագրական յաւելեալ մանրամասնութիւններու համար տես՝ անդ, էջ 169-170։ 3. 1906 Փետրուարին Պէյլէրեան պիտի գրէր. «Շուրջ 9 տարի է յորմէ հետէ Եգիպտոս ոտք եմ կոխեր» (Մառի Պէյլէրեան, «Եկեղեցական դէմքեր. Եզնիկ Արք. Ապահունի», Ազատ բեմ, Աղեքսանդրիա, 3 Փետրուար 1906, Գ. տարի, թիւ 42, էջ 2)։ Կը նշանակէ՝ Եգիպտոս հասած է 1897-ի սկիզբները կամ 1896-ի վերջերը։ Թէոդիկ կը հաստատէ՝ որ ան Աղեքսանդրիա եկած է 1896-ի աշնան («Մառի Պէյլէրեան», Թէոդիկ, Ամէնուն տարեցոյցը 1921, Կ. Պոլիս, ԺԵ. տարի, էջ 170)։ 4. Արտաշէս Հ. Գարտաշեան, Նիւթեր Եգիպտոսի հայոց պատմութեան համար, հատոր Բ., Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1986, էջ 659։ 5. Փիւնիկ, Աղեքսանդրիա, 26 Հոկտեմբեր 1901, Բ. տարի, թիւ 24, էջ 269-270։ Փիւնիկ, 2 Նոյեմբեր 1901, Բ. տարի, թիւ 25, էջ 284-287։ Փիւնիկ, 25 Յունուար 1902, Բ. տարի, թիւ 36, էջ 397-398։ Փիւնիկ, 1 Փետրուար 1902, Բ. տարի, թիւ 37, էջ 405-406։ Արտաշէս Հ. Գարտաշեան, նշ. աշխ.ը, էջ 424։ 6. Փիւնիկ, 21 Հոկտեմբեր 1902, Գ. տարի, թիւ 16, էջ 124։ Արտաշէս Հ. Գարտաշեան, Նիւթեր Եգիպտոսի հայոց պատմութեան համար, հատոր Գ., Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1987, էջ 74։ 7. «Ազգային լուրեր», Լուսաբեր, Գահիրէ, 13 Ապրիլ 1905, Ա. տարի, թիւ 55, էջ 2։ 8. «Գալստեան Վարժարանը», Ազատ բեմ, Աղեքսանդրիա, 9 Սեպտեմբեր 1905, Գ. տարի, թիւ 21, էջ 3։ 9. «Ազգային լուրեր», Լուսաբեր, 28 Հոկտեմբեր 1905, Ա. տարի, թիւ 138, էջ 3։ 10. Արտաշէս Հ. Գարտաշեան, Նիւթեր Եգիպտոսի հայոց պատմութեան համար, հատոր Բ., Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1986, էջ 444։ 11. Անդ, էջ 463։ 12. Գ. Տամկաճեան, «Նամակ Գահիրէէն. Գալստեան Վարժարանի հանդէսը», Ազատ բեմ, Աղեքսանդրիա, 18 Յունուար 1906, Գ. տարի, թիւ 40, էջ 3։ 13. Արտաշէս Հ. Գարտաշեան, նշ. աշխ.ը, էջ 463։ 14. Անդ, էջ 425։ 15. «Մառի Պէյլէրեան», Թէոդիկ, Ամէնուն տարեցոյցը 1921, Կ. Պոլիս, ԺԵ. տարի, էջ 170։ 16. Յրթ. Ասատուրեան, «Ի խաչ տան զդա», Լուսաբեր, 23 Յուլիս 1907, Գ. տարի, թիւ 396, էջ 2։ 17. «Մառի Պէյլէրեան», Թէոդիկ, Ամէնուն տարեցոյցը 1921, Կ. Պոլիս, ԺԵ. տարի, էջ 170։ 18. Վերջալոյսի ձայներ, ողբագրեց եւ հոգեգրեց Խրիմեան Հայրիկ, Գահիրէ, Տպագր. Ե. Թորոսեան, 1901, էջ IV։ 19. Անդ, էջ II։ 20. Անդ, էջ I-II։ 21. Արտատպած եմ հետեւեալ յօդուածէն՝ Մառի (Աղեքսանդրիա, 10 Յուլիս), «Սխալի մ’առթիւ», Փիւնիկ, 13 Յուլիս 1901, Բ. տարի, թիւ 6, էջ 42։ 22. Անդ, էջ 42։

25

23. Անդ, էջ 42։ 24. Անդ, էջ 42։ 25. Անդ, էջ 42։ 26. Յ. Օշական, Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, չորրորդ հատոր, Դէպի իրապաշտներ, Երուսաղէմ, Տպարան Սրբոց Յակոբեանց, 1956, էջ 264։ 27. «Հրաւէր», Փիւնիկ, 29 Յունիս 1901, Բ. տարի, թիւ 4, էջ 31։ 28. Մառի, «Հայ կինը արդի ընկերութեան մէջ», Փիւնիկ, 6 Յուլիս 1901, Բ. տարի, թիւ 5, էջ 34։ 29. «Կիրակի օրուան լսարանը», Փիւնիկ, 6 Յուլիս 1901, Բ. տարի, թիւ 5, էջ 33։ 30. Մառի, «Ինքնագիտակցութիւնը՝ ժողովուրդին համար», Փիւնիկ, 9 Նոյեմբեր 1901, Բ. տարի, թիւ 26, էջ 290-294։ 31. «Արտէմիսի կողքը», Արտէմիս, Մայիս-Յունիս 1902, Ա. տարի, թիւ 5-6, էջ 192։ 32. Մառի, «Թէ ինչո՞ւ այս թերթն ալ», Արտէմիս, Յունուար 1902, Ա. տարի, թիւ 1, էջ 1-2։ 33. Ավօ, «Մեր ուղեգիծը», Արտէմիս, Յունուար 1902, Ա. տարի, թիւ 1, էջ 3-7։ 34. Victoria Rowe, A History of Armenian Women’s Writing: 1880-1922, London: Cambridge Scholars Press Ltd., 2003, p. 135.

35. Lerna Ekmekçioğlu, ‘Ardēmis: An Armenian Women’s Journal Published in Egypt, 19021904,’ Journal of Armenian Studies (VIII, 1), Fall-Winter 2004, p. 25.

36. Անդ, էջ 26։ 37. Խմբ. Արտէմիսի, «Բաց նամակ. կարդացէ՛ք անպատճառ», Արտէմիս, Դեկտեմբեր 1903, թիւ 12, էջ 337։ 38. Անդ, էջ 337-338։ 39. Անդ, էջ 338։ 40. «Այլ եւ այլք», Ժողովուրդ, Գահիրէ, Հոկտեմբեր 1903, Ա. տարի, թիւ 10, էջ 168։ 41. Անդ, էջ 168։ 42. Քարոլին, «Նամակ Գահիրէէն», Ազատ բեմ, 27 Յունուար 1906, Գ. տարի, թիւ 41, էջ 2։ 43. «Ազգային», Ազատ բեմ, 6 Յունիս 1906, Դ. տարի, թիւ 13, էջ 3։ Հանդիսատես, «Հնչակեան հրապարակային հանդէսը», Ազատ բեմ, 13 Յունիս 1906, Դ. տարի, թիւ 15, էջ 3։ 44. Ե. Քէրէստէճեան, «Մրցանակաբաշխի հանդէսը», Լուսաբեր, 18 Յուլիս 1907, Գ. տարի, թիւ 394, էջ 2։ 45. Արսլան [Երուանդ Միրիճանեան] (Գահիրէ 20 Ապրիլ 1908), «Եգիպտոս. նամակ Գահիրէէն», Երիտասարդ Հայաստան, Նիւ Եորք, 20 Մայիս 1908, Ե. տարի, թիւ 46, էջ 2։ 46. «Նոր շարժում մը», Լուսաբեր, 22 Սեպտեմբեր 1906, Բ. տարի, թիւ 269, էջ 3։ «Ուսումնասէր Արմենուհեաց Սանդուխտ Ընկերութիւնը», Ազատ բեմ, 26 Սեպտեմբեր 1906, Դ. տարի, թիւ 45, էջ 3։ «Ուսումնասէր Ընկերութիւն», Լուսաբեր, 27 Սեպտեմբեր 1906, Բ. տարի, թիւ 271, էջ 2։ «Սանդուխտ Ընկերութեան Ընդհ. Ժողովը», Լուսաբեր, 2 Հոկտեմբեր 1906, Բ. տարի, թիւ 273, էջ 3։ Մառի Պէյլէրեան, «Յայտարարութիւն», Ազատ բեմ, 3 Հոկտեմբեր 1906, Դ. տարի, թիւ 47, էջ 3։ Մառի Պէյլէրեան, «Յայտարարութիւն», Լուսաբեր, 4 Հոկտեմբեր 1906, Բ. տարի, թիւ 274, էջ 2-3։ 47. «Յայտարարութիւն Ս. Աստուածածնայ եկեղեցւոյ ի Գահիրէ», Ազատ բեմ, 24 Հոկտեմբեր 1906, Դ. տարի, թիւ 53, էջ 2։ «Հոգաբարձութիւն Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ ի Գահիրէ», Լուսաբեր, 25 Հոկտեմբեր 1906, Բ. տարի, թիւ 283, էջ 3։

26

48. Կը գտնուի Հնչակեան Կուսակցութեան Գահիրէի մասնաճիւղի ատենագրութեան առաջին տետրակը խորագրուած՝ Տետր արձանագրութեան սկսեալ 1902 Օգոստոս 1-էն։ Մեծադիր ու ծաւալուն ձեռագիր տետրակ մըն է, որ կը բովանդակէ 1902-1911 թուականներու մասնաճիւղի վարչական ժողովներու, ընդհանուր անդամական ժողովներու եւ խառն ժողովներու ամբողջ ատենագրութիւնները։ Բնագիրը ղրկուած է Պէյրութ՝ Հնչակեան արխիւ։ Պատճէնը (photocopy) կը պահուի Մարտիրոս Պալաեանի մօտ, որմէ օգտուած եմ եւ կատարած ստորեւ բերուած քաղուածքները։ 49. Արսլան [Երուանդ Միրիճանեան] (Գահիրէ 20 Ապրիլ 1908), «Եգիպտոս. նամակ Գահիրէէն», Երիտասարդ Հայաստան, 20 Մայիս 1908, Ե. տարի, թիւ 46, էջ 2։ 50. Անդ, էջ 2։ 51. Անդ, էջ 2։ 52. «Մառի Պէյլէրեան», Թէոդիկ, Ամէնուն տարեցոյցը 1921, Կ. Պոլիս, ԺԵ. տարի, էջ 171։

27

ՖԵՄԻՆԻԶՄ, ԸՆԿԵՐՎԱՐՈՒԹԻՒՆ, ՅԵՂԱՓՈԽՈՒԹԻՒՆ

ԱԿՆԱՐԿ

Մառի Պէյլէրեան Եգիպտոսի մէջ անցուցած է իր երիտասարդութեան ամբողջ շրջանը՝ 19-32 տարեկան։ Ասիկա նաեւ այն շրջանն է՝ երբ Եգիպտոս ապաստանեցան 1896-ի աղէտէն փախուստ տուած մտաւորական ու ժողովրդական զանգուած մը, սկիզբ դնելով եգիպտահայ նոր շրջանի պատմութեան։ Միտքերու ազատութիւն մը կար այդ ժամանակ, մամուլի առատութիւն մը՝ ուր գրողները յաճախ կրնային արտայայտել բաւական յառաջադէմ գաղափարներ։ Կարեւոր գրողներ կրցան ստեղծել նաեւ իրենց անձնական մամուլը՝ սեփական գաղափարները ազատօրէն արտայայտելու համար, հոգ չէ թէ այդ մամուլը երբեմն տեւած է շատ կարճ։ Բայց բազմակարծութիւնը, ճիշդ այդ կարճատեւ մամուլներուն շնորհիւ, եղած է տիրապետող։ Իր միտքերով արդէն կազմաւորուած մտաւորական մըն էր Պէյլէրեան՝ երբ կու գար Եգիպտոս։

29

Գրիչով պայքարեցաւ ֆեմինիզիմի, ընկերվարութեան, յեղափոխութեան հիմնանիւթերուն շուրջ, բնագաւառներ ունենալով կրթութիւնը, աշխատանքը, մամուլը, արուեստը։ Արծարծեց ոչ միայն կնոջական հարցեր՝ ինչպէս յաճախ կը ներկայացուի, այլ ներկայացուց ընդհանուր հայկական խնդիրներ, քանզի կը ջանար կնոջական հարցերը դիտել ընդհանուրին մէջ։ Առանց մինչեւ վերջ ուշադրութիւն դարձնելու լեզուական անարատութեան եւ ոճական բիւրեղութեան վրայ, Պէյլէրեան իր գաղափարները արտայայտած է ուղղակի կերպով, երբեմն ինքնաբուխ, բայց միշտ կշռադատուած ու պատճառաբանուած։ Մանաւանդ՝ խօսքի ու միտքի համարձակ տիրապետութեամբ։ Խաղաղապաշտ մը չէր ան։ Ոճը յաճախ ըմբոստ է, առանց վարանելու դիմելու արիւնալի պատկերներու իր գրական արձակին եւ չափածոյին մէջ։ Ստորեւ փորձ մըն է կարդալու Պէյլէրեանի Եգիպտոսի շրջանի գաղափարները՝ հիմնուելով Արշալոյսի, Փիւնիկի, Արտէմիսի եւ Ազատ բեմի գրութիւններուն վրայ1։ Դասակարգումի համար չհետեւեցայ յատուկ կանոններու՝ բովանդակութիւնները իրենք թելադրեցին ենթախորագիրները։

ՖԵՄԻՆԻԶՄ

Պէյլէրեանի համար ի՞նչ պահանջներ կրնայ ունենալ հայ կինը կամ հայկական ֆեմինիզմը.

1. Մաքառիլ նախապաշարումներուն դէմ, որոնք դարեր շարունակ դժբախտացուցեր են կիները եւ այսօր սպառնալիք են կեանքի բաղդաւորութեան համար։ 2. Պահանջել բացարձակ եւ համարձակ սիրոյ իրաւունքը, իրաւունք՝ անկաշկանդօրէն ընտրելու կեանքի ընկերը։ 3. Պահանջել ազատ խօսելու եւ համարձակ կարծիք յայտնելու իրաւունքը բոլոր հասարակական խնդիրներուն շուրջ եւ պահանջել նկատի առնել իրենց կարծիքները։ 4. Պահանջել նախապաշարումներէ զերծ ազատ ու մաքուր բարոյական մը, ընտանեկան կեանքի, գործելու եւ մտածելու եղանակի ազատութիւն՝ սիրելի նպատակի հետապնդումի մէջ2։ Հայերուն համար վտանգաւոր է ֆեմինիզմը ընդգրկել «իր ամբողջական լայն ծրագրով եւ ուղղութեամբ», մանաւանդ երբ ան «կ’ուզէ սեռի ֆիզիքական տարբերութիւնը տեսնել միայն առն ու կնոջ մէջ»3։ Կը մերժէ ֆեմինիզմը դիտել իբրեւ զինուորագրեալ վիճակ՝ ծայրայեղութիւն-

30

ներու տանող ճամբայ, ինչպէս նաեւ իբրեւ տղամարդէն վրէժ լուծելու միջոց։ Կարեւոր է ֆեմինիզմը դնել այն ճամբուն վրայ՝ որ կը տանի դէպի օգտակար լուծումներու. Մենք՝ «ֆէմինիզմ»ի ներկայ սանձարձակ ուղղութեան մէջ կնոջական ոտնակոխ եղած իրաւունքները ձեռք բերելու եռանդէն ու տենչէն աւելի՝ այր մարդէն վրէժ լուծելու, անոր դարաւոր անիրաւութիւնները իրեն յիշեցնելու, անոր անձնասիրութիւնը քաւել տալու անորոշ, գուցէ եւ անգիտակից ձգտում մը կը տեսնենք։ Ֆէմինիզմը կ’ուզէ ֆիզիքական տարբերութիւնը միայն տեսնել առն եւ կնոջ մէջ, ուրիշ ոչինչ. ճիշտ է որ ասիկայ արդարացի պահանջ մըն է, բայց խնդիր է թէ իր այդ ձգտումներուն լիակատար յաղթանակը օգտակա՞ր ազդեցութիւն պիտի ունենայ ապագայ մարդկութեան վրայ թէ վնասակար. ահա այս կէտը պէտք է ըլլայ մեր ուշադրութեան գլխաւոր առարկան4։ Պէյլէրեան ամբողջապէս համամիտ է միջազգային ֆեմինիզմին։ Բայց համաձայն չէ զայն ամբողջապէս կիրարկել հայ կնոջ նկատմամբ, այն պարզ պատճառով՝ որ հայը տակաւին պատրաստ չէ անոր։ Եւրոպացի կինը անցած է ազատագրութեան երկար ճամբայ, մինչդեռ հայը տակաւին նոր կը սկսի գիտակցիլ. Մենք ֆէմինիզմին հակառակ չենք. բայց վաղահաս կը նկատենք մենք մեզ մտցնել այն բարդ հարցին մէջ, որուն որդեգրուած ազգերու կիները արդէն դարերէ ի վեր ունեցած են իրենց այսօրուան լայն ծրագրին երբեմնի աղքատ նախատարերքը, կրցած են աստիճանաւորել իրենց պահանջները եւ պատմական խոշոր փաստերով հասունցուցած են խմորը եւ պատրաստած են իրենց կռուելու հողն ու հաստատուն կռուանը։ Իսկ ի՞նչ է ունեցած դեռ երէկուան քնէածութենէն հազիւ նոր զարթումի նշաններ ցոյց տուող հայուհին. մտքի, ընդունակութեան, զարգացումի, կարողութեան, քաղաքացիական շահերու, քաղաքական կամ պետական վայելքներու դեռ ո՞ր նպաստաւոր ժպիտին արժանացած է հայ ազգը ընդհանրապէս եւ հայ կինը մասնաւորապէս, որ ելլենք եւ դեռ մեզ համար բոլորովին աննպաստ ու արիւն արցունք քրտնելու այս սեւ օրերուն մէջ համաշխարհային ընկերական վայելքներու բացարձակ տիրապետումին համար երկնցնենք մեր բազուկները, կերակրուելու համար հասարակաց այն կոչունքի սեղանէն, որուն վրայ հրամցուած քաղցրաւենիքներու ճաշակելն անգամ պիտի մենք նմանեցնենք մանուկին ձեռքը դէպի լուսնեակին երկնցուելուն, իբր թէ բռնել ուզէր. հէ՜գ տղայ5։ Ուրեմն, տակաւին երկար ժամանակ է պէտք որպէսզի հայերս հասնինք եւրոպական ազատագրուած մակարդակին։ Մինչ եւրոպացին արդէն ճանչցած է կնոջ ազատ ըլլալու պայմանները՝ անկէ անցնելով լիակատար հաւասարութեան պահանջին ընկերաբանական եւ քաղաքացիական առումներով, հայ կինը տակաւին ճանչցնել տալ կ’ուզէ իր ընտանեկան եւ անհատական ստրկութիւնը՝ հասնելու համար ամուսինին հետ

31

հաւասար իրաւունքներ ունեցող ազատ կնոջ պայմանին։ Տակաւին կանուխ է ընկերաբանական եւ քաղացիական իրաւունքներուն համար. Չշփոթե՜նք «հայ կնոջական հարցի» պահանջը եւրոպացի «կանանց ազատագրութեան» դատին հետ, անոնք հիմնովին կը տարբերին իրարմէ. մէկը ընկերաբանական իրաւունքներու եւ քաղաքացիական հաւասարութիւններու բացարձակ տիրապետումը կը պահանջէ արդէն ճանչցուցած ըլլալով իր ալ ազատ էակ մը ըլլալու բոլոր պայմանները. մինչդեռ միւսը իր ընտանեկան եւ անհատական ստրկութիւնը կ’ուզէ ճանչցնել եւ հաւասարիլ իր այր ընկերին՝ անկէ պահանջելով իր բնական իրաւունքները6։ Ներկայ կարողութենէն աւելի պահանջելը կրնայ նոյնիսկ վնասել ինքզինքը. [Ա]նսահման ազատութեան տենչ ունենալը լոկ չի բաւեր. տուր կոյրին ձեռքը զէնք, եւ ահա ինքզինք կը սպաննէ. ազատութիւնը երբեմն այն առատ լոյսն է, որ կը կուրացնէ մութէն յանկարծ լոյսն ընկնող աչքը. այն կրակն է որ կոյրին, տգէտին ձեռք կը դառնայ լոկ վառելանիւթ մը իր տունը կրակելու. ազատութեան արժանի եղողները միայն իրաւունք ունին ազատագրութեան7։ Գիտնալով ինքզինքի սահմանը, հայ կինը կրնայ պայքարիլ այդ սահմանը աստիճանաբար ընդլայներու համար, մինչեւ հասնի եւրոպական ազատագրութեան աստիճանին, երբ արդէն կրնայ մասնակցիլ միջազգային ֆեմինիզմի պահանջներուն։

ԵՐԿՈՒ ՍԵՌԵՐՈՒ ՆՄԱՆՈՒԹԻՒՆՆԵՐՆ ՈՒ ՏԱՐԲԵՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ

Կինն ու տղամարդը հաւասար են կատարելութեամբ ու խելքով.

Մենք պէտք է [...] ջրենք դեռ տիրող անիրաւ կարծիքը՝ որը կինը կը դնէ կատարելութեամբ ու խելքով այրերէն շատ վար աստիճանի մը վրայ8։ Բայց տարբեր են սեռային յարմարութիւններու եւ ֆիզիքական տեսանկիւններէն9։ Տարբեր են նաեւ իրենց ներքին խառնուածքով. Այր ու կին բոլորովին տարբեր շինուածքներ են ե՛ւ հոգեպէս, ինչ որ ալ ըսեն, ի՛նչ փաստերով ալ որ ճգնին ապացուցանել ատոր հակառակը10։

32

Խառնուածքի թերեւս ամենէն բացայայտ տարբերութիւնը կնոջ քնքշութիւնն է. Կնոջ հոգին խիստ քնքոյշ է11։ Սէր ու քաղցրութիւն է կինը, խրոխտ առնականութիւն՝ տղամարդը. [Բ]նութիւնը կնոջ տուած է սիրոյ ու քաղցրութեան անդիմադրելի հրապոյրը, իսկ այր մարդուն՝ այն տեսակ մը խրոխտ առնականութիւնը, որ իր ուժին եւ ազդեցութեան միակ գաղտնիքն է12։ Կինն ունի բնազդական զգացողութիւն՝ զոր այլապէս Պէյլէրեան անուանած է անոր սիրտը, մինչ տղամարդը՝ սառնասիրտ դատողութիւն։ Առաջինն է որ անսխալական է, քանի որ սիրտը չի կրնար սխալիլ. Կնոջ բնական հոտառութիւնն ու նախազգացումը, որը առնական պաղ ու լուրջ դատողութենէն աւելի անսխալական է13։ Հակառակ այս բոլորին, Պէյլէրեան լաւ բան մը համարած է կնոջական առնականութիւնը (չշփոթել արականութեան հետ). Առնական ձեռնարկող, յանդուգն ոգւով դաստիարակենք մեր աղջիկը14։ Կամ, մարդը՝ տղամարդ թէ կին, պէտք է պատրաստ ըլլայ նետուելու կեանքի ասպարէզ՝ «վեհանձնաբար ու առնականօրէն»15։ Տեղի ունեցածը «առնական» բառի շերտաւորումն է։ Առաջին պարագային առնականը կը հաւասարի յանդգնութեան, երկրորդ պարագային՝ վեհանձնութեան։ Երկուքն ալ՝ մարդկութեան ազնիւ յատկանիշեր։

ՄԱՅՐ, ԶԱՒԱԿ, ԸՆՏԱՆԻՔ

Պէյլէրեան կնոջ ազատութիւնը կը տեսնէ ընտանիքէն ներս։ Կը բաւէ որ Արտէմիսի ենթախորագիրն է՝ «Ամսահանդէս ընտանեկան եւ գրական»։ Ան կը պատճառաբանէ. Իրենց ընտանեկան յարկին համոզմամբ ու եռանդով նուիրուած, պարկեշտ, խոհուն, եւ իրենց պարտականութիւններուն կատարելապէս գիտակից մայրերն են որ տուեր են աշխարհին պարկեշտ, խոհուն եւ պարտաճանաչ ազգեր։ Օրինակները չեն որ կը պակսին16։

33

Ընտանիքի կեդրոնը կը դնէ մայրութիւնը։ Իսկ մայրը հիմքն է ազգին. «Մայրերն են որ ազգեր կուտան», կը քաղէ յայտնի նշանաբանը, եւ ասիկա տեղի կ’ուենայ զաւակներու ճիշդ դաստիարակութեան միջոցով, «մի՛շտ լաւը, գեղեցիկը, օգտակարը» ներշնչելով անոնց17։ Մայրերը նոյնիսկ պէտք է զոհեն որոշ կնոջական իրաւունքներ՝ եթէ ասիկա պիտի նպաստէ զաւակի աւելի լաւ դաստիարակութեան. [Ա]մենէն թունդ ֆէմինիստները այսօր, նախամեծար կը համարին գուցէ զոհել իրենց ամբողջ դաւանանքը, քան իրենց զաւկին մազերուն մէկ թելէն անցնիլ18։ Պէտք չէ կնոջական իրաւունքները հասցնել ծայրագոյն աստիճանի, եթէ ան պիտի խանգարէ սերունդի ազնուացումը. Մենք այնքան բարձր ըլլալու ենք որ գիտնալու ենք զոհել մեր նոյնիսկ կարգ մը խոշոր իրաւունքներն ալ մեծ նպատակին, այսինքն սերունդի ազնուացման ու բարձրացման համար19։

ԿՐԹՈՒԹԻՒՆ

Կրթութեան մասին Պէյլէրեան բազմիցս արտայայտուած է, արծարծելով թէ՛ կիներուն վերաբերող եւ թէ՛ ընդհանուր հայկական հարցեր։ Նոյնիսկ երբ խօսքը կը կեդրոնացնէ կնոջ վրայ, իր ուշադրութեան կեդրոնն է հայկականը՝ իր լայն գիծերուն մէջ։

1. Կրթութիւնը՝ իբրեւ ինքնագիտակցութեան հենք Հայ կնոջ կրթութիւնը շատ կարեւոր է՝ դառնալու համար ինքնուրոյն մտածող ու գործող էակ, փոխանակ ուրիշին ձեռքը խաղալիք ապրանք մը ըլլալու։ Այս է Պէյլէրեանի ըմբռնումին հիմքը կնոջ կրթութեան նկատմամբ։ Հիմնականը՝ ինքնուրոյնութիւնն է։ Հայ կնոջ դիրքի փոփոխութիւնը ապրանքէ դէպի բանաւոր էակ կայացաւ դպրոցի շնորհիւ։ Դպրոցը անոր տուաւ սեփական միտք, ազատ սիրտ, անկախ կամք, արժանապատուութիւն, ինքնագիտակցութիւն եւ զայն ընդունակ դարձուց խորհիլ, զզալ ու գործել արտաքին ճնշումէ եւ ազդեցութենէ հեռու։ Դպրոցը նաեւ փրկիչը կրնայ ըլլալ ճնշուածներուն, զրկուածներուն եւ տառապողներուն20։ Հայ կինը մտահոգուած է ուրիշին, հասարակութեան արձագանգով՝ անոր կարծիքով։ Միայն լուսաւորեալ կրթութեամբ կրնայ կինը տիրապետել իր սեփական միտքի իրաւունքներուն վրայ, իր ինքզինքին վրայ, եւ իր ինքնուրոյնութիւնը

34

պարտադրելով կոտրել հասարակական նախապաշարումները. Հանրութեան կարծիքը Տամոքլէսի սուրն է, որ սպառնալից կախուած է միշտ իր գլխուն վերեւ։ Սակայն պիտի ծագի ցանկալի օրը՝ յորում կինը վերջապէս առողջ եւ հիմնական դաստիարակութեամբ լուսաւորուած ու զօրացած, պիտի կոտրտէ այն անտանելի շղթաները՝ որով նախապաշարեալ հանրութիւն մը կը կաշկանդէ իր ամեն նուիրական ու սուրբ իրաւունքները, այն ատեն ցոյց պիտի տայ իր մտքի, սրտի, հոգւոյ բոլոր թագուն իրաւունքները...21։ Ընդհանուր առմամբ, բոլորի համար, մակերեսային կրթութիւնը՝ որ չի զարգացներ սեփական մտածողութիւնը, այլ հիմնուած է մեքենայական կրկնութեան վրայ, աւելի վտանգաւոր է քան ոչ-կրթութիւնը, քանի որ այդ կիսատ կրթութիւնը փայլեցնելու համար մարդը վաստակած կ’ըլլայ կեղծիքի յատկանիշը. Զարգացում ըսելով սակայն, պէտք չէ՛ հասկնալ այն երեւութական խաբուսիկ փայլը, մի քանի օտար լեզուներ թութակի պէս խօսելու, հոյակապ հեղինակներէ գողցուած մի քանի հարեւանցի տեսութիւններ ու լաւ չմարսուած գաղափարներ ըստ պատշաճին պարզելու դիւրութիւնը. ընդհակառակը շա՜տ աւելի վնասակար եւ աւերիչ են ադոնք, վասն զի ինչ որ թեթեւ բնութիւն մը ունի, երեւնալու, փայլելու համար միայն ընդունուած եւ ընդօրինակուած կեղծիք մը, աւելի ճիշդը, կանկռէնը կը դառնայ ժողովուրդի մը բարքին...։ Իմ խօսքս խորունկ ու լուրջ, պարզ բայց հաստատ զարգացման վրայ է, որը միայն կարող է առողջ ու կենսալից պահել ժողովուրդի մը բարոյական ուժերը22։ Իրական կրթութիւնը շատ կարեւոր է բարձրացնելու համար բոլոր ժողովուրդներու ճնշուած դասակարգերուն ինքնագիտակցութիւնը։ Բանուոր դասակարգը, օրինակ, տակաւին անկարող է իր իրաւունքները պահանջել գործարանատէրէն, քանի որ իր ինքնագիտակցութիւնը տակաւին չէ զարգացած։ Միայն կրթութիւն-զարգացումը կրնայ անոր տալ ինքնագիտակցութեան բարձր մակարդակ23։ Այս առումով, կրթութիւնը ունի իր թշնամիները, յանձին դրամատիրոջ, որ կ’ուզէ արգիլել լուսաւորութեան մուտքը բանուորական դասակարգէն ներս՝ զայն իր տիրապետութեան տակ պահելու համար. Եւ տնտեսական ճնշումը, մարդ էակին հոգւոյն ու սրտին մէջ ինքնագիտակցութեան եւ արժանապատուութեան զգացումները խեղդող է՛ն հզօր եւ կարող միջոցն է դժբաղդաբար, զայդ գիտեն անօրէնները, որոց բնաւ գործին չգար զարգացման ու լուսաւորութեան յաղթական մուտքը գործաւորական խաւերուն մէջ...24

35

Հայերը, այսօր, հեռու են ինքնագիտակից ըլլալէ, քանի որ դարեր շարունակ ապրելով ստրուկ ու տառապեալ վիճակի մէջ, չեն կրցած ինքնազարգանալ, հետեւաբար, անոնց ներկայ ընդվզումները (բանուորակա՞ն, ազգային ազատագրակա՞ն) ենթարկուած են խարխափումներու25։

2. Կրթութեան բնագաւառը՝ կեանքի համար 1902-1903՝ Արտէմիս 1903-ին, կնոջական Արտէմիսի մէջ Պէյլէրեան զանազան առիթներով կը կարեւորէ կրթութիւնը՝ իբրեւ կիները դէպի փաստական կեանք տանող ճամբայ։ Կրթութեան նպատակն է պատրաստել կեանքը դիմագրաւելու ընդունակ կիներ, զանոնք դարձնել իրական կեանքին մաս կազմող էակներ, եւ ասոր համար պէտք է հրաժարիլ վերացական գաղափարներէ եւ յենուիլ կեանքի փորձառութենէն բխած գիտելիքներու վրայ։ Աղջիկներու դպրոցները պէտք է առաջնորդուին ոչ թէ «տեսական, վերացական, կեանքի վարդագոյն կողմերուն միայն համապատասխանող ծրագիրներով ու սկզբունքներով», այլ գործնական դասերու եւ կենդանի օրինակներու վրայ, պայմանով որ այդ գործնականը ներդաշնակուի բարիի, գեղեցիկի եւ ճշմարիտի սկզբունքներուն հետ26։ Այսինքն, Պէյլէրեան գործնական կեանքը չի դիտեր իբրեւ միջոցները արդարացնելու ճամբայ, այլ ճամբայ մը՝ որ հիմնուած է բարձրութեան ու արդարութեան վրայ։ Գործնականը եւ արժէքային համակարգը անբաժանելի են։ Այն սահմանափակ քանակութեամբ տաճկահայ կիները՝ որոնք նիւթական կարողութիւն կ’ունենան ուսումի համար մեկնիլ Եւրոպա, հիմնականապէս կ’ընտրեն արուեստներու եւ գեղարուեստներու բնագաւառները։ Պէյլէրեան համոզուած է՝ որ նախընտրելի պիտի ըլլար ընտրէին այնպիսի մասնագիտութիւններ, որոնցմով կարողանային օգտակար ըլլալ իրենց բնաշխարհին՝ երբ ուսումէն ետք վերադառնային այնտեղ. [Բ]այց ցանկալի չէ՞ր արդեօք որ անոնց քովիկը երեւնային նաեւ հայ աղջիկներ՝ որոնք հետեւէին գիւղատնտեսական մասնագիտութիւններու, կաթնագործութեան, պանրագործութեան, մեղուաբուծութեան, շերամապահութեան եւ այդ կարգի բոլոր աշխատութիւններու, որոնք կարող էին մեր բնաշխարհը շէնցնել, եւ նոր զարկ տալ կարգ մը զբաղումներու, որոնց անմշակ տարերքը նահապետական օրերէն սկսած մինչեւ մեր օրերը դեռ եւս նոյնութեամբ կը շարունակուին27։ Այս փոքրաթիւ դասակարգէն զատ, Տաճկաստանի մէջ կը մնայ ստուար բանուորական դասակարգը, «եւ այդ կեանքին համար մեր վարժարանները պէտք է պատրաստեն ե՛ւ մեր աղջիկները»28։ Այս վարժարանները շատ բան կրնան տալ աղջիկներուն, եթէ անոնց

36

սորվեցնեն կեանքի հետ կապուած արհեստներ ու արուեստներ, փոխանակ վերացական դասընթացքներու եւ կինը սալոնին զարդը դարձնող ուսումի. Մեր աղջկանց վարժարանները տարամերժ հակում մը ցոյց կուտան առ հասարակ դէպի լեզուագիտութիւնները, դէպի դաշնակը, դէպի սալօնի զարդերու միայն վերաբերող ձեռագործները։ Շատ աւելի օգտակար չըլլա՞ր արդեօք դնել հոն գործնական արուեստներուն նախատարերքը եւ հետզհետէ մասնագիտական բաժին մը բանալ, կարող մասնագէտներու օժանդակութեամբ. օրինակ կանացի զգեստներու, փեղոյրներու, ասեղնագործուած ճերմակեղէններու, կեղծ ծաղիկներու, սիւզէնիի, ոսկեթել բանուածքի եւլն եւլն ճիւղեր՝ ուր կը մարզուի հայ աղջիկը, եւ վարժարանը թողնելէ ետքը տիրականօրէն տէրը կը դառնայ իր ճակատագրին ու սրտին29։ Կրթութեամբ պէտք է ձեւաւորել «կեանքի մարդը» եւ ասոր համար նախընտրելի պիտի ըլլար աղջիկներու ուսումնարանները վերածել ուսումնարան-արհեստանոցներու30։ Կարելի է զանց առնել գեղագրութիւնը՝ որ «բոլորովին աւելորդ է» (Պէյլէրեան դէմ չէ գեղեցիկ գրելուն, այլ դէմ է գեղեցիկ գրելը դարձնելու ինքնավար ճիւղ, քանի որ ուսուցիչը կրնայ աշակերտի գեղեցիկ գիրին հետեւիլ հայերէնի եւ ֆրանսերէնի դասընթացքներուն ընդմէջէն), «ձեռագործներու այն տեսակները՝ որոնք նիւթական շօշափելի արդիւնք մը չեն կրնար տալ» (գռօշէ, գանավա, շիշով տանթէլներ), գծագրութենէն ընդունիլ «միայն այն ճիւղը՝ որը կը պատկանի արուեստին» (նկատի ունի արհեստին), երգ ու դաշնակը՝ որոնք «տղուն միտքն ու սիրտը շինելու հետ շատ մեծ կապ մը չունին», եւ անոնց ժամերը յատկացնել արհեստանոցին, արտադրելով, օրինակ՝ օժիտներ, ճերմակեղէններ, զգեստեղէններ, զորս կարելի է վաճառել հարուստներուն եւ եկած հասոյթով վարձատրել աշակերտուհիները՝ խթան յառաջացնելու համար անոնց մօտ31։ Ըլլայ եւրոպական համալսարանական թէ տեղական դպրոցական կրթութիւններուն մէջ Պէյլէրեան կը փնտռէ ոչ միայն այն՝ որ տնտեսապէս օգտակար կրնայ ըլլալ կիներուն, այլ այն՝ որ կապուած է կեանքի կենդանի փորձառութեան հետ, այսպէս, աւելցնելով անոնց կարողականութիւնը եւ ինքնավստահութիւնը։ Տնտեսական հենքն է որ կ’որոշէ մտաւորական կացութիւնը։ Տնտեսական ապահովութիւնը կարեւոր ազդակ մըն է պահպանելու ու զարգացնելու աղջիկներուն մտաւորական կարողութիւնները. Միայն մտաւորական կարողութիւններու զարգացումը միշտ բաւական չէ մեր աղջիկներուն ապագայ կեանքի բարօրութեանն ու երջանկութեանը համար. մենք ըսեր ենք ու կը կրկնենք, նիւթական հանգստութիւնն ու ապահովութիւնը զօրաւոր ազդակ մըն է այդ կարողութիւններուն ուժը պահպանելու ու սրելու միեւնոյն ժամանակ32։

37

1906՝ Ազատ բեմ Երեք տարի ետք՝ 1906-ին, երբ արդէն չկար Արտէմիսը, Աղեքսանդրիոյ Ազատ բեմի յօդուածաշարին մէջ Պէյլէրեան կ’անդրադառնայ արդէն բոլորի կրթութեան մասին՝ աղջիկ եւ տղայ։ Այնտեղ կը խօսի բարոյական կրթութեան մասին՝ զայն զանազանելով մտաւորական կրթութենէն։ Բարոյականութիւնը Պէյլէրեանի հիմնական գաղափարներէն մէկն է՝ որ կարմիր թելի նման կ’անցնի իր ողջ գրութիւններուն ընդմէջէն, անոր տալով զանազան իմաստներ, ըստ նիւթի բովանդակութեան։ Այստեղ ան կը փորձէ ցոյց տալ բարոյական դաստիարակութիւն մը՝ որ աշակերտը կը պատրաստէ կեանքի փորձառութեան։ Եթէ Արտէմիսի ժամանակ կեանքի փորձառութիւնը կապուած էր ճշգրիտ արհեստներու հետ, այստեղ անոր կ’աւելնայ նաեւ բարոյական դաստիարակութիւնը։ Բարոյական դաստիարակութիւնը կը դիտէ քանի մը կողմերով.

1. Տեսողական գեղեցկութիւնն ու մաքրութիւնը կը կազմաւորեն ճաշակը, որ իր կարգին կը տանի դէպի գեղեցիկը, ազնիւը եւ բարին՝ իբրեւ բարոյականութեան գերագոյն նպատակ. Բարոյական դաստիարակութեան ապահով ու անսայթաք յառաջացմանը համար անհրաժեշտ է որ վարժարանի շէնքը ըլլայ փառաւոր եւ գեղեցիկ, սրահները ընդարձակ ու օդասուն, դասարանները՝ կանոնաւոր, վայելուչ ու մաքուր. տղուն աչքերը միշտ պէտք է գեղեցիկը, վայելուչը տեսնեն, ատով կը կազմակերպուի ճաշակը, ատով է որ ան կը սկսի սիրել Գեղեցիկը, Ազնիւը, Բարին33։ 2. Սիրտերու փափկացումն ու ազնուացումը, հոգիներու անուշութիւնն ու շիտակութիւնը այն բարոյական յատկանիշերն են՝ որոնց աշակերտը կրնայ հասնիլ, օրինակ, երաժշտութեան միջոցով. Երաժշտութեան ազդեցութիւնն ալ ահագին նշանակութիւն ունի բարոյական դաստիարակութեան գործին մէջ, վասնզի երաժշտութիւնը կը փափկացնէ, կ’ազնուացնէ մանուկ սիրտերը, անուշ եւ շիտակ հոգիներ կը պատրաստէ։ Եթէ դաստիարակուհին երաժիշտ է քիչ շատ, միջոց մը աւելի ունի հրապուրելու համար մանուկները, որոնք երգի ու պարի խենդ են։ Անհրաժեշտ է օրուան գոնէ մէկ ժամը տալ երաժշտութեան. բայց միայն երգեր սորվեցնել բաւական չէ՛, այլ երբեմն աշակերտներու տարիքին ու երաժշտական հասկացողութեան յարմար կտորներ ալ առանձին նուագելու է34։ Երգ ու նուագը՝ իբրեւ այս տեսակ բարոյական դաստիարկութեան միջոց։ Անմիջապէս պիտի մտաբերել երգ ու դաշնակի մասին արտայայտած 1903 թուականի կարծիքը (տես վերը), ուր երաժշտութեան դասաւանդութիւնը չէր ընդուներ իբրեւ աղջիկը կեանքի մարդ դարձնելու միջոց եւ կ’առաջարկէր այս

38

դասընթացքը փոխարինել գործնական արհեստներու դասաւանդութեամբ։ Իսկ հիմա, հաւասարապէս տղոց եւ աղջիկներուն համար զայն կարեւոր կը համարէ բարոյականութիւնը մշակելու համար։ Միտքի զարգացում-փոփոխութի՞ւն, թէ գաղափարական օղակի մը պակաս։ Կարելի է ըսել՝ երկուքը։ Նոր օղակը բարոյականութիւնն է, բարոյականութեան հասնիլը։ Բարոյականութիւնը՝ զանազան դրսեւորումներով, անպակաս է Պէյլէրեանի մօտ, բայց բարոյականութիւնը՝ իբրեւ դաստիարակութեան միաւոր, կարծէք նոր կը հասուննայ իր մօտ։ 1906-ի յօդուածաշարին մէջ, չենք կրնար ըսել որ այս կէտի շուրջ Պէյլէրեանի գաղափարները յստակ են մինչեւ վերջ, քանի որ քիչ մը վարը կ’անցնի բարոյական դաստիարակութեան ուրիշ շերտի մը, ուր ան կը դրուի իբրեւ միջանկեալ օղակ պատրաստուելու դիմագրաւել յետաշակերտական կեանքի դառն իրականութիւնները։ Պէյլէրեան իր միտքը կը բացատրէ նաեւ նմանացումներու, տարբերակումներու եւ հակադրութիւներու միջոցով։ Նախ կը նշէ կրթութեան բարոյական եւ մտաւորական կողմերը։ Բարոյականը կը պատրաստէ սիրտի մարդ, մտաւորականը՝ միտքի, եւ ասոնք տարբեր բաներ են։ Առաջնայինը բարոյականն է. Մենք ծանրացանք աւելի բարոյական դաստիարակութեան վրայ, առաջին տեղը տալով անոր, վասն զի մտքի մարդէն աւելի՝ սրտի մարդերու պէտքը ունի կեանքը35։ Սիրտի մարդ, այսինքն՝ մարդ որ ներքին մղում ունի շարժելու, գործելու, պայքարելու, մարդ՝ որուն յուզական աշխարհը զինք կ’առաջնորդէ գործողութիւնը կատարելու համոզումով, նուիրուածութեամբ, թափով եւ մեծ ներշնչումով։ Բարոյական դաստիարակութիւնը նաեւ կը նշանակէ հզօր ներշնչում. Կեանքի փորձառութիւնը, շատ շատ կը զօրացնէ երիտասարդը կեանքի կռիւին մէջ, բայց երբէք չի կրնար իրեն արիութիւն տալ, զինքը քաջալերել, եթէ առաջուց առողջ դաստիարակութեան մը հզօր ներշնչումը իր մէջը չէ արմատացուցեր կեանքի գիտակցութեան սկզբունքները36։ Բարոյական դաստիարակութեան նպատակն է աշակերտին ցոյց տալ իրական կեանքի դժուարութիւնները՝ ինչպէս որ կան, որպէսզի ան պատրաստ ըլլայ նետուիլ անոնց մէջ, ճակատել զանոնք եւ տոկալ անոնց դժուարութիւններուն. Բարոյական դաստիարակութիւնը իրեն նպատակ պիտի ունենայ ուրեմն, ինչպէս ըսինք, կեանքի դասը խօսիլ մանուկներուն, հետզհետէ անոնց տարիքին ու հասկացողութեան չափովը ընթանալով, զգուշանալ մանաւանդ, կեանքի գեղեցիկ կողմերը միայն ցոյց տալէ, ատի շատ վնասակար կ’ըլլայ տղուն ապագային համար, թող չի հաւատայ բնաւ թէ՝ կեանքը

39

վարդերով ծածկուած ճամբայ մըն է, որուն վրայէն ինքը պիտի քալէ անվրդով, անոր պէտք է ցոյց տալ թէ՝ ի՜նչ փուշեր կան ծածկուած այդ վարդերուն տակ, որոնք օր մը կրնան իր ոտքերը վիրաւորել եւ արիւնել37։ Բարոյական դաստիարակութեան նպատակն է պատրաստել դրական գաղափարականութեամբ մարդիկ, բայց ոչ վերացական։ Պէյլէրեան վերացականութիւնը կը հակադրէ դրական գաղափարականին. Դաստիարակ կինը կամ ուսուցիչը ջանադիր ըլլալու է նաեւ, որ իրեն յանձնուած մանուկները ապագային համար վերացական մարդիկ չի պատրաստուին, այլ դրական ըլլան ու միեւնոյն ժամանակ՝ գաղափարական38։ Այս նպատակին հասնելու համար, բարոյական դաստիարակութեան միջոցով աշակերտին պիտի ներկայացնել աշխարի լաւութիւնն ու չարութիւնը հաւասարապէս, կոփել անոր. Տղայ մը վերացական կը դառնայ այն ատեն՝ երբ դպրոցին մէջ հոգ չի տարուիր իրեն ճանչցնելու կեանքի իրականութիւնը եւ օր մը իր բոլոր յղացումները, բոլոր մտածումները անիրականալի երազներ, ցնորածի ձափռտուքներ մնալու դատապարտուած կ’ըլլան լոկ։ Մինչ ճշմարիտ գաղափարական մարդը շատ կանուխէն պատրաստուած պիտի ըլլայ դիտելու, սերտելու կեանքը, մերկ՝ իր տգեղութիւններուն՝ ինչպէս նաեւ իր գեղեցկութիւններուն մէջ, իր բարութիւններուն՝ ինչպէս նաեւ իր չարութիւններուն մէջ, կազմ ու պատրաստ, սպառազինուած կեանքի կռիւին համար, այնպէս որ ան դեռ կեանքի մէջ չի մտած, խորապէս համոզուած ըլլալու է թէ իբրեւ ճշմարիտ մարդ ապրելու համար ինչքա՜ն ահագին գործեր, ինչքա՜ն հսկայ պարտականութիւններ կան կատարելիք, ու երբ օր մը նետուի կեանքի ասպարէզը, դրականօրէն խորհելով ու գործելով կատարէ իր պարտականութիւնները, վեհանձնաբար ու առնականօրէն39։ Հետեւաբար, բարոյական դաստիարակութեան երկրորդ շերտը ուղղուած է մշակելու դրական գաղափարականութիւնը, ուր դրականը կեանքի իրականութիւնն է՝ իր լաւով եւ վատով։ Դրական գաղափարականութեան հակառակն է վերացականութիւնը, որմէ պէտք է խուսափիլ դաստիարակութեան ընթացքին։ Ունեցանք երկու բարոյականութիւններ։ Մէկը՝ դէպի գեղեցիկը, ազնիւը, բարին, սիրտերու փափկացումն ու ազնուացումը, հոգիներու անուշութիւնն ու շիտակութիւնը։ Միւսը՝ դէպի կեանքի լաւ ու վատ իրականութիւնները։ Հակասութի՞ւն։ Հազիւ թէ։ Առաջինը պայքար մըն է երկրորդի վատ կողմին դէմ։ Կեանքի վատը՝ թէեւ իրականութիւն մըն է, բայց կրնայ վերանալ, եթէ դպրոցին մէջ գեղեցիկի ուսումը ըլլայ գերակշռական ու առաջնային։ Այս երկուքին համատեղումը կարելի է նկատել Պէյլէրեանի հիմնական

40

համոզումներէն մէկը։ Որուն մէջ երգ-դաշնակի կարեւորութիւն-անկարեւորութեան հարցը արդէն կը մնայ երկրորդական։

3. Դաստիարակուհի 1903՝ Արտէմիս 1903-ին, Արտէմիսի մէջ Պէյլէրեան որոշ շեշտադրումներ կը կատարէ դաստիարակուհիի անհրաժեշտութեան մասին աղջիկներու կրթութեան մէջ։ Աղջկան կրթութեան գործին մէջ կեդրոնական դերակատարութիւն ունի դաստիարակուհին՝ աւելի կարեւոր քան ուսուցիչ-ուսուցչուհին, կը գրէ։ Աղջկան համար անհրաժեշտ է կին դաստիարակուհի, քանի որ միայն ան կրնայ խօսիլ իր սիրտով, նկատի առնելով որ կինն է առաջին իրազեկը մանկական զգացումներուն. Աղջիկներու տալ այր դաստիարակներ սխալ մըն է դաստիարակութեան գործին համար, եւ միեւնոյն ժամանակ բացարձակապէս անբնական քայլ մը. միտքը գուցէ շահի հոդ, բայց սիրտը երբէք. եւ սակայն հոգեկան բարձր դաստիարակութիւնը պէտք է ըլլայ գլխաւորաբար մեր է՛ն գգուելի բաղձանքը կնոջ համար, վասնզի կինն է մարդուն առաջին բնական դաստիարակը, ա՛ն կը տեսնէ մանկան առաջին զգացումներուն ծնունդը, ա՛ն է տղան ազնիւ ու վսեմ կոչումներու համար պատրաստողը, պարզ է ուրեմն թէ՝ այն ատեն միայն պիտի կարենայ իր մատաղ զաւակներուն ներշնչել այդ ձգտումները, երբ ինքը բարձր իտէալներով եւ վսեմ ներշնչումներով լեցուն կեանք մը կ’ապրի40։ Սիրտի միջոցով ան կրնայ յառաջացնել փոխադարձ եւ ամենատարած սէր՝ մէկը դաստիարակութեան ամենակարեւոր գործօններէն։ Դաստիարակուհիին տրուած է աշակերտուհիներուն սիրելի դարձնել ուսումը՝ սիրելով զանոնք եւ զանոնք սիրցնել տալով իրեն։ Սիրոյ միջոցով կարելի է ձեւաւորել միտքեր եւ բնաւորութիւններ. Նա հմուտ պէտք է ըլլայ կատարելապէս իր պաշտօնին. նա՝ պիտի գիտնայ վարել իրեն յանձնուած մատաղ աղջիկներուն միտքը, սիրտը, տրամադրութիւնները։ Նա պիտի տեսնէ անոնց հոգւոյն ու սրտին մինչեւ խորքերը։ Նա ամեն բանէ առաջ պիտի գիտնայ գրաւել անոնց սիրտերը, վասն զի այդ մանուկները սիրելով եւ անոնցմէ սիրուելով է որ փորձ դաստիարակուհին պիտի կարենայ ուղղել, եւ իր ուզած կաղապարով ձեւել անոնց բնաւորութիւնները41։ 1906՝ Ազատ բեմ 1906-ի Ազատ բեմի յօդուածաշարին մէջ Պէյլէրեան կը շեշտէ կին դաստիարակուհիի անհրաժեշտութիւնը արդէն բոլոր աշակերտներուն համար՝ աղջիկ եւ տղայ։ Նոյն պատճառներն են՝ աւելի ընդարձակուած։

41

Սէրը կնոջ բնական կոչումն է մայրութեան ընդմէջէն, իսկ սէրը կը յառաջացնէ քաղցրութիւն կնոջ մէջ, որ կ’օգնէ գլխաւորաբար խիղճը զարգացնելու ու կազմակերպելու եւ մանուկ սրտերու մէջ քիչ քիչ տեղ կը բանայ ամէն այն ազնիւ ու առաքինի զգացումներուն, որոնք անհրաժեշտ են իբրեւ ճշմարիտ բարոյական մարդ ապրելու համար աշխարհի վրայ42։ Խստութիւններն ու պատիժները չեն կրնար ընել այն՝ ինչ կ’ընեն սէրն ու քաղցրութիւնը։ Մանուկները, բոլոր չափահաս մարդոց նման, ունին իրարմէ տարբեր եւ այլազանուած բնաւորութիւններ ու ճաշակներ, բան մը՝ որ անբաւարար կը դարձնէ կանխորոշուած մէկ ուղղութեան կիրարկումը։ Կնոջ բնազդական զգացողութիւնը կարողութիւն ունի զանազանելու այդ տարբերութիւնները, զգալու իւրաքանչիւր մանուկի բնաւորութիւնը, եւ ըստ այնմ վարուելու ամէն մէկուն հետ՝ ստեղծելով առանձին ուղղութիւններ։ Այս յատկութիւնը կը պակսի տղամարդոց մօտ՝ որոնք լուրջ դատողութենէն անդին չեն սիրեր անցնիլ43։ Այդ ուղղութիւնները կարելի չէ սահմանել եւ օրէնքի վերածել, այլ պիտի բխեցնել կացութենէն եւ անհրաժեշտութենէն։ Նոյնիսկ ամենափոքր շարժուձեւ մը, դիմաշարժում մը կրնայ իր ներգործութիւնը ունենալ աշակերտին վրայ։ Բնազդականութեան վերածումը գործողութեան տեղի կ’ունենայ շնորհիւ կնոջական թաքթին. Եթէ նախազգացումն ու հոտառութիւնը իրեն կը զգացնեն մանկական բնաւորութիւններու նրբին զանազանութիւններն ու թերութիւնները, թաքթը զանոնք ուղղելու միջոցներն ու կերպերը իրեն ցոյց կուտայ անվրէպ44։ Խորքային ըմբռնում մըն է ասիկա, այսինքն՝ բնազդական մանրազննումը բնաւորութիւններու անսահման այլազանութեան եւ ապա մանրազննումին վրայ հիմնուած նրբամիտ հնարագործութիւնը (թաքթը)։ Ասիկա կրթութիւնը դուրս կը հանէ զանգուածային միանուագութենէն՝ որ ուղղուած է համահարթելու զանազանութիւնները եւ յառաջացնելու միատարր սերունդներ։ Մանկավարժական ճկունութիւն մը, որ կը պակսի տղամարդոց մօտ, ըսել կ’ուզէ Պէյլէրեան։ Կինը նաեւ ընդունակ է փոխելու իր սեփական միտքերը՝ համապատասխան նոր զարգացումներու, մինչդեռ տղամարդը կը միտի կառչիլ իր գիտցածներուն վրայ։ Փոխուելու կարողութիւնը կնոջ առիթ կու տայ առնչուիլ նորամուտ մանկավարժական գաղափարներու հետ, որոնց կիրարկումը կարեւոր է նոր սերունդներու դաստիարակութեան համար.

42

Կեանքի մէջ ամէն բան այսպէ՛ս է, նորը կը յաջորդէ հինին եւ կեանքի օրէնքին համաձայն հինը տեղի պիտի տայ նորին առջեւ, եւ դաստիարակուհին պէտք է քալէ ժամանակին հետ, պէտք է թօթուէ՛ վրայէն հին ուղղութիւնները, ընդունուած հին գաղափարներն ու սկզբունքները, պէտք է հետեւի, քալէ, կ’ըսեմ, նորին հետքերուն վրայէն եթէ կ’ուզէ դաստիարակութեան գործին իսկապէս օգտակար դառնալ, վասնզի դաստիարակութիւնը իր նպատակին այն ատեն միայն կը հասնի երբ ժամանակի ոգիին ու պահանջումներուն համեմատ մարդիկ կը պատրաստէ։ Մտքի փոփոխականութիւնը, այսինքն մի՛շտ նորը ընդունելու հակամիտութիւնը ա՛յս պարագային կնոջ ամենէն մեծ զօրավիգը կը դառնայ։ Ան առանց ոեւիցէ վարանքի, ըսեմ նոյն իսկ տեսակ մը խղճմտանքի, շատ աւելի դիւրաւ կրնայ թօթուել հինին ազդեցութիւնը վրայէն, մինչ այր մարդուն դժուարին կուգայ գուցէ մէկդի նետել իր սիրած, վարժուած ուղղութիւնները, իրեն կը թուի թէ տեսակ մը ուրացում կայ ըրածին մէջ, թողո՜ւլ, մոռնալ վաղուց ի վեր իր որդեգրած սկզբունքները՝ նոր, խորթ մտքեր ընդունելու, նոր անծանօթ ուղիէ մը քալելու համար...45։ Հայերը քիչ ունին մասնագէտ ու նուիրեալ դաստիարակուհիներ, մեծամասնութիւնը պաշտօնը դարձուցած է լոկ ապրուստի միջոց. [Ա]նոնք մասնագէտներ չեն ընդհանրապէս։ Առանց մազի չափ ուսումնասիրած ըլլալու թէ ի՞նչ է դաստիարակելը, այսինքն ի՞նչ է միտք, սիրտ, հոգի շինելը, դարձած են բաղդին բերմամբ վարժուհի. միայն ապրելու համար շատ անգամ. մինչ դաստիարակութեան գործին օգտակար դառնալու համար հարկաւոր է սիրել գործը, հոգեւին նուիրուիլ անոր...46։ Անոնք՝ աննշան բացառութեամբ խանութներու մէջ ցուցադրուած զարդարուն պուպրիկներէն չեն զանազանուիր, շարժո՜ւն պուպրիկներ, որոնց միակ հոգն ու մտածումը իրենց հագուստը կապուստը զարդն ու զարդարանքն են...47։ Անոնք աղքատ են եւ չեն կրնար ուսումի համար Եւրոպա երթալ, բայց կրնան «ինքնօգնութեամբ թափանցե[լ] դաստիարակութեան այնքան փափուկ, այնքան դժուարին գործին»48։ Թէեւ, լաւագոյն լուծումը կը մնայ եւրոպական ուսումը։ Եւ ասոր համար անհրաժեշտ է հիմնել բարեգործական ընկերութիւն մը, որուն նպատակը ըլլայ ընդունակ աղջիկները Գերմանիա կամ Զուիցերիա ղրկել մանկավարժական ճիւղին հետեւելու համար49։ Իսկ այնքան ժամանակ որ չունինք մասնագէտ մանկավարժուհիներ, գոնէ եղածներուն մէջէն պէտք է փորձենք գտնել յարմարագոյնը, հիմք ընդունելով բարոյականը՝ սրտի ազնուութիւն, բարեկիրթ ու շնորհալի բնաւորութիւն50։

43

4. Ինքնակրթութիւն՝ ընթերցանութեան միջոցով Ընթերցանութիւնը ուժ է, զօրութիւն. Ընթերցանութիւնը ոչ միայն միտքն ու սիրտը զօրացնող ոյժն է, այլ մա՛նաւանդ օգտակարագոյն զբօսանքը, այնպիսի մաքուր ու վճիտ հաճոյքներու աղբիւր մը՝ որուն նմանը չէ կարելի վայելել51։ Իսկ երբ կինը զարգանայ, ընկերային հաւաքոյթները կ’ունենան ուրիշ մակարդակ, դառնալով աւելի հաճելի ու օգտակար։ Պէյլէրեան չի մոռնար նշել օգտակարութեան հարցը՝ որ հիմքը կը կազմէ իր համոզումներուն։ Օգտակար՝ բայց ոչ օգտապաշտ (թէեւ վերջին բառը Պէյլէրեան երբեք չէ գործածած), այսինքն՝ օգտակարութիւն մը որ իր հետ կը կրէ նաեւ հաճոյքը, մտաւոր բարձրութիւնը, բարոյականութիւնը եւ ինքնավարութիւնը, փոխանակ ծառայելու ուրիշ բանի մը եւ ըլլալու ենթակայ. Երբ միտքը կը զարգանայ, դատողութիւնը կը զօրանայ եւ գաղափարները կը հասուննան, այն ատեն ընկերային հաւաքումները՝ ուր կիները այնքան կարեւոր տեղ կը բռնեն, կ’ունենան իրենց համն ու հոտը, փոխանակուած առողջ մտածումները, լուրջ կարծիքները ոչ միայն հաճելի՝ այլ եւ օգտակար ժամանակ անցնել կուտան ամենուն ալ52։ Հակառակ ասոր՝ ընթերցանութիւնը անտեսուած է այսօր.

Ընթերցումը՝ որ ամենէն սիրելի ու բաղձալի զբաղումը պէտք էր ըլլար իրենց [կիներու, Հ.Ա.] անգործ ժամերուն՝ բացարձակապէս անտեսուած ու անպէտք բան մը նկատուած է. ընթերցանութեան ճաշակ չկայ բոլորովին53։ Յամառ ընթերցող մը կրնայ հասնիլ մտային զարգացումի նոյն մակարդակին՝ ինչ վարժարան աւարտող մը. Սխալ է այն կարծիքը թէ՝ կանոնաւոր վարժարան տեսնողը միայն կրնայ զարգացած համարուիլ։ Կան այնպիսիներ՝ որոնք սոսկ լուրջ ու յամառ ընթերցումներու շնորհիւ այնպէս գաղափարուած, այնպէս սրած են իրենց մտաւոր կարողութիւնները, որոնք շատ մը դպրոց տեսնողներէ հազար անգամ աւելի կ’արժեն54։ Պայմանով՝ որ ընթերցանութեան համար ընտրուին պատշաճ նիւթեր, որոնք ըլլան նաեւ բարոյականի սահմաններուն մէջ. Սակայն անշուշտ ընթերցման գրքերը պէտք է ընտրանօք տրուին ամենուն ձեռքը, եթէ ընտրութեամբ ընթերցումը օգտակարագոյն զբաղմունքն է, ինչպէս ըսինք, վատառողջ եւ

44

ապականող գրուածքներն ալ կրնան խորապէս վտանգաւոր ազդեցութիւն ունենալ մա՛նաւանդ մատաղ տարիքներու եւ դեռ չկազմուած նկարագիրներու վրայ. այդ պարագային դաստիարակները մեծ դեր կրնան կատարել իրենց աշակերտներուն համար, իսկ անոնք որ հասուն տարիքին մէջն են, ո՛չ դպրոցական, կարող են լուրջ ու զարգացած անձնաւորութիւններու կարծիքներովը առաջնորդուիլ55։

ԿՆՈՋ ԱՇԽԱՏԱՆՔ

1. Աշխատանքը՝ իբրեւ տնտեսական գործօն եւ ինքնուրոյնութեան դրսեւորում Կինը դրամապէս ոչ-արտադրող տարր մըն է, ըլլայ գաւառի թէ քաղաքի մէջ։ Գաւառի մէջ աղջկայ ծնունդը աղբիւր է սուգի. Յայտնի է, մանաւանդ գաւառներու մէջ թէ աղջիկ ծնանող հարսները ի՜նչ կծու պարսաւանքներու, դառն նախատինքներու, եւ անէծքներու նշաւակ կ’ըլլան...։ Սուգ կը տիրէ այն տան մէջ՝ ուր աղջիկ երախայ է ծներ. մինչ խաղ ու խնդում է հոն՝ ուր արու է երախան. տան հարազատն է նա... հաւատարիմը. տան սիւնը, հօրենական օջաղը վառ պահողը...56 Պէյլէրեան Կեսուրը խորագիրով ամբողջ պատմուածք մը հիւսէ՝ գիւղին մէջ աղջիկ ծնելու խնդիրը պատմող57։ Տաճկաստանի քաղաքներուն մէջ ալ կացութիւնը նոյնն է, այն տարբերութեամբ՝ որ «շատ հայրեր կը զգուշանան բացարձակ յայտարարելէ իրենց այս ներքին անբաւականութիւնը, ամչնալով անշուշտ քաղաքակրթեալի անունէն»։ Այս ծիրին մէջ, աղջիկը աւելորդ բեռ մըն է, քանի որ հայրը ստիպուած է հոգալ անոր ապրուստի ծախսերը՝ ուտելիք, խմելիք, հագուստ եւ արդուզարդ, իսկ ամուսնութեան համար հաւաքել դրամօժիտ։ Ասիկա, բացի «խաւարամիտ ասիացու» (արտայայտութիւնը Պէյլէրեան կը վերցնէ չակերտներու մէջ) տգիտութիւն ըլլալէ, ունի իր տնտեսական պատճառները որովհետեւ բազմաթիւ ծնողքներ պարզապէս անկարող են հոգալ այս ծախսերը58։ Լուծումը կնոջ աշխատանքն է. Եթէ մենք ալ գիտնանք աշխատիլ, մասնակցիլ հաւասարապէս ընտանիքի տնտեսական հոգերուն, այն ատեն պիտի տեսնենք որ մեր ծնունդն ալ փոխանակ տան մէջ տխրութիւն ու սուգ բերելու, հրճուանօք ու ցնծութեամբ, խաղով ու խինդով պիտի ողջունուի, ինչպէս արու երեխայինը59։ Բայց այս յարաբերութիւնը քիչ մը շատ ուղղակի է Պէյլէրեանի համար.

45

աշխատիլ՝ լոկ ընտանեկան ծախսերուն մասնակցելու եւ տանը մէջ սուգ չյառաջացնելու համար։ Գրողին համար կնոջ աշխատանքը կը մտնէ աւելի լայն գաղափարներու համոզումի մէջ, այն է՝ կնոջ ինքնուրոյնութիւնը։ Եւ ասիկա կ’երեւայ հետեւեալ արտայայտութեան մէջ, ուր աշխատանքը կը համարէ համազօր յարգանքի. Աշխատութիւնն է կին սեռին միակ փրկիչը. զայս լաւ ըմբռնենք. նա՝ ո՛չ միայն մեզ կը պահպանէ պիղծ անկումներէ, այլ եւ մեր անարգուած ծնունդը կը բարձրացնէ, յարգանքի նշաւակ կ’ընէ60։ Աշխատանքի միջոցով կնոջ ինքնուրոյնութեան հարցը կը ներկայացնէ Զաւակը պատմուածքին մէջ, երբ Ֆաթիմէ կ’որոշէ աշխատիլ ու վաստակիլ իր ապրուստը։ Պէյլէրեան կը նկարագրէ Ֆաթիմէի հոգեկան վիճակը որոշումի պահուն. Ապրի՜լ իր աշխատութեամբը... ի՜նչ անուշ պիտի ըլլար այն ատեն հացը՝ որը պիտի ուտէր ու կերցնէր զաւկին։ Առաջին անգամն էր որ այս գաղափարը կ’արթննար իր մտքին մէջ։ Զգաց թէ՝ գեղեցիկ ու վեհ բան մը ըլլալու էր սեփական աշխատութեամբ պահպանելը իր գոյութիւնը, ինքը որ ցարդ ծոյլ մը, թոյլ ձրիակեր մը եղած էր միայն։ Աշխատութեան մէջ նա գտաւ պատուաւոր անկախութիւն, կեանքի ահարկու կռիւներու դէմ նոր անյաղթելի ուժ. եւ իր մէջ զգալով կոչումը մղելու այդ կռիւը, ազնիւ հպարտութեամբ ժպտեցաւ61։ Ինքնուրոյնութեան համատեղ, աշխատանքը կնոջ կը պարգեւէ ինքնավստահութիւն՝ դիմանալու ու դիմադրելու կեանքի փորձութիւնները. Իր սեպհական աշխատութեամբ ապրելու սովորած կինը՝ ինքնավստահ եւ արի կ’ապրի, աշխարհի վրայ բանէ մը չվախնար, կեանքի բոլոր տխուր պատահարներուն դէմ դիւցազնաբար կը մաքառի. մինչ նա՝ որ վարժուեր էր իր այր պաշտպանին շնորհիւը ապրելու, կրնայ կեանքի անսպասելի փորձութիւններուն առջեւ դիւրաւ խոնարհիլ, ու նոյն իսկ իյնալ62։ 2. Աշխատանքի տեսակներ Կինը չպիտի հրաժարի տուն շինելու յատկութիւն ունեցող աշխատանքէն (լուալ, եփել, երեխայ մեծցնել, եւլն.), բայց, եթէ մինչեւ վերջերս այդ աշխատանքը իրեն դրեր էր սպասուհիի կարգավիճակի մէջ, արդէն ժամանակն է որ ոչ-տնային աշխատանքի միջոցով բարձրացնէ թէ՛ իր բարոյական դիրքը եւ թէ՛ նիւթական վիճակը63։ Ոչ-տնայինին մաս կը կազմէ մտաւորական եւ գեղարուեստական աշխատանքը, որուն դիւրին չէ տիրապետել, քանի որ բազմաթիւ հայերու համար դժուար է Եւրոպա մեկնիլ եւ ուսանիլ.

46

Պէտք է մտածել թէ՝ ինչպէս այր մարդիկ այնպէս եւ կանայք ամենքն ալ չեն կրնար մտաւորական կամ գեղարուեստական զգաղումներով ապրիլ. ամեն կին, վարժուհի, բժիշկ, փաստաբան, երաժիշտ, գրագէտ, նկարիչ չկրնար պատրաստուիլ. ամեն աղջկայ չէ՛ տրուած Եւրոպա երթալու եւ հոն իր մտաւորական կարողութիւնները մշակելու ու զարգացնելու հազուագիւտ բաղդաւորութիւնը64։ Բայց նոյնիսկ եւրոպական ուսումին համար հայ կինը ինքզինքը կը սահմանափակէ արուեստներու եւ գեղարուեստներու բնագաւառներուն մէջ, կը նախընտրէ բժշկութիւն, փաստաբանութիւն, մանկավարժութիւն, մոռնալով իր սեփական միջավայրի կարիքները՝ գիւղատնտեսութիւն, կաթնագործութիւն, պանրագործութիւն, մեղուաբուծութիւն, շերամապահութիւն, «որոնք կարող էին մեր բնաշխարհը շէնցնել, եւ նոր զարկ տալ կարգ մը զբաղումներու, որոնց անմշակ տարերքը նահապետական օրերէն սկսած մինչեւ մեր օրերը դեռ եւս նոյնութեամբ կը շարունակուին»65։ Եւրոպա ուսանած փոքրակազմ դասակարգէն անդին կը մնայ հայ կիներու բանուորական դասակարգը՝ որ կը կազմէ մեծամասնութիւն66։ Այս դասակարգին աշխատանքը պէտք է համապատասխանէ տեղագրական, անձնական եւ կնոջական հետեւեալ հանգամանքներուն. ա. Միջավայրին եւ պէտքերուն67։ բ. Տուեալ կնոջ ընդունակութիւններուն եւ ձգտումներուն68։ գ. Կնոջ ֆիզիքական յարմարութիւններուն69, առաջնութիւնը դնելով փափկութեան, նրբութեան, խելքի եւ ճաշակի վրայ70։ Օրինակ, կիները կրնան աշխատիլ զգեստներու, փեղոյրներու, ասեղնագործուած ճերմակեղէններու, կեղծ ծաղիկներու, սիւզէնիի, ոսկեթել բանուածքի եւ բազմաթիւ այլ ճիւղերու մէջ71։ Կամ կարող են օգտակար ըլլալ իրենց ընտանեկան արհեստներուն՝ իրենց կազմարար ամուսնոյն, ժամագործ հօրը, լուսանկարիչ եղբօրը, կօշկարար տղուն, այդ արուեստներուն մէջ բնականաբար ընտրելով այն մասերը, որոնք յարմար կուգան իրենց ճաշակին ու կարողութեանը։ Բաւական է որ հայ կինը աշխատանքի սկզբունքին համար սթափի, այն ատեն ինքը կրնայ ստեղծել ո՛եւէ պատուաբեր զբաղում, որը կրնայ շահաւէտ ըլլալ72։

ՀԱՆՐԱՅԻՆ ԿԱՐԾԻՔԸ՝ ԻԲՐԵՒ ԿՆՈՋ ԿԱՇԿԱՆԴԻՉ ԳՈՐԾՕՆ

Հանրային կարծիքը կ’արգիլէ կիներուն ազատ թռիչք տալ իրենց միտքերուն եւ զգացումներուն, մեծապէս սահմանափակելով արտայայտութեան կարողութիւնները.

47

[Ա]նոր սիրտը վառուող կրակ մ’է, ուր կը տաքնան ու կը բռնկին ամենէն նուիրական ու սուրբ զգացումները, սակայն ատոնք իրենց մէջ կ’այրուին, մոխիր կը դառնան, որովհետեւ հայ կինը ազատ չէ՛ ազատ հոսանք մը տալով իր զգացումներուն, վառել ու մաքրել նաեւ սիրտերն անոնց՝ որոնք իրեն շուրջը կը գտնուին, այդ բանը կ’արգիլէ իրեն հանրային կարծիքը...73 Հանրային կարծիքի սարսափը դամոկլեան սուրի նման կախուած է կնոջ վիզին. «Ի՞նչ պիտի ըսեն»ի մտածումը կնոջ ամենէն մեծ սարսափն ու արհաւիրքը եղած է միշտ. նա կը սոսկայ հանրային կարծիքէն, ինչպէս մարդ կը սոսկայ կախաղանէն74։ Պատճառը յետամնացութիւնն է. [Չ]ենք ալ հանդուրժեր որ հայ կինը «արդեօք ի՞նչ պիտի ըսեն»ի ծթռած մտածումներովը կաշկանդուի, եւ հին յետամնացութենէն դուրս չգայ75։ Ասիկա կը վերաբերի նաեւ կին գրողին, որ նոյնպէս մտահոգուած է հասարակութեան արձագանգով. Հայ կինը ազատ չէ՛ գրելու անխտիր ամեն նիւթերու վրայ. «ի՞նչ պիտի ըսեն»ի մտածումը շա՜տ անգամներ կը խեղդէ իր մտքին ու սրտին խորերէն թռչող ամենէն վեհ ձայնը, կը ջլատէ իր հոգւոյն ամենէն բարձր ձգտումները, եւ հետեւաբար կը կաշկանդէ իր գրիչն ալ...76։

ԱԶԱՏԱՄՏՈՒԹԻՒՆ՝ ԲԱՐՈՅԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ԿԱՆՈՆՆԵՐՈՎ

Կնոջ ազատամտութիւն չի նշանակեր արտաընտանեկան կեանք կամ սեռական ազատութիւն, քանի որ Պէյլէրեանի համար ընտանիքը եւ մայրութիւնը կեդրոնական տեղ կը գրաւեն աղջիկներու ինքնութեան կոփումի գործընթացքին մէջ։ Ազատութիւնը կնոջ կամքի ազատագրութիւնն է։ Կիները իրաւունք ունին ազատամիտ կոչուելու՝ երբ լուրջ զարգացում ստացած լայն գաղափարներով օժտուած, եւ հաստատուն կամքով մը սպառազինուած են իրենց ընդունած սկզբունքները պաշտպանելու համար եթէ անոնք ուղիղ դատողութեան եւ զուտ ճշմարտութեան վրայ հիմնուած են. շապիկ փոխելու պէս դիւրութեամբ սկզբունք փոխելը՝ թեթեւամտութեան եւ ոչնչութեան ապացոյց են77։

48

Կնոջ ազատամտութիւնը ունի զանազան դրսեւորումներ.

1. Դաստիարակութեան առաջին օրէն պէտք է աղջկան ազատութիւն տալ «իր ճաշակներուն, իր մտածումներուն ու զգացումներուն մէջ, ջանալով ուղղել անշուշտ ինչ որ կը տեսնուի բուռն ու վնասակար անոր բնաւորութեանը մէջ»78։ 2. Ամուսնութիւնը պէտք է կայանայ աղջկան ազատ կամքով՝ ըստ բնաւորութեան, զգացումներուն եւ գաղափարներուն, մերժելով «ի՞նչ պիտի ըսեն»ի նախապաշարումը, որ կաշկանդիչ գործօն մըն է։ Կարեւոր է դնել ամուսնական կեանքի իտէալ մը՝ «ապրելու օգտակար կեանք մը, գաղափարի կեանք մը»79։ 3. Ազատամտութեան գլխաւոր պահանջն է «[ա]ռն ու կնոջ հաւասարութեան սկզբունքը, երկու սեռերու համար ալ հաւասարապէս աշխատութեան իրաւունքը»80։ 4. Ազատամտութիւն չի նշանակեր հաճոյքներու գերին դառնալ, «իրաւունք չի տար սանձարձակ քալելու չարին ճամբուն մէջ», «[ս]տոր կիրքերու գոհացում տալ», անառակ կեանք վարել81։ Ազատամտութեան վերին աստիճանի չափն ու որակը սահմանողը, արդարեւ, բարոյականութիւնն է։ «[Ա]զատ ապրիլ, ազատ մտածել եւ ազատ գործել»՝ բարոյականութեան սահմանին մէջ82։ Այս բնաբանին մէջ ի՞նչ բան է բարոյականութիւնը Պէյլէրեանի համար։ Բարոյականութեան հասկացողութիւնը կը յստակէ անբարոյականութեան բացատրութեամբ։ Անբարոյականութիւն է՝ երբ աղջիկը կ’ընդունի «ծախու ապրանք ըլլալու ստոր վիճակին [...], որը ստեղծեր են ծնողք», յատկապէս երբ ընդունի ամուսնանալ հակառակ իր կամքին83։ Անբարոյականութիւն է ամուսնութենէն ետք «իրար խաբելը, իրարու դաւաճանելը, իրար թողուլը»։ Անբարոյականութիւն է իրար թողուլը, քանի որ ի սկզբանէ ամուսնութիւնը պէտք է տեղի ունեցած ըլլար սիրոյ եւ յարգանքի սկզբունքին վրայ՝ զորս փորձելու համար ամուսինները կ’անցնին նշանտուքի շրջանը84։ Անբարոյականութիւն է նաեւ նախանձով ստելն ու խառնակչութիւն յառաջացնելը, բամբասելը, ստոր շարժառիթներով պաշտօնակիցները իրարու դէմ լարելը, աշակերտուհիներուն մէջ հակառակութեան ոգի արթնցնելը, լիրբ խօսուածքով, շարժուածքով եւ կեցուածքով մատաղ միտքերը գայթակղեցնելը։ Այս տեսակ անբարոյականութիւնը խիստ վտանգաւոր է մանաւանդ դաստիարակուհիի պարագային, քանի որ երեխան՝ կրկնօրինակելով անբարոյական դաստիարակուհիին վարքը, կրնայ յայտնուիլ անկումի եզրին85։

49

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ

1. Կինը պատմութեան մէջ Պէյլէրեան հետաքրքրուած է հայոց պատմութեամբ՝ այնքան որ ան այսօրւան մասը կը կազմէ եւ կրնայ օգնել բացատրելու ներկան։ Պատմութիւնը՝ ինքն իր համար, չէր կրնար հետաքրքրել մշտաշարժ գրողին։ Ան համոզուած է՝ թէ անցեալին մէջ մխրճուելով, շատ անգամ անոր դարաւոր խաւարին մէջ խարխափելէ ու զայն թափանցելէ ետքն է որ կը հասնինք վերջապէս որոշակի տեսնելու այսօրուայ լոյսը, եւ ըմբռնելու տարբերութիւնը ընդ մէջ երէկուայ եւ այսօրուայ տիրող կեանքին. վասն զի ճշմարտութեան եւ փորձառութեան վրայ հիմնուած առողջ տեսութիւններով, եւ ուղիղ համեմատութիւններով կարելի է միայն մարդուս մտքին ու սրտին աստիճանական զարգացման պատմութիւնը որոշ հիւսել86։ 1901-ի բանախօսութեան մէջ՝ ուր կարեւոր էր իր խօսքն ու ձայնը տեղ հասցնել լսարանին, ան կտրուկ շեշտերով կը դիմէ պատմական դէմքերու՝ Փափկասուն տիկնայք հայոց աշխարհին, Եսթեր, Յուդիթ, Սանդուխտ, Հռիփսիմէ, Ժան տ’Արք, Շարլոթ Քորտէ, Հարիէթ Պիչըր Սթօու, եւ նոր ժամանակներուն՝ Կիւլիւզար, Շաքէ, Սօսի, ցոյց տալու համար ամէն տեսակ պայքարի կարեւորութիւնը նաեւ այսօր87։ 1906-ին յօդուածաշար մը կը յատկացնէ կնոջ դերին մասին յեղափոխութիւններու մէջ, սկսելով հին ժամանակներէն մինչեւ նոր օրերը եւ ընդգրկելով հայն ու ոչ-հայը։ Այստեղ եւս իր նպատակը պատմութիւնը չէ, այլ փաստելն է կնոջ կարողունակութիւնը. Յեղափոխութեան կրօնին պաշտամունքին մէջ սակայն, քանի կինը հետզհետէ տեղ ու դիրք կը բռնէ, հաւատքը աւելի կ’ամրապնդունի եւ կրօնքը կ’աստուածանայ ու կը մշտնջենաւորուի։ Եւ ասի թող զարմանալի չի թուի, վասնզի մենք պատմութենէն գիտենք՝ այն ամէն գաղափարները, դաւանանքներն ու շարժումները, որոնք կնոջ մասնակցութեամբն ու աջակցութեամբը, մէկ խօսքով, կնոջ շունչով են ոգեւորուեր, որոնք միշտ մե՛ծ, հերոսակա՛ն ու տիրակա՛ն եղեր են88։ Յօդուածին մէջ կը յիշատակէ անուններ՝ որոնք կրցած են ազդել ըլլայ ամուսիններուն, ըլլայ ցեղի պատմական ընթացքին վրայ. Եւա, Սառա (Աբրահամի կինը), քրիստոնեայ Սրբուհի Հեղինէ, հրեաներ Եսթէր եւ Յուդիթ, հռովմայեցի Կոռնելիա, ամազոնուհիներ, իտալացի Անիթա (Կարիպալտիի կինը), ֆրանսացիներ՝ Ժան տ’Արք եւ Շարլոթ Քորտէ, ռուսեր՝ Մարիա Սփիրիտոնովա

50

եւ Զինիաիտա Քոնոփլիաննիքովա, հայեր՝ Սաթենիկ, Խոսրովիդուխտ, Վարդանանցի փափկասուն տիկնայք, Այծեամն, Շաքէ, Սօսի, եւ ուրիշներ։ Արտէմիսի մէջ կը գանգատի՝ որ մեր պատմագիրները չեն հետաքրքրուած ժողովրդական դասակարգի կիներով, այլ բաւարարուած իշխանական տոհմի տիկիններով եւ քանի մը կրօնական դիւցազնուհիներով, որոնց բարձր ազնուականութիւնը չի կրնար արտացոլել առաջիններուն իրական վիճակը89։

2. Պատմական տիալեքթիք Պէյլէրեան համոզուած է հասարակութեան զարգացումի պատմական դրական տիալեքթիքով։ Հասարակութիւնը քայլ կ’առնէ «մութէն դէպ ի լոյս» իսկ «ճշմարտութեան ու արդարութեան վրայ հիմնուած լուսաւոր գաղափարները կը յառաջդիմեն միշտ, ու կը յաղթանակեն ապահովաբար, նոյն իսկ եթէ գիտութիւնը, բռնութիւնը, հալածանքը տքնին խորտակել, փշրել, ոչնչացնել զանոնք»90։ Պատմական տիալեքթիքի հիման վրայ կը դիտէ հայ կնոջ իրաւունքներուն զարգացումը նախաքրիստոնէական շրջանէն մինչեւ իր ժամանակները։ Նախաքրիստոնէական շրջանին, հայ կիները եղած են «[վ]աճառքի սոսկական առարկաներ»։ Քրիստոնէութիւնը կրցած է մասամբ կինը ազատել բացարձակ առեւտուրի վիճակէն, քանի որ ան սրբագործած է ամուսնութիւնը եւ կնոջ տուած նշանակութիւն։ Հակառակ ասոր, «հայ կինը երբէ՛ք տէրը չէ եղեր իր իրաւունքներուն»։ Եթէ «[ն]ախնական դարերու մէջ նա կը ծախուէր ընթացիկ դրամով, յետոյ տակաւ առ տակաւ սկսաւ ծախուիլ, դիրքի, վիճակի, եւ մա՛նաւանդ նիւթական բարւոք կացութեան փոխարէն»։ Ամուսնութիւնը կը կատարուէր միջնորդ կնոջ միջոցով՝ որուն միակ նպատակն էր դրամ վաստակիլ։ Եւ ասիկա կը շարունակուի մինչեւ մօտաւոր անցեալը, ուր «կը տեսնենք զայն ստրուկ, գործիք, վաճառք»։ Ծնողքին համար կարեւորը «[ա]ղջիկը լաւ տեղ ձգել»-ն էր՝ անտեսելով տղուն եւ աղջկան միջեւ հնարաւոր բոլոր յարաբերութիւնները։ Այս շրջանն ալ կ’անցնի։ Նոր ժամանակներու աղջիկը կը սկսի դպրոցական կրթութիւն ստանալ, կը բարձրանայ իր հասարակական կացութիւնը։ Հանդէս կու գայ աղջիկտեսը, որ «եթէ ո՛չ աւելի լաւ, գէթ տարբեր հանգամանք մը կ’առնէ. այսինքն փեսացուն փոխանակ իր մօրը կամ ազգականներուն աչքերովը տեսնելու իր հարսնացուն, կ’երթայ անձամբ ինքը իր աչքերովը տեսնելու զայն»։ Բայց ասիկա տգեղ սովորութիւն մըն է՝ «որը միեւնոյն ժամանակ արժանապատուութիւնը վիրաւորող բնութիւն մը ունի... Կը պատահի յաճախ որ փեսացուն չհաւնիր հարսնցուին. հասակը կամ շատ կարճ կը գտնէ, կամ շատ երկար. մազերը կամ շատ թուխ կամ շատ դեղին...։ Աղջկան ականջը կը հասնի ատիկայ. եւ ահա՛ սուր ցաւ մը անոր սրտին...»։ Աղջիկտեսը տակաւին գոյութիւն ունի տաճկահայոց մէջ, բայց, յատկապէս քաղաքի հայ կնոջ մէջ յառաջդիմութիւն կը նկատուի՝ կրթութեան եւ

51

զարգացումի, ինքնաճանաչութեան զգացումի զարթնումի, ազատ ընտրութեամբ նշանտուքի եւ ամուսնութեան, աշխատելու կամքի եւ իր ձեռքով ապրուստը ապահովելու առումներով91։

ՏԻՊԱՐ ԵՐԿԻՐՆԵՐ

Ընդհանուր առմամբ, ժողովրդական խաւերու իրաւունքներու պաշտպանութեան առումով առաջնակարգ դիրք կը գրաւեն Ամերիկան, Զուիցերիան եւ Ֆրանսան. Այդ իրաւունքները սակայն իրենց լայն նշանակութեամբ եւ գործնական առմամբ աւելի՛ ազատօրէն կը վայելեն գուցէ Ամերիկայի, Զուիցերիայի, Ֆրանսայի ժողովուրդները. իսկ ուրիշ տեղեր՝ անուանական կամ տեսական բնութիւն մը ունին դեռ անոնք դժբաղդաբար. փորձը ամէն օր մեզ ցոյց կուտայ այս տխո՜ւր ճշմարտութիւնը...92։ Կնոջական ազատագրութեան տեսանկիւնէն, Եւրոպան է որ ուժեղ քայլերով յառաջ կ’ընթանայ. Արդ՝ կնոջ ազատագրութեան հարցը, որ ժամանակէ մը ի վեր հզօր արձագանգ գտած է Եւրոպայի է՛ն պատկառելի մտաւորական կեդրոններու ու շրջանակներու մէջ, եւ որը վիթխարի քայլեր առնելու վրայ է դէպի վերջնական լուծումը, մին է անշուշտ այն մեծ յեղաշրջումներէն, որոնք մարդկութեան ճակատագրին վրայ կ’ունենան խորունկ ազդեցութիւն, եթէ սակայն ատիկայ հիմնաւոր ու օգտակար նպատակի մը կռթնած կը յառաջանայ93։ Փարիզը կարեւոր կեդրոն մըն է ուսում ստանալու համար, բայց ան վտանգաւոր է հայ մատաղ ու անփորձ աղջիկներու բարոյականութեան համար. Բարիզ, կեդրոնը այն Բաբելոնեան խառնակութեան, ուր ամենէն ամուր նկարագիրները կը թուլնան, եւ է՛ն հաստատուն բարոյականները կը խախտին երբեմն...94։ Հետեւաբար, ամենայարմարը Զուիցերիան, Գերմանիան, Պելճիգան են, «որոնք լրջօրէն եւ հանդարտօրէն զբաղուելու այնքա՜ն յարմար կեդրոններ են»95։ Ուրիշ տեղ մը եւս կը շեշտէ՝ որ «Գերմանիա կամ Զուիցերիա ուսանելու է՛ն լուրջ եւ յարմար վայրերն են»96։ Եւրոպական յառաջդիմութիւնը անհրաժեշտ է նաեւ թատրոնին եւ դերասաններուն համար.

52

Մենք կը պահանջենք որ մեր դերասանները եւրոպական թատրոնները ուսումնասիրեն, մեծ վարպետներ տեսնեն, անոնց ձեւերը, ձայնը, զգացմանց խորութիւնը արտայայտելու կերպը իւրացնեն97։ Եգիպտոսի մասին Պէյլէրեան ըսելիք չունի, ինչպէս 1896-էն ի վեր այնտեղ գաղթած հայ մտաւորականութեան մեծամասնութիւնը, որուն համար Եգիպտոսը ոչ-իրական գոյութիւն մըն էր տակաւին։ Արեւելապաշտական մօտեցումը յստակ է, երբ, օրինակ, կը խօսի դերասան Թովմաս Ֆասուլեաճեանի Եգիպտոսի տարիներուն մասին. Համակրելի ողբերգուն քաղաքակրթուած Եւրոպային ափունքէն կը հասնի Ափրիկեան աւազուտ կէս-վայրենի ցամաքը98։ Եգիպտոսը իր մօտ մարմնաւորուած է միջնադարի արաբական սիրայինասպետական գրական պատմուածքներու եւ բանաստեղծութիւններու մէջ՝ Պէտէվին, Մէճէ, եւ այլն99։ Ասոնք նպաստաւոր կանխադրոյթներ չեն տեսնելու եգիպտական իրականութիւնը։

ՄԱՄՈՒԼ

Պէյլէրեան կ’ընդունի թերթի խմբագիրի եւ յօդուածագիրի առաջնորդող դիրքը. [Մ]ենք՝ խմբագիրներս, յօդուածագիրներս, որ կոչուած ենք ժողովուրդի մը բարոյական կեանքի առաջնորդներն ըլլալու ճշմարիտն ու սուտը իրենց իսկական գոյներով անոր ճանչցնելու, մեր ամենէն նուիրական ու սուրբ պարտականութիւնն է ուրեմն. ուղիղ, արդար եւ անաչառ ըլլալ... Քաջ ըմբռնել մեր բարձր կոչման եւ ստանձնած ահաւոր պատասխանատուութեան գիտակցութիւնը [...]100։ Մամուլը կարող է ժողովուրդները առաջնորդել դէպի լուսաւորութիւն. [Մ]ամուլը [...] է՛ն սուրբ ու վսեմ բանն է աշխարհի վրայ, քանի որ կոչուած է տգիտութեան դարաւոր խաւարին մէջ խարխափող մարդկութիւնը դէպի գիտութեան փրկարար լոյսը առաջնորդելու101։ Սակայն, կը պնդէ ան, հայ մամուլը այսօր խեղաթիւրուած է.

53

[Ա]յդ մամուլը այսօր երկպառակութեան, անձնական լղրճուկ վէճերու, անարժան կռիւներու, կարգ մը պզտիկ, ըսեմ, անարգ եսականութիւններու շուրջը դարձող ստրուկ գործիք մը դարձած է102։ Պատճառը այնտեղ տիրող կիրքն է՝ փոխանակ բանականութեան։ Իսկ կիրքը կործանիչ է ազգի մը համար, անմեղը կը վերածէ մեղաւորի, մեղաւորը՝ անմեղի. Կիրքը, որ ճշմարտութիւն բառը իրեն անպատկառօրէն դիմակ ըրած, ստել կուտայ, խաբել կուտայ, որը պատժել կուտայ յանիրաւի, եւ կը վարձատրէ անարժանը։ Կիրքը՝ որ կը տապալէ անմեղը, որ կը բարձրացնէ մեղաւորը, որ իրաւունքի սուրբ անուան ետեւ օձի պէս կծկտուած, անիրաւութեան թոյնը կը ժայթքէ։ Կիրքը՝ մէկ խօսքով, որ ամեն սուրբ ու նուիրական բաներու ճակտին կը դրօշմէ իր աղտոտ, պի՜ղծ կնիքը...103։ Ասոր պատճառը Պէյլէրեան կը տեսնէ արտաքին ազդակներու մէջ՝ հայութեան պարտադրուած ստրուկ եւ տանջալի կեանքին մէջ. Դարերէ ի վեր ստրուկ ապրած, կարգ մը տգեղ նախապաշարումներով կուրցած, տնտեսական ծանր ճնշումի եւ ուրիշ դեռ շա՜տ աւելի դառն տանջանքներու տակ տքացող ազգութենէ մը ի՞նչ բարձրութիւն կարելի է սպասել104։ Լուծումը մտաւորականութեան ձեռքն է. Առողջ մտաւորական հոսանք մը՝ ինքն իր ձեռքով միայն պիտի կրնայ ստեղծել105։ Իսկ ասիկա ստեղծելու միջոցը կամքն է՝ ներքին կամքը. Չէ՞ որ իր կամքն է մի՛շտ վերջին յաղթողը, ըլլա՛յ այդ նոյն իսկ ժամանակի ընթացքին Ինքը [իմա՝ մտաւորականութիւնը, Հ.Ա.] պէտք է տայ մամուլի ուղղութիւնը, մերժելով ու վռնտելով այն, ինչ որ եսական ու գծուծ բնութիւն մ’ունի. ընդունելով ու սիրելով այն, ինչ որ կը շօշափէ միմիայն հանրութեան օգուտը, եւ քաջալերելով ամեն անոնք՝ որ անկեղծօրէն ծառայելու եւ օգտակար ըլլալու համար իջեր են ասպարէզ։ Չպէտք է խաբուիլ գառի մորթի տակ թագնուող գայլերէն. ա՛լ բաւական է։ Բանանք աչքերնիս ու գիտնանք զանազանել օգտակարը՝ վնասակարէն, ճշմարիտը՝ սուտէն, անկեղծը՝ կեղծաւորէն106։ մէջ։

Կամք՝ փոխանակ կիրքի։

54

ԴՐԱՄԱՏԻՐՈՒԹԻՒՆ

1. Մարդկութեան քօղարկուած շահագործումը Դրամատիրութիւնը, համաձայն Պէյլէրեանի, մարդկութեան քօղարկուած շահագործումն է դրամատիրոջ կողմէ։ Ան գոյութիւն ունի քաղաքակրթուած ազգերու մէջ։ Անոր հռչակած սկզբունքները՝ հաւասարութիւն, եղբայրութիւն, սէր, ազատ խօսք ու մամուլ, ինչպէս նաեւ շնորհած ապահովութիւնը պատուոյ, կեանքի եւ ինչքի, բոլորն ալ դրամատէրերուն համար պատրուակներ են շահագործելու գործաւորներուն ֆիզիքական ուժը եւ այդ շահագործումը դարձնել անտեսանելի. Քաղաքակրթուած ազգերու մէջ, ուր կեանքի, պատուոյ եւ ինչքի ապահովութիւնը, այսինքն նիւթական կեանքի ամէն անհրաժեշտ պայմաններուն վայելքը երկար ժամանակներէ ի վեր նուիրագործուած իրաւունք մը դարձեր էր, բարձրացան սակայն ուրիշ ոչ նուազ օրինաւոր եւ ստիպողական կռիւներ ‒ Հաւասարութեան, եղբայրութեան, սիրոյ, ազատ խօսքի եւ ազատ մամուլի որդեգրման կռիւները. վասն զի լուսամիտ համարուող կառավարութիւններու տուած պատուոյ, կեանքի եւ ինչքի ապահովութիւնը՝ լաւ տեսնողի մը համար իրօք սոսկ անուանական ու երեւութական հանգամանք մը ունէր. ատի փոշի փչել էր ազգերու աչքին՝ անոնց նշմարել չի տալու համար ոչ նուազ սոսկալի եւ թաքուն բռնակալութիւն մը, ուր պատուոյ, ինչքի եւ կեանքի բռնաբարութիւն մը նո՛յնքան եւ գուցէ աւելի սանձարձակ կը տիրապետէր՝ երկրին տիրող օրէնքներուն տակ հովանաւորուած ըլլալով։ Այս անգամ սուրը, հուրը կամ բիրտ ուժը չէ՛ր նախճիրներ գործողը՝ ժողովուրդներու կեանքին մէջ, այլ գաբիթալիսթներու լկտի ու գազանական՝ շահագործումը գործաւորներու ֆիզիքական ուժերուն107։ Մարդկային հսկայ զանգուած մը կ’աշխատի ապահովելու համար սակաւաթիւ դրամատէրերու շահոյթը, մինչ այդ նոյն զանգուածը ինքը կը մնայ անապահով՝ կեանքի առաջնային կարիքներուն նկատմամբ. Արդարեւ, կա՞յ աւելի հակամարդկային վայրագ գործ քան աշխատցնել բիւրաւոր մարդիկ չարաչար, միլիոններ վաստկիլ անոնց քրտինքով եւ զանոնք այնքան քիչ վարձատրել, որ չի կարենան մարդավայել կեանք մը ապրիլ, անօդ, անլոյս տեղեր շնթռկելով եւ չոր հաց ու պանիր հազիւ ուտելով կորսնցնեն իրենց մարմնական ուժն ու կորովը, մտքի ու հոգւոյ կենսունակութիւնը եւ դառնան կենդանի դիակներ... կամ թշուառութեան հետեւանօք թոքախտի ու նմանօրինակ հիւանդութիւններէ վարակուելով մեռնին երիտասարդ, անօգնական թողլով մանկամարդ այրիներ ու մանրիկ որբեր...։ Դժուարին չէ՛ երեւակայել թէ ի՛նչ կ’ըլլայ անոնց ալ ապագան... հանրակիներն ու դիւրամատոյց աղջիկները շատ անգամ գաբիթալիսթներու անխղճութեան զոհերը չե՞ն միթէ108։

55

Ծայրայեղ կերպով կը շահագործուի աշխատաւորին ֆիզիքական ուժը՝ որ կը կազմէ իր միայն ունեցուածքը, իսկ այդ շահագործումը պաշտպանուած է օրէնքով. Իսկ անոնք որ հակառակ այնքան զրկանքներու եւ չարչարանքներու մինչեւ ծերութիւն կը հասնին, աշխատելու անկարող ըլլալնուն պէս՝ կ’իյնան ճամբաներուն վրայ յոգնութենէ ճաթած, մեռած գրաստներու նման, եւ կը տանին զիրենք կը նետեն հիւանդանոցի մը անկիւնը՝ ուր կը մեռնին ինչպէս որ ապրեր էին...։ Ուրեմն պարզ է որ սուրը չէ՛ միայն կեանքը գրաւողը, այլ սուրէն աւելի սոսկալի ու անվրէպ մահացնող զէնք մը կայ, այն է՝ անբաւական սնունդը եւ օդի ու լոյսի զրկանքը։ Բիրտ ուժը չէ՛ ստացուածքը քաշող տանողը, բայց անկէ ոչ նուազ լիրբ ու մերկապարանոց գողութիւն մը կայ օրէնքի պաշտպանութեան տակ, այն է՝ առանց օրինաւոր ու բաւականաչափ վարձատրութեան անխղճօրէն շահագործել աշխատաւորին ֆիզիքական ուժը, անոր միակ ինչքը109։ 2. Սպառողական համայնք Կ’ապրինք դարաշրջան մը՝ ուր դրամը կը գրաւէ իրական արժանիքներուն տեղը եւ մեքենաները կը փոխարինեն մարդուն. Արդէն սկսեր ենք ապրիլ սոսկալի դար մը – որը աւելի ճիշտ է որակել «մեքենաներու դար» անունով, ուր մեքենաներու տարամերժ գործածութիւնը, դրամատէրերու ագահութիւնը, իրական արժանիքներու բոլորովին ոտնակոխ փշրուիլը, եւ ատոնց հետեւանօք այր մարդոց չարաչար աշխատութեան փոխարէն՝ ողորմութեան մը պէս երեսնուն նետուած շատ չնչին վարձատրութիւնը, միացած մէկ կողմէն՝ հետզհետէ նրբացող քաղաքակրթութեան մը պահանջող, ու բազմապատկող ծախսերուն՝ անբաւարար կը դառնայ տան մը գոյութիւնը լիովին ապահովելու110։ Դարաշրջան մը՝ ուր կարելի է ամէն արժէք վերածել ապրանքի. «[Ա]մեն ինչ ծախող ու սպառող ժամանակը»111։ Կնոջ սպառողականութիւնը թիրախաւորող ճիւղերէն մէկն է նորաձեւութիւնը, որ իր կամայական փոփոխութիւններուն միջոցով անընդհատ կը պարպէ կնոջ քսակը. Այդ անհեթեթ պահանջներուն գլխաւորներէն մին է նորաձեւութեան քմածին փոփոխութիւնները, որոնք այնքա՜ն քսակներ կը դատարկեն յումպէտս, եւ որը մուտ գտած է նաեւ մեր մէջ112։ 3. Դրամը՝ կարեւոր միջոց բայց ոչ նպատակ Պէյլէրեան չի հերքեր դրամին կարեւորութիւնը։ Ան կը մերժէ դրամին ծայրայեղականացումը, դրամը ինքն իր համար կացութիւնը՝ մարմնաւորուած

56

սպառողականութեան եւ դրամատէրերու ագահութեան մէջ, որոնք կը սպաննեն իրական արժէքները։ Կը մերժէ մարդու ապրանքայնացումը։ Այս բոլորը տեսանք նախորդ մասերուն մէջ։ «Կնոջ աշխատանք» ենթագլուխին մէջ յստակօրէն տեսանք, թէ ինչպէս Պէյլէրեան կարեւորութիւն կու տայ կնոջ պատշաճ աշխատանքին գաւառի եւ քաղաքի մէջ, բարելաւելու համար իր եւ ընտանիքին նիւթական-տնտեսական վիճակը, պայմանով որ այս նիւթական ներբերումը անոր տայ անկախութիւն, ինքնուրոյնութիւն եւ ինքնավստահութիւն։

4. Դասակարգեր Համաձայն Պէյլէրեանի, աշխարհի ժողովուրդները բաժնուած են չորս դասակարգերու՝ ազնուական, կղերական, պուրժուա եւ ռամիկ։ Անցեալին՝ պատմութեան ընթացքին, ճանչցուած էին միայն առաջին երեքը՝ «ապրելու իրաւունքին միակ օրինաւոր տէրերը, հարուստ, ազատ, երջանիկ, պերճութեան ու շքեղութեան մէջ, անուշ երազի մը պէս կ’անցնէին իրենց օրերը»։ Չէր ճանչցուած ռամիկը, որուն «բաժինն էր անտարբերութիւն ու արհամարհանք դէպ ի իրեն գոյութիւնը»։ Ռամիկները «կամք չունէին, ձայն չունէին, այլ լուռ՝ ստիպուած էին համակերպիլ իրենց վրայ դրուած խիստ օրէնքներուն, ճիւաղային բռնութիւններուն եւ անտանելի զրկանքներուն»113։ Իսկ ո՞վ է ռամիկը։ Ան աշխատաւոր դասակարգն է՝ արհեստաւորը, խանութպանը, կօշկակարը, վարսայարդարը, ներկարարը, բեռնակիրը, դերձակը, հողագործը, պաշտօնեան, բերած ըլլալու համար Պէյլէրեանի յիշատակած նմոյշները։ Այսօր, ռամիկը ճանչցուած է իբրեւ մարդ, ունի խօսելու եւ բողոքելու իրաւունք, բայց, բացի սակաւաթիւ երկիրներէ, անոր ձայնը կը լռեցուի։ Կը լռեցուի՝ զինքը ճանչնալէ ետք եւ ճանչնալով հանդերձ։ Հրապարակաւ կը հռչակուին ռամիկին իրաւունքները, գործնակապէս ամէն միջոց կը կիրարկուի զինքը զրկելու այդ իրաւունքներէն.

Կը տեսնենք թէ՝ ժողովուրդին աչքին թօզ փչելու համար երբեմն փողով – թմբուկով անոր իրաւունքներ տրուած կը հռչակեն հրապարակաւ. եւ ներքնապէս, գաղտնի, մաքիավէլական միջոցներով, այդ իրաւունքները բռնաբարելու կ’ելնե՜ն...114։ Միջոցները շատ պարզ են։ Ռամիկին օրապահիկը եւ կեանքի միջոցները վերցնելով իրենց ձեռքը, միւս երեք դասակարգերը կրնան իրենց իշխանութեան տակ պահել զայն եւ պարտադրաբար լռեցնել. Մէկուն հացը կտրել կը սպառնան, միւսը իր պաշտօնէն զրկելու ետեւէ կ’ըլլան, անդին խեղճ խանութպանի մը խանութը գոցելու միջոցները կը փնտռեն... եւ հացի ահարկու

57

խնդիրը՝ Տամոկլէսի սուրին պէս կախելով խեղճ մարդոց գլխին, լռելու, ճշմարտութեան ձայնը խեղդելու կը դատապարտեն զանոնք...115 Լռեցնելու միջոց մըն է նաեւ ոստիկանութիւնը, Պէյլէրեանի բառերով՝ «բիրտ ուժը»116։ Պէյլէրեանի համար այս բոլորը խիստ վտանգաւոր ու ահաւոր է, քանի որ ռամիկը կը լռեցուի իր բանակութիւնը ստանալէ ետք, գիտակից դասակարգ մը դառնալէ ետք։ Անոր բանականութիւնն է որ կը սպաննուի։ Բայց երբ չափը անցնի եւ շահագործումը հասնի իր բարձրակէտին, ռամիկը կը դառնայ կատաղի առիւծ եւ իր ձեռքով կը վերցնէ սեփական իրաւունքները, ինչպէս տեղի ունեցաւ Ֆրանսական Յեղափոխութեան ժամանակ։ Անոր առջեւ տեղի կու տան «ե՛ւ կղերականը, ե՛ւ ազնուականը, ե՛ւ պուռժուան...»117։ Այդ ռամիկին է որ մաս պիտի կազմէ, բնականաբար, բանուոր դասակարգը։ Եւ երբ յառաջ կը մղուի բանուոր դասակարգի հասկացողութիւնը, իր հետ երեւան կու գայ բանուոր-գործարանատէր դասակարգերու ուղղակի յարաբերութիւնհակադրութիւնը. [Ա]յսօր բանւոր դասակարգը, որ ժողովուրդի մը մեծամասնութիւնը կը կազմէ, զրկանքի ու թշուառութեան մէջ կը տապկուի, իր չարաչար աշխատութեան փոխարէն գրեթէ ոչինչ ստանալով իբրեւ վարձք, զո՜հ անխիղճ գործարանատիրոջ անյագ շահասիրութեան [...]118։ Նիւթական զրկանքը, արդարեւ, ատելութիւն կը հրահրէ հարուստ դասակարգին հանդէպ։ Զրկանքը կը բոցավառէ «ահռելիօրէն վրէժխնդիր հոգիներ մարդկութեան այն դասակարգին դէմ», որ յղփացած է «ամեն ճոխութիւններու մէջ», յափրացած «կեանքի ամեն վայելքներէ»119։ Իսկ երբ մարդոց մեծամասնութիւնը ինքզինքը անկարող կը զգայ «խորտակել փշրել երկաթէ գիրը», կը կորսնցնէ ապրելու կարողունակութիւնը։ Այս մարդիկը՝ յոռետես, դժգոհ իրենցմէ եւ ուրիշներէն, օր ըստ օրէ աւելի հիւանդոտ հասկացողութեամբ ըմբռնելով կեանքն ու իր բարձր նշանակութիւնը, վատուժ գաղափարներով ու ջլատուած մտքերով կը թեւաթափեն իրենցիններուն ու իրենց շրջապատի կորովն ալ (եթէ ունին)120։ 5. Դասակարգային յատկանիշեր Ի տարբերութիւն կղերական, ազնուական ու պուռժուա դասակարգէն, ռամիկը կը գործէ իր իսկական, ներքին արժանիքներով. Այս գիտնանք որ հասարակ կամ ռամիկ ժողովուրդը միակն է որ կը ճանչնայ իր իսկական արժանիքով իրեն դատին կամ շահերուն օգտակար ո եւ է անձնաւորութիւն121։

58

Կարեւոր է «իր իսկական արժանիքով»-ը, որմէ պիտի հասկնալ, որ միւս երեք դասակարգերը դատին կամ շահուն օգտակար են ուրիշի արժանիքով։ Ովքե՞ր են հայոց ազատագրական պայքարի մասնակցողները, կը հարցնէ Պէյլէրեան։ Կը պատասխանէ՝ թէ անոնք հողագործներ, բեռնակիրներ, կօշկակարներ, դերձակներ են. չկան ազգային ջոջեր122։ Այդպէս է, որովհետեւ ռամիկը տառապած է, իսկ «տառապիլը բարձրանալ է, եւ տառապանքը՝ փառապանծ ու լուսաւոր պսակն է հասարակ ժողովուրդին»123։ Կղերա-ազնուական-պուրժուա դասակարգը կրնայ տալ մեծ դիւանագէտներ կամ լեզուագէտներ, «բայց սրտի՜ մարդիկ, վե՜հ մարդիկ... օ՜հ քիչ անգամներ կը ծնի...»124։

ՅԵՂԱՓՈԽՈՒԹԻՒՆ

Համաձայն Պէյլէրեանին, նոր ժամանակները կը գտնուին երկու աստիճանական յեղափոխութիւններ։ Առաջինին պատճառը տիրող բիրտ ուժն է՝ որ կը ճնշէ ժողովուրդին վրայ։ Յետադիմական-բռնատիրութիւնը հիմնապատճառն է յեղափոխութիւններուն. [Ո]ւր որ տգիտութիւնն ու խաւարը դեռ եւս կը տիրապետեն, մնաց ու կը մնայ բիրտ ուժը, որ է ժողովուրդներու յեղափոխութեան սկզբնական պատճառը. եւ այդ բիրտ ուժին դէմ դեռ եւս կը կռուին այն ամէն ժողովուրդները՝ որոնք դժբաղդութիւնը ունեցեր են իյնալու տգէտ, մոլեռանդ ու բռնաւոր կառավարութիւններու լուծին տակ. այս կառավարութիւններն իրենց փտած ու որդնոտած գոյութիւնը այդ հարստահարեալ ժողովուրդներու արիւնը խմելով կը ճգնին զօրացնել...125։ Յեղափոխական պայքարի երկրորդ տեսակը ուղղուած է դրամատէրերուն դէմ։ Դրամատիրութիւնը կը գործէ քաղաքակրթեալ ժողովուրդներու մէջ։ Ան եւս կը կիրարկէ բիրտ ուժ, բայց, ի տարբերութիւն յետադիմական երկիրներու բռնատիրութենէն, բրտութիւնը ուղղակի չ’երեւար, աներեւոյթ է, յենարան ունի դրամատիրոջ համար դրուած օրէնքը։ Դարձեալ, ի տարբերութիւն առաջինէն, ան իբրեւ արտաքին նշանաբան կ’ընդունի հաւասարութիւն, եղբայրութիւն եւ սէր, եւ այս քօղին տակ կը յաջողի ծայրագոյն աստիճանի հասցնել աշխատաւորներու շահագործումը (դրամատիրութեան Պէյլէրեանի մեկնաբանութեան համար տես «Դրամատիրութիւն» ենթագլուխը)։ Յառաջապահ ուղեղներ յեղափոխական պայքար կը մղեն դրամատիրութեան դէմ, ձեռք բերելու իրական հաւասարութիւն, եղբայրութիւն, սէր, ազատ խօսք, ազատական գաղափարներ եւ իրաւունքներ126։

59

Հայկական յեղափոխութիւնը կը պատկանի առաջին տեսակին, տակաւին կը գտնուի առաջին փուլին. Մենք, Հայերս, յեղափոխութեան սկզբնական պատճառին դէմ կը կռուինք դեռ եւս127։ Պայքար կը մղենք ազատագրուելու տգէտ, մոլեռանդ ու բռնաւոր կառավարութենէն։ Տակաւին հայրենիքը (Արեւմտահայաստանը, Տաճկահայաստանը) չէ հասած դրամատիրութեան այն փուլին՝ ուր արդէն կարելի ըլլայ պայքարիլ համամարդկային արժէքներու ազատագրութեան համար. Մեր եւ մերիններուն կաշիին անմիջական ապահովութիւնը մեզ կը բռնադատէ սահման մը դնել մեր բացարձակօրէն ազատական ձգտումներուն. անշուշտ եթէ այդ պատճառը գոյութիւն չունենար, մենք ալ, իբրեւ արեւելքի ժողովուրդներուն է՛ն լուսաւորեալը, խանդավառութեամբ պիտի ընդգրկէինք համամարդկային սիրոյ գաղափարը128։ Չմոռնանք, որ յեղափոխութեան այս երկու յաջորդական փուլերը նաեւ նախնական դրոյթն էին Հնչակեան Կուսակցութեան՝ որուն կը յարէր Պէյլէրեան։ Հնչակի 1888 թուականին հրապարակած ծրագիրին մէջ այս կէտը բաւական յստակ է, ուր կը նշուի կուսակցութեան նուազագոյն ծրագիրը՝ Տաճկահայաստանի ժողովրդավարութիւն, քաղաքական ազատութեան եւ ազգային ինքնավարութիւն, եւ ապագայի առաւելագոյն ծրագիրը՝ մարդու շահագործումի վերացում եւ ընկերվարութեան հաստատում129։ Յաջողեցա՞ւ արդեօք հայկական յեղափոխութիւնը։ Յեղափոխութեան յատկացուցած գլխաւոր յօդուածը՝ «Կարծիքներ հայ յեղափոխութեան վրայ», հրապարակած է երկու անգամ, 1906-ին՝ Աղեքսանդրիա, եւ 1914-ին՝ Իզմիր։ Բնագիրը գրեթէ անփոփոխ է երկուքին մէջ՝ մէկ էական փոփոխութեամբ։ Եթէ 1906-ին մտավախութիւն կը յայտնէր յեղափոխութեան յետագայ հնարաւոր ձախողութեան հանդէպ, 1914-ին արդէն կը հաստատէ անոր ձախողութիւնը։

1906. Կը չարչարուինք յուսահատօրէն դեռ եւս անյաջող ու պարտուած, մինչ մեզի բաղդակից՝ բայց մեզնէ աւելի բաղդաւոր ազգեր արդէն տարին որոշ չափով յաղթանակներ130։

Նոյնի 1914-ը. Չարչարուեցանք յուսահատօրէն անյաջող ու պարտուած, մինչ մեզի բաղդակից՝ բայց մեզնէ աւելի բաղդաւոր ազգեր արդէն տարին որոշ չափով յաղթանակներ131։

60

1906. Մենք, Հայերս, յեղափոխութեան սկզբնական պատճառին դէմ կը կռուինք դեռ եւս132։ Նոյնի 1914-ը. Մենք, Հայերս, յեղափոխութեան սկզբնական պատճառին դէմ կռուեցանք133։ 1906. Գիտակից յեղափոխականութիւնը տեղի պիտի տայ անհատական ստոր շահերու, եւ այն ատեն ահա՛ հայ յեղափոխութիւնը վերջնապէս պիտի վիժի134։ Նոյնի 1914-ը. Գիտակից յեղափոխականութիւնը տեղի տուաւ անհատական ստոր շահերու, եւ այս պատճառաւ ահա՛ հայ յեղափոխութիւնը վիժեց135։ Յեղափոխութեան ձախողութեան պատճառները երկու բնագիրներուն մէջ մնացած են անփոփոխ։ Ուրեմն, ինչո՞ւ կրնար ձախողիլ եւ ապա ձախողեցաւ հայկական յեղափոխութիւնը, կամ յեղափոխութեան առաջին փուլը։ Պատճառներէն առաջին երկուքը կապուած են «ես»-ի գերակայութեան, որ խանգարեց վճռական մղումը, վճռական տրամադրութիւնը։ Առաջինը կուսակցութիւններու առաջնորդներու եսն է՝ որ գերադաս եղաւ ընդհանրական շահերէն եւ հրահրեց անհատական կռիւներ. Ուրեմն, կ’ըսեմ, մեր յեղափոխութեան անյաջողութիւնները պէտք է վերագրել ոչ թէ կուսակցութիւններուն, այլ այդ կուսակցութիւնները վարելու կոչուած անհատներու ոմանց մէջ տիրող եսականութեան, ու քինախնդիր ոգւոյն։ Ի՞նչ փոյթ, արդարեւ, թէ ո՞ր ուղղութեամբ պիտի գտնենք ազատութեան ճանապարհը, բայց այդ նուիրական ճամբուն վրայ մղուած անհատական անհարկի կռիւները մեր ուժերը կը ջլատեն, մեր յառաջխաղացութեանը արգելք կ’ըլլան։ Թո՛ղ ըլլան տասը, քսան, հարիւր կուսակցութիւններ, եթէ հարկ է, միայն թէ՝ համոզումներու, կարծիքներու եւ ծրագիրներու տարբերութիւնները չի յանգին անհատական կռիւներու։ Թո՛ղ ամէն մէկը գործէ ի՛ր ծրագրովն եւ իր ուղղութեամբը, միայն իրենց նիւթական ու բարոյական ուժերը, այսինքն իրենց դրամը, զէնքը, կեանքը միացնեն ազգին ընդհանրական շահուն եւ ընդհանրական վտանգին առջեւ136։ Երկրորդ եսը կը գտնուի մարդու ներսը։ Եսի եւ անհատականութեան մոռացումով կեանք կ’առնեն յեղափոխական վճռողականութիւնը, յանդգնութիւնը եւ քաջութիւնը։ Եսի վերացումին համար անհրաժեշտ է սիրտի զարգացում՝ միտքի զարգացումը անբաւարար է։ Սիրտով կարելի է տալ առաւելագոյնը։ Սիրտը պակսեցաւ հայկական յեղափոխութենէն ներս.

61

Մտքի զարգացումը, որով որոշ չափով օժտուած է մեր նոր սերունդը բաւական չէ՛ գիտակից յեղափոխականներ պատրաստելու համար, եթէ սրտի զարգացումն ու ազնուացումն ալ չընկերանայ անոր զուգընթացաբար. եւ արդէն յեղափոխութեան ճշմարիտ գիտակցութիւնը մտքի զարգացումէն աւելի սրտի զարգացման կը պատկանի։ Սրտի զարգացումը մեզի պիտի թելադրէ Արդարութիւն, Ճշմարտութիւն, Անկեղծութիւն, Ուղղութիւն, եւ որ աւելին է, անհատականութեան բացարձակ զոհողութիւն գործին նկատումներուն առջեւ։ Միտքը մեզի պիտի առաջնորդէ, իսկ սիրտը պիտի գործէ հոն։ Ազգերու յեղափոխութեան մէջ վճռողականութիւնը, յանդգնութիւնը, քաջութիւնը, պատերազմական այդ թանկագին յատկութիւնները ոչինչ են, եթէ «ես»ի մոռացումը այդ ամենուն վրայ չի տիրապետէ։ Եւ հայ յեղափոխութեան ընթացքին մէջ մենք տեսանք թէ՝ այս տեսակէտով հազուագիւտ եղան գիտակից յեղափոխականներ եւ հերոսներ. ինչքա՜ն քիչեր իրենց անհատականութիւնը զոհեցին Գործին, ինչքա՜ն քիչեր վայրկեանի, տեղի, պարագայի ազդեցութենէն դուրս ալ հերոս մնացին ու հերոս մեռան. ուրեմն եւ ինչքա՜ն քիչեր ըմբռներ են յեղափոխութեան իրականութիւնը...137։ Երրորդ պատճառ մըն ալ օտարներու վրայ հիմնուիլն էր, օտարներու օգնութեան բաղձալը. Եւրոպական քաղաքականութիւնը հայ յեղափոխութեան կը ժպտէր եւ զանի կը քաջալերէր այնքան ատեն միայն՝ որքան պահանջք մը կ’ունենար բրցնելիք Սուլթանէն. իսկ փափաքածը ստանալուն պէս՝ ըլլա՛յ այդ երկաթուղիի մենաշնորհ մը կամ քաղաքական շահերու հետ անմիջական առնչութիւն ունեցող խնդրի մը կարգադրութիւնը, անմիջապէս երես կը դարձնէր մեզմէ138։

ԱՐՈՒԵՍՏ

1. Արուեստ՝ բոլորին կամ մեծամասնութեան համար Ծովանկարիչ Վարդան Մախոխեանի ցուցահանդէսին առիթով Պէյլէրեան գոհունակութիւն կը յայտնէ՝ որ անոր արուեստը ունի ամենուն հասկնալի դառնալու կարողութիւն՝ բարձր մասնագէտէն մինչեւ ռամիկը։ Ամենուն հասկնալի ըլլալու գաղափարը՝ դասակարգերը ճեղքելու ընդունակութիւը, կը մտնէ անոր ընդհանուր համոզումներու ծիրին մէջ. Անոնք, այն գերազանց ստեղծագործութիւններէն են, որոնք սահմանուած են հասկցուելու հմտագոյն արուեստագէտէն սկսեալ, մինչեւ ժողովրդի ամենայետին ռամիկը, եւ ասի բաւական է բացատրելու համար Պարոն Մախոխեանիի տիրական կարողութիւնը139։ Բայց եթէ պէտք ըլլայ արուեստի մէջ հրաժարիլ դասակարգէ մը՝ ան պիտի

62

ըլլայ մասնագէտ-փրոֆեսիոնալը։ Կը խօսի ազգային հերոսներու եւ դէմքերու նուիրուած երգերուն մասին։ Օրինակ՝ Խրիմեան Հայրիկի նուիրուած երգը. Մեր սիրտն ու հոգին քու հոգւոյդ ղուրպան, Հրեշտակ հայ ազգիս, հայրիկ ջան դարձիր դէպի Վան։

Այս երգերուն մէջ կը զանազանէ երկու կողմեր՝ մասնագիտականը (փրոֆեսիոնալ), եւ սրտաշարժ անկեղծութիւնը։ Առաջինը կը բացակայի անոնց մէջ։ Անոնք կ’ապրին երկրորդ յատկանիշին շնորհիւ։ Սրտաշարժութիւնը կը կոտրէ անարուեստութիւնը՝ կը բացասէ զայն. Կը տեսնենք այսօր հայ ժողովուրդը դարձեալ, որ իր ցաւերուն ցաւակից եւ իր իրաւունքներուն պաշտպանութեանը համար իրեն հետ ընդվզող անձնուրաց զինուորներուն ի պատիւ, ըլլա՛ն անոնք աշխարհական կամ կղերական, երգեր կը հիւսէ եւ զանոնք կը ձայնագրէ իր սեփական երաժշտութեամբ, երգեր՝ որոնք գերազանց անկեղծութեան դրոշմը կը կրեն, երգեր՝ որոնց բառերն ու նօթերը թէեւ անարուեստ ու զուրկ ո՛րեւէ գեղարուեստական բարձրութենէ՝ ազնուապետական ականջներու համար, բայց եւ այնպէս պաշտելի, անուշ ու սրտաշարժ են միշտ, ու չէ՛ կարելի չազդուիլ, չարտասուել այնքա՜ն բիւրեղի յստակութիւն եւ այնքա՜ն մաքուր կրակ տեսնելով այդ առանց քօղի ու շպարի մերկ սրտերուն մէջ...140։

2. Արուեստ՝ հայ տառապանքը արտայայտող Վարդան Մախոխեանի ցուցահանդէսի քննախօսականի առաջին մասին մէջ, Պէյլէրեան կը հաստատէ գեղանկարիչին մեծ տաղանդը, գեղեցիկ գրական լեզուով կը նկարագրէ ցուցադրուած նկարները եւ իրեն արժանաւոր տեղ կը յատկացնէ համաշխարհային արուեստի դաշտին մէջ։ Այլեւ Մախոխեանի նման տաղանդի մը գոյութիւնը իբրեւ ապացոյց կը բերէ հայ ցեղի գոյատեւումին՝ հակառակ վերջերս անցուցած ողբերգական իրադարձութիւններուն։ Տակաւին առաջին մասին մէջ, կ’անցնի իր սիրելի կողմին՝ դիտորդ մարդուն եւ անոր վերաբերմունքին, եզրակացնելով. Անդին ստուերախիտ անտառի մը խորհրդաւոր մթութեան մէջ կը կորսուի նայուածքդ, եւ այս ամենը այնքա՜ն ապշեցուցիչ կերպով բնական ու կենդանի, որ մարդ կը փորձուի երթալ մատներով շօշափել պատկերը, ինքզինքին կարծես ապացուցանելու համար թէ՝ դա՛ ներկ ու կտաւ է միայն...141։ Քննախօսականի երկրորդ մասին մէջ կը փոխէ իր լեզուն՝ դառնալով պոռթկուն ու ըմբոստ, ինչպէս մեզի սորվեցուցած է այլուր։ Ան կ’արտայայտէ իր փափաքը տեսնելու գեղանկարներ՝ որոնք ուղղակիօրէն կ’արտայայտեն հայոց տառապանքը.

63

Արդեօք պիտի տեսնե՞նք օր մը, համաշխարհային նոր հանճար մըն ալ, որ գեղարուեստական ուրիշ հրաշալիքներու քովիկը մեզի ներկայացնէր Հայոց արիւնոտ աշխարհին մէկ անկիւնը. հոս ու հոն ցանուցիր ինկած, ահռելիօրէն այլանդակուած մեռելներ... եւ լուսնի մէկ աղօտ ճառագայթը՝ որ այս բոլոր արհաւիրքը վախնիվախը կը լուսաւորէ։ Կամ ռուսական Հայաստանի մէկ գերեզմաննոցը, ուր մարդասպանները խորունկ փոսերու մէջ իրենց զոհերուն դիակները խառնիխուռն կը նետեն, այլանդակ քրքիջով մը խնդալով... եւ տրտում նոճիները որ իրենց բարձր գլուխները սպառնալից անկած դէպի երկինք, կարծես Արարչին ցոյց կուտան Մեծ Եղեռնը. եւ այն ահաւո՛ր սուգը որ գիշերուան խորունկ լռութեան մէջ կը փռուի Աստուծոյ անհուն նայուածքին առջեւ...142։ Ասիկա պիտի շարժէ դիտորդը եւ անոր մղէ ազատագրական գործողութեան. Օ՜հ, այս ամէնը ինչպէ՜ս ուժգին պիտի ցնցէին արդեօք մեր թմրած, անասնական ու անհոգ կեանքով մը բթացած ջիղերը. ասոնք Հայ Տառապանքը նկարագրող խօսքեր չպիտի ըլլան այլեւս որոնց կրնայինք կամ վարժուեր էինք սուտ խուլ ըլլալու. ասոնք Հայ Տառապանքին ահռելի իրականութիւնը պիտի ըլլային, մեր սարսափած աչքերուն առջեւ մէկէնիմէկ ցցուած...։ Եւ այն ատեն, ապահո՛վ եմ, ճշմարիտ արցունքներ, եղբայրական գթութիւն ու սիրոյ արցունքներ պիտի կաթկթէին մեր ամենուս աչքերէն եւ պղատոնական ցաւակցութիւններէն աւելին ընէինք գուցէ, գործնական միջոցներ ձեռք առնելով որդեգրելու համար մեր մեռելներուն որբերն ու այրիները, ի Կովկաս կամ այլուր։ Այդ տեսակ նկարներու առջեւ մանաւանդ մեր վրէժի ու զարոյթի զգացումները պիտի պոռթկային, եւ մենք, բռունցքնիս ամրօրէն սեղմած, պիտի վազէինք բռնաւորին դէմ, արիւնի գի՛նը պահանջելու մեր նահատակուած հայրերուն, քոյրերուն, զաւակներուն...։ Եւ այն ձեռքը որ մէկ երկու վրձինի հարուածով պիտի կատարէր ճշմարիտ գթութեան ու հայրենասիրութեան այս գործը, օրհնուած ձեռք մը պիտի ըլլար143։ Արդ, ինչպէ՞ս դիտորդը կ’արտայայտուի երկու պարագաներուն։ Առաջին պարագային դիտորդը ինքն իր մէջ կ’ապրի կացութիւնը եւ կ’ուզէ ֆիզիքականօրէն անձնապէս շօշափել նկարը՝ ներկն ու կտաւը կարծելով ըլլալ իրական։ Գաղափարականացած շօշափումն ալ կ’աւարտէ գործողութիւնը։ Երկրորդ պարագային նկարը պիտի դադրի դիտորդի ներանձնական ու վերանցական ապրումի հիմքը ըլլալէ, եւ իր առթած վրէժի զգացողութիւնը պիտի շարժէ զանգուածը՝ դիտորդները մղելով համախմբային գործողութեան, ի նպաստ ազգային ազատագրութեան։ Առաջինը կը շարժէ գաղափարապաշտական ժամանակաւոր շարժում, երկրորդը՝ իրապաշտական տեւական շարժում։ Այս է Պէյլէրեանի համոզումին հիմքը՝ որ համապատասխան է կնոջ ազատագրական շարժումի իր գաղափարներուն հետ։ Երկրոդական կը մնայ ծովու թէ մեռելներու պատկերներու

64

նկարումին հարցը։ Պէյլէրեանի համար Մախոխեանի նկարահանդէսը պարզապէս առիթ մը եղաւ կրկին արծարծելու արուեստի եւ արհեստի բարձր գործնականութեան հարցը։ Բայց յօդուածի առաջին մասով նաեւ ըսել կ’ուզէ՝ որ նոյնիսկ գործնականութեան պարագային, նկարին մէջ պէտք չէ կորսուին արուեստի յատկանիշները՝ իբրեւ գեղարուեստական գեղեցիկ եւ լուրջ արտայայտութիւն։ Այսինքն, նկարչութիւնը չվերածել վաւերագրականի, այլ միշտ պահել անոր ներյատուկ գեղարուեստկան որակը։

ԹԱՏՐՈՆ

1. Թատրոնը՝ իտէալականութեան եւ իրականութեան միջեւ Թովմաս Ֆասուլեաճեանին նուիրուած 1899-ի յօդուածին մէջ, Պէյլէրեանի համար թատրոնը իտէալական աշխարհ կը փոխադրէ հանդիսատեսը։ Թատրոնը արուեստներէն ամենաշատը կը շարժէ մարդկային զգացումները, ունկնդիրդերասան ուղղակի շփումին շնորհիւ։ Աւելի քան ուրիշ արուեստ մը, ան ուղղակիօրէն կրնայ ներկայացնել բարոյականութիւնները՝ վսեմ ու ցած, բարի ու չար, գեղագիտութիւնները՝ տգեղ ու գեղեցիկ, ինչպէս նաեւ զգացումները՝ սէր, ատելութիւն, նախանձ, բարկութիւն. Եւ ի՞նչ բան աւելի մեզ կ’ոգեւորէ ու կը բռնկցնէ, կը վերացնէ մեր մտքերը իրական այս տգեղ աշխարհէն դէպ ի աննիւթական, գեղեցիկ իտէալական աշխարհ մը... ի՞նչ բան աւելի մատչելի կ’ընէ մեր հոգիները ազնուագոյն զգացումներու, վսեմ զոհաբերութիւններու, քան թատրոնը...։ Բեմը՝ ուր կը յուզուին, կը քրքրուին արձակ համարձակ ամեն զգացումներ, ուր մերկապարանոց դուրս կուգան Վսեմն ու Ցածը, Բարին ու Չարը, Տգեղն ու Գեղեցիկը. ուր եռ ու եփ կուգան կիրքերու ամենէն ուժովները եւ անզուսպները, Սէրը, Ատելութիւնը, Նախանձը, Բարկութիւնը...144։ Պէյլէրեանի համար, ուրեմն, իտէալականութիւնը կարեւոր է մարդկային ներկայ տգեղ աշխարհէն պահ մը վերանալու համար։ Եւ ասիկա տեղի կ’ունենայ մեր հոգիները յուզելով, քրքրելով եւ հասցնելով գերագոյն զգացական վիճակի։ Յօդուածը կը խօսի թատրոնի կարողութեան մասին՝ հանդիսատեսը փոխադրելու աննիւթական ու իտէալական աշխարհ, ի դէմս ներկայ աշխարհի տգեղութեան։ Ասիկա պահն է՝ առժամեայ կացութիւնը, անցողիկ ժամանակը։ 1907-ի թատերական քննախօսականի մը մէջ, ընդհակառակը, ան խանդավառ է՝ որ ներկայացուած թատրերգութիւնը կիներու ազատագրութեան հարցը կը բարձրացնէ.

65

Ճիրանները [...] գերազանցօրէն կը շօշափէ հասարակական հարց մը՝ որը այսօր վերին աստիճանի կը զբաղեցնէ Եւրոպայի լուսաւորեալ մտքերը։ Սա՝ կնոջական ազատագրութեան հարցն է, ամենակենսական հարց մը, որուն յաջող լուծումը իրաւունքի եւ արդարութեան յաղթանակը անգամ մըն ալ պիտի ապահովէ տիեզերքի վրայ145։ Իրականութեան հետ կապ ունեցող հարցեր արծարծող նման ներկայացումները կը մղեն հասարակութիւնը մտածելու, հետեւաբար, դուրս կու գան պահու տրամաբանութենէն. Շնորհաւորութեան արժանի են անոնք մա՛նաւանդ անոր համար որ առաջին անգամը ըլլալով իրենք Եգիպտոսի հայ հասարակութեան առջեւ պարզեցին իրական կեանքէ տեսարաններ, եւ յուզեցին այնպիսի կենսական հարցեր, որոնք կը յուսանք թէ մտածել պիտի տան մեր հասարակութիւնը146։ Ուրեմն, թատերական ներկայացում մը՝ առանձին վերցուած ուղղահայեաց դրութեամբ, պահու իտէալականացումն է, իսկ թատրոնը՝ իր հորիզոնական ամբողջութեան մէջ, կը բարձրացնէ մարդու բարոյականութիւնը։ Իտէալականութիւնը՝ մէկ կողմէ, իրական կեանքի հարցերու արծարծումը՝ միւս կողմէ, թատրոնի երկու ծայրերն են, որոնք, եթէ միանան, կրնան տալ լաւագոյն արդիւնք։ Գալով դերասանին, ան համազօր է ուսուցիչին, կը յայտարարէ Պէյլէրեան, թէեւ չի յայտարարեր՝ որ ուսուցիչը համազօր է դերասանին։ Ուրեմն, ուսուցչական կարողութեան առումով, ուսուցիչը միշտ վերադաս պիտի մնայ դերասանէն։ Ան է հիմքը։ Դերասանը կը ձգտի ուսուցիչին։ Դերասանը ուսուցիչ է՝ հասնելու համար բարոյական կեանքի բարձր նպատակին. Երկու մեծ պաշտօններ կան, զորս եթէ դատենք իրենց տուած արդիւնքէն, պիտի տեսնենք որ բոլորովին յար եւ նման են իրարու, թէպէտ արտաքուստ կը տարբերին ե՛ւ ձեւով ե՛ւ ուղղութեամբ։ Այն է՝ Ուսուցչին պաշտօնը եւ Դերասանին պաշտօնը...։ Որքան վսեմ է խղճամիտ ուսուցչին գործը, նոյնքան եւ վսեմ է խղճամիտ դերասանինը. վասնզի երկուքն ալ միեւնոյն նպատակին կը ձգտին. այն է՝ մարդկութեան բարոյական կեանքի ստեղծագործութեան Բարձր Նպատակին։ Ասկէ կրնանք հետեւցնել ուրեմն թէ որքան լայն, ընդարձակ, պիտի ըսեմ նոյն իսկ անհուն է իրենց ընտրած գործի ասպարէզը, նոյնքան ալ ծանր անհուն է իրենց ինկած պատասխանատուութեան բաժինը։ Մտածել թէ հոգւո՜յ ծնողներ են իրենք... ուսուցիչը՝ մանկան, իսկ դերասանը՝ ժողովուրդին. այն մեծ տղային՝ որ շատ բաներու մէջ աւելի միամիտ է քան տասնամեայ մանուկը։ Եթէ մենք երախտապարտ ենք մե՜ր ծնողաց, մեզի ֆիզիքական կեանք տուած ըլլալնուն համար, քանիպատի՜կ աւելի երախտապարտ պէտք է ըլլանք ուսուցչին եւ դերասանին, որ մեզ կուտան սրտի՜, մտքի՜ կեանք, բանականութի՜ւն, մաշեցնելով անտրտունջ իրենց

66

երիտասարդութեան առոյգ ու գեղեցիկ տարիները, եւ շատ անգամ ժամանակէն առաջ իրենց թանկագին կեանքն ալ վրայ տալով...147։ Այստեղ պահու, իտէալականութեան եւ առժամեայ ժամանակի մասին խօսք չկայ։ Ընդհակառակը, խօսքին հիմքը ժամանակի տեւականութիւնն է, քանի որ դերասանը հաւասարած է ուսուցիչին։ Դերասանն ու ուսուցիչը կը ձգտին «մարդկութեան բարոյական կեանքի ստեղծագործութեան Բարձր Նպատակին»։ Այս առումով է որ անոնք նման են իրարու՝ եւ միայն այս առումով։ Իրերամէջ գաղափարներ, զորս կարելի չէ հասկնալ առանց փոխադարձ ըմբռնումներու եւ շերտաւորումներու։

2. Հասարակութեան ընկալումը դերասանին Ժամանակին՝ Պոլսոյ մէջ, հայ հասարակութիւնը գիտէր գնահատել դերասանը. Պօլիս, հոծ հայութիւն մը կը վխտար այն թատրոններուն մէջ՝ ուր Հայ խումբերը ներկայացում կուտային։ [...] Հայ հասարակութիւնը իր թէ՛ բարոյական եւ թէ՛ նիւթական ուժերովը ձեռնտու կ’ըլլար անոնց, կը քաջալերէր, կը ծափահարէր, կը գնահատէր եւ միեւնոյն ժամանակ առատ առատ կը վարձատրէր148։ Հակառակ ասոր, հայ ժողովուրդը դերասանին կը նայէր (ու կը նայի) իբրեւ հաճոյքի եւ զուարճութեան պաճուճանք.

Ինչպէ՞ս ըմբռնած ենք նաեւ դերասանն ալ...։ Ճանչցե՞ր ենք արդեօք անոր արուեստին բուռն հոգին. չէ՞ որ մեր հասկացողութեամբ խեղճ ու կրակ մարդ մըն է նա, որ բեմին վրայ կտոր կտոր կ’ըլլայ, կուլայ, կը խնդայ, ժողովուրդը կը զուարճացնէ, օրապահիկ մը հայթայթելու համար...։ Ի՛նչ յարգանք արժէ տալ արդարեւ մարդու մը՝ որ կենդանի խաղցող պաճուճապատանք մըն է միայն, ժողովուրդին հաճոյքներուն ու զուարճութիւններուն ծառայող բանաւոր մեքենայ մը149։ Եգիպտահայ երիտասարդութիւնը, դժբախտաբար, անտարբեր վերաբերմունք ցուցաբերեց 1899-ին Եգիպտոս հաստատուած անուանի դերասանապետ Թովմաս Ֆասուլեանճեանի նկատմամբ. Ցաւալի է յիշել թէ Աղէքսանդրիոյ Հայ երիտասարդութիւնը չ’ճանչցաւ, կամ չ’գիտցաւ ճանչնալ մե՜ծ ողբերգուին արժանիքը։ Ալ ի՞նչ ըսել... երբ մեր նոր կոչուած սերունդը՝ որոյ վրայ կը հանգչին մեր ամենաքաղցր յոյսերը, անտարբեր կը կենայ հանդէպ մեծ տաղանդի մը՝ զոր պէտք էր յարգանօք ողջունած ըլլար...150։

67

Ի տարբերութիւն վերը յիշուած հին պոլսահայերէն, 1903-ին, եգիպտահայերը դժուարութեամբ կը յօժարէին մուտքի տոմսակ գնել եւ թատրոն երթալ. Թէ որչա՜փ դժուարաւ կը հանենք մեր գրպանէն այն 5 կամ 10 ողորմելի ղրուշները իբրեւ թատրոնի մուտք, այդ միայն Աստուած գիտէ. եւ օթեակներու, ֆօթէօյլներու, քանաբէներու տխուր ամայութիւնը յաճախ ցաւալիօրէն կը պարզուին մեր հէ՜ք դերասաններուն աչքերուն առջեւ եւ կը կոտրտեն թեւերը իրենց թռիչներուն։ Մենք գիտենք թէ՝ ամենէն շատ բազմութիւն երեւցող գիշերները ապահովաբար ձրի տեսակէն բազմութիւն է. այն ինչը՝ այս ինչ նորավարժ դերասանին մայրը. այս ինչը՝ այն ինչ դերասանին քոյրը, մայրը, բարեկամուհին, բարեկամին բարեկամը151։ Բացի այդ, եգիպտահայ հանդիսատեսը բոլորովին անպատրաստ է դիտել հասարակական, յատկապէս կնոջական ազատագրութեան խնդիրներ արծարծող ներկայացումներ, ինչպէս տեղի ունեցաւ Ճիրաններու պարագային. Թատերական այս ընտիր կտորը շատ ալ մարսելի չէր գուցէ մեր հասարակութեան համար, որը դեռ եւս հասած չըլլալով զարգացման, լուսաւորութեան եւ ազատամտութեան որոշ աստիճանին, անբարոյականութիւն տեսաւ հոն՝ ուր ամենէն բարձր բարոյականը քարոզուեցաւ բիէսին հերոսուհւոյն Իրէնի բերնով. թէ՝ առանց սիրոյ ամուսնութիւնը անբարոյականութիւն է152։ Այս ներկայացումը «ամենէն քիչ ճաշակուեցաւ անցեալ գիշեր Վէրտի ժամադրուող հայ հասարակութենէն»153։

3. Դերասանի բնականութիւնը Պէյլէրեան կը գնահատէ բնական խաղարկութիւնը։ Պարոն Շաւարշ մեծ ապագայ կը խոստանայ, եթէ «քիչ մը նուազ չափազանցութիւն դնէր իր շարժուձեւերուն, ձայնին, նայուածքին մեմիքային մէջ», Տիկին Մարի «շա՜տ աւելի փայլուն յաջողութիւններ ձեռք պիտի բերէ անշուշտ եթէ իր ստանձնած դերերուն մէջ քիչ աւելի բնականութիւն դնէ», իսկ Պարոն Ղազիկեան «պարզապէս հիանալի էր, եւ այնքան բնական՝ որ վայրկեան մը փորձուեցանք հաւատալու թէ արդեօք իրա՛ւ սա խեղճուկ տառապած գաւառացի հայրը չէ՞ որ կ’իյնար իր որդւոյն վրայ աղիողորմ ճիչերով անոր մահը ողբալու»154։ Բնականութիւնը հոմանիշ է իսկականութեան, կենդանութեան, խորութեան եւ նրբութեան. Եւ որքա՜ն աւելի մեծ է Նա, Դերասանը, որ գիտէ այնքա՜ն բնական, այնքա՜ն իսկական, այնքա՜ն կենդանի ներկայացնել իր հերոսը, իւրացնել խորունկ զգացումով եւ արուեստի նրբութեամբ անոր կիրքերը, զգացումները, մտածումները...։ Արդարեւ որքա՜ն կը զգայ նա...

68

համակ զգացում կը դառնայ բեմին վրայ...155 Բնականութիւն՝ տիպարի վերարտադրութեա՞ն մէջ, թէ դերասանի ինքնարտադրութեան...։

4. Հայերէն թատերագրութիւն 1903-ի դրութեամբ Պէյլէրեան կը գանգատի հայերէն թատրերգութիւններու պակասէն, գործեր՝ որոնք յարմար ըլլան միջավայրին թէ՛ բովանդակութեան եւ թէ՛ դերասանական կարողութիւններու առումներով.

Հայերէն լեզուով սիրուն ներկայացումներ կ’ուզենք մեր դերասաններէն, եւ հայերէն լեզուով գրուած, հայկական կեանքէ, բարքերէ, սովորութիւններէ առնուած ինքնատիպ շնորհքով բիէսներ շատ չունինք. մեր գրագէտները չգիտենք ինչու բարձի թողի ըրեր են այս շա՜տ կարեւոր ճիւղը։ Մի քանի թարգմանութիւններ միայն կան, օրինակի համար Օթէլլօ, Համլէտ, Քին եւայլն, որոնք սակայն բեմական հսկայ ուժերու կը կարօտին ներկայանալի ըլլալու համար156։

ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Պէյլէրեանի գաղափարները, բնականաբար, պիտի կանգ չառնեն այստեղ։ Կարելի է փնտռել նաեւ այլ շերտաւումներ, կատարել գաղափարական այլ համակցութիւններ։ Կարեւոր է մանաւանդ հաւաքել եւ հետազօտել Պէյլէրեանի պոլսական (նախաեգիպտական) եւ իզմիրեան (յետեգիպտական) շրջաններու գրութիւնները եւ համալրել իր գաղափարները։ Ժամանակն է նաեւ դուրս գալ Արտէմիսի տիրապետութենէն՝ որուն շուրջ կը դառնան Պէյլէրեանի մասին ունեցած մեր պատկերացումներուն հիմնական մասը, առանց, անշուշտ, թերագնահատելու այդ ամսահանդէսի կարեւորութիւնը։

69

ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

1. Արտէմիսի Մառի Պէյլէրեանի յօդուածներուն մասին տես՝ Victoria Rowe, A History of Armenian Women’s Writing: 1880-1922, London: Cambridge Scholars Press Ltd., 2003, pp.

131-168. Արտէմիսի ամբողջութեան մասին՝ ներառեալ ոչ Պէյլէրեանի յօդուածները, տես՝ Lerna Ekmekçioğlu, ‘Ardēmis: An Armenian Women’s Journal Published in Egypt, 1902-1904,’ Journal of Armenian Studies (VIII, 1), Fall-Winter 2004, pp. 11-28.

2. Մառի, «Զաւակը», Արտէմիս, Փետրուար 1902, Ա. տարի, թիւ 2, էջ 36։ 3. Մառի, «Ակնարկ մը հայ կնոջ անցեալին վրայ», Արտէմիս, Մարտ 1902, Ա. տարի, թիւ 3, էջ 65։ 4. Մառի, «Զաւակը», Արտէմիս, Փետրուար 1902, Ա. տարի, թիւ 2, էջ 32։ 5. Մառի, «Հա՞յ կնոջ հարց մասնաւորապէս թէ «ֆէմինիզմի» հարց», Արտէմիս, Դեկտեմբեր 1903, թիւ 12, էջ 307։ 6. Անդ, էջ 307։ 7. Անդ, էջ 308։ 8. Մառի, «Կանացի աշխատութեան տեսակներ», Արտէմիս, Յունուար 1903, Բ. տարի, թիւ 1, էջ 7։ 9. Անդ, էջ 8։ 10. Մառի, «Ընտրել գիտնանք», Արտէմիս, Ապրիլ-Մայիս 1903, Բ. տարի, թիւ 4-5, 98։ 11. Անդ, 98։ 12. Մառի Պէյլէրեան, «Կնոջ դերը կրթական գործին մէջ. Գ.», Ազատ բեմ, Աղեքսանդրիա, 4 Օգոստոս 1906, Դ. տարի, թիւ 30, էջ 2։ 13. Մառի Պէյլէրեան, «Կնոջ դերը կրթական գործին մէջ. Բ.», Ազատ բեմ, 1 Օգոստոս 1906, Դ. տարի, թիւ 29, էջ 1։ 14. Մառի, «Դպրոցը», Արտէմիս, Ապրիլ 1902, Ա. տարի, թիւ 4, էջ 100։ 15. Մառի Պէյլէրեան, «Կնոջ դերը կրթական գործին մէջ. Դ.», Ազատ բեմ, 11 Օգոստոս 1906, Դ. տարի, թիւ 32, էջ 2։ 16. Մառի, «Թէ ինչո՞ւ այս թերթն ալ», Արտէմիս, Յունուար 1902, Ա. տարի, թիւ 1, էջ 3։ 17. Մառի, «Զաւակը», Արտէմիս, Փետրուար 1902, Ա. տարի, թիւ 2, էջ 36։ 18. Անդ, էջ 35։ 19. Անդ, էջ 36։ 20. Մառի, «Դպրոցը», Արտէմիս, Ապրիլ 1902, Ա. տարի, թիւ 4, էջ 97։ 21. Մառի, «Հայ կինը արդի ընկերութեան մէջ», Փիւնիկ, Աղեքսանդրիա, 13 Յուլիս 1901, Բ. տարի, թիւ 6, էջ 45։ 22. Մառի, «Ինքնագիտակցութիւնը՝ ժողովուրդին համար», Փիւնիկ, 9 Նոյեմբեր 1901, Բ. տարի, թիւ 26, էջ 291։ 23. Անդ, էջ 291։ 24. Անդ, էջ 292։ 25. Անդ, էջ 293։ 26. Մառի, «Դպրոցը», Արտէմիս, Ապրիլ 1902, Ա. տարի, թիւ 4, էջ 98։ 27. Մառի, «Կանացի աշխատութեան տեսակներ», Արտէմիս, Յունուար 1903, Բ. տարի, թիւ 1, էջ 5։

70

28. Անդ, էջ 6։ 29. Անդ, էջ 6։ 30. Մառի, «Առաջարկ մը», Արտէմիս, Յունիս-Յուլիս 1903, թիւ 6-7, էջ 145-146։ 31. Անդ, էջ 147։ 32. Անդ, էջ 145-146։ 33. Մառի Պէյլէրեան, «Կնոջ դերը կրթական գործին մէջ. Գ.», Ազատ բեմ, 4 Օգոստոս 1906, Դ. տարի, թիւ 30, էջ 2։ 34. Անդ, էջ 2։ 35. Մառի Պէյլէրեան, «Կնոջ դերը կրթական գործին մէջ. Դ.», Ազատ բեմ, 11 Օգոստոս 1906, Դ. տարի, թիւ 32, էջ 2։ 36. Անդ, էջ 2։ 37. Անդ, էջ 2։ 38. Անդ, էջ 2։ 39. Անդ, էջ 2։ 40. Մառի, «Ընտրել գիտնանք», Արտէմիս, Ապրիլ-Մայիս 1903, Բ. տարի, թիւ 4-5, էջ 97։ 41. Մառի, «Դպրոցը», Արտէմիս, Ապրիլ 1902, Ա. տարի, թիւ 4, էջ 100։ 42. Մառի Պէյլէրեան, «Կնոջ դերը կրթական գործին մէջ. Ա.», Ազատ բեմ, 28 Յունիս 1906, Դ. տարի, թիւ 28, էջ 2։ 43. Մառի Պէյլէրեան, «Կնոջ դերը կրթական գործին մէջ. Բ.», Ազատ բեմ, 1 Օգոստոս 1906, Դ. տարի, թիւ 29, էջ 1։ 44. Անդ, էջ 1։ 45. Մառի Պէյլէրեան, «Կնոջ դերը կրթական գործին մէջ. Գ.», Ազատ բեմ, 4 Օգոստոս 1906, Դ. տարի, թիւ 30, էջ 2։ 46. Մառի, «Դպրոցը», Արտէմիս, Ապրիլ 1902, Ա. տարի, թիւ 4, էջ 100։ 47. Մառի, «Ի՞նչ ընել պէտք է», Արտէմիս, Փետրուար-Մարտ 1903, Բ. տարի, թիւ 2-3, էջ 51։ 48. Մառի, «Դպրոցը», Արտէմիս, Ապրիլ 1902, Ա. տարի, թիւ 4, էջ 100։ 49. Մառի, «Ի՞նչ ընել պէտք է», Արտէմիս, Փետրուար-Մարտ 1903, Բ. տարի, թիւ 2-3, էջ 51։ 50. Մառի, «Ընտրել գիտնանք», Արտէմիս, Ապրիլ-Մայիս 1903, Բ. տարի, թիւ 4-5, էջ 99։ 51. Մառի, «Ընթերցանութիւնը՝ հայ կանանց մէջ», Արտէմիս, Հոկտեմբեր-Նոյեմբեր 1903, թիւ 10-11, էջ 259։ 52. Անդ, էջ 258։ 53. Անդ, էջ 258։ 54. Անդ, էջ 258։ 55. Անդ, էջ 259։ 56. Մառի, «Կեսուրը (Գաւառական կեանքէ)», Արտէմիս, Մարտ 1902, Ա. տարի, թիւ 3, էջ 94։ 57. Անդ, էջ 88-96։ 58. Մառի, «Աշխատելու պէտքը կնոջ համար», Արտէմիս, Մայիս-Յունիս 1902, Ա.

71

տարի, թիւ 5-6, էջ 130։ 59. Անդ, էջ 131-132։ 60. Անդ, էջ 131։ 61. Մառի, «Զաւակը (Իրական կեանքէ)», Արտէմիս, Յուլիս-Օգոստոս 1902, Ա. տարի, թիւ 7-8, էջ 248։ 62. Մառի, «Կանացի աշխատութեան տեսակներ», Արտէմիս, Յունուար 1903, Բ. տարի, թիւ 1, էջ 3-4։ 63. Անդ, էջ 4-5։ 64. Անդ, էջ 6։ 65. Անդ, էջ 5։ 66. Անդ, էջ 6։ 67. Անդ, էջ 6-7։ 68. Անդ, էջ 7։ 69. Անդ, էջ 8։ 70. Անդ, էջ 7։ 71. Անդ, էջ 6։ 72. Անդ, էջ 7։ 73. Մառի, «Հայ կինը արդի ընկերութեան մէջ», Փիւնիկ, 6 Յուլիս 1901, Բ. տարի, թիւ 5, էջ 36։ 74. Մառի, «Հայ կինը արդի ընկերութեան մէջ», Փիւնիկ, 13 Յուլիս 1901, Բ. տարի, թիւ 6, էջ 45։ 75. Մառի, «Կանացի աշխատութեան տեսակներ», Արտէմիս, Յունուար 1903, Բ. տարի, թիւ 1, էջ 7։ 76. Մառի, «Հայ կինը արդի ընկերութեան մէջ», Փիւնիկ, 6 Յուլիս 1901, Բ. տարի, թիւ 5, էջ 35։ 77. Մառի, «Թէ ինչպէս պէտք է ըմբռնել ազատամտութիւնը», Արտէմիս, Սեպտեմբեր 1903, թիւ 9, էջ 229։ 78. Անդ, էջ 227։ 79. Անդ, էջ 227։ 80. Անդ, էջ 228։ 81. Անդ, էջ 228։ 82. Անդ, էջ 228-229։ 83. Անդ, էջ 227։ 84. Անդ, էջ 227։ 85. Մառի, «Ընտրել գիտնանք», Արտէմիս, Ապրիլ-Մայիս 1903, Բ. տարի, թիւ 4-5, 9899։ 86. Մառի, «Ակնարկ մը հայ կնոջ անցեալին վրայ», Արտէմիս, Մարտ 1902, Ա. տարի, թիւ 3, էջ 65։ 87. Մառի, «Հայ կինը արդի ընկերութեան մէջ», Փիւնիկ, 6 Յուլիս 1901, Բ. տարի, թիւ 5, էջ 34-36. 13 Յուլիս 1901, Բ. տարի, թիւ 6, էջ 43-46։ 88. Մառի Պէյլէրեան, «Կնոջ դերը յեղափոխութեան մէջ», Ազատ բեմ, 10 Նոյեմբեր 1906, Դ. տարի, թիւ 58, էջ 1։

72

89. Մառի, «Ակնարկ մը հայ կնոջ անցեալին վրայ», Արտէմիս, Մարտ 1902, Ա. տարի, թիւ 3, էջ 66։ 90. Անդ, էջ 66։ 91. Անդ, էջ 65-69։ 92. Մառի, «Վերջին յաղթողը», Փիւնիկ, 28 Սեպտեմբեր 1901, Բ. տարի, թիւ 20, էջ 205։ 93. Մառի, «Զաւակը», Արտէմիս, Փետրուար 1902, Ա. տարի, թիւ 2, էջ 32։ 94. Մառի, «Երկու խօսք մեզ լաւ չըմռնողներուն», Արտէմիս, Յուլիս-Օգոստոս 1902, Ա. տարի, թիւ 7-8, էջ 196։ 95. Անդ, էջ 196։ 96. Մառի, «Ի՞նչ ընել պէտք է», Արտէմիս, Փետրուար-Մարտ 1903, Բ. տարի, թիւ 2-3, էջ 51։ 97. Մ., «Թատերական քրոնիկ. Բիրամիտի ներկայացումները», Արտէմիս, ՅունիսՅուլիս 1903, թիւ 6-7, էջ 185։ 98. Մառի, «Հին դէմքեր. Ֆասուլեաճեան», Արշալոյս, Գահիրէ, 22 Դեկտեմբեր 1899 / 3 Յունուար 1900, Ա. տարի, թիւ 45, էջ 2։ 99. Մառի, «Պէտէվին. արաբական կեանքէ» [բանաստեղծութիւն], Արշալոյս, 1/13 Յունուար 1900, Ա. տարի, թիւ 48, էջ 2-3։ Մառի, «Մէճէ (Արաբական կեանքէ)», Արտէմիս, Յունուար 1902, Ա. տարի, թիւ 1, էջ 16-18։ 100. Մառի, «Սխալի մ’առթիւ», Փիւնիկ, 13 Յուլիս 1901, Բ. տարի, թիւ 6, էջ 42։ 101. Մառի, «Մամուլը եւ մեր բարքերը», Արտէմիս, Փետրուար 1902, Ա. տարի, թիւ 2, էջ 54։ 102. Անդ, էջ 54։ 103. Անդ, էջ 54։ 104. Անդ, էջ 58։ 105. Անդ, էջ 56։ 106. Անդ, էջ 56։ 107. Մառի Պէյլէրեան, «Կարծիքներ հայ յեղափոխութեան վրայ. Ա.», Ազատ բեմ, 6 Մարտ 1906, Գ. տարի, թիւ 51, էջ 2։ 108. Անդ, էջ 2։ 109. Անդ, էջ 2։ 110. Մառի, «Կանացի աշխատութեան տեսակներ», Արտէմիս, Յունուար 1903, Բ. տարի, թիւ 1, էջ 4։ 111. Վերջալոյսի ձայներ, ողբագրեց եւ հոգեգրեց Խրիմեան Հայրիկ, Գահիրէ, Տպագր. Ե. Թորոսեան, 1901, էջ II։ 112. Մառի, «Երկու խօսք մեզ լաւ չըմռնողներուն», Արտէմիս, Յուլիս-Օգոստոս 1902, Ա. տարի, թիւ 7-8, էջ 197։ 113. Մառի, «Վերջին յաղթողը», Փիւնիկ, 28 Սեպտեմբեր 1901, Բ. տարի, թիւ 20, էջ 204։ 114. Անդ, էջ 205։ 115. Անդ, էջ 205։ 116. Անդ, էջ 207։ 117. Անդ, էջ 206։ 118. Մառի, «Ինքնագիտակցութիւնը՝ ժողովուրդին համար», Փիւնիկ, 9 Նոյեմբեր 1901,

73

Բ. տարի, թիւ 26, էջ 291։ 119. Մառի, «Ի՞նչ ընել պէտք է», Արտէմիս, Փետրուար-Մարտ 1903, Բ. տարի, թիւ 2-3, էջ 49։ 120. Անդ, էջ 50։ 121. Մառի, «Վերջին յաղթողը», Փիւնիկ, 28 Սեպտեմբեր 1901, Բ. տարի, թիւ 20, էջ 207։ 122. Անդ, էջ 207։ 123. Անդ, էջ 207։ 124. Անդ, էջ 206։ 125. Մառի Պէյլէրեան, «Կարծիքներ հայ յեղափոխութեան վրայ. Ա.», Ազատ բեմ, 6 Մարտ 1906, Գ. տարի, թիւ 51, էջ 2։ 126. Մառի Պէյլէրեան, «Կարծիքներ հայ յեղափոխութեան վրայ. Բ.», Ազատ բեմ, 14 Ապրիլ 1906, Գ. տարի, թիւ 52, էջ 1-2։ 127. Անդ, էջ 2։ 128. Անդ, էջ 2։ 129. Anahide Ter Minassian, Nationalism and Socialism in the Armenian Revolutionary Movement (1887-1912), Translated by A. M. Berrett, Cambridge, Massachusetts: The Zoryan Institute, 1984, pp. 9-10.

130. Մառի Պէյլէրեան, «Կարծիքներ հայ յեղափոխութեան վրայ. Ա.», Ազատ բեմ, 6 Մարտ 1906, Գ. տարի, թիւ 51, էջ 2։ 131. Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 180։ 132. Մառի Պէյլէրեան, «Կարծիքներ հայ յեղափոխութեան վրայ. Բ.», Ազատ բեմ, 14 Ապրիլ 1906, Գ. տարի, թիւ 52, էջ 1-2։ 133. Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, էջ 184։ 134. Մառի Պէյլէրեան, «Կարծիքներ հայ յեղափոխութեան վրայ. Ե.», Ազատ բեմ, 28 Ապրիլ 1906, Դ. տարի, թիւ 2, էջ 3։ 135. Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, էջ 192։ 136. Մառի Պէյլէրեան, «Կարծիքներ հայ յեղափոխութեան վրայ. Դ.», Ազատ բեմ, 25 Ապրիլ 1906, Դ. տարի, թիւ 2, էջ 1։ 137. Անդ, էջ 1-2։ 138. Մառի Պէյլէրեան, «Կարծիքներ հայ յեղափոխութեան վրայ. Բ.», Ազատ բեմ, 14 Ապրիլ 1906, Գ. տարի, թիւ 52, էջ 2։ 139. Մառի Պէյլէրեան, «Հայ տառապանքին նկարը (Վ. Մախոխեանի նկարահանդէսին առթիւ)», Ազատ բեմ, 10 Փետրուար 1906, Գ. տարի, թիւ 43, էջ 1։ 140. Մառի Պէյլէրեան, «Եկեղեցական դէմքեր. Եզնիկ Արք. Ապահունի», Ազատ բեմ, 3 Փետրուար 1906, Գ. տարի, թիւ 42, էջ 1։ 141. Մառի Պէյլէրեան, «Հայ տառապանքին նկարը (Վ. Մախոխեանի նկարահանդէսին առթիւ)», Ազատ բեմ, 10 Փետրուար 1906, Գ. տարի, թիւ 43, էջ 1։ 142. Անդ, էջ 1։ 143. Անդ, էջ 1։ 144. Մառի, «Հին դէմքեր. Ֆասուլեաճեան», Արշալոյս, 18/30 Դեկտեմբեր 1899, Ա. տարի, թիւ 44, էջ 2։ 145. Մառի Պէյլէրեան, «Քանի մը նկատողութիւններ Արմենեան Գ. ներկայացման

74

առթիւ», Ազատ բեմ, 23 Մարտ 1907, Դ. տարի, թիւ 94, էջ 3։ 146. Անդ, էջ 3։ 147. Մառի, «Հին դէմքեր. Ֆասուլեաճեան», Արշալոյս, 18/30 Դեկտեմբեր 1899, Ա. տարի, թիւ 44, էջ 2։ 148. Մառի, «Հին դէմքեր. Ֆասուլեաճեան», Արշալոյս, 22 Դեկտեմբեր 1899 / 3 Յունուար 1900, Ա. տարի, թիւ 45, էջ 2։ 149. Մառի, «Հին դէմքեր. Ֆասուլեաճեան», Արշալոյս, 18/30 Դեկտեմբեր 1899, Ա. տարի, թիւ 44, էջ 2։ 150. Մառի, «Հին դէմքեր. Ֆասուլեաճեան», Արշալոյս, 22 Դեկտեմբեր 1899 / 3 Յունուար 1900, Ա. տարի, թիւ 45, էջ 1։ 151. Մ., «Թատերական քրոնիկ. Բիրամիտի ներկայացումները», Արտէմիս, ՅունիսՅուլիս 1903, թիւ 6-7, էջ 184։ 152. Մառի Պէյլէրեան, «Քանի մը նկատողութիւններ Արմենեան Գ. ներկայացման առթիւ», Ազատ բեմ, 23 Մարտ 1907, Դ. տարի, թիւ 94, էջ 3։ 153. Անդ, էջ 3։ 154. Մ., «Թատերական քրոնիկ. Բիրամիտի ներկայացումները», Արտէմիս, ՅունիսՅուլիս 1903, թիւ 6-7, էջ 185։ 155. Մառի, «Հին դէմքեր. Ֆասուլեաճեան», Արշալոյս, 22 Դեկտեմբեր 1899 / 3 Յունուար 1900, Ա. տարի, թիւ 45, էջ 2։ 156. Մ., «Թատերական քրոնիկ. Բիրամիտի ներկայացումները», Արտէմիս, ՅունիսՅուլիս 1903, թիւ 6-7, էջ 184։

75

ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ

Մատենագիտութիւնը կը բովանդակէ Մառի Պէյլէրեանի Եգիպտոսի շրջանի մամուլի յօդուածները եւ գրական գործերը։

Մառի (Աղէքսանդրիա), «Արցունքներ. արձակ բանաստեղծութիւն» (ՈսկանՆազարի յիշատակին), Արշալոյս, Գահիրէ, 27 Նոյեմբեր / 9 Դեկտեմբեր 1899, Ա. տարի, թիւ 38, էջ 1-2։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 175-178։

Մառի (Աղէքսանդրիա), «Հին դէմքեր. Ֆասուլեաճեան», Արշալոյս, 18/30 Դեկտեմբեր 1899, Ա. տարի, թիւ 44, էջ 2. 22 Դեկտեմբեր 1899 / 3 Յունուար 1900, Ա. տարի, թիւ 45, էջ 1-2։

Մառի (Աղէքսանդրիա), «Պէտէվին. արաբական կեանքէ» [բանաստեղծութիւն], Արշալոյս, 1/13 Յունուար 1900, Ա. տարի, թիւ 48, էջ 2-3։ Վերատպուած՝ Արտէմիս, Յունիս-Յուլիս 1903, թիւ 6-7, 177-180։

77

Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 131-135։

Մառի (Աղէքսանդրիա), «Անէ՜ծք» [բանաստեղծութիւն], Արշալոյս, 5/17 Փետրուար 1900, Ա. տարի, թիւ 57, էջ 3։ Վերատպուած՝ Արտէմիս, Փետրուար-Մարտ 1903, Բ. տարի, թիւ 2-3, էջ 68։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 91-92։ Մառի, «Հայ կինը արդի ընկերութեան մէջ», Փիւնիկ, Աղեքսանդրիա, 6 Յուլիս 1901, Բ. տարի, թիւ 5, էջ 34-36. 13 Յուլիս 1901, Բ. տարի, թիւ 6, էջ 43-46։

Մառի (Աղեքսանդրիա, 10 Յուլիս), «Սխալի մ’առթիւ», Փիւնիկ, 13 Յուլիս 1901, Բ. տարի, թիւ 6, էջ 41-43։

Մառի (Աղեքսանդրիա, 20 Սեպտեմբեր 1901), «Վերջին յաղթողը», Փիւնիկ, 28 Սեպտեմբեր 1901, Բ. տարի, թիւ 20, էջ 204-207։

Մառի, «Ինքնագիտակցութիւնը՝ ժողովուրդին համար», Փիւնիկ, 9 Նոյեմբեր 1901, Բ. տարի, թիւ 26, էջ 290-294։

Մառի Պէյլէրեան (Սօնէ), «Ուղերձ հայոց հայրիկին», Արտէմիս, Յունուար 1902, Ա. տարի, թիւ 1։

Մառի, «Թէ ինչո՞ւ այս թերթն ալ», Արտէմիս, Յունուար 1902, Ա. տարի, թիւ 1, էջ 1-3։

Մառի, «Մէճէ (Արաբական կեանքէ)», Արտէմիս, Յունուար 1902, Ա. տարի, թիւ 1, էջ 16-18։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 85-90։ Մառի, «Զաւակը», Արտէմիս, Փետրուար 1902, Ա. տարի, թիւ 2, էջ 32-37։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 234-239։

Մառի, «Կը յիշե՞ս» [բանաստեղծութիւն], Արտէմիս, Փետրուար 1902, Ա. տարի, թիւ 2, էջ 45։

78

Մառի, «Մամուլը եւ մեր բարքերը», Արտէմիս, Փետրուար 1902, Ա. տարի, թիւ 2, էջ 54-59։

Մառի, «Ակնարկ մը հայ կնոջ անցեալին վրայ», Արտէմիս, Մարտ 1902, Ա. տարի, թիւ 3, էջ 65-69։

Մառի, «Կեսուրը (Գաւառական կեանքէ)», Արտէմիս, Մարտ 1902, Ա. տարի, թիւ 3, էջ 88-96։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 117-130։ Մառի, «Դպրոցը», Արտէմիս, Ապրիլ 1902, Ա. տարի, թիւ 4, էջ 97-100։

Մառի, «Արցունքներ. Մխօի (Շահէն) յիշատակին», Փիւնիկ, 17 Մայիս 1903, Գ. Տարի, թիւ 36, էջ 284-285։

Մառի, «Աշխատելու պէտքը կնոջ համար», Արտէմիս, Մայիս-Յունիս 1902, Ա. տարի, թիւ 5-6, էջ 130-133։

Մառի, «Վեղարաւորը» (Բագրատ Վարդապետ Թաւաքալեանի յիշատակին), Արտէմիս, Մայիս-Յունիս 1902, Ա. տարի, թիւ 5-6, էջ 161-170։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 1-18։

Մառի, «Երկու խօսք մեզ լաւ չըմռնողներուն», Արտէմիս, Յուլիս-Օգոստոս 1902, Ա. տարի, թիւ 7-8, էջ 193-197։ Մառի, «Անցեալը» [բանաստեղծութիւն], Արտէմիս, Յուլիս-Օգոստոս 1902, Ա. տարի, թիւ 7-8, էջ 236։

Մառի, «Զաւակը (Իրական կեանքէ)», Արտէմիս, Յուլիս-Օգոստոս 1902, Ա. տարի, թիւ 7-8, էջ 239-250։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 194-213։ Մառի, «Կանացի աշխատութեան տեսակներ», Արտէմիս, Յունուար 1903, Բ. տարի, թիւ 1, էջ 3-8։

79

Մառի, «Ի՞նչ ընել պէտք է», Արտէմիս, Փետրուար-Մարտ 1903, Բ. տարի, թիւ 2-3, էջ 49-51։

Մառի, «Զիւպէյտա (Արաբական կեանքէ)», Արտէմիս, Փետրուար-Մարտ 1903, Բ. տարի, թիւ 2-3, էջ 88-94։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 53-63։ Մառի, «Ընտրել գիտնանք», Արտէմիս, Ապրիլ-Մայիս 1903, Բ. տարի, թիւ 4-5, էջ 97-99։

Մառի, «Ծովո՜ւն» [բանաստեղծութիւն], Արտէմիս, Ապրիլ-Մայիս 1903, Բ. տարի, թիւ 4-5, էջ 102։

Մառի, «Սէլիմ աղան (Պատկեր արաբական կեանքէ)», Արտէմիս, ԱպրիլՄայիս 1903, Բ. տարի, թիւ 4-5, էջ 129-131։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 28-33։ Մառի, «Առաջարկ մը», Արտէմիս, Յունիս-Յուլիս 1903, թիւ 6-7, էջ 145-148։

Մ., «Թատերական քրոնիկ. Բիրամիտի ներկայացումները», Արտէմիս, Յունիս-Յուլիս 1903, թիւ 6-7, էջ 184-185։ Մառի, «Իտէալի կիները», Արտէմիս, Օգոստոս 1903, թիւ 8, էջ 193-194։

Մառի, «Արցունքներ. Օր. Հերմինէ Մկրտիչեանի յիշատակին», Արտէմիս, Օգոստոս 1903, թիւ 8, էջ 223-224։

Մառի, «Թէ ինչպէս պէտք է ըմբռնել ազատամտութիւնը», Արտէմիս, Սեպտեմբեր 1903, թիւ 9, էջ 226-229։

Մառի, «Ընթերցանութիւնը՝ հայ կանանց մէջ», Արտէմիս, Հոկտեմբեր-Նոյեմբեր 1903, թիւ 10-11, էջ 258-259։ Մառի, «Հա՞յ կնոջ հարց մասնաւորապէս թէ «ֆէմինիզմի» հարց», Արտէմիս, Դեկտեմբեր 1903, թիւ 12, էջ 305-309։

80

Խմբ. Արտէմիսի, «Բաց նամակ. կարդացէ՛ք անպատճառ», Արտէմիս, Դեկտեմբեր 1903, թիւ 12, էջ 337-338։

Մառի Պէյլէրեան, «Եկեղեցական դէմքեր. Եզնիկ Արք. Ապահունի», Ազատ բեմ, 3 Փետրուար 1906, Գ. տարի, թիւ 42, էջ 1-2։ Մառի Պէյլէրեան (Գահիրէ), «Հայ տառապանքին նկարը (Վ. Մախոխեանի նկարահանդէսին առթիւ», Ազատ բեմ, 10 Փետրուար 1906, Գ. տարի, թիւ 43, էջ 1։

Մառի Պէյլէրեան (Գահիրէ), «Կարծիքներ հայ յեղափոխութեան վրայ», Ազատ բեմ, 6 Մարտ 1906, Գ. տարի, թիւ 51, էջ 20. 14 Ապրիլ 1906, Գ. տարի, թիւ 52, էջ 12. 21 Ապրիլ 1906, Դ. տարի, թիւ 1, էջ 1-2. 25 Ապրիլ 1906, Դ. տարի, թիւ 2, էջ 1-2.

28 Ապրիլ 1906, Դ. տարի, թիւ 2, էջ 3։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 179-193։ Մառի Պէյլէրեան, «Կնոջ դերը կրթական գործին մէջ», Ազատ բեմ, 28 Յունիս 1906, Դ. տարի, թիւ 28, էջ 2. 1 Օգոստոս 1906, Դ. տարի, թիւ 29, էջ 1-2. 4 Օգոստոս 1906, Դ. տարի, թիւ 30, էջ 2. 11 Օգոստոս 1906, Դ. տարի, թիւ 32, էջ 2։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 93-108։

Մառի Պէյլէրեան, «Յայտարարութիւն», Ազատ բեմ, 3 Հոկտեմբեր 1906, Դ. տարի, թիւ 47, էջ 3։

Մառի Պէյլէրեան, «Յայտարարութիւն», Լուսաբեր, 4 Հոկտեմբեր 1906, Բ. տարի, թիւ 274, էջ 2-3։

Մառի Պէյլէրեան, «Կնոջ դերը յեղափոխութեան մէջ», Ազատ բեմ, 10 Նոյեմբեր 1906, Դ. տարի, թիւ 58, էջ 1-2. 14 Նոյեմբեր 1906, Դ. տարի, թիւ 59, էջ 1-2. 17 Նոյեմբեր 1906, Դ. տարի, թիւ 60, էջ 1։

Մառի Պէյլէրեան, «Քանի մը նկատողութիւններ Արմենեան Գ. ներկայացման առթիւ», Ազատ բեմ, 23 Մարտ 1907, Դ. տարի, թիւ 94, էջ 3։

Մառի Պէյլէրեան, «Հին օրերէն. կռիւին սէրը» [բանաստեղծութիւն], Ազատ բեմ, 20 Ապրիլ 1907, Ե. տարի, թիւ 2, էջ 1-2. 24 Ապրիլ 1907, Ե. տարի, թիւ 3, էջ 1-2։

81

Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 109-113։

Մ., «Արմենեան վերջին ներկայացումը», Ազատ բեմ, 1 Մայիս 1907, Ե. տարի, թիւ 5, էջ 2։

Մառի Պէյլէրեան, «Էջ մը ապագայ հայ պատմութենէն», Ազատ բեմ, 29 Մայիս 1907, Ե. տարի, թիւ 12, էջ 1-2։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 70-74։ Մառի Պէյլէրեան, «Նամակ Գահիրէէն», Արեւ, Աղեքսանդրիա, 21 Նոյեմբեր 1908, Ա. տարի, թիւ 160, էջ 2։

82

ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

ՊԷՏԷՎԻՆ (Արաբական կեանքէ) Երկայն պուրնուզ մ’ձըգած իր լայն ուսերուն, Ոտքը բոբիկ արագ արագ կը գընայ. Աջ ձեռքն պահած մէջ պուրնուզին ծալքերուն, Ձախովն՝ ջըղուտ շարժէ եղէգ մը հսկայ։

ՄԱՌԻ

Աչքերն յառած անթարթ կէտի մ’անորոշ, Անուշադիր ու երազուն նա կ’անցնի. Թուի լըսել իրեն ծանօթ ձայն մ’անուշ Որ կը խօսի անտառներէ՜ն հայրենի...։

83

Եւ ո՞վ գիտէ... ինչե՜ր կ’անցնին իր մտքէն. Երբեմն ուժգին կը սեղմէ բունն եղէգին. Ու կ’երեւի սեւ նայուածքին կըրակէն, Դառն գաղտնիք մը թաղուած կայ խորն իր կեանքին...։ Գեղեցի՜կ է անապատի այդ որդին... Բարձր հասակով, հպարտ նոճւոյ մը հանգոյն. Խոշոր աչերքն ունին նայուածք խոր, մըթին Որ սարսափի դող մը կուտայ քեզ իսկոյն...։

Իր պուրնուզին կէս մը բացուած ծալքերէն Կ’երեւայ թուխ, հուժկու, մազոտ կուրծքը լայն. Գըռուզ մազերն դուրս են կախուեր փաթթոցէն, Ւ’ անոր ճերմակ ծոպերուն հետ կը խաղան։ Խորհըրդաւոր երկու նըշան աստղաձեւ, Վըզին մօտիկ՝ աղօտ հետքեր են թողեր, Եւ արեւէն խանձած դէմքին վըրայ սեւ Նոր ծըլեր են մօրուաց ցանցառ նուրբ թելեր։

Թուխ գանգուրներն հովուն տուած, վայրենին, Ձեռքը պահած մի՛շտ պուրնուզին ծալքին տակ. Նըման այն կոյս անտառներու առիւծին, Կրճտէ կատղած մերթ ակռաներն սպիտակ...։ ***

Ժամանակ մը, չի հեռացած դեռ երկրէն, Կ’ապրէր անհոգ, այդ բընութեան սէգ տըղան. Հըպարտ ու քաջ, սիրուած երկրին քաջերէն, Իրեն ցեղին փառքը, պարծա՜նքն էր իր տան...։

Լարած աղեղն, ձըգած կապարճն ուսերուն, Իր նըժոյգին վրայ ճերմակ կը սուրար. Պատերազմի վէս աստուածի մը հանգոյն Եւ անտառաց քաջին յաղթած կը դառնար...։

84

Եւ իր երկրին գեղուհիներն երազուն, Կը նայէին իրեն, խոնաւ աչքերով. Կոյս սրտերնէն կ’ելնէր հառաչ մը թագուն, Երբ կ’երեւէր ան, իր կըրա՜կ նայուածքով...։

Բայց ինք կ’անցնէր, արքայի մը պէս հըպարտ, Անտարբեր այդ հուրիներու պչրանքին. Ճերմակ ձիուն վըրայ վըսեմ ու հանդարտ Կ’երգէր մեղմիւ տրտում երգերն իր երկրին...։

Եկաւ օր մը... հնչեց իրեն ալ ժամը... Մարմինն ամբողջ խո՛ր սարսուռով մը դողաց... Երկրին այրող արեւուն պէս աղջիկ մը Յափշտակեց, գողցա՜ւ իր սիրտն ու գընաց...։ Եւ կորսընցուց քունն ու հանգիստն ալ իսպա՜ռ, Մոռցաւ անտառն. նետեց նետերն ու աղեղ, Եւ թափառիկ, դէս դէն, տղան սիրավառ Կը փնտըռէր իր գեղուհւոյն տունն ու տեղ...։ Եկաւ օր մը, գըտաւ հետքը աղւորին. Նա՝ բարբարոս, անգութ ցեղի մ’աղջիկն էր. Իրեններուն խուլ, դարաւո՜ր թշնամին. Արեան ծով մը զիրենք յաւէտ կը բաժնէր...։

Դողա՜ց հէքը... ուզեց խոյս տալ իր երկրէն. Բայց դըժոխքը բռնկե՜ր էր կուրծքին տակ. Եւ ո՞ւր փախչիլ զինքը լափող կըրակէն. Եւ ո՞ւր մոռնալ այն խո՜ր աչքերն անուշակ...։ ***

Իրիկուն մը, ուշ էր ժամը, նա անցաւ. Իր սիրելւոյն վըրանին մօտ ձին քշեց. Մելամաղձիկ ձայնովն անո՜ւշ, սրտագրաւ Դողդոջ շեշտով, սիրոյ անվե՜րջ երգն երգեց...։

85

Մնչեց իր ցաւն. գոչեց իր սէրն ու գոռա՜ց. Եւ անտառներն ալ գոռացուց իրեն հետ. Մինչ թռչուններն ծառոց վըրայ, լուռ, ապշած, Կ’արձակէին հազիւ տըկար ճիչ մը մերթ...։

Մէյ մ’ալ տեսաւ, վըրանը կէս մը բացուած... Երա՞զ մ’արդեօք խօլ կը պարէր գանկին տակ... Երկու թովիչ աչքեր, ջահե՜ր զոյգ վառուած Կը նետէին մութին՝ ցոլքեր, շողեր տաք...։

Ա՜ն էր... նախ իր սիրտը ճանչցաւ զԱն իսկոյն. Խենդի մը պէս ինկաւ անոր ոտից տակ. Մինչ մէկ մատը դըրած կարմիր շուրթերուն՝ Կ’ուղղէ՜ր իրեն գեղանին քաղցր մի նայուածք...։ Եւ պատանին տժգոյն, երկար մազերով. Իր սիրելւոյն առջեւ խոնարհ՝ ծնրադրեց. Իրենց երկրին խորհրդաւոր բարբառով Սրտին է՛ն խոր ծալքերն մէկ մէկ քրքրեց...։

Քանի՜ ժամեր տեւեց այսպէս. ո՞վ գիտէ...։ Չեն համրուիր երջանկութեան հե՜շտ ժամեր... Արեւն ահա, առջի շողերն կը նետէ. Հեռուն՝ ծայրը լերանց՝ կարմի՜ր է ներկեր...։

Եւ զատուեցան երկու տղաքն սիրահար, Տըխուր նայուածք մը նետելով արեւուն. Իրենց շուրջը իցի՜ւ տիրէր մի՜շտ խաւար. Զիրենք ծածկէ՜ր... պահէ՜ր աչքէն ամենուն...։

Եւ սիրեցին այնպէս՝ ինչպէս կը սիրեն Կըրակ թափող արեւուն տակ երկրին այն. Սէրը մաշող է. փշրող է հոն, կ’ըսեն. Հոն չեն մոռնար, կ’այրին, մոխի՜ր կը դառնան...։

Եւ յիշելով հին վըրէժը ցեղային, Կը խորհէին խոյս տալ տունէն հայրենի. Իրենց սէրը ծածկել խորերն անտառին, Ապրիլ ազա՜տ, գազանաց հետ վայրենի...։

86

Զի ոճիր մ’էր իրենց սէրը, գիտէին, Յաչս այդ մարդկանց արիւնարբու, մոլեռանդ. Փոյթ չէր թէ այդ՝ իրենց արեամբ քաւէին, Աշխարհն ողջոյն իցի՜ւ չըլլար քար ու քանդ...։ ***

Իրարու մօտ նստած գիշեր մը լըռիկ, Կը դիտէին տաք նայուածքով մը զիրար. Ամպ մ’է գոցեր լուսինը, մութ են երկինք, Քանի մ’աստղեր կը վառին դէս դէն, ցանցառ...։ Յանկարծ ստուեր մ’իրենց մօտիկ կանգ առաւ, Դիտեց անշարժ երկու տղաքն մի վայրկեան. Ժպտով մը լայն, սուր ակռաներն ցոյց տուաւ Խածատելու մօտ՝ գազանի մը նըման...։ Եւ զայրոյթի մռունչ մը խո՜ւլ ու երկա՜ր Հեռուն՝ լեռներն բիւր անգամներ կրկնեցին... Ու դեղնեցան հէ՜ք տղաքը սիրահար, «Կորանք» ըսին, եւ ողջ մարմնով դողացին...։ Եւ ալ կարծես մութին մէջ շատ մ’ստուերներ Գետնին տակէն դուրս կ’ելնէին մի առ մի. Եւ վայրենի աղաղակներ մըռունչներ, Կը պոռթկային բիւր կուրծքերէ կատաղի։

Եւ յայտնի էր, մի ահաւոր բարկութիւն, Կը գոռար այդ վայրի մարդոց կուրծքին տակ. Այս նախատինքն ցեղային Մե՜ծ, Սուրբ պատւոյն Պէտք էր քաւուէ՜ր հեղեղներով արեան տաք...։

Բայց մտածման պէս շարժումով մը արագ, Գրկեց տղան, իր սիրելին դողահար. Ցատկեց թեթեւ, վրայ ձիուն իր ճերմակ, Ուզեց կտրել դաշտը, մտնել ի յանտառ։

87

Ահա նետ մը եկաւ սուլել իր շուրջը, Ու երկաթի յորդ անձրեւ մը սկըսաւ. Մէկէն ցաւի խորունկ ու սուր հառաչ մը Իր սիրելւոյն վարդ շրթներէն դուրս թռաւ։

Ու նայեցաւ տըղան խենթի աչքերով, Այն ճակտին՝ ուր մահն իր դալուկ կը դընէր. Կ’իջնէր արիւնն վըզէն վար, լայն շիթերով, Սիրած անունն՝ շրթանցն վրայ կը մեռնէր...։

Եւ սպաննողն հոն էր, ժպտով մը վայրագ Արեան հոտէն գինո՜վ, մօտիկ հէ՜գ զոյգին, Կո՜ւշտ կը դիտէր մեռնող աղջկայ հոգեվարք, Եւ կը հրճուէր ի տես թափուած արցունքին...։

Մէկէն, լացող տըղան աչքերն վեր առաւ, Տեսաւ ժպիտն դէմը կեցող ճիւաղին. Վրիժու կայծը նայուածքին մէջ վառեցաւ. Քաշեց խանչարն, պատռեց կուրծքը գազանին...։ Եւ ահաւո՜ր... թօթուեց մազերն սեւ, արձակ. Սիրականին դիակն գրկած պի՜նդ սրտին. Շուրջը նետեց նայուածք մը սէգ համարձակ. Յառաջ քշեց, անտառներու խորն իր ձին։ ***

Եղէգներու պուրակին մէջ, հոն, շինեց Իր սիրելւոյն համար հանգիստ անկողին, Հողը տըխո՜ւր, խոնա՜ւ գըտաւ եւ չուզե՜ց Յանձնել մարմինն սիրականին սե՜ւ հողին...։

Գերեզման չէր. օրօրան մ’էր դա քնքուշ. Զոր զեփիւռին թեւերն մեղմիկ օրրէին. «Ննջէ՜ մինակ, իմ աչքի լոյս, քունդ անո՜ւշ - Հառչեց խորունկ - մինչեւ ննջե՜նք միասին...»։

88

Վերջին համբոյրն տուաւ սառած շուրթերուն. Կեանքին ընկեր՝ ընտրեց եղէգ մը միակ1. Եւ հեռացաւ նա քայլերով երերուն. Այդ վառ սէրէն՝ տարաւ չո՜ր փայտ մ’յիշատակ...։ Այսպէս թողլով քաղցր հայրենիք, տեղն ու տուն, Կը թափառի դէս դէն, սրտէ՜ն զարնուած. Լուռ, չխօսիր. կ’ըսես քո՞ւն է թէ արթուն. Աչքերը բաց՝ կարծես ըլլայ քընացած...։ ***

Աչքերն յառած անթարթ կէտի մ’անորոշ, Եղէգը պինդ ձեռքին սեղմած, նա կ’անցնի՜. Թուի լըսել սիրականին ձայնն անուշ, Որ եղէգնեայ գերեզմանէ՜ն կը խօսի...։

Աղէքսանդրիա

Արշալոյս, 1/13 Յունուար 1900, Ա. տարի, թիւ 48, էջ 2-3։ Վերատպուած՝ Արտէմիս, Յունիս-Յուլիս 1903, թիւ 6-7, 177-180։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 131-135։

1. «մինակ», Դէպի վեր, էջ 135։

89

ԱՆԷ՜ԾՔ1 Ո՞ւր էր... համակ կրակ դարձած վառէի՜... Քեզ բոցերովս այրէի՜... Ու կլնէի՜ լոյս մարմնիդ տաք տաք մոխիր, Այսպէս՝ գէթ մէջս հալուէի՜ր...։ Կամ դառնայի՜ ես բոցակէզ արեգակ, Սեւցնէի՜ դէմքդ ճերմակ. Ճառագայթներս շե՛շտ աչքերուդ նետէի՜ Լոյսն ու բոցը մարէի՜...։ Եւ կամ ախտ մը յամր ու մաշող ըլլայի՜, Կուրծքիդ տակ պինդ գամուէի՜... Տարիներով քեզ կրծէի՜ ես անյագ Դարձնէի՜ քեզ կմախք...։

Երեսիդ վառ վարդերն թօշնած տեսնէի՜... Ու հաճոյքէս դողայի՜, Եւ կորուսած գեղ, հրապոյր, պատիւ, յարգ Ա՜խ, իյնայի՜ր ոտքիս տակ...։

Ճակտիդ վրայ՝ վարսերուդ2 տեղ ոլորուն Իցի՜ւ իժերն դնեն բոյն... Ու տեսնէի՜ օձե՜ր կախուած գլխէդ վար Եւ սոսկումէ՜դ կտրած քար...։

Արի՜ւն լայիր... ու միս մինակ, երերուն Թափառէի՜ր օրն ի բուն, Չունենայի՜ր բնաւ հոգի մ’քեզ սիրող Եւ ոչ իսկ սիրտ մ’գթացող...։

1. «ԱՆԷԾՔ», Դէպի վեր, էջ 91։ 2. «մազերուդ», Դէպի վեր, էջ 92։

90

ՄԱՌԻ

Շուրջդ թափուր, իսպա՜ռ լքուած քու խոնարհ Պաշտողներէդ անհամար, Ա՜խ նետէի՜ր անունս հովուն ու ծովուն Եւ յիշէիր սէրս անհուն...։ Ու տեսնէի՜ քեզ, ամենէ՜ն մերժըւած, Ինձմէ սակայն մի՛շտ սիրուած. Ուրիշներուն՝ հրէշ, ինձ համար հրեշտակ, Ա՜խ ըլլայի՜ր ի՛մս մինակ...։

Եւ մոռցուած ամենէն զիս սիրէի՜ր Ու ինձ միայն խօսէիր. Կեանքիս մռայլ գիշերն տեսնէ՜ր արշալոյս Ու երեսիս՝ ժպտէր յոյս...։

Աղէքսանդրիա

Արշալոյս, 5/17 Փետրուար 1900, Ա. տարի, թիւ 57, էջ 3։ Վերատպուած՝ Արտէմիս, Փետրուար-Մարտ 1903, Բ. տարի, թիւ 2-3, էջ 68։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 91-92։

91

ԿԸ ՅԻՇԵ՞Ս Աշնան օր մ’էր, կը յիշե՞ս... Արեւն՝ դողդոջ ու տժգոյն, Վըտիտ մոմի մը հանգոյն Կը հատնէիր, սիրե՛լիս։

«Ա՜հ, կը մեռնիմ...» մնջեցիր. Ձեռքդ՝ սառի կտո՜ր էր. Մահն իր դալուկ կը նետէր Մարմար ճակտիդ, սիրե՛լիս։

Իմ մե՜ծ Հաւատքս փրկեց քեզ. Այտերդ հագան բոսոր վարդ. Աչքերդ են վառ աստղե՜ր արդ. Դուն չը մեռա՜ր, սիրե՛լիս։ ***

Աշնան ցուրտ օր մ’էր դարձեալ Երբ ուրացա՜ր դուն ինծի. Ինձ՝ որ դալո՛ւկդ սիրեցի Վարդէդ եւել. սիրե՛լիս։

Եւ այսօր՝ ե՛ս եմ դողդոջ... Ու կը խնդա՛ս դուն անհոգ Անոնց՝ որ գեղդ սիրեն լոկ... Զիս չե՛ս լսեր, սիրե՛լիս։

Իմ դալուկէս կը խորշի՜ս... Յառած աչքերդ այն աղւո՜ր Նոր ընտրելւոյ մ’բաղդաւոր, Զիս կը սպաննես. սիրելի՛ս։

Արտէմիս, Փետրուար 1902, Ա. տարի, թիւ 2, էջ 45։

92

ՄԱՌԻ

ԱՆՑԵԱԼԸ Մտածումներս են գիշերուան պէս մո՛ւթ սե՜ւ Չունի միտքս իր թռիչներ սուր, որոշ. Ամպոտ երկինք մըն է անի՝ ուր թեթեւ Խոհի ամպերն ունին ծփանք անորոշ։ Աստղ մը չկայ մութ ամպերու ծալքին տակ Նուազ ցոլք մը գէթ նշուլէ՜ գանկիս մէջ, Ուր այրէին իմ խոհերուս բոցեր տաք, Ուր երազներս կ’առնուին խօլ ելեւէջ։ Ո՜վ... այդ կրակ անցեալէն ի՛նչ մնաց արդ Մոխի՜ր միայն ես կը տեսնեմ բոցի տեղ. Իմ երեսիս՝ որ մերթ գարնան պէս զուարթ Ճիւաղ ոչինչն խնդայ ժպտովն իր տգեղ...։ Խառնենք մոխիրն այդ կրակին, ո՞վ գիտէ, Գուցէ գտնենք ցոլք մը, կայծ մը անցեալէն. Ամենէն մութ գիշերուան մէջ իսկ դիտէ՛ Աստղիկ մը միշտ կը պլպլայ դողալէն...։

ՄԱՌԻ

Արտէմիս, Յուլիս-Օգոստոս 1902, Ա. տարի, թիւ 7-8, էջ 236։

93

ԾՈՎՈ՜ՒՆ Երբեմն նստած ծովու ափին մօտ լըռին, Դիտեմ երկա՜ր ալեաց ճերմակ փրփուրներ. Գուցէ ադոնք են անհունին արցունքներ, Որ բարեկամ եզրի մը գոգ կը թափին...։

Եկո՛ւր, խօսէ՛ հոգւոյս, դու ծո՜վ, մե՜ծ անհուն, Սիրեմ լըսել մռնչիւններդ կատաղի. Սիրեմ տեսնել ես արցունքներդ դառն, աղի, Իմ սրտիս մէջն ալ մե՜ծ վիշտեր կան թագուն։ Խօսէ՛, գոռա՛ մըռունչներովդ ահարկու. Երգ չեմ սիրեր. երգս ալ մռունչ մ’է արդէն, Բողոքներ են, որ կը ժայթքեն մեր սրտէն Ճակատագրին դէմ անիրաւ ու քսու։

Բայց քեզ համար ծանօթ ափեր խիստ շատ կայ, Երբ սրտիդ մէջ գոռայ յուզմանց փոթորիկ, Կ’երթաս պոռթկալ ու լալ ափանցդ դու ի գիրկ, Երբ մեծ վիշտեր ուռեցնեն լանջդ հսկայ...։

Եւ դուն օ՜հ ծով... դուն երջանիկ ես քան զիս. Իսկ ես որո՞ւ պատմեմ վիշտերս բիւրաւոր. Կեանքս ամայի, ու ես տխուր, մենաւոր, Որո՞ւ գոգը թափեմ, արցունքն իմ աչքիս։

Սիրտս ալ անհուն, անյատակ է քեզի պէս, Լանջիդ խորերն մարդիկ կարո՞ղ են չափել. Եւ կամ ալեացդ թագուն գաղտնիքն քրքրել Կրնա՞ն գիտնալ, ինչե՜ր կ’անցնին իմ սրտէս...

Որքան գաղտնիք որ ալեացդ մէջ կը պահուի Նոյնքան սրտիս ծալքերուն տակ յուզումներ։ Հոգւոյս մէջ վի՜շտ... աչքերուս մէջ արցունքներ Որ պիտ’ ցամքին գուցէ, քու ջուրդ երբ ցամքի՜...։

94

ՄԱՌԻ

Եկո՛ւր օ՜հ ծով, իմ բարեկամս եղիր դուն, Ըսէ՛ ինծի, քու ափերուդ մօտ ծանօթ, Տեսա՞ր արդեօք իմ սիրելիք, ոյց կարօտ Սրտիս խորէն խլէ հառաչք բիւր, թագուն։

Եկո՛ւր, դնեմ լանջիդ վրայ իմ ճակատ, Փրփուրներուդ խառնեմ իմ դառն արցունքներ. Թո՜ղ ալիքներդ տանին իմ տաք համբոյրներ Այն ափերուն՝ ուր սիրելիքս մնան արդ...

Արտէմիս, Ապրիլ-Մայիս 1903, Բ. տարի, թիւ 4-5, 102։

95

ՀԻՆ ՕՐԵՐԷՆ

ԿՌԻՒԻՆ ՍԷՐԸ

ՄԱՌԻ ՊԷՅԼԷՐԵԱՆ

Ա. Քեզնէ եւել զօրեղ սէր մը չեմ ճանչցեր ես, Դեռ եւս մանուկ քու դրուագներըդ լըսեցի Մեծ մօրս բերնէն, որ կը պատմէր հին օրերէն, Իմ մանկական արտասուքներս չորցընելու, Կամ պուպրիկիս ինձ առթած վիշտն ամոքելու, Կամ իբր օրօր իմ մանկական անուշ նինջիս Նա կը պատմէր ինծի երկա՜ր հին օրերէն, Եւ կը չորնար արցունքն իսկոյն իմ աչքերուս։ Դեռ կը յիշեմ... օ՜ գիշերներ ձմրան երկար... Բազուկներովս գրկած ծունկերն մեծ մօրս անուշ, Կը կախուէի շրթունքներէն մեղրածորան. Ու կը պատմէր կ’երկեր ձայնովն իր ծերունւոյ Վէս կռիւներն անոնց՝ որոնք ալ չի կային. Անոնք՝ որոնք եղբարքն էին իր հարազատ, Յանդուգն քաջեր, որոնք այսօր մոռցուած են. Լեռան պէս բարձր, կաղնի ծառին պէս անյողդողդ, Սարսափն համակ իրենց դարուն բըռնաւորին, Փոյթ չէր թէ ան քո՞ւրդ էր, թո՞ւրք թէ հայ ամիրայ, Թաղակա՞ն էր, թէ պատրիա՞րք կամ առաջնորդ, Վա՜յ թէ անոնք ժողովուրդի սուրբ իրաւունք Դրամի, դիրքի ուժով եւ կամ վատ մատնութեամբ Յանդըգնէին պիղծ ձեռքերով յափըշտակել...։

Բ. Լեռան պէս բարձր, կաղնի ծառին պէս անյողդողդ, Իսկէնտէրն էր ահա՛ կանգնած, հոն, Աթ Մէյտան, Իր առիւծի բաշերն տնկած եւ ահաւո՜ր, Իր առնական խըրոխտութեան մէջ գեղեցի՜կ, Աչքերուն մէջ արդարութեան հուր սըրբազան, Հաւատքովը իր ստանձնած դատին՝ հըզօ՜ր. Նուիրական իր պարտքերուն քաջ գիտակից, Ժողովուրդին գըլուխն անցած դիւցազնօրէն,

96

Նա կը սպասէ՛ր ճամբուն վրայ մեծ Սուլթանին, Ձեռքը բռնած բողոքագիր մ’ուր պերճօրէն Պատմեր էր ան բըռնաբարումն ժողովուրդին Սուրբ իրաւանց, ու զրկումներն օրը օրին Այն ամիրայ կոչուած կարգ մը ճիւաղներէն՝ Որոնք երկա՜ր ատեն արիւնը քամեցին Խեղճուկ հայուն, թաղականի դիմակին տակ. Երկա՜ր ատեն ո՛րը բանտը, ո՛րն ալ աքսոր Անոնց շնորհիւ տուայտեցան, արի՜ւն լացին, Եւ ո՛ր մէկն ալ անոնց ճանկէն ազատելու Համար, բարւոք դատեց, աւա՜ղ, փոխել իսկոյն Յիսուսի Խաչն Մուհամմէտի ղուրանին հետ... Ու երբ օր մըն ալ զըղջացած փափաքեցաւ Հայրենի կրօնն ջերմ կարօտով վերընդգրկել, Անբա՜ղդ գլուխն դահճին սակրին տակ ինկաւ, ա՜խ...։

Գ. Սուլթանն անցաւ Աթ Մէյտանէն, ու երբ տեսաւ Լեռան պէս բարձր հըսկայ կտրիճը գեղեցիկ, Արքայական ձեռքն երկարեց, անձամբ առաւ Բողոքագիրն այն պերճախօս եւ ազդեցիկ. Ու պատրիարքն ըլլար գուցէ շուտ գահընկէց Իբրեւ միակ պատճառ չարեաց, շատ իրաւամբ, Քանի իր հօտն անօգնական կեր գայլերուն Թողած՝ ինքը զեղխութեան մէջ կը յըղփանար։ Բայց մատնութեամբ մը դաւաճան Սուլթանն ահեղ, Խըռովելով հըրամայեց շուտ աքսորել Իսկէնտէրը, իբրեւ գըրգռիչ, խըռովարար։ Իրաւունքի այդ վեհ պաշտպանն հայրենիքէն Քըշեցին դուրս, երկիր մը ցուրտ, անհիւրընկալ, Ուր շընորհիւ ամիրայից սեւ մատնութեան Մընաց երկար, վերադարձաւ նա հուսկ յետոյ, Մի՛շտ անողոք, անվախ ու մի՛շտ վըրէժխընդիր, Մի՛շտ կազմ, պատրաստ մըղել կռի՜ւ բռնութեան դէմ։ Ու կը պատմէր մեծ մայրս դարձեալ, ինչպէ՞ս օր մ’ալ Թուրք պաշտօնեայ մ’յանդըգնելով հայուն քըֆրել, Իսկէնտէրի պողպատ ձեռաց տակ կիսամեռ «Մեղա՜յ, մեղա՜յ...» կանչուըռտելէն հոգին տուաւ.0

97

Զի բարկութիւնն ահաւոր էր այն առիւծին։ Ու անգամ մ’ալ վաւաշոտ Թուրք մ’եաթաղանով Երբ կը սպառնար հայ պատանւոյն կա՛մ հետեւիլ Իրեն եւ կամ պատրաստ ըլլալ հո՛ն մեռնելու, Հասաւ Արթինն, եղբայր դիւցազն Իսկէնտէրի, Դիւցազն մ’ալ ինք, անոր պէս վէս ու գեղեցիկ, Եւ առնելով եաթաղանը թուրքին ձեռքէն, Երկու կըտոր ըրաւ փխրուն կաւի մը պէս. Պինդ երկաթը իր ձեռքերուն մէջ փըշրեցաւ, Ու պատանին ազատ թըռաւ թըռչնոյ մը պէս. Մինչ Արթինը բռնած թուրքը պինդ մօրուքէն, Ապտակներու տեղատարափ սեւ երեսին Տեղացընէր, յետոյ բըռնած երկու ոտքէն, Անպէտ բեռի մը պէս հեռուն կը նետէր զայն։ Եւ դեռ ո՞ր մէկն թուեմ այս տեղ... իմ մանկութիւնս Դիւցազնական այս դէպքերուն պատմութիւնով Շատ կանուխէն ազդուեր էր. ա՜լ չի սիրեց Խաղալիքներ, խարտիշահեր պուպրիկք պէսպէս1, Միա՛կ տենչը, սէրը, կեանքը մանուկներու։ Եւ գիշերներն երբ փակէի աչքերս ի քուն, Երազներուս մէջ հսկաներն այն փառաւոր, Իմ նախահարցս կերպարաններն դիւցազնական, Կը թուէին ինձ բարձրանա՜լ մինչեւ երկինք, Ոտքերնուն տակ շանթեր առած իբր պատուանդան, Գլուխներնուն վըրայ բոցէ ամպեր բարդ, բարդ, Ցոյց կուտային ինծի հեռո՜ւն կռուոյ դաշտեր, Կարմի՜ր դաշտեր... խումբ խումբ աղւոր թեկնեղ տղայք Փաթթոցաւոր ու ֆէսաւոր գաճաճներու Վրայ ինկած, վայրագօրէն վըրէժխնդիր Սուրով, բիրով անոնց արեւն կը մարէին։

Դ. Օ՜, բռնութեան, հալածանքի դէմ մի՛շտ կըռիւ... Ասկէ եւել զօրեղ սէր մը չեմ ճանչցեր ես Հէնց առաջին տարիներէն իմ մանկական... Պատանուհի՝ դարձեալ ուրիշ տենչ չունեցայ. Քեզնէ եւել զօրեղ երբէ՛ք սէր չի ճանչցայ

1. «Խարտիշահեր պուպրիկ. պէսպէս խաղալիքներ,», Դէպի վեր, էջ 111։

98

Ո՜վ սուրբ կըռիւ հալածանքի, բռնութեան դէմ...։ Չի սիրեցի բեհեզ, սընդուս ու տանթէլներ՝ Որոց տենչան երիտասարդ սըրտերը միշտ. Չի սիրեցի մտնել երբէք պերճ սըրահներ՝ Ուր կը յածին սմոքինկներ պաշտօնական, Ձեռնոցապատ ձեռքեր, աչքեր մօնօկլաւոր, Ուր կը խորհին ինչպէ՞ս պատշաճ գօմբլիման մը Օրիորդի մը ականջին տակ տեղաւորել։ Չի սիրեցի երբէք ատոնք... օ՜ կոշտ ձեռքեր Եղբայրներուս, զձե՛զ միայն սիրեցի ես. Թէպէտ ձեռնոց հագնիլ գուցէ դուք չէ՛ք գիտեր, Թուր, հրացան գործածելու վարժ էք սակայն. Անո՜ւշ ձայներ... հըզօ՜ր ձայներ... ինչպէ՜ս ազդու Ի՜նչ ճշմարիտ, անկե՜ղծ էին ձեր շեշտերը Երբ խօսէիք կռուո՜յ դաշտէն, արեա՜ն ծովէն, Ցածուկ ու նեղ այն սենեկին մէջ աղքատիկ. Քանի՜ քաղցր է ինձ հոս յիշել այն անցեալը, Ուր կը տեսնեմ ձեզի դարձեա՜լ խորհըրդաւոր, Ձեր պարզ ու բիրտ կերպարանքին տակ գեղեցիկ, Եւ առնական ու կորովի ձեր ժէսթերը Երբ Մայր Երկրի տառապանքէն կը խօսէիք... Օ՜... դուք որքան կը մեծնայիք աչքերուս տակ, Ինչպէ՜ս իմ սիրտս կը բաբախէր ձեզի համար, Իմ կո՜յս սիրտըս, որ կռուէն զատ սէր չի ճանչցաւ...։ Օ՜... դուք որքա՜ն կը մեծնայիք աչքերուս տակ, Կերպարանքին տակ1 ձեր պարզուկ, անվայելուչ Յայտ բերելով սիրտ մը անհուն, աշխարհի մ’չափ... Այսօր՝ մայր եմ, ու չեմ խորհիր թ’արդեօ՞ք տըղաս, Պիտի կանգնի՞ օր մ’վայելուչ ու գեղեցիկ, Համազգային հանճար մ’հսկայ որուն համար Համայն աշխարհ ըլլայ խորունկ երկըրպագու... Կը մտածեմ միայն թ’արդեօք պիտի սիրէ՞ Սուրբ կըռիւը հալածանքի բռնութեան դէմ, Պիտի սիրէ՞ կռիւը՝ զոր մայրը սիրեց...։

1. «մէջ», Դէպի վեր, էջ 112։

99

Ե. Ինչե՜ր ունիմ քեզ պատմելու, իմ սիրելի՛ս, Նոր օրերէն, որոնք հինցած պիտի ըլլան. Հայ ցաւերէն, հայ աղէտքէն, ծո՜վ արիւնէն Որը, յուսանք, արդէն չորցած պիտի ըլլայ... Քեզ պիտ’ պատմեմ, ինչպէ՞ս արի այն կըտրիճներ Ժպիտ ի շուրթն կախաղանը ելան անվախ, Կախաղանէն խըղդուկ ձայնով դեռ պօռալով, «Դուն շա՜տ ապրիս, մե՛ր կեանք, մե՛ր սէր, ա՜խ Հայաստան...»։ Օ՜հ թէ ինչպէ՜ս... հերոս զարմիկդ Վըռամշապուհ, Փըրկարար ռումբն ահեղօրէն նետած պահուն Հալածանքի ու բռնութեան ճամբուն վըրայ Դիպուածական դարձաւ ինքը զոհ շանթերուն...։ Եւ թէ ինչպէ՜ս, ուրիշ զոհ մ’ալ, դարձեալ մեզնէ, Սահարայի անհունութեանց մէջ մի՛ս մինակ Տառապեցաւ, ու սիրելեաց ջերմ կարօտը՝ Անապատի հուր արեւէն ա՛լ աւելի Վառեց, այրեց իր հէգ կեանքը, մոխի՜ր դարձուց...։ Եւ դե՜ռ... տըղա՛ս, քեզ պի՛տ պատմեմ դեռ շա՜տ դէպքեր, Պատմութիւնը ամէն անոնց՝ որ հայ ծընան, Հուրի, սուրի դար մը, աւա՜ղ, ուր կռուողը՝ Ազատ կեանք մը կամ պատուաւոր մահ մ’ունեցաւ...։

*** Այսօր՝ քու մայրդ չի՛ մտածեր թ’ա՞րդեօք տըղաս, Պիտի կանգնի օր մ’վայելուչ ու գեղեցիկ, Համազգային հանճար մ’հսկայ, որուն համար Համայն աշխարհ ըլլայ խորունկ երկըրպագու, Կը մըտածէ միայն թ’արդեօք պիտի սիրէ՞ Սուրբ կըռիւը հալածանքի, բռնութեան դէմ, Պիտի սիրէ՞ կըռիւը՝ զոր մայրը սիրեց, Կռիւը՝ զոր իր նախահարքը սիրեցին...։

Ազատ բեմ, 20 Ապրիլ 1907, Ե. տարի, թիւ 2, էջ 1-2։ Ազատ բեմ, 24 Ապրիլ 1907, Ե. տարի, թիւ 3, էջ 1-2։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 109-113։

100

ԱՐՁԱԿ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

ԱՐՑՈՒՆՔՆԵՐ Ոսկան-Նազարի յիշատակին

ՄԱՌԻ

Ըսե՞նք մենք ալ, բարեկա՛մ, քեզ համար բանաստեղծին հետ. «Վարդ էր, ապրեցաւ վարդերու նման՝ առտու մը միայն...»։ Չէ՛. ատիկա մեզի չկրնար մխիթարել, եւ արցունքները կը կաթկթին դագաղիդ վրայ աղի՜ աղի՜, տա՜ք տա՜ք։ Քեզ սիրող ընկերներդ պինդ կը գրկեն քեզ, կրակէ համբոյրներ կը հրդեհեն ճակատդ, այտերդ, աչքերդ, շրթունքներդ. ոչինչ... դուն դագաղիդ մէջ կը պառկի՜ս անզգայ...։ ***

Դագաղդ ճերմակ էր, ճերմակ ծաղիկներ թափեր էին դագաղիդ վրայ.

101

մտածումներուդ պէս ցիրուցան1, զգացումներուդ պէս անբիծ, հոգիիդ պէս անուշաբոյր...։ Տխո՜ւր հեգնութիւն քաղաքակրթութեան...։ Ծաղիկը՝ երջանիկ ու նորածիլ կեանքի այդ զուարթ խորհրդանշանը, մահուան՝ այսինքն փճացած, վերջացած կեանքի մօտ...։ Ծաղիկներ՝ որ նորապսակ հարսին ճակատը կը պճնեն, խնճոյքի, ուրախութեան օրերու սեղանները կը զարդարեն. դարձեալ ծաղիկներ՝ որ մահը կը գրկեն...։ Դէս դէն, ցանցառ մոմերու դժգոյն2 ցոլքերը կը մարին դագաղիդ ճերմակին վրայ. խռպոտ ձայներ մահուան ցուրտ երգը կ’երգեն եւ թախիծն ու կսկիծը հոգիս կը խանձե՜ն... եւ ոսկորներուս մինչեւ ծուծը կը դողա՛մ...։ Կը նայիմ դագաղիդ ու կ’ըսեմ. «Ի՞նչ եղար, Ոսկա՛ն, անհուն հոգի մը ունէիր, հրաբուխ սիրտ մը կ’այրուէր կուրծքիդ տակ. ի՞նչ եղաւ ան... ուրեմն ոչի՞նչ... ոչի՞նչ... ոչի՞նչ...»։ ***

Դագաղիդ խուփը բացին. տեսա՜յ քեզի... «Որքա՜ն գեղեցկացուցեր էր քեզի մահը». տեսա՜յ անհունութեան պէս խորունկ նայուածքդ. կրած գերմարդկային տառապանքներդ այնքա՜ն կենդանի, այնքա՜ն վշտագին արտայայտող վերջին սե՜ւ նայուածքդ, որ մտաւ հոգւոյս մէջ ու կը մնայ...։ Նա կը հետեւի մտածումներո՛ւս, խորհուրդներո՛ւս, վշտերո՛ւս, ուրախութիւններո՛ւս. նա կը հետեւի ինծի ամէ՛ն տեղ ուր որ երթամ. ամէ՛ն տեղ, ուր որ կենամ...։ Տեսա՞ծ էք խաչին վրայ Մեծ Մարդասէրին դէպ ի3 երկինք վերցուցած չարչարուողի ցաւագին բայց վսեմ նայուածքը՝ ուր արցունքը կը լճանայ... տեսաք ուրեմն Ոսկանը՝ իւր դագաղին մէջ...։ ***

Բարեկա՛մ, աչքերդ բաց քաջաբար մահուան գալուստը դիտեցիր. ուզելով ցոյց տալ կարծես թէ չես վախնար իրմէն...։ Ա՜հ... մենք այդ գիտէինք, բայց մահը չէր գիտեր... որքա՜ն սքանչացաւ արդեօք վրադ...։ Ինչպէս քաջ կեցար մի՛շտ կեանքի ամենադառն եւ ամենատխուր պարագաներուն մէջ, այնպէս ալ քաջ մնացիր մահուան դէմ։ 1. «գեղեցիկ», Դէպի վեր, էջ 175։ 2. «տժգոյն», Դէպի վեր, էջ 176։ 3. «դէպի», Դէպի վեր, էջ 176։

102

Հետաքրքիր՝ խուզարկու աչքերդ խոշոր բացած ուզեցիր տեսնել թէ ի՞նչ կայ մահէն անդին, երբ նա քեզ մօտ իր ահաւոր գաղտնիքներէն կը մերկանար...։ Ամեն բանէ առաջ, մենք գիտենք, քու պաշտած հայութեան անորոշ բաղդը, մութ ապագան ուզեցիր որոշ տեսնել, երբ մահը կը պատռէր վերջապէս անծանօթին քօղը քու բա՜ց աչքերուդ առջեւ...։ Ի՞նչ տեսար արդեօք, բարեկա՛մ, շուտով պիտի ծագի՞ ազատութեան արշալոյսը մեզի համար...։ Չարչարուողի այն վսեմ ու աղւոր նայուածքիդ մինչեւ խորերը ընկղմեցի իմ աչքերս ալ. բայց ափսո՜ս... չկրցի թափանձել գաղտնիքին...։ ***

Սուրբ նպատակի՜ զոհ... ազնի՜ւ հոգի որ ազնիւ ապրեցար, մաքո՜ւր սիրտ որ մաքուր մնացիր. քու անձդ ի սպառ մոռցած, քայլ առ քայլ հետեւեցար թշուառ հայ ժողովրդի բաղդին, անոր խնդութիւններովը խնդացիր, անոր տառապանքներովը տառապեցար, անոր արցունքներովը լացիր... Մէկ ձեռքդ սուր՝ սաստեցի՛ր, դողացուցի՛ր, պատժեցի՛ր. միւս ձեռքդ գրիչ՝ ձաղկեցիր, հարուածեցիր ու վարձատրեցի՛ր... Ատեցիր մահու չափ, բայց սիրեցիր նաեւ հոգւով չափ...։ Զրկանքները չտկարացուցին ամո՜ւր հոգիդ. տանջանքները չթուլացուցին երկաթէ կամքդ. դուն չինկար բնա՛ւ. մարդիկ չկրցին քեզ ձգել, միայն մահը տապալեց քեզ. հսկա՛յ կաղնի...։ Եւ մենք, քեզ հասկցող ու քու վրադ հիացող բարեկամներդ դագաղիդ մօտ տեսանք անհուն զոհաբերութեան ու գերմարդկային չարչարանքի լուսապսակը՝ որ ճակտիդ շուրջը կը շողար եւ մեր աչքերը շլացա՜ն...։ ***

Նպատակիդ չհասած մեռար. աչքերդ բաց, անթարթ նայելով հեռուն՝ ուր պաշտեցեալ հայրենիք մը կը մխայ... հեռուն՝ ուր տանջուած մայրդ արիւն կուլայ, կ’այրի կը մրկի քու կարօտով...։ Բայց ի՞նչ փոյթ... դուն չէի՛ր այն հոգիներէն՝ որ տանջանքէ ետքը ուզեն փնտռել իրենց ինկած վայելքի բաժինը։ Դուն քեզի համար ընտրեր էիր միա՛յն տանջանքը. անուշը՝ ուրիշներուն՝ իսկ լեղին՝ քեզի, եւ այդ տանջանքներու գինով, ամբողջ ժողովրդի մը, ապագայի մէջ – ըլլա՛յ հեռաւոր – ճաշակելիք անհուն վայելքը երեւակայելով միայն երջանիկ էիր արդէն, եւ այդ կը բաւէր քու մեծ հոգւոյդ...։ Երիտասարդ՝ դեռ գարնան վարդը ճակտիդ՝ թառամեցար շուտով. սակայն դուն շա՜տ ապրեցար, բարեկա՛մ...։ Ան որ իրեն համար միայն կ’ապրի, միշտ քիչ կ’ապրի, նոյն իսկ որ դարերով

103

կեանք ունենայ. իսկ դուն այդ քանի մը տարուայ կեանքիդ մէջ միթէ վայրկեան մը քեզի համար ապրեցա՞ր...։ ***

Ճերմակ դագաղիդ մօտ, այս մտածումները ունեցայ. ուզեցի ես ալ ճերմակ ծաղիկներ թափթփել վրադ. բայց «Ծաղիկը պաղ եւ անզգայ է»։ Ես քու վրադ կը թափեմ հոգւոյս եւ1 սրտիս խորերէն բրդած այս հառաչանքներն ու արցունքները. օ՜հ թէ զգայի՜ր ատոնց տաքութիւնը գերեզմանիդ խորէն։

Աղէքսանդրիա

Արշալոյս, 27 Նոյեմբեր / 9 Դեկտեմբեր 1899, Ա. տարի, թիւ 38, էջ 1-2։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 175-178։

1. «ու», Դէպի վեր, էջ 177։

104

ՊԱՏՄՈՒԱԾՔՆԵՐ

ՄԷՃԷ (Արաբական կեանքէ)

ՄԱՌԻ

Եւ1 եղաւ որ երկուքն ալ սիրեցին զ’Ան, գեղեցիկ եւ այրո՜ղ աղջիկը։ Անդրանիկը՝ իր կայտառ, վառվռուն ու բուռն բնութեան ամբողջ հրայրքովը, իսկ կրտսերը՝ բանաստեղծական, մելամաղձիկ ու խպնոտ զգայութիւններու ամբողջ փափկութեամբն ու շիկնումներովը։ Աղջիկը սիրեց Հասանը, վասնզի գեղեցիկ ու կրակոտ էր. ու մերժեց Նէճիպը իր չոր իրանին, նուաղկոտ աչքերուն2 եւ դողդոջ կերպարանքին համար։ Եւ այդ ծայրայեղօրէն զգայուն, ատելու բոլորովին անընդունակ սրտին մէջ, առաջին սոսկալի վիշտը սկսաւ իր խորունկ խոցը փորել։ 1. «Ու», Դէպի վեր, էջ 85։ 2. «ու մերժեց Նէճիպը իր նուաղկոտ աչքերուն», Դէպի վեր, էջ 85։

105

Բերանը ժպտեցաւ՝ մինչ հոգին կ’արիւնէր. եւ իր բոլոր ցաւերը ամփոփեց հոն, իր բարի՜ սրտին մէջ, որ աշխարհի մը չափ լայն էր, համակ գութ ու սէր։ Ոչ ոք գիտցաւ իր գաղտնիքը, բայց միայն Ան՝ որ խմցուցեր էր իրեն դառնութեան բաժակը. եւ Հասան երազուն, սիրով արբշիռ, չնշմարեց տխրութեան այն թեթեւ ծալքերը որոնք սակայն օրէ օր կը փորուէին ու կը խորունկնային իր եղբօր ճակտին վրայ։ ***

Առտուն կանուխ, շա՜տ կանուխ, երբ թեթեւ հովիկը մեղմիւ կը շարժէր ծառերու կատարները, թռչունները կը թռչտէին օդին մէջ ուրախ ճռուողիւններով, եւ աստղերը տժգունած կը փախչէին արշալոյսի առաջին շողերէն, Մէճէ եւ Հասան կը գտնէին զիրար, հոն, անտառին խորը, ծառի մը թաւուտ հովանիին տակ. եւ անձնատուր իրենց երջանկութեան, մոռցած աշխա՛րհն ալ, մարդի՛կն ալ, թռչուններէն աւելի զուարթ, եւ արեւէն աւելի մեծ կը զգային զիրենք։ Նոյն պահուն մօտակայ ծառին ճիւղերը կը շարժուէին լռիկ, եւ երկու տենդավառ աչքեր, խիտ տերեւներուն մէջէն կը նկատէին սիրահար տղաքը, անպատմելի յուսահատութեան եւ անհուն ցաւի նայուածքով մը։ Նէճիպն էր, որ ամեն առտու հոդ կը պահուըտէր գողի պէս, եւ վայրագ հեշտութիւն մը, սոսկալի վայելք մը կը զգար, դիտելով անյագ երկու սիրահարներու այրո՜ղ գգուանքները, լսելով անոնց պաշտումի փոխադարձ յայտարարութիւնները, սիրոյ երդումները...։ Խուլ հեծկլտանք մը երբեմն կը պոռթկար կուրծքէն դուրս, ու կը մարէր շրթունքներուն վրայ, եւ աղի ու լեղի արցունքներ հեղեղի պէս կը վազէին իր լղար1 երեսներն ի վար։ Եւ սակայն ատելու անընդունակ, սիրող սրտի մը բոլոր գուրգուրանքովը կը սիրէր իր եղբայրը, բաղդաւո՜ր ընտրելին... եւ աւելի քան երբէք կը պաշտէր Մէճէն, որ մերժումի արհամարհանքին տակ խորտակեր փշրեր էր իր փափո՜ւկ հոգին։ ***

Եղաւ սակայն օր մը, որ այդ սիրոյ խորանին մէջ կատարուեցաւ ամենէն ահեղ եւ վսեմ տռամը, որը կարելի ըլլայ երեւակայել։ Արշալոյսին էր դարձեալ... Հասան ու Մէճէ հոն, ծառին տակն էին, աչք աչքի, ձեռք ձեռքի. խօսելով անհատնում սիրոյ լեզուն։ 1. «տխուր», Դէպի վեր, էջ 86։

106

Ցանուցիր, անկապ, երազի մը պէս անոյշ բառեր, որոնք սկեպտիկներու խնդուքը գուցէ շարժեն, եւ խոհական ու լուրջ մարդոց մէկ թեթեւ ժպիտը, եւ որոնք ունին սակայն խորհուրդներու է՛ն մեծագոյնը, է՛ն խորիմաստը...։ Իր թաքստոցին մէջ Նէճիպ կծկտած, կը դիտէր զանոնք. ա՜խ, որքա՛ն գեղեցիկ էին. ինչո՞ւ չէր ինքն ալ բարձրահասակ, առողջ, վառվռուն, սիրուած ըլլալու համար անորմէ, կիներու է՛ն պաշտելիէն։ Յանկարծ սոսկալի մռնչիւն մը գոռացուց անտառը... Նէճիպ դողաց։ - Առիւծը՜..., գոչեց Հասան վախէն մեռելի պէս սառելով, առիւծը՜...։ Եւ ահա երեւաց, անտառներու թագաւորը, առիւծը, մեծափառ, ահաւոր իր յաղթ մարմնով ու տնկուած բաշերով. իր կրակէ նայուածքը պինդ գամած երկու տղոց սարսափէն լայնցած բիբերուն։ - Հասա՛ն... մրմնջեց աղջիկը աչքերը գոցելով, որպէսզի չտեսնէ ահռելի գազանը, Հասա՜ն, փրկէ՛ զիս... եւ պինդ փարելով սիրելւոյն վզին, իր սիրուն թուխ գլուխը ծածկեց անոր գրկին մէջ։ Առիւծը կը յառաջանար ծանր, ծանր։ Մէկէն Հասան, կարծես խենդեցած, գրկէն նետե՛ց Մէճէն, եւ խօլականի պէս սկսաւ վազել ծառերու մէջէն, թողլով որ կախուած ճիւղերը պատռտեն իր պուրնուզը, ճանկռտեն իր երեսներն ու ձեռքերը, եւ քաշկռտեն ու փետռտեն իր մազերը։ Առիւծը կը մօտենար...։ - Հասա՜ն, գոչեց եղկելի աղջիկը, ողորմուկ ու սրտապատառ շեշտով մը, Հասա՜ն, փրկէ՛ զիս...։ Մօտակայ պուրակէն երիտասարդ մը դուրս ցատկեց. բայց Հասանը չէ՜ր...։ ***

Նէճիպ հսկայ եաթաղանը ձեռքին, յուշիկ կը մօտենար առիւծին, պիշ պիշ նայելով անոր հրաշէ՛կ աչքերուն մէջ։ Առիւծը այդ անակնկալ երեւումէն յանկարծակիի եկած, իր որսը վայրկեան մը թողեր, եւ երկար բաշերը հովուն տուած լուռ կը նկատէր թշնամին։ Շփոթութեան այս վայրկեանը յարմար առիթ սեպեց Նէճիպ. մէկ ոստումով ցատկեց առիւծին վրայ, եւ մտածումէ աւելի արագ շարժումով մը, եաթաղանը մխեց անոր կոկորդը։ Գազանը տապալեցաւ արիւն փսխելով իր վիրաւոր կոկորդէն, եւ պոչովը ուժգին գետինը ծեծելով։ Իր մէկ թաթովը յաջողեր էր սակայն բռնել Նէճիպի ձախ թեւը, զոր կը տրորէր իր հոգեվարքի ճգնաժամին մէջ։ Կրած սոսկալի ցաւէն կատղած, Նէճիպ աջ ձեռքով եաթաղանը քաշեց վէրքէն

107

դուրս, եւ ուժգին մխեց գազանին փորը։ Առիւծը այս անգամ թուլացած թեւը թողուց։ Այն ատեն Նէճիպ ծռեցաւ, խոտի փունջեր փրցուց գետնէն, եւ անոնցմով փաթթեց իր արիւնաթաթաւ փշրուած թեւը։ Ապա մէկ ոտքը դրած առիւծին մարմնոյն վրայ, որը դեռ խորունկ սարսուռներով կը դողար, առաջին անգամ նայուածքը վերցուց Մէճէի վրայ...1։ ***

Դեռատի աղջիկը կրած սոսկալի յուզումէն դողդոջուն, կը խորհէր, ի՛ր մեծաբաց գեղեցիկ աչքերը սեւեռած անթարթ Նէճիպի վրայ։ Երիտասարդը մեծցեր էր իր աչքերուն այն համեմատութեամբ՝ որով Հասան ինկեր էր, եւ բարձրացեր մինչեւ դասը ա՛յն քաջերուն՝ որոց գործերը կ’երգուէին արաբական ժողովրդային դիւցազներգութիւններուն մէջ։ Չէ՛. այն ճղճիմ, տխեղծ Նէճիպը չէր Ան, որը մերժեր էր ատենօք սիրել գերագոյն արհամարհանքով մը։ Նա դիւցազունն էր, առիւծէն աւելի հզօր, որուն յաղթեր էր, ծանօթ Խուան ցեղապետներէն աւելի՛ տոկուն, որը գիտցեր էր արհամարհել խորտակուած ու փշրուած թեւին ահռելի ցաւը, եւ կը ժպտէր մեղմիկ, մոռցած կարծես քիչ մը առաջուայ մղած սոսկալի պայքարը, եւ անխռով, կարծես ոչինչ պատահած ըլլար։ Եւ կ’ամչնար աղջիկը, ու կը կարմրէր հիմա իր ըրած ընտրութեան համար. ի՜նչ պիտի մտածէր Նէճիպ...։ Դիւցազնի սիրտ մը ոտքերուն տակ առեր կոխոտեր էր, եւ որո՞ւ համար...։ Սիրեր էր այդ տղայէ մը աւելի թոյլ ու երկչոտ էակը, որ զինքը գրեթէ նետեր էր առիւծին ճիրաններուն տակ եւ ինքը փախեր էր իր կեանքը փրկելու համար. օ՛ վատը...։ Եւ արեւելական բնութիւններու յատուկ, վայրկենական բուռն խանդով եւ յափշտակութեամբ վառուած, ոտքի ելաւ ան, եւ իր յաւերժահարսի քալուածքով մօտեցաւ Նէճիպի.

- Դուն որ առիւծին յաղթեցիր, եւ Մէճէն փրկեցիր, ըսաւ այն մեղկ ու անուշ դարձուածքով, որը յատուկ է անապատի այդ ցեղերուն2, առիւծէն աւելի՛ մեծ եւ հզօր տղայ, թո՛ղ Ալլահը սա աւազի հատիկներուն պէս անհամար տարիներ պարգեւէ քեզ, եւ ծնրադրելով անոր առջեւ.

1. «Մէճէին...։», Դէպի վեր, էջ 88։ 2. «ըսաւ այն մեղկ ու անուշ դարձուածքով, որը յատուկ է անապատի այդ ցեղերուն»-ի փոխարէն՝ «ըսաւ իր անուշ եւ հնչուն ձայնով», Դէպի վեր, էջ 89։

108

- Թո՛ղ իմ Տէրս ներէ, մրմնջեց, առնական գեղեցիկ ու կորովի կերպարանք մը աւելի՛ ազդեց Մէճէին1 վրայ, քան ազնիւ ու վեհ սիրտ մը. Մէճէ ճանչցաւ իր սխալը, ըմբռնեց իր յանցանքը, խօսէ՛, Տէր, կ’ուզե՞ս որ կինդ, գերիդ ըլլայ Մէճէն...։ Եւ իր անձկութեամբ լի ու սիրով բոցավառ գեղեցիկ նայուածքը վերցուց տղուն վրայ։ Նէճիպ սարսռաց, անճառ ուրախութիւն մը ճառագայթեց իր նիհար երեսներուն վրայ, նայուածքը դարձուց դէպի այն պուրակը՝ ուր քանի մը վայրկեան առաջ դժոխքի տանջանքներով կը տապկուէր։ Տերեւներուն մէջէն երկու հրավառ աչքեր կը նայէին իրեն, Հասանի աչքերը։ Ցաւը, կսկիծն ու ամօթը վայրենի ցոլքեր կը նետէին հոն։ Տղան աչքերը դարձուց, գլուխը ծռեց կուրծքին վրայ, չափեց մեծութիւնն ու խորութիւնը տառապանքին անոր՝ որ իր եղբայրն էր, գութի արցունք մը դողդղաց իր արտեւանունքներուն ծայրը, եւ կամքի հրաշալի ուժով մը, ակնթարթի մէջ վռնտելով մտքէն ու սրտէն զգլխիչ մտածումը ապագայ դրախտի երանութեան, ա՛յն էակին հետ, որուն կը տենչար, եւ որմէ կը պաշտուէր հիմա, գլուխը բարձր բռնեց եւ թօթափելով ճակտին վրայ կուտակուած սե՜ւ ամպերը, ժպտեցաւ, եւ հանդարտ, գրեթէ բոլորովին անխռով ձայնով.

- Չէ՛, պատասխանեց անոր, ալ չեմ սիրեր քեզ... քեզ եղբօրս կուտամ...։ ***

Արեւը կը ծագէր հիմա... իր առաջին ճառագայթները շեշտակի կ’իջնէին Նէճիպի գլխուն վրայ, լուսեղէն պսակ մը բոլորելով երիտասարդին ճակտին շուրջը, այդ վայրկենին իտէականօրէն գեղեցիկ, եւ սրտի գերագոյն զոհողութիւնովը մեծափառ։

Արտէմիս, Յունուար 1902, Ա. տարի, թիւ 1, էջ 16-18։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 85-90։

1. «Մէճէի», Դէպի վեր, էջ 89։

109

ԿԵՍՈՒՐԸ (Գաւառական կեանքէ)

ՄԱՌԻ

Եւ թարմ ու ծիծաղկոտ, իր տասներկու գարուններով, գուրգուրանքի ու խանդաղատանքի ջերմիկ մթնոլորտէն ինկեր էր ան, գահավէժ անկումով, խոժոռ տուն մը՝ ուր խիստ նայուածքներու, կոպիտ վարմունքներու միայն հանդիպեր էր... ինքը՝ որ մինչեւ այդ օրը համբոյրի, գգուանքի, մշտական ծիծաղի մէջ ապրեր էր...։ ***

Արդարեւ ինչպէ՞ս կատարուեր էր այս յեղակարծ, դառն փոփոխութիւնը իր անո՜ւշ կեանքին մէջ. հազիւ աղօտ յիշատակը պահեր էր այդ դէպքին, թէպէտ երկար ժամանակներ ալ անցած չըլլային այն սե՜ւ օրէն ի վեր։ Այո՛... կը յիշեր թէ՝ օրին մէկը մայրը զինքը համբուրեր էր, շա՜տ յուզուած, ականջն ի վար սահեցնելով կարգ մը խորհրդաւոր խօսքեր, ու խրատներ՝ զոր անկարող էր ըմբռնելու եւ հասկնալու այն ատեն. հայրը՝ ձեռքը դրեր էր գլխին, օրհներ ու գրկեր էր զինքը արտասուալից աչքերով...։ Կը յիշեր թէ՝ իրեն հագցուցեր էին սիրուն կարմիր զգեստներ, եւ ինքը՝ մանկական կայտռուն հրճուանքով, բոլորովին գրաւուած այդ նոր աղւոր հագուստներուն պերճանքովը շատ քիչ ուշադրութիւն ըրեր էր իր հօրն ու մօրը արցունքներուն, ու չէր հարցուցեր նոյն իսկ թէ ինչո՞ւ եւ ի՞նչ բանի համար կը զարդարէին զինքը այսպէս։ Մէկ ալ գլխէն վար ձգեր էին աւանդական հաստ ու ծանր քօղը, եւ տարեր՝ մեծ սենեկին մէկ անկիւնը, պատուիրելով որ հանդարտ ու լուռ կենայ հոն։ Եւ ահա քիչ ետքը սկսեր էր խուռն բազմութիւն հաւաքուիլ իրենց տան մէջ. ազգականներ, բարեկամներ, դրացիներ. անոնք մօտեցեր էին իրեն, եւ իր ականջին փսփսացեր էին խորհրդաւոր ու կէս չարաճճի շեշտով մը. - «Աղջի՜կ, հարս պիտի ընենք քեզի...»։ Եւ ահա, սա պարզ խօսքը, մէկէն իմէկ լուսաւորեր էր այդ օրուայ սարսափելի գաղտինքը...։ Ահռելի իրականութիւնը մերկապարանոց տնկուեր էր իր աչքերուն առջեւ...։ Հա՜րս պիտի ըլլար.... ատո՜ր համար էր ուրեմն որ զինքը զարդարեր, պճներ, եւ հոդ՝ այդ անկիւնը կեցուցեր էին... ատո՜ր համար մայրը կուլար իրեն նայելով, եւ ամենքը տան մէջ, տարօրինակ վարմունք մը ունէին իրեն հետ. խանդագին գորով մը, անսովոր ըլլալու չափ կրկնուող եռանդոտ գգուանքներ, խառնուած

110

ցաւագին յուզմունքի մը, զոր մարդ կ’ունենայ իր մէկ սիրականէն բաժնուելիք պահուն...։ Հա՜րս... շա՜տ տարտամ միեւնոյն ժամանակ շա՜տ տխուր գաղափար մը ունէր ինք հարսնութեան վրայ...։ Ինքը կը ճանչէր դրացի Խեչօէնց հարսը, քեռի Մրտօին հարսը...։ Իրմէն քիչ մը մեծ էին անոնք տարիքով, բայց որքա՜ն տխուր, որքա՜ն լուրջ կ’երեւէին...։ Շատ անգամ տեսեր էր որ կուլային, երբ ինքը կը ստիպէր զանոնք իրեն հետ խաղալու...։ Երբ անոնց մօտ կը վազէր, կը քաշկռտէր անոնց մազերը, հագուստները... անոնք կը վախնային, ու կը փախչէին, մատերնին դնելով իրենց շրթունքներուն վրայ. «Հապա թէ տատը տեսնէ՞... հապա թէ մամը տեսնէ՞» կը մրմնջէին մեղմիւ, աչքերնուն մէջ ունենալով սակայն խաղալու, վազվռտելու, գզուըտելու տենչանքին բոցը, խառնուած մամուն ու տատի առթած ահարկու սարսափին...։ Օր մըն ալ ճամբուն վրայ տեսեր էր Խեչօէնց հարսը, որ կռնակը փայտի խռիւներ բեռցած, տուն կը դառնար. վազեր էր անոր մօտը, ինքը չարաճճին, եւ ստիպեր էր որ վազվռտուք խաղայ իրեն հետ։ Հարսը հրապուրուեր էր։ Վախուն՝ նախ ուզեր էր դիմադրել այդ հրապուրանքին, ապա պատանեկան աւիւնը այս անգամ յաղթելով խոհեմութեան յորդորներուն, մէկ կողմ թողեր էր խռիւները, եւ սկսեր էր իրեն հետ վազվզել բաց դաշտին վրայ...։ Մէկ ալ յանկարծ ճամբուն անկիւնէն երեւցեր էր կեսուրը. դաժան նայուածքով, բարկութենէն կասկարմիր կտրած. եւ յարձակելով, անշարժ ու սարսափէն մեռելի պէս սառած հարսին վրայ, ձեռքի փայտովը ուժգին խփեր էր անոր գլխին։ Եւ Ալմաստ տեսեր էր, ի՜նչպէս անոր ճակտին սպիտակ մորթը ճեղքուելով, յանկարծ կարմիր արիւնը ցայտեր էր դուրս. եւ ի՜նչպէս խեղճ աղջիկը բարձրաձայն լալով, արիւնը արցունքին խառնուած, կարմիր ակօսներ գծելով երեսներն ի վար, խռիւները շալկեր՝ եւ կեսրոջը առջեւն ինկած՝ դարձեր էր տուն...։ Իր մանկական վառվռուն երեւակայութեան վրայ ահռելի կերպով ազդեր էր այդ տեսարանը. եւ շատ գիշերներ ընդոստ արթնցեր էր քունէն, լսելով դեռ կարծես խեղճ աղջկան ցաւագին հեծկլտանքները, եւ աչքերուն առջեւ կենդանի պատկերացած անոր արիւնով ու արցունքով թրջուած մարտիրոսի դէմքը...։ Այն օրէն, խորունկ սարսափ մը ունեցեր էր հարսնութենէ. եւ երբ ա՛յդ օրը, ի՛ր հարսնիքին օրը իրեն ըսեր էին, «Աղջի՛կ, հարս պիտի ընենք քեզ», Ալմաստ սարսռացեր էր իր կարմիր քօղին տակ, եւ յանկարծ սկսեր էր բարձրաձայն ճչալ. «Մայրի՜կ... ա՜խ... մայրի՜կ... զիս հարս մի՛ ընէք»։ Մայրիկը վազեր էր քովը, զինքը գրկեր, շաքար ու պտուղ տուեր էր իրեն, համբուրեր էր զինքը անուշ բառերով. «Աստուծոյ կամքը ա՛յս է որդի՛» ըսեր էր. եւ Ալմաստ կէս մը համոզուած աւելի՛ շաքարին ու պտուղին վայելքէն, քան մօրը

111

խօսքերէն ու խրատներէն, թողեր էր որ զինքը հարս ընեն...։ Քիչ ետքը եկեր էր ե՛ւ փեսան իրեններովը. տասնութ տարուան կտրիճ տղայ մը, սեւակն, սեւայօն, պարթեւ հասակով։ Որոշեալ ժամուն գնացեր էին տունորդօք, հարսնեւորներով, եկեղեցի, գիւղին միակ քահանան, ծերունի Տէր Մարտիրոսը պսակեր էր զիրենք, որմէ ետքը ի դարձին, «տավուլ»ն ու «զուռնա»ն գաւառական տաղեր ու խաղեր սկսեր էին հնչեցնել...։ Երիտասարդները պար էին բռներ, հարսառ եկողները գինիին ազդեցութեան տակ, քիչ մը տաքցած գլուխներով, սկսեր էին հարսին ուղղեալ տաղեր երգել։ Ճերմակ ճակտիդ կարմիր ոսկի Շարեմ նազերո՜վ... նազերո՜վ... Եւ իրօք ալ շարք մը կարմիր ոսկիներ քօղին վրայէն կապեր էին Ալմաստի ճակտին վրայ։ Հարսը տանելու ժամը հասեր էր. այն խորունկ յուզմունքներով ու մեծ խռովքներով փոթորկուող ժամը... ուր մէկ կողմէն բաժանումի դառն վիշտը, միւս կողմէն բացարձակ եւ օրինաւոր տիրացումի ուրախութիւնը, մէկ կողմէն արցունք, միւս կողմէն ժպիտ, այնքա՛ն հակասականօրէն զիրար կը խաչաձեւեն...։ Հարսնեւորները մօտեցեր էին հարսին միաբերան երգելով. Աղջի՛կ, քեզ ո՞ր մարն է բերեր... Այն սեւ աչուի մարն է բերեր. Մարն է բերեր մեզի համար, Մենք ենք եկեր քեզի՛ համար։ Եւ կտրիճները գրեթէ քաշելով Ալմաստը իրեններուն գրկերէն, կը տեղաւորէին զայն ձիուն վրայ, մինչ նա կը ճչար, «Մայրի՜կ... մայրի՜կ...»։ Եւ մայրիկը այդ պահուն նուաղած ինկեր էր արդէն գետին, եւ հայրիկին ալեխառն պեխերուն վրայ խոշոր արցունքներ կը գլորուէին մարգարիտներու պէս...։ Այո՛... կը յիշէր այդ իրեն համար սե՜ւ օրը՝ ուր տարեր, նետեր էին զինքը հոդ, հիմակուայ այդ մռայլ տունը, ուր խօլականի պէս դաժան կեսուր մը կը ցցուէր իր դէմ, ծայրայեղօրէն պահանջկոտ ու անտանելի, անժպիտ ծերունի տատ մը, որ իր սեւեռուն, զննող ու ցուրտ նայուածքներով կը խրտչեցնէր զինքը, կը սառեցնէ՜ր իր մանուկ սիրտը. տալուըտանք ու տաքրտիք, որոնք իր այդ տունը մտնելէն ի վեր, գէթ անգամ մը չէին խնդացեր երեսին... Հիմա հարս էր. ամուսին ունէր առանց գիտնալու սակայն թէ ի՛նչ է

112

ամուսինը... իր կեանքը փոխուած կը զգար, առանց որոշ ու ճշգրիտ գիտակցութիւնը ունենալու այդ փոփոխութեան. սա միայն կ’ըմբռնէր որոշակի թէ՝ ամուսնութիւնը գերեզմանը եղած էր իր զուարթ տարիներուն, եւ այդ՝ բաւ էր որ անիծէ՜ր զայն...։ Կը զգար թէ՝ ամուսնութեամբ՝ տանջանքներու նոր ու անծանօթ աշխարհ մը թեւակոխեր էր, իրեն համար դառնութիւններով լեցուն կեանք մը...։ Դեռ տասներկու կամ տասներեք տարեկան մատղաշ հասակին մէջ, ուր ժպտիլ, երգել, կայտռել միայն կը խնդրէ մանուկը, կը գտնէր ինքզինքը այդ մռայլ տան մէջ, ուր պիտի մարզուէր միայն լաւ հարս ըլլալու, խստաբարոյ կեսուրի մը հսկողութեան տակ, լաւ աշխատելու, առտուն ամենէն կանուխ ելնելու եւ իրիկունը ամենէն ուշ քնանալու, այդ տարիքին մէջ՝ ուր անուշ ու խոր քունը միայն պիտի կազդուրէ, ուռճացնէ, բազմացնէ իր մատա՜ղ մարմինը...։ Եւ իրերու բնական հետեւանքով, դժբաղդ աղջիկը, անգիտակից բոլորովին նշանակութեանը այն կապին՝ որ զինքը զուգած էր յաւիտենապէս անոր՝ որ իր ամուսինը, իր կեանքի ընկերն էր, կ’ատէ՜ր զայն հոգւով, իր ամենէն մեծ թշնամին նկատելով. վասն զի ան՝ զինքը բաժներ էր ծնողաց գրկերէն, եւ նետեր էր այդ սառուցիկ տան մէջ, չարչարելու համար իր մանկութիւնը, եւ բանտարկելու համար իր անմեղ ու երջանիկ տարիներու ազատութիւնը. օ՜, անգութը՜...։ ***

Եւ հիմա հարս էր. վզին դրուած էին ծանր պարտականութիւններ, իր ուժէն շա՜տ վեր, զորս պէտք էր տանէր լռին, առանց հառաչի մը, առանց նոյն իսկ արցունքի մը...։ Եւ իրիկունը, հազիւ ազատուած իր չարչարանքներէն, գե՛տինը ծունկի վրայ նստած, երբ մանկական անդիմադրելի քունի մը ծանրութեան տակ կը փակուէին իր խոնջ արտեւանունքները, գլուխը կը տարուբերէր մէկ ուսէն միւսը, եւ անուշ երազի մը թեւերուն վրայ կը թռչէր դէպի իր մօր տունը, իր եղբայրներուն ու քոյրերուն գիրկը, ահա՛ ոտքի խիստ հարուած մը կը մշտէր իր կողը, եւ ընդոստ կ’արթնցնէր զինքը քունէն։ Ի՜նչ... երբ կեսուրը արթուն էր, երբ տատին չպուխին կրակը կը հանգչէր, ինքը կը քնանա՜ր... ու չէ՜ր փութար կրակը վառելու...։ Ի՞նչ պիտի ըսէին հարեւան Մկօէնք, եթէ տեսնէին իրենց հարսը այդպէս անպատկառ իր մեծերուն առջեւ... պիտի ձաղկուէ՜ր իրենց պատիւն ու արժանապատուութի՜ւնը. պիտի ծաղրուէ՜ր իրենց տունը...։ Եւ Ալմաստ կ’ելնէր ոտքի ամօթահար, տակաւին կէս քունի մէջ, երերալով իր ոտքերուն վրայ, շշմած, յանդիմանութիւններու ու մեղադրանքներու տարափի մը տակ. եւ կը վազէր տատին չպուխին կրակը արծարծելու, ապա կուգար կը

113

նստէր ծունկի վրայ, մինչեւ որ մեծերը երթային ննջելու։ Այո՛... պէտք էր սպասեր մինչեւ որ անոնք բարեհաճէին թոյլտուութիւն ընելու որ երթայ հանգստանայ ինքը...։ Օ՜... տխո՜ւր օրեր էին ասոնք. «Ա՜խ, մայրիկ», կը մնչէր Ալմաստ, գիշերները երբ առանձին կը մնար. եւ անկողնին մէջ, գլուխը դարձուցած դէպի այն կողմը, ուր գիտէր թէ լեռներու ու սարերու ետին հեռաւոր մշուշներու մէջ կորսուած, կը մխար իր հօրենական տան օջաղը, կը քնանար արցունքներով։ Այսպէս կ’անցնէր ահա Ալմաստ կեանքի առաջին գեղածիծաղ տարիները, որոնց յիշատակը ինչքան անուշ է մեզի՝ նոյնքան ե՛ւ դառն է գաւառացի հարսներու համար։ Ցորչափ ազատ են անոնք, աղջիկ, իրենց ծնողաց թեւերուն տակ, ազատ թռչնիկներ են, անտառներու, լեռներու ու ծառերու վրայ թռչկտող, բայց որ անգամ մը ամուսնական կեանքը կը սկսի, ա՛լ խօսիլ չկայ, երգել, խնդալ, խաղալ ամօթ է հարսին համար, նա պարտաւոր է խեղդել իր մէջ պատանեկան տենչանքներն ու բնազդները. նա լուռ, հնազանդ, հլու, պէտք է տանի իր բեռը, փոյթ չէ՛ թէ ուսերը կքին, կորանան. տքալը իսկ արգիլուած է...։ Տակաւին մանուկ՝ չհասկցած, չըմբռնած թէ՝ ի՞նչ բանի համար կը պատրաստուի, ի՞նչ է իր կեանքի կոչումը. ահա՛ յեղակարծօրէն կը տեսնէ ինքզինքը իր կոչման ու պարտականութիւններուն մէջ։ Շուարած ու տատամսոտ կը սպասէ որ իրեն խօսին։ Կին է, ու կը սպասէ որ իրեն հրահանգներ տան, իր պարտականութիւնները իրեն ճանչցնեն։ Մայր է, ու կը սպասէ որ իր մանուկը խնամել սորվեցնեն իրեն։ Ընտանիք մը ունի, եւ այդ ընտանիքը կառավարելու համար կը սպասէ որ ճար մը, ճամբայ մը ցոյց տան իրեն։ Այդ տարաժամ ամուսնութիւնները մեր գաւառներուն մէջ, պատճառ կը դառնան մէկէ աւելի դժբաղդութիւններու, ատոնք՝ ընտանեկան լուրջ ու գիտակից կազմակերպութիւններ յառաջացնելէ շա՛տ հեռի են. աւելի մեքենական սովորութիւններ են դարձած գաւառի ամուսնութիւնները, ուր տուժողը կ’ըլլան թէ՛ ֆիզիքապէս եւ թէ՛ բարոյապէս մեր գաւառացի խեղճուկ ու պարզուկ աղջիկները...1։ ***

1. Այս պարբերութիւնը՝ «Այդ տարաժամ... պարզուկ աղջիկները», ջնջուած է, Դէպի վեր, էջ 123։ Տրամաբանական է, քանի որ ասիկա Պէյլէրեանի մեկնաբանութիւնն է, որ կը խանգարէ պատմուածքին ընթացքը՝ անտեղիօրէն կտրելով զայն։ Թէեւ ան հետաքրքրական է իբրեւ պատմուածքի Պէյլէրեանի մեկնաբանութիւն (Հ.Ա.)։

114

Արդէն երկու տարուան հարս էր Ալմաստ, երբ յղացաւ իր առաջին զաւակը։ Բայց իր այդ փափուկ վիճակը երբէք ո՛ եւ է փոփոխութիւն չբերաւ կեանքին մէջ։ Ըստ սովորականին պիտի ելնէր առտուն ամենէն կանուխ, հաւախօսի պահուն, օրն ի բուն չարաչար պիտի աշխատէր, եւ պիտի քնանար ամենէն ուշ։ Օրէ օր կը նիհարնար ու կը տժգունէր։ Առտու մը ինքզինքը շա՜տ ուժասպառ զգաց. ջուրի սափորը իրեն այնքան ծանր թուեցաւ որ գետնէն վերցնելու ճգնած պահուն, ձեռքերէն սահեցաւ եւ ահագին շառաչմամբ կոտրեցաւ։ ‒ Շա՛ն աղջիկ, գոռաց կեսուրը զայրագին, աչք չունի՞ս... եւ ուժգին ապտակ մը խփեց անոր երեսին։ Ալմաստի ամուսինը, Գրգօն հոն մօտը կը լուացուէր, տեսաւ կնոջը արցունքները, անիրաւ ու դառն նախատինքին տակ անոր սարսռացող մարմինը. եւ չդիմացաւ։ ‒ Մա՛յր, ըսաւ մեղմիկ, ինչո՜ւ կը զարնես. գիտութեամբ չըրաւ անշուշտ։ Եւ կարծես այս անսովոր ու յանդուգն միջամտութենէն ի՛նքն ալ շուարած, մեծ յանցանք մը գործածի պէս, աչքերը իսկոյն խոնարհեցուց...։ Իսկ մայրը, զարմանքէն բերանը լայն բացած, մռայլ դէմքով, եւ չարագուշակ նայուածքով. ‒ Ա՜յ հողը գլխիդ, գոչեց, սվոր նայէ՜. մօրդ դէմ կը խօսիս հա՞, շա՛ն լակոտ։ Այս միջոցին սակայն Ալմաստ վերցուցեր էր իր արտասուալից աղւոր աչքերը ամուսնոյն վրայ, որը յանդգներ էր ընել այն՝ ինչ որ աններելի սրբապղծութիւն մը կը նկատուէր գաւառի աւանդական բարքերուն ու սովորութիւններուն համար. այն է՝ պաշտպանել կինը՝ մօրը դէմ...։ Սիրտը սկսեր էր աւելի արագ բաբախել կուրծքին տակ, թեթեւութիւն մը, յանկարծական սփոփանք մը, տեսակ մը անճառ ու խորունկ ուրախութիւն կը ճառագայթէր իր հոգւոյն խաւարին մէջ։ Ի՞նչ էր ատոր պատճառը. ինքն ալ չէր գիտեր տակաւին։ Այդ յանկարծական զգայութիւնը դեռ անծանօթ էր իրեն։ ***

Օրերը կ’անցնէին անուշ երազի մը պէս Ալմաստին համար։ Գրեթէ ա՛լ չէր զգար իր տառապանքները։ Աղջկնութեան երգերն ու պարերը կը յիշէր, ու եթէ չքաշուէր կեսրոջմէն, առջի աշխոյժ ու վառվռուն աղջիկը պիտի դառնար դարձեալ։ Երկունքի դժնդակ ցաւերը, ծննդաբերութեան վտանգաւոր ժամը զինքը չէին վախցներ ալ եւս. ընդհակառակը ուրա՜խ կը զգար ինքզինքը. ուրա՜խ ու երջանիկ...։ Իր հոգեկան այս զուարթ վիճակին ազդեցութեանը տակ, ինքզինքը

115

տրամադիր կը զգար սիրելու ամենքը. մինչեւ իսկ բռնաւոր կեսուրը, եւ ներողամիտ գրեթէ ժպտուն համբերութեամբ կ’ընդունէր անոր տուած ամեն մէկ վէրքերը, զրկանքներն ու ցաւերը։ Երբ կը տեսնէր իր ամուսին Գրգօին հոգածու եւ զգուշաւոր նայուածքը հանգչած իր վրայ, ամեն բան կը մոռնար Ալմաստ, եւ իր հոգւոյն ու սրտին մինչեւ խորերը կը սարսռար նոր, անծանօթ, բայց եւ այնպէս անբացատրելի կերպիւ անուշ զգացումի մը սարսուռներով։ Այն օրէն, երբ Գրգօն զինքը մօրը անիրաւ ու գազանական վարմունքին դէմ պաշտպանելու դիւցազնութիւնը ունեցեր էր, ինչ որ, ոչ ոք իր շուրջը իր ծանօթներուն մէջ համարձակած էր ընել ցարդ. իր կուրծքին տակ յեղակարծօրէն բռնկեր էր տեսակ մը անգիտակից յարգանքի ու պատկառանքի խառնուած այն բուռն ու ջերմիկ զգացումը, որը տակաւին չէր կրնար որակել, այնքան տարբեր էր սա առաջին օրերուն մէջ, իր ամուսնոյն հանդէպ սնուցած սուր ու դառն զգայութիւններէն։ Հիմա երջանիկ կը զգար ինքզինքը. եւ կ’ըմբռնէր թէ՝ ա՛լ երանութիւններով զեղուն կեանք մը պիտի սկսէր իրեն համար, իր ամուսնոյն ու ծնելիք մանկան միջեւ. ու կը խայտա՜ր...։ ***

Օ՜ այս տարի հողը արգասաւոր չէր եղեր. գրեթէ արդիւնք չէր տուեր, եւ Գրգօէնք պարտական մնացեր էին գիւղին Ռէս Խէչօին։ Տունորդօք տխուր էին. եւ կեսուրը աւելի՛ մռայլ ու դաժան դարձեր էր այն օրէն՝ երբ Ռէս Խէչօն եկեր էր վերջնապէս իրենց յայտնելու որ, եթէ երեք ամսուայ ժամանակամիջոցին մէջ պարտքը չհատուցանեն, պիտի գրաւէ անմիջապէս իրենց արտն ու այգին։ Իրիկուն էր. տնեցիք սեղանին շուրջը բոլորուած կը ճաշէին. Ալմաստ կը սպասաւորէր։ Ծերունի տատին դէմքը սովորականէն աւելի տխուր էր։ ‒ Տղա՛յ, ըսաւ նա յանկարծ Գրգօին դառնալով, ճար մը մտածեցի՞ր մեր օձիքը սա շանորդի Խէչօին ձեռքէն ազատելու համար։ ‒ Ի՞նչ մտածեմ, հա՛յր, դուն ինձմէ լաւ կը խորհիս, թոթովեց Գրգօն։ ‒ Ես մէկ ճար միայն գիտեմ, որդի՛, պատասխանեց ծերունին դողդոջուն ձայնով մը. դուն ուժով ու կտրիճ ես. վաղուընէ մայրդ թող կապէ անկողինդ, պանդխտութեան ելիր քանի մը ամսուայ համար. աշխատէ՛, ջանա՛ դրամ շահիլ, եւ մեր արտն ու այգին ազատել Խէչօին ճանկերէն...։ Գրգօն դեղնեցաւ եւ անգիտակցաբար աչքերը դարձուց Ալմաստին վրայ, որը այդ միջոցին հաց կը կտրէր։ Մէկէն արեան լայն շիթեր թրջեցին հացին շերտերը...։ ‒ Աղջի՛կ, ի՞նչ եղար, գոչեց տատը, արիւնը տեսնելով։

116

Դժբաղդ աղջիկը, յուզումէն ու սրտադողէն հացը կտրելու պահուն՝ ձեռքը կտրեր էր։ Ահա ծունկերը դողդղացին ու չոքեցաւ գետնին վրայ...։ Այդ իրիկունն իսկ երկունքի տագնապներուն մէջ ինկաւ ան. եւ մեծ դժուարութեամբ ծնաւ իր առջինեկ զաւակը. աղւոր ու քաջառողջ աղջիկ մը...։ Աղջի՜կ... օտարի մալ. աւելորդ ուտող բերան... Յայտնի է, մանաւանդ գաւառներու մէջ թէ աղջիկ ծնանող հարսները ի՜նչ կծու պարսաւանքներու, դառն նախատինքներու, եւ անէծքներու նշաւակ կ’ըլլան...։ Սուգ կը տիրէ այն տան մէջ՝ ուր աղջիկ երախայ է ծներ. մինչ խաղ ու խնդում է հոն՝ ուր արու է երախան. տան հարազատն է նա... հաւատարիմը. տան սիւնը, հօրենական օջաղը վառ պահողը...1։ Եւ կեսուրը զայրոյթէն խենդի պէս վազվռտելով սենեակներուն մէջ. ‒ Քա՜ծ է բերեր, քա՜ծ... կը գոռար, սեւանա՜յ օրը... ճինսը կտրուի, ջահիլ տղուս օրը սեւացուց...։ ‒ Է՜հ, բան չկայ, որ մի անգամ ալ քած բերէ, տունէն դուրս կ’ընենք զինքը ‒ կ’ըսէր տատը իր կինը հանդարտեցնելու համար ‒ այնպէս չէ՞ Գրգօ։ ‒ Ես գոհ եմ Աստուծոյ պարգեւածէն, աղջիկ կամ տղայ ինձ համար նոյնն է, կը պատասխանէր Գրգօն. եւ այդ սառն ու լուրջ պատասխանը աւելի՛ եւս կը հրահրէր իր մօրը կատաղութիւնը։ Մի քանի օր ետքը Գրգօն դողդոջուն համբոյր մը դրոշմելով իր մանկան ճակտին վրայ, եւ գաղտագողի սիրավառ նայուածք մը նետելով իր կնոջ, ձեռք կ’առնուր պանդխտութեան գաւազա՛նը, ու կը հեռանար տունէն...։ ***

Վիշտը, տագնապը, եւ ամուսնէն բաժնուելու ցաւը ‒ այն ամուսնէն՝ որը սկսեր էր սիրել դեռ նոր արթնցող կոյս սրտի մը բոլոր ուժգնութեամբն ու գուրգուրանքովը, եւ որը իր պաշտպանը, իր բարեկամը, իր սիրելին էր միեւնոյն ժամանակ ‒ կաթը ցամքեցուցեր էր Ալմաստի ստինքներէն։ Մանուկը այծի կաթով սնանելու դատապարտուած էր։ Գաւառական բարքերու ու սովորութիւններու համեմատ, նորահարս մայրը պիտի քաշուի իր մանկան խնամքն ու հոգածութիւնը ստանձնելէ, դա՝ հայ կնոջ աւանդական պարկեշտութեան արատ՝ հետեւաբար եւ ամօթ է համարուած։ Նա՝ բոլորովին չէզոք դիրք պէտք է բռնէ ընտանեկան կեանքի մէջ եւ հանդէպ անոնց՝ որոնք իր կեանքին է՛ն սրբազան մասնիկները, իր հոգւոյն է՛ն թանկագին հատորներն են։ 1. Այս պարբերութիւնը՝ «Յայտնի է... վառ պահողը», ջնջուած է, Դէպի վեր, էջ 126։ Նոյն տրամաբանութեամբ ինչ նախորդը։

117

Ուստի եւ Ալմաստ ստիպուած էր գլուխ ծռել այդ անիրաւ ու անբնական պահանջքին առաջ, եւ իր սիրական մանուկը թողուլ խստաբարոյ կեսրոջը անտարբեր ու կամայական խնամքներուն...։ Ու արդարեւ ի՞նչ են սէրը, խնամքը անոնց՝ որոնք իրենք չեն ծներ զաւակը...։ Ադոնք ինչքան ալ գորովալի ինչքան ալ խղճմտալից ըլլան, միթէ կրնա՜ն հաւասարիլ մօր մը խորունկ անձնուիրութեանն ու գերագոյն խանդաղատանքին։ Ալմաստ կը տեսնէր որ մանկան մաքրութեանը հոգ չէր տարուեր. մանուկը բաւարար սնունդ չէր առներ, վասն զի կաթը հարկաւոր քանակութեամբ չէր տրուեր անոր. այնպէս որ խեղճը անօթի, եւ թաց ու աղտոտ շորերուն մէջ անհանգիստ, օրն ի բուն կը ճչար...։ Եւ Ալմաստ կը զգար թէ՝ մանկան կրած զրկումներուն ու չարչարանքներուն պատճառը՝ աղջի՜կ ըլլալն էր... անո՛ր մեռնի՜լը կ’ուզէին... օ՜հ, ա՛յդ ըսեր էր իրեն կեսուրը կատաղութեան վայրկենի մը մէջ...։ Ինչո՞վ էր նա մեղաւոր միթէ աղջիկն ալ Աստուծոյ ստեղծածը չէ՞...։ Անգամ մը, երբ կեսուրը նեղացած տղուն անդադրում ճիչերէն, կը պօռար ու կը գոռար, Ալմաստ դողդոջուն ձայնով մը վերջապէս յանդգներ էր ըսելու թէ՝ տրուած կաթին անբաւականութիւնն է տղուն լացին պատճառը, թէ մանուկը անօթի է։ Կեսուրը՝ վիրաւորուած իր մեծի, ու բանգէտ տանտիկնոջ արժանապատուութեանը մէջ։ ‒ Շա՛ն աղջիկ, գոռացեր էր, դո՞ւն եղար այսքան տարուայ կնկան խելք սորվեցնողը. ես իմ ըրածս չե՞մ գիտեր. սվո՛ր նայէ... կեսրոջը խրատ տալու ելեր է ‒ յետոյ զայրագին նայուածքով մը ‒ սե՜ւ է եղեր այն օրը որ դրանս սեմը ոտք կոխեր է քեզի պէս լկրտած հարսը։ Խեղճ աղջիկը նախատինքներու այդ տարափին տակ սասանած լռեր էր... եւ տղան միշտ կը ճչար... ո՜ւր էր նոր ծնած օրերուն այն աղւոր ու լեցուն դէմքը... նիհարցե՜ր... գունատե՜ր... տգեղցե՜ր... կմա՜խք էր դարձեր իր ճերմակ հացի պէս ճերմակ ու փափուկ մարմնիկը։ ‒ Աստուա՛ծ իմ... կ’աղօթէր թշուառ նորատի մայրը. Աստուա՜ծ իմ, գոնէ ա՛ռ հոգին, որ այսպէս, աչքերուս առջեւ անօթի, չարաչար տանջուիլը չտեսնեմ իմ խե՜ղճ զաւկիս... ու կուլա՜ր, կուլա՜ր... ծռած մանկան օրօրոցին վրայ... Արցունքները կը թրջէին տղուն դէմքն ու բերանը, որը կը ծծէր այդ աղին ու լեղին անյագաբար, կաթի տեղ...։ ***

Գիշեր էր... Ամենքը քնացեր էին տանը մէջ։ Մանկան օրօրոցին քովիկը, Ալմաստ երկնցած կապերտին վրայ, բաց

118

աչքերով կ’երազէր...։ Մտքովը դէպ ի Գրգօն կը թռչէր այս պահուս...։ Ա՜խ... ի՞նչ կ’ընէր արդեօք ան հիմա. յաջողե՞ր էր ձեռնարկներուն մէջ, պիտի գա՞ր շուտով...։ Կ’երեւակայէր զայն օտարութեան մէջ, միս մինակ, տխո՜ւր... ծանր աշխատութիւններու բեռին տակ կորաքամակ, ուժասպառ...։ Իրա՛ւ, անցեալ օր նամակ մը առեր էր տատը անորմէ, բայց ինքը ամօթխած հարսի պարտաւորիչ նկատումներով չէր համարձակեր մանրամասն տեղեկութիւն հարցնել...։ Որչա՜փ կը տանջէր զինքը անստուգութիւնը, սիրելւոյն վիճակին մասին...։ Տկար ճիչ մը սթափեցուց զինքը իր թմրութենէն. իր զաւկին ճիչը...։ Ծունկերուն վրայ ելաւ ան. մոռնալով Գրգօն. եւ զգալով որ սիրող կին ըլլալէ առաջ մայր է ինքը. եւ ծռեցաւ մանկան վրայ...։ Աղւոր լիալուսին մը իր տխուր ու անուշ շողերով կը լուսաւորէր օրօրոցը։ Մանկան աչքերը բաց էին, շրջանակուած լայն սեւ ծիրով մը։ Հազիւ շունչ կ’առնէր ան։ Անբաւական սնունդէ նուաղած այն գեղեցիկ աչքերը, անօթութեան սոսկալի տանջանքը այնքան սուր ու կենդանի արտայայտող այդ խեղճ աչքերը, մինչեւ հոգւոյն խորը սարսռացուցին Ալմաստը։ Խենդի մը պէս ցատկեց ոտքի։ Ականջ տուաւ։ Խորունկ լռութիւն կը տիրէր տան մէջ, ընդմիջուած միայն քնացողներուն երբեմնակի խորդիւններով ու հառաչներով։ Յանդուգն որոշում մը, երկիւղով ու անձկութիւնով խառնուած կը լուսաւորէր իր մռայլ դէմքը։ Տղան անգամ մըն ալ ճչաց... աւելի՜ նուաղ...։ Ալմաստ տենդոտ շարժումով մը մազերը ժողվեց. հանեց ոտքէն մուճակները, ոտնաձայնը լսելի ընել չտալու համար, առաւ սեղանին վրայէն կաթին դատարկ գաւաթը եւ բոպիկ ոտքերով սահեցաւ սենեակէն դուրս, իջաւ վար, սողոսկեցաւ մինչեւ ախոռը, ուր եզներուն ու կովերուն մօտ, իր զաւակը սնուցանող այծը, ուլիկները չորս կողմը առած կը հանգչէր...։ Անոր ստինքները առաւ ձեռքերուն մէջ, եւ սկսաւ սեղմել։ Տաք ու թարմ կաթը առատ փրփուրներով կ’իջնէր գաւաթին մէջ...։ Ա՜խ... ինչպէ՜ս կը նախանձէր, ինքը, բանաւոր-մայրը, նայելով անբան-մօր վրայ... զգալով որ իրմէ՛ն աւելի ճշմարիտ մայր էր նա, իրմէ՛ն աւելի բուն իր դերին մէջ... մայրութեան է՛ն տարրական, է՛ն անհրաժեշտ պայմանը, ձագերուն սնունդը, առատօրէն մատակարարելով անոնց... Իսկ ի՞նչ էր ինքը... մայրութեան անարժան էակ մը, որը բնութիւնը մայր ըրած էր, անօթի զաւկին հոգեվարքին միայն ականատես ընելու համար զինքը...։ Ցաւի ու զայրոյթի արցունքներ կ’ողողէին իր դէմքը, երբ ոտքի ելաւ ան, կաթով լեցուն ամանը ձեռքին, եւ շունչը բռնելով, մտաւ իր սենեակը...։ Նոյն խորունկ լռութիւնը կը տիրէր տան մէջ...։

119

Մանուկը լայն բացած աչքերովը կը նայէր իրեն սեւեռուն։ Ծնրադրեց Ալմաստ օրրանին մօտ, կաթով լեցուն գաւաթը պինդ սեղմած, անճառ երջանկութիւն մը ունենալով իր հալումաշ դէմքին վրայ։ Վերջապէս պիտի կշտացնէ՜ր զաւակը... վերջապէս անոր բերնին մէջ պիտի վազցնէ՜ր կենսատու հեղուկը, լայն շիթերով, առա՜տօրէն մինչեւ որ ա՛լ յափրանար ան...։ Յանկարծ սառեցաւ Ալմաստ իր յափշտակութեանը մէջ...։ Լուսնի մեղմիկ շողերովը տեսեր էր կեսուրը, ուրուականի մը պէս ճեպ ճերմակ, ցցուած մօտակայ սենեկին կիսաբաց դրանն առջեւ։ Զայրոյթն ու կատաղութիւնը ահռելի արտայայտութիւն մը տուեր էին անոր արդէն դաժան դէմքին։ Աւելի կը սուլէր, քան կը շնչէր...։ ‒ Սե՜ւ երես... շշնչաց ան սեղմուած ակռաներուն մէջէն. եւ մօտի աշտանակը յափշտակելով նետեց հարսին գլխին...։ Խուլ հեծկլտանք մը միայն եղաւ դժբաղդ աղջկան պատասխանը...։ Ու կեսուրը իր դիրքը, տիրականութիւնը, իր արհամարհուած դերն ու նշանակութիւնը ա՛յս արժանաւոր կերպովը յարգել տուած ըլլալուն համար հպարտ ու բարձրագլուխ, մտաւ դարձեալ անկողինը, եւ քնացաւ արդարներու քունով...։ ***

Առտուն, երբ տնեցիք սովորական ժամուն արթնցան, նախ զարմացան չտեսնելով հարսը, որը շատ կանուխ ամենէն առաջ ոտքի վրայ կ’ըլլար, զբաղուած իր առօրեայ գործերովը։ Մտան իր սենեակը, եւ գտան զայն թմրած, մանկան օրօրոցին վրայ, կարկամած մատներուն մէջ դեռ պինդ սեղմած կիսով չափ թափուած կաթին գաւաթը։ Մանուկը մեռա՜ծ, եւ արդէն սառա՜ծ էր... իր մեծաբաց աչքերը ահարկու սեւեռումով մը գամած իրենց աչքին... եւ իր մանուկ-հոգեվարքի այդ խոժոռ ու տանջուած նայուածքին մէջ ունենալով կարծես սա՛ դժնդակ հարցումը. «Ինչո՞ւ կը տանջէք մայրս»։

Արտէմիս, Մարտ 1902, Ա. տարի, թիւ 3, էջ 88-96։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 117-130։

120

ՎԵՂԱՐԱՒՈՐԸ (Բագրատ Վարդապետ Թաւաքալեանի յիշատակին)1

ՄԱՌԻ

Ս... քաղաքի մայր եկեղեցին ահագին բազմութիւն մը խռնուեր էր այդ օրը։ Քաղաքին սիրուած ու յարգուած հարուստներէն ծերունի Բագրատեանի մինուճար տղան կուսակրօն եկեղեցականի սքեմ ու վեղար պիտի ընդունէր այդ օրը Հայոց Հայրիկէն. եւ այր ու կին, ծեր ու տղայ զիրար կը հրէին, կը հրմշտկէին տեսակ մը բիրտ աճապարանքով, միշտ աւելի առաջ, դէպի դասը անցնելու յամառ ճիգերով, ուր աւելի մօտէն պիտի տեսնէին արարողութեան բոլոր մանրամասնութիւնները, եւ որոշ պիտի լսէին Հայրիկին հոգեշունչ քարոզը։ Եկեղեցին իր ամենէն շքեղ ջահերը կախեր, եւ ամենէն հսկայ մոմերը վառեր էր. եւ սուրբերը իրենց ամենէն աղւոր զարդերը հագեր էին այդ օրը։ Խունկի բարդ բարդ քուլաներ վէտ վէտ ծփծփումներով կը բարձրանային կ’անօսրանային դէպի եկեղեցւոյն գմբէթը, փաթթելով զայն թափանցիկ ու խորհրդաւոր մշուշներու մէջ, զորս արեւուն ճառագայթները շեշտակի ծակելով, լուսեղէն լեզուներու պէս կուգային հանգչիլ խորանին առջեւ ծնրադրած երիտասարդին թխահեր գլխուն վրայ։ Ժողովուրդը արարողութեան յուզիչ եւ խորհրդաւոր վսեմութեան տակ խոնարհած, պատկառոտ ու լռիկ իր աղօթքները կը խառնէր դպիրներուն քաղցրաձայն երգերուն ու ալէլուներուն։ Եւ խորանին առջեւ Հայրիկը իր ճերմակ մազերուն լուսապսակին մէջ անգամ մըն ալ վեհ ու գեղեցիկ, երկու ձեռքերը դրած իր ոտքերուն տակ խոնարհած մատաղ գլխուն վրայ, կը մրմնջէր նուիրական աղօթքները, կը սրբագործէր ուխտը եւ կ’օրհնէր Քրիստոսի սեղանին վրայ դրուած այդ երիտասարդ, խանդով ու եռանդով զեղուն կեանքին զոհաբերութիւնը։

1. Պատմուածքը գրուած է Ս. Էջմիածնի Սինօդի անդամ Բագրատ Վարդապետ Թաւաքալեանի մահուան առիթով, որ տեղի ունեցաւ 1902 Մայիս 12-ին, Պաքու։ Աւազանի անունով Աղեքսանդր Թաւաքալեան՝ ծնած 1850-ին, Տերպէնթ (Դերբէնտ), հռչակ վայելած է իբրեւ «ազգասէր վարդապետ»։ Ուսուցչական եւ հովուական պաշտօններ ստանձնած է Թիֆլիս, Խառակոնիս գիւղ (Վան), Պաքու, Իգդիր, Ալաշկերտ, ԻւչքիլիսէԲարեւանդ (ուր Ս. Յովհաննու վանքին մէջ 1889-ին ձեռնադրուած է վարդապետ Բագրատ անունով), ապա Էջմիածին, Սալմաստ, Գանձակ։ Ըլլալով յեղափոխական համոզումներու տէր, օգնած է յեղափոխականներուն եւ հայդուկներուն իրենց տեղափոխութիւններուն եւ գործունէութիւններուն համար։ (Բագրատ Վարդապետ Գէորգ-Թաւաքալեան, Արարատ, 1902, հատոր ԼԵ., թիւ Ե.-Զ., էջ 478-481։ Հայկ Աճէմեան, «Բագրատ Վարդ. Գէորգ-Թաւաքալեան», Վէմ, 1936, Դ. տարի, թիւ 1, էջ 25-36. թիւ 2, էջ 96-108։) (Հ.Ա.)

121

Ուխտը կատարուած վերջացած էր։ Նորընծան ոտքի ելաւ, եւ առաջին նայուածքը վշտագին ինկաւ դասին մօտիկ նստարանին վրայ, ուր կարծես փլած ըլլար եօթանասնամեայ ծերունի մը, արցունքներէ ուռած ու կարմրած աչքերով։ Նա՝ հայրն էր երիտասարդ Զաքէին։ Երկրորդ նայուածք մը աւելի՜ անուշ գնաց հեռուն ամբոխի ովկէանին մէջ փնտռելու պաշտուած դէմք մը. ու երեւի թէ գտաւ զայն, վասնզի թեթեւակի դողաց, եւ զինքը շրջապատող մոմերուն պէս ճերմկեցաւ. մինչ շրթունքներուն վրայ կը փթթէր իտէալին ճամբան իյնող գաղափարական մարդու գերագոյն ժպիտը, պարտականութեան եւ սրտի վեհագոյն ձգտումներուն հետեւող առաքեալի գիտակից ու խորունկ ժպիտը, որը գուցէ միակ իրական գոհունակութեան ու երջանկութեան ժպիտն ըլլայ աշխարհի վրայ։ ***

Առաջնորդարանի սրահին մէջ ծերունի Բագրատեանը աթոռի մը վրայ ինկեր էր լռիկ։ Քիչ մը հեռուն նորընծայ վարդապետը վեղարը գլխին, երկար սեւ պատմուճանը ձգած ուսերուն, ոտքի վրայ կը մնար։ Դէմքին ազնուական տժգունութիւնը անգամ մը եւս շեշտուեր էր վեղարին սեւ շրջանակին մէջ, եւ իր խոշոր սեւ աչքերուն նայուածքը անգամ մը եւս անուշ ու թափանցող դարձեր էր այն օրէն՝ երբ ուխտեր էր սրտի եւ հոգւոյ վէրքեր քննել ու բուժելու ջանալ այնուհետեւ, եւ բարեկամն ու պաշտպանը դառնալ բոլոր զրկուածներուն, տառապեալներուն ու դժբաղդներուն։ Եւ սակայն չէր կրնար առանց խորապէս յուզուելու տեսնել իր ծերունի հայրը, որուն ճերմակ մազերը, յուսահատութիւնն ու արցունքները չարաչար կը տանջէին իր փափուկ հոգին։ ‒ Զաւա՛կս, կանչեց մէկէն ծերունին առաջին անգամ ինքը խզելով ճնշող լռութիւնը... Երիտասարդ վեղարաւորը իսկոյն մօտեցաւ, ծնրադրեց հօրը ոտքերուն տակ, եւ դէմքը ծածկեց անոր ծունկերուն վրայ։ ‒ Չուզեցիր հօրդ ծերութեան օրերուն մխիթարութիւնը ըլլալ, զաւա՜կս, շարունակեց ծերունին դողդոջուն ձայնով. վաղը պիտի մեկնիս, թողլով զիս մինակ իմ ամայի տանս մէջ, որը կը յուսայի թէ օր մը պիտի շէնցնէիր թոռնիկներու թրվռացող երամներովը... յուսախաբ ըրիր ծերունի հայրդ, մարեցի՛ր սիրտս, քանդեցիր մեր օջաղը... Վեղարաւորը գլուխը վեր առաւ, գեղեցիկ դէմքը թրջուած էր արցունքներով։ ‒ Ներէ՜ ինձ, հա՛յր, ըսաւ ան, չկրցի քու փափաքներդ իրագործել, աւա՜ղ...

122

կամքէս շա՛տ հզօր էր սրտիս ձայնը, որը կը գոռար թէ՝ անարժան բան մը ըրած կ’ըլլայի նուիրուելով միակ հօր մը, միայն ինձմէ ծնած զաւկըներու, մինչ անդին այնքա՛ն թշուառներ, խեղճեր, որբեր կան, որոնք բոլորն ալ իմ հայրերս, զաւակներս, բոլորն ալ իմ քոյրերս ու եղբայրներս են... անոնք կը տառապին, կուլան, կ’արիւնին, հա՛յր։ Օ՜հ, թոյլ տուր ինձ, որ երթամ սրբելու անոնց արցունքները, բուժելու անոնց վէրքերը, մեղմացնելու անոնց տանջանքները։ Չեմ ուզեր անձնասէր մը ըլլալ միայն իմիններուս երջանկութեանն ու բարօրութեանը վրայ խորհելով։ Մանուշակը հասկցաւ զիս, քանի որ ինքն իր կամքով, այնքա՜ն ազնուօրէն խզեց մեր նշանախօսութեան կապը... դուն ալ հասկցիր զիս, հա՛յր, կը պաղատիմ, եւ ըսէ՛ ինձ «երթաս բարեա՜ւ»։ Ծերունին իր դողդոջուն ձեռքերը դրաւ երիտասարդին գլխուն վրայ։ ‒ Օրհնեա՜լ ըլլաս, մրմնջեց, օրնեա՜լ ըլլաս, զաւակս։ Ու երբ վեղարաւորը իր հօրը վերջին երկա՜ր համբոյրը ընդունելէ ետքը ոտքի ելաւ, ծերունին կրցաւ անոր ցոյց տալ հանդարտ ու պարզ ճակատ մը, որը քիչ առաջ այնքա՜ն ցաւագին յուզումներ կը փոթորկէին...։ ***

Հիմա կը հեռանար Վեղարաւորը իր հայրենի երկրէն եւ Սեւ Ծովի վրայ կը թռչէր դէպի աւելի դժբաղդ, աւելի՜ տխուր աշխարհներ, իր հոգւոյն սնունդը հոն պիտի գտնէր։ Երջանիկ ու զուարթ աշխարհները իրեն պէտք չունէին. ինքն ալ անոնց պէտքը չունէր։ Կտրեց ծով ու ցամաք, քալեց դաշտ ու ձոր, մագլցեցաւ լեռ ու սար եւ հասաւ հոն՝ ուր շատ կանուխէն կը թռչէին իր երազները։ Սիրեց, Հաւատաց, Յուսաց, եւ Գործեց։ Աշուղները իրենց ամենէն գեղեցիկ երգերը նուիրեցին անոր. եւ ժողովուրդը իր սրտին ու բաղձանքներուն է՜ն մօտիկ հէքիաթներու մէջ խառնեց, հիւսեց անոր կեանքը, ցոյց տալով զայն փոխն ի փոխը մերթ մարմնացեալ հրեշտակի մը, մերթ ճերմակ մօրուս հրաշագործ սուրբի մը, մերթ քաղցր, արդարասէր եւ ողորմած թագաւորի մը պաշտուած կերպարանքին տակ։ Եւ սակայն խաւարի որդիքը կը հսկէին անոր շուրջը։ Եւ եղաւ որ ուզեցին սեւցնել անոր գործքերը...։ Մի՞թէ լոյսը կը սեւնայ։ Նա շարունակեց գործել, ու դիւցազնօրէն մաքառեցաւ լուսոյ թշնամիներուն դէմ։ Նա քարոզեց շարունակ եւ ամեն տեղ Բարին, Ճշմարիտը, Գեղեցիկը։ Միշտ ու ամեն տեղ նա բարեկամը մնաց աղքատին, պաշտպանը զրկուածին,

123

մխիթարիչ հրեշտակը տառապեալին։ Ու երբ կը խօսէր անառակին, գողին, ոճրագործին հետ նոյնքան քնքշութեամբ իր անուշ, թովիչ նայուածքը յառած անոնց կարմիր աչքերուն, կը բամբասէին զինքը իր թշնամիները թէ՝ չարերն են իր ընկերները։ ‒ Բարիները ինձ պէտք չունին, կը պատասխանէր ան. եւ կը շարունակէր իր ճամբան։ Նա Մեծ Վարդապետին կեանքը կ’ապրէր։ ***

Մայիսի առտու մըն էր, մին այն թովիչ արշալոյսներէն, որոնք յատուկ են լեռնային երկիրներուն։ Վեղարաւորը կանուխ արթնցեր, կը պատրաստուէր իր սովորական պտոյտը ընել լեռներուն ու դաշտերուն վրայ։ Կը սիրէր ան կորսուիլ անտառներուն մէջ, աղօթել միս մինակ բնութեան հետ եւ իր մաքուր սրտին խունկը ծխել Ամենակալին առջեւ, բաց դաշտին վրայ։ Կը սիրէր խառնել իր սաղմոսերգութիւնները թռչուններու դայլայլիկներուն, մերթ տամուկ կանաչին վրայ թռչկոտող խատուտիկ թիթեռնիկներուն վրայ զմայլելով, մերթ ծաղիկներ փնջելով եւ վարդերու ու շահոքրամներու անուշ հոտէն գինովնալով։ Կը սիրէր յաճախ իր երկար պտոյտներէն ետքը՝ ծառի մը թաւուտ հովանիին տակ ընկողմանած, երկա՜ր ծփծփալ խոհերու ու խորհուրդներու մէջ, քննել իր ցարդ ըրածները, եւ ապագայ ընելիքներուն ծրագիրը մշակել։ Եւ ահա իր յափշտակութեան է՛ն քաղցր վայրկենին ցաւագին աղաղակ մը դէս ու դէն ցրուեց, տարտղնեց իր ոսկի երազները։ Վեղարաւորը ընդոստ ցատկեց տեղէն։ Աղաղակը կրկնուեցաւ, այս անգամ աւելի՛ ուժգին, աւելի կսկծալի։ Կնոջ մը ձայնն էր դա անկասկած, կնոջ մը որ բութ դանակով կը մորթեն։ Վեղարաւորը երագեց իր քայլերը. եւ ահա մօտակայ լերան ստորոտը տեսաւ երկու մարդակերպ գազաններ, որոնք կին մը բռնած մազերէն խուժդուժօրէն ու վայրագօրէն կը չարչարէին։ Առաջին նայուածքով Վեղարաւորը զգաց թէ ինկած կին մըն էր ան. հագուստներուն աչք ծակող գոյները ու չափազանցուած սեթեւեթը, ներկուած դէմքն ու աչքերը՝ ուր այդ պահուն սակայն սարսափը մարեր էր այն լկտի արտայայտութիւնը որը յատուկ է այդ դժբաղդ կանանց նայուածքին, յայտնապէս ու բացարձակապէս կը շեշտէին ատիկայ։ Ի՛նչ փոյթ սակայն։ Հոգի մըն էր որ կը տառապէր, եւ պէտքը ունէր իր օգնութեան։

124

Այդ բաւական էր։ Վեղարաւորը մօտեցաւ։ ‒ Ինչո՞ւ կը տանջէք այդ կինը, հարցուց մեղմութեամբ խօսքը դահիճներուն ուղղելով, թողէ՛ք որ երթայ։ Անոնք դարձան դէպի Վեղարաւորը, եւ ապուշ նայուածքով մը սկսան դիտել այն գեղեցիկ ու սէգ դէմքը, որը այդ վայրկենին բարկութենէն կարմրեր էր։ Թշուառականները գինով էին։ Վեղարաւորը զգաց այդ։ ‒ Թողէ՛ք, կրկնեց քաղցրութեամբ, ինչո՞ւ կը չարչարէք այդ խեղճ կինը։ ‒ Մեզի խաբեց, թոթովեց անոնցմէ մէկը, հազիւ լեզուն բերնին մէջ դառնալով, դրամնիս առաւ ու քթերնուս խնդաց։ ‒ Թող մեռնի՛, թող մեռնի՛, մռնչեց միւսը գազանային զայրոյթով իր որսը աւելի պինդ սեղմելով։ Թշուառուհին գերմարդկային ճիգ մը ըրաւ։ Ինքզինքը քաշեց ազատեց զինքը չարչրկողին ձեռքերէն։ Ապա ձեռնամած ու պաղատագին վազեց ինկաւ Վեղարաւորին ոտքերուն տակ...։ ‒ Փրկէ՛ զիս, աղաղակեց յուսահատութեամբ փաթթուելով անոր վերարկուին քղանցքներուն, փրկէ՛ զիս ի սէր Աստուծոյ, որուն պաշտօնեան ես երկրի վրայ։ Գազանները կատղած ցատկեցին խեղճ կնոջ վրայ կարծես ուզելով բզքտել զայն։ ‒ Փրկէ՛ զիս կը պոռար թշուառուհին խենդի աչքերով նայելով Վեղարաւորին։ Չխօսեցաւ ան, վերարկուին տակէն վեցհարուածեան մը հանեց եւ սպառնալից փողը դարձնելով դէպի երկու հրէշները. ‒ Թողէ՛ք այդ կինը, որոտաց...։ Անոնք շտկուեցան սարսափած, եւ իսկոյն թողլով կինը արագ արագ հեռացան երերալով դեռ իրենց ոտքերուն վրայ։ Վեղարաւորը կը նայէր երկար անոնց ետեւէն մինչ ոչ եւս էին։ Կը խորհէ՜ր...։ Զէնքով սպառնացեր էր ի՜նքը, Խաղաղութեան պաշտօնեան, Սիրոյ զինուորը։ Չէ՞ որ Մեծ Վարդապետը Ինքն ալ սակայն խարազանով սպառնացեր էր Հօրը տունէն վռնտելու համար ամբարիշտներն ու աւազակները։ Իր աչքերուն մէջ բարկութիւնը տեղի տուեր էր անհուն գթութեան ու խորունկ ցաւի արտայայտութեան։ Այն թովիչ անուշութիւնը, որ վայրկեան մը թողեր էր իր նայուածքը ի տես գազանային վայրագութիւններու, եկեր էր դարձեալ տեղաւորուիլ հոն։ Նայեցաւ իր ոտքերուն տակ ինկած կնոջ վրայ։ Թշուառուհին կուլար տղու մը պէս բարձրաձայն հեծկլտալով։ Յորդ արցունքները լուացեր էին իր երեսին կարմիրն ու ճերմակը. եւ բնական

125

կաշին դեղնած կը դողդըղար խորունկ յուզմունքի մը սարսուռներով։ ‒ Հա՛յր... մրմնջեց վերջապէս երբ կրցաւ խօսիլ, հա՜յր... թողութիւն տուր ինծի։ ‒ Գնա՛ խաղաղութեամբ, զաւակս, պատասխանեց ան քաղցրութեամբ, գնա՛ եւ ալ մի՛ մեղանչեր. այնչա՜փ քաղցր է շիտակ ու պարկեշտ ճամբու մէջ քալելը... թող այս դէպքը փրկարար դաս մ’ըլլայ քեզի...։ ‒ Հա՜յր... կրկնեց տարաբաղդ կինը փաթթուելով անոր ծունկերուն եւ արցունքներովը թրջելով անոր ոտքերը... արդեօ՞ք Աստուած պիտի ներէ ինծի...։ ‒ Տղա՜յ... մրմնջեց ան խորապէս յուզուած թշուառուհւոյն խորունկ զիղջէն, Ան՝ որ այնքան քաղցրութեամբ ներեց անառակ կնոջը, միթէ՞ քեզի համար պիտի ըլլայ խստասիրտ...։ Եւ ձեռքերը դնելով անոր գլխուն վրայ արձակեց զանի իր մեղքերէն եւ օրհնեց անոր զղջումը։ Եւ վերջին նայուածք մը նետելով անոր, ուր կարծես խեղճ կնոջ բոլոր ցաւերը հալեցան, վեղարաւորը հեռացաւ ծանր ծանր։ Ու սրբուած կինը դեռ ծնրադիր նոյն դիրքին մէջ, յափշտակուած, գերագոյն անդորրութեան ու անխառն երջանկութեան արտայայտութիւն մ’ունենալով իր տանջուած դէմքին վրայ երկա՜ր կը նայէր անոր ետեւէն, ճիշդ այն նայուածքով, որով անառակ Մագթաղինէն կը նայէր Քրիստոսի մաքրագործումի վսեմ վայրկեանէն ետքը։ ***

Լսեցին իր թշնամիները թէ՝ անառակ կին մը պաշտպաներ էր զէնքով, ինքը եկեղեցւոյ վարդապե՜տը... թէ երկար ատեն անոր հետ առանձին մնացեր էր հոն, լերան ստորոտը, ինքը՝ կուսակրօն‒եկեղեցակա՜նը։ Եւ բամբասանքն ու զրպարտութիւնը, պժգալի սուտերը, անամօթ ու լիրբ չարախօսութիւնները սկսան սանձարձակ պտտիլ իր անձին շուրջը, մնտռել իր մաքուր կեանքը։ Ու յաջորդ կիրակին երբ նա եկեղեցւոյ բեմը կ’ելլէր քարոզելու, սեւ հոգիներ՝ որոնք յաջողեր էին ժողովուրդին մի քանի տգէտ ու դիւրահաւան զաւակները որսալ, մի քանի մաքուր սրտեր պղտորել եւ փողոցային խայտառակ դաւադրութիւն մը սարքել, սկսան եկեղեցւոյն մէջ վայրենօրէն պոռչտալ. ‒ Անկցի՜ անարժան վարդապետը... անկցի՜ անառակ կղերականը...։ Չխօսեցաւ ան։ Կարծես իրեն համար չըլլային այդ անիրաւ նախատինքները։ Ժողովուրդին վրայ պտտցուց իր հանդարտ, քաղցր ու վեհ նայուածքը։ ‒ Սո՜ւտ է, սո՜ւտ, անմե՜ղ է ան... պօռաց իսկոյն ժողովուրդը միահամուռ, շլանալով այդ նայուածքին անմեղութեան, սրբութեան ու մեծութեան ճառագայթ-

126

ներէն, եւ այդ վսեմ աղաղակին մէջ խեղդելով ստութեան տխուր պոռչտուքը, ‒ Անմե՜ղ է ան, կը ստէք դուք, վատե՜ր... ա՛ն մեզի հաց տուաւ երբ անօթի էինք, ջուր տուաւ երբ ծարաւի էինք. մեզ խնամեց՝ երբ հիւանդ էինք, մեզ մխիթարեց երբ սգաւոր էինք ու վշտացեալ... անմե՜ղ է ան... անմե՜ղ է ան...։ Եւ սոսկալի վայնասուն մըն է փրթաւ։ Հինգ հարիւրէ աւելի հուժկու կուրծքերէ դուրս պոռթկացող այդ աղաղակները կը դղրդեցնէին Աստուծոյ տաճարը։ Վեղարաւորը զգաց վայրկենին ծանրութիւնը։ Ձեռքերը անգամ մը թափ տուաւ լռութեան հրաւիրելու համար իր հօտը։ Ու երբ լռեցին անոնք, լսուեցաւ ի՛ր ձայնը, իր առոյգ ու կորովի ձայնը, որ այնքան սրտեր կը յուզէր, այնքան մտքեր կ’ոգեւորէր ու կը խանդավառէր։ ‒ Ի՜նչ է այդ, գառնուկներս, ըսաւ մեղմիկ, միթէ՞ անարժան հայհոյանքներու եւ անկարեւոր խծբծանքներու համար կը վայելէ որ զիրար բզքտէք. թողէք որ ճշմարտութիւնը ինքնին պարզուի որը ինչքան ուշ փայլի այնքան պայծառ կը շողայ։ Եւ ժպտելով իր հօտին, սկսաւ քարոզը անխռով, որպէս թէ բնաւ ո եւ է յուզում կրած չըլլար, թէ բնաւ երբէք կարգ մը սեւ երես ապերախտներ ահռելիօրէն չարչարած չըլլային իր մեծ հոգին։ Ու այս անգամ իր քարոզը, որոյ բնաբանն էր «Աստուած սէր է» եղաւ այնքա՜ն սրտաշարժ, այնքա՜ն բաբախուն համակ զգացումով ու վսեմ թռիչներով, որ ժողովուրդը վերացած, թովուած անոր խօսքերէն, ցրուեցաւ մխիթարուած, մոռցած քիչ առաջուայ տեղի ունեցած տխուր ու անախորժ դէպքը, եւ աւելի քան երբէք պաշտող իր վարդապետին։ Իսկ նա երբ քաշուեցաւ իր սենեակը ծնրադրեց Խաչելութեան մեծ պատկերին առջեւ, որը իր մահճակալին ճակատը կը զարդարէր. եւ գլուխը ծածկած երկու ձեռքերուն մէջ. ‒ Աստուա՜ծ իմ... մրմնջեց արցունքներով, ուժ տուր ինձ տանելու այս երկաթէ խաչը։ Ու երկա՜ր աղօթեց ծունկի վրայ։ ***

Մեկնեցաւ այն քաղաքէն ուր արդէն յաջողեր էր տիրել տալու Սէրն ու Խաղաղութիւնը, սփոփելու մեծ թշուառութիւնները։ Դպրոցներ, ընթերցարաններ էր բացեր, բարեգործական մէկէ աւելի ընկերութիւններ էր կազմակերպեր, կանանց համար աշխատանոցներ էր հիմներ, որպէսզի զրկանքէ ու անօթութենէ թուլացած՝ չըլլայ որ ինկած կեանք մը ապրին։ Հոն կ’աշխատէր ե՛ւ իր անկումէ փրկած կինը։

127

Իր գործը վերջացած կը համարէր հոն. այլեւս իրեն պէտք չունէին, եւ հակառակ ժողովրդեան թախանձանքին ու արցունքներուն օրին մէկը թողուց քաղաքը ու մեկնեցաւ։ ***

Կտրեց ծով ու ցամաք, քալեց դաշտ ու ձոր, մագլցեցաւ լեռ ու սար եւ հասաւ հոն՝ ուր կ’ուզէր հասնիլ...։ Սիրեց, հաւատաց, յուսաց եւ գործեց։ Աշուղները իրենց ամենէն գեղեցիկ երգերը նուիրեցին անոր, եւ ժողովուրդը իր սրտին ու բաղձանքներուն է՛ն մօտիկ հէքիաթներու մէջ խառնեց, հիւսեց անոր կեանքը, ցոյց տալով զայն փոխն ի փոխը մերթ մարմնացեալ գեղեցիկ հրեշտակի մը, մերթ ճերմակ մօրուս հրաշագործ սուրբի մը, մերթ քաղցր, արդարասէր եւ ողորմած թագաւորի մը պաշտուած կերպարանքին տակ։ Եւ սակայն խաւարի որդիքը կը թափառէին անոր շուրջը։ Եւ եղաւ որ ուզեցին սեւցնել անոր գործքերը։ Միթէ՞ լոյսը կը սեւնայ։ Նա շարունակեց գործել, եւ դիւցազնօրէն մղեց մաքրագործումի եւ յառաջդիմութեան պայքարը լուսոյ թշնամիներուն դէմ։ Նա քարոզեց շարունակ եւ ամեն տեղ բարին, ճշմարիտը, գեղեցիկը։ Մի՛շտ ու ամեն տեղ նա բարեկամը մնաց աղքատին, պաշտպանը՝ զրկուածին, մխիթարիչ հրեշտակը՝ տառապեալին։ Ու երբ կը խօսէր անառակին, գողին, ոճրագործին հետ նոյնքան քնքշութեամբ, իր անուշ նայուածքը յառած անոնց կարմիր աչքերուն, կը բամբասէին զինքը իր թշնամիները թէ՝ չարերն են իր ընկերները։ ‒ Բարիները ինծի պէտք չունին, կը պատասխանէր ան, եւ կը շարունակէր իր ճամբան։ Նա Մեծ Վարդապետին կեանքը կ’ապրէր։ ***

‒ Գողցա՜ւ... սպաննե՜ց... կը պօռար ամբոխը, բռնեցէ՜ք...բռնեցէ՜ք...։ Եւ քսանէ աւելի կտրիճներ կը հալածէին թշուառականը, որը գլուխը բաց, քրտնաթոր շապիկը կռնակին փակած, ոտքերը բոբիկ, արիւնոտ մերկ դաշոյն մը ձեռքերուն մէջ պինդ սեղմած, խելայեղ վազք մը կը սուրար աջէն ձախ ոլոր մոլոր ճամբաներով։ Հայոց եկեղեցւոյն անկիւնէն դարձած պահուն՝ կուրծք կուրծքի զարնուեցաւ Վեղարաւորին հետ, որը վազեր էր դուրս, փողոց, աղմուկին պատճառը իմա-

128

նալու։ ‒ Մէկդի՜... գոչեց փախստականը իր դաշոյնը սպառնալից վերցնելով անոր վրայ։ Վեղարաւորը տեղէն չշարժեցաւ. նայեցաւ ուշադիր թշուառականին այլայլած երեսին։ ‒ Եկո՛ւր, ըսաւ պարզապէս թեւէն բռնելով, եւ չնայած որ կը դիմադրէր ան, գրեթէ բռնի քաշեց տարաւ իր սենեակը։ Դուրսը աւելի՛ եւ աւելի ուժգին կը լսուէր ամբոխին աղաղակը։ ‒ Գողցա՜ւ... սպաննե՜ց... բռնեցէ՜ք... բռնեցէ՜ք...։ ‒ Զիս պիտի բռնեն, մրմռաց ոճրագործը, որուն ակռաները կը կափկափէին վախէն, ինչո՛ւ զիս բերիր հոս, պիտի մատնե՜ս զիս անոնց ձեռքը, օ՛... վա՜յ քեզի։ Ու դաշոյնը անգամ մըն ալ շողացուց անոր աչքերուն առջեւ։ Վեղարաւորը պատասխան չտուաւ. բացաւ վերարկուն, եւ մերկացնելով իր կուրծքը. ‒ Ահա՛ կուրծքս, ըսաւ քաղցրութեամբ, զա՛րկ... Ոճրագործը սարսռաց. այդ հրեշտակային քաղցրութիւնը յանկարծակի յեղաշրջեց իր հոգեկան ներքին աշխարհը. մէկ վայրկենի մէջ մեղմացուց կարծրութիւնը իր սրտին, հալեցուց սառնութիւնը իր հոգւոյն, ամոքեց օրերէ՜ ի վեր իր սրտին մէջ կուտակուած ատելութեան լեղին, տառապանքներէ պրկուած ջղերը թուլցան եւ չոր ու տենդավառ աչքերը յեղակարծօրէն թրջուեցան։ Արցունքի խոշոր կաթիլներ բարերար ցօղերու պէս առատօրէն թափեցան իր մացառուտ մօրուքին վրայ եւ զովացուցին իր այրած սիրտը։ ‒ Դուն բարի ես, ըսաւ անոր դողդոջուն ձայնով մը, դուն ներել գիտես. բայց ես ալ գէշ մարդ մը չէի. եղած են ատեններ երբ «բարի մարդ է» կ’ըսէին ինծի համար ալ. զիս գէշ ըրին... գող ու ոճրագործ ըրին. մեղքը իրենց վիզը. իմ արդար իրաւունքս ձեռքէս յափշտակեց այն գազանը... արիւնս քամելէ ետքը օջաղս քանդեց. զիս մոխիրի վրայ նստեցուց. տունս ձեռքէս քաշեց առաւ. զաւկներս փողոցը մնացին, անոնցմէ երկուքը անօթութեան ցուրտի չդիմանալով մեռան, խենդեցա՜յ... հա՜յր էի... գացի անոր մօտ աղաչեցի, լացի, արցունքներս ծաղրեց, եւ ոտքովը զիս մէկդի հրեց շան մը պէս... ա՛լ ինքզինքիս տէրը չեղայ... կարմիր տեսայ շուրջս... առանձին էինք... վրան ինկայ... մէկ ձեռքովս կոկորդը սեղմեցի միւսովը գրպանները խուզարկեցի գտած դրամս առի, զաւկներուս կ’ուզէի հաց տանիլ այդ օրը... անօթի՜ էին եւ ես հա՜յր էի... զինքը սպաննել չէր միտքս. կ’ուզէր պօռալ, վախցա՜յ... դանակս մէջքս էր... կարծեմ սպաննեցի զայն, վասնզի ալ լռեց ու չշարժեցաւ... ինքզինքիս տէրը չէի...։ Վեղարաւորը լուռ ու խորապէս յուզուած կը լսէր տխուր խոստովանութիւնը, զոր թշուառը ծունկի վրայ ինկած, ցաւագին հեծկլտանքներու ընդ մէջ կ’ընէր իրեն կցկտուր, անկապ բառերով։

129

‒ Ոտքի ելիր, ըսաւ անոր մեղմիկ, եւ մի՛ վախնար... գթած է Աստուած։ Այս անուշ եւ առոյգ ձայնը, մխիթարութեան ու քաջալերութեան այս կազդուրող բառերը, զոր առաջին անգամ կը լսէր իր չարչրկուած կեանքին մէջ, նոր հոգի տուին թշուառին։ Աչքերը վեր բարձրացուց, եւ տեսաւ Վեղարաւորը՝ որ կուլար։ ‒ Կուլա՜ք... մրմռաց խեղճ մարդը... ինծի՜ համար կուլաք...։ ‒ Ոտքի ելիր թշուա՜ռ մարդ... կրկնեց Քրիստոսի պաշտօնեան, դուն չե՜ս մեղաւորը... բռնութիւնը, անիրաւութիւնը շատ անգամ հրեշտակ մարդը հրէշ կը դարձնէ, եւ քեզի պէս շատե՜ր մեղաւոր դատուած անմեղներ են այսօր։ Այն օրը՝ ուր Սէրը, Արդարութիւնը, Իրաւունքը պիտի թագաւորեն վերջնապէս աշխարհի վրայ, այն օրը ոճիրներն ալ ինքնին պիտի պակսին... Ոտքի ելիր, աւա՜ղ անոնք որ իրենց անիրաւ ու անգութ գործերով ոճիրը գործել կուտան, ոճրագործներէն աւելի՜ մեղաւորներ են շատ անգամ։ ‒ Ոճրագո՛րծը... ահա՛ հոն է հոն, վերը, հայր սուրբին մօտ, բռնեցէք, կը պօռար ամբոխը դուրսէն։ ‒ Զաւակնե՜րս, մրմնջեց թշուառը մօտալուտ վտանգին հանդէպ իսկոյն յիշելով զանոնք. Հա՜յր կը խոստանա՞ք պաշտպանել զանոնք, եթէ զիս մեռցնեն։ ‒ Տղա՜յ... ըսաւ Վեղարաւորը, մի՛ վախնար։ Եւ իջաւ վար իսկոյն առաջնորդարանի դրանն առջեւ։ Ամբոխը լռեց ի տես այդ պաշտելի գլուխին։ ‒ Զաւակներս, յարեց Վեղարաւորը, ի՛նչ կ’ուզէք։ ‒ Ոճրագործը... Հա՛յր, ոճրագո՜րծը, նա գողցա՜ւ, սպաննե՜ց, գոռաց ամբոխը։ ‒ Իմ մօտս է, եւ ես զինքը ընդունեցի, իրեն ներեցի, շարունակեց ան, վասնզի մինակ, լքեալ ու թշուառ էր։ ‒ Նա գողցա՜ւ, սպաննե՜ց... մրմնջեց ամբոխը։ ‒ Վասնզի ունեցածը գողցան, իր զաւակները սպաննեցին, յարեց Վեղարաւորը, եւ յայտնապէս արդարութեան, օրէնքի սուրբ անուններուն ետեւ կծկտած գործեցին այդ քստմնելի ոճիրը. եւ հիմա մեռածներէն զատ դեռ կենդանի զաւակներ ալ ունի ան. կ’ուզէ՛ք որբ թողուլ այդ թշուառները...։ ‒ Իրաւունք ունի, մրմռաց ամբոխը, իսկոյն գրաւուած իր Վարդապետին յուզիչ պերճախօսութենէն, սպանուածը ուրիշ երկու ընտանիքներու տունն ալ աւրեր է կ’ըսեն, արդարութիւն է որ սուրով մեռնէր։ ‒ Գացէ՛ք ուրեմն, զաւակներս, շարունակեց Վեղարաւորը, եւ թողէք որ Աստուած լուսաւորէ այդ թշուառին սիրտը, որ արդէն զղջման համար բացուած է... մի՛ քարացնէք զայն նոր բիրտ ու անգութ վարմունքներով, գիտցէք որ սէրը, գութը, քաղցրութիւնը միայն կրնան կակղացնել նոյն իսկ ապառաժէ սրտերը...։ Եւ գորովագին նայելով իր հօտին, որը տակաւ առ տակաւ կը ցրուէր իր խօսքերուն բարերար ազդեցութեանը տակ, օրհնեց զայն մտովի, ապա վեր իր

130

սենեակն ելաւ արտօրնօք։ Ոճրագործը մնացեր էր նոյն դիրքին մէջ, եւ կը սպասէր իրեն դառն անձկութեամբ։ ‒ Մի՛ վախնար, ըսաւ իսկոյն, քեզի համար վտանգ չկայ հիմա, բայց հեռացիր շուտով այս քաղաքէն, ո՜վ գիտէ կրնայ դժբաղդութիւն մը պատահիլ վաղը։ Նստաւ իր գրասեղանին առջեւ, յանձնարարական նամակ մը գրեց անոր համար եւ իր ունեցած բոլոր դրամը տուաւ անոր։ ‒ Ա՛ռ ասոնք, ըսաւ, ժողվէ՛ պզտիկներդ, եւ գնա՛ հոն՝ ուր ես էի ատեն մը. քեզի համար գրեր եմ, հոն հոգ պիտի տանին քեզի. գնա՛ եւ ալ մի՛ մեղանչեր. արցունքներդ քեզ մաքրեցին հիմա թափած արիւնէդ եւ Աստուած ներեց քեզ, վասնզի շատ տառապեցար։ Թշուառը խոնարհեցաւ, երկա՜ր համբոյր մը դրոշմեց Վեղարաւորին ձեռքերուն վրայ, եւ առնելով նամակն ու դրամը հեռացաւ։ ***

Ահագին աղմուկ հանեց այս դէպքը գիւղին մէջ։ Չարախօսութիւններն ու բամբասանքները լայն ասպարէզ գտան դարձեալ իրենց առջեւ։ Կարգ մը անարգ արարածներ կառավարութեան աչքին սուրբը իբրեւ ոճրագործներու պաշտպան եւ իբրեւ գողօնաթաքոյց ներկայացնելու չափ յառաջ գացին։ Եւ օրին մէկը դատարան հրաւիրուեցաւ ան։ Ահագին բազմութիւն խռնուած էր դատարանի ընդարձակ սրահին մէջ այդ օրը։ Ամենքն ալ իր ոչխարները, զորս այնքան գուրգուրանքով կ’արածէր։ Անոնք եկեր էին ազատելու իրենց Վարդապետը եթէ հարկ ըլլար՝ իրենց կեանքին գինովը։ Իւրաքանչիւր հարցումներուն, զորս դատաւորը կ’ուղղէր իր պաշտելի հովիւին, ժողովուրդը ինքն էր որ միաձայն կը պատասխանէր։ ‒ Սո՜ւտ է... սո՜ւտ, անմե՜ղ է ան... ա՛ն մեզ կերակրեց երբ անօթի էինք, մեզի ջուր տուաւ՝ երբ ծարաւի էինք, մեզ մխիթարեց՝ երբ սգաւոր էինք ու վշտացեալ։ Անմե՜ղ է ան... անմե՜ղ է ան...։ Նա պէտք չունեցաւ արդէն ինքզինք պաշտպանելու։ Իր պատկառելի գեղեցիկ դէմքը, ուր անմեղութեան հանդարտութիւնը այնքա՛ն պայծառօրէն կը ճառագայթէր, իր ազնուական կեցուածքը, եւ միւս կողմէն ժողովուրդին միաբերան ու միաձայն վկայութիւնը պէտք եղածէն աւելի պերճախօսութեամբ կը հաստատէին իր սրբութիւնը։ Իսկոյն անպարտ արձակուեցաւ. եւ ժողովուրդը զայն գրկած, յաղթական կեցցէներով ու ցնծութեան աղաղակներով տարաւ մինչեւ իր բնակարանը։ Եւ սակայն ճշմարտութեան այդ փառաւոր յաղթանակէն ետքը՝ երբ առանձին

131

մնաց ան իր սենեկին մէջ, գնաց ծնրադրել Խաչելութեան այն մեծ պատկերին առջեւ, որը իր մահճակալին ճակատը կը զարդարէր. եւ գլուխը առնելով իր երկու ձեռքերուն մէջ, «Աստուա՜ծ իմ, մրմնջեց արցունքներով, ոյժ տուր ինձ տանելու այս երկաթէ խաչը»։ ***

Եւ նա երկար ատեն իր Տիրոջը պէս հրեշտակային համբերութեամբ եւ գերմարդկային արիութեամբ վերցուց այդ երկաթէ խաչը, մարդոց ապերախտութեան, վատութեան, չարութեան խաչը եւ գնաց մի՛շտ յառաջ։ Մտաւ շա՜տ գիւղեր, շա՜տ քաղաքներ. եւ ուր որ մտաւ, իրեն հետ մտան նաեւ Լոյսն ու Յառաջդիմութիւնը, Երջանկութիւնն ու Խաղաղութիւնը։ Դպրոցներ բացաւ, ընթերցարաններ հիմնեց, բարեգործական ընկերութիւններ կազմակերպեց, թշուառներու, անկարներու հոգատար, աղքատախնամ մարմիններ ստեղծեց։ Սիրեց, սիրուեցաւ ամեն տեղ՝ ուր որ գնաց, ամեն տեղ՝ ուր որ գործեց։ Ամեն տեղ հանդիպեցաւ սակայն սեւ երես վատերու, եւ ցած ու գձուձ հոգիներու։ Իր բարոյական կորովը երբէք չթուլցաւ, բայց ֆիզիքական ուժերը սպառեցան կատարելապէս։ Զգաց մահուան մօտալուտ գալուստը, եւ ուզեց հայրենի հողին վրայ, իր հօրենական տանը մէջ մեռնիլ։ Սրտի անհուն ցաւով մը թողուց այն տեղերն ու աշխարհները, որոնց նախախնամութիւնն էր եղեր։ Անցաւ անգամ մըն ալ բոլոր այն գիւղերէն ու քաղաքներէն, ուր լոյս եւ կեանք էր սփռեր։ Տեսաւ որ օրը օրին կը բարգաւաճէին, կը ծլէին ու կը ծաղկէին. խոպան երկրի վրայ սերմ չէր ցաներ. եւ անճառ ուրախութեամբ խայտաց իր հոգին։ ‒ Փա՜ռք քեզ, Աստուած, ըսաւ խորունկ երախտագիտութեան շեշտով մը, հունձքը շա՜տ առատ ըրիր մէկ մշակի համար։ Երբ հասաւ հոն, ուր առաջին անգամ իր գործունէութեան ասպարէզն էր ընտրեր, ա՛լ մնաց. կուրծքին ցաւը սաստկացեր եւ տկարութիւնը հսկայաքայլ յառաջդիմեր էր։ Ըմբռնեց թէ՝ անկարող պիտի ըլլար շարունակելու իր ճամբորդութիւնը. եւ ինկաւ անկողին, հոն այն սենեկին մէջ ուր երազեր, խորհեր, գործունէութեան իր առաջին ծրագիրները պատրաստեր էր մեծ իտէալներ իրականացնելու համար...։ Ժողովուրդը՝ զոր այնքան սիրեր էր, եւ որուն սիրոյն համար կը տուժէր իր թանկագին կեանքը, սենեկին դրանն առջեւ խռնուած, սրտմաշուք անձկութեամբ, եւ դառն արցունքներով կը հսկէր իր պաշտելի հովիւին վերջին վայրկեաններուն վրայ։ Եթէ բժշկին խիստ պատուէրները չըլլային, արդէն հոն, անկողնոյն շուրջը պիտի թափուէին ամենքն ալ, գրկելու համար պաշտելի ոտքերն անոր, որ զիրենք կերակրեր էր՝ երբ անօթի էին, ջուր էր տուեր՝ երբ ծարաւի էին, մխիթարեր՝ երբ սգաւոր էին ու վշտացեալ։ ***

132

Վերջապէս հնչեց սեւ ժամը... Վեղարաւորը կը մաքառէր մահուան հետ. ‒ Դեռ շա՜տ գործեր ունիմ կատարելիք, կ’ըսէր, թո՛ղ զիս. դեռ շատ աշխարհներ ունիմ այցելելիք, շա՜տ արցունքներ ունիմ չորցնելիք...։ ‒ Չէ՛ կը պատասխանէր դժնեայ մահը եկո՛ւր գիրկս...։ Ու միակ անոր չկրցաւ յաղթել ինքը մարմնացեալ գաղափարը, ինքը անյաղթը։ Դուրսը՝ սենեկին դրանն առջեւ իրարանցումը կը մեծնար...։ ‒ Թողէ՛ք, կը գոչէր կին մը, թողէ՛ք վերջին անգամ տեսնեմ զինքը։ Ուժգին մղումի մը տակ դուռը մէկէն տեղի տուաւ եւ կռնակի վրայ բացուեցաւ։ Եւ մահամերձին մարելու մօտ աչքերը տեսան այն մեղաւոր կինը, որը փրկեր էր եւ սրբացուցեր։ ‒ Հա՜յր, կը գոչէր խեղճ կինը սոսկալի յուսահատութեամբ գլուխը զարնելով մահճակալին երկաթներուն, թող ե՛ս մեռնէի քու տեղդ, ե՛ս... անօգուտ կին մը, որ ցեխերուն մէջէն քաշեցիր հանեցիր...։ ‒ Հա՜յր, կը մրմնջէր տարիքն առած մարդ մը մօտենալով անկողնին, որը Վեղարաւորը իսկոյն ճանչցաւ. սա այն ոճրագործն էր, որը փրկեր էր անպատուութենէ ու մահուանէ...։ Հա՛յր թող ե՛ս մեռնէի քու տեղդ. տե՛ս, Հաւատքի, Յոյսի, ու Սիրոյ կեանքը՝ որը ինձ վերադարձուցիր, զաւակներս երջանի՜կ են։ ‒ Հա՜յր, կ’ըսէր ուրիշ մը արցունքներով թրջելով անոր պաղած ձեռքերը, անօթութենէ, անպատուութենէ անկումէ փրկեցիր զիս. օրհնեա՜լ ըլլաս, օրհնեա՜լ ըլլաս։ Եւ ամենքը միաբերան արցունքներու եւ հեծկլտանքներու մէջէն կը կրկնէին։ ‒ Օրհնեա՜լ ըլլաս, օրհնեա՜լ ըլլաս...։ Եւ ինքը իր օրհասականի տագնապներուն մէջէն կը ժպտէր ամենուն, գոհ ու երջանիկ ժպիտով մը. «Աստուա՜ծ իմ, եղաւ իր վերջին խօսքը, օրհնեա՜լ ըլլաս. ալ հիմա չեմ ցաւիր. բաւակա՛ն ապրեր եմ...»։ ***

Իր դագաղը պսակներով ծածկուած էր։ Պսակներ դրեր էին եւ անոնք՝ որ զինքը հալածեր, չարչրկեր, վռնտեր ու մատներ էին։ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Բարիներու անունը թող օրհնութեամբ յիշատակուի։

Արտէմիս, Մայիս-Յունիս 1902, Ա. տարի, թիւ 5-6, էջ 161-170։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 1-18։

133

ԶԱՒԱԿԸ (Իրական կեանքէ)1

ՄԱՌԻ

Երբ բաժնուեցաւ նէ2 իր առաջին ամուսնէն, դեռ հազիւ տասնութ տարուան էր. երիտասարդութեան է՛ն գեղածիծաղ, գեղեցկութեան է՛ն թարմ ու շքեղ փթթումին մէջ։ Ա՛լ չդիմացաւ վայրագ բնազդներուն անոր՝ որը ճակատագրին մէկ անգութ խաղովը իր ամուսինն էր եղեր. ա՛լ չկրցաւ տոկալ կոշտ ու կոպիտ վարմունքներուն անոնց՝ որոնք իր կեսուրն ու տալուըտանքն էին. եւ յուսահատութեան մէկ դժնդակ ժամուն, տառապանքի յիմարեցնող մէկ վայրկեանին աչքերը սեւցած, թողուց տուն ու տեղ, թողուց, աւա՜ղ, եւ իր միամեայ սիրուն Լէյլան, միա՛կ ծաղիկը իր կեանքի անապատին, միա՛կ սփոփանքը իր չարչրկուած սրտին, որը երկրին օրէնքը անողոք իր պաղատանքներուն ու արցունքներուն, չթոյլատրեց տանիլ իրեն հետ, եւ հեռացաւ գնա՜ց որոնելու նուազ խոժոռ բաղդ մը, գտնելու թերեւս աւելի՛ փափուկ ու կարեկից հոգի մը։ Իր Լէյլաէն բաժնուելուն սուր կսկիծը շուտով դալկացուց սակայն այտերուն վառ վարդերը, շուտով փոսացան նշաձեւ մեծ3 աչքերը. ու երկա՜ր ժամեր կիսամերկ, փաթթուած միայն իր ցանուցիր մազերուն սեւ մետաքսին մէջ, կը մնար ոտքի վրայ իր խցիկին պատուհանին առջեւ դիտելով անթարթ հեռո՜ւն, կապոյտ ներկուած այն խոշոր տունը, իր երբեմնի տանջարանը, որուն պատերուն ետին թաղեր էր իր է՛ն դառն արցունքը ու միեւնոյն ժամանակ է՛ն երջանիկ ժպիտը։ Օ՜հ որքա՜ն կը զղջար հիմա. որքա՜ն կ’անիծէր յուսահատութեան այդ յիմար վայրկեանը որ զինքը մղեր էր գործելու ոճիրներու աններելի՜ն, ոտնակոխ ընել տալով իրեն սրբագոյն պարտականութիւնը կնոջ, մայրութի՜ւնը...։ Նուիրուելու ու զոհուելու վսե՜մ կոչումը։ Որո՞ւ թողեր էր արդեօք այդ զաւակը. չէ՞ որ այդ տան մէջ ինքը միակ սիրտն էր զայն սիրող ու անոր վրայ գուրգուրացող. չէ՞ որ ինքը միա՛կ պաշտպանն էր այդ հէքին։ Ինչքա՜ն պզտիկ հոգի մը, ինչքա՜ն անարժան մայր մը կը զգար ինքզինքը, որ չէր գիտցեր համբերել ու տառապիլ սիրոյն համար անոր՝ որը իրմէն կեանք չէր խնդրած, եւ որուն սակայն ինքը կեա՛նք տուեր էր, եւ ատով՝ աւելի քան երբէք իր խղճին վրայ կը ծանրանար ահաւոր պատասխանատուութիւնը անոր կրած զրկանքներուն...։ 1. «Զաւակը (Պատկեր արաբական կեանքէ)», Դէպի վեր, էջ 263։ 2. «ան», Դէպի վեր, էջ 194։ 3. «խոշոր», Դէպի վեր, էջ 194։

134

Այդ տան մէջ կը տանջուէր, իրա՛ւ, բայց մի՞թէ հիմա չէր տանջուեր հազար անգամ աւելի՛ անգթօրէն...։ Մի քանի հարուածներ աւելի՛ իր կռնակին, մի քանի հայհոյութիւններ աւելի՛ իր երեսին, ի՜նչ էին բաղդատմամբ հիմակուայ կարօտի ու մա՛նաւանդ խղճի խայթի սուր տանջանքին՝ որը այնքա՜ն դաժանօրէն կը կրծէր իր սիրտը1։ Ինկաւ անկողին, շա՛տ հիւանդ. ու երբ աղւոր օր մը բաղդը իրեն դէմ հանեց երիտասարդ Ֆուատը, որը իր հազարապետի ոսկեճամուկ համազգեստին մէջ անգամ մըն ալ սէգ ու գեղեցիկ, այնքա՛ն փարթամ գեղուհիներու եւ ազնուազարմ իշխանուհիներու սրտեր էր փոթորկեր, Ֆաթիմէի ստուերը միայն մնացեր էր։ Շատեր զարմացան Ֆուատի այս անկարելի ընտրութեանը վրայ. մէկէ աւելի պառաւներ ճիներու մատը տեսան այս գործին մէջ։ Ի զուր անոր մայրը լալով Ալլահին է՛ն սիրելի մօլլաներուն գրած նուիրական «նուսխաները» կարեց գաղտնապէս որդւոյն վերարկուին քղանցքներուն մէջ, զայն փրկելու համար չարին հմայքէն. «նուսխաները» ցոյց չէին տար իրենց հրաշքը, եւ Ֆուատ անդրդուելի կը մնար մօրը պաղատանքներուն եւ արցունքներուն դէմ։ ‒ Նէ2 թշուա՜ռ է, կ’ըսէր, թո՛ղ մայր, քիչ մը գութ ու գորով, քիչ մըն ալ խնամք գուցէ կրնան դեռ զինքը փրկել։ Անկողնէն հանեցին Ֆաթիմէն «նիքեահին» արարողութիւնը կատարելու համար. այնքա՜ն տժգոյն էր ու դողդոջուն, կարծես մեռել մը ըլլար գերեզմանէն փախած։ Ֆուատ այդ իրիկունը տեսաւ համարձակ անոր բաց երեսը, ու գութէն դողաց։ Երբ հարսանիքի խրախճանքը վերջ գտաւ, նա բռնեց կնոջը ձեռքէն ու տարաւ մօրը քով։ ‒ Պահէ՛ այս խեղճ կինը, ըսաւ ներա մեղմիւ3. խնամէ՛ իբրեւ հարազատ զաւակդ. երբ կ’առողջանայ, կը դառնայ իմ իսկական կինը, իսկ եթէ մեռնի՝ թող Ալլահը իր «ճէննէթին» հուրիներուն մէջ համրէ...։ ***

1. «Այդ տան մէջ կը տանջուէր, իրա՛ւ, բայց մի՞թէ հիմա չէր տանջուեր հազար անգամ աւելի՛ անգթօրէն...։ Իր մարմինը աւելի՛ պիտի խոշտանգուէր գուցէ. մի քանի լուտանքներ աւելի՛ իր երեսին պիտի նետուէին բայց ի՞նչ էին ատոնք բաղդատմամբ հիմակուայ կարօտի ու մա՛նաւանդ խղճի խայթի սուր տանջանքին՝ որը այնքա՜ն դաժանօրէն կը կրծէր իր սիրտը։», Դէպի վեր, էջ 195։ 2. «- Անիկայ», Դէպի վեր, էջ 196։ 3. «ըսաւ մեղմիւ», Դէպի վեր, էջ 196։

135

Օրեր անցան. Ֆաթիմէ դեռ պառկած էր անկողնին մէջ։ Իր մռայլ տխրութեանը յաջորդեր էր անուշ մելամաղձութիւն մը։ Երբեմն խնդութեան երկչոտ ճառագայթ մը մեղմիւ կը խաղար իր ճերմակ ճակտին վրայ ու թեթեւակի կը լուսաւորէր իր աղւոր դէմքը։ Գտե՜ր էր այն տաք սէրը1, որուն կը տենչար. գտե՜ր էր այն փափուկ ու կարեկից հոգին՝ որը ելեր էր որոնելու...։ Ա՜խ... եթէ քովը ըլլար իր Լէյլա՜ն, ալ ի՞նչ կը պակսէր իր երջանկութեանը. դժոխքէն ետքը դրախտն էր որ պիտի բացուէր իրեն համար։ Օրէ օր իր այտերը2 կը հագնէին առաջուայ վառ գոյները, աչքերը՝ իրենց շողշողուն փայլը. ստուերը մարմին կ’առնէր, մարմիններու է՛ն գիրգը, է՛ն պաշտելին. դիակը յարութիւն կ’առնէր, յարութիւններու է՛ն փառաւորը...։ Եւ Ֆուատի մայրը, բարի պառաւ մը ինքն ըստ ինքեան, սրտովին կը խայտար այդ հատնելու մօտ մանուկ կեանքին վերածնութիւնը տեսնելով։ ***

Եւ սակայն Ֆաթիմէի գաղտնի վիշտը մութ ամպ մը կը ձգէր իր կեանքի պայծառ երկնքին վրայ։ Իր է՛ն ուրախ վայրկեաններուն, յանկարծ հովի մը պէս արագ աչքերուն առջեւէն կ’անցնէր Լէյլան ճիշտ այնպէս՝ ինչպէս կ’երեւակայէր ինքը, ու կը տեսնէր խռովայոյզ երազներու մէջ։ Լէյլան գունատ, հիւանդ, տառապանքով լեցուն սեւ նայուածքը տնկած մօրը վրայ, իր արցունքներուն լռիկ ու ահաւոր յանդիմանութիւնը կը նետէր ներա3 երեսին զինքը մինա՜կ թողած ըլլալուն համար...։ Եւ ահա, Ֆաթիմէի շրթունքներուն վրայ երերացող ժպիտը իսկոյն կը սառէր եւ տաք արցունքներ կրակի պէս կ’այրէին իր աչքերը։ Կը սոսկա՜ր հիմա իր երջանկութենէն. ի՜նչ զարհուրելի գինով ձեռք բերեր էր զայն... ի՛ր զաւկին, ի՛ր աղիքներէն փրթած այդ հէ՜ք էակին մարտիրոսութեան գինո՜վը... ինքը՜, մայրը՜ որ ընտրեր էր անուշը իրեն համար, ու զաւկին թողեր էր լեղի՜ն...։ Ինչպիսի՜ խորունկ զզուանք մը կը զգար ինքնիրմէն, մտածելով որ ամենէն ստորին անասուններէն աւելի՛ ցած էր ինքը. վասն զի անոնք՝ իրմէ՛ն աւելի ճշմարիտ մայրեր, անսահման գուրգուրանքով մինչեւ իրենց վերջին շունչը կը մաքառին պաշտպանելու համար իրենց ձագուկները ցուրտին, անօթութեան եւ 1. «այն սէրը», Դէպի վեր, էջ 196։ 2. «Օրէ օր այտերը», Դէպի վեր, էջ 196։ 3. «անոր», Դէպի վեր, էջ 197։

136

յաճախ թշնամիին դէմ... իսկ ինքը՜... գրեթէ հազիւ կեանք տուած իր ձագուկին, թողեր փախեր էր զայն, ի՛ր անձին երջանկութիւնը որոնելու համար միայն. օ՜ գարշելի անձնասէրը...։ Ֆուատ իր կնոջ այլայլուն դիմագծերուն վրայ որոշ կը կարդար վիշտը։ Քանի՜ցս անոր աչքերուն մէջ նշմարած էր մատնիչ արցունքը, թէպէտ Ֆաթիմէ իսկոյն դարձուցած էր երեսը ծածկելու համար զայն։ Ի զուր կը խնդրէր կնոջմէն պաղատանքով բանալ սիրտը, յայտնել գաղտնիքը իր վշտին։ Չէր համարձակեր Ֆաթիմէ, վախնալով անոր մտքին մէջ արծարծելէ մոռցուած յիշատակը միութեան մը, որուն պտուղն էր այդ զաւակը։ Անփափկանկատ չպիտի՞ երեւէր, եւ նախանձու թունաւոր խայթոցը չպիտի՞ մխէր անոր սիրտը, երբ խօսէր այդ զաւակի մասին, որը այնքան որոշակի պիտի շեշտէր թէ ինքը սիրած էր ու պատկանած էր ուրիշ մարդու մըն ալ...։ Ու Ֆուատ անգէտ իր կնոջ հոգեկան սուր տագնապներուն ու անգութ վարանքներուն այս պատճառին, սոսկալի կասկածով մը կը տառապէր. «զիս չսիրէր, կ’ըսէր, ա՛յս պէտք է ըլլայ իր վշտերուն աղբիւրը. երախտագիտութիւնն է միայն որ զինքը կապած է ինծի». եւ օր ըստ օրէ մռայլ տխրութիւն մը կը սեւցնէր իր զուարթ ճակատը։ Ֆաթիմէ այն հրաշալի բնազդումով՝ որը յատուկ է ջերմօրէն սիրող կիներու, զգաց իսկոյն անոր կասկածիլը իր սիրոյն մասին։ Դառն ու անիրաւ ցաւ մըն էր այդ իր արդէն վիրաւոր սրտին. եւ ա՛լ չդիմացաւ։ Օրին մէկը բացաւ իր սիրտը, յորդ արցունքներով լուանալով ձեռքերն անոր՝ որ թշուառութենէ, մահուանէ փրկեր՝ ու սիրե՜ր էր հէ՜ք լքեալը...։ Ֆուատ լսեց ներա լռիկ, այդ խեղճ մանկամարդ կնոջ կրած բոլոր յուսախաբութիւնները, բոլոր տառապանքները մի առ մի չափեց, կշռեց, իր զաւկին համար զգացած վառ սէրը եւ զայն թողած ըլլալուն խորունկ զղջումը գնահատեց, եւ նոյն իսկ ատիկայ՝ աւելի՛ բարձրացուց զնէ1 իր աչքերուն առջեւ։ Երկա՜ր սեղմեց իր կինը սրտին վրայ։ ‒ Օ՜... տէ՜ր իմ, մրմնջեց նէ2, տեսնե՜մ զաւակս, ու մեռնի՜մ...։ ‒ Տղա՜յ... ըսաւ ան քաղցրութեամբ, մի՛ լար, մե՜ծ է Ալլահին ողորմութիւնը, համբերէ՛ եւ յուսա՛...։ ***

1. «զանի», Դէպի վեր, էջ 198։ 2. «ան», Դէպի վեր, էջ 198։

137

Եւ Ալլահը ողորմեցաւ։ Ֆուատի ջանքերը պսակուեր էին, յաջողեր էր ձեռք անցնելու կառավարութենէն վաւերացուած հրամանագիր մը, որով Ֆաթիմէ ազատ համարձակ պիտի կրնար իր զաւակը տեսնելու։ Եւ վեհոգի երիտասարդը, հրճուելով իր կնոջ պատճառելիք այս նոր մեծագոյն ուրախութեանն համար, կը վազէր տուն հեւ ի հեւ։ Սանդուղները չորս առ չորս ցատկեց, գրեթէ շնչասպառ մտաւ կնոջը սենեակը, ու ձեռքը բռնած թուղթը յաղթութեան դրօշակի մը պէս պարզելով անոր զարմացկոտ նայուածքին առջեւ, ‒ Ահա՜, ըսաւ, ահա՜ հրամանագիրը. վերջապէ՜ս յաջողեցայ. գնա՜, տե՜ս վաղը զաւակդ...։ Ֆաթիմէ ճերմկեցաւ մոմի պէս, ծունկերը դողդոջեցին եւ պատին կռթնեցաւ չիյնալու համար։ ‒ Տէ՜ր իմ... մրմնջեց. ո՜վ իմ բարի տէրս, ինչո՞վ երբէք պիտի կրնայ փոխարինել քեզ քու աղախինդ, ինչ որ դուն ըրիր ու կ’ընես ներա1 համար...։ ‒ Զիս շա՛տ սիրելով, եւ ինծի հաւատարիմ մնալով, պատասխանեց Ֆուատ անոր մազերը շոյելով։ Ֆաթիմէ լուռ մնաց. բայց սիրով ու երախտագիտութեամբ լեցուն այնպիսի՜ խորունկ նայուածք մը նետեց անոր, որ Ֆուատ արդէն շա՜տ իսկ վարձատրուած գտաւ իր յոգնութիւնները։ ***

Հետեւեալ օրը Ֆաթիմէ կը պատրաստուէր երթալ տեսնելու իր Լէյլան։ Չորս տարիէ ի վեր չէր տեսեր. արդեօք ինչքա՜ն մեծցած ու գեղեցկացած էր հիմա։ Ու դեռատի մօր երեւակայութիւնը մտածումէ աւելի արագ կը թռչէ՛ր արդէն իր զաւկին մօտը. մտքին ու սրտին աչքերովը կը տեսնէր ներա2 սեւ, աղւո՜ր նայուածքը, խարտեաշ գանգուր խոպոպները ճակտին մէջտեղէն երկուքի բաժնուած, եւ այնքան սիրուն անփութութեամբ մը թափուած ներա ուսերուն3 վրայ։ Ահա՛, դեռ հազիւ ոտքի ելած, աջ ու ձախ օրօրուելով կուգար Լէյլան իր շուշան թեւերը փաթթելու չարչրկուած մօրկանը վզին. եւ Ֆաթիմէ սիրտն ուռած հեծկլտանքներէ, թեւերը կը բանար անհուն կարօտով սրտին վրայ պինդ սեղմելու զաւակը...։ 1. «անոր», Դէպի վեր, էջ 199։ 2. «անոր», Դէպի վեր, էջ 199։ 3. «թափուած ուսերուն», Դէպի վեր, էջ 199։

138

Յանկարծ ամպ մը կը սեւցնէր իր պայծառ ճակատը, եւ բաց թեւերը թուլցած՝ կը կախուէին կողքերն ի վար։ ‒ Հապա եթէ զիս մոռցա՜ւ... կ’ըսէր, հապա եթէ զիս կ’ատէ՜... ի՞նչ գոյներով արդեօք պատկերացուցին զիս զաւկիս... Ու կուլա՜ր... արցունքները ոլոռն ոլոռն1 կը թափուէին իր դեղնած այտերն ի վար։ Կառքը կը սպասէր իրեն։ Ֆաթիմէ երկու ձեռքերովը կը սեղմէր կուրծքը, ջանալով զսպել սրտին ուժգին բաբախումները. իջաւ վար, մտաւ կառքը, եւ նախկին ամուսնոյն բնակարանին ճամբան բռնեց։ Ինչքա՜ն ծանր էր հիմա իրեն համար տեսնելը այն ատելի դէմքերը Լէյլաին քովիկը. պիտի կրնա՞ր արդեօք համարձակ բանալ իր թեւերը, գրկել, համբուրել զաւակը... ատոնց զզուելի ներկայութիւնը չպիտի՞ կաշկանդէր իր սրտին թռիչները, իրեն չպիտի՞ տար բռնազբօսիկ կերպարանք, մինչ ինքը կ’ուզէր ամիսներէ ի վեր սրտին մէջ կուտակուած սէրը, կարօտը ազատօրէն պոռթկալ, զաւկին հետ մի՛ս մինակ...։ Կառքը կանգ առաւ։ Խորունկ սարսուռ մը ցնցեց Ֆաթիմէի ամբողջ մարմինը. ինքզինքը անկարող զգաց ոտքի ելնելու...։ Յեղակարծօրէն ահա՛ իր աչքերուն առջեւէն անցաւ Լէյլաին պայծառ դէմքը՝ որ կը ժպտէր իրեն։ Նոր ուժ առաւ. իջաւ վար կառքէն2, եւ իր դողդոջուն ձեռքը կրցաւ համարձակ քաշել դրան զանգակը։ Դուռը իսկոյն բացուեցաւ. կ’երեւի թէ կը սպասէին իրեն, վասնզի սպասաւորը առանց ո՛ եւ է ընդդիմութեան թողուց որ վեր ելնէ։ Մտաւ Ֆաթիմէ այն սենեակը՝ որը իրենն էր երբեմն...։ Տխո՜ւր, ցաւագի՜ն յիշատակներ խառն ի խուռն կը խուժէին իր արդէն խորապէս յուզուած մտքին մէջ...։ Կարծես դեռ երէկ էր իր նորհարսնութիւնը, իր առաջին միամիտ ու փափուկ սէրը, անգթօրէն բզկտուած այն մարդուն ձեռքով՝ որը իր ամուսինն էր եղեր։ Իր վարդ յոյսերուն մի առ մի վայրագօրէն փեթռտուիլը՝ անոր դաժան մատներովը, իր ոսկի երազներուն խեղճօրէն ջարդ ու կտոր փշրուիլը անոր ոտքերուն տակ, թափած արիւնն ու արցունքը, ապա իր զաւկին ծնունդը, անոր առաջին ժպիտը, որը իրեն մոռցնել կուտար շա՜տ տանջանքներ...։ Կը յիշէր աւա՜ղ, շատ պայծառ կը յիշէր յուսահատութեան այն սե՜ւ օրը, յորում խենդի պէս թողեր էր տուն ու տեղ, թողեր էր եւ իր սիրական զաւակը, ու փախեր էր գլուխը բաց, ոտքը բոբիկ։ 1. «հատիկ հատիկ», Դէպի վեր, էջ 199։ 2. «իջաւ կառքէն», Դէպի վեր, էջ 200։

139

Մի՛ս մինակ այդ սենեկին մէջ, մտքովը ապրելով անցեալի այդ ահռելի վայրկեանները, կը սոսկար հիմա, երբ ահա՛ ներս մտաւ սեւամորթ սպասուհին պզտիկ Լէյլաին ձեռքէն բռնած։ Ֆաթիմէի ամբողջ արիւնը սիրտը խուժեց. եւ աչքերը աւելի՜ խոշոր, աւելի՜ սեւ դէմքին ահաւոր տժգունութեանը մէջ, յառեց անթարթ զաւկին վրայ։ ‒ Լէյլա՜... պօռաց, Լէյլա՛ զաւա՜կս...։ Եւ տեսնելով որ տղան անշարժ ու սահմռկած կը նայէր, վախցած իր այլայլուն կերպարանքէն, ինքը ցատկեց ոտքի, խենդի պէս վազեց տղուն վրայ, թեւերուն մէջ առաւ զայն, եւ համբոյրներով ու արցունքներով սկսաւ ծածկել անոր կարմրուկ այտերն ու ոսկի գանգուրները։ ‒ Զաւա՜կս, կ’ըսէր, սիրակա՜ն զաւակս, չճանչցար ինծի, ե՜ս եմ, քու մայրդ. քու թշուա՜ռ մայրդ... ժպտէ՛ ինծի, անուշի՜կ զաւակս, օ՜հ, որքա՜ն գեղեցկացեր է իմ Լէյլաս... փա՜ռք քեզ Աստուած... տեսա՜յ զաւակս, փա՜ռք քեզ...։ Ու կը խօսէ՜ր... բառերը յորդ կը հոսէին բերնէն անկարգ, անկապ, մերթ սեղմելով տղան ջղաձգօրէն իր թեւերուն մէջ, մերթ համբոյրներու նոր տարափի մը տակ խեղդելով զայն, եւ մանուկը կէս մը շնչասպառ այդ բուռն գգուանքներէն, սկսաւ յանկարծ լալ, իր մանրիկ թաթիկներովը փորձելով հեռացնել այդ անծանօթուհւոյն երեսը իր երեսէն։ Օ՜հ, զիս մոռցեր է... մրմնջեց հէք մայրը արտասուքի նոր հեղեղ մը դուրս տալով իր աչքերէն, իրաւո՜ւնք ունի, արժանաւոր պատիժս է, վա՜յ ինձ, անիծեալ մայր մըն եմ ես։ Եւ դնելով տղան իր քովը բազմոցին վրայ, սկսաւ լռիկ դիտել, պաշտումի այնպիսի՜ խորունկ նայուածքով մը՝ ուր իր ամողջ կարօտը կը հալուէր։ ‒ Է՜հ, ալ ժամանակ է, հանըմ, ըսաւ սեւամորթ սպասուհին յանկարծ ոտքի ելնելով, մէկ ժամէն աւելի տեւեց ձեր այցելութիւնը։ ‒ Թո՛ղ... վայրկեան մըն ալ թո՛ղ... աղերսեց մայրը, նորէն գրկելով Լէյլան. թո՛ղ կշտանա՜մ զաւկէս...։ Սեւամորթ կինը խոժոռեցաւ, եւ խիստ ձայնով մը. ‒ Ինծի հրամայուած է աւելի երկար չթողուլ տղան ձեր մօտը, ըսաւ, բռնելով տղուն թեւերէն եւ գրեթէ բռնի քաշելով մօրը գրկերէն։ Տղուն պզտիկ դէմքը ցաւէն կծկուեցաւ, սկսաւ լալ. եւ տարաբաղդ մայրը տեսաւ թէ ինչպէ՛ս սպասուհին, առանց իր ներկայութենէն քաշուելու, քանի մը անգամներ ուժգին զարկաւ անոր բերնին լռեցնելու համար զայն։ ‒ Օ՜հ, պոռաց գլուխը ծածկելով երկու ձեռքերուն մէջ, Աստուա՜ծ իմ, գթա՛ ինծի, զաւա՜կս կը չարչարեն...։ ***

140

Ֆաթիմէ աւելի քան երբէք կը տառապէր յորմէ հետէ կ’երթար տեսնելու Լէյլան։ Ինչ որ իրեն գերագոյն մխիթարութիւնը ու երջանկութիւնը երազեր էր, ցաւերու ու տառապանքներու նոր աղբիւրներ դարձան իրեն համար։ Երբ իր աչքերէն հեռու էր զաւակը, կը յուսար թէ՝ կեսուրն ու տալուըտանքը ‒ թէպէտ այնքա՜ն անխիղճ, այնքա՜ն անգութ դէպի ինքը ‒ տկար մանկան վրայ գթան թերեւս, եւ անոր մատղաշ տարիքին պահանջած հոգն ու խնամքը տանին։ Առաջին այցելութենէն, արդէն խաբուած ըլլալը զգաց։ «Սրտի տեղ քա՛ր է դրեր Աստուած անոնց կուրծքին տակ», մրմնջեց արցունքներով։ Իր աչքերովը կը տեսնէր հիմա թէ՝ ինչքա՜ն անխնամ թողուած էր տղան, վարձկան ձեռքերու տակ, ինչքա՜ն կը չարչրկուէր ու կը զրկուէր անոր մանկութիւնը։ Երբէք գութ ու սէր չէր ճանչցեր, մի՛շտ ծեծն ու հայհոյանքը1 եղեր էին իր բաժինը։ Ատելութեան նշաւակ եղեր էր այն օրէն՝ յորմէ հետէ թողեր փախեր էր իր մայրը տունէն. ինչո՞վ էր սակայն ինքը մեղաւոր... բացակայ մօրմէն ցածօրէն վրէժ կը լուծէին զաւակը չարչարելով, անմեղը, տկարը, որը չէր կրնար խօսիլ, չէր կրնար ինքզինքը պաշտպանել. օ՜ վատերը...։ Իր հօրեղբօր որդիքը շաքարով ու մեղրով, գգուանքներով ու համբոյրներով կը յղփանային, իսկ այդ հէքը, անկիւն մը կծկտած, վզիկը ծուռ, մի՛ս մինակ, կը դիտէր անոնց երջանիկ մանկութիւնը արցունքներէ ուռած ու կարմրած աչքերով։ Ինչո՞ւ էր ինքը այդպէս զրկուած... ինչո՞ւ զինքը չէին սիրեր, չէին գգուեր ու համբուրեր ուրիշ ամեն տղոց պէս։ Հարցում մը՝ որը իր մանկական ուղեղը կը չարչրկէր, ու չէր կրնար ատոր պատասխանը գտնել...։ Անգամ մը ինքն ալ սիրուելու, համբուրուելու մանկական անզուսպ տենչովը վառուած, վազեր էր հօրաքրոջը վրայ թեւաբաց, եւ ուզեր էր գրկել ներա2 վիզը։ ‒ Կորի՛ր, գոչեր էր հրէշ կինը մէկդի հրելով զայն. կորի՛ր քածին զաւակը, եւ վերցնելով մօտը խաղացող տղան, համբուրեր էր զայն հոտուըտալով3. ‒ Ահա՛ իմ տղաս, ըսեր էր շեշտով անգթօրէն, իմ աղւո՜ր տղաս։ Լէյլա այս վայրագ մերժումէն խորտակուած, դողդոջուն, աչքերը լեցուած, սակայն արցունքը այն գազանին ցոյց չի տալու հպարտութեամբը դեռ հզօր, յուշիկ յուշիկ հեռացեր էր քովէն, ու անգամ մըն ալ չէր գացեր մօտը։ Տղայք բնականաբար անգութ կ’ըլլան. մանաւանդ եթէ այդ բնազդը չխեղդեն ծնողք իրեն սաղմին մէջն իսկ, օր մը կը դառնան անոնք ահաւոր պատուհասներ 1. «լուտանքը», Դէպի վեր, էջ 202։ 2. «անոր», Դէպի վեր, էջ 203։ 3. «գուրգուրանօք», Դէպի վեր, էջ 203։

141

մարդկութեան գլխին1։ Լէյլաի հօրեղբօրորդիքը քաջալերուած իրենց մայրերուն օրինակովը, հազար ու մէկ չարութիւններով կը տանջէին խեղճուկը, եւ շատ անգամներ կը ծեծէին զայն անպատիժ։ Մօրը յանցանքը թանգ կը տուժէր զաւակը...։ ***

Իր մօրը երեւումը սակայն շա՛տ բան փոխեց տղուն կեանքին մէջ։ Կը սկսէր ճանչնալ գորովը, որը ջերմիկ ու կենսատու արեւն է մանկան գոյութեան համար, եւ օրըստօրէ աւելի՛ վարժուած, աւելի՛ ընտանեցած կը խաղար ներա2 ծունկերուն վրայ, նոր փայլուն խաղալիքներով՝ զորս իւրաքանչիւր այցելութեանը կը բերէր իրեն մայրը։ Առաջին ուրախութիւնն էր զոր կը զգար տղան ի տես այդ խաղալիքներուն որ իրենն էին. ո՛չ ոք իրեն բան մը ընծայեր էր մինչ ցարդ։ Իր հօրեղբօրորդիքը հակառակ իր աղերսներուն, միշտ կը մերժէին փոխ տալ իրենց խաղալիքները, նոյն իսկ քանի մը վայրկենի համար. ու երբ անոնք կը խաղային, խեղճ տղան անյագ նայուածքով մը կը դիտէր այն փայլուն ու գեղեցիկ զինւորները շարք շարք բարեւի կեցած, հրացանները իրենց ուսերուն վրայ, կամ արագ սուրացող շոգեկառքերը եւ մա՛նաւանդ ճոխ հագուած դեղին մազերով ու սեւ աչքերով սիրուն պէպէքը՝ զոր անգամ մը գրկելու, համբուրելու համար հոգի կուտար։ Ուստի իր ուրախութիւնը չափ չունէր հիմա որ իր բացարձակ տրամադրութեանը տակ ունէր պէպէքներու է՛ն շքեղը։ Թռչունի պէս անհանդարտ մէյ մը կը ցատկէր մօրը վզին կը փարէր, մէյ մը պէպէքը կը սեղմէր կուրծքին վրայ, կ’օրրէր զայն իր թեւերուն մէջ, քնացնելու համար օրօրներ երգելով անոր։ Իսկ դեռատի մայրը վերացած, երջանկութեամբ արբշիռ կը դիտէր զայն, կը մասնակցէր այդ մանկական խաղերուն. մերթ պէպէքը հագուեցնելով, խաղցնելով, մերթ իր զաւկին խարտեաշ խոպոպները շոյելով։ Այնքա՜ն զբաղուած էր նէ3 իր զաւակով որ չլսեց դրան բացուելուն թեթեւ շռինդը, մինչեւ հազի խռպոտ ձայն մը դարձնել տուաւ իրեն գլուխը։ Ֆաթիմէ սառեցաւ։ Իր նախկին ամուսինն էր որ կը կենար հոն, իր մօտը, ժպիտը շրթունքներուն վրայ...։ 1. «Տղայք բնականաբար անգութ կ’ըլլան. Լէյլաի հօրեղբօրորդիքը քաջալերուած իրենց մայրերուն օրինակովը, հազար ու մէկ չարութիւններով կը տանջէին խեղճուկը, եւ շատ անգամներ կը ծեծէին զայն անպատիժ։», Դէպի վեր, էջ 203։ 2. «անոր», Դէպի վեր, էջ 203։ 3. «ան», Դէպի վեր, էջ 204։

142

Չորս տարիներէ ի վեր առաջին անգամն ըլլալով կը տեսնէր այդ հրէշը՝ որ զինքը այնքա՜ն տառապեցուցեր էր։ ‒ Կ’երեւի թէ շա՜տ կը սիրես զաւակդ, ըսաւ ան կնոջը, ջանալով անուշ հանել ձայնը։ Թշուառ կինը դողաց. ակնթարթի մէջ իր կրած բոլոր չարչարանքները պատկերացան մի առ մի աչքերուն առջեւ. իր ամբողջ ատելութիւնն ու զայրոյթը պոռթկալու, զայն է՛ն կծու բառերով նախատելու եւ իր ծայրայեղ արհամարհանքը անոր երեսին թքնելու անզուսպ տենչանք մը բացաւ բերանը, բայց աչքերը հանդիպեցան Լէյլաին աղւոր աչքերուն, եւ ինքզինքը զսպեց։ ‒ Անիծեա՜լ ըլլաս, մրմնջեց, դո՛ւ1 բաժնեցիր զիս զաւկէս։ ‒ Կրնաս անոր միանալ եթէ կ’ուզես, տունը քուկդ է, եւ ամուսինդ քեզ գրկաբաց ընդունելու պատրաստ է դարձեալ։ ‒ Երբէ՜ք, գոչեց նէ2 գլուխը ուժգին թօթուելով, երբէ՜ք...։ Աչքերը դարձուց Լէյլաին վրայ։ Մանուկը երբէ՛ք այնքա՜ն տխուր, այնքա՜ն անուշ նայած չէր իրեն։ Իր սեւ խորունկ նայուածքովը կարծես կ’աղերսէր մօրը որ չբաժնուի՜ քովէն, չթողո՜ւ զինքը։ Աչքերը գոցեց չտեսնելու համար այդ նայուածքը։ ‒ Երբէ՜ք, մրմնջեց դարձեալ, եւ արագ համբոյր մը դրօշմելով մանկան այտերուն վրայ թողուց այդ փորձիչ սենեակը եւ դուրս վազեց առանց ետեւը նայելու։ Իսկ նա կռուփը ցոյց տալով գոց դրանը։ ‒ Պիտի խորտակե՜մ քեզ, գոչեց, քա՛ծ... ծնկան վրայ շնորհ պիտի խնդրես ինձմէ...։ ***

Ֆաթիմէ սոսկալի գիշեր մը անցուց։ Զարհուրելի մղձաւանջներով ընդհատուած ծանր քուն մը զինքը ուժասպառ կը գամէր անկողնին վրայ։ Ահա՛ իր աչքերուն առջեւ կը ներկայանար նախկին դահիճը, կեղծ ժպիտը շրթունքներուն, համոզիչ խօսքեր լեզուին վրայ, զաւկին հետ յաւիտենապէս միանալու անպատում երջանկութիւնը ցոյց տալով իրեն. եւ խեղճ կինը կը տապլտկէր անկողնին մէջ ջանալով մէկդի ընել ձեռքերովը դաժան ստուերը. կ’ուզէր ոտքի ելնել, ու չէր կրնար, գլուխը կը թաղէր բարձերուն տակ, մատներովը կը թխմէր3 ականջները չլսելու համար անոր փորձիչ խօսքերը։ 1. «դո՛ւն», Դէպի վեր, էջ 204։ 2. «ան», Դէպի վեր, էջ 204։ 3. «կը գոցէր», Դէպի վեր, էջ 205։

143

‒ Թո՛ղ զիս, կը գոչէր, աչքերը գոցելով, թո՛ղ զիս։ Ատելի ստուերը քիչ քիչ կը սահէր կ’աներեւութանար մութին մէջ, եւ յեղակարծօրէն կը պատկերանար Լէյլան, խարտեաշ խոպոպները փռած ուսերուն, արտասուալից սեւ աչքերը աղերսագին յառած իր վրայ. կարծես ըսելու համար. ‒ Եկո՛ւր կ’աղաչեմ, քեզի՜ կը սպասեմ, շա՜տ կը տառապիմ։ Ու Ֆաթիմէ այս անգամ թեւերը կ’երկնցնէր։ ‒ Կուգա՜մ, կ’ըսէր, կուգա՜մ, սիրո՛ւն աղջիկս։ Լէյլան կը ժպտէր, եւ անոր ժպտուն պատկերին մօտ ահա՛ կը տնկուէր Ֆուատի տրտում ու խոժոռ կերպարանքը։ ‒ Վա՜տ, վա՜տ, վա՜տ, կը սուլէր ան իր երեսն ի վեր, սեղմուած ակռաներուն մէջէն...։ ***

Տժգոյն, շա՜տ հիւանդ կ’երեւէր Լէյլան այս անգամ. ակնարկ մ’իսկ չէր նետեր այն աղւոր պտուղներուն ու շաքարներուն վրայ, զոր մայրը բերեր էր իրեն։ Սրտաթունդ, անհուն ցաւով մը համակուած, մայրը թեւերուն մէջ առաւ տղան։ ‒ Ի՜նչ ունիս, զաւա՜կս, հարցուց գորովագին, ինչո՞ւ չես խաղար, ո՞ւր է պէպէքդ։ Ձեռքէս առի՜ն... թոթովեց մանուկը, ցնցող հեծկլտանքի մը մէջ։ ‒ Ո՞վ առաւ աղջի՜կս։ ‒ Անշէ՜ն...։ Անշէն հօրաքրոջը պզտիկ աղջիկն էր, իրմէն երկու տարով մեծ։ ‒ Խե՜ղճ զաւակս, մրմնջեց մայրը, շրթունքներովը չորցնելով անոր այտերուն վրայ թափուող արցունքները, մի՛ լար, ես քեզի հատ մը աւելի գեղեցիկը կը բերեմ։ Լէյլան տրտմալի խոշոր աչքերը դարձուց մօրը վրայ։ ‒ Ի՞նչ ընեմ, ըսաւ վհատութեամբ թօթուելով իր խարտեաշ խոպոպները, դարձեալ ձեռքէս պիտի առնեն։ Եւ յանկարծական շարժումով մը թեւերը փաթթելով մօրը վզին, ‒ Ինծի կ’ըսես թէ՝ դուն իմ մայրս ես, մրմնջեց մեղմիւ. քանի որ մայրիկս ես, ինչո՞ւ չես կենար իմ մօտս. ուրիշ ամեն տղաքներու մայրիկները իրենց քովիկն են. ես օր մը հարցուցի հայրիկիս, «ինչո՞ւ մայրիկս չի մնար իմ քովս», ըսաւ, «նէ1 չա՛ր մայր է»։ Տարաբաղդ մայրը լռիկ կը լսէր զաւկին սրտէ՛ն զարնուած։ ‒ Զիս հոս կը չարչարեն, կը ծեծեն, կը զրկեն, շարունակեց տղան, մէկը ինծի 1. «նա», Դէպի վեր, էջ 206։

144

չսիրեր. ամենքը Անշէն ու Ալին կը սիրեն, ամե՛նքը... ամե՛նքը... դո՛ւն մինակ կը սիրես ինծի, ու դուն քովս չե՛ս, ըսէ՛, ինչո՞ւ չես մնար իմ քովս։ Եւ տեսնելով որ կը լռէր մայրը. ‒ Չե՞ս ուզեր հոս մնալ, շեշտեց մանկական անգութ յամառութեամբ, անգիտակցօրէն տանջելով իր մայրը, ուրեմն ա՛ռ զիս ալ տա՛ր հետդ։ ‒ Հապա հա՞յրդ... հարցուց Ֆաթիմէ։ ‒ Օ՜հ, ա՛ն... ա՛ն ամենէն շատ կը ծեծէ ինծի. «քածին զաւակը» կը պօռայ երեսիս. ես կը վախնա՜մ... մայրի՛կ... շա՜տ կը վախնամ հայրիկէս։ Ֆաթիմէ չկրցաւ ինքզինքը զսպել, յորդ արցունքներով գրկեց համբուրեց իր աղջիկը։ ‒ Իմ քովս կեցիր, կ’աղերսէր տղան, իմ քովս կեցի՛ր, մայրի՜կ։ Ֆաթմիմէ վճռեց...։ Տենդոտ շարժումով մը սրբեց արցունքները, անգամ մըն ալ համբուրեց Լէյլան, այդ համբոյրին մէջ փնտռելով ընելիք գերագոյն զոհողութեանն համար պէտք եղած ահաւոր ուժը։ ‒ Զաւա՛կս, ըսաւ հաստատուն ձայնով մը, ալ մի՛շտ քովդ պիտի կենամ։ Եւ նոյն իրիկունը իր տունը չվերադարձաւ. ուզելով անդարմանելի բան մը դնել ի՛ր եւ իր պաշտած երիտասարդին սրտին մէջտեղ։ Երկտող մը գրեց անոր1. «Ա՛լ քեզի հետ չեմ կրնար ապրիլ, կ’ըսէր, ներէ՛ ինծի, առաջին սէրը միշտ աւելի զօրաւոր է եղեր, ա՛յդ զգացի, յորմէ հետէ տեսայ վերստին զաւկիս հայրը. ան սիրեր եմ միայն, եւ անոր մօտը մնալու պարտաւոր եմ. դո՛ւն որ իմ նախախնամութիւնս եղար, զիս մի՛ անիծեր»։ Գոց նամակ մը եկաւ իրեն պատասխան։ Դողդոջուն ձեռքով բացաւ զայն։ Երեք բառ միայն կար հոն գրուած, երեք բառ խոշոր տառերով, որ հրեղէն շամբուրներու պէս այրելով ծակեցին իր սիրտը։ «Վա՜տ, վա՜տ, վա՜տ»։ ***

Դահիճին հրէշային ծրագիրը կատարուեր էր, կրնար յոխորտալ. բաժներ էր վերջապէս կինը այն ազնիւ ու վեհ երիտասարդէն, որը իրա՛ւ անոր նախախնամութիւնը, փրկիչը եղեր էր։ 1. «Եւ նոյն իրիկունը իր տունը չվերադարձաւ եւ ուզելով անդարմանելի բան մը դնել ի՛ր եւ իր պաշտած երիտասարդին սրտին մէջտեղ, երկտող մը գրեց անոր։», Դէպի վեր, էջ 207։

145

Չարիքը գործեր էր չարիք գործելու հաճոյքին համար միայն, ո՛չ մէկ արդարացում ունէր։ Ուզեր էր վրէժ լուծել կնոջմէն նոր չարչարանքներէ փախուստ տուած ըլլալուն համար. ուզեր էր վրէժ լուծել Ֆուատէն, որը հիւրընկալեր, սիրեր էր թշուառուհին, եւ յաջողեր էր, իր չար կամքին հակառակ, օրէնքին ուժովը, տարաբաղդ մայրը արժանացնել զաւկին տեսութեանը։ Եւ առտու մը երբ Ֆաթիմէ իր Լէյլաին քունը կ’օրրէր արեւելական անուշ ու տխուր մեղեդիներով, ուր իր սրտին լացը կը խառնէր դառն շեշտերով, դահիճը մտաւ ներա1 սենեակը. հէգ կինը անոր վրայ բարձրացուց իր սեւ նայուածքը2։ Դիւային ժպիտ մը արձակեց ան կնոջը երեսին։ ‒ Թողուցի՞ր սիրահարդ, ըսաւ վերջապէս, յագեցած վրէժխնդրութեան այնպիսի՜ վայրագ շեշտով մը, որ նորատի կինը սոսկումէն դողաց. թողուցի՞ր զայն, եւ եկե՞ր ես հիմա ամուսնոյ մը հովանաւորութեան տակ նոր սիրահար մը ճարելու, այն ամուսնոյն՝ որը լքեցիր ու անպատուեցիր։ ‒ Ո՞վ էր մեղաւորը, պատասխանեց նէ3 կիրք ելած, եւ ներքին խորունկ յուզումէն թեթեւակի կարմրելով, անիծեա՜լ ըլլաս. ա՞րդեօք օր մը ուզեցիր նայիլ սրտիս խորը, քննել ու չափել տուած վէրքերուդ ծանրութիւնը, ու գէթ սիրալիր բառով մը, անուշ նայուածքով մը ամոքել զանոնք. ա՜խ... ամեն վայրկեանս ամեն օրս տանջանք մը, դժոխք մը դարձուցիր, մերթ նոր սիրականի մը անգութ ծաղրանքին, մերթ ատելի նախանձորդի մը ցած լուտանքներուն ու հայհոյութիւններուն4 զիս նշաւակ ընելով, եւ որպէս թէ բաւական չըլլային հոգիս բզքտող ահռելի չարչարանքները, անտանելի ծեծի տակ մարմինս ալ չարչարելով. մինչ այնքա՛ն դիւրին էր քեզ համար զաւկիս մօտ եթէ ոչ անուշ գոնէ հանդարտ կեանք մը ստեղծել ինծի...։ ‒ Կեղծաւո՜ր... գոչեց հրէշը զայրացած կնոջը արդար ըմբոստացումէն, քու ուզածդ սիրահար մը գտնել, իմ ուզածս ալ քեզի սիրահարէդ բաժնել էր, գանգատներ լսելու չեկայ մօտդ. կորի՛ր հիմա տունէս կորի՛ր, այս վայրկենիս։ ‒ Զաւա՜կս, մրմնջեց խեղճ կինը ձեռնամած ծնկան վրայ իյնալով, ի սէր Աստուծոյ, զիս մի՛ բաժներ զաւկէս։ ‒ Միթէ՞ մտածեցիր զաւակդ իրմէն բաժնուած պահուդ։ Ու երբ Նէ5 արցունքներէն կուրցած կ’ուզէր գրկել վերջին անգամ Լէյլան, դահիճը մօտեցաւ. խուժդուժօրէն քաշեց տղան ներա6 թեւերէն, եւ մղեց 1. «անոր», Դէպի վեր, էջ 208։ 2. «իր նայուածքը։», Դէպի վեր, էջ 208։ 3. «ան», Դէպի վեր, էջ 208։ 4. «լուտանքներուն», Դէպի վեր, էջ 208։ 5. «ան», Դէպի վեր, էջ 208։ 6. «անոր», Դէպի վեր, էջ 208։

146

սենեկէն1 դուրս դէպի սանդուղները։ ‒ Մայրի՜կ... մայրի՜կ... կը պօռար Լէյլան ետեւէն։ Վայրենի պոռչտուք մը, մի քանի խուլ հարուածներ, մանկական խղդուկ հեծկլտանքներ, եւ ահա՛ սենեկին մէջ տիրեց անդարմանելի տխրութիւններու յաջորդող մե՜ծ լռութիւնը...։ ***

Թշուառ մայրը տանը մեծ դրանը առջեւ, կարծեց թէ գետինը խոյս կուտար իր ոտքերէն։ Ա՛լ իր խորհելու անկարող մոլորուն մտքին մէջ, մէկ գաղափար միայն որոշ ու պայծառ կը դառնար ու կը դառնար. մահուան գաղափարը...։ Ի՜նչ անուշ էր յաւիտենական հանգիստը կանաչ խոտին տակ. ի՜նչ բաղդաւորութիւն էր մշտնջենապէս դադրիլը՝ խորհելէ, զգալէ, տառապելէ...։ Քայլերը ուղղեց դէպ ի ծովեզրը. մտածելով որ նեղ փոսին մէջ քնանալէ շա՜տ աւելի անուշ կ’ըլլայ քնանալը հոն, կապոյտ ջուրերուն տակ, պճլտուն, զուարթ, անհուն գերեզման մը, ուր իր տանջուած մարմինը ‒ ամբողջ կեանքին մէջ այնքան բրտօրէն կաշկանդուած ‒ պիտի կրնար ազատ համարձակ տարածուիլ, եւ որը իր ալիքներու մի՜շտ շարժող օրրանին մէջ, մեղմիւ պիտի օրրէր իր մշտնջենաւոր քունը։ Եւ անսահման յոգնութենէ մը ետքը, արդէն տիրացուած ցանկալի հանգիստին պէս ուրախացուց զինքը այս մտածումը։ Յանկարծ փայլակի մը պէս աչքերուն2 առջեւէն անցաւ Լէյլան։ Մանուկը արցունքոտ աչքերով, երկու պզտիկ ձեռքերը միացուցած կը պաղատէր իրեն։ ‒ Քեզմէ ուրիշ ո՞վ ունիմ, կ’ըսէր, զիս մի՛ թողուր, մայրիկ...։ ‒ Աւա՜ղ... մրմնջեց թշուառ կինը, մեռնելու իրաւունք ալ չունիմ...։ Գնաց նստաւ ծովեզրը, եւ գլուխը առած երկու ձեռքերուն մէջ, սկսաւ խորունկ խորունկ մտածել, ելք մը փնտռելով այս անել դրութենէն ազատելու համար։ ‒ Աստուա՜ծ, կ’ըսէր, ներշնչէ՛ ինծի։ Եւ Աստուած ներշնչեց ներա3 գողնալ զաւակը, եւ փախչիլ ի տար աշխարհ. հոն՝ կրնար ապրիլ անծանօթ. ոչ ոք կուգար փնտռելու զինքը ու խանգարելու իր հանգիստը։ Մի քանի կտոր թանկագին ադամանդներ ունէր, բաւական լաւ կար կը կարէր, կ’ասեղնագործէր, ուստի եւ կը յուսար իր ձեռքերուն աշխատութեամբը ապրեցնել զաւակն ու ինքզինքը։ 1. «մղեց կինը սենեկէն», Դէպի վեր, էջ 208։ 2. «աչքին», Դէպի վեր, էջ 209։ 3. «իրեն», Դէպի վեր, էջ 210։

147

Ապրի՜լ իր աշխատութեամբը... ի՜նչ անուշ պիտի ըլլար այն ատեն հացը՝ որը պիտի ուտէր ու կերցնէր զաւկին։ Առաջին անգամն էր որ այս գաղափարը կ’արթննար իր մտքին մէջ։ Զգաց թէ՝ գեղեցիկ ու վեհ բան մը ըլլալու էր սեփական աշխատութեամբ պահպանելը իր գոյութիւնը, ինքը որ ցարդ ծոյլ մը, թոյլ ձրիակեր մը եղած էր միայն։ Աշխատութեան մէջ նա գտաւ պատուաւոր անկախութիւն, կեանքի ահարկու կռիւներու դէմ նոր անյաղթելի ուժ. եւ իր մէջ զգալով կոչումը մղելու այդ կռիւը, ազնիւ հպարտութեամբ ժպտեցաւ։ Ալ իրեն կը մնար ծրագրել փախուստի միջոցները։ Հրամանագիրը դեռ ձեռքն էր, ուստի եւ կրնար մի՜շտ իր զաւակը տեսնել։ Երբեմն մա՛նաւանդ կը պատահէր որ տղան ամբողջ ժամ մը առանձին կը մնար իրեն հետ. սպասուհին զբաղուած կ’ըլլար. մտածեց առանձնութեան այդ սուղ վայրկեաններէն օգուտ քաղել եւ որոշեց շուտով պատրաստուիլ։ ***

Սեղանատան մէկ անկիւնը գետնին վրայ կծկտած, Լէյլան լուցկիներով լեցուն տուփ մը ձեռքը կը խաղար առանձին։ Հաճոյք կը զգար լուցկիները մի առ մի բռնկցնելով, եւ անոնց արձակած պայծառ բոցին վրայ զմայլելով՝ կը խնդար մի՜ս մինակ։ Ահա բռնկած լուցկիներէն մէկը ինկաւ յարդէ բազմոցին վրայ։ Տղան ուշադրութիւն չդարձուց եւ շարունակեց վտանգաւոր խաղը։ Բազմոցը կ’այրէր սակայն. ծուխը կը թանձրանար եւ կը ճնշէր հետզհետէ սենեակին օդը։ Տղան ամբողջ էութեամբը խորասուզուած իր սիրական զբաղումին մէջ, բան մը չէր զգար, բան մը չէր տեսներ, երբ շղարշէ թեթեւ վարագոյրները յանկարծ կրակ առին, եւ պայծառ բոց մը բարձրացաւ մինչեւ առաստաղը։ Այս անգամ տղան ցատկեց ոտքի սարսափած. եւ ծուխէն կէս մը խեղդուած, սկսաւ լալ ու պօռալ։ Տղուն սուր աղաղակներէն, եւ մանաւանդ խանձի կծու հոտէն, որը մինչեւ վերի յարկը տարածուեր էր, հայրը վար վազեց։ Տեսաւ բազմոցը կիսովին այրուած, վարագոյրները մոխիր դարձած, գետինը սեփ սեւ, եւ լուցկիներ՝ ցրուած դէս ու դէն։ Ամեն բան հասկցաւ։ Եւ մինչ սպասաւորները ներս դուրս կը վազվռտէին շուարած, ջանալով հրդեհը իր սկզբնաւորութեան մէջ խեղդել, ինքը բարկութենէն դողդղալով հանեց գրպանէն խոշոր զմելի մը եւ յարձակելով վախէն1 սասանած ու մեռելի պէս անշարժ մանուկին վրայ՝ 1. «ինքը բարկութենէն դողդղալով բռունցքը վերցուց եւ յարձակելով վախէն», Դէպի վեր, էջ 211։

148

‒ Քածի՜ն զաւակը, գոչեց , սատկէ՛։ Տղան որոգայթը ինկած թռչնիկի մը պէս կը թփրտար հրէշ հօրը թեւերուն մէջ, բայց ան կը սեղմէր զայն, զմելին սպառնալից ցցած գլխուն վրայ1։ Լէյլա հետզհետէ կերպարանափոխ կ’ըլլար. դէմքը ահռելիօրէն կը դեղնէր, աչքերը կը փոսանային եւ լայն սեւ ծիր մը կը պատէր անոնց շուրջը։ Ահա յեղակարծօրէն ուժգին սարսուռ մը երկա՜ր ցնցեց անոր պզտիկ մարմնիկը, աչքերը դարձան իրենց ակնապիճներուն մէջ, սոսկումի ահարկու արտայայտութեամբ մը խոշոր բացուած՝ սեւեռած մնացին իր դահճին կարմիր աչքերուն վրայ, եւ անշարժ ու սառած մնաց գազանին թեւերուն մէջ։ Թշուառ տղան մեռե՜ր էր...։ ***

Այս պահուն Ֆաթիմէ կուգար իր զաւկին այցելութեան. փախուստի ամեն պատրաստութիւն տեսեր էր յաջողութեամբ, եւ ուրախ կը քալէր ճամբան, յուսալով որ պարագաները կ’օգնեն իրեն, եւ կրնայ նոյն օրը թերեւս առնուլ տանիլ Լէյլան։ Անուշ անուշ երազելով մօտեցաւ տանը։ Դուռը բաց էր։ Անսովոր իրարանցում մը կը տիրէր սակայն ներսը2։ Ֆաթիմէի սիրտը յեղակարծօրէն սեղմուեցաւ, սոսկալի նախազգացում մը սարսռացուց իր ամբողջ մարմինը։ Երագեց քայլերը, մտաւ ներս, գրեթէ վազեց անցաւ մեծ բակը. տեսաւ սեղանատան մէջ խռնուած ահագին բազմութիւն. բրտօրէն ճեղքեց այդ ամբոխը, եւ անցաւ առաջ։ Սարսափելի տեսարանը իր բոլոր արհաւիրքներով մէկ անգամէն պարզուեցաւ տարաբաղդ կնոջ աչքերուն առջեւ։ Սոսկումի աղաղակ մը արձակեց, եւ գլուխը սեղմած երկու ձեռքերուն մէջ։ ‒ Լէյլա՜... պօռաց, Լէյլա՜զաւա՛կս...։ Տղան անշարժ, յաւիտենապէս լուռ իր բաց աչքերովը կը նայէր իրեն...։ Տարաբաղդ կինը մոլորուն նայուածք մը պտտցուց իր շուրջը։ ‒ Քնացա՜ծ ըլլալու է... մրմնջեց տարօրինակ ժպիտով մը։ Ու սեղմելով դիակը իր թեւերուն մէջ, սկսաւ օրրել իր կուրծքին վրայ, երգելով մին այն արեւելական տխուր մեղեդիներէն, որով սովոր էր քնացնելու տղան։ Խոր լռութեան մէջ ամենքն ալ կ’արտասուէին։ Այս միջոցին որդեսպանը մօտեցաւ կնոջը։ ‒ Մօլլաները եկան, մրմնջեց անոր ականջին, հիմա պիտի տանին թաղելու, տո՛ւր ինծի տղան...։ 1. «կը սեղմէր զայն, բռունցքը բարձրացուցած գլխուն վրայ։», Դէպի վեր, էջ 211։ 2. «կը տիրէր ներսը։», Դէպի վեր, էջ 212։

149

‒ Ի՜նչ... պօռաց հէք մայրը, զաւակս թաղելո՛ւ պիտի տանի՜ն... հա՜... հա՜... հա՜... ի՞նչ կ’ըսէ այս մարդը. հա՜... հա՜... հա՜...։ Եւ այս այլանդակ քրքիջը կրկնուեցաւ այնպիսի՜ ահռելի արձագանգներով, որ ներկաներուն վրայ պաղ դող մը իջաւ։ ‒ Խենդեցա՜ւ... պօռացին ամենքը մէկ բերան, խենդեցա՜ւ... օ՜հ... թշուա՜ռ կին։ Իսկ նէ1 աւելի՜ պինդ գրկած դիակը, աչքերը առանց արտայայտութեան նայուածքի մը մէջ կորսուած կը շարունակէր օրրել զայն երգելով իր մեղեդին, եւ մերթ սուր քրքիչներով ընդմիջելով զայն։ Այն ատեն դահիճը փորձեց բանալ ներա2 թեւերը, եւ առնուլ գրկէն դիակը։ Տարաբաղդ կնոջ աչքերը զարհուրելի կերպով խոշորցան, դէմքը աննկարագրելի վայրագութիւն մը հագաւ, եւ թողլով տղան իր գրկէն յափշտակեց մօտակայ սեղանին վրայ դրուած պղնձէ հսկայ աշտանակը, եւ իր բոլոր ուժովը կատաղօրէն իջեցուց անոր գլխին։ Որդեսպանը տապալեցաւ գետին զաւկին դիակին քով. հարուածը շեշտակի քունքին դիպեր, եւ մահը վայրկենական էր եղեր։ Այն ատեն թշուառ կինը ծռեցաւ, նայեցաւ երկա՜ր այդ երկու դիակներուն, եւ նորէն թնդաց իր քրքիջը, սոսկալի՜, չարագո՜յժ քրքիջը, «հա՜... հա՜... հա՜...»։

Արտէմիս, Յուլիս-Օգոստոս 1902, Ա. տարի, թիւ 7-8, էջ 239-250։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 194-213։

1. «ան», Դէպի վեր, էջ 212։ 2. «անոր», Դէպի վեր, էջ 212։

150

ԶԻՒՊԷՅՏԱ (Արաբական կեանքէ)

ՄԱՌԻ

Արշալոյսը նոր կը ծագէր, խաւարին ստուերները հետզհետէ իրարու ետեւէ կը փախչէին, կը չքանային հեռուն լեռներուն ետին եւ անապատին վրայ ցիր ու ցան սփռուած ճերմակ վրանները կը դողդղային առաւօտեան մեղմ հովուն հպումէն։ Այդ պահուն ահա, ուժեղ ձայն մը դաշնակաւոր ոլորումներով կը բարձրանար փլփլկած մինարէթի մը գագաթէն, «Ալլա՜հ... Ալլա՜հ...»։ Եւ հաւատացեալները քնաթաթախ աչքերով մէկիկ մէկիկ կ’երեւնային իրենց վրաններուն առջեւ, փաթթուած ճերմակ պուրնուզներնուն մէջ. ու երեսի վրայ ինկած՝ երերալով աջէն ձախ, ետեւէն առաջ այլանդակ շարժումներով ու գլխու խորհրդաւոր ճօճումներով կը մռլտային. «Ալլա՜հ... Ալլա՜հ...»։ Փառաբանութեան երգին վերջին նօթերը դեռ առկախ օդին մէջ՝ ‒ Զիւպէյտա՜... հնչեց յանկարծ բարձր ու իշխող ձայն մը։ Կրօնային յափշտակութեամբ վերացած այդ մարդիկը սարսռացին... ամենքը միահաղոյն ոտքի ելան, եւ գլուխնին դարձնելով դէպի մօտակայ վրանը, որը միւսներէն կը զանազանուէր իր մեծութեամբն ու ճոխութեամբը, երկիւղած պատկառանքով լռիկ խոնարհեցան մինչեւ գետին ձեռքերնին կուրծքերնուն վրայ դրած։ Բարձրահասակ ծերունի մը կեցեր էր հոն, վրանին առջեւ։ Իր խրոխտ ու ազնուական կերպարանքը, կեցուածքին վեհութիւնը արդէն որոշակի ցոյց կուտար թէ՝ նա ամբոխին պատկանող հասարակ մարդ մը չէր։ Նա՝ Խուաններու ցեղապետ՝ Մալտար իշխանն էր, որուն առջեւ Ալլահէն ետքը կը խոնարհէր հիմա իր ամբողջ ցեղը...։ ‒ Զիւպէյտա՜... կրկնեց իշխանը։ Դեռատի արաբուհի մը դուրս ցատկեց վրանէն եւ վազելով ծերունիին մօտ իր փայլուն աչքերը բարձրացուց անոր վրայ։ ‒ Հրամայէ՛ Տէր... ‒ Եկո՛ւր սիրելի՜ կին, ըսաւ իշխանը քաղցրութեամբ, թռչուններու դայլայլներէն շա՜տ աւելի անուշ է ինծի լսել քու ձայնիդ դայլայլը։ Եւ ցեղապետը նստաւ ծալապատիկ թանկագին գորգին վրայ, զոր սեւ ստրուկ մը արտօրնօք փռեր էր ոտքերուն տակ։ Զիւպէյտա ինկաւ անոր ծունկերուն եւ իր երկու աղւոր ողորկ թեւերը անցուց տիրոջը վզին շուրջը։ Իշխանը երկար ու խորունկ հառաչ մը արձակեց եւ յեղակարծօրէն մթնցաւ

151

իր պարզ ու պայծառ ճակատը։ Զիւպէյտա գլուխը բարձրացուց ու երկչոտ նայուածքով մը դիտեց զայն։ ‒ Իմ տէրս տխուր ու մտածկոտ է այս օր, մրմնջեց։ Ծերունին մատները անցուց անոր խիտ խոպոպներուն մէջ։ ‒ Լսէ՛ ինձ տղա՜յ, յարեց մեղմիւ. իրա՛ւ է, ժամանակէ մը ի վեր մահու չափ տխուր կը զգամ հոգիս... դժբաղդութեան մը նախազգացումը ունիմ, եւ չգիտեմ ինչո՛ւ ամեն վայրկեան միտքս կը չարչարէ այն ահաւոր գուշակութիւնը զոր մարգարէին շատ սիրելի շէյխ Ապուլ Ահմէտը ըրաւ ինծի Սուրբ քաղաքէն մեկնելիք օրս։ ‒ Իմ տէրս աւելի՛ սիրելի է Ալլահին ու իր մարգարէին քան բոլոր աշխարհի շէյխերը, ընդմիջեց արաբուհին, վասնզի ոչ ոք իմ տիրոջմէս աւելի՛ բարի, գթած ու ողորմած է։ ‒ Լսէ՛, սիրելի կին, շարունակեց ցեղապետը. մարգարէն Ապուլ Ահմէտին տուեր էր աստղերու մեծ գիտութիւնը. ուշ գիշեր էր, նստեր էի վրանին առջեւ, Ապուլ Ահմէտ քովս էր. նա խորունկ ուշադրութեամբ կը դիտէր երկինքը, յափշտակուած էր զննութիւնով։ Յանկարծ ուժով բռնեց թեւէս... «Ո՜վ Խուաններու իշխան, ըսաւ այնպիսի ձայնով մը որ դողացի. լսէ՜ թէ ի՞նչ կը խօսի երկինքի մեծ գիրքը քեզի համար։ ‒ Դուն որ իշխեցիր ու կ’իշխես ցեղերու եւ ժողովուրդներու ճակատագրին վրայ, կեանքիդ վերջին օրերուն մէջ տկար կին մը պիտի իշխէ քու ճակատագրիդ ու դուն պիտի ընկճուիս ու լաս տղու մը պէս, վասնզի կեղծիքի ու ստութեան օձը պիտի մտնէ անոր սրտին մէջ ու ան պիտի խաբէ իր տէրն ու ամուսինը։ Զիւպէյտա դողաց։ ‒ Այս գուշակութիւնը մասամբ կատարուած է այսօր, սիրելի՛ կին, շարունակեց ծերունին, քանի որ Մալտար իշխանը, Խուաններու հզօր ցեղապետը, քու հօրդ մեծն Ապտէլ Քէրէմի յաղթողը կնոջ մը գերին է այսօր, քու գերիդ, տղա՜յ...։ ‒ Տէ՜ր, Տէ՜ր... այդպէս մի խօսիր, մրմնջեց աղջիկը, եւ յանկարծ բռնելով իշխանին մէկ ոտքը, դրաւ իր վզին վրայ, համբուրեց զայն։ ‒ Զիւպէյտա՜ն է քու գերիդ, ըսաւ աղապատանքով լեցուն ձայնով մը1։ ‒ Կը վախնամ յարեց Մալտար, այնքա՜ն ցած ձայնով որ Զիւպէյտա հազիւ լսեց... կը վախնա՜մ այս սոսկալի գուշակութիւնը ամբողջովին կատարուած տեսնելէ։ Արաբուհին գլուխը վեր առաւ, եւ սիրով ու երախտագիտութեամբ լեցուն այնպիսի նայուածք մը նետեց անոր, որ Մալտարի մռայլ դէմքը զուարթացաւ իսկոյն։ ‒ Կը սիրե՞ս զիս, Զիւպէյտա, հարցուց խանդաղատանքով։ 1. «ըսաւ խանդաղատանօք։», Դէպի վեր, էջ 55։

152

‒ Ինչպէս մարդ կը սիրէ Աստուած։ Եւ այս ձայնը խորապէս անկեղծ թուեցաւ իշխանին։ ‒ Զիւպէյտա՛ կրկնեց դարձեալ, ինչպէ՞ս պէտք է պատժուի անհաւատարիմ ու կեղծ կինը։ Արաբուհին գլուխը ծռեց. ‒ Պէտք է որ մեռնի, պատասխանեց թեթեւակի դողդոջուն ձայնով մը։ ‒ Ապրի՛ս, գոչեց Մալտար, որուն ճակտին վրայէն կասկածի վերջին ստուերները անհետացան, ապրի՛ս սիրելի կին, եւ երկարօրէն համբուրեց անոր ճակատը։ ***

Ու մօտեցաւ Սէլիմ, իշխանին անդրանիկ որդին. նա՝ իր հօրը ճշգրիտ պատկերն էր. նոյն ուղիղ ու բարձր հասակը, նոյն խրոխտ ու վեհ կերպարանքը, նոյն խորունկ եւ աղւո՜ր նայուածքը։ Խոնարհութեամբ գլուխ տուաւ իր հօրը1, երկու ձեռքերը միացուցած կուրծքին վրայ, եւ ատելութեամբ բոցավառ նայուածք մը նետելով Զիւպէյտային՝ եկաւ նստաւ իշխանին մօտ ծունկի վրայ։ Ցեղապետին զուարթ ճակատը ամպոտեցաւ, ակներեւ դժգոհութիւնով մը նայեցաւ իր որդւոյն. եւ սակայն կը պաշտէր այդ որդին, որը իր փառքն ու պարծանքն էր։ Այս վերջին տարիներուն մէջ շատ չար ու բարի էր տեսեր, շատ կռիւներ էր մղեր, շա՜տ վտանգներու էր դիմագրաւեր, բայց իր իւրաքանչիւր հսկայ յաղթանակը կը պարտէր այդ որդւոյն, այդ յանդուգն մարտիկին, որը ինչքան քաջ՝ նոյնքան խորագէտ, կրնար է՛ն վճռական րոպէներուն մէկ անգամէն խանգարել թշնամւոյն ռազմական ծրագիրները, մէկ ճարպիկ հարուածով խորտակել անոր ուժը եւ փրկել իրենները։ Արդեօք քանի՜ քանի անգամներ պահապան հրեշտակի մը պէս հասնելով, յափշտակեր էր եաթաղանը որը սպառնալից կը բարձրանար հօրը գլխին վերեւ եւ մխեր էր թշնամւոյն սրտին...։ Ժողովուրդը կը գուրգուրար անոր վրայ, նկատելով զայն իբրեւ Ալլահէն ընտրուած առաջնորդ աստղ մը, որը ապահովաբար պիտի տանէր զինքը դէպի փառքի ու յաղթանակներու գագաթնակէտը։ Յորմէ հետէ Սէլիմ տեսեր էր իր հօրը բուռն ու կոյր տարփանքը Զիւպէյտային համար, գերուհի մը՝ որ եկեր էր իրմէ գողնալու հօրը բացարձակ սէրը ու մօրմէն ամուսնական գորովը, տեսակ մը դժգոհանք զգացեր էր նախ, եւ այդ դժգոհանքը տակաւ առ տակաւ փոխուեր էր մահացու ատելութեան այն օրէն՝ երբ գերուհին 1. «Խոնարհութեամբ ծռեցաւ իր հօրը առջեւ,», Դէպի վեր, էջ 56։

153

հզօր՝ իր անդիմադրելի հրապոյրներուն գիտակցութեամբն ու իշխանին վրայ իր ունեցած խորունկ ազդեցութեամբը, սկսեր էր արհամարհոտ ու անպատկառ վարմունք մը ցոյց տալ դէպի իր մայրն ու դէպի ինքը։ Երդում ըրեր էր սոսկալի պատիժով մը քաւել տալ անոր իր մօրը թափած ծով արցունքը, իր կրած բոլոր նուաստացումները եւ վերստին ծնունդ տալ իրենց ընտանեկան երբեմնի այնքա՜ն անուշ կեանքին։ Վերին աստիճանի հպարտ՝ Սէլիմ գանգատի ոչ իսկ բառ մը արտասանած էր հօրը առջեւ, որը այդ կնոջ աչքերովը կը տեսնէր ու անոր ականջներովը կը լսէր. եւ յայտնապէս աչք կը գոցէր անոր բոլոր լրբութիւններուն, բայց այդ լռութիւնը շա՜տ աւելի պերճախօս էր իշխանին համար, ուր կը տեսնէր յանդիմանութիւններու է՛ն դառնը։ Երջանիկ կը զգար ինքզինքը, իրա՛ւ, այդ աղջկան թեւերուն մէջ, բայց այդ երջանկութիւնը խառնուած էր զինքը չարաչար անհանգիստ ընող տեսակ մը խռովքով, երկի՞ւղ թէ խղճի խայթ, չէր կրնար բացատրել։ Սէլիմի անհաշտ ատելութիւնը Զիւպէյտային դէմ, ոչ եւս գաղտնիք մըն էր իրեն համար, արդէն երիտասարդը չէր ծածկեր զայն. իր նայուածքը, իր կեցուածքը, իր շարժուձեւերը պէտք եղածէն աւելի բացորոշ ցոյց կուտային ատիկայ։ Ահա թէ ինչո՛ւ իշխանը կ’այլայլէր, ամեն անգամ երբ Զիւպէյտայի հետ եղած պահուն Սէլիմ կը մօտենար իրեն։ Ծանր ու նեղացուցիչ լռութիւն մը տիրեց այս երեք անձերուն մէջ։ Նախ իշխանը խզեց լռութիւնը։ ‒ Զիւպէյտա՛, ըսաւ, հրամայէ՛ որ սուրճ բերեն մեզի։ Դեռատի կինը ցատկեց ոտքի, կատուի մը շարժումներով, եւ թեթեւ ու ճկուն, ոստոստելով մտաւ վրանը։ Հայր ու որդի առանձին մնացին. ‒ Սէլի՞մ... հարցուց հայրը։ ‒ Հրամայէ՛ Տէ՛ր։ ‒ Ուրեմն հաշտութիւնը երբէք պիտի չկնքուի ձեր երկուքին մէջ, ըսաւ ծերունին, առաջին անգամ մտնելով ուղղակի այդ խնդրին մէջ, որը ահագին բեռ մըն էր իր սրտին վրայ. կ’ուզե՞ս ուրեմն հօրդ ծերութիւնը թունաւորել, որդեա՛կ։ Երիտասարդը խոնարհեցաւ, եւ գորովանօք համբուրեց իր հօրը ձեռքերը. ‒ Սէլիմ կը յարգէ իր հօրը ճերմակ մազերը, պատասխանեց քաղցրութեամբ, եւ պատրաստ է իր կեանքը զոհել ապահովելու համար անոր երջանիկ ու անդորր կեանք մը, այնքա՜ն մեղմ, այնքա՜ն անուշ կեանք մը՝ որ չտեսնէ մահուան գալը, եւ յաւիտենական քունովը ննջելու վայրկենին՝ դեռ կարծէ թէ պիտի արթննայ առտուն, ապրելու համար առջի օրուան կեանքը... բայց երբէ՛ք... հա՛յր... երբէք կը ներէ կնոջ մը՝ որ զզուելի կեղծաւորութեամբ սիրոյ խօսքեր շրթունքներուն վրայ, ծաղրը ու հեգնութիւնը սրտին մէջ՝ ջանայ գողնալու սիրտ մը՝ որ ա՛լ եւս պէտք էր բաբախէր իր հայրենիքին, ցեղին ու ընտանիքին համար միայն,

154

եւ ծով արցունք թափել տայ սիրական մօրս գիշեր ու ցերեկ. կին մը՝ որ ամեն գիշեր ցած ստրուկի մը թեւերուն մէջ կը խնդայ այդ արցունքներուն վրայ, եւ վայրագօրէն կը հրճուի դիտելով մեր ընտանեկան անուշ կեանքին մէջ իր գործած սարսափելի աւերները. կին մը՝ որ ամեն օր եւ ամեն վայրկեան կը խաբէ իր բարերարը, իր Տէրն ու ամուսինը...։ ‒ Սո՜ւտ կը խօսիս, թշուառակա՜ն, պօռաց Մալտար դիակի մը պէս սառելով, ատելութիւնն ու նախանձը կուրցուցեր են քեզի...։ ‒ Ոչ Տէ՛ր, Սէլիմ երբէք սուտ խօսեր է1 կեանքին մէջ։ Ժամանակէ մը ի վեր իմ գործս ըրի ստուերը դառնալ այդ կնոջ, դիտել, քննել իր ամեն մէկ վարմունքը, ամեն մէկ ընթացքը, ապահով ըլլալու համար թէ՝ գոնէ արժանի՞ էր այն կոյր սիրոյն զոր ի՛մ հայրս նուիրեր էր իրեն. ցորեկները հետեւեցայ իրեն գաղտնապէս, գիշերները չքնացայ ու լրտեսեցի, ինչպէս կը լրտեսէի պատերազմի ատեն մեր թշնամի բանակները, որոնք սակայն նուազ վտանգաւոր էին քան այդ իժը, եւ մարգարէն վկա՜յ... տեսա՜յ զինքը հա՛յր... տեսա՜յ զինքը այդ ստրուկին գիրկը...։ Ցեղապետը երկու ձեռքերովը երեսը ծածկեց։ ‒ Սուտ կ’ըսես, գոչեց յուսահատաբար, ըսէ՛ ինծի թէ սուտ կ’ըսես։ ‒ Այդ կինը կը խաբէ իմ տէրս, կրկնեց երիտասարդը անողոք, եւ ես՝ կրնամ ապացուցանել իրեն. թո՛ղ իմ հայրս առնու ինձմէ այս կեանքը եթէ ըսածներուս մէջ սուտ կամ սխալ կէտ մը տեսնէ, միայն խոհեմութեամբ եւ անվրդով թող սպասէ մինչեւ որ արեւը քուն մտնէ, եւ ինքը արթուն մնայ խորունկ քուն կեղծելով, եւ պիտի տեսնէ իր աչքերով...։ Սէլիմ չկրցաւ խօսքը լմնցնել, այս միջոցին մօտեցաւ Զիւպէյտան. անոր կը հետեւէր Ալին, իշխանին անձնական սպասաւորը, որը գերի ինկած էր Զիւպէյտային հետ վերջին պատերազմի ատեն։ Արծաթէ խոշոր մատուցարանի մը վրայ սուրճ կը բերէր իր տէրերուն։ Զիւպէյտայի աչքերուն մէջ տարօրինակ բոց մը կ’այրէր։ Երբ սուրճը խմեցին, Ալի ժողվեց գաւաթները մատուցարանին մէջ, եւ դուրս ելնելու պահուն՝ երկա՜ր նայուածք մը նետեց Զիւպէյտային, աննշմարելի կերպիւ բարձրացնելով աջ ձեռքին ցուցամատը։ Սէլիմ որ վայրկեան մ’իսկ աչքէ չէր փախցուցեր անոր ոչ մէկ շարժումը, տեսաւ այդ, եւ շրթունքները բացուեցան լայն ժպտի մը մէջ...։ Ոտքի ելաւ ու խոնարհեցաւ մինչեւ գետին։ ‒ Այս գիշեր, մրմնջեց հօրը ականջին ու մեկնեցաւ։ ***

1. «երբէք սուտ չէ խօսեր», Դէպի վեր, էջ 58։

155

Ու գիշեր էր, աղւոր լիալուսին մը մեղմօրէն կը լուսաւորէր ընդարձակ, մերկ տարածութիւնը. հոս ու հոն ցանցնուած ճերմակ վրաններուն տակ խոր լռութիւն կը տիրէր. օրուան կեանքէն յոգնած այդ մարդիկը կը քնանային աշխատողներու հանդարտ ու խորունկ քունով։ Յանկարծ ցեղապետին վրանը կամացուկ մը բացուեցաւ. դեռատի կի՜ն մը զգուշութեամբ դուրս հանեց գլուխը... եւ իր անհանգիստ նայուածքը գնաց թափառիլ ճամբուն է՛ն հեռաւոր անկիւնները։ Եւ ահա բուի երկա՜ր ու սուր վայիւն մը խռովեց անապատին հանգիստը։ ‒ Ա՜ն է, մրմնջեց դեռատի կինը, ու աճապարանօք դուրս նետուեցաւ վրանէն։ Քանի մը քայլ անդին, լուսնի շողերուն տակ որոշակի կը գծագրուէր մարդու մը հսկայ սիլուէթը։ Կինը մօտեցաւ։ ‒ Ալի՛, մրմնջեց մեղմիւ։ ‒ Զիւպէյտա՛, կանչեց միւսը։ Եւ երկուքը իրարու գիրկ նետուեցան։ ‒ Եկա՜ր վերջապէս, ըսաւ Ալի, նստեցնելով Զիւպէյտան իր քովը աւազին վրայ, ուրեմն քնացա՞ւ քաւթառը։ ‒ Այո՜... քնացա՜ւ. եթէ գիտնայի՜ր ինչ անհամբերութեամբ կը սպասեմ գիշերուան, որպէսզի կարենամ սրտիդ վրայ իյնալ։ ‒ Խե՜ղճ Զիւպէյտա։ ‒ Ի՜նչ երջանիկ էինք հոն, մեր ովասիսներուն մէջ, ո՜վ Ալի, կը յիշե՞ս, ինչքա՜ն անուշ էր կեանքը հոն մեզի համար. խե՜ղճ հայրս դեռ կ’ապրէր, ու մենք վարդ յոյսերով կը սպասէինք այն օրուան՝ ուր նիքեահը պիտի նուիրագործէր մեր Սէրը... եւ ահա՛, սեւ օր մը անապատին գազանները յարձակեցան մեր վրայ, սպաննեցին իմ խեղճ հայրս, սպաննեցին, հալածեցին, ցրուեցին մեր ցեղը, եւ մեզ բռնի բերին ձգեցին այս դժոխքը, եթէ գիտնային որ նշանածս էիր, Ալի՛, քեզի ալ անշուշտ սպաննած կ’ըլլային. ու ես՝ չէի ապրեր քու մահուանէդ ետքը։ ‒ Այո՛, բարեբաղդաբար Ապտիւլ Քէրիմի ստրուկը կարծեցին զիս. յուսա՛ Զիւպէյտա՛, դեռ ամէն բան կորսուած չէ. երէկ լուր առի աղա Ապտուլլահէն։ ‒ Հօրեղբօրմէ՜ս...։ ‒ Կ’ըսէ թէ քիչ օրէն ամէն բան պատրաստ կ’ըլլայ, եւ թէ՝ զարհուրելի կերպով պիտի լուծուի Ապտիւլ Քէրիմի վրէժը, արեան հեղեղներ պիտի թրջեն անապատին աւազները, Զիւպէյտա՛, եւ դուն քու ձեռքերդ պիտի լուաս հօրդ դահճին արեանը մէջ...։ Վայրենի ցոլք մը վառեցաւ դեռատի կնոջ աչքերուն մէջ։ ‒ Երդում ըրի, մրմնջեց, ես իմ ձեռքերովս մխել դաշոյնը Մալտարի սիրտը, ինծի կ’իյնայ իմ հօրս վրէժը լուծել. ո՜վ հայր իմ, երբէք պիտի չմոռնամ թէ ինչպէ՜ս մեռար դուն...։

156

Երիտասարդը պուրնուզին տակէն հանեց արծաթէ կոթով կարճ ու կեռ դաշոյն մը, եւ երկնցուց Զիւպէյտային. ‒ Ա՛ռ, ըսաւ, հօրդ դաշոյնն է ասի, հազիւ յաջողեցայ մէջքէն քաշել առնել երբ իր արեանը մէջ կը լողար իմ մօտս, ա՛յս դաշոյնով պէտք է մեռնի իր սպաննիչը...։ Զիւպէյտա համբուրեց դաշոյնը։ ‒ Թո՛ղ Ալլահը ինծի ոյժ եւ քաջութիւն տայ արդարութեան այս մե՛ծ գործին մէջ։ ‒ Վաղ գիշեր կը լմնցնես այդ քաւթառին գործը, եւ կուգաս հոս, ես ամեն բան պատրաստեր եմ, կը փախչինք մեկտեղ մեր ովասիսները. պատերազմը պիտի հրատարակուի մեր փախուստէն ետքը որպէս զի մեզի վտանգ մը չհասնի հոս։ ‒ Ի՜նչ երջանկութիւն... յարեց Զիւպէյտա ցնծուն. տեսնե՜լ մեր հայրենիքը, մեր վրանները... Ու սեղմուելով սիրելւոյն կուրծքին. ‒ Հապա մեր հարսանիքը՜... մրմնջեց։ ‒ Փառաւո՜ր պիտի ըլլայ յաղթանակէն ետքը, պատասխանեց երիտասարդը, համբուրելով անոր աչքերը։ Յանկարծ չորս երկաթեայ ձեռքեր լախտի պէս իջան սիրահար զոյգին վրայ, եւ ձայն մը հանել, կամ շարժում մը ընել կարենալէ առաջ, ակնթարթի մը մէջ կապեցին անոնց ձեռքերն ու ոտքերը, ու ծրարի մը պէս վերցնելով տարին...։ ***

Արշալոյսը նոր կը ծագէր, խաւարին ստուերները հետզհետէ իրարու ետեւէ կը փախչէին, կը չքանային հեռուն, լեռներուն ետին, եւ անապատին վրայ սփռուած ճերմակ վրանները կը դողդղային առաւօտեան մեղմ հովուն հպումէն։ Այս պահուն ահա՛, ուժեղ ձայն մը դաշնակաւոր ոլորումներով կը բարձրանար փլփլկած մինարէթի մը գագաթէն։ ‒ Ալլա՜հ... Ալլա՜հ... Եւ հաւատացեալները քնաթաթախ աչքերով կ’երեւէին իրենց վրաններուն առջեւ մէկիկ մէկիկ, փաթթուած ճերմակ պուրնուզներուն մէջ, ու երեսի վրայ ինկած՝ երերալով աջէն ձախ, ետեւէն դէպի առաջ այլանդակ շարժումներով ու գլխու խորհրդաւոր ճօճումներով կը կրկնէին միւէզզինին հետ. ‒ Ալլա՜հ... Ալլա՜հ...։ Փառաբանութեան երգին վերջին նօթերը դեռ առկախ օդին մէջ, ‒ Հո՛ս բերուին ամբարիշտներն ու շնացողները, գոռաց Մալտարի ուժեղ ձայնը։ Եւ այնքա՜ն ահարկու էր շեշտը այս ձայնին՝ որ ժողովուրդը սահմռկած մնաց չհամարձակելով աչք բարձրացնել իշխանին վրայ։

157

Երկու սեւեր1 երեւցան հրելով Ալին ու Զիւպէյտան կապուած։ Խորունկ սարսուռ մը կը ցնցէր դեռատի կնոջ ամբողջ մարմինը, եւ սարսափէն լայնցած բիբերը խենդի նայուածքներ կը նետէին իր շուրջը։ ‒ Քաջութի՛ւն, Զիւպէյտա՛, կը մրմնջէր Ալի անոր ականջին։ Երբ յանցաւոր կինը տեսաւ իշխանը, յոյսի աղօտ ճառագայթ մը լուսաւորեց թեթեւակի իր ճակատը. եւ իյնալով ծունկի վրայ անոր ոտքերուն տակ. ‒ Տէ՛ր... գոչեց, Տէ՜ր... շնո՜րհ... Մալտար հրեց զայն ոտքովը, եւ երեսը անդին դարձուց։ Քրտինքի խոշոր կայլակներ մարգարտի պէս կը շարուէին իշխանին ճակտին վրայ, զոր կը սրբէր իր ձեռքին յետնակողմովը։ Այս միջոցին Սէլիմ կը մօտենար ծանր ծանր, անոր կը հետեւէին իշխանական ընտանիքը, պատերազմիկները, սպասաւորները, ստրուկները եւ կուգային շարուիլ իրենց տիրոջը քովը։ Խորունկ լռութիւն կը տիրէր խռնուած ամբոխին մէջ։ ‒ Լսեցէք, պօռաց Մալտար իր բարձր ու ազդու ձայնով, պիղծ շնութիւն մը կը մրոտէ այսօր իշխանական անարատ պատիւը, ու սեւ մատնութիւն մը կը վտանգէ ցեղին անդորրութիւնն ու ապահովութիւնը. ուզեցի որ իմ ժողովուրդս տեսնէ թէ ի՞նչպէս կը պատժէ Մալտար շնացողներն ու մատնիչները...։ Ու նայելով իր ոտքերուն տակ աղերսող Զիւպէյտային. ‒ Ուրախացի՛ր, ըսաւ, սիրահարիդ հետ պիտի մեռնիս։ Նշան ըրաւ դահիճներուն. անոնք բերին հսկայ կոճղ մը, դրին գետին, ու սկսան սրել տապարը։ ‒ Շնո՜րհ Տէ՜ր, գթութի՜ւն... կը պօռար արաբուհին, սարսափելով մահուան այս ահեղ պատրաստութիւններէն, ու տեսնելով իշխանը անողոք, քաշկռտուեցաւ ծունկերուն վրայ դէպի Սէլիմը. ‒ Անյիշաչար եղի՛ր, կը պաղատիմ, ըսաւ, ներեցէ՛ք ինծի։ ‒ Չի՛ք թողութիւն պոռնիկին, մռնչեց Սէլիմ։ ‒ Օ՜հ գթա՛...։ ‒ Չի՛ք գթութիւն ամբարշտին։ ‒ Մա՜հ պոռնիկին... մա՜հ մատնիչին գոռաց ամբոխը։ Արաբուհին երկու ձեռքերովը երեսը ծածկեց ու սկսաւ դառնապէս լալ...։ ‒ Զիւպէյտա՜... հնչեց յանկարծ Ալիի ձայնը։ Ամենքը զարմացմամբ դարձան դէպի դատապարտեալը։ ‒ Զիւպէյտա՛, կրկնեց երիտասարդը, անհուն տխրութեամբ, ստրուկի մը պէս կը մեռնիս... Ապտիւլ Քէրիմի դուստրը չե՛ս դուն։ ‒ Կը վախնա՜մ... կը վախնա՜մ... մրմնջեց դեռատի կինը...։ 1. «ստրուկներ», Դէպի վեր, էջ 62։

158

‒ Վա՜տ... թքաւ Ալի անոր երեսին. եւ ծնրադրելով իսկոյն, գլուխը դրաւ կոճղին վրայ. ‒ Օ՜ն, վերջացուցէք, ըսաւ դահիճներուն։ Ակնթարթի մէջ տապարը իջաւ զոհին վզին։ Արեան հեղեղ մը պոռթկաց կտրուած վիզէն, ու կարմիր ներկեց դահիճներուն ձեռքերը։ Տապարի երկրորդ աւելի ուժգին հարուած մը բաժնեց գլուխը մարմինէն։ Այն ատեն դահիճները մօտեցան Զիւպէյտային որը արդէն ինքզինքը կորսնցուցեր էր, ու գրեթէ գրկած տարին մինչեւ կոճղը։ Իր աղւոր գլուխը գլորեցաւ Ալիին գլխուն քով։ Դահիճները գագաթի մազերէն բռնեցին երկու գլուխները, ու բարձրացուցին վեր...։ ‒ Այսպէ՛ս կը պատժուին ահա՛, գոռաց Մալտարի ահեղ ձայնը, ցեղին թշնամիներն ու ամբարիշտները...։

Արտէմիս, Փետրուար-Մարտ 1903, Բ. տարի, թիւ 2-3, էջ 88-94։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 53-63։

159

ՍԷԼԻՄ ԱՂԱՆ (Պատկեր արաբական կեանքէ)

ՄԱՌԻ

Հեռուէն, շա՜տ հեռուէն, աւազի ու արեւի խորհրդաւոր աշխարհներէն անցեր եկեր էր մեր երկիրը այդ բարձրահասակ, խոր ու անուշ աչքերով ծերունին։ Փաթթուած իր արաբական պուրնուզին մէջ, պատուհանին առջեւ ծալլապատիկ նստած, նարկիլէին փողը բերնին, մտախոհ ու թախծալից, նա կը մարմնաւորէր իր անձին վրայ անապատի ժողովուրդներուն յատուկ այն մեղկ ու տխուր կերպարանքը, որ, չգիտեմ, ի՜նչ անուշ, երազուն ու բանաստեղծական բան մը ունի իր մէջ։ Իր ներքին-մարդը այդ չէր եղած սակայն. իր բոլոր կեանքը շարք մըն էր ահարկու կռիւներու եւ փառաւոր յաղթանակներու։ Հզօր ցեղապետ եւ ազդեցիկ իշխան, ահ ու սարսափն էր արաբական այն բոլոր վայրենի ցեղերուն՝ որոնք իրարու դէմ մղած մշտական գազանային կռիւներով արեան ու կոտորածի թատր մը դարձուցեր էին Արաբիան...։ Իր օրով արդարութիւնը գեղեցիկ բառ մը չէր լոկ։ Հաւատարիմ ու եռանդուն հետեւող Մեծ Մարգարէին քարոզած սկզբունքներուն, երբէք չէր ներեր ոեւէ անիրաւութեան, եւ երկա՜ր տարիներու արիւնէ ու արցունքէ ետքը՝ իր տէրութեան ընդարձակ սահմաններուն մէջ Խաղաղութիւնն ու Սէրը պայծառ եւ անուշ շողերով կը ճառագայթէին զրկուածներուն, տկարներուն ու դժբաղդներուն վրայ։ ***

Եղաւ սակայն օր մը որ, Սէլիմ աղան կռիւներու ամենէն սոսկալին, ամենէն արիւնահեղը, եւ ամենէն եղերականը մղեց իր կեանքի այն տարիներուն մէջ՝ յորս անհունապէս գոհ, եւ իր ժողովուրդին երջանկութեամբը լիովին երջանիկ՝ կը հաւատար թէ արժանաւոր եւ արդար հանգիստ մը ա՛լ վերջապէս կը սկսէր իր ծերութեան օրերուն համար։ Այդ օրը ամբողջ Արաբիան դողաց...։ Դաշտերն ու անապատները արեամբ կարմրեցան...։ Օ՜... մէկէ աւելի բանաստեղծներ մելամաղձիկ ու խորհրդաւոր «եա՜ լէյլի»ներու մէջ երգեցին այդ կռիւը, եւ մէկէ աւելի «մէտտահ»ներ արաբական նեղ ու տխուր սրճարաններու մէջ, ծխախոտի եւ հաշիշի ամպերով վերացած՝ պատմեցին հէքեաթը այդ տխո՜ւր անցքերուն...։ ***

160

Սոսկ նախանձն էր պատճառ պատերազմին, նախանձն ու ատելութիւնը որ տարիներէ ի վեր կը կրծէին Սէլիմ աղայի վայրագ հակառակորդին՝ ՍիտիԻպրահիմի սեւ սիրտը։ Իր ցեղը կ’ատէր զինքը, վասնզի բարբարոս եւ անգութ էր, բայց կը վախնար իրմէ, եւ կ’ակնածէր, մանաւանդ այնու՝ զի1 ցեղապետի տիտղոսին կը միացնէր եւ շէյխի նուիրական պաշտօնը։ Բնականէն նրբամիտ ու խորամանկ՝ Սիտի-Իպրահիմ կը պահէր ժողովուրդը կրօնական ծայրայեղ մոլեռանդութեան մէջ, վասնզի հոդ կը գտնէր իր ուժին գաղտնիքը, եւ ատով միայն հաստատուն եւ տեւական կը զգար իր իշխանութիւնը։ Ըմբռնելով միեւնոյն ժամանակ նկարագրին գերազանցութիւնն ու բարձրութիւնը Սէլիմ աղայի, որ կը պաշտուէր իր ժողովուրդէն իբրեւ հայր գորովագութ, եւ որը իր ներշնչած խորունկ ու անկեղծ սիրոյն մէջ միայն կը փնտռէր ուժ, մեծութիւն եւ փառք, Սիտի-Իպրահիմ կը տանջուէր հոգւով... վրէժխնդրութեան խօլ իղձեր կը բռնկէին կուրծքին տակ, մէկէ աւելի վայրագ խորհուրդներ կ’որոճար, ծրագիրներ կը յղանար տապալելու համար իր վեհոգի թշնամին, յարմար առիթին կը սպասէր զայնս2 իրագործելու համար, եւ առիթը ինքը ստեղծեց. այդ եղաւ պատերազմը...։ ***

Կտրուած գլուխներ նիզակներու ծայր անցած իբրեւ յաղթութեան նշան, ջարդ ու փշուր եղած մարմիններ ցիրուցան դաշտերուն վրայ, ջախջախուած կուրծքերէ դուրս թափուած թոքեր ու սիրտեր արեւուն տակ. օ՜, սարսափելի՜ անգթութիւնը բարբարոս ժողովուրդներու...։ Արեան գետեր կը վազէին, ու գազան-մարդուն ծարաւը չէր յագենար... կատաղելով կը տեսնէր դիւցազնական դիմադրութիւնը Սէլիմ աղայի պատերազմիկներուն, որոնց կ’առաջնորդէր քաջարի Ալին, իր հակառակորդին անդրանիկ տղան, իր հօրը աչքին լոյսն ու բոլոր ցեղին պարծանքը... զայն սպաննե՜լ... այդ էր իր երազը... իր տենչանքը, եւ ատկէ աւելի դժոխային վրէժխնդրութիւն մը չէր կարելի երեւակայել, վասն զի Սէլիմ աղան այդ տղուն կեանքովը կ’ապրէր, անո՜վ երջանիկ, անո՜վ հպարտ, հետեւաբար եւ զայն կորսնցնելով ջախջախուած կ’ըլլար իր ծնողական սիրոյն եւ տոհմային հպարտութեանը մէջ...։ Գեղեցիկ, շատ գեղեցիկ էր այդ պատանին կրակոտ, խոշոր աչքերով, հոյակապ հասակով, լայն կուրծքով, արի պատերազմիկ, արժանաւոր յաջորդ իր վեհանձն հօր։ Մէկէ աւելի շէյխեր կ’անուանէին զայն Արաբիոյ ամենէն աղւոր ծաղիկը։ 1. «մանաւանդ անոր համար որ», Դէպի վեր, էջ 29։ 2. «ատոնք», Դէպի վեր, էջ 30։

161

Եւ ահա, ո՜վ տխուր յաղթանակ չարին... կռւոյն ամենատաք միջոցին1, երբ Ալի մոռնալով խոհեմութեան յորդորները աւելի՜ եւ աւելի՜ կը մօտենար թշնամի բանակին, Սէլիմ աղա տեսաւ զայն, իր Բենիամինը, Արաբիոյ ծաղիկը, ինկած անագորոյն թշնամիին ճիրաններուն տակ... ըմբռնեց այդ թանկագին գլխուն սպառնացող ահռելի վտանգը, մինչեւ ոսկորներուն ծուծը դողաց. եւ այդ հզօր մարդը ինքզինքը մոռնալով, իր հպատակներուն առջեւ ինկաւ գետին ու լացա՜ւ...։ Մէկ կողմէն ծնողական սէրը, իսկ միւս կողմէն2 տոհմային արժանապատուութիւնը եւ իշխանական հպարտութիւնը ամենէն բուռն պայքարը կը մղէին Սէլիմ աղայի սրտին մէջ։ Ծնողական սէրը յաղթանակը տարաւ սակայն, ու ոտքի տակ առնելով ե՛ւ արժանապատուութիւն, ե՛ւ հպարտութիւն, զիջողութեան եւ աղաչանքի թուղթ գրեց թշնամիներու է՛ն վատին, եւ շնորհ խնդրեց իր զաւակին համար...։ Հեռուն՝ իր արծուի նայուածքը յառած անքթիթ թշնամի բանակին, Սէլիմ աղա անձկութեամբ դողդղացող կուրծքովը կը սպասէր...։ Կեանք թէ մահ վճռուած էր արդեօք իր որդւոյն...։ Մէկ ալ3 ամրոցին վրայ երեւաց Սիտի-Իպրահիմի բարձր ու չոր հասակը՝ տնկուած մերկ ծառի մը պէս։ Պաղ քրտինք մը ողողեց Սէլիմ աղայի ճակատը։ Քանի մը վայրկեաններ եւս սահեցան դարերու չափ երկար... ու մէկէն թշնամի բանակը պարզեց կարմիր դրօշակ մը խորհրդաւոր գրերով ծածկուած, դա՛ հաշտութեան նշան էր...։ Սէլիմ աղա խնդութենէն գինով, յառաջ վազեց, թեւաբաց, իր որդին գրկելու տենչովը բոցավառ4։ Սիտի-Իպրահիմ ամրոցին վրայ լուռ ու անշարժ կը կենար արձանի պէս...։ ‒ Զաւա՜կս... գոչեց Սէլիմ, տո՛ւր զաւակս...։ Սիտի-Իպրահիմ ծռեցաւ, պուրնուզի մէջ փաթթուած մարդկային կերպարանք մը վերցուց։ ‒ Ահա՛ զաւակդ, ըսաւ, եւ նետեց զայն անոր գիրկը...։ Անկման ցնցումէն, պուրնուզը բացուեր էր... տարաբաղդ հայրը քստմնեցաւ ու մազերը ցցուեցան գլխուն վրայ, իր որդւոյն խաշուած ու քրքրուած դիակը կը սեղմէր իր թեւերուն մէջ...։ Լի կատաղութեամբ ու յուսահատութեամբ աչքերը դէպի ամրոց վերցուց։ Սիտի-Իպրահիմ, յագեցած վրէժխնդրութեան գազանային գոհունակութեամբ, դիւական քրքիչով մը կը խնդար...։ 1. «Եւ ահա, կռւոյն ամենատաք միջոցին,», Դէպի վեր, էջ 30։ 2. «սէրը, միւս կողմէն», Դէպի վեր, էջ 31։ 3. «Մէյ մ’ալ», Դէպի վեր, էջ 31։ 4. «վառուած», Դէպի վեր, էջ 31։

162

Սէլիմ աղա ջղային տագնապ մը ունեցաւ եւ նուաղած ինկաւ Ալիի դիակին վրայ։ ***

Օ՜, հանդիսաւոր1 եղաւ թաղումը Ալիին... ամբողջ Արաբիան ոտքի վրայ էր, շէյխերու ամենէն յարգելիները կ’առաջնորդէին դագաղին, սեւագլուխ լալկան կիներու2 գունդեր կ’ողբային մահը Արաբիոյ ծաղիկին, լաց ու կոծ մինչեւ երկինք կը բարձրանար, եւ արձագանգը կը կրկնուէր դաշտերուն ու անապատներուն խորերը...։ Սէլիմ աղա չլացաւ, այլ նա աւելի՛ ահարկու եղաւ քան դժոխքը. երդուընցաւ Ալլահին անունովը իսպառ ջնջել Սիտի-Իպրահիմի ցեղը, եւ իր երդումը պահեց, աւա՜ղ, գուցէ չափազանց խղճմտութեամբ...։ Արեան գետեր անգամ մըն ալ ողողեցին Արաբիան եւ այն ազնիւ ու բարի իշխանը վշտէն ու զայրոյթէն յիմար դարձած, Լէնկթիմուրի պէս վայրագ, արեան լոգանքներ ըրաւ, իր թշնամւոյն արիւնը խմեց, ձեռքերովը շօշափեց զայն, տարօրինակ գազանային հեշտութեամբ մը, կարմիր կաթիլները մի առ մի վազցնելով մատերուն ծայրերէն. այնքա՜ն ահարկու եղաւ ան իր ցաւին ու վրէժխնդրութեանը մէջ...։ ***

Օրին մէկը Սուլթանը զինքը հրաւիրեց Պօլիս իր մայրաքաղաքը եւ անոր նուիրեց սքանչելի չէրքէզուհի մը։ Ժամանակէ մը ետքը՝ նա ունեցաւ իր այդ նոր ամուսնութենէն մանչ տղայ մը՝ զոր Թալաթ անուանեց։ Շուշանի պէս սպիտակ մօրմէ ու գիշերուան պէս սեւ հօրմէ ծնած այդ թխաթոյր գանգրահեր մանուկը հրեշտակի պէս գեղեցիկ էր սակայն։ Շատ անգամ Սէլիմ աղան, զայն առած իր ծունկերուն վրայ, կը խօսէր անոր իր երկրին խորհրդաւոր ու անուշ բարբառովը, եւ տղան առանց հասկնալու թէպէտ, մտիկ կ’ընէր, հօրը դէմքին լուրջ ու տխուր արտայայտութենէն կարծես ազդուած։ Սէլիմ աղան կը պատմէր փոքրիկ Թալաթին՝ Ալիի եղերական մահը, եւ օրրանէն կը սովրեցնէր տղուն վրէժխնդիր ըլլալ իր եղբօր արեանը...։ ***

1. «Հանդիսաւոր», Դէպի վեր, էջ 32։ 2. «սեւագլուխ եղերամայրերու», Դէպի վեր, էջ 32։

163

Չմխիթարուեցաւ երբէք ան իր ծերութեան օրերուն մէջ, ո՛չ իր Թալաթովը՝ զոր կը պաշտէր սակայն, եւ ոչ իր նորածին Ապտուլլահովը։ Կարօտ՝ հայրենի երկրին, ուր Ալիի մարմինը կը հանգչի, մտախոհ ու թախծալից, նարկիլէին փողը բերնին, պատուհանին առջեւ ծալլապատիկ նստած, երազուն աչքերով կը նայի հեռո՜ւն, մտքովը սուրալով դէպի աւազի ու արեւի այն խորհրդաւոր աշխարհները՝ զորս բռնի թողեր եկեր էր մեր երկիրը, որը սառուցիկ ու տխուր կը գտնէր իր սգաւոր սրտին պէս...։

Արտէմիս, Ապրիլ-Մայիս 1903, Բ. տարի, թիւ 4-5, էջ 129-131։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 28-33։

164

ՀԱՅ ԿՆՈՋ ՀԱՐՑԵՐ

ՀԱՅ ԿԻՆԸ ԱՐԴԻ ԸՆԿԵՐՈՒԹԵԱՆ ՄԷՋ1

ՄԱՌԻ

Արտասահման ելնելէս ի վեր, առաջին անգամն է որ հրապարակաւ խօսելու պատեհութիւնն կ’ունենամ. ուստի եւ դիտաւորութիւնը չունիմ այսօր, ընկերական, հասարակական կամ բարոյախօսական նիւթեր քրքրելու. ասոնք այնպիսի հարցեր են, որոնք առաւել կամ նուազ ամեն օր կը ծեծուին, ըլլա՛յ թերթերու մէջ, ըլլայ կարող ատենաբաններու կողմէ զանազան բեմերու վրայ։ Ըլլալով կին, ես ինձ նիւթ ընտրեր եմ կինը, անոր ներկայ դրութիւնը, հանրութեան կարծիքը եւ վերաբերմունքը դէպ ի նա, անոր կատարած ու կատարելիք դերը ընտանեկան, ընկերական եւ ազգային կեանքի մէջ։ Ասոնց վրայ սակայն, իրա՛ւ է թէ շատ անգամներ խօսեր, գրեր ու կրկներ եմ. նորութիւններ մը չպիտի

1. Բանախօսութիւն՝ կարդացուած 1901 Յունիս 30-ին, Աղեքսանդրիոյ Էտէն Թատրոնին մէջ (Հ.Ա.)։

165

լսէք. բայց ճշմարտութիւնները որչափ անգամներ ալ որ խօսուին, միշտ քիչ խօսուած են... Պէտք է կրկնուին անոնք, մինչեւ այն ցանկալի օրը յորում պիտի տանին փառաւոր յաղթանակը վերջնականապէս։ Կը տեսնենք դժբաղդաբար թէ՝ կնոջ մասին բնաւ մտածող, խօսող ու գործող չկայ, կամ եղածներն ալ այնքա՜ն ցանցառ են որ արդէն մեծամասնութեան անտարբերութեանը մէջ կը խեղդուին։ Մեր կանանցս պարտքն է ուրեմն ձայն բարձրացնել. զգացնել մեր կարեւորութիւնը, հանրութեան ուշադրութիւնը դարձնել մեր վրայ. մեր իրաւունքն է ցոյց տալ վերջապէս թէ՝ մենք ալ ազատ սրտի, ազատ մտքի, ազա՜տ զգացման տէր էակներ ենք, եւ բողոքել ուժգին հանդէպ այն զրկանքներուն եւ անիրաւութեանց որ դարերէ՜ ի վեր կաշկանդեր են մեր մտքին ու սրտին ամենէն ազնիւ թռիչները։ Մենք կը տեսնենք թէ՝ ամեն դարերու եւ ամեն ժամանակներու մէջ մի՛շտ ազատ, մի՛շտ ընդարձակ ասպարէզ ունեցեր են այր մարդիկ. ասպարէզ՝ խօսելու, խորհելու, գրելու եւ գործելու. մինչդեռ կանանց համար – մասնաւորապէս հայ կանանց համար ըսել կ’ուզեմ – ստեղծուեր է շատ սահմանափակ վիճակ մը, շատ կաշկանդուած կեանք մը։ Հայ կինը ազատ չէ՛ գրելու անխտիր ամեն նիւթերու վրայ. «ի՞նչ պիտի ըսեն»ի մտածումը շա՜տ անգամներ կը խեղդէ իր մտքին ու սրտին խորերէն թռչող ամենէն վեհ ձայնը, կը ջլատէ իր հոգւոյն ամենէն բարձր ձգտումները, եւ հետեւաբար կը կաշկանդէ իր գրիչն ալ...։ Եթէ գրէ իսկ, որոշ նիւթերու վրայ կը գրէ զորս գրեթէ կը նշանակէ իրեն համար հանրային կարծիքը, եւ այդ պատճառաւ, բռնադատուած, սեղմուած բան մը, որոշ չափէն դուրս չելնելու ջանք մը կամ աւելի ճիշդը, վախ մը կայ առ հասարակ իր բոլոր գրուածներուն մէջ։ Ազատ չէ՛ կարծիք յայտնելու համարձակ եւ անկեղծ այն ամեն հարցերու մասին, որոց խառնուիլ անպատշաճ նկատեր է իրեն համար հանրային կարծիքը...։ Շատ անգամներ ընկերութեան մէջ՝ երբ խօսակցութիւնը կը դառնայ ընկերային եւ հանրային խնդիրներու առանցքին վրայ եւ կը ծեծուին այնպիսի հարցեր՝ որոնք կենսական կը նկատուին, զգուշաւոր ու երկչոտ կը տեսնես զինքը միշտ. սակայն նա կը զգայ. համակ զգացում է ինքը արդէն, Սէր եւ Գութ է միանգամայն. անոր սիրտը վառուող կրակ մ’է, ուր կը տաքնան ու կը բռնկին ամենէն նուիրական ու սուրբ զգացումները, սակայն ատոնք իրենց մէջ կ’այրուին, մոխիր կը դառնան, որովհետեւ հայ կինը ազատ չէ՛ ազատ հոսանք մը տալով իր զգացումներուն, վառել ու մաքրել նաեւ սիրտերն անոնց՝ որոնք իրեն շուրջը կը գտնուին, այդ բանը կ’արգիլէ իրեն հանրային կարծիքը... Եւ ոչ միայն հայ ազգին, ամեն ազգերու մէջ ալ առ հասարակ կինը միեւնոյն տխուր ու կաշկանդուած կեանքն ունի, հազիւ ուրեմն իբրեւ բացառութիւն կրնանք յիշել մէկ քանի ցանցառ ազգեր՝ ուր կինը քիչ թէ շատ կ’ապրի իբրեւ ազատ խղճի, ազատ համոզման, եւ ազատ գաղափարի տէր էակ։ Շատ անգամ խորհեր եմ ինքնին թէ՝ երբ մեր երկիրը դուրս եկեր է վերջապէս

166

անծանօթ խաւարներէ, թօթափեր է իր դարաւոր քունը, եւ ծներ՝ մարդկութիւնը, ո՞վ արդեօք առաջին անգամ յղացեր է գծել կնոջ համար կեանքի այսքան նեղ սահման մը. նա ինչո՞վ է պակաս «հզօր» կոչուած սեռէն...։ Առարկուի գուցէ թէ նա պակաս է խելքով, խորհելու եւ գործելու կարողութիւններով, թէ զուրկ է այն որոշ տրամադրութիւններէն՝ որոնք բացարձակ ազատութեան իրաւունքն կուտան այր մարդուն. եւ սակայն ո՞ւր է ապացոյցը։ Միթէ օր մը ուզեցի՞ն քննել կնոջ մտային ու բարոյական ընդունակութիւններն։ Շատ հեղինակներ կնոջ հոգեբանութիւնն ըրին, բայց խնդիր է թէ յաջողեցա՞ն արդեօք, դարձան ու դարձան անոր հոգւոյն ու սրտին շուրջը, իսկ մինչեւ խորերը կա՛մ չկրցին, կամ աւելորդ համարեցին թափանցել։ Ե՞րբ արդեօք տրուեցաւ կնոջ այն պայմանները կամ այն տեղը՝ ուր նա մերկապարանոց ցոյց պիտի տար իր բոլոր կարողութիւններն եւ տրամադրութիւնները. ըլլա՛յ հանրային, ըլլա՛յ ընկերային, ըլլա՛յ նոյն իսկ ազգային խնդիրներու մէջ։ Կնոջ ըսին. «Դուն պիտի ծնիս, ամուսնանաս, քու կարգիդ ծնունդ պիտի տաս զաւակներու, ու պիտի մեռնիս խոտի պէս, բոյսի պէս աննշան եւ անշշուկ անցնելով աշխարհի վրայէն։ Ուրիշ կոչում չունիս դուն. ընտանեկան յարկի մէջ է քեզի համար բացուած ասպարէզը, հոն ալ սակայն ազատ չես ուզածիդ պէս գործելու, հրամաններ պիտի ընդունիս եւ անոնց համեմատ շարժիս. դուն իրաւունք չունիս քեզի աւելի լաւ ու նպաստաւոր երեւցած կերպովը գործելու»։ Ահա այսպէս որոշեցին, դատեցին եւ վճռեցին։ Տեսակ մը մեքենայ, տեսակ մը գործիք, տեսակ մը խաղալիք դարձուցին կինը, առանց նկատողութեան առնելու թէ նա եւս կը ձգտի դէպի աւելի լայն ու աւելի բարձր գործունէութիւն մը. իր խորհելու, զգալու, սիրելու, տառապելու, յուսալու բոլոր տրամադրութիւններովը, պիտի ըսեմ նաեւ բոլո՜ր իրաւունքներովը...։ Անուրանալի է թէ՝ կինը ունի իր նկարագրին մէջ զոհուելու բնական ընդունակութիւն մը ո եւ է նպատակի համար, միայն թէ այդ նպատակը կապ ունենայ աւելի՛ իր սրտին հետ։ Նա պատրաստ է զոհուելու ի՛ր ծնողքին, ի՛ր ամուսնոյն, ի՛ր զաւակներուն համար, եւ այդ խիստ մօտիկ շրջանէն դուրս ալ – վկա՜յ մեր յեղափոխական կեանքի պատմութիւնը –, դէպ ի Հայրենիքի ազատութեան Ս. Գործը, նա ցոյց տուաւ անհուն անձնուիրութիւն վսեմ քաջասրտութիւն եւ հերոսական զոհողութիւններ...։ Եւ ոչ միայն վերջերս, ներկային, այլ եւ անցեալին մէջ, եթէ ուզենք ակնարկ մը նետել դէպ ի ետեւ, դէպ ի հեռաւոր անցեալը, մտնել Հայաստան ճիշդ այն ժամանակներուն մէջ՝ յորս Վարդանանք իրենց դիւցազնի կուրծքերը թշնամւոյն սուրին տուած առիւծի պէս կը կռուին, պիտի տեսնենք «փափկասուն Տիկնայք Հայոց աշխարհին», որ իշխանական փառքը, պերճանքն ու հանգիստն արհամարհելով կը թողուն որ սարդերը հանդարտօրէն ոստայններ կախեն իրենց շքեղ ապարանաց պատերէն վար, աղտոտեն պերճ սենեակներուն կահն ու կարասին.

167

եւ իրենք զոր գետնին վրայ ծնրադիր՝ կ’աղօթեն առ Աստուած պատերազմին յաջողութեան համար։ Արի՛ կիներ որոնք կը քաջալերեն, կ’ոգեւորեն, կռուի կը պատրաստեն իրենց ամուսինները, զաւակները, եղբայրները... մէկ կողմէն արիւնոտ կուրծքերու վրայ վիրակապեր կը դնեն, միւս կողմէն հոգեւարներու վերջին շունչը կ’ընդունին, անդին իրենց ձեռքերով պատերազմի, այսինքն մահուան կը ղրկեն իրենց սիրելիները, եւ արտասուք չունին, վասն զի անոնք մեզնէ շատ աւելի քաջ ըմբռնած են մահուան գիտակցութիւնը, եւ համոզուած են թէ՝ գիտակցօրէն ընդունուած մահը՝ խոստացուած Անմահութիւն է... ըսել է ուրեմն թէ՝ ամեն դարերու եւ ամեն ժամանակներու մէջ երբ առիթը ներկայացեր է, կամ աւելի ճիշդը, ներկայացուցեր են, կինը ունեցեր է որոշ եւ նշանակիչ դեր, ոչ միայն ընտանեկան կեանքի սահմանին մէջ՝ որը այնքա՜ն անձուկ է, այլ եւ դուրսը՜... կրօնական, պատերազմական, քաղաքական, ընկերական, յեղափոխական. մէկ խօսքով այն ամեն կնճռոտ, դժուարին խորհրդաւոր հարցերու, խնդիրներու, եւ գործերու առթիւ, որոնք շատ անգամ ամբողջ ազգերու եւ ժողովուրդներու ճակատագիրը կը վճռեն...։ Դարձեալ եթէ թղթատենք հին եւ նոր ժամանակներու պատմութիւնները, պիտի տեսնենք որ ամեն անգամ երբ կինը ո եւ է կերպով դեր ունեցեր է աշխարհի վրայ անցած դարձած դէպքերու եւ պարագաներու մէջ, անոր մասնակցութիւնը եւ գործունէութիւնը, միշտ փրկարար արդիւնք մը դուրս բերած է։ Հրէից պատմութիւնը ի միջի այլոց մեզ կը ներկայացնէ Եսթեր մը, որ Ասուերոսի վրայ իր ազդեցութեամբ ժայռէ սիրտ մը ի գութ շարժած, հանուր ազգը անիրաւ եւ սարսափելի մահուանէ մը փրկած, եւ չարին՝ իր արժանաւոր պատիժը կրել տուած է։ Կը տեսնենք Յուդիթ մը, որ դարձեալ իր ազգին սիրոյն, Հողեփեռնէս մը իր ազդեցութեան տակ առած, ապա իր ձեռքերով գլխատած է զայն եւ իրեն շնորհիւ Հրէայ ժողովուրդը անգամ մ’ալ ազատած է բռնաւորներու ճանկերէն...։ Մեր Ազգ. Պատմութեան մէջ Սանատրկոյ օրերը մղուած կրօնական ամենախիստ հալածանքներու ատեն, կը տեսնենք տկար կոյս մը, Սանդուխտը, որ ինքը մի՛ս մինակ իր փառաւոր նահատակութեամբ ըրաւ՝ թերեւս ինչ որ հարիւրաւոր նահատակներ չկրցան ընել, այսինքն հիմն ի վեր յեղաշրջել հանուր Հայաստանի կրօնական գաղափարները եւ միայն իր դաւանած Քրիստոնէական կրօնը յաղթող հանդիսացնել երկրին վրայ։ Տրդատի օրերը դարձեալ կը տեսնենք տկար կոյս մը, Հռիփսիմէն, որ իր անմեղութենէն ուրիշ զէնք չունէր, եւ սակայն խորտակեց փշրեց անպարտելի թագաւորին կամքը... փճացուց ոչնչացուց, մինչեւ անասնութեան կարգը իջեցուց այն դիւցազնը որը Հռչէի պէս հսկաներ իր ոտքերուն տակ տապալեր էր...։ Օրինակները այնքան շատ են զորս մի առ մի հոս թուելը երկար կ’ըլլայ։ Մէկդի թողլով ուրեմն Ժան տ’Առքերը, Շառլօթ Քօռտայերը, պիտի յիշեմ

168

միայն Ամերիկացի Տիկին Հէնրի [Հարիէթ, Հ.Ա.] Պիչըր Սթօն, որը իր «Աղբար Թովմաս»ի տնակով, գութէ ու ցաւէ դողացուց ամբողջ քաղաքակրթեալ մարդկութիւնը եւ գերեվաճառութիւնը վերցուց։ Արդեօք քանինե՜ր իրմէ առաջ աշխատած, գրած խօսած էին այդ հրէշային արարքին դէմ, եւ սակայն կնոջ մ’զգայուն գրիչը յաղթանակը տարաւ վերջապէս... եւ ո՞վ կրնայ ուրանալ... կինը այն հրաշալի զսպանակն է, որը կը մղէ յառաջ. նա գերագոյն զօրութիւնն է, որը կը դնէ զմարդիկ բարոյական այնպիսի բարձրութեան վրայ, զոր չեն համարձակիր յուսալ իսկ...։ Այս վերեւ յիշուած օրինակները հին են. սակայն կնոջ հզօր ազդեցութիւնը չերեւցա՞ւ միթէ նոյնիսկ վերջի ժամանակներու մէջ։ Կիւլիւզարի մը դիւցազնական դիմադրութիւնը եւ կրած սարսափելի չարչարանքները ազգային յեղափոխութեան առաջին կայծը եղան, որը տակաւ առ տակաւ վառեց հրդեհեց հանուր ազգը։ Սասնոյ մէջ Շաքէ մը իր հերոսական մահուամբ իր եւ իրեններուն արեան վրէժը կտակեց հայ ժողովուրդին... ասդին՝ Վասպուրականի մէջ Սերոբ բաշայի մը կինը իր կորիւնները չորս կողմը առած, առիւծ էրկանը կողքին զէն ի ձեռին կռուեցաւ... Սերոբ ինկաւ, ինքը շարունակեց դիւցազնի կռիւը, մինչեւ վերջը...։ Շատե՜ր մեռան... շատե՜ր սպաննուեցան փառաւոր կռիւներու մէջ, սակայն ատոնց մահը չունեցաւ այն ազդեցութիւնը ինչ որ, Շաքէներու մահը, Կիւլիւզարներու եւ Սօսիներու դիւցազնութիւնը ըրաւ հայ ժողովուրդին մտքին ու սրտին վրայ...։ Սակայն եթէ կնոջ բացարձակ ազդեցութիւնը կ’ընդունինք, անկախ ըլլալու համար պէտք է խոստովանինք նաեւ թէ, ինչքան բարի, նոյնքան ալ վնասակար հետեւութիւններ կրնայ ունենալ ատիկայ եթէ ի չարին գործածուի...։ Ամուր բարոյական մը, առողջ դաստիարակութիւն մը բաւ է տալու կնոջ ազդեցութեան այն բարի եւ ազնիւ յատկութիւնները, որոնք մարդկային ընկերութեան վրայ պիտի ունենան բարերար ներգործութիւն...։ Այսու հանդերձ եթէ դարձեալ երբեմն թուլութիւններ կ’երեւան իր վրայ, եթէ զուրկ է ամուր նկարագրէ եւ առողջ կամքէ, ատոր մէջ ինքը, իր խառնուածքը կամ իր բնութիւնը չէ՛ յանցաւորը...։ Ստեղծելով կնոջ համար գերութեան ստորնացնող կեանքը, կոյր հպատակութեան եւ բռնի հնազանդութեան փճացնող վիճակը եւ նկատելով զանիկայ իբրեւ շնչաւոր առարկայ մը սոսկ մարդոց հաճոյքին ու պէտքերուն համար ստեղծուած, անոր հոգւոյն մէջ մեռցուցին ինքնաճանաչութեան, իր անձի գիտակցութեան եւ արժանապատուութեան վսեմ զգացումները. եւ կինը մի՛շտ ենթակայ դարաւոր ճնշումներու, սկսաւ ինքն ալ կամաց կամաց հաւատալ թէ՝ բնութիւնը կամ արարչութիւնը զինքը ստրուկ է ստեղծեր, թէ՝ ինքը դատապարտուած է յաւիտեան ստրուկ ապրելու։ Հին անծանօթ ժամանակներէ ի վեր ուրիշներու կամքին ու քմահաճոյքներուն տեղի տալու վարժուած՝ իր հոգւոյն մէջը չէ կրցեր բոյն դնել կամքի այն սքանչելի ուժը՝ որ վսեմ նկարագրի մը խմորը կը կազմէ եւ որոյ դէմ ամենէն անյաղթելի

169

կարծուած արգելքները եւ ամենէն ամուր ենթադրուած ուժերը ապակիի պէս կը փշրուին. այդ է ահա՛ իսկական պատճառը որ նա յողդողդ, վարանոտ, փոփոխամիտ կ’ըլլայ շատ անգամ զանազան խնդիրներու մէջ։ Ուրիշներու կարծիքները ու գաղափարները ընդունելու եւ իւրացնելու սովորած՝ ինքը անկախ միտք, ազատ մտածումներ, եւ ինքնուրոյն գաղափարներ չէ ունեցեր մինչեւ ցարդ եւ այսպէս հանրային կարծիքը կաշկանդելով կինը իր մտածումներուն եւ զգացումներուն մէջ՝ անոր բարոյական կեանքի մակարդակը զգալի կերպով ցածցուց։ Նա սովրեցաւ կեղծել եւ սքանչելապէս յաջողեցաւ։ Եթէ կը սիրէր՝ այդ սէրը թաղեց իր հոգւոյն ու սրտին՝ ամենէն խորունկ ծալքերուն տակ իբրեւ արատ մը բարոյականի դէմ, իբրեւ դաւաճանութիւն մը պատուոյ սկզբունքներուն դէմ, իբրեւ ընդունուած սրբապղծութիւն մը, ոճիր մը վերջապէս։ «Ի՞նչ պիտի ըսեն»ի մտածումը կնոջ ամենէն մեծ սարսափն ու արհաւիրքը եղած է միշտ. նա կը սոսկայ հանրային կարծիքէն, ինչպէս մարդ կը սոսկայ կախաղանէն։ Երբեմն կը տեսնես աչքերը կը փայլին, սիրտը կը բաբախէ, բերանը կէս մը կը բացուի խօսելու, ազատ ասպարէզ տալու իր ներքին հոգեկան աշխարհին մէջ յուզուող ու եռացող զգացումներու բուռն հոսանքին, եւ սակայն ինքզինքը կը զսպէ. հո՛ն է հանրութիւնը որ լարուած ուշադրութեամբ մէկիկ մէկիկ կը կշռէ, կը վերլուծէ իր իւրաքանչիւր խօսքը, աչքերը չորս բացած կը քննէ իր ամեն մէկ արարքը, ամեն մէկ շարժումը, դէմքին խաղերն իսկ կը զննէ, կ’ուզէ թափանցել անոր մտածումներուն մինչեւ խորերը. եւ շատ անգամ ինչ որ չտեսներ կը կարծէ գուշակել, եւ այդ առանց կարմրելու իբրեւ ճշմարտութիւն հրապարակ կը հանէ։ Անպատկառ հետաքրքրութեամբ կ’ուզէ կամ աւելի ճիշդը կը տենչայ անոր հոգւոյն ու սրտին ամենէն գաղտուկ խորշերն ալ քրքրել զննել, եւ վա՜յ այն կնոջ որ անխոհեմ քայլ մ’առնելով կասկածանքի տեղի կուտայ. նա դատապարտուած է արդէն անողոք ու սարսափելի վճռով։ Հանրութեան կարծիքը Տամոքլէսի սուրն է, որ սպառնալից կախուած է միշտ իր գլխուն վերեւ։ Սակայն պիտի ծագի ցանկալի օրը՝ յորում կինը վերջապէս առողջ եւ հիմնական դաստիարակութեամբ լուսաւորուած ու զօրացած, պիտի կոտրտէ այն անտանելի շղթաները՝ որով նախապաշարեալ հանրութիւն մը կը կաշկանդէ իր ամեն նուիրական ու սուրբ իրաւունքները, այն ատեն ցոյց պիտի տայ իր մտքի, սրտի, հոգւոյ բոլոր թագուն իրաւունքները...։ Ֆլամարիօն կ’ըսէ թէ մեր երկրին դրացի «Մարս» մոլորակին մէջ ապրող մարդկութիւնը, ամեն բանի մէջ նախապատուութիւնը տուած է կնոջ, թէ հոն՝ կինը շատ աւելի գերազանց կը նկատուի այր մարդէն ամեն տեսակէտներով։ Ի հարկէ չգիտենք թէ ո՛ր աստիճան ստոյգ է այդ ենթադրութիւնը, միայն թէ մեզ համար ուրախալի է որ Ֆլամարիօնի պէս մարդ մը արդէն համոզում գոյացուցեր է կնոջ կոչման բարձրութեանը վրայ, ճանչցեր ու գնահատեր է անոր արժանիք-

170

ները, եւ «Մարս»ի երեւակայական մարդկութեան մէջ տուեր է անոր այն տեղը՝ զոր չունի հոս՝ երկրի վրայ...։ Սակայն «Մարս»ը մեր երկրէն շատ աւելի ծեր, փորձառու, զարգացած ու նրբացած կ’ենթադրուի. ո՞վ գիտէ, երբ մեր երկիրն ալ հասնի անոր տարիքին, ի՞նչ ճակատագիր կը վիճարկուի մեզ՝ կանանցս համար. բայց այդ՝ ապագան որքան յանկուցիչ այնքան ալ հեռաւոր է դժբաղդաբար, ատիկայ՝ մեզի յաջորդող բաղդաւոր սերունդներուն վերապահուած է։ Մենք ջանա՛նք ցորչափ կ’ապրինք՝ մեր ներկայ այս անտանելի դրութիւնը բարւոքելու, որը շատ ալ դժուար չէ՛։ Լսենք միայն մեր խղճի ձայնին, նոյն իսկ եթէ աշխարհ մը բամբասանք ու մեղադրանք թափեն մեր վրայ արհամարհե՛նք չարամիտ պարսաւանքները՝ որ մեր ականջները կը վիրաւորեն. խիղճը մի՛շտ Ճշմարիտը, Գեղեցիկը, Բարին կը թելադրէ մարդս։ Բարոյականի որոշ ու ճշմարիտ օրէնքները, սկզբունքները ծանօթ են մեզի. ատոնք նուիրական են ու սուրբ պէտք է մնան յաւէ՜տ մեզի համար։ Բարձրացնենք մեր սեռը այն ստոր վիճակէն՝ որոյ ենթարկուած է դարերէ ի վեր, հզօր զարկ մը տալով մասնաւորապէս մեր սեռին դաստիարակութեան, որ դժբաղդաբար շա՜տ թերի է, եւ աւելի երեւութական քան իրական բնութիւն մը ունի։ Ճանչնա՛նք մեր արժանապատուութիւնը, քա՛ջ ընբռնենք մեր բարձր կոչման գիտակցութիւնը, գործե՛նք առողջ եւ ամուր համոզումներէ առաջնորդուած միայն, եւ մոռնա՛նք հանրութեան կարծիքը։

Փիւնիկ, 6 Յուլիս 1901, Բ. տարի, թիւ 5, էջ 34-36. 13 Յուլիս 1901, Բ. տարի, թիւ 6, էջ 43-46։

171

ՎԵՐՋԻՆ ՅԱՂԹՈՂԸ

ՄԱՌԻ

Պատմութիւնը կ’աւանդէ մեզ թէ՝ ամեն երկիրներու ժողովուրդները երբեմն կը բաժնուէին երեք գլխաւոր դասակարգերու.

1. Ազնուական 2. Կղերական 3. Պուռժուա, Անդին կը մնար հասարակ կամ ռամիկ կոչուած դասակարգը, որոյ բաժինն էր անտարբերութիւն ու արհամարհանք դէպ ի իրեն գոյութիւնը...։ Այդ խեղճերը կամք չունէին, ձայն չունէին, այլ լուռ՝ ստիպուած էին համակերպիլ իրենց վրայ դրուած խիստ օրէնքներուն, ճիւաղային բռնութիւններուն եւ անտանելի զրկանքներուն...։ Մարդկային էակներ էին սակայն, զգալու, սիրելու, հասկնալու, խորհելու տրամադրութիւններով օժտուած, որոնք կարծես չարչրկուելու, թշուառութեան մէջ տապկուելու համար միայն աշխարհ եկած ըլլային. փողոցներու սալայատակները ամայի չթողնելու համար ծնած – ինչպէս կ’ըսեն –. մինչ անդին՝ բաղդին երես տուած, շոյած կղերականը, ազնուականը ու պուռժուան, կարծես ապրելու իրաւունքին միակ օրինաւոր տէրերը, հարուստ, ազատ, երջանիկ, պերճութեան ու շքեղութեան մէջ, անուշ երազի մը պէս կ’անցնէին իրենց օրերը...։ Այսօր՝ յորմէ հետէ զարգացումն ու լուսաւորութիւնը հասած են որոշ բարձրութեան մը, ռամիկ ժողովուրդը ճանչցուած է իբրեւ մարդ, եւ տիրացած՝ իր մարդկաին իրաւունքներուն, կրնայ վերջնապէս ձայն բարձրացնել իրեն շուրջը յուզուող խնդիրներու առթիւ, պաշտպանել իր գոյութիւնը, խօսիլ, բողոքել, ու կռուիլ եթէ հարկ ըլլայ, հանդէպ վայրագ բռնաբարմանը իր սուրբ եւ պաշտելի իրաւունքներուն...։ Այդ իրաւունքները սակայն իրենց լայն նշանակութեամբ եւ գործնական առմամբ աւելի՛ ազատօրէն կը վայելեն գուցէ Ամերիկայի, Զուիցերիայի, Ֆրանսայի ժողովուրդները. իսկ ուրիշ տեղեր՝ անուանական կամ տեսական բնութիւն մը ունին դեռ անոնք դժբաղդաբար. փորձը ամէն օր մեզ ցոյց կուտայ այս տխո՜ւր ճշմարտութիւնը...։ Կը տեսնենք թէ՝ ժողովուրդին աչքին թօզ փչելու համար երբեմն փողով – թմբուկով անոր իրաւունքներ տրուած կը հռչակեն հրապարակաւ. եւ ներքնապէս, գաղտնի, մաքիավէլական միջոցներով, այդ իրաւունքները բռնաբարելու կ’ելնե՜ն...։ Մէկուն հացը կտրել կը սպառնան, միւսը իր պաշտօնէն զրկելու ետեւէ կ’ըլլան, անդին խեղճ խանութպանի մը խանութը գոցելու միջոցները կը փնտռեն... եւ հացի ահարկու խնդիրը՝ Տամոկլէսի սուրին պէս կախելով խեղճ մարդոց

172

գլխին, լռելու, ճշմարտութեան ձայնը խեղդելու կը դատապարտեն զանոնք... մինչ թշուառներուն միտքը, սիրտը, խիղճը կ’որոտա՜յ... եւ զայրոյթի ու կատաղութեան կրակը կը բռնկի մէկէ աւելի կուրծքերու խորերը...։ Ըսել է, անցեալի այդ յիշեալ երեք մենաշնորհեալ դասակարգերը գոյութիւն ունին եղեր տակաւին մինչեւ այսօր իրապէս!!! մինչ ժողովուրդը սոսկ անուանական կը կարծէր այլ եւս այդ գոյութիւնը... իրենց մահաբեր ազդեցութիւնը կայ ու կը մնայ եղեր տակաւին, մինչ մենք կը կարծէինք թէ քանդող ժամանակը վաղո՜ւց փշրած էր եւ ատիկայ... եւ կը շարունակեն եղեր, այս անգամ աւելի՜ հրէշային միջոցներ, այսինքն տնտեսական ճնշում ի գործ դնել հասարակ կամ ռամիկ ժողովրդին վրայ. ինչ որ աւելի՜ վնասակար, ծեծէ, բանտէ, աքսորէ շատ աւելի դառն ու սոսկալի է... դա՝ գիտակցութիւնն ու արժանապատուութիւնը խորտակել է մարդ-էակին հոգւոյն ու սրտին մէջ... կենդանի դիակ մը դարձնել է զայն... ոճրագործութիւններու է՛ն ահռելին. միա՛կ աններելին...։ Կեղծի՜ք են եղեր ուրեմն տակաւին դրուած նոր օրէնքները...։ Դրամը դեռ կը յաղթանակէ. եւ ամեն նուիրական ու վեհ բան առաթուր կոխելով կ’ուզէ անցնիլ յառաջ...։ Եւ սակայն հաւատա՞նք այսպէս. ո՞վ է արդեօք զօրաւորը... իրա՞ւ է թէ ուր որ դրամ կայ, հոն ուժ կայ, ուր որ ցեղի ազնուականութիւն կայ, հոն՝ ազդեցութիւն կայ. որո՛ւ ձեռքն որ խաչ կայ՝ հոն՝ բացարձակ տիրապետութիւն կայ...։ Հին եւ նոր պատմութիւնները, դէպքերը եւ պարագաներն ալ շատ անգամ մեր այս կարծիքը կը հերքեն, այս հաւատքը կը խախտեն, եւ բոլորովին հակառակը կ’ապացուցանեն. «Հզօրագոյնը հասարակ ժողովուրդն է, ռամիկ դասակա՜րգն է...» կը գոռան մեզի...։ Ռամիկ ժողովուրդը ոչխարի համակերպութիւնը ունի, կը ծռէ գլուխը հարուածներու տակ, կը տանի լռիկ որքան բեռ որ ծանրացնեն իր ուսերուն, նա համբերող է, գուցէ ծայրայեղօրէն համբերող... սակայն երբ այդ համբերութիւնը սահմանը կ’անցնի, օ՜հ այն ատեն ահռելի՜ է... այն ատեն վա՜յ այդ համբերութիւնը փորձողներուն...։ Կը յարձակի, կը տապալէ. տեսակ մը կատաղի մոլեգնութեան թափով իրեն դէմ ելնող ամեն պատուար որքան ալ ամուր որ ըլլայ. կը կոխկրտէ ամեն արգելք, որքան ալ անկոխոտելի ըլլայ. անոր բարկութիւնը ահարկու հրդեհի մը կը նմանի որ կ’այրէ, կը լափէ ինչ որ իր դէմը կ’ելնէ. եւ կը հանգչի միայն այն ատեն՝ երբ ալ այրուելու նիւթ չգտներ իր առջեւ...։ Յիշենք Լուի ԺԶի դարը, Ֆրանսայի յեղափոխութեան պատմութիւնը... յիշենք միայն Պասթիյլի առումը. եւ այդ բաւական է...։ Ովքե՞ր էին արդեօք այդ մթին գերեզմանին դռները խորտակողները... ամենէն ամուր կարծուած պարիսպները փշրողները, աջ ու ձախ ահ ու սարսափ, մահ ու աւեր սփռողները...։ Չէ՞ որ կօշկակար Սիմոններ... վարսայարդար Լըռուներ, ներկարար Բիէռներն էին... եւ աւելի՜ն... կինե՜ր... անօթութենէ կատաղած, դալկացած մանուկներ սեղմած իրենց կուրծքին, թշուառութենէ, զրկանքէ, յուսահատութենէ մոլեգնած կիներ...

173

մէկը իր էրկան սակրը, միւսը իր եղբօր մուրճը, անդին ուրիշներ՝ քարեր ու փայտեր զէնք ըրած, արդար եւ ահաւոր զայրոյթի մը խենդութեամբ գինովցած՝ կը յարձակէին զիրենք կեղեքողներուն, զրկողներուն եւ չարչարողներուն դէմ...։ Այդ զայրացած կատաղի առիւծին առջեւ, որը վերջապէս իր ոտնակոխ եղած իրաւունքները կը պաշտպանէր, տեղի տուին ե՛ւ կղերականը, ե՛ւ ազնուականը, ե՛ւ պուռժուան... զօրաւորը ռամիկն էր...։ Եւ սակայն ինչի՞ մէջ արդեօք կը գտնէ այդ հէ՜գ ռամիկը՝ իր ուժը... նա դրամ չունի, զէնք չունի, բաւականաչափ զարգացում իսկ չունի...։ Նա՝ հզօր է իր կրած տառապանքներով, նա՝ իր զայրութի ամեհի կատաղութիւնը կը գտնէ իր կրած զրկանքներուն մէջ. եւ ցոյց կուտայ ուշ կամ կանուխ, վերջապէս, թէ՝ ինքն ալ մարդ է, եւ իրաւունք ունի ապրելու իբրեւ մարդ...։ Ամենէն մեծ բաները կը բղխին ռամիկէն, ամենէն մեծ գաղափարները, ամենէն վեհ հանճարները, ամենէն վսեմ ու մեծահոգի մարդիկը կը ծնին անոր ծոցէն. ամենէն բարձր եւ հրաշալի գործերը անորն են... ինչո՞ւ... որովհետեւ տառապանքը, զրկանքը զմարդ կը բարձրացնէ, վսեմախոհ կ’ընէ, անձնուէր կ’ընէ, գթացող կ’ընէ, մե՜ծ կ’ընէ մէկ խօսքով։ Եւ ով որ չէ՛ տառապեր, անօթի չէ՛ մնացեր, զրկանք, կեղեքումն, անիրաւութիւն, բռնութիւն չէ տեսեր, մարդկութեան խորունկ վէրքերը մատովը չէ՛ շօշափեր, այլ ծնած վայրկենէն՝ բաղդը ժպտեր է երեսին. պերճութեան, շքեղութեան, շռայլութեան մէջ յղփացեր է, – ցանցառ բացառութիւնները յարգելով – կ’ըսեմ թէ՝ ադոնք չե՛ն ապրիր...։ Այդ դասակարգը կ’ընդունիմ թէ՝ կրնայ տալ գուցէ մե՜ծ դիւանագէտներ, լեզուագէտներ, զարգացածներ. բայց սրտի՜ մարդիկ, վե՜հ մարդիկ... օ՜հ քիչ անգամներ կը ծնի...։ Նա՝ ճոխութեան մէջ, իր հրամաններուն տակ պահելով բազմաթիւ ծառաներ, վարժուած մի՛շտ հրամաններ եւ հրահանգներ տալու եւ հնազանդութիւն տեսնելու, երբ հանրային գործ մը վարել կը ստանձնէ, կը կարծէ թէ հանրութիւնն ալ իր ծառան է, որուն պէտք է հրամայէ ինք. եւ ան պէտք է հնազանդի եւ երբ օրին մէկն ալ անոր կողմէ ըմբոստութիւն կը տեսնէ, – արդար պահանջքը իր արդար եւ սուրբ իրաւունքներուն –, նախ տեսակ մը կը զարմանայ, ի՜նչ... այդ կօշկակարի չրախը, ո՞վ է որ ելեր իր բարձր կամքին դէմ կ’ըմբոստանայ, կամ այդ խոհարարի կտորը ո՞վ է որ կը յանդգնի բարձրապատիւ եւ կարող անձնաւորութեան մը դէմ գրիչ շարժել...։ Օ՜հ... սակայն այդ խոհարարի կտո՛րն էր որ Ոսկան-Նազարի պէս ժողովրդին մէկ պանծալի զաւկին վերջին դառն ամիսները քաղցրացուց թէ՛ նիւթապէս – ինչ որ գուցէ չէր ներեր իր համեստ քսակը – եւ թէ՛ բարոյապէս, օրինակելի անձնուիրութեամբ մը...։ Եւ այսօր՝ այդ խոհարարի կտո՛րն է դարձեալ, որ օտար հիւանդանոցի մը մէջ պատն երեսին պառկող ազգային նշանաւոր դերասանի մը երկար եւ տաժանելի ոդեւարը մեղմացուց նիւթապէս եւ բարոյապէս, անոր

174

կտակարանը եղաւ, խոստացաւ երկիւղածութեամբ կատարել անոր վերջին կամքը, եւ մեծ վարպետին վերջին շունչին հետ ընդունեցաւ եւ անոր թանկագին օրհնութիւնները...։ Եւ երբ ընդվզումը կը շարունակուի, բիրտ ուժը պատրաստ է... ոստիկանները հո՛ն են ձերբակալելու համար բողոքողները, կամ վարժարանէն կը հրամայուի արտաքսել այն արի պատանին՝ որ համարձակեր էր վարժարանին մէջ, այսինքն ամենէն սրբազան յարկի մը տակ տեղի ունեցած անպատշաճ ու անպատկառ վարմունքներ հրապարակաւ քննադատել...։ Բայց չէ՞ որ հալածումը տարածում է... երբ բռնութիւնը իր գագաթնակէտին կը հասնի՝ կրնանք ըսել թէ՝ ազատութիւնը, այսինքն ճշմարտութեան յաղթանակը մօտի՜կ է...։ Վերեւ ըսի թէ՝ տառապիլը բարձրանալ է, եւ տառապանքը՝ փառապանծ ու լուսաւոր պսակն է հասարակ ժողովուրդին, որը պէտք է յարգել երկիւղածութեամբ...։ Անոր կամքը Սրբութիւն է, պէ՛տք է խոնարհիլ անոր առջեւ, որովհետեւ այդ Սրբութիւնը նուիրագործեր են տառապանքը, չարչարանքը եւ արի՜ւնը...։ Թողունք Ամերիկան, Ֆրանսան, եւ առնունք մեր սեփական ժողովուրդը, հայ ժողովուրդը։ Ովքե՞ր արդեօք մեր սիրուն Մայր Հայրենիքին պաշտելի հողերը թրջեր են իրենց կարմի՜ր արիւնով...։ Ովքե՞ր արդեօք մինչեւ այսօր տակաւին կը տքան ժանտ թուրքին եաթաղանին տակ...։ Չէ՞ որ հողագործ Մրտօները, բեռնակիր Մկրօները, կօշկակար Կարօները, դերձակ Սագօներն են ատոնք... Քանի՞ ազգային ջոջերու անուններ կան արդեօք մեր նահատակ եղբայրներուն պաշտելի անուանց ցանկին մէջ...։ Կը կրկնեմ. անո՛նցն է ուրեմն կամքը, որը իրենց տանջանքներով ու արեամբ սրբագործեցին. անոնց արդար պահանջքներուն պէտք է գոհացում տալ. եւ մեր կղերական, ազնուական ու պուռժուա դասակարգը ուրիշ պարտականութիւն չունի՝ եթէ ոչ խոնարհիլ անոնց արդար իրաւունքներուն առջեւ...։ Այս գիտնանք որ հասարակ կամ ռամիկ ժողովուրդը միակն է որ կը ճանչնայ իր իսկական արժանիքով իրեն դատին կամ շահերուն օգտակար ո եւ է անձնաւորութիւն, որովհետեւ կուրցած չէ՛ նա անհատական նկատումներով. նոյնքան դիւրութեամբ կը զանազանէ դարձեալ գառի մորթի տակ թագնուող եւ իր միամտութենէն օգտուիլ ուզող գայլը. նա գիտէ որոշել մաքուր զուտ ոսկին անարգ պղինձէն. այդ փորձառութիւնը դարձեալ նա ստացեր է տառապանքներու մէջ. յարգե՛նք իր դատողութիւնը։ Ամեն ինչ պիտի անցնի, ամեն ինչ պիտի ոչնչանայ ժամանակի ընթացքին հետ. ե՛ւ ազնուականութիւն, ե՛ւ մեծութիւն ե՛ւ հարստութիւն, բայց ժողովուրդը կա՛յ ու պիտի մնայ յաւիտեան. ժողովուրդը, օր մը այնքա՜ն երջանիկ, որքան այսօր թշուառ, իբրեւ մէկ ընտանիքի, մէկ ցեղի, միեւնոյն ժառանգութեան վրայ հաւասար իրաւունք ունեցող զաւակ, մի՛շտ երջանիկ, մի՛շտ պանծալի,

175

հետեւաբար եւ նա՛ է ՎԵՐՋԻՆ ՅԱՒԻՏԵՆԱԿԱՆ ՅԱՂԹՈՂԸ...։

20 Սեպտեմբեր 1901 Աղեքսանդրիա

Փիւնիկ, 28 Սեպտեմբեր 1901, Բ. տարի, թիւ 20, էջ 204-207։

176

ԻՆՔՆԱԳԻՏԱԿՑՈՒԹԻՒՆԸ՝ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴԻՆ ՀԱՄԱՐ1

ՄԱՌԻ

Ամենուս ծանօթ ճշմարտութիւն մըն է որ ժողովուրդի մը մտքին ու սրտին մէջ ինքնագիտակցութեան եւ արժանապատուութեան զգացումը արթնցնողը՝ միայն ու միայն զարգացումն է։ Զայս փաստելու համար ինչո՞ւ հեռուները երթանք. ահա՛ մեր աչքին տակն ունինք ֆէլլահ ժողովուրդը։ Շունէ մը աւելի զրկուած եւ անարգուած այդ խեղճերը, անգիտակից իրենց սեփական իրաւունքներուն իբրեւ մարդ, հետեւաբար եւ անկարող բողոքելու, կ’ապրին, կամ աւելի ճիշդը կեանքը կը քաշկռտեն իրենց նմաններէն արհամարհանք ու նողկանք տեսնելով միայն...։ Եւ այս տխուր վիճակը պիտի տեւէ ցորչափ տգէտ մնան անոնք, անկարող ըմբռնելու թէ՝ ի՞նչ է իրենց գոյութեան նպատակը, ի՞նչ պարտականութիւններու փոխարէն ի՞նչ պահանջքներ ունին ազատ, յարգուած, ու պատուաւոր ապրելու համար իբրեւ մարդ ե՛ւ իրենք աշխարհի վրայ։ Զարգացում ըսելով սակայն, պէտք չէ՛ հասկնալ այն երեւութական խաբուսիկ փայլը, մի քանի օտար լեզուներ թութակի պէս խօսելու, հոյակապ հեղինակներէ գողցուած մի քանի հարեւանցի տեսութիւններ ու լաւ չմարսուած գաղափարներ ըստ պատշաճին պարզելու դիւրութիւնը. ընդհակառակը շա՜տ աւելի վնասակար եւ աւերիչ են ադոնք, վասն զի ինչ որ թեթեւ բնութիւն մը ունի, երեւնալու, փայլելու համար միայն ընդունուած եւ ընդօրինակուած կեղծիք մը, աւելի ճիշդը, կանկռէնը կը դառնայ ժողովուրդի մը բարքին...։ Իմ խօսքս խորունկ ու լուրջ, պարզ բայց հաստատ զարգացման վրայ է, որը միայն կարող է առողջ ու կենսալից պահել ժողովուրդի մը բարոյական ուժերը։ Եւ այն ատեն միայն ժողովուրդ մը մեծ է իսկապէս, երբ կատարեալ տէր ու գիտակից իր անձին՝ բարձր կը պահէ իր արժանապատուութիւնը։ Զարգացումը ոչ միայն բարոյապէս բարձրանալու եւ ազնուանալու միջոցն է, այլ միեւնոյն ժամանակ մեր նիւթական շահերուն, ապրելու կենսական պայմաններուն համար անհրաժեշտ պէտք մըն է, քանի որ նա՛ կ’արթնցնէ մեր ներքին – մարդուն մէջ ինքնագիտակցութիւնը. եւ առանց ինքնագիտակցութեան ըսինք արդէն թէ՝ անկախ, պատուաւոր, ու երջանիկ կեանք չկայ...։ Եթէ այսօր բանւոր դասակարգը, որ ժողովուրդի մը մեծամասնութիւնը կը կազմէ, զրկանքի ու թշուառութեան մէջ կը տապկուի, իր չարաչար աշխատութեան փոխարէն գրեթէ ոչինչ ստանալով իբրեւ վարձք, զո՜հ անխիղճ գործարանատիրոջ անյագ շահասիրութեան, պատճառը իր արդար իրաւունքներուն անգիտակից ըլլալը չէ՞ արդեօք...։ 1. Բանախօսութիւն՝ կարդացուած 1901 Նոյեմբեր 3-ին, Գահիրէի Լսարան-Ընթերցատան մէջ (Հ.Ա.)։

177

Այդ դասակարգին մէջն ալ խլրտումները սկսեր են սակայն... բանւորական ժողովներ կը սարքուին, իրաւանց ու պարտուց վրայ ազատ ու կրակոտ ճառեր կը խօսուին, գործադուլ տեղի կ’ունենայ, ուժգին բողոքներ կը պայթին երբեմն գործարանատէրերու բացարձակ ու լիրբ գողութեան դէմ, գողութիւն մը՝ որ անպատիժ կը մնա՜յ...։ Ի՜նչ մտածել ուրեմն տիրող օրէնքներուն վրայ... երբ կը տեսնենք երբեմն թշուառ մը, որ անօթութեան տանջանքէն, կշտանալու պէտքէն մղուած հաց մը կը գողնայ. եւ ահա՛ ընկերութիւնը կ’անուանարկէ, խստիւ կը պատժէ, կը բանտարկէ, կը չարչարէ զայն, իբրեւ մարդկութեան մէկ վնասակար տարրը...։ Մինչ անդին ամեն օր մեր աչքին տակ ունինք ճոխութեան ու շռայլութեան մէջ յղփացած հարուստը, որ աղքատին ճակտին քրտինքը, արեան գինը կը շահագործէ իր արդէն լեցուն քսակը լաւ եւս պարարելու համար, անոր արդար իրաւունքը կ’իւրացնէ անխղճաբար... եւ հրէշ-մարդուն համար պատիժ չէ՛ սահմանուած... տխո՜ւր երեւոյթ...։ Բայց հակառակ այդ երբեմն բաւական զօրաւոր շարժումներուն, գործաւորներու ինքնագիտակից խումբերը տակաւին իրենց յարուցած արդար դատին ո եւ է նպաստաւոր լուծում չեն ստացած, որովհետեւ անոնք փոքրամասնութիւնը կը կազմեն... ի՜նչ նշանակութիւն ունին քանի մը խմբակներ՝ անխիղճ գործարանատէրերու մօտ, երբ անդին ահագին մեծամասնութիւնը կայ, որ տակաւին տգիտութեան թանձր խաւարին մէջ առ խարխափ կուրօրէն կը քալէ կեանքի մէջ, ենթակայ ամենէն անտանելի զրկանքներուն։ Եւ տնտեսական ճնշումը, մարդ էակին հոգւոյն ու սրտին մէջ ինքնագիտակցութեան եւ արժանապատուութեան զգացումները խեղդող է՛ն հզօր եւ կարող միջոցն է դժբաղդաբար, զայդ գիտեն անօրէնները, որոց բնաւ գործին չգար զարգացման ու լուսաւորութեան յաղթական մուտքը գործաւորական խաւերուն մէջ... եւ գուցէ ճիշդ այդ պատճառաւ կը ճնշեն ու կը ճզմեն տնտեսապէս խեղճերը, որպէսզի միջոց չունենան անոնք ուշադրութիւն դարձնելու իրենց բարոյական ներքին մարդուն վրայ...։ Ինքնագիտակցութիւնը կը սորվեցնէ ուրեմն ժողովուրդի մը արհամարհել բռնութիւնը, ուժով մաքառիլ ամեն անոնց դէմ, որոնք կ’աշխատին գողնալ իր սրբազան իրաւունքները...։ Արդար օրէնքը նուիրական է, եւ ով որ չհպատակիր արդար օրէնքին, նա անարժան է պատուաւոր քաղաքացիի անունը կրելու։ Բայց երբեմն օրէնքէ դուրս՝ քմահաճ օրէնքներ ալ կան, զօրաւորին օրէնքը, եւ ահա՛ ատոր դէմ միայն ժողովուրդ մը ոգի բռին մաքառելու, ազնուօրէն, դիւցազնօրէն, վեհօրէն կռիւ մղելու սուրբ եւ անբռնաբարելի իրաւունքը ունի վերջնականապէս ձեռք բերելու համար արդարութիւնը... որը երեւակայական աշխարհներու մէջ միայն գոյութիւն ունի կ’ըսենք, շատ անգամ, գուցէ գեղեցիկ բառ մը այսօր՝ որ վաղուան շօշափելի ու դրական իրականութիւնն է սակայն։ Իրաւունք մը պաշտպանե՜լ... դա վսե՜մ գործ է. բայց գաղափարին վսեմու-

178

թեան համահաւասար վսեմ պէտք է ըլլայ եւ անոր պաշտպանութիւնը։ Ո՛չ քսութեամբ, ո՛չ մեքենայութեամբ, ո՛չ ստոր եւ անուանարկիչ միջոցներով որոց քաղաքականութիւն անունը կուտանք։ Ատոնք կը նուաստացնեն գաղափարին մեծութիւնն ու բարձրութիւնը։ Չհետեւինք ճէզուիթներու առածին թէ՝ «նպատակը՝ զմիջոցները կ’արդարացնէ». ատիկայ ամեն բանի չյարմարիր...։ Մաքուր, վսեմ ու սուրբ բաներու հետ, մաքրութեամբ, վսեմութեամբ, սրբութեամբ պէտք է վերաբերուիլ...։ Գիտնանք քաջաբար, բաց կուրծքով, ճշմարտութիւնը իր փառաւոր մերկութեան մէջ պարզօրէն պաշտպանել։ Պարզութիւնը պաշտելի է։ Չտանք վսեմ ու ինքնին արդէն շա՜տ գեղեցիկ ճշմարտութեան՝ քաղաքականութեան կեղծ շպարը. այն ատեն նա պիտի նմանի այն գեղեցիկ կնոջ որ իր բնական վիճակին մէջ հրաշալի էր, համակ շող ու բոյր. եւ ահա, արուեստական շպարով, սնգոյրով ու ծարիրով կը ծեփէ իր դէմքն ու աչքերը, եւ կը կորսնցնէ այդու իր բնական անուշ ու գողտրիկ հրապոյրները։ Գուցէ դարուս պահանջքը տարբեր ըլլայ. ուղիղ ճամբան չէ՛ շատ անգամ որ նպատակին կը տանի. ընդհակառակն ուղղութիւնը գուցէ նպատակէն շեղեցնէ, մոլորեցնէ, հեռացնէ զմեզ. գուցէ իյնանք, առանց յաղթանակել տալու գաղափարը. ոչի՛նչ, այդ իյնալը արդէն բարձրանալ է, եւ յաղթուիլը՝ յաղթանակել. որովհետեւ ժողովուրդի մը վրայ ոչինչ այնքան խորունկ տպաւորութիւն կրնայ գործել, որքան գեղեցիկ ու բարձր դասերու գործնական օրինակը...։ Եւ եթէ անկարող ըլլանք մենք մեր ձեռքով անոր երջանիկ կեանք մը ապահովելու, գէթ ազնիւ նկարագիր մը տուած կ’ըլլանք անոր, որով կրնայ օրին մէկը մեծ ժողովուրդ մը ըլլալ, եւ ինքն իրմով պաշտպանել իր դատն ու իրաւունքը։ Այսօր գոյութիւն ունի ընկերվարականութեան պաշտելի գաղափարը, անհաւասարութեան ու զրկանքի դէմ մղուած կռիւ մը դարձեալ. խուլ կռիւ մը սակայն առանց ձայնի, առանց աղմուկի, առանց արեան ու կոտորածի. բայց ոչ նուազ ահարկու եւ սպառնալից նոյն իսկ այն հանդարտութեամբ որով կը գործէ...։ Սա կը նմանի ամպոտ երկնքի մը ուր երբեմն կայծակներ լռին կը փայլատակեն, եւ հուսկ յետոյ ամպերը յանկարծ կը պատռին, կայծակները կ’որոտան, երկինք ու գետին իրար կ’անցնին, անձրեւ ու կարկուտ իրարու կը յաջորդեն, սարսափ եւ արհաւիրք ամէն կողմ... եւ ահա տարերքի կատաղութիւնը տակաւ առ տակաւ կը հանդարտի, կը մարի, ամպերը կը պարզուին, ու երկինքը կը ժպտի մեզ իր անուշ կապուտին մէջ արեւուն շողշողուն ճառագայթներով պճնուած։ Հաւասարութեան գաղափարին յաղթանակը գուցէ դարերու գործ է, բայց անվրէպ է, որովհետեւ դա՛ արդիւնք է լուրջ ու երկար խորհրդածութեանց, հաստատուն ու տոկուն համոզման։ Քաղաքակրթեալ ժողովուրդներու մէջ, հայ ժողովուրդը գուցէ ամենէն աւելի մնացած ըլլայ տգէտ. եւ յանցանքը իրը չէ՛... Դարերէ ի վեր կրելով ստրկութեան շղթան, տառապանքի մարտիրոսութիւնը, երբէ՛ք միջոց ունեցած է իր բարքերուն

179

ազնուացման ու նկարագրին բարձրացման վրայ ուշ դարձնելու։ Ընդհակառակն ստրկութիւնը զմարդ կը ձգէ։ Ի՞նչ իրաւամբ անկախ եւ ազատ նկարագիր, ինքնագիտակցութեան ոգի փնտռել ստրուկ ժողովուրդի մը մօտ՝ որ մէկ կողմէն սուր ու կրակ, միւս կողմէն տնտեսական տխուր պայմաններ կը ճզմեն ու կը ճնշեն. հապա գաղթականութեան ահռելի ցաւե՜րը... մոռցա՞նք արդեօք...։ Իրա՛ւ է, այսօր մեր ժողովուրդն ալ կը խլրտի, կ’ընդվզի... բայց միթէ ինքնագիտակցութեան ու խորունկ համոզման վրայ կռթնած շարժո՞ւմ մըն է դա... չէ՛... հոտ՝ միսն է որ կը բողոքէ, ոչ թէ՛ հոգին։ Չարչարանքի եւ ճնշումներու չափազանցութիւնն է որ կը մղէ զինքը կատաղի զայրութի մը բուռն ու անխորհուրդ յարձակումներով բողոքելու բռնութեան եւ հարստահարութեան դէմ։ Թող փոքր ինչ հանգիստ տան իրեն, թող ներկայ տխուր պայմանները փոխուին, եւ ահա պիտի տեսնենք ժամանակի ընթացքին հետ անցեալի դառն յիշատակները ջնջուած, այն վառվռուն զգացումները թմրած, եւ մեր ազգը դարձած՝ ամենէն գոհ եւ ամենէն հանդարտ ժողովուրդը...։ Միթէ խնդիրը վերջացա՞ծ է սակայն... ինքը ստրուկ ըլլալէ դադրա՞ծ է, ազա՞տ է ալ բոլորովին... չէ՞ որ բռնակալ իշխանութեան մը լուծին տակն է դարձեալ, որ օձի պէս խորամանկ, անոր միամտութենէն օգտուելու եւ զինքը խաբելու համար սանձը քիչ մը թոյլ կուտայ, ժամանակէ մը աւելի պինդ սեղմելու համար...։ Կը կրկնեմ, համոզմամբ չէ որ մեր ժողովուրդը մեծաւ մասամբ կը կռուի, վասնզի ով որ համոզման վրայ կռթնած կը գործէ, երբէ՛ք կը թուլանայ, երբէ՛ք կը կասի, երբէ՛ք կը խաբուի, այլ կը յառաջանայ անյողդողդ աչքերը անքթիթ յառած նպատակին։ Փոյթ չէ՛ թէ ճանապարհի դժուարութիւններէն, քարերէն ու փուշերէն վիրաւորուի նա. օր մը անվրէպ կը հասնի նպատակին. վասն զի համոզում եւ կամք, ահա ժողովուրդի մը համար յաջողելու միակ գաղտնիքը...։ Ըսի վերը թէ՝ մեր ազգին ներկայ այս տխուր ճգնաժամին մէջ, բնական է որ Մայր-Հայրենիքէն մեծ բան մը չենք կրնար սպասել, եւ իրաւունք ալ չունինք սպասելու, բայց Արտասահմանի հայութիւնը մանաւանդ, անհուն ազատութիւն եւ մէկէ աւելի միջոցներ ունի զարգանալու եւ յառաջդիմելու համար. վարժարաններ, թերթե՜ր, ընթերցարաննե՜ր, լսարաննե՜ր... ի՞նչ կ’ուզենք տակաւին...։ Եւ այսօր՝ յորում պատիւը կ’ունենամ խօսելու սոյն լսարանին մէջ, ինձ քաղցր պարտականութիւն կը համարիմ իբրեւ ժողովուրդի մէկ զաւակը, իմ անկեղծ շնորհակալիքս յայտնել այն ազնիւ երիտասարդներուն, որոնք յառաջդիմութեան սիրովն ու ոգւովը վառուած՝ իրենց անձնական զբաղումներն ու հանգիստը կը զոհեն շատ անգամ գործը շարունակելու եւ հասցնելու համար իր արժանաւոր բարձրութեան եւ այդու՝ նոր զարկ մը կուտան ժողովուրդին զարգացման. ինչ որ պիտի արթնցնէ, ինչպէս ըսի, ինքնագիտակցութիւնը անոր մտքին ու սրտին մէջ, եւ այդու պիտի բարեփոխէ ներկայ դառն վիճակը...։ Եւ այս արեան ու սուգի տարիներուն մէջ մեր ազգային աննկուն կորովին մէկ

180

գլխաւոր յատկանիշը չէ՞ արդեօք մտածել դարձեալ բարոյական սնունդի մասին, մինչ մեզմէ շատերը նիւթական սնունդէ ալ գուցէ զրկուած են...։ Ահա՛ Եգիպտոսը, Պուլկարիան, Ֆրանսան եւ Ամերիկա՜ն...։ Ի՜նչքան տխուր են ներկայ ցաւերուն ու դառնութիւններուն մէջ մեր ուրիշ Հայ կեդրոններու ներքին երկպառակութիւններն ու կռիւները, որոնք մեր արդէն սպառուած ուժերը բոլորովին ջլատելու հանգամանքն ունին, այնքան ալ մխիթարական ու կազդուրիչ է տեսնել Ամերիկայի արի Հայ ժողովուրդին միութեան եւ համերաշխութեան ոգին մի՛շտ եւ ամեն բանի մէջ, անոր զարգացման եւ յառաջդիմութեան սէրը։ Հպարտ եւ երջանիկ արդէն իրենց անձին գիտակցութեամբ, անոնք համոզուած են թէ հզօրագոյն ձայնը ժողովուրդինն է օր մը. թէ ամեն բան կ’անցնի, կ’ոչնչանայ, միայն ժողովուրդը չմեռնի՜ր, նա կ’ապրի երջանիկ երբ հասցնէ իր ինքնագիտակցութիւնը եւ արժանապատուութիւնը արժանաւոր բարձութեան։ Գուցէ ատիկայ դարերու գործը պիտի ըլլայ. ամբողջ ժողովուրդներու զարգացման եւ լուսաւորութեան խնդիրը թեթեւ ու հեշտ բան մը չէ՛ հարկաւ, բայց ոչի՜նչ, յաղթանակը ապահով է. ժողովուրդներ պիտի յաջորդեն իրարու, եւ մենք՝ այսօրուայ զրկուածներս ու դժբաղդներս՝ պիտի ապրինք մեր երջանիկ սերունդներուն մէջ, ճաշակելով գերագոյն վայելքը Հաւասարութեան, Եղբայրութեան ու Սիրոյ։

Փիւնիկ, 9 Նոյեմբեր 1901, Բ. տարի, թիւ 26, էջ 290-294։

181

ԹԷ ԻՆՉՈ՞Ւ ԱՅՍ ԹԵՐԹՆ ԱԼ1

ՄԱՌԻ

Երկար ժամանակներէ ի վեր, դպրոցական գրասեղաններու վրայէն իսկ, ամենէն քնքուշ երազս, ամենէն գգուելի իդէալս եղած էր հիմնել Հայ իգական սեռին համար սեփական անկախ թերթ մը, որ ըլլար իրեն օրգանը, իրեն ազատ ձայնը։ Ատով հայ կինը ցոյց պիտի տար թէ՝ ինքն ալ ունի մտային ընդունակութիւն ըմբռնելու եւ շօշափելու համար այն ամեն ընկերային ու հանրային կարեւոր հարցերը՝ որոնք ուղղակի կամ անուղղակի կապ ունին իր կնոջական պարտականութիւններուն, իրաւունքներուն ու պահանջքներուն հետ. տեսնելու ու դատելու կարողութիւն՝ քրքրելով ու ծեծելով իր թերթին մէջ կնոջական այն կարգ մը խնդիրները՝ որոնք դեռ մութի մէջ կը մնան, եւ բարոյական կորով՝ շարունակելու, պաշտպանելու եւ իր արժանաւոր ազնուութեանն ու բարձրութեանը հասցնելու իրեն ի նպաստ սկսուած ոեւէ ձեռնարկ, ոեւէ գործ։ Յանդուգն գաղափար մը՝ որը գուցէ յաւիտենական երազ, յաւիտենական իդէալ մնար ինձ համար, առանց անձնուէր, պիտի ըսեմ իսկ հերոսական ճիգերուն այն անձին՝ որը ուզեց բաղդակից ըլլալ ինձ։ Մոլեռանդ երկրպագու վեհ գաղափարներու, խանդոտ սիրահար մեծ գործերու, անվեհեր կռուող ամեն տգեղ նախապաշարումներու դէմ, եւ արհամարհոտ ու անտարբեր ամեն չարամիտ պարսաւանքներու հանդէպ, նա՝ ուխտեց իդէալիս իրագործմանը համար աշխատիլ իր բոլոր ուժերով. եւ կը կարծեմ արդարութեան ու ճշմարտութեան տուրքը տալ, հրապարակաւ յայտնելով իմ շնորհակալութիւնս անոր՝ որ գործին հոգին՝ եւ իմ աջ թեւս եղաւ2։ Այսօր՝ պարտականութիւն մը կատարած ըլլալուս անուշ գոհունակութեամբը երջանիկ՝ Արտէմիսը կը նուիրեմ իմ քոյրերուս, արդիւնք երկա՜ր տքնութիւններու ծանր զոհողութիւններու եւ չարաչար զրկանքներու...։ Ասոնք կը յիշեմ, որպէս զի իմ սեռս գիտակից ըլլայ երկունքի այն սոսկալի տագնապներուն՝ որմէ մազապուր պրծաւ գործը, եւ այդու սիրէ, գուրգուրայ անոր վրայ իբրեւ իր աչքին լոյսը, եւ իր ջանքերը, բարոյական ու նիւթական թանկագին ուժերը միացնէ իմիններուս, որպէսզի տեւական, ամուր եւ հաստատուն ըլլայ անոր հիմը, տոկուն ու անվեհեր կանգնած ամենէն ահարկու փոթորիկներու, ամենէն կատաղի քամիներու դիմաց։ Ամեն անոնք, որոնք կը կարծեն թէ Արտէմիսը իգական սեռին խնկարկուն պիտի ըլլայ, անոր առաւելութիւններուն եւ յատկութիւններուն ովսաննան պիտի կարդայ միայն, անտեսելով վատ եւ յոռի կողմերը, չարաչար կը սխալին։ 1. Արտէմիսի առաջին յօդուածը (Հ.Ա.)։ 2. Խօսքը Ավօի (Ավօ Նագըշճեան) մասին է (Հ.Ա.)։

182

Արտէմիս ուղիղ եւ անաչառ պիտի ձաղկէ եւ թերութիւններն անոր՝ որուն օրգանն ու պաշտպանն է միանգամայն. քննադատութեան բովէն պիտի անցնէ մանրազննին, անոր ներկայ բարքերուն ամենէն հասարակ, ամենէն սովորական, եւ սակայն ոչ նուազ վտանգաւոր երեւոյթներն, որոնք կրնան նետել օր մը կինը՝ կորստեան խորխորատը։ Արտէմիս պիտի հանդիսանայ խորհող եւ լուրջ մայրը, իմաստուն եւ պարտաճանաչ դաստիարակը, որ խանդագին պաշտելով հանդերձ մին իր զաւակը, միւսն՝ իր աշակերտը, խստիւ կը յանդիմանէ, եւ շատ անգամ գուցէ չարաչար կը ծեծէ զայն, ուղղելու համար ոեւէ թերութիւն, կամ մոլութիւն, եւ չ’թողուր ու չ’ներեր սակայն որ ուրիշ մը զարնէ անոր, ըլլայ այդ՝ վարդով մը։ Արտէմիս պիտի զբաղի գաւառացի կնոջ ներկայ տխո՜ւր կեանքով, նա պիտի ջանայ արթնցնել անոր նախապաշարումներով թմրած հոգւոյն, ու տգիտութեամբ քնած մտքին մէջ գիտակցութիւնը իր թշուա՜ռ վիճակին։ Մեր բարեկամներէն շատեր կը կարծեն թէ մենք Արտէմիսով պիտի քարոզենք կնոջ սանձարձակ ազատութիւն...։ Արտէմիս մօտակայ թիւով արդէն պիտի յայտնէ մանրամասն թէ ինչպէ՞ս կը դաւանի ինքը կնոջ ազատագրութեան հարցը, եւ ի՛նչ տեսակէտներով պիտի շօշափէ զայն։ Մենք չպիտի քարոզենք սանձարձակ ազատութիւն կնոջ, չէ թէ որովհետեւ կինը իրաւունք չունի զայդ ձեռք բերելու, այլ վասնզի մենք համոզուած ենք թէ՝ ընտանեկան յարկն է մասնաւորապէս կնոջ վայել պատշաճ տեղը, եւ այդ գուցէ շատ նե՜ղ երեւցած սահմանին մէջ ամփոփուելով է որ անսահմանօրէն բարձր է նա, կատարելով իր երկնային դերը, որուն համար ընտրած ու կոչած է զինքը բնութիւնը. այն է՝ ստեղծել ու կատարելագործել մարդը, մարդով՝ մարդկութիւնը, եւ մարդկութիւնով՝ ազգերն ու ժողովուրդները։ Իրենց ընտանեկան յարկին համոզմամբ ու եռանդով նուիրուած, պարկեշտ, խոհուն, եւ իրենց պարտականութիւններուն կատարելապէս գիտակից մայրերն են որ տուեր են աշխարհին պարկեշտ, խոհուն եւ պարտաճանաչ ազգեր։ Օրինակները չեն որ կը պակսին։ Եւ քանի անցեր են դարերն ու ժամանակները, փոխուեր են բարքերն ու սովորութիւնները, տրուեր է կնոջ պարագաներու բերմամբ, եւ առնական բաժինը, արտաքին տգեղ աշխարհին հետ շփուեր է կինը, եւ այդու՝ կոխկռտուեր ու փշրուեր է կեանքի նկատմամբ սնուցած բարձր իդէալները... – սիրո՜ւն պատրանքնե՜ր թէպէտ, որոնք ունին սակայն իրենց մե՜ծ նշանակութիւնը ազգերու նկարագրին վրայ – ցեխոտուեր է իր միամտօրէն գեղեցիկ ու սուրբ հաւատքը դուրսի ապականութեան ու փտութեան աշխարհին մէջ, այնքա՜ն աւելի ցածցեր, պզտիկցեր են ազգերը, նիւթին գերի, իդէալէ զուրկ, գաղափարը հեգնող, եւ դարձեր միսի ու ոսկորի զանգուած մը, կենդանի՝ անասնական բնազդներով

183

միայն, եւ որուն խանդ ու հոգի կը պակսի։ Չէ՛... արտաքին աշխարհի մէջ չէ որ նա պիտի մղէ կռիւ. կռիւ մը՝ որ ինչքան տգեղ եւ ստոր, նոյնքան ալ բուռն ու կատաղի է. հոն կ’իյնայ ան ու կը մեռնի, վասնզի բնութիւնը զինքը ստեղծեր է փափուկ հոգւով, սրտով, ու մարմնով, այն համեմատութեամբ՝ որով փափուկ է եւ իր դերը։ Մայրեր տուէք ինձ, եւ ազգեր տամ ձեզ, ըսեր է մեծ խորհող մը։ Արտէմիսի նպատակը պիտի ըլլայ ուրեմն պատրաստել օրիորդներ, ամուսիններ, մայրեր, որպէսզի օր մը հպարտութեամբ կարենայ ըսել, ահա՛ ձեզ մայրեր, տուէ՛ք ազգը։

Արտէմիս, Յունուար 1902, Ա. տարի, թիւ 1, էջ 1-3։

184

ԶԱՒԱԿԸ

ՄԱՌԻ

Մենք նախորդ խմբագրականով խոստացանք շուտով պարզել մեր դաւանանքը՝ կնոջ ազատագրութեան հարցի մասին։ Ամեն մի նոր յեղաշրջում, որը կը կատարուի հասարակութեան կեանքին մէջ, բնականաբար իրեն նպատակ կ’ունենայ հասարակութեան բաղդաւորութիւնը. առանց ատոր չարժեն այն եռանդուն պրօպականտները, այն տաժանելի յոգնութիւնները, չարաչար զրկանքներն ու տառապանքները, զորս մէկէ աւելի ընկերաբաններ ու դաւանանքի մարդիկ կուտան իրենք իրենց, մի որեւէ մեծ օգտակար սկզբունքի սերմը դնելու համար մարդկութեան, ըսեմ, ապերախտ հողին վրայ, որը մինչեւ ընդունի զայն իր անհիւրընկալ ծոցին մէջ կը քամէ ու կը ծծէ անյագ ընկերաբան, խմբագիր, վարժապետ-մշակին ե՛ւ քրտինքը, ե՛ւ արիւնը ե՛ւ կեանքը շատ անգամ. սա՝ այնքան պայծառ ու որոշ ճշմարտութիւն է ինչպէս արեւուն լոյսը։ Արդ՝ կնոջ ազատագրութեան հարցը, որ ժամանակէ մը ի վեր հզօր արձագանգ գտած է Եւրոպայի է՛ն պատկառելի մտաւորական կեդրոններու ու շրջանակներու մէջ, եւ որը վիթխարի քայլեր առնելու վրայ է դէպի վերջնական լուծումը, մին է անշուշտ այն մեծ յեղաշրջումներէն, որոնք մարդկութեան ճակատագրին վրայ կ’ունենան խորունկ ազդեցութիւն, եթէ սակայն ատիկայ հիմնաւոր ու օգտակար նպատակի մը կռթնած կը յառաջանայ. հակառակ պարագային այդ պիտի նմանի տաշեղի բոցին որ ակնթարթի մէջ կը բռնկի, կը բարձրանայ մինչեւ երկինք ու կը հանգչի իսկոյն, բուռ մը մոխիր միայն թողլով աշխարհային փոփոխական հովերու քմահաճոյքին, որը կը ցրուէ կը տարտղնէ զայն եւ տեղն իսկ կը թողու անյայտ։ Մենք՝ «ֆէմինիզմ»ի ներկայ սանձարձակ ուղղութեան մէջ կնոջական ոտնակոխ եղած իրաւունքները ձեռք բերելու եռանդէն ու տենչէն աւելի՝ այր մարդէն վրէժ լուծելու, անոր դարաւոր անիրաւութիւնները իրեն յիշեցնելու, անոր անձնասիրութիւնը քաւել տալու անորոշ, գուցէ եւ անգիտակից ձգտում մը կը տեսնենք։ Ֆէմինիզմը կ’ուզէ ֆիզիքական տարբերութիւնը միայն տեսնել առն եւ կնոջ մէջ, ուրիշ ոչինչ. ճիշտ է որ ասիկայ արդարացի պահանջ մըն է, բայց խնդիր է թէ իր այդ ձգտումներուն լիակատար յաղթանակը օգտակա՞ր ազդեցութիւն պիտի ունենայ ապագայ մարդկութեան վրայ թէ վնասակար. ահա այս կէտը պէտք է ըլլայ մեր ուշադրութեան գլխաւոր առարկան։ Անուրանալի ճշմարտութիւն մըն է թէ այսօր այր մարդը բարոյապէս հազար անգամ աւելի ինկած է քան կին-մարդը. եւ ադոր պատճառը դարերէ իվեր իր վայելած սանձարձակ ազատութիւնն է. եթէ կնոջ ալ իր այր ընկերոջ կողքին

185

կեանքի ամեն ճամբաներուն մէջ հաւասարապէս քալելու իրաւունքները լիովին տրուած ըլլային, այսօր՝ ինչպէս ուրիշ անգամներ ալ ըսած ենք, կիրքերու գերի, անասնական բնազդներով միայն ապրող մարդկութիւն մը գոյութիւն պիտի ունենար աշխարհի վրայ։ Սակայն բնութիւնը անհունապէս բարձր, անհունապէս իմաստուն, ընտրելով կինը իբրեւ վստահելի, ապահով պահապան մարդուն բանականութեանը, ինքը առաջինն մերժեր է անոր տալ նոյն հաւասար ազատութիւնը։ Ճակատագրելով կնոջ մայրութեան վիճակը, կաշկանդեր է նախ անոր այն ամեն ձգտումները՝ որոնք անբարոյական բնութիւն մը կը թագցնեն. եւ որպէսզի այդ լուծը դարձնէ անոր քաղցր ու բեռը թեթեւ, եւ պաշտպանելու համար զայն պիղծ անկումներէ, անոր ծոցին ու գրկին մէջ դրեր է Զաւա՜կը...։ Զաւա՜կը... ու միեւնոյն ատեն բռնկցուցեր է կնոջ սրտին մէջ որդիական գերագոյն Սէրը... միակ անփոփոխելին, այդ մահուան պէս հզօր սէրը, սրբագոյն սէրը, որոյ վրայ չի կրնար ազդել տարիներու ընթացքը, որոյ համար ո՛չ երիտասարդութիւն կայ, ո՛չ ծերութիւն, ո՛չ գեղեցկութիւն, ո՛չ տգեղութիւն. մայրութեան վիճակն է, այո՛, որ սուրբ պահած է կինը. առանց ատոր նա գուցէ ինկած պիտի ըլլար այն գետնաքարշ պղծութիւններուն մէջ, ուր թաթախուած է այսօր այր մարդը։ Այդ անսահման, ըսեմ անբացատրելի սէրը սրտին մէջ, անբնական չէ՞ արդեօք կնոջ համար հետեւիլ ուզելը կեանքի այն ամեն պայմաններուն ու պարագաներուն, որոնց անձնատուր կ’ըլլայ այր մարդը անտարբեր ու անհոգ. վասնզի զաւակի սէրը նոյն բարձրութեամբ ու նոյն խորութեամբ չէ զարգացած անոր սրտին մէջ։ Ազգային բանաստեղծ մը սապէս կը բացատրէ որդիական սիրոյ զգացման տարբերութիւնը հօր եւ մօր միջեւ. «Երբ որդին մեռնի՝ հայրը կուլայ ծանրաթախիծ. բայց ժամանակը անոր այս վիշտը միւս վշտերէն աւելի չ’յարգեր. բայց տարիներէ ետքը տե՛ս մօր սիրտը, դեռ նոյն վէրքը արիւնահոս է»։ Անասուններուն մէջն ալ նոյն կարգը դրած է բնութիւնը. ո՞վ է որ կը հսկէ ձագուկներուն վրայ. ո՞վ է որ կը պաշտպանէ զանոնք քաջաբար թշնամիներու դէմ. ո՞վ է որ սիրով ու գուրգուրանքով կը դիեցնէ զանոնք իր կաթով. չէ՞ որ էգն է դարձեալ...։ Մարդկութեան մէջ գիտակցութիւնը շա՜տ աւելի զարգացած է. եւ հայրը բաղդատմամբ մօր՝ թէպէտ անհոգ ու անտարբեր, եւ սակայն որոշ սէր, որոշ խնամք կը տածէ իր զաւկին համար։ Իսկ անասուններուն մէջ այդ չկայ. արուն արդէն մոռցած անոնք՝ որ իր ալ ձագերն են, կը հեռանայ ամեն հոգ թողլով էգին վրայ։ Կը հարցնենք. ի՞նչպէս եւ որո՞ւ թողուլ զաւակը, սրտի այդ հատորը, որուն համար կրած զրկանքը մայր մը կը դաւանի վայելք, եւ ընել այն՝ ինչ որ իրաւունքը կը թոյլատրէ մեզի...։ Օրինակի համար, կրնանք թողուլ զաւակը անկիւն մը,

186

երեսի վրայ, կամ յանձնել զայն օտար, վարձկան ձեռքերու, ու երթալ հոն՝ ուր կը կոչէ մեզ իրաւունքը, կանգնիլ հոն՝ ուր կեցած է այր մարդը, եւ ընել այն՝ ինչ որ կ’ընէ ան, մեր սիրտը արդեօք կը թոյլատրէ՞ մեզի այդ բանը... չէ՛ անշուշտ. եւ ամենէն թունդ ֆէմինիստները այսօր, նախամեծար կը համարին գուցէ զոհել իրենց ամբողջ դաւանանքը, քան իրենց զաւկին մազերուն մէկ թելէն անցնիլ։ Նոյն իսկ վայրկեան մը ենթադրենք թէ՝ իրաւունքէ դուրս բան մը ճանչնալ չուզեն, ուրանան զաւակը, ատիկայ հրէշային բան մը կ’ըլլայ որ զզուանքէ ուրիշ զգացում չ’կրնան առթել։ Բնութիւնը լաւ է կարգադրեր ամեն բան. ու ելնել բնութեան այս իմաստուն կարգադրութիւններուն հակառակ պահանջներ ունենալը՝ նախատել է զայն, թքնե՜լ անոր երեսին...։ Ենթադրենք դարձեալ պահ մը որ «ֆէմինիզմ»ը կը յաղթանակէ շուտով։ Վնասէ դուրս ուրիշ ի՜նչ օգուտ կայ ադոր մէջ մարդկութեան համար։ Ելնելով բնական ճամբէն դուրս, մեր սուրբ ու փափուկ պաշտօնը առնելով ոտքի տակ, նետելով մեր վզէն զաւակին մտքին ու սրտին վրայ հսկելու բնական պարտականութիւնը, ամբարտաւանօրէն փքանալով մեր անձնասիրութեան գոհացումովը եւ յղփանալով այն կարգ մը հաճոյքներուն մէջ, որոնք մեզի ձգելու ու մեր մաքրութիւնը արատաւորելու բնութիւնը ունին. այդ բոլորին համար կ’ըսեմ, նախ պիտի տուժէ զաւակը, անմեղը, որուն գոնէ կեանք տալու չէինք, եւ յետոյ ապագայ սերունդներուն բարոյական փճացումը մեր վրայ պիտի ծանրանայ. վասնզի «Մայրերն են որ ազգեր կուտան»։ Մենք այնքան բարձր ըլլալու ենք որ գիտնալու ենք զոհել մեր նոյնիսկ կարգ մը խոշոր իրաւունքներն ալ մեծ նպատակին, այսինքն սերունդի ազնուացման ու բարձրացման համար։ Ուրիշ առթիւ ըսած ենք թէ մօր ազդեցութիւնը անջնջելիօրէն կը մնայ տղուն հոգւոյն ու սրտին վրայ, գիտնանք ուրեմն մի՛շտ լաւը, գեղեցիկը, օգտակարը ներշնչել անոնց։ Մտածենք թէ ամբողջ սերունդներ մեզի պիտի պարտին իրենց մեծութիւնը. եւ այս գիտակցութիւնը շատ մը ազատութիւններէ ու վայելքներէ աւելի մեզ չի՞ վարձատրեր, չ’ե՞րջանկացներ արդեօք։ Մենք հայ կանայքս, համեմատաբար, ամենէն աւելի զրկանք ու բռնութիւն տեսեր ենք։ Քաղաքակրթութիւնը հազիւ այսօր քիչ մը թուլցուցած է մեր ստրկութեան շղթաները։ Իսկ գաւառացի խեղճուկ հայուհին դեռ նոյն զրկանքներուն տակ կը հեծէ։ Այսու հանդերձ, այդ պատճառ մը չէ՛ որ մենք բոլորովին անձնատուր ըլլանք «ֆէմինիզմ»ի ուղղութեան, դաւանելով զայն իբրեւ մեր ազատարարը, մեր բռնաբարուած իրաւունքներուն փրկիչը...։ Ատիկայ կորստաբեր կ’ըլլայ մեր արդէն խախուտ ցեղին։ Կամովին զոհելով մեր իրաւունքներէն շատ մը բաներ, պահպանելու համար ընտանիքը, սերունդը, ազգը՝ գիտնանք միեւնոյն ժամանակ քաջաբար պաշտպանել ա՛յն, ինչ որ անհրաժեշտ է ապրելու համար իբրեւ մարդ, իբրեւ բանաւոր

187

էակ...։ Այր մարդուն համահաւասար ազատութիւն վայելել՝ չըլլայ թող մեր միակ նպատակը. ատիկայ շատ հասարակ ձգտում մըն է, որը ծայրայեղ անձնասիրութիւն կը բուրէ լոկ. այլ մեր սկզբունքը թող ըլլայ գլխաւորաբար ազգութեան բարձրացումը, մեր այն խեղճ ազգութեան՝ որոյ կը սպառնայ միշտ աւելի՛ մեծին, աւելի՛ հզօրին մէջ ձուլուելու ահարկու վտանգը...։ Գիտնանք որ գաղափարի մը կամ սկզբունքի մը կռիւը երբէ՛ք կրնայ միշտ միեւնոյն թափով յառաջ մղուիլ՝ եթէ սահմանեալ բարձր տեղ մը, ազնիւ նպատակ մը չունենայ իրեն յենակէտ. ուստի մեր յաղթանակը ապահով է, վասնզի մեր սկզբունքը վեհ՝ ու նպատակը ազնիւ պիտի ըլլայ։ Չափաւորենք մեր պահանջները, զգացնելով սակայն թէ՝ գիտակցութեամբ, եւ մեր իրաւունքներուն հաւասարութիւնը լիովին ըմբռնելով՝ ետ կը քաշուինք։ Բայց ուժգին մաքառինք այն կարգ մը նախապաշարումներուն դէմ, որոնք մեզի դժբաղդացուցեր են դարերէ ի վեր, եւ ցայսօր կը սպառնան մեր կեանքի բաղդաւորութեան։ Պահանջենք որ իրաւունք ունենանք սիրելու բացարձակ եւ համարձակ, իրաւունք ունենանք ընտրելու առանց ո՛ եւ է թելադրանքի ու ստիպումի, ազա՛տ կամքով, մեր կեանքի ընկեր այն՝ որուն սրտին հետ կապուած է եւ մե՛ր սիրտը։ Իրաւունք ունենանք ազատ խօսելու եւ համարձակ կարծիք յայտնելու այն ամեն խնդիրներու մասին՝ որոնք կը շօշափեն հասարակական կեանքը, եւ պահանջենք որ մե՛ր ալ կարծիքները նկատողութեան առնուին ու գաղափարները յարգուին։ Ազա՛տ ըլլանք մեր ընտանեկան կեանքին մէջ, ազա՛տ եւ անկա՛խ մեր գործելու ու մտածելու եղանակին մէջ. ազա՛տ հետեւելու ո՛ եւ է պաշտուած գաղափարի կամ մեզ համար սիրելի մի նպատակի, մէկ խօսքով ազա՛տ այն ամեն բանի մէջ՝ որը մաքուր եւ նախապաշարումներէ բոլորովին ազատ բարոյական մը կը թոյլատրէ ու ո՛ եւ է կերպով չի վնասեր սերունդի ազնուացման գործին։ Այս սահմանէն անդին չանցնինք, կամովին ու սիրով մնանք մեր սրբազան դերին մէջ, յիշելով թէ՝ ամենէն բարձր գոհունակութիւնը, ամենէն մեծ երջանկութիւնը պարտականութեան անթերի կատարման մէջ կը կայանայ։

Արտէմիս, Փետրուար 1902, Ա. տարի, թիւ 2, էջ 32-37։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 234-239։

188

ԱԿՆԱՐԿ ՄԸ ՀԱՅ ԿՆՈՋ ԱՆՑԵԱԼԻՆ ՎՐԱՅ

ՄԱՌԻ

Համառօտիւ բացատրելէ ետքը թէ ինչո՞ւ եւ թէ ի՞նչ գլխաւոր պատճառներով մեզ՝ հայ կանանցս համար վտանգաւոր է ընդգրկել «ֆէմինիզմ»ը իր ամբողջական լայն ծրագրով եւ ուղղութեամբ – ծրագիր մը՝ որը մենք խտացուցինք՝ սա մէկ խօսքին մէջ թէ՝ «ֆէմինիզմ»ը կ’ուզէ սեռի ֆիզիքական տարբերութիւնը տեսնել միայն առն ու կնոջ մէջ. ուրիշ առթիւ աւելի ընդարձակօրէն ու աւելի մանրամասնօրէն պարզելու պայմանաւ զայն մեր քոյրերուն – մենք աւելորդ չենք համարիր թռուցիկ ակնարկ մը նետել դէպ ի ետեւ, դէպ ի հայ կնոջ անցեալը, համոզուած ըլլալով թէ անցեալին մէջ մխրճուելով, շատ անգամ անոր դարաւոր խաւարին մէջ խարխափելէ ու զայն թափանցելէ ետքն է որ կը հասնինք վերջապէս որոշակի տեսնելու այսօրուայ լոյսը, եւ ըմբռնելու տարբերութիւնը ընդ մէջ երէկուայ եւ այսօրուայ տիրող կեանքին. վասն զի ճշմարտութեան եւ փորձառութեան վրայ հիմնուած առողջ տեսութիւններով, եւ ուղիղ համեմատութիւններով կարելի է միայն մարդուս մտքին ու սրտին աստիճանական զարգացման պատմութիւնը որոշ հիւսել։ Արդ, ի՞նչ էր հայ կինը, եւ ի՞նչ եղած են առ հասարակ բոլոր կիները հեռաւոր անցեալին մէջ։ Վաճառքի սոսկական առարկաներ...։ Եղած են ատեններ՝ յորս հայ կինն ալ հաւանականաբար, գերմանական, կելտական, սլաւոն կանանց պէս դրամով կը ծախուէր իր ապագայ ամուսնոյն։ Այդ տեւած է մինչեւ Քրիստոնէական դարերու սկիզբները, յորս Քրիստոնէութիւնը սրբագործելով ամուսնութիւնը եւ կնոջ տալով նշանակութիւն ու համեմատական բարձրութիւն, վերջապէս յաջողած է մասամբ բացարձակ առեւտուրի գէթ այդ ամօթալի տեսակէն ազատել զայն...։ Եղած են ատեններ, յորս հայ կինը իր պապերէն, ծնողքէն, ու եղբայրներէն մնացած ժառանգութեան վրայ իրաւունք չունէր, նա արհամարհուած էակ մըն էր, հրաժարեցուցուած մարդկային նոյն իսկ է՛ն տարրական իրաւունքներէն, կարծես նա բանաւոր, զգացող, խորհող ու գործող էակ մը եղած չըլլար...։ Մեր պատմագիրներէն շատերը Եղիշէ, Խորենացի, Մխիթար Գոշ ամենախորին յարգանօք կը յիշատակեն իրենց ժամանակակից հայ կիները. որմէ շատերը կը հետեւցնեն թէ այնքան արհամարհուած չէ եղեր հայ կինը անցեալին մէջ, թէ չափազանցուած են արդի տխուր կարծիքները անոր հին վիճակին մասին։ Բայց մեր պատմագիրները կը խօսին առ հասարակ արքայազն բամբիշներու, նախարարներու, եւ իշխաններու տիկնանց եւ մի քանի կրօնական դիւցազնուհիներու մասին որոնց ազնուական եւ բարձր դիրքը ի հարկէ չպիտի թողուր որ

189

անոնց ճակատագրուէր այն վիճակը՝ ուր ինկած էին ժողովուրդի համեստ դասակարգի կիները առ հասարակ։ Իսկ ժողովրդային դասակարգի կանանց վրայ լուռ մնացած են գրեթէ։ Վիճելի է ուրեմն թէ՝ մեր պատմիչներու այդ յարգական տողերը հայ կնոջ մասին հարկ է ընդունիլ իբրեւ զօրաւոր փաստեր կին սեռին այդ ատենուայ ընդհանուր բարձրութեան։ Եթէ իրօք այդ դարերու մէջ կանայք իրենց այրերուն կողքին բարոյական հաւասար բարձրութեան վրայ էին կանգնած, եթէ իրօք անոնք տէրն էին մասամբ իրենց իրաւունքներուն ու պահանջներուն, ըսել է մութէն դէպ ի լոյսը քայլ են առեր արդէն. ինչպէ՞ս կ’ըլլայ հապա, որ ետքերը փոխանակ ա՛լ աւելի յառաջանալու, ինքնագիտակցութեան ճամբուն մէջ, սկսին դարձեալ դէպ ի ետ երթալ...։ Չէ՞ որ ճշմարտութեան ու արդարութեան վրայ հիմնուած լուսաւոր գաղափարները կը յառաջդիմեն միշտ, ու կը յաղթանակեն ապահովաբար, նոյն իսկ եթէ գիտութիւնը, բռնութիւնը, հալածանքը տքնին խորտակել, փշրել, ոչնչացնել զանոնք։ Կարելի՞ բան է որ մարդ անգամ մը լոյսը տեսնելէ ետքը կարենայ խաւարը ընդգրկել...։ Ուրեմն հայ կինը երբէ՛ք տէրը չէ եղեր իր իրաւունքներուն։ Ահա՛ նոյն իսկ մօտաւոր անցեալին մէջ մենք կը տեսնենք զայն ստրուկ, գործիք, վաճառք։ Այրերը կը մկրտէին զայն, «մեր տան սպասուհին» կամ «ձեր աղախինը» անուններով. ուրիշ անուն չունէր ան երբ հարկ ըլլար յիշուելու խօսակցութեան մէջ։ Այդ պարզ բայց անգութ խօսքը ինքնին չի՞ սահմաներ միթէ կնոջ ինկած, անարգ նշանակութիւնը ե՛ւ ընտանեկան յարկին մէջ ուր ամենէն բարձր տեղը պիտի ունենար ան։ Ըսած ենք ուրիշ առթիւ թէ կնոջ համար ստեղծուած էր սա՛ տխուր վիճակը. «ծնիլ», ամուսնանալ, զաւակներ ծնիլ իր կարգին, տան սպասուհին մնալ, եւ մեռնիլ անասունի պէս, բոյսի պէս, խոտի պէս, աննշան անցնելով աշխարհի վրայէն, առանց որոշ գործունէութեան, առանց նպատակի, առանց ձգտմամբ, առանց իտէալի...։ Սա՝ նախնական շրջանն էր հայ կնոջ կեանքին։ Կուգայ երկրորդ շրջանը։ Մեծ փոփոխութիւն մը չտեսնուիր դեռ անոր կեանքին մէջ։ Նա դարձեալ մշտական վաճառքն է, առաջինէն ոչ նուազ պժգալի առեւտուրի մը, որը ցարդ կը տեւէ աւելի մեղմացած, նրբացած, կերպարանափոխուած ձեւերու տակ...։ Նախնական դարերու մէջ նա կը ծախուէր ընթացիկ դրամով, յետոյ տակաւ առ տակաւ սկսաւ ծախուիլ, դիրքի, վիճակի, եւ մա՛նաւանդ նիւթական բարւոք կացութեան փոխարէն։

190

«Աղջիկը լաւ տեղ ձգել» ա՛յս անուամբ ահա մկրտուեցաւ սոյն նորօրինակ առեւտուրը։ Չի լսուեցաւ հոդ Սրտի ձայնը, նկատողութեան չառնուեցաւ գաղափարներու, բնաւորութիւններու, զգացումներու, կազմուածքներու, տարիքներու ներդաշնակաւորութիւնը. ատոնք բոլորը անկարեւոր ոչնչութիւններ համարուեցան։ Տիրապետող ուժը դրամն էր. ու դրամը մնաց մինչեւ հիմա։ Տգէտ մայրերը աչքերնին չորս բացած, եւ իրենց օգնական ու զօրավիգ առած «ղլավուզ» կիները, կը փնտռէին լաւ փեսացուներ իրենց աղջիկներուն՝ ինչպէս նաեւ լաւ հարսնցուներ իրենց տղաներուն համար։ Եւ այդ բոլոր էնթրիկներուն մէջ «ղլավուզ կիներ»ը՝ զորս չպիտի վարանիմ կեանքի պոռնկացածները, անբարոյական փճացած տարրը կոչել, խորապէս ըմբռնած իրենց զզուելի դերին ուժը այդ խեղճ տգէտ ծնողքներուն վրայ, իրենց այդ գծուծ եւ ստոր գործունէութիւնը կը ծախէին, ու կը ծախեն դեռ եւս կրցածնուն չափ սուղ. գտած փեսացունուն կամ հարսնցունուն ֆիզիքական, բարոյական եւ մանաւանդ նիւթական արժանիքին համեմատ։ Այդ «ղլավուզ» կիները մեր սեռին ցեցն ու աղտը, որոնց մասին պիտի խօսինք օր մը, վասն զի դեռ բոլորովին ու վերջնականապէս քաշուած չեն ասպարէզէն, իրենց անամօթ ու լիրբ սուտերով եռապատկելով ու քառապատկելով շատ անգամ բոլորովին գոյութիւն չունեցող երեւակայական արժանիքներ, ի շահ իրենց քսակին, երկու կողմերն ալ խաբած, եւ պատճառ դարձած են մէկէ աւելի սոսկալի դժբաղդութիւններու եւ եղերական դէպքերու։ Բոլոր այս գործողութիւններու ժամանակամիջոցին մէջ փեսացու տղան ու մանաւանդ հարսնցու աղջիկը կրաւորական դիրք պինի բռնէին։ Աղջիկը չէր ճանչեր այն մարդը՝ որուն պիտի միանար յաւիտենական կապերով եւ ոչ ալ փեսացուն տեսեր էր այն աղջիկը, որը իր կինը պիտի ըլլար շուտով։ Հարսանիքէն ետքը միայն կը տեսնէին զիրար։ Եթէ իրարու դուրեկան չեկան, եթէ բնաւորութիւնները իրարու չյարմարեցան, աւելի գէշ. լռութեամբ պիտի համակերպէին ստեղծուած վիճակին. «Աստուծոյ կամքը այս էր». «Իրենց բաղդն էր, ճակատագիրն էր»։ Այրը գոնէ ազատ էր պոռալու, գոռալու, իր սրտին աղին ու լեղին թափելու կնոջը վրայ. իսկ կինը՞... եթէ յանդգնէր դիտողութիւն մըն ալ ինք ընելու, աւանդական պարկեշտութիւնը վիրաւորող լկրտուած մը կը համարուէր, տունէն ներս առնելու անարժան էակ մը, որը ամօթի քօղը շատո՜նց երեսէն սրբեր սկրդեր է...։ Այս ամուսնութիւններուն մէջ, ինչպէս ըսինք, գրեթէ ամենէն վերջին տեղը տրուած էր ֆիզիքական ու բարոյական արժանիքներուն. թող որ հասկացողութիւնը ու դատողութիւնը այնքան ալ զարգացած չէր մեր հայերուս մէջ։ Նշանտուք մը, հարսնիք մը ըլլալուն պէս, գլխաւոր ու նշանակիչ հարցը այն էր թէ՝ փեսացուն ի՞նչ նշան բերաւ. երես տեսէ ի՞նչ տուաւ. քանի՞ ոսկի կ’արժէ

191

բերած մատնին կամ ապարանջանը, եւ ով որ կարող էր բազմաթիւ ու սուղ ադամանդեղէն զարդերով պճնել իր հարսնցուն, ան կը համարուէր տիպար փեսացուն. փոյթ չէր թէ նա ըլլար ծեր, տգեղ, տխեղծ, դաժան, անսիրտ։ Իսկ հարսնցուն պիտի ըլլար տարիքով շատ մատաղ, գեղեցիկ, կերակուր եփելէ, աւանդական անուշներ պատրաստելէ, լաթ լուալէ քաջ հասկցող. բերանը խուփ. ամեն բանի լռիկ համակերպող, ըլլայ նոյն իսկ ծեծի, նախատինքի, հայհոյանքի, մէկ խօսքով ան պիտի ըլլար հլու գործիքը, ստրուկ հպատակը իր ամուսնոյն։ Սի՜րտ, մի՜տք, դաստիարակութի՜ւն, ադոնց մասին գաղափար իսկ չկար. ամօ՛թ էր նոյն իսկ ուսման ու զարգացման խօսք ընել կնոջ համար, եւ գրող կարդացող կինը կը համարուէր տեսակ մը նոր օրինակ, իր դերէն ու սեռէն դուրս, կէս մը այր դարձած անբնական էակ, որուն խեթիւ ու գայթակղութեամբ կը նայէին ուրիշ կիները։ Անցեալի հայ կնոջ համար ընտանեկան կեանքը դժոխք մըն էր. նա՝ ստուեր մը պէտք էր ըլլայ. ուրիշ ոչի՛նչ։ Ամօ՜թ էր կտրիճ տղամարդուն համար իր կնոջ հետ սրտաբաց, ընկերաբար, սիրով խօսիլը. կնաբարոյ կը կոչուէր ան այդ պարագային իր շրջանակէն. եւ կը մեղադրուէր ու կը նախատուէր իրեններէն։ Եթէ ըսելիք մը ունէր, պարտաւոր էր խօսիլ խստադէմ գրեթէ առանց կնոջը երեսը նայելու։ Այս շրջանէն ալ կ’անցնի հայ կինը. եւ կը հասնի, ըսենք քիչ մը աւելի բաղդաւոր ժամանակներու։ Տակաւ առ տակաւ դպրոցներ կը բացուին աղջկանց համար ալ. ուսանելու փափաքը քիչ քիչ կ’արթննայ եւ անոնց մէջ։ Ամուսնութիւնները նախնական տարիներու հետ համեմատած, իրենց խուժդուժ բնաւորութիւնը կը կորսնցունեն։ «Աղջիկտես»ի սովորութիւնը եթէ ո՛չ աւելի լաւ, գէթ տարբեր հանգամանք մը կ’առնէ. այսինքն փեսացուն փոխանակ իր մօրը կամ ազգականներուն աչքերովը տեսնելու իր հարսնացուն, կ’երթայ անձամբ ինքը իր աչքերովը տեսնելու զայն։ Եւ ահա, աղջիկը հագուած շքուած, նման այն ապրանքներուն՝ որ փայլուն ապակիներու ետեւ, զարդարուն ու գունագեղ թուղթերու վրայ կը ցուցադրուին, աւելի ճոխ, գեղեցիկ ու փայլուն երեւցնելու համար յաճախորդին, կուգայ, աւանդական անուշը ու ջուրը տալու փեսացուին...։ Եթէ այդ մի քանի վայրկեանի հապճեպ տեսութեան, գողունի իրարու վրայ նետուած ակնարկներու միջոցին, իրարու դուր եկան, նշանտուքը տեղի կ’ունենայ։ Տգեղ սովորութիւն մըն է սա դարձեալ, որը միեւնոյն ժամանակ արժանապատուութիւնը վիրաւորող բնութիւն մը ունի... Կը պատահի յաճախ որ փեսացուն չհաւնիր հարսնցուին. հասակը կամ շատ կարճ կը գտնէ, կամ շատ երկար. մազերը կամ շատ թուխ կամ շատ դեղին...։ Աղջկան ականջը կը հասնի ատիկայ.

192

եւ ահա՛ սուր ցաւ մը անոր սրտին...։ Դժբաղդաբար դեռ այդ սովորութիւնը կը տիրէ Տաճկաստանի նոյնիսկ է՛ն լուսաւորեալ համարուած քաղաքներուն մէջ։ «Աջղիկտես»ը դեռ տիրող երեւոյթ մըն է։ Այսու հանդերձ հիմա՛ աստիճանական յառաջդիմութիւն կը տեսնուի մա՛նաւանդ քաղաքացի հայ կնոջ կեանքին մէջ։ Զարգացումը ընդհանրացած է աղջկանց համար. հիմա բացառութիւններ են այն մայրերը, որոնք կը զրկեն իրենց աղջիկները դաստիարակութեան եւ ուսման բարիքներէն։ Ինքնաճանաչութեան զգացումը կ’արթննայ տակաւ առ տակաւ նոր կին սերունդին մէջ. ալ եւս չեն ուզեր ծախուիլ... Մէկէ աւելի օրինակներ ունինք այս ուրախալի երեւոյթը ապացուցանող։ Ազատ նշանտուութիւնները, ազատ ամուսնութիւնները ընդհանրանալու վրայ են։ Աշխատելու կամք կը տեսնուի անոր մէջ, աշխատելու՝ եւ իրեն հացը իր ճակտին քրտինքովը վաստկելու... Նա կ’ըմբռնէ թէ աշխատութեամբ պիտի բարձրանայ ինքը... ձրիակեր ըլլալէ դադրելով՝ նա տէր պիտի ըլլայ լիուլի իր իրաւունքներուն։ Իր ամուսնոյն տնտեսական տագնապներու միջոցին՝ անոր օգնութեան հասնելով է որ պիտի հաւասարի անոր... Մխիթարական չէ՞ տեսնելը թէ վերջնապէս հայ կինը իր փրկութեան ու բարձրութեան ճամբան կը փնտռէ ազնիւ պայմաններու տակ ազնիւ աշխատութիւններու մէջ...։

Արտէմիս, Մարտ 1902, Ա. տարի, թիւ 3, էջ 65-69։

193

ԴՊՐՈՑԸ

ՄԱՌԻ

Արժանապատուութիւնը եւ ինքնագիտակցութիւնը մարդ-էակին բանականութիւնը շեշտող է՛ն գերագոյն զգացումներն են։ Ո՛վ որ ինքզինքը չճանչնար, եւ դէպ ի իր անձն ու դէպ ի ուրիշները ունեցած պարտականութիւններուն գիտակցութիւնը չ’ըմբռներ՝ նա՛ արժանի չէ մարդ՝ այսինքն բանաւոր-էակ կոչուելու։ Ո՞վ պիտի ծնունդ տայ եւ զարգացնէ սակայն մարդ-էակին հոգւոյն ու սրտին մէջ այդ զգացումները իրենց բո՛ւն նշանակութեամբ, իրենց մաքուր ու վեհ ոգիովը։ - Դպրոցը...։ Մենք, հայ կանայքս, դեռ երէկ՝ առաւել կամ նուազ շահաւոր ապրանք մը, սիրուն խաղալիք մըն էինք լոկ. այսօր՝ որ դպրոցը իր լուսաւոր գիրկը բացաւ եւ մեզ, զրկուածներուս համար, այսօր՝ սկսանք տակաւ առ տակաւ զգալ թէ՝ մարդ ենք եղեր ե՛ւ մենք. սեպհական մտքով, ազատ սրտով, անկախ կամքով էակներ, որ կրնանք մենք մեզէն առանց ո՛ եւ է արտաքին ճնշման ու ազդեցութեան խորհիլ, զգալ ու գործել։ Դպրոցը եղաւ ընդհանուր կին սեռին անիրաւ ճակատագիրը փշրել խորտակել ուզող զօրաւոր ձեռքը։ Դպրոցը եղաւ հայ կնոջ արժանապատուութեան եւ ինքնագիտակցութեան թմրած, քնած զգացումները ցնցող արթնցնող ուժը։ Դպրոցը պիտի ըլլայ դարձեալ բոլոր ճնշուածներուն, զրկուածներուն եւ տառապողներուն փրկիչը։ Օրհնեա՛լ ըլլայ Դպրոցը։ Որքա՜ն ուրեմն մենք պէտք է գուրգուրանք, եւ մեր ամենէն լուրջ ուշադրութիւնը դարձնենք այն յարկերուն վրայ՝ ուր մեր մանուկ աղջիկները պիտի սովրին մտնել կեանքի կռուին մէջ, զօրացած՝ մտքի ու սրտի առողջ մարզանքով մը, եւ բարձրացած՝ ինքնագիտակցութեան եւ արժանապատուութեան ուղիղ ըմբռնումովը։ Մինչեւ ցարդ սակայն, մեր աղջկանց վարժարանները տեսական, վերացական, կեանքի վարդագոյն կողմերուն միայն համապատասխանող ծրագիրներով ու սկզբունքներով կ’առաջնորդուին, եւ սակայն կեանքը միշտ շող ու բոյր չի մնար։ Իր է՛ն գգուելի ժպիտներուն հետ երբեմն ալ ցոյց կուտայ իր է՛ն ահաւոր ժանիքները, որոնց յաճախ մահացու խածուածքը արհամարհելու համար հարկ է ամրապնդել, պնդացնել մեր հոգին։ Վերջին տխուր դէպքերը, գաղթականութեան աղէտները պէտք եղածէն աւելի փաստեցին մեզ այս ճշմարտութիւնը։

194

Ուրեմն ժամանակն է հաստատուն դաստիարակութեամբ զօրացնել մեր աղջիկներուն միտքն ու սիրտը, գործնական դասերով, կենդանի օրինակներով պատրաստել, գօտեպնդել զանոնք եւ այնպէս դնել կեանքի ճամբուն վրայ, որպէս զի փչող քամին չտանի իր ուզած կողմը, եւ հասնող դէպքն ու աղէտքը օգտուելով անոնց թուլութենէն, գետին չտապալեն։ Վերջին տաս-տասնեւհինգ տարուայ ընթացքին մէջ, Կ. Պօլսոյ Բերայի աղջկանց Արուեստանոց-Ուսումնարանը առաջինը եւ միակը եղաւ Տաճկաստանի մէջ, որ դաստիարակութեան տեսական մասին միացուց եւ հաստատուն, գործնական ոգին, ներդաշնակաւորուած Բարւոյն, Գեղեցկին ու Ճշմարտին սկզբունքներովը։ Վարժարանին խնամակալութիւնը եւ ուսուցչական մարմինը չի բաւականացան օրինակի համար միայն չոր չոր քարոզելով թէ՝ ազնուօրէն ու պատուաւոր կերպիւ մարդ պէտք է իր գոյութիւնը պահպանէ, ըլլա՛յ այր, ըլլայ կին, այլ եւ այդ գոյութիւնը անկախ ու բարձր պահելու դրական միջոցը ցոյց տուին, աշխատի՜լ սովրեցուցին մեր աղջիկներուն։ Անոնք գոհ չեղան միայն քարոզելով թէ՝ կնոջ բարոյական անկումը ազգերու եւ ժողովուրդներու մահը կը փութացնէ. գոհ չեղան ցոյց տալով միայն անդունդին սարսափելի խորութիւնը, այլ քաշեցին, ասդին առին զայն վհին եզերքէն, տալով միեւնոյն ժամանակ անոր ձեռքը ինքնապաշտպանութեան յաղթող զէնքը, աշխատութիւնը, նուաստացումը, անկումը փշրող գերագոյն ուժը, համոզուած ըլլալով թէ յաճախ նիւթական անձուկ պայմանները, անօթութեան սպառնալիքն է կինը իրաւազուրկ ընողը, կինը բարոյապէս ձգողը։ Այս փրկարար սկզբունքներուն վրայ դրած վարժարանին հիմքերը, հոգաբարձու, եւ ուսուցչական մարմին համերաշխաբար, միացած ուժերով, սկսան մտքերու հետ միաժամանակ մարզել եւ մատները, պէս պէս արուեստներու, կար ու ձեւի, ասղանկարի եւլն. ճիւղերու մէջ։ Գիտցան վարձատրութեան անուշ օրէնքով աշխատութիւնը սիրելի դարձնելու գաղտնիքը. ներշնչելով միեւնոյն ժամանակ սա անվիճելի ճշմարտութիւնը թէ՝ ինքնագիտակից, եւ արժանապատուութեան տէր աղջիկ մը, երբէք ինքզինքին չի պիտի ներէ ձրիակեր ըլլալ. բեռ մը դառնալ իրեններուն. այլ մանաւանդ պարտաւոր է չափահասութեան տարիքին մէջ օգնութեան հասնիլ իր չքաւոր ծնողացը, կամ բաղդի ձախող հարուածէ մը անյաջողութեան մատնուած ամուսնոյն եւ կամ որբ մնացած մատաղ զաւակներուն։ Վեհ էր այս ուղղութեան ոգին եւ տակաւ առ տակաւ Արուեստանոց-Ուսումնարանը իբրեւ տիպար հաստատութիւն մը հռչակուեցաւ ամեն կողմեր։ Դժբաղդաբար հազիւ հինգ-վեց տարուայ փայլուն շրջան մը բոլորելէ ետքը, այդ հաստատութիւնն ալ, ինչպէս ուրիշ կարգ մը գեղեցիկ հաստատութիւններ, մեր ազգին կարծես ճակատագրականօրէն յատուկ կամքի ու կորովի

195

բացակայութեան պատճառաւ, տակաւ առ տակաւ ինկաւ, եւ անունն իսկ գուցէ մոռցուեցաւ...։ Եւ սակայն Արուեստանոց-Ուսումնարանի նախկին աշակերտուհիները խորունկ երախտագիտութեամբ կը յիշեն, ու պիտի յիշեն ցորչափ ապրին, այն օրհնեալ յարկը՝ ուր սովրեցան սիրել, ապրիլ ու մաքառիլ...։ Անոնցմէ ոմանք ընտանիքի տիպար մայրեր են դարձած, եւ ոմանք վարժուհի, գործաւորուհի, դերձակուհի, մեծաւ մասամբ ինքնօգնութեամբ ու պատուաւոր աշխատութեամբ իրենց ճակտին քրտինքովը կ’ապրին այսօր։ Երբ շա՜տ աղջիկներ, շա՜տ կիներ, գաղթականութեան հոսանքէն մղուած, կեանքի յանկարծական, բուռն փոթորիկներուն դէմ անպատրաստ, օտար եւ անհիւրընկալ երկիրներու մէջ շուարած ու տատամսոտ ինկան գուցէ իրենց արժանապատուութեան բարձրութենէն, քաշկռտուեցաւ գուցէ իրենց պատիւը ցեխերու մէջ, անոնք, աշխատիլ գիտցող, աշխատելու վարժուած տոկուն աղջիկները, երկրի ամեն կողմերը ուր որ ալ ինկան, կրցան գտնել պատուաւոր աշխատութիւններ, ու կ’ապրին բարձր եւ ազնիւ կեանքով։ Ուրեմն կեանքի այսքան դառն փորձութիւններէ ետքը, եւ մանաւա՛նդ ի նկատի ունենալով օրուայ հրատապ հարցը, կնոջ ազատագրութեան խնդիրը, սուրբ Իրաւունք մը՝ որը անվիճելիօրէն ձեռք պիտի բերէ նա միայն ու միայն իր այր ընկերոջ ճակտին քրտինքին խառնելով եւ իրենը, անոր հետ համահաւասար ճիգերով եւ համերաշխաբար տնտեսական պայմաններու ծանրութիւնը վերցնելով, մեր այսօրուայ աղջկանց վարժարաններու հոգաբարձութիւնները եւ ուսուցչական մարմինները լաւ կ’ընեն կրճատելով ուսման ծրագիրներուն մէջէն այն կարգ մը եթէ ոչ աւելորդ, գէթ երկրորդական«ութիւն»ները որոնք աւելի մեր աղջիկները «սալօն»ի զարդ շինելու բնութիւնը ունին, քան իսկական մայրեր, ընտանեկան օջախը շէն պահող կիներ։ Ադոնց տեղ թո՛ղ ուժ տրուին հոգեկան առողջ ու հիմնաւոր դաստիարակութեան։ Օրինակի համար դաշնակէն ու երգէն առաջ սովրեցնենք մեր աղջիկներուն թէ ի՞նչ պարտաւորութիւններ ունին հանդէպ իրենց ծնողաց, ազգին ու հայրենիքին։ Սենեակներու պատերը միայն զարդարելու ծառայող այլազան ձեռագործներու տեղ, հիմնական արուեստ մը տանք անոնց ձեռքը. օրինակ, կար ու ձեւ, ասղանկար, ոսկեթել բանուածք. բայց լա՛ւը, կատարեա՛լը, հիմնակա՛նը, եւ ո՛չ առերեւոյթը. որպէս զի վաղը կարենան առանց շուարելու, վճռականօրէն եւ վստահ՝ իրենց ուժերուն վրայ, գործի սկսիլ։ Կանուխէն աշխատութեան ճաշակը, սէրը տանք անոնց, շեշտելով աշխատութեան նպատակին բարձրութիւնը։ Առնական ձեռնարկող, յանդուգն ոգւով դաստիարակենք մեր աղջիկը, ներշնչելով հաւատք իր կարողութիւններուն վրայ, որպէս զի կարենայ համարձակ եւ յաջողութեամբ վարել իր ձեռնարկած գործը։

196

Այս դժուարին գործին մէջ ուսուցիչներէն աւելի գլխաւոր դեր ու պատասխանատուութեան խոշոր բաժին ունի անշուշտ դաստիարակուհին։ Նա հմուտ պէտք է ըլլայ կատարելապէս իր պաշտօնին. նա՝ պիտի գիտնայ վարել իրեն յանձնուած մատաղ աղջիկներուն միտքը, սիրտը, տրամադրութիւնները։ Նա պիտի տեսնէ անոնց հոգւոյն ու սրտին մինչեւ խորքերը։ Նա ամեն բանէ առաջ պիտի գիտնայ գրաւել անոնց սիրտերը, վասն զի այդ մանուկները սիրելով եւ անոնցմէ սիրուելով է որ փորձ դաստիարակուհին պիտի կարենայ ուղղել, եւ իր ուզած կաղապարով ձեւել անոնց բնաւորութիւնները։ Քիչ ունինք, ցաւալի է ըսել, իրենց դերին ու պաշտօնին գիտակից վարժուհիներ, անոնք մասնագէտներ չեն ընդհանրապէս։ Առանց մազի չափ ուսումնասիրած ըլլալու թէ ի՞նչ է դաստիարակելը, այսինքն ի՞նչ է միտք, սիրտ, հոգի շինելը, դարձած են բաղդին բերմամբ վարժուհի. միայն ապրելու համար շատ անգամ. մինչ դաստիարակութեան գործին օգտակար դառնալու համար հարկաւոր է սիրել գործը, հոգեւին նուիրուիլ անոր...։ Անշուշտ մենք չենք կրնար պահանջել մեր վարժուհիներէն որ Եւրոպա երթան մասնագէտ դառնալու, քանի որ առ հասարակ աղքատ աղջիկներ են ամենքն ալ, բայց գոնէ իրաւունք ունինք խնդրելու որ ինքնօգնութեամբ թափանցեն դաստիարակութեան այնքան փափուկ, այնքան դժուարին գործին։ Ընթերցումը, ուսումնասիրութիւնը միացած անխոնջ ջանքերու եւ անդուլ աշխատութեան, մեծապէս կը նպաստեն ինքնազարգացման, հետեւաբար եւ յառաջդիմութեան, եւ այդ պարագային կարելի կ’ըլլայ օգտակար դառնալ իրենց յանձնուած մատաղ սերունդին։

Արտէմիս, Ապրիլ 1902, Ա. տարի, թիւ 4, էջ 97-100։

197

ԱՇԽԱՏԵԼՈՒ ՊԷՏՔԸ ԿՆՈՋ ՀԱՄԱՐ

ՄԱՌԻ

Մեր նախորդ խմբագրականով կնոջ աշխատութեան մասին խօսեր էինք անցողակի. սա՝ այնքան կարեւոր մի հարց է, որուն վրայ արժէ դառնալ դարձեալ։ Դեռ շատ մօտիկ անցեալի մը մէջ, ի՛նչ կ’ըսեմ, դեռ մինչեւ այսօր ալ, Տաճկաստանի է՛ն քաղաքակրթեալ հայ կեդրոններու մէջ – թողունք գաւառները – աղջիկ ծնող մայրերը տեսակ մը անարգանքի կ’ենթարկուին իրենց ամուսիններէն կամ անոնց պարագաներէն, թէպէտ շատ հայրեր կը զգուշանան բացարձակ յայտարարելէ իրենց այս ներքին անբաւականութիւնը, ամչնալով անշուշտ քաղաքակրթեալի անունէն։ Գաւառներու մէջ սակայն, այդ դժգոհութիւնը ծածկելու փոյթ չեն տանիր հայրերը, վասն զի դեռ «խաւարամիտ ասիացի»ներ են անոնք. եւ վա՜յ այն հարսին գլխին, որ աղջիկ ծնելու դժբաղդութիւնը կ’ունենայ... ալ ի՜նչ անէծքներ, ի՜նչ յանիրաւի նախատինքներ կը ստիպուի կուլ տալու, միայն Աստուա՜ծ գիտէ... Սա անշուշտ արդիւնք է, ըսինք, «խաւարամիտ ասիացու» տգիտութեան, որը ունի սակայն մասամբ իր արդարանալի պատճառները նկատի ունենալով ներկայ տնտեսական տագնապալի կացութեան ճնշող ու տապկող պայմանները. զօրաւորին ու տկարին, ըսեմ, գոյութեան կռուին հետզհետէ կատաղի, աւելի՛ գազանային, բզքտող բնազդներու մղումը։ Կեանքի այս տխուր հանգամանքներուն տակ, աղջիկը որ առհասարակ աւելորդ ուտող բերան մըն է դեռ մեր մէջ, բնական է որ փորձանք մը նկատուի մա՛նաւանդ աղքատ հօր մը գլխին, քանի որ ան պիտի աշխատի մի՛ս մինակ, անոր կերցնելու, հագցնելու, երբ դեռ մանուկ է. թանկագին հագուստներով ու զարդերով լեցնելու անոր սնտուկը երբ չափահաս է. եւ ասոնցմէ զատ պարտաւորուած է կլորիկ գումար մըն ալ մէկ կողմ դնելու, իբրեւ իր աղջկան դրամօժիտ. վասնզի ադով միայն կը յաջողի փեսացու մը որսալ անոր համար. իսկ առանց ադոր աղջիկը արդէն անպէտք ապրանք մըն է հիմա, եւ տակաւ առ տակաւ բացառութիւններ կը կազմեն առանց դրամօժիտի ամուսնացող աղջիկները։ Վա՜յ այն ծնողքին որ աղջիկը ծախող այդ անհրաժեշտ պայմաններէն զուրկ է, նա դատապարտուած է վայրկեան առ վայրկեան ականատես ըլլալու իր աղջկան թոռմելուն պառաւելուն տան մէջ, իսպառ զրկուած կնոջ փառքն ու պարծանքն եղող ամուսին ու մայր սրբազան անուններէն։ Միայն հայ ցեղը չէ՛ սակայն որ կը տածէ սոյն անբնական դժգոհութիւնը աղջիկ սեռին համար. ասիական համարեա բոլոր ցեղերն ալ կ’ատեն աղջիկ երեխան։ Բժշկապետ պ. Վահան Արծրունին մեզ կը յիշատակէ Հնդկաստանի մի քանի

198

ցեղերը, որոնք կը սպաննեն աղջիկները, ծայրայեղ աղքատութեան պատճառաւ. վասնզի այր մարդը հազիւ հազ կրնայ չարքաշ աշխատութեան մը բեռին տակ իր գոյութիւնը քարշ տալ. հետեւաբար եւ անկարող կը զգայ ինքզինքը սնուցանելու աղջիկը, որը թոյլ է. եւ չկրնար դիմանալ աշխատութեան. հապա հարսանեաց ծանր ծախսերը՜... որոնք ուղղակի կը փճացնեն ծնողքին բոլոր կարողութիւնը։ Մեր հայերուս մէջն ալ նոյն բանը չէ՞. արդեօք այդ տեսակէտով ի՞նչ տարբերութիւն ունինք հնդիկներէն։ Դեռ մինչեւ այսօր մեր է՛ն աղքատ դասակարգի ծնողքները կը ջանան փառաւոր ընել իրենց աղջկայ հարսնիքը, ճոխ սեղան կը սարքեն, կը սիրեն գինին եւ արաղը աղբիւրի պէս վազցնել բոլոր գիշերը, եւ դեռ կարգ մը աւելորդ ծախսեր աղքատիկ քսակներու համար, որոնք այնքան սուղ կը նստին ապագայ նորակազմ ընտանիքին արդէն նեղ պիւտճէին վրայ. եւ շատ անգամ ծնողքներու օջախն ալ կը մարեն վերջնականապէս։ Ահա թէ ի՛նչ մտածումներով կը տագնապի հայրը իր նորածին աղջկան սնարին վերեւ. ահա՛ թէ ինչո՞ւ գաղտնի գոհունակութիւն մը կը զգայ ան երբ կը մեռնի մանուկ աղջիկը. ահա՛ թէ ինչո՞ւ կը սպաննեն նորածին աղջիկը, մինչեւ իսկ երբեմն գաւառներուն մէջ...։ Իսկ արու երեխա՜ն... դա ուրիշ բան է. ան՝ տաս-տասներեք տարուան հասակին մէջ արդէն իր հօրը աջ թեւն է. աղջկայ պէս իրեններուն վրայ այնքան թանգ նստելէ ետքը չի թողուր ու երթար օտարին տունը շէնցնելու. հայրենական օջախը վառ պահողն է ան. տունը սնուցանողը։ Ինչո՞ւ արդեօք վիճակուեր է դարերէ ի վեր անարգանքի այս տխուր ճակատագիրը մեր դժբաղդ սեռին համար, որոյ վրայ ծնողք իսկ երբեմն գութ չեն ունենար. անողորմաբար կը սպաննեն աւելորդ բեռէ մը ազատելու համար սոսկ...։ Վասնզի չենք աշխատիր... ահա՛ գաղտնիքը։ Աշխատութիւնն է կին սեռին միակ փրկիչը. զայս լաւ ըմբռնենք. նա՝ ո՛չ միայն մեզ կը պահպանէ պիղծ անկումներէ, այլ եւ մեր անարգուած ծնունդը կը բարձրացնէ, յարգանքի նշաւակ կ’ընէ։ Եթէ մենք ալ գիտնանք աշխատիլ, մասնակցիլ հաւասարապէս ընտանիքի տնտեսական հոգերուն, այն ատեն պիտի տեսնենք որ մեր ծնունդն ալ փոխանակ տան մէջ տխրութիւն ու սուգ բերելու, հրճուանօք ու ցնծութեամբ, խաղով ու խինդով պիտի ողջունուի, ինչպէս արու երեխայինը։ Ալ դրացի կիները չպիտի գան մխիթարելու մեր մայրերը, շուտով արու զաւակ մը ծնանելու քաղցրիկ յոյսը ներշնչելով անոնց. ո՛չ ալ պիտի արտաքսուին տունէն մեր այն գաւառացի մայրերը, որոնք իրարու վրայ քանի մը անգամներ աղջիկ ծնելու դժբաղդութիւնը կ’ունենան։ Ո՛չ ալ դրամօժիտ պիտի պահանջեն փեսացուները մեր ծնողքներէն, ինչ որ ատեն մը իրենց սրբազան իրաւունքը կը համարէին, նկատի ունենալով որ անգործ նստողներ էինք մենք, եւ իրենք միայն աշխատողներ. հետեւաբար ե՛ւ

199

ստիպուած իրենց աշխատութեամբ մի՛սմինակ գոցելու ե՛ւ մեր անձնական ծախսերը։ Հիմա պիտի ըմբռնեն թէ՝ մեր ապահովագոյն դրամօժիտը մեր սեփական աշխատութիւնն է, որով այլեւս իբրեւ բեռ մը չենք ծանրանար իրենց վրայ, այլ կրնանք ազատ ապրիլ՝ պատուաւոր, անկախ իրենցմէ եւ ուրիշներէն։ Սակայն արդեօ՞ք մենք անգործ նստողներ եղած ենք միշտ մեր տան մէջ։ Կերակուրի, մաքրութեան, լուացքի, կարկտուքի, խնայողութեան հոգ տանիլը, մայրութեան վսեմ պարտականութիւնները կատարելը, զաւակներ ծնիլ, դիեցնել, մեծցնել, անոնց վրայ գիշեր ցերեկ անքուն հսկել՝ ասոնք միթէ գործեր չե՞ն, տունը շինելու բնութիւնը ունեցող վե՜հ աշխատութիւններ չե՞ն, որոնք սակայն դժբաղդաբար չեն գնահատուած մեր այր ընկերներէն, վասնզի նիւթական անմիջական շօշափելի բարւոքում մը, ուրիշ բառով դրամ չեն բերած տուն։ Այդ աշխատութիւնները շատ շատ «տան սպասուհի»ի տիտղոսին արժանացուցած են մեզի, գէթ ոչ իսկ քիչ մը յարգանք մեր ցաւատանջ կեանքին, մեր լռիկ զրկանքներուն, ու խորունկ անձնուիրութիւններուն փոխարէն։ Հին յոյները եւ հռովմայեցիները այդպէս չէին մտածեր սակայն։ Ինչպէս կը յիշեցնէ մեզ բժշկապետ պ. Վահան Արծրունի, անոնք կատարելապէս կ’ըմբռնէին կնոջ դերին նշանակութիւնն ու բարձրութիւնը, եւ ամենախորունկ յարգանօք կը վերաբերուէին դէպի կիները. վասնզի գիտակցութիւնը ունէին թէ՝ անոնք պիտի ծնանին ապագայ կտրիճ ու քաջ զինուորները ազգին։ «Տան սպասուհի»ի ստոր դիրքէն բարձրանալու համար անհրաժեշտ է մեզ հայ կանանցս համար գործի սկսիլ վճռականօրէն, որոշ գործունէութիւն ցոյց տալ միեւնոյն ժամանակ ե՛ւ հասարակական կեանքի մէջ, ուր մեր ներկայութիւնը այնքան փրկարար ազդեցութիւն կը գործէ, եւ ուր այնքա՜ն մեծ դեր ունինք կատարելու։ Վերջին ժամանակներս օրուայ լրագիրները ու պարբերական հանդէսները հեռուէն հեռու մեր ականջին կը հասցնեն հայ կնոջ առաջին քայլերուն արձագանքը յառաջդիմութեան ճամբուն մէջ։ Կը տեսնենք զայն երբեմն համալսարանական ուսանող, մանկավարժ, ուսուցիչ, հրապարակախօս, բժիշկ, գրչի մշակ, արուեստաւոր։ Այս երեւոյթները, թէպէտ ցանցառ ներկային մէջ, միթէ համոզիչ ապացոյցներ չե՞ն հայ կնոջ մտքի կարողութեան, կամքի տոկունութեան ու վճռական ոգիին։ Հայ կինը կը ձգտի տակաւ առ տակաւ իր ճակատագրին տէրը դառնալու։ Սա վերին աստիճանի մխիթարական երեւոյթ է մեզ համար։

Արտէմիս, Մայիս-Յունիս 1902, Ա. տարի, թիւ 5-6, էջ 130-133։

200

ԵՐԿՈՒ ԽՕՍՔ ՄԵԶ ԼԱՒ ՉԸՄԲՌՆՈՂՆԵՐՈՒՆ

ՄԱՌԻ

Երբ հայ կանանց համար ազնիւ միջոցներով ազնիւ աշխատութիւններ ստանձնելու հարկը մենք շեշտեցինք, շատեր գուցէ զարմացան թէ արդեօ՞ք ինչ որ արդիւնք է ճակտի քրտինքին, ազնիւ չէ՛, արդեօ՞ք մարդը չէ որ կը բարձրացնէ աշխատութեան տեսակը, ինչքան ալ ստոր ըլլայ ան. չէ՞...։ Կան աշխատութիւններ՝ որ կինը կը ձգեն, ինչքան ալ նա չուզէ իյնալ, վասնզի միջավայրը խորապէս կ’ազդէ է՛ն երկաթի պէս դարբնուած կամքերու, է՛ն հաստատուն բնաւորութիւններու վրայ։ Նախ ուրեմն ջանալու է միջավայրը ազնուացնել՝ եւ ապա կինը ազատ թողնել ամեն ասպարէզի մէջ համարձակ իջնելու։ Ապականուած միջավայր մը ունինք հիմա, ոչ միայն մեր ազգային կեանքին՝ այլ եւ մեր շրջապատին մէջ առհասարակ։ Ցաւով պիտի խոստովանինք զայն, քանի որ ճշմարտութիւն մըն է։ Ապականուած է երիտասարդութիւնը, (յարգելով անշուշտ բացառութիւնները). ապականուած են խիղճը, բարոյականը. ապականուած են մեծաւ մասամբ գրչի մշակները, անոնք՝ որ ժողովուրդի բարոյական կեանքի ռահվիրաներն ըլլալու սահմանուած են։ Այս մասին՝ արդէն երկար խօսած ըլլալով մեր «Մեր մամուլը եւ մեր բարքերը» յօդուածին մէջ (Արտէմիս, թիւ 2), միտքերնիս չէ՛ ծանրանալ ատոր վրայ։ Գռեհիկ, հետեւաբար եւ ծաղրելի նկատուած են հիմա մաքուր բարքերն ու սովորութիւնները։ Միակ բան մը դեռ մաքուր մնացած է ազգերու մեծամասնութեանց մէջ. այն է՝ ընտանեկան կեանքը, որուն խանդաղատանքով պէտք է նայիլ, ու գուրգուրանքով պահպանել, վասնզի ան պիտի ազնուացնէ օր մը ներկայ տխուր միջավայրը, եւ պիտի բարձրացնէ ինկած մարդկութիւնը։ Ապագայ սերունդները պիտի փրկուին ընտանեկան առողջ կազմակերպութիւնով միայն, որուն սակայն սարսափելի փտութիւնը կը սպառնայ այսօր դարձեալ...։ Չէ՞ք դիտած, ժամանակէ մը ի վեր ամեն սրբութիւն ծաղրող, արհամարհող պիղծ շունչ մը կը տքնի խամրել, ոչնչացնել ինչ որ Բարի, Ճշմարիտ ու Գեղեցիկ մնացած է դեռ մեր զուտ ազգային ինքնուրոյն բարքերուն, նկարագրին ու բնաւորութեանը մէջ։ Ընտանիքը անկերպարան քաշկռտուքի մը վերածելու վնասակար բրօբականդն է որ տակաւ առ տակաւ աւելի՛ ուժեղ թափով մը յառաջ կ’երթայ...։ Մենք կը հաւատանք սակայն թէ՝ մեր ցեղին մէջ դեռ ընտանեկան կեանքի սրբութիւնը իր պաշտելի բարձրութեան վրայ կը կենայ, եւ մեր նպատակն է պահպանել զայդ, ինչ որ ալ ըսեն, ի՛նչ անուններով ալ որակեն զմեզ՝ ու Հայ

201

կանանց օրգանը։ Շատ բնական է արդէն թէ՝ երբ ընտանիքին մէջ սէր, յարգանք, փոխադարձ վստահութիւն եւ բնաւորութիւններու համաձայնութիւնը կը պակսի, ընտանիքը ինքնին քայքայուած, լուծուած է, նոյն իսկ երբ այր ու կին բնակին դարձեալ միեւնոյն յարկին տակ, ինչ որ հրէշային կեղծիք մըն է լոկ, աւելի մեծ անբարոյականութիւն մը եւ մենք՝ ամենէն աւելի հակառակ ենք կեղծիքի։ Ահա այդպիսիներուն համար է որ Վեհ. Հայրապետը թոյլատրեց ամուսնալուծումը, եւ սա ինքնին շատ օրինաւոր, շատ բարոյալից քայլ մըն էր։ Իսկ միթէ՞ ամենքն ալ այդ կենսական պատճառները միայն ի նկատի ունենալով, ապագայ սերունդներու բաղդաւորութիւնը իբր թէ ապահովցնելու համար ամուսնալուծումը ընդհանրացնելու, եւ առ հասարակ սովորական պարագայ մը դարձնելու կը ճգնին... արդեօ՞ք զգայնութիւնը, մարմնական միշտ թարմ շնորհներու, միշտ նոր հրապոյրներու վայելման ակնկալութիւնը չէ՞ որ զիրենք կը մղէ գլխաւորաբար այդ բրօբականդին...։ Կ’ըսեն թէ՝ սէրը տեւական զգացում մը չէ՛. սխա՛լ է... այս գաղափարը ծնուած է մտքերուն մէջ անոնց՝ որոնք երջանկութիւնը վայրկեաններու մէջ կ’ըմբռնեն. վաղանցիկ հաճոյքներու վայրկենական վայելման մէջ կը փնտռեն։ Սէրը կրնայ փոխել միայն իր վիճակը. բայց երբէ՛ք կը չքանայ։ Անկեղծ եւ անձնուէր ամուսիններու համար առաջին տարիներու խանդոտ ու հրայրքոտ սէրը տակաւ առ տակաւ կը մտնէ բարեկամական անուշ ու հանդարտ շրջանակին մէջ, եւ այս փոխադարձ ջերմիկ, վստահելի, տեւական եւ ամուր յարաբերութեան մէջն է որ կայ ու կը մնայ միշտ երջանկութիւնը...։ Անփորձ ու միամիտ հայ կինը՝ որը ճակատագրին մէկ անգութ խաղովը յեղակարծօրէն բաժնուած իր բնաշխարհէն, իր սիրական օջախէն, ինկեր է անհիւրընկալ օտար ափեր, ուր ամեն ինչ խոժոռ կը նայի իր երեսին, օդը, հողը, ջուրը, բարքերը, սովորութիւնները, լեզուն, մտքով ու հոգւով դեռ բոլորովին անպատրաստ, հետեւաբար եւ անկարող մարսելու իր հասկացողութենէն բացարձակապէս դուրս գաղափարներ, անկարող ուղիղ կշռելու, որոշ տեսնելու, շիտակ դատելու, հակամէտ իսկոյն խաբուելու անուշ խօսքէ մը, գորովալի նայուածքէ մը, հասկնալի է որ չպիտի կրնայ առանց բարոյապէս տուժելու ամեն աշխատութիւն անխտիր յանձն առնել, եւ մենք կը հաւատանք թէ նա ամենէն աւելի պէտքը ունի, գէթ առ այժմ, սահմանափակ միջավայրի մը որոշակի գծուած ասպարէզի մը մէջ գործելու։ Օրինակի համար, մենք չէինք ցանկանար բնաւ որ մեր պարզուկ ու անմեղուկ հայ աղջիկները ճաշարաններու, գինետուններու, սրճարաններու եւ պառերու մէջ ծառայէին իբրեւ սպասարկող, երգէին ու պարէին իբրեւ երգիչ ու պարուհի...։ Մեր աչքերը տեսան սակայն հայուհիներ հոդ. բարեբաղդաբար քիչ թուով (թէպէտ ոչինչ կրնայ վստահեցնել մեզ որ այդ քիչը՝ ստուար թիւ մը չպիտի կազմէ

202

վաղը) եւ արիւն քամեց մեր սրտերէն...։ Պառերու կեանքը յայտնի է ամեն անոնց՝ որոնք քիչ շատ ուսումնասիրած են աշխարհիկ կեանքը. դա՛ ինկած կեանքի նախաբանն է։ Հոն՝ քօղարկուած հաճոյախօսութիւններու անուշ ժպիտներու եւ անմեղունակ երեւնալու ճգնող նայուածքներու ետեւ կը պահուըտին, մտածումներու է՛ն սեւը, զգացումներու է՛ն կեղտոտը, առաջարկներու է՛ն լրբենին...։ Այդպիսի վայրեր՝ ուր սերունդներ կը փճանան ու կը կորսուին, մենք չենք ուզեր տեսնել Հայ աղջիկը կամ Հայ կինը, որոնք դեռ հազիւ դուրս եկած նահապետական բարքերէն, աչքերնին մեծ մեծ պիտի բանային իրենց համար այս բոլորովին նոր, օտարոտի եւ տարօրինակօրէն լպիրշ միջավայրին մէջ, եւ ինչպէս վերը կրկնեցինք, ատիկայ խորապէս պիտի ազդէր պարզ հոգիներուն վրայ անոնց՝ որոնք դեռ ինքնագիտակցութեան, Արժանապատուութեան, Բարոյականի, Չարին ու Բարւոյն շա՜տ տարտամ, շա՜տ թերի, շատ առերեւոյթ հասկացողութիւնը ունին...։ Հա՛րկ է ըսել թէ՝ դժբաղդաբար չարը շա՜տ աւելի հրապուրիչ երեւոյթ մը կը ներկայանայ քան բարին ամեն անոնց որոնք խորապէս չեն թափանցած բարւոյն վսեմ սկզբունքներուն ու իրենց Հաւատքն ու դաւանանքը չեն դարձուցած զանոնք. այդպիսի մարդիկ, բնական է որ աւելի տրամադիր ըլլան յարելու չարին։ Մենք չպիտի ուզէինք բնաւ մեր անփորձ աղջիկները ենթարկել չարին սոսկալի փորձութեան, թէպէտ մաքուր ու սուրբ դիտումներով եւ զգացումներով վառուած, չարին դէմ կուրծք կուրծքի կռիւ մղելու եւ յաղթանակը տանելու ազնիւ փառասիրութեամբն ալ սպառազինուած ըլլային, վասնզի յաղթելու համար միայն բարի կամեցողութիւնը բաւական չէ՛, պէտք է եւ կռուիլ գիտնալ։ Եւ անխոհեմութիւն չէ՞ դարձեալ ղրկել մեր Հայ աղջիկները Բարիզ իբրեւ ուսանողուհի։ Արտէմիսի 5-6 թիւերուն մէջ հրատարակուած Քնարիկի Բարիզէն թղթակցութիւնը, ուրիշ շարք մը նամակներու ու վկայութիւններու հետ կուգայ անգամ մըն ալ հաստատել թէ՝ մեր Բարիզ գնացող ուսանողուհիները (որոնք թէպէտ ստուար թիւ մըն ալ չեն կազմեր) ինչքա՜ն տուժեցին դեռ անժամանակ առնելով քայլ մը՝ որը կորստաբեր եղաւ իրենցմէ շատերուն համար...։ Դեռ մտքով, սրտով, նկարագրով չկազմակերպուա՜ծ, պատանեկութեան է՛ն միամիտ, է՛ն դիւրաբեկ, է՛ն վստահ, է՛ն վառվռուն տարիներուն մէջ նետել Հայ աղջիկը Բարիզ, կեդրոնը այն Բաբելոնեան խառնակութեան, ուր ամենէն ամուր նկարագիրները կը թուլնան, եւ է՛ն հաստատուն բարոյականները կը խախտին երբեմն...։ Եթէ կ’ուզենք անպատճառ արտասահման գնալ ուսանելու համար, ինչո՞ւ չընտրել գոնէ Զուիցերիան, Գերմանիան, Պելճիգան, որոնք լրջօրէն եւ հանդարտօրէն զբաղուելու այնքա՜ն յարմար կեդրոններ են։ Մէկէ աւելի տխուր դէպքեր, մեր աչքերով ու մեր քիչ շատ անձնական փորձառութեամբը նկատած կարգ մը երեւոյթներ, մեզի առաջին օրէն բռնել տուին գուցէ շատ զգուշաւոր ընթացք մը ազատ գաղափարներու բրօբականտին

203

մէջ. եւ այս պատճառով խմբագրութեանս ուղղուեցան կարգ մը դիտողութիւններ թէ՝ մենք կ’ուզենք կինը միա՛յն ընտանեկան կեանքի մէջ սահմանափակել, զայն միայն զաւակով, խոհանոցով ու տնական հոգերով զգաղեցնել, ինչ որ յետադիմութիւն կ’ըլլայ, թէ՝ ֆէմինիզմի ծրագիրը իր ամբողջական առումով պէտք է գործադրել եւ Հայ կանանց համար եւլն եւլն։ Նախ, մենք կնոջ դերը բոլորովին չենք սահմանափակած միմիայն ընտանեկան կեանքի մէջ (կարդալ՝ Արտէմիսի No 1էն մինչեւ ցարդ երեւցած թիւերուն նախայօդուածները)։ Երկրորդ՝ գործելու անսահմանօրէն լայն ասպարէզ եւ բոլորովին ազատ միջավայր մենք չուզեցինք դեռ բանալ Հայ կնոջ առջեւ։ Պատճառները վերը բացատրած ըլլալով աւելորդ կ’ըլլայ հոս դարձեալ կրկնելը։ Եւ մենք նախամեծար կը համարինք որ իր ներկայ վիճակին մէջ՝ Հայ կինը զբաղի միայն իր օջախով ու զաւակով եւ հայ աղջիկը իր համեստ դպրոցով ու կարով, քան լաւ չմարսուած գաղափարներով եւ ատոր հետեւանօք անժամանակ յանդուգն քայլեր առնելով քայքայէ իր հոգին, եւ այդպէս փճացնէ իր եւ իր կազմելիք սերունդին բարոյականը։ «Իսկ անոնք որ չեն ամուսնանալո՞ւ», կը հարցնեն, անոնք ինչո՞վ պէտք է զբաղին... միթէ գործել ուզող մարդուն համար գործունէութի՞ւն կը պակսի. թո՛ղ կարդան Մշակի Լէօի կիրակնօրեայ զրոյցները։ Հոն շա՜տ գործեր մատնանիշ եղած են իրենց։ Կազմակերպել Տիկնանց Ընկերութիւններ. վարժարաններու վրայ հսկող, դժբաղդներու ու տառապեալներու օգնող մարմիններ ստեղծել, որբանոցներ հիմնել եւլն եւլն, մի՞թէ ասոնք թեթեւ աշխատութիւններ են, նե՞ղ ասպարէզներ են գործունէութեան։ Իսկ եթէ մեր աչքերուն առջեւ պիտի ցցուի գոյութեան կռիւը, մենք ուրախ ենք որ Հայ կինը բարեբաղդաբար դեռ չէ հասեր այն ճակագրային ժամանակին, յորում ապրելու համար անխտիր ամեն քայլ առնելը՝ պարտաւորիչ ու ստիպողական ըլլայ իրեն համար։ Աստիճանաւորումով գործել, աստիճանաւորումով յառաջ երթալ ու զարգանալ, ա՛յս պէտք է ըլլայ մեր ուղղութիւնն ու նշանաբանը։ Մենք պիտի զբաղինք ուրեմն ներկայով։ Ներկայիս մէջ Հայ կինը աշխատութեան տեսակը ընտրանօք պէտք է յանձն առնէ եւ կրնայ նոյն իսկ համեստ վարձքով մը բաւականանալ եթէ չափաւորէ կարգ մը անօգուտ պահանջներ, որոնք օրը օրին տիրող հանգամանք մը կ’առնեն։ Այդ անհեթեթ պահանջներուն գլխաւորներէն մին է նորաձեւութեան քմածին փոփոխութիւնները, որոնք այնքա՜ն քսակներ կը դատարկեն յումպէտս, եւ որը մուտ գտած է նաեւ մեր մէջ։ Ուրիշ առթիւ ըսած ենք որ թանկագին ժանեակները, մետաքսները, սնդուսները, հոյակապ գլխարկներն ու շքեղ հագուստները չեն որ սիրուն ու գրաւիչ պիտի դարձնեն կինը, այլ ընդհակառակը, սիրուն կինը միշտ եւ աւելի սիրուն է վայելուչ պարզութեան մը մէջ, իսկ տգեղ կինը միշտ աւելի՛ այլանդակ սեթեւեթի

204

ու զարդերու մէջ։ Պարզ ու վայելուչ, ա՛յս պէտք է ըլլայ Հայ կնոջ նշանաբանը, ու միեւնոյն ժամանակ եթէ ինքը խնայող է ու հաշուագէտ, իր աշխատութեան համեստ վարձքը միացած իր այր ընկերոջ ամսական կամ շաբաթական հասոյթին, բաւական կ’ըլլայ գոցելու ընտանիքին ամեն ծախսերը։ Մենք յառաջիկայիւ պիտի առաջարկենք ընտրանօք աշխատութեան մի քանի տեսակները, ցոյց տալով որ այդ աշխատութիւնները կինը չնուաստացնելէ զատ անոր բարոյական վարկը կը բարձրացնեն ու միտքը եւ դատողութիւնը կը զօրացնեն։

Արտէմիս, Յուլիս-Օգոստոս 1902, Ա. տարի, թիւ 7-8, էջ 193-197։

205

ԿԱՆԱՑԻ ԱՇԽԱՏՈՒԹԵԱՆ ՏԵՍԱԿՆԵՐ

ՄԱՌԻ

Քանի որ աշխատութիւնը տիեզերքի է՛ն ազնիւ եւ է՛ն բարձր օրէնքներէն մէկն է, պարտաւոր է ամեն ոք հպատակիլ այդ օրէնքին, ըլլա՛յ այր, ըլլա՛յ կին։ Բնութիւնը ամեն սեռի ու տեսակի արարածներուն համար, առանց բացառութեան, ընդհանուր օրէնք է դրեր աշխատութիւնը։ Տեսե՞ր էք օրինակի համար որ արու թռչունը միս մինակ թափառի անդին ասդին որոնելու իր եւ իրեններուն սնունդին համար հացի փշրանքը, կամ հողին տակ սողացող որդը, մինչ անդին իր էգ ընկերը անհոգ, անտարբեր ծառէ ծառ, ծաղիկէ ծաղիկ թռչկոտի՝ նպատակ ունենալով միայն մաքուր օդ շնչել եւ ծաղիկներու անուշ բոյրովը զուարճանալ։ Տեսե՞ր էք որ արու մրջիւնը միս մինակ շալակէ՛ ծանր բեռը, հազար տառապանքներով չարչրկուի իր եւ իրեններուն գոյութիւնը պահպանելու համար, իսկ անդին էգ մրջիւնը հանգիստ նստի իր տեղը, առանց իր բաժինը վերցնելու ընդհանուր յոգնութենէն։ Ուրեմն երբ բնութեան է՛ն անկատար եւ ստոր համարուած արարածներն անգամ (արու թէ էգ) առնաբար կուրծք կուտան կեանքի դժուարութիւններուն դէմ, ամօթ չէ՞ մեզ, բանաւոր, կատարելագործեալ արարածներուս համար, վատաբար կռնակ դարձնել գոյութեան ճակատագրային կռիւին, եւ դասալիք քաշուիլ անկիւն մը գլխիկոր եւ ամօթահար, սպասելով նուաստօրէն որ արուն պատառ մը հաց նետէ մեր բերանը եւ կանգուն մը կտաւ մեր ուսերուն վրայ։ Թողլով սակայն արժանապատուութեան այս աւագ հարցը, ուրիշ շատ աւելի կենսական պատճառներ կը ստիպեն մեզ՝ կիներս, աշխատութիւնը ընդգրկել իբրեւ միակ միջոցը անկախ, ազատ ու անվախ կեանք մը ապրելու։ Կեանքի մէջ անանկ պարագաներ կան, ուր կնոջ աշխատութիւնը անհրաժեշտ, նոյն իսկ պարտաւորիչ կը դառնայ։ Կնոջ չի կրնար վիճակուած ըլլալ յաւիտենապէս արական սեռի հովանոյն տակ ապրիլ ու անոր պաշտպանութիւնը վայելել, քանի որ կրնայ օր մը՝ ըլլա՛յ իր խնամակալին մահուամբ, ըլլա՛յ իր եղբօր հիւանդութեան, կամ իր ամուսնոյն գործին անյաջողութեան պատճառով տան հոգը ամբողջովին իր վրայ մնալ։ Այդ պարագային ի՞նչ ընէ որբեւայրի կինը, ծնողազուրկ որբուհին, ամուսինէն լքուած թշուառուհին։ Ի՞նչ ընեն այր մարդոց ամուրի ապրելնուն պատճառով տունը մնալու պարտաւորուած խե՜ղճ աղջիկները, եթէ անոնք անընդունակ ու անվարժ են ո՛եւէ աշխատութեան, որով միայն պիտի կրնային իրենք զիրենք, եւ շատ անգամ իրենցիններն ալ կերակրել։ Իր սեպհական աշխատութեամբ ապրելու սովորած կինը՝ ինքնավստահ եւ արի կ’ապրի, աշխարհի վրայ բանէ մը չվախնար, կեանքի բոլոր տխուր պատա-

206

հարներուն դէմ դիւցազնաբար կը մաքառի. մինչ նա՝ որ վարժուեր էր իր այր պաշտպանին շնորհիւը ապրելու, կրնայ կեանքի անսպասելի փորձութիւններուն առջեւ դիւրաւ խոնարհիլ, ու նոյն իսկ իյնալ։ Եւ եթէ օր մը հասնի, մեզ հայերուս համար ալ, այն ճակատագրային ժամանակը, յորում կեանքի հետզհետէ դժուարացող պայմանները կնճռոտ հանգոյցով մը սեղմեն, պրկեն մեր պարանոցը, օձի նման գալարուին, պլլուին ու խեղդել ջանան մեր ընտանիքներուն իւրաքանչիւր անդամին կոկորդը, այն ատեն դարձեալ կնոջ աշխատութեան գեղեցիկ սկզբունքն է որ պիտի յաղթանակէ եւ պիտի յաջողի քակել խեղդող հանգոյցը։ Արդէն սկսեր ենք ապրիլ սոսկալի դար մը – որը աւելի ճիշտ է որակել «մեքենաներու դար» անունով, ուր մեքենաներու տարամերժ գործածութիւնը, դրամատէրերու ագահութիւնը, իրական արժանիքներու բոլորովին ոտնակոխ փշրուիլը, եւ ատոնց հետեւանօք այր մարդոց չարաչար աշխատութեան փոխարէն՝ ողորմութեան մը պէս երեսնուն նետուած շատ չնչին վարձատրութիւնը, միացած մէկ կողմէն՝ հետզհետէ նրբացող քաղաքակրթութեան մը պահանջող, ու բազմապատկող ծախսերուն՝ անբաւարար կը դառնայ տան մը գոյութիւնը լիովին ապահովելու։ Ուրեմն ձեռքերնիս ծալլած, բոլորովին անպատրաստ չսպասենք գալիք անխուսափելի օրերուն, թերահաւատօրէն ծիծաղելով գուցէ ենթադրուած ու քարոզուած այդ ապագայ արհաւիրքներուն վրայ, որոնք սակայն պայծառ ու որոշ ճշմարտութիւններ են դժբաղդաբար։ Չե՞նք տեսներ արդեօք... ընկերական աղէտքները կ’աճին օրէ օր, երէկը կը փնտռենք այսօր, եւ այս օրերն ալ պիտի փնտռենք վաղը. բաւական է որ դիտելու աչք ունենանք, ու դատելու միտք։ Սթափի՛նք ուրեմն։ Ըսեր ենք ուրիշ անգամներ թէ՝ մենք հայ կիներս անգործ նստողներ չենք եղեր բոլորովին։ Տան մէջ մեր յանձն առած աշխատութիւնները (մաքրութեան հսկել, կերակուր եփել, լուալ, մանուկներ մեծցնել եւլն. եւլն.) են գուցէ շա՜տ տաժանելի եւ յոգնեցուցիչ, բայց ատիկայ մեզի «տան սպասուհի»ի դիրքին մէջ պահեր է միայն։ Ատոնք իրաւ է թէ գուցէ ունեցեր են տուն շինելու՝ բայց ո՛չ տունը բարոյական որոշ բարձրութեան վրայ ու նիւթական շեշտուող բարեկեցութեան մէջ պահող բնութիւն։ Ատոնք գուցէ մարմնաւոր հանգիստ տուեր են մեր ընտանիքի անդամներուն, բայց ո՛չ ցանկալի կազդուրում անոնց հոգիին, եւ մեր բարոյական կեանքի մակարդակը պահեր են շատ ինկած աստիճանի մը վրայ։ Մենք մնացեր ենք կեանքն ու իր բարձր նշանակութիւնը չըմբռնող, առանց ո՛եւէ հեղինակաւորութեան, երկչոտ, գռեհիկ ու նախապաշարեալ մտքով աւելի՛ ստուերներ, որոնք մեքենաբար կը շարժին, կ’երթան կուգան, կը ծնին մանուկներ, կը մեծցնեն, ծնելու ու մեծցնելու համար միայն, վասնզի այդպէ՛ս ենք տեսեր մեր

207

մայրերէն, եւ այդպէս կ’ընենք ե՛ւ մենք. «Աստուծոյ կամքն է». երբէ՛ք «ինչո՞ւն» չէ ցնցեր մեր միտքը. երբէ՛ք կեանքի որոշ ուղղութիւն, որոշ նպատակ չենք գծեր մենք մեզ համար. սպասեր ենք, ու դեռ եւս կը սպասենք ոչխարի պէս որ մեզ քշեն տանին, ուր որ ուզեն։ Ասիկայ ամօթալի է սակայն։ Տունը շինելու բնութիւնը ունեցող աշխատութիւններու հետ ստանձնենք նաեւ այնպիսի աշխատութիւններ՝ որոնք կրնան դնել մեր բեռը բարոյական ճշմարիտ ու գիտակից բարձրութեան վրայ, եւ մեր առջեւ կը բանան նոր, գնահատելի, պատուաբեր ուղի մը, որը մեզի կրնայ առաջնորդել նաեւ դէպ ի նիւթական աւելի բարեկեցիկ վիճակ մը։ Բոլոր բանաւոր էակներու մէջ նկատուած է թէ՝ մրցումը եւ խելացի ինքնապաշտպանութեան ձգտումները ամենամեծ դերը կը խաղան կեանքը յառաջադէմ եւ ապահով վիճակի մէջ պահելու՝ ինչո՞ւ մենք, կիներս ալ չըմբռնենք ասիկայ ու չգիտնանք մրցիլ։ Եթէ կ’ուզենք անպատճառ որ մեր իրաւունքները հաւասարին այրերու իրաւունքներուն, պէտք է որ մեր պարտքերն ալ հաւասարին անոնց պարտքերուն։ Կինը իր ձեռներէց աշխատութեան արդիւնքովը միայն իրեն համար կրնայ բանալ արդարութեան, իրաւունքի եւ ազնիւ ազատութեան ճամբան. իսկ եթէ նա կ’ուզէ որ իր կեանքը թաւալի մեղմօրէն անուշ եւ հեշտ մեղկանքի մը հանգստաւէտութեանը մէջ՝ այն ատեն ինքն է որ կը նպաստէ օրէ օր իր անկումին եւ կը մնայ մի՛շտ թոյլ, մի՛շտ թերի, մի՛շտ հաճոյքի առարկայ միայն։ Այսօր մխիթարական երեւոյթ մըն է մեզ համար որ հայ աղջիկներէն ոմանք եւրոպական համալսարաններու մէջ իբրեւ ուսանող կը հետեւին արուեստներու, գեղարուեստներու, կը պատրաստուին իբրեւ բժիշկ, փաստաբան, մանկավարժ, եւ կը ձգտին որոշ դիրք մը ստեղծել իրենց համար հասարակական կեանքի մէջ. բայց ցանկալի չէ՞ր արդեօք որ անոնց քովիկը երեւնային նաեւ հայ աղջիկներ՝ որոնք հետեւէին գիւղատնտեսական մասնագիտութիւններու, կաթնագործութեան, պանրագործութեան, մեղուաբուծութեան, շերամապահութեան եւ այդ կարգի բոլոր աշխատութիւններու, որոնք կարող էին մեր բնաշխարհը շէնցնել, եւ նոր զարկ տալ կարգ մը զբաղումներու, որոնց անմշակ տարերքը նահապետական օրերէն սկսած մինչեւ մեր օրերը դեռ եւս նոյնութեամբ կը շարունակուին։ Ցանկալի չէ՞ր արդեօք որ հայ աղջիկը մեր երկիրները մտցնէր վերեւ յիշուած աշխատութիւնները դիւրացնող, ազնուացնող, նորագոյն մէթօտով կատարելագործուած մեքենաներ եւ գործիքներ։ Աւելի որոշ խօսինք։ Գաւառացի հայ կինը այսօր ալ կտաւ կը գործէ այն դրութեամբ՝ ինչպէս որ գուցէ քսան դար առաջ իր քոյրերէն մէկը. նոյն յաւիտենական հորը, ասպը, տֆան, փառշփատը, մաքօքը, սալմինը, կաժն ու կաժառը, նոյն անփառունակ

208

ջահրան, իլիկը, մասուրան, քրմանը, սանդերքը, անեղն ու գզիչը այսօր ալ անփոփոխելի դրօշմով իր ձեռքին մէջ կը գործեն, գուցէ այն տխուր նախապաշարումով թէ՝ ատոնցմէ լաւագոյնը եւ յարմարը չէ՛ կարելի ստեղծել կամ ընդունիլ։ Մենք կրնանք դեռ շատ մը այդ կարգի օրինակներ թուել, ապացուցանելու համար թէ՝ նոյն իսկ մեր ընթացիկ աշխատութիւններուն մէջ մենք չենք փորձած նորութիւններ ու դիւրութիւններ մտցնել։ Ի՞նչ նորութիւններ ունինք ձեռագործներու, գործուածքներու ու բանուածքներու մէջ։ Մեր աղջկանց վարժարանները տարամերժ հակում մը ցոյց կուտան առ հասարակ դէպի լեզուագիտութիւնները, դէպի դաշնակը, դէպի սալօնի զարդերու միայն վերաբերող ձեռագործները։ Շատ աւելի օգտակար չըլլա՞ր արդեօք դնել հոն գործնական արուեստներուն նախատարերքը եւ հետզհետէ մասնագիտական բաժին մը բանալ, կարող մասնագէտներու օժանդակութեամբ. օրինակ կանացի զգեստներու, փեղոյրներու, ասեղնագործուած ճերմակեղէններու, կեղծ ծաղիկներու, սիւզէնիի, ոսկեթել բանուածքի եւլն եւլն ճիւղեր՝ ուր կը մարզուի հայ աղջիկը, եւ վարժարանը թողնելէ ետքը տիրականօրէն տէրը կը դառնայ իր ճակատագրին ու սրտին, եւ ամուսին մը ընտրելու պահուն՝ կրնայ ազատօրէն աւելի՛ իր սրտին ձայնին մտիկ ընել, քան մտքին՝ որը իր առջեւ կը դնէ այդ վճռական պահուն սարսափելի հարցը թէ՝ «արդեօք պիտի կրնա՞յ ինծի հաց կերցնել, նիւթական ամեն պէտքերս պիտի կրնա՞յ լիովին բաւարարութիւն տալ»։ Պէտք է մտածել թէ՝ ինչպէս այր մարդիկ այնպէս եւ կանայք ամենքն ալ չեն կրնար մտաւորական կամ գեղարուեստական զբաղումներով ապրիլ. ամեն կին, վարժուհի, բժիշկ, փաստաբան, երաժիշտ, գրագէտ, նկարիչ չկրնար պատրաստուիլ. ամեն աղջկայ չէ՛ տրուած Եւրոպա երթալու եւ հոն իր մտաւորական կարողութիւնները մշակելու ու զարգացնելու հազուագիւտ բաղդաւորութիւնը։ Անդին կը մնայ բանւորական կեանքը, մարդկութեան հսկայ եւ կարեւոր մեծամասնութիւնը կազմող բանւոր դասակարգը, եւ այդ կեանքին համար մեր վարժարանները պէտք է պատրաստեն ե՛ւ մեր աղջիկները։ Եւրոպայի մէջ կանայք դիւրութիւն ունին ո՛եւէ աշխատանք գտնելու, օրինակի համար մեր գործածած ասեղը, թելը, կեղծ ծաղիկները, ձեռնոցները, յարդեայ հիւսուածեղէնները, ժանեակները ու դեռ շատ ու շատ բաներ անոնց մատներուն արդիւնքն են. թուղթ շինելու գործարաններուն մէջ մեծաւ մասամբ կիներն են աշխատողները, անոնք են բուրդի, բամպակի, մետաքսեղէններու ոստայնանկները. մանուկներու բոլոր խաղալիքները ընդհանրապէս կիներու ձեռքէն կ’ելլեն։ Մեր մէջ ալ պէտք է ստեղծել կանացի աշխատութիւններ, բայց ո՛չ միայն բարձրագոյն նկատուածները, այլ եւ գործեր՝ որոնք համապատասխանեն մեր

209

բնական միջավայրին, մեր պէտքերուն, մեր ընդունակութիւններուն ու ձգտումներուն։ Մենք պէտք է հետամուտ ըլլանք այնպիսի զբաղումներու՝ որոնք կը պահանջեն փափկութիւն, նրբութիւն, խելք, ճաշակ, որպէսզի գործնապէս ջրենք դեռ տիրող անիրաւ կարծիքը՝ որը կինը կը դնէ կատարելութեամբ ու խելքով այրերէն շատ վար աստիճանի մը վրայ։ Մենք սակայն այդ կարծիքը հրաւիրեր ենք մեր վրայ՝ անոր համար որ չենք մղեր մրցումի կեանքը, մենք կրնանք մի՛շտ ապացուցանել թէ հայ կինը՝ ո՛չ թէ անընդունակ է՝ այլ բթացած ու ընդասուն դերի մը մէջ ջլախտաւորուած։ Ինչո՞ւ գոնէ մեր հայրերու, եղբայրներու, ամուսիններու գործին մէջ օգնականներ չըլլանք. յոյն կիներու օրինակը ամենէն գործնականն է, իրենց տուներուն մէջ կ’աշխատին իրենց ամուսիններու գործին այն մասերուն՝ զորս կրնան ընել իրենք, կը դիւրացնեն ու կը թեթեւցնեն գործը, եւ ատով օգնած կ’ըլլան միեւնոյն ժամանակ անոնց։ Իսկ ի՞նչ կ’ընենք մենք։ Գորգագործութիւնը Տաճկաստանի մէջ մեծաւ մասամբ հայ կանանց եւ նոյն իսկ գիւղացի աղջիկներու գործն է, բայց եւրոպական ո՞ր շահաստան հրապարակին վրայ անոնք մեծաքանակ կը վաճառուին։ Շերամի գործերով կը զբաղին մեր Պրուսացի կանայք. բայց անոնցմէ ո՞րը այդ շահաբեր արուեստին տիրած է կատարելապէս մասնագիտական հեինակաւորութեամբ։ Կիները միթէ չե՞ն կարող օգնականներ ըլլալ իրենց կազմարար ամուսնոյն, ժամագործ հօրը, լուսանկարիչ եղբօրը, կօշկարար տղուն, այդ արուեստներուն մէջ բնականաբար ընտրելով այն մասերը, որոնք յարմար կուգան իրենց ճաշակին ու կարողութեանը։ Բաւական է որ հայ կինը աշխատանքի սկզբունքին համար սթափի, այն ատեն ինքը կրնայ ստեղծել ո՛եւէ պատուաբեր զբաղում, որը կրնայ շահաւէտ ըլլալ։ Ըսողներ ըլլան թերեւս որ ինչո՞ւ մենք աշխատութեան տեսակներուն մէջ զգուշաւոր եւ վերապահելի դիրք մը կը բռնենք եւ անխտիր ամեն աշխատութեան համար կոչ չենք ըներ հայ կնոջ։ Մենք նախորդ խմբագրականով տուեր էինք արդէն այդ «ինչո՞ւ»ին պատասխանը, ուրեմն աւելորդ կը համարինք հոս կրկնել դարձեալ. թո՛ղ որ կնոջ համար՝ առ հասարակ սանձարձակ բնոյթ ունեցող ամեն աշխատութիւններու մենք հակառակ ենք բացարձակապէս, իսկ ատկից դուրս, չենք ալ հանդուրժեր որ հայ կինը «արդեօք ի՞նչ պիտի ըսեն»ի ծթռած մտածումներովը կաշկանդուի, եւ հին յետամնացութենէն դուրս չգայ, բայց չենք ալ ցանկար օրինակի համար որ կին մը ծախէ ոգելից ըմպելիներ, կամ այդ կարգի խանութի մը մէջ սպասարկէ։ Ահռելիօրէն տգեղ չէ՞ տեսնելը կին մը սափրիչի մը խանութին անկիւնը որ բռնած

210

այր մարդուն երեսը կ’ածիլէ անոր թուշը, ծիծաղելի չէ՞ նոյնպէս տեսնել այր մարդուն ժանեակ շինելը, գուլպայ հիւսելը, կանանց մազերը յարդարելը, կնոջական հագուստներու չափն առնելը։ Որքա՜ն ցաւալի կ’ըլլար տեսնել կինը՝ կառապան, որմնադիր, քարակոփ, դարբին, ատաղձագործ եւ այլն։ Ուրեմն աշխատութեան սկզբունքը ընդունած ատեննիս՝ անհրաժեշտ է ի նկատի ունենալ սեռային յարմարութիւնները եւ ֆիզիքականը։ Ինքնավստահ կնոջ մը չպէտք է արգիլել ո՛եւէ զբաղման հետեւելու, բացի կարգ մը աշխատութիւններէ որոնք, կ’ըսենք, իր ոյժերէն վեր են, ֆիզիքականը չի ներեր եւ բարոյականը չի թոյլատրեր։ Երբ կանացի աշխատութեան տեսակները կ’որոշուին, եւ խնդիրը իգական սեռի կողմէ կը նետուի հրապարակ, բնական է թէ՝ այրերը մինչեւ աստիճան մը ասպետական ոգի կրելու են անոնց չառաջարկելու համար կարգ մը աշխատութիւններ՝ որոնք կինը նուաստացնելու ու չարչարելու բնութիւնը ունին... թող իրենք, իրենց ամուր կազմին ու ֆիզիքական յարմարութիւններուն շնորհիւ դարբնեն երկաթը, վառեն հնոցները, նաւարկեն ծովերուն լայնքն ու երկայնքը, շոգեկառքերը թող մղեն, քարահանքերը ծածկեն, բանակները յառաջ վարեն, եւ թողուն կիներուն ընել այն՝ ինչ որ կը յարմարի իրենց կարողութիւններուն, այն ատեն հաւանականաբար ներդաշնակութիւնը կը տիրէ երկու սեռին մէջն ալ, եւ մէկէ աւելի ընտանեկան բարդ երեւցող հարցեր խաղաղօրէն գուցէ ինքնին կը լուծուին։

Արտէմիս, Յունուար 1903, Բ. տարի, թիւ 1, էջ 3-8։

211

Ի՞ՆՉ ԸՆԵԼ ՊԷՏՔ Է

ՄԱՌԻ

Զարմանալի կամ մեղադրելի երեւոյթ մը չէ՛ անշուշտ, երբ մեր ծնողքներէն շատերը նիւթական անձուկ պայմաններու պատճառաւ միայն, ցաւալիօրէն ստիպուած կ’ըլլան յաճախ չափաւորութիւն մտցնելու իրենց զաւակներուն մտքի զարգացման ու դաստիարակութեան գործին մէջ, նոյն իսկ եթէ անոնք դպրոցական գրասեղաններու վրայէն ցոյց տուած ըլլան արտաքոյ կարգի ընդունակութիւն եւ յարմարութիւն ուսման ո՛եւէ ճիւղի, ըլլա՛յ գիտութեան, գրականութեան կամ գեղարուեստի։ Այս տեսակ մը դառն ու անիրաւ զրկանքը, միացած երբեմն ալ մարմնական է՛ն դժնդակ զրկանքներու, մէկ կողմէն կը բոցավառեն ահռելիօրէն վրէժխնդիր հոգիներ մարդկութեան այն դասակարգին դէմ, որը ամեն ճոխութիւններու մէջ յղփացած, կեանքի ամեն վայելքներէ յափրացած, կը զլանայ սակայն իր լուման, մատակարարելու համար մտքի սնունդը անոնց՝ որոնք այդ սնունդով զօրացած՝ պիտի կարենային համարձակ որոշ դեր մը ստանձնել հասարակական շարժումներու մէջ, իրագործել կարգ մը փայփայուած նպատակներ, եւ ստեղծել պատուաւոր, անկախ դիրք մը այն ընկերութեան մէջ, որուն անդամներն են եւ իրենք։ Երբ քիչ շատ ամուր բնաւորութիւն ունեցողները համբերութեամբ կը մղեն յամր կռիւը կեանքին, ու կը ջանան խորտակել փշրել երկաթէ գիրը, զոր անգութ բաղդը այնքան անիրաւաբար դարբներ ու դրօշմեր է իրենց ճակտին ցանկալի նպատակին հասնելու համար. ասդին աւելի թոյլերը, որոնք մեծամասնութիւնը կը կազմեն դժբաղդաբար մարդկութեան, յոռետես, դժգոհ իրենցմէ եւ ուրիշներէն, օր ըստ օրէ աւելի հիւանդոտ հասկացողութեամբ ըմբռնելով կեանքն ու իր բարձր նշանակութիւնը, վատուժ գաղափարներով ու ջլատուած մտքերով կը թեւաթափեն իրենցիններուն ու իրենց շրջապատի կորովն ալ (եթէ ունին)։ Բնական է ուրեմն որ զայրոյթէ ու նախանձէ թունաւորուած, դառնացած ջլատուած այդ հոգիներէն ոչ մի յառաջդիմութիւն, ոչ մի նկարագրի բարձրութիւն, ոչ մի վեհ ու գեղեցիկ թռիչք չէ կարելի սպասել։ Ի՞նչ ընել պէտք է ուրեմն։ Ամեն ձգտում, ըլլա՛յ այդ նշանաւոր գիտնական մը, բժիշկ մը, երաժիշտ մը կամ նկարիչ մը ըլլալու ձգտումը շատ անգամ ուսուցիչները իրենք են որ կը ներշնչեն իրենց աշակերտներուն, այդ ճիւղերուն մէջ անոնց ցոյց տուած առաւել կամ նուազ ընդունակութիւնները տարփողելով եւ խրատականներով ու քաջալերականներով մղելով զանոնք դէպի այդ ասպարէզները։ Հա՞րկ է ուրեմն որ ուսուցչուհին կամ դաստիարակուհին իր ներշնչած ձգտումներուն ուղղութիւնը տայ բոլորովին համապատասխան իր սանուհիներու կեանքին

212

հանգամանքներուն ու նիւթական կարողութեանը. ուրիշ բառերով, պէ՞տք է որ ուսուցչուհին իր հարուստ սանուհիին որոշ մէկ ձիրքը քաջալերէ, իսկ իր աղքատ սանուհիին հոգւոյն մէջ խեղդել ջանայ տաղանդի առաջին կայծը, նկատի ունենալով որ նա անկարող է բացարձակապէս մշակելու իր ձիրքերն ու ընդունակութիւնները։ Ո՛չ, ատիկայ անխղճութիւն, եւ որ աւելին է, յետադիմութիւն կ’ըլլայ։ Ուրեմն ի՞նչ պէտք է ընել։ Բարեգործական կարգ մը հաստատութիւններ եւ ընկերութիւններ ունեցեր ենք եւ ունեցանք վերջերս ալ. հիւանդանոցներ, որբանոցներ, աղքատախնամ մարմիններ եւայլն եւայլն։ Ատոնք՝ մարդկութեան ֆիզիքական ցաւերը դարմանելու եւ պէտքերը հոգալու համար ստեղծուեցան ու կազմակերպուեցան. օրհնեալ ըլլան հիմնադիրները, նիւթապէս ու բարոյապէս այդ հիմնարկութիւններուն օգնողներն ու նպաստողները. բայց երբ մարմնական պէտքերը հոգալու համար ջանք ու զոհողութիւն չի՛ խնայուիր, ինչո՞ւ մոռնալ մտաւոր եւ հոգեկան պէտքերն ալ, որոնք ոչ նուազ եւ գուցէ աւելի կարեւորներն են... «Բայց մէկէ՜ աւելի դպրոցներ ունինք» պօռան գուցէ մեր երեսին. այո՜... ունինք շէնքեր դպրոց անունին տակ, բայց ա՞րդեօք այդ դպրոցները մեր բարոյական շեշտուող պէտքերուն լիովին գոհացում տալու կոչումը ունեցեր են երբէք... մեր խօսքը մասնաւորապէս աղջկանց վարժարաններու մասին է։ Արդեօք անոնք կրցե՞ր են ու կրնա՞ն մտաւոր եւ հոգեկան առողջ զարգացումը տալ մեր աղջիկներուն, պատրաստել լուրջ, խորհող աղջիկներ, ազնիւ ու պարտաճանաչ մայրեր, տուե՞ր են երբէք մինչեւ ցարդ իրենց պաշտօնին վեհութեանն ու սրբութեանը գիտակից սրտի ու մտքի տէր դաստիարակուհիներ. ո՛չ. մենք աղջկանց համար բարեկարգ դպրոցներ չունինք ու չենք ունեցեր վասնզի դաստիարակուհիներ չունինք կամ շատ քիչ ունինք...։ Մեր հիմակուայ ինքնակոչ դաստիարակուհիներէն շատերը, աննշան բացառութեամբ խանութներու մէջ ցուցադրուած զարդարուն պուպրիկներէն չեն զանազանուիր, շարժո՜ւն պուպրիկներ, որոնց միակ հոգն ու մտածումը իրենց հագուստը կապուստը զարդն ու զարդարանքն են...։ Մենք պէտքը ունինք սակայն աղջկանց համար բարեկարգ վարժարաններու. ուրեմն պէտքը ունինք լուրջ ու կարող դաստիարակուհիներու. ի՞նչ ընելու ենք...։ Բարեգործական ընկերութեան մը պէտքը զգալի է դարձեալ, որուն նպատակը ըլլայ մատակարարել մտքի եւ հոգւոյ առողջ սնունդ այն հայ կարօտ աղջիկներուն՝ որոնք ընդունակութիւն եւ յարմարութիւն ցոյց կուտան պատրաստուելու իբրեւ դաստիարակուհի, մանկավարժուհի եւ նիւթական միջոցներէ զրկուած ըլլալնուն համար միայն կը ստիպուին խեղդել իրենց մէջ այդ ընդունակութիւնները։ Անոնց ձեռք բռնելու ենք, եթէ կ’ուզենք լաւ եւ օգտակար վարժարաններ

213

ունենալ։ Այս պարտականութիւնը մեզ կանանցս վրայ կ’իյնայ, մենք պէտք է ձեռնարկենք կազմակերպելու այդ ընկերութիւնը, վասնզի մեր սեռին դաստիարակութեան աւագ հոգը աւելի քան երբէք մեր վրայ կը ծանրանայ. մենք պէտք է ծեծենք այդ հարցը. բաւական է ինչքան սպասեցինք որ այրերը հոգային մեր մարմնական պէտքերուն հետ եւ մեր հոգեկան ու մտաւոր պէտքերը, դպրոցներ բանային մեզի համար, մեր ուսուցիչները, դաստիարակները առաջնորդողները ըլլային. ատիկայ եթէ ոչ անպատուաբեր, գէթ նուաստացուցիչ համարելու ենք ալ եւս մեզի համար, քանի որ ինքնագիտակցութեան մէջ կ’արթննանք օրէ օր. հետեւաբար եւ մենք կարող ըլլալու ենք ըմբռնել մեր պէտքերը, եւ խորհիլ միջոցներ մեր սեռին զարգացմանն ու յառաջդիմութեանը համար առանց սպասելու ալ եւս այր սեռին միջամտութեան։ Ինչպէս ուրիշ անգամներ ըսած ենք, Գերմանիա կամ Զուիցերիա ուսանելու է՛ն լուրջ եւ յարմար վայրերն են, ղրկել այդ տեղերը մեր աղջիկներէն անոնք՝ որոնք մասնաւոր ընդունակութիւն ցոյց կուտան դաստիարակուհի կամ մանկավարժուհի պատրաստուելու, ինչպէս ըսինք, ապահովաբար է՛ն առողջ միջոցն է մեր աղջկանց վարժարանները փրկելէ հիմակուայ խաղքութիւններէն, եւ դնել զանոնք իրենց կոչման բարձրութեանը վրայ։ Պիտի առարկուի անշուշտ թէ շա՜տ դժուարութիւններ կը կենան մէջտեղ իրագործելու համար այդ նպատակը։ Ոչինչ. թող ընդունուի սկզբունքը, թող բարի կամեցողութիւնը չպակսի մեզ. թող քիչ շատ զոհողութիւններու, ջանքերու եւ աշխատութեան ընդունակ ըլլանք, եւ դժուարութիւնները հարթուելու միջոցներուն վրայ կը խորհուին. խնդիրը սկսելուն վրայ է, հաւատքով ու սիրով. եւ արդէն գործը ինքնին յառաջ կ’երթայ։

Արտէմիս, Փետրուար-Մարտ 1903, Բ. տարի, թիւ 2-3, էջ 49-51։

214

ԸՆՏՐԵԼ ԳԻՏՆԱՆՔ

ՄԱՌԻ

Ըսինք թէ՝ կանոնաւոր վարժարաններ չունինք աղջկանց համար, վասնզի դաստիարակուհիներ չունինք. ասի իրականութիւն մըն է դժբաղդաբար, նոյն իսկ եթէ արժանապատուութիւններ վիրաւորելու բնութիւնը ունենայ եւ որու վրայ պիտի անդրադառնանք դարձեալ։ Ամեն տեղ, արական սեռին մէջ, մենք յաճախ կը հանդիպինք մէկէ աւելի մտքի ու սրտի տէր երիտասարդներու, մինչ մատներու վրայ կը համրուին քիչ շատ գաղափարական ու զարգացած կիներն ու աղջիկները. հսկայ ապացոյց մը ահա՛ թէ անոնք չեն եղեր դեռ եւս գաղափարական եւ դաստիարակութեան գործին կատարելապէս հմուտ դաստիարակուհիներու ձեռքին տակ, չի մոռնանք նաեւ կնոջական կաշկանդուած կեանքի սեղմ պայմանները, որոնք ոչ նուազ վիթխարի արգելքներ են անոր յառաջդիմութեան գործին։ Աղջիկներու տալ այր դաստիարակներ սխալ մըն է դաստիարակութեան գործին համար, եւ միեւնոյն ժամանակ բացարձակապէս անբնական քայլ մը. միտքը գուցէ շահի հոդ, բայց սիրտը երբէք. եւ սակայն հոգեկան բարձր դաստիարակութիւնը պէտք է ըլլայ գլխաւորաբար մեր է՛ն գգուելի բաղձանքը կնոջ համար, վասնզի կինն է մարդուն առաջին բնական դաստիարակը, ա՛ն կը տեսնէ մանկան առաջին զգացումներուն ծնունդը, ա՛ն է տղան ազնիւ ու վսեմ կոչումներու համար պատրաստողը, պարզ է ուրեմն թէ՝ այն ատեն միայն պիտի կարենայ իր մատաղ զաւակներուն ներշնչել այդ ձգտումները, երբ ինքը բարձր իտէալներով եւ վսեմ ներշնչումներով լեցուն կեանք մը կ’ապրի։ Թէ ինչո՞ւ այր դաստիարակին ջանքերը պիտի վիժեն գուցէ հոն՝ ուր կին դաստիարակը սքանչելապէս պիտի յաջողի. պատճառը շատ պարզ է։ Այր ու կին բոլորովին տարբեր շինուածքներ են ե՛ւ հոգեպէս, ինչ որ ալ ըսեն, ի՛նչ փաստերով ալ որ ճգնին ապացուցանել ատոր հակառակը։ Կեանքի մէջ, – ըլլա՛յ ընտանեկան, ըլլա՛յ ընկերական – իւրաքանչիւր դէպք, իւրաքանչիւր երեւոյթ պէտք եղածէն աւելի բացորոշ կերպիւ կը շեշտէ այդ ճշմարտութիւնը, շատ բնական է ուրեմն որ այր դաստիարակը չկրնալով ըմբռնել կնոջ սիրտը ա՛յն խորութեամբ ինչպէս կին մը կրնայ ըմբռնել, ու քրքրել անոր հոգւոյն է՛ն թագուն ծալքերը ա՛յն դիւրութեամբ եւ յստակութեամբ ինչպէս կին մը պիտի կրնար ընել, անյաջողութեան մատնուի։ Կնոջ հոգին խիստ քնքոյշ է, դաստիարակութեան ամբողջ շրջանին մէջ անոր մա՛յր պէտք է, քո՛յր պէտք է, բարեկամուհի՛ պէտք է, եւ այր մարդը ինչքան ալ ըլլայ զգոյշ ու քնքոյշ, երբէք կրնայ այնքան քնքուշանալ մինչեւ կնոջ մը սրտովը զգալու եւ անոր հոգւովը շարժելու սկսի։

215

Սպասելով ուրեմն որ օր մը ունենանք մեր բաղձացած դաստիարակուհիները, անցնինք ներկային։ Ներկային մէջ ստիպուած ենք գտնուածներուն մէջէն ընտրութիւն ընելու. ի՞նչը ուրեմն ամեն բանէ առաջ պէտք է շահագրգռէ մեզ ընտրութիւն մը ըրած պահերնուս։ ԲԱՐՈՅԱԿԱՆԸ Մեզնէ շատերը բարոյականի սահմանը չափազանց նեղ կ’ըմբռնեն... Տարամերժօրէն անբարոյական կ’ընդունուին միայն այն կիները, որոնք կ’ապրին ամուսնական օրինաւոր յարկէն դուրս, ազատ ու դիւրաբեկ կապերով, կամ թեթեւ բարքերով։ Անոնք կը վտարուին ընտանեկան մաքուր յարկերէն, եւ անոնց բարեւ տալն անգամ անպատուաբեր կը համարուի պատուասէր անձերէ. եւ սակայն կան այնպիսի անբարոյականութիւններ՝ որոնք շա՜տ աւելի ծանր եւ վնասակար ազդեցութիւն ունին դեռ չկազմուած նկարագիրներու վրայ մա՛նաւանդ. ատոնք չեն տեսնուիր գուցէ, չեն քննուիր, կարեւորութիւն իսկ չեն տրուիր. մինչեւ իսկ երբեմն վարժարանական յարկերէն ներս կը յաջողին սողոսկիլ այդ կարգի անբարոյականներ «դաստիարակուհի» նուիրական անունին տակ։ Վիթխարի անբարոյականութիւն չե՞ն միթէ նախանձի թոյնով վարակուած ստել, խառնակել, չարաչար բամբասել, ստոր շարժառիթներով պաշտօնակիցներ իրարու դէմ լարել, աշակերտուհիներու մէջ հակառակութեան ոգի արթնցնել, խօսուածքի, շարժուածքի, կեցուածքի անօրինակ լրբութիւնով գայթակղեցնել մատաղ միտքեր։ Հազար անգամ աւելի գարշելի անբարոյականութիւններ չե՞ն միթէ ջլդիկ «ըսի ըսաւներով» եւ վարնոց չարախօսութիւններով վարժարանը պղծել...։ Գիտենք որ տղաք կը սիրեն նմանիլ, եւ անզգալաբար կ’ընդօրինակեն ու կ’իւրացնեն այն ինչ որ կը տեսնեն իրենց ուսուցիչներու վրայ, կ’իւրացնեն անոր շարժուձեւերը, խօսուածքը, մինչեւ իսկ հագնուելու կերպը. չէ՞ որ մանուկ հոգիները միշտ աւելի տրամադիր են անմիջապէս ընդունելու ամեն տպաւորութիւններ, որոնք եթէ փճացնող հանգամանքներ ունին, շատ դժուարին է աւելի հասուն տարիքի մէջ աւերել ջնջել...։ Կրնանք ուրեմն ասկէ հետեւցնել թէ՝ ի՞նչ ահռելի աղէտքներ կը գործեն «դաստիարակուհի» կոչուած այդ վիժածները մեր մատաղ աղջիկ սերունդին ճակատագրին վրայ...։ Ուրեմն դաստիարակուհի ընտրելու պահերնուս՝ սրտի ազնուութիւնը, բարեկիրթ ու շնորհալի բնաւորութիւնը մեր է՛ն աւագ պահանջը թող ըլլայ։ Եթէ մտքով հասունները ու կատարեալ զարգացածները կը պակսին մեր սեռին մէջ՝ չեն պակսիր բարեբաղդաբար ազնիւ եւ բարեկիրթ աղջիկներ, բաւական է որ տեսնող աչք ու դատող միտք ունենանք։ Շատ շիտակ դիտողութիւն մըն է թէ՝ վերեւ յիշուած տգեղ երեւոյթները,

216

այսինքն բամբասանքը, չարախօսութիւնը, խառնակչութիւնը, աւելի կին սեռին մէջ երեւան կուգան, ինչո՞ւ... միթէ՞ կիներու բնաւորութեան մէջ խմորուած են ատոնք ճակատագրականօրէն, ո՛չ. ատոր չենք կրնար հաւատալ։ Կինը սկիզբէն ի վեր ապրած ըլլալով շատ սահմանափակ կեանք մը, չունենալով բնաւ շփում դուրսի աշխարհին հետ, մեքենական աշխատութիւններով միայն զբաղուած, անծանօթ՝ մտաւոր աշխատութիւններու եւ ընթերցման առթած անզուգական հաճոյքին, ձանձրոյթէ մղուած, կը գտնէ թերեւս ժամանց մը բամբասանքի ու չարախօսութիւններու մէջ։ Այդ տխուր ժամանցը սակայն ներելի չէ՛ բնաւ ամեն այն աղջիկներուն ու կիներուն որոնք քիչ շատ կարդալու եւ կարդացածնին հասկնալու կարողութիւնը ունին։ Ինչ չափով որ զարգանայ ընթերցման սէրն ու ճաշակը մեր սեռին մէջ, այնքան աւելի պիտի պակսին այդ կարգ մը տխուր երեւոյթները, եւ պիտի ունենանք լուրջ, ընտանիքին ու ցեղին յառաջդիմութիւնը միայն ի նկատի ունեցող կին սերունդ մը։

Արտէմիս, Ապրիլ-Մայիս 1903, Բ. տարի, թիւ 4-5, էջ 97-99։

217

ԱՌԱՋԱՐԿ ՄԸ

ՄԱՌԻ

Քանի մը անգամներ խօսելով մեր ազգային աղջկանց վարժարաններու ուսմանց ծրագիրներու մասին՝ մենք մատնանիշ ըրեր էինք կարգ մը երկրորդական կարեւորութիւն ունեցող ուսումներ, որոնք աշակերտին ժամանակին մէկ կարեւոր մասը կը գրաւեն. մինչ այդ ժամանակը կարելի է գերազանցօրէն աւելի օգտակար կերպով գործածել տալ, առաջնորդելով մեր աղջիկներուն՝ նիւթական բարւոք պայմաններ ու միջոցներ ստեղծելու գլխաւոր ու անհրաժեշտ գործին մէջ։ Երբ մեր մանչ զաւակը դպրոցական գրասեղաններու վրայէն կը ջանանք դաստիարակելու եւ պատրաստելու դրական որոշ ուղղութեամբ մը, սա անվիճելի ճշմարտութեան վրայ հիմնուած թէ՝ անիկայ պիտի ըլլայ կեանքի մարդը, ու եռանդով կը մղենք զայն իրեն համար՝ բարոյական ու նիւթական փայլուն ապագայ մը շինելու ճամբուն վրայ, ինչո՞ւ նոյն բանը չի կամենանք ե՛ւ մեր աղջիկ զաւկին, եւ չի բաղձանք որ ան ալ իր կարգին ձեռնհասութիւնը ունենայ մի՛ս մինակ շինելու իր դիրքն ու ապագան...։ Թողնելո՞ւ ենք դեռ, որ անիկայ լռիկ ու գլխիկոր սպասէ, մինչեւ օտար տղայ մը բարեհաճի վերջապէս մօտենալ, մասնակից ընելու զինքը իր շինած աղէկ կամ գէշ բաղդին...։ Չէ՛ անշուշտ։ Միայն մտաւորական կարողութիւններու զարգացումը միշտ բաւական չէ մեր աղջիկներուն ապագայ կեանքի բարօրութեանն ու երջանկութեանը համար. մենք ըսեր ենք ու կը կրկնենք, նիւթական հանգստութիւնն ու ապահովութիւնը զօրաւոր ազդակ մըն է այդ կարողութիւններուն ուժը պահպանելու ու սրելու միեւնոյն ժամանակ։ Այսօրուայ անօթութիւնը, եւ վաղուայ հացը ունենալու անապահովութիւնը չի կրնար անշուշտ աշակերտին միտքը պահել ուշադիր ու լարուած վիճակի մէջ դէպի իր դասն ու պարտականութիւնները, եւ ցրուած միտքով տղեկէ մը չէ կարելի ձեւել տիպար ուսանող։ Այս բոլորին վրայ մէկէ աւելի անգամներ ակնարկներ նետեր ենք եւ ուսման հետ միաժամանակ արուեստ մը անոնց սովրեցնելու անհրաժեշտութիւնը շեշտեր ենք յաճախ։ Մենք մատնանիշ ըրեր ենք նաեւ այն բոլոր անպատեհութիւնները եւ վտանգները որոնց պիտի ենթարկուին մեր մատաղ, անփորձ, կեանքը չճանչցող աղջիկները աշխատելով ամեն գործատուններու մէջ անխտրաբար։ Ուստի եւ չէ՞ր կարելի եւ օգտակարագոյն գործը չէ՞ր ըլլար արդեօք, մեր ազգային աղջկանց վարժարաններու ծրագիրները այնպէս մը կազմել՝ ուր մտաւոր պէտքերուն քով խոշոր տեղ մըն ալ տրուէին մարմնաւոր պէտքերու գոհացումին միջոցներուն...։ Արդեօք չէ՞ր կարելի առաւօտէն մինչեւ կէս օր յատկացնել աշակերտուհիներու մտքի՝ ու կէս օրէն ետքը մատներու

218

մարզանքին։ Ուրիշ խօսքերով չէ՞ր կարելի որ աղջկանց ուսումնարանները ըլլային միեւնոյն ժամանակ եւ արուեստանոցներ, ուր արուեստի մէջ ըստ բաւականին մարզուելէ ետքը, վարձատրութեան անուշ օրէնքով աշխատէին իրենց ծանօթ ու սիրելի յարկին տակ, փոխանակ օտարին քով չարչարուելու եւ անորմէ անգթաբար շահագործուելու ու խաբուելու։ Մենք տեսանք անձնական փորձառութեամբ թէ՝ ատենօք նմանօրինակ ձեռնարկ մը գործնական հողի վրայ դրուելով ի՜նչ փայլուն յաջողութիւններով պսակուեցաւ, քանի՜ քանի՜ հայ աղջիկներ օրհնեցին այն հաստատութիւնը՝ որը մտքի առողջ եւ հաստատուն սնունդի հետ՝ գիտցեր էր եւ ցուցնել իրենց մարմնոյ սնունդն ալ հայթայթելու ազնիւ ճամբան։ Կարելի է շարունակել նոյն ձեռնարկը եւ ամեն տեղ, միա՛կ օգտակարագոյն եւ ազդեցիկ միջոցն է դա՛ աշխատութեան մէջ վարժեցնելու, աշխատութիւնը սիրցնելու հայ աղջկան։ Մինչեւ ցարդ դեռ հայ ժողովրդին համար օտարոտի ու նուաստացուցիչ բան մը համարուած է աղջիկներու ու կիներու աշխատութիւնը։ Գրեթէ արմատացած նախապաշարում մըն է ատի, այնպէս որ կարգ մը մարդիկ նախամեծար կը համարին անօթի տեսնել իրենց ընտանիքը՝ քան թողուլ որ իրենց կինն ու աղջիկը դուրսը աշխատին. ատի՝ մեծագոյն ամօթն ու նախատինքը կը կարծեն իրենց առնականութեան համար...։ Ուրեմն վարժարանական գրասեղաններու վրայէն գործնական միջոցներով այդ տխուր նախապաշարումը պէտք է թօթուել տղուն մտքէն ու սրտէն, տգէտ ու նեղ գաղափարներու կործանիչ ազդեցութենէն ազատել անոր մատղաշ ուղեղը, եւ լա՜յն գաղափարներ ու ազա՜տ մտածումներ ներշնչել անոր, մի՛շտ գործնական օրինակներով անշուշտ։ Վերը յիշեցինք կարգ մը երկրորդական ուսումներ՝ որոնք կարելի է զեղչել կէս օրերէն ետքի ժամերը ամբողջովին նուիրելու համար արուեստի։ Օրինակի համար՝ կարելի է զանց առնել գեղագրութեան դասը, ատի բոլորովին աւելորդ է. բաւական է որ աշակերտը կարդացուելու չափ մաքուր ու կանոնաւոր գիր ունենայ, կրնան դասի ատեն Հայերէնի ու Ֆրանսերէնի ուսուցիչները տղուն ուշադրութիւնը հրաւիրել գիրին վրայ, եթէ շատ անմաքուր կամ անկանոն տեսնեն։ Զանց առնել եւ ձեռագործներու այն տեսակները՝ որոնք նիւթական շօշափելի արդիւնք մը չեն կրնար տալ, օրինակ, գռօշէ, գանավա, շիշով տանթէլներ եւն. եւն.։ Գալով գծագրութեան՝ ընդունիլ միայն այն ճիւղը՝ որը կը պատկանի արուեստին, եւ ատիկայ կարելի է շատ քիչ ժամանակուայ մէջ սովրեցնել։ Զանց առնել երգ ու դաշնակ, ատոնք ալ բոլորովին երկրորդական կարեւորութիւն ունեցող բաներ են, եւ տղուն միտքն ու սիրտը շինելու հետ շատ մեծ կապ մը չունին։ Աշխարհի մեծ մարդիկը՝ որոնք կը պաշտուին այսօր ոմանք իրենց հանճարին եւ ոմանք իրենց դիւցազնութեանն ու վեհ նկարագրին համար, միշտ երաժիշտներ ու երգիչներ չեն եղած։

219

Իսկ անհրաժեշտ ուսումներու համար առաւօտէն մինչեւ կէս օրուայ երեք ժամերու միջոցը եթէ բաւական չի համարուի՝ ժամ մըն ալ կարելի է աւելցնել, այսպէս չորս ժամեր յատկացուած կ’ըլլան ուսման։ Թէ արդեօք բաւականաչափ գործ պիտի ունենա՞ն դպրոց-արուեստանոցները ծախսերը գոցելու եւ աշակերտուհի-գործաւորուհիները վարձատրելու համար. ինչո՞ւ չէ...։ Մենք բաւական թուով գաղթականներ ունինք ցրուած քիչ մը աշխարհիս ամեն կողմերը, ատոնց մէջ հարուստներն ալ չեն պակսիր բարեբաղդաբար. արուեստանոցները ուրեմն կրնան ապրիլ հարուստ ընտանիքներու գործերը, օրինակ, օժիտներ, ճերմակեղէններ եւ զգեստեղէններ վերցնելով չափաւոր գիներով, ու եթէ վարիչները գիտնան հաշուագիտութեամբ շարժիլ, ամեն ծախսերը գոցելէ ետքը՝ կրնան պզտիկ բան մըն ալ մէկ կողմ դնել դպրոց-արուեստանոցներու ճոխացմանն ու յառաջդիմութեանը համար։ Եւ ինչո՞ւ Եւրոպական արուեստանոցներու հետ գործ չունենալ... Ապացուցուած ճշմարտութիւն մըն է այսօր թէ՝ հայերը ամեն ճիւղի մէջ – ըլլա՛յ վաճառականութիւն ըլլա՛յ արուեստ – իրենց ցոյց տուած արտաքոյ կարգի ընդունակութեամբը կրցած են ամեն յառաջադէմ ազգերու հետ եթէ ոչ հաւասար՝ գէթ մօտիկ աստիճանի մը վրայ կենալ, ինչո՞ւ ուրեմն օտար վաճառատուններէ աւելի համեստ պայմաններով ուրիշներէ քիչ մը աւելի աժան աշխատելով գործ չվերցնել, ինչո՞ւ Եւրոպացի ընտանիքներու մէջ մուտ չի գտնել, մանաւանդ երբ բարեբաղդաբար ամեն տեղ ունինք Հայ պատուաւոր ազգայիններ՝ որոնք մուտք եւ ազդեցութիւն ունին եւրոպական բարձր շրջանակներու մէջ եւ կրնան ներկայացնել ու յանձնարարել անոնց շատ դիւրութեամբ իրենց ցեղին ճարպիկ արուեստաւորները։ Ասոնք բոլորը կարելի են, միայն կամք, կորով, ձեռնհասութիւն, հաշուագիտութիւն եւ մա՛նաւանդ աշխատասիրութիւն է՛ն աւագ ու կարեւոր պայմաններն են յաջողութեան. եթէ այս պայմանները ամենքն ալ իրենց վրայ միացնող գործիչներ ունինք, կ’ունենանք ե՛ւ արուեստանոց-դպրոցներ. ու կը տեսնենք մեր հայ աղջիկները, հայ արուեստագիտուհիները, եւ օր մը ջանասէր, կարող ու գործնական մայրեր։

Արտէմիս, Յունիս-Յուլիս 1903, թիւ 6-7, էջ 145-148։

220

ԻՏԷԱԼԻ ԿԻՆԵՐԸ

ՄԱՌԻ

Արտէմիսի No 6-7ի մէջ հրճուանքով կը հրատարակէինք, Ուոմէնս ժուռնալէն առնելով, երկու հայուհիներու բժշկական վկայական ստանալը, մին՝ Պալթիմօրի՝ միւսը Չիքակօի բժշկական համալսարաններէն։ Ինչ որ աւելի խանդաղատանքով կը լեցնէ մեր սրտերը դէպի այդ երկու հայ օրիորդները, այն է թէ՝ անոնք պիտի երթան իրենց Հայրենիքը – Թուրքիոյ երկու համեստ գաւառները – հոն իրենց բժշկական արուեստը ի գործ դնելու իրենց հայրենակից խեղճուկ կիներու վրայ, որոնք, ինչպէս կ’ըսէ Ուոմէնս ժուռնալ մինչեւ ցարդ դեռ նէնէական խրատներով ու միջոցներով կ’առաջնորդուին իրենց է՛ն լուրջ հիւանդութիւններու ատեններն ալ։ Ահաւասիկ իրապէս օգտակար ըլլալու ձգտումը, որը բացայայտօրէն կը տեսնուի այդ երկու հայ բժշկուհիներուն մէջ։ Ապրած ըլլալով աշխարհի է՛ն լուսաւորեալ մէկ կեդրոնը, գուցէ վարժուած երկրին բարքերուն, սովորութիւններուն, կը թողուն կամովին բոլոր իրենց վարժութիւնները, սովորութիւնները, կը զրկեն իրենք զիրենք քաղաքակրթեալ աշխարհի մէջ ապրելու հաճոյքներէն եւ կ’երթան նետուիլ բաղդատաբար խուլ գաւառներու խորերը, որպէսզի չի՛ տառապին, չի՛ մեռնին իրենց հայրենակից քոյրերը բժշկական խնամքներէ զրկուած, միս մինակ, անօգնական...։ Ահաւասիկ իտէալի կիները...։ Ո՞վ արդեօք ցարդ մտածեց այսպէս։ Մեր Եւրոպա գնացող հայ օրիորդներէն ո՞րը իր հայրենիքը շէնցնելու իր սովրածը իր քոյրերուն օգտակար դարձնելու վրայ խորհեցաւ։ Անոնցմէ շատերը նախամեծար համարեցին քաշկռտել իրենց կեանքը լուսաւորեալ աշխարհներու մէջ, ուր ոեւէ օգտակարութիւն չունենալէ զատ՝ իրենց գոյութիւնն ալ բացարձակապէս աննշմարելի էր, քանի որ իրենց պէս, կամ իրենցմէ անհունապէս աւելի կարողներ ու ճանչցուածներ շա՜տ շա՜տ կան, մինչ հայրենիքի խեղճուկ գիւղերուն մէջ իրենք միակը պիտի ըլլային վերածնութիւն տուող մեր ուսման, խնամքի, մխիթարութեան ծարաւ հայուհիներուն, եւ պիտի պաշտուէին ու օրհնութեամբ յիշատակուէին շատ շատերէ։ Ուրիշ բարի լուր մըն ալ որ ուրախութեամբ լեցուց մեզի։ Երկու ուրիշ հայուհիներ, Օրիորդ Մալէզեանները, որոնք ժամանակէ մը ի վեր Եւրոպա, կը հետեւէին մին՝ գլխարկ շինելու իսկ միւսը ձեւ ու կարի ճիւղին, կատարելագործած ըլլալով արուեստը մօտերս պիտի ժամանեն Եգիպտոս, ուր պիտի հաստատեն իրենց արուեստանոցը։ Թէ ի՞նչ օգտակարութիւններ պիտի ունենայ եգիպտահայուհիներուն համար

221

այդ հայ արուեստանոցը, յայտնի է, նախ՝ շատ գործ պիտի բացուի արուեստասէր հայուհիներուն համար որոնք անշուշտ օտար արուեստանոցներու մէջ աշխատելէ աւելի նախամեծար եւ օգտակար պիտի համարին ծանօթ եւ սրտի մօտիկ յարկի մը տակ աշխատիլը, եւ ատով շատ մը անպատեհութիւններու առաջքը գուցէ պիտի առնուին։ Երկրորդ՝ աւելի մեծ դիւրութիւն մը մեզի համար, երբ գլխարկի եւ զգեստեղէնի պէտքը ունեցած ատեննիս, փոխանակ օտար վաճառատուններու դիմելու ու չարաչար խաբուելու, կը դիմենք հայուհիներու որոնք մեր լեզուէն ալ կը հասկնան մեր ճաշակէն ալ, եւ նոյն իսկ ճաշակ ալ կրնան տալ այն պարագային՝ երբ ատի մեզ կը պակսի. միայն մենք գիտնանք բարձր բռնել ազգայնութեան սէրը, եւ խորշիլ օտարէն երբ մերինը նոյն շնորհքը կը ցուցադրէ եւ նոյն պայմանները կ’առաջարկէ մեզի։ Մեր ջերմ շնորհաւորութիւնները յիշեալ արի հայուհիներուն, որոնք գացեր են Եւրոպա կամ Ամերիկայի համալսարանները բան մը ըլլալու եւ իտէալի մը ծառայելու համար. անոնք մեզի կը մոռցնեն բան մը ըլլալու համար գնացող եւ բան մը չըլլալէ զատ՝ բան մըն ալ վրայ տուողներու տխուր ընթացքը. կը հաւատանք թէ՝ անոնք կ’ունենան շուտով իրենց լուրջ հետեւողները, եւ մենք կ’երթանք Եւրոպա, ոչ թէ Եւրոպան գացած ըլլալու եւ ատով յիմարօրէն պարծենալու, եւ կամ մի քանի ամիսներ հոդ քաշկռտուելով ծաղրելի յաւակնոտութեամբ մը ուրիշներուն չի հաւնելու հովեր առնելու համար, այլ լուրջ ու գործնական ուղղութեան մը վրայ դրած մեր ջանքերը, յամառօրէն աշխատելու, նպատակի մը հասնելու, եւ իտէալի մը ծառայելու համար։

Արտէմիս, Օգոստոս 1903, թիւ 8, էջ 193-194։

222

ԹԷ ԻՆՉՊԷՍ ՊԷՏՔ Է ԸՄԲՌՆԵԼ ԱԶԱՏԱՄՏՈՒԹԻՒՆԸ

ՄԱՌԻ

Շատ ժամանակ չէ որ հայ իգական սեռը լուսաւորութեան այս դարուն մէջ կրցաւ քիչ թէ շատ թօթուել հին նախապաշարումներու լուծը եւ մտածել երկար ատեններէ ի վեր անտեսուած ու կոխկրտուած իր սեփական իրաւունքներուն վրայ։ Դեռ հազիւ նա լսեց հաւասարութեան, իբրեւ մարդ ազատ մտածելու, անկախ ապրելու ու գործելու գաղափարի մասին. ուստի զարմանալի չէ՛ երբ իրեն համար բացարձակապէս դեռ նոր կեանքի մը սեմին առջեւ՝ ինքը սայթաքէր եւ սխալ ըմբռնելով ճշմարիտ ազատամտութիւնը իյնար այնպիսի ճամբաներու մէջ, որոնք կին-մարդը կ’առաջնորդեն ապահովաբար դէպի անբարոյականութիւն, հետեւաբար դէպի կորուստ։ Նա դեռ անկարող որոշելու ազնիւը՝ անազնիւէն, ճշմարիտը՝ կեղծէն իր մտքի զարգացման սահմանափակ վիճակին պատճառաւ, բնական է պէտքը ունէր ուղիղ ճամբան իրեն ցոյց տուող անշահախնդիր, ազնիւ առաջնորդներու, եւ շատեր, առաջնորդ անունին տակ եղան կինը կորուստին անդունդը նետող ճիւաղներ, միմիայն իրենց սանձարձակ հաճոյքներէն բան մը չկորսնցնելու համար։ Հիմա որ բաւական փորձառու եղանք ալ, բաւական ճանչցանք աշխարհն ու մարդիկը, պէտք չէ՛ բացարձակապէս մեր ճակատագիրը վստահինք զօրաւոր սեռին, արդէն ատի նախ ամօթ է մեզի համար եւ կը նշանակէ անկարողութիւն եւ տկարութիւն, հապա մենք անձամբ պէտք է ձեռք առնենք մեր կեանքի ղեկը, եւ վարենք մենք զմեզ մեր մտքի ու սրտի սեփական ուժերով. մենք մեզէն պէտք է փնտռենք ու գտնենք ազնիւ ու օգտակար ճամբան, որը պիտի բարձրացնէ մեր հոգիները, եւ ատի դժուար չէ՛ քանի որ մենք ալ ունինք խորհող միտք մը, զգացող սիրտ մը եւ մա՛նաւանդ զօրաւոր խիղճ։ Ժամանակէ մը ի վեր ազատամտութիւն անունին տակ գործուեցան ու կը գործուին դեռ եւս այնպիսի վիթխարի տգեղութիւններ, որոնք պարզապէս վիրաւորանքներ են ազատամտութեան գաղափարին դէմ, եւ ատոր պատճառը ոչ այլ ինչ էր եթէ ոչ սխալ ըմբռնումը այդ գաղափարին։ Եւ որպէսզի չի՛ շարունակուի այդ սխալը, եւ ազատամտութիւնը վայրենի ախորժակներու գոհացումին մէջ չի՛ տեսնուի, կամ զանոնք ծածկող դիմակ մը չ’ըմբռնուի, մենք պիտի փորձենք կրցածնուս չափ որոշակի ճշդել անոր սահմանը, ատկէ դուրս՝ ազատամիտ անունին տակ ապրողը կոչելով խարդախ ու կեղծ։ Առաջին օրէն երբ կը սկսի մանուկ-աղջկայ դաստիարակութիւնը, պէտք է սկսի նաեւ ազատամիտ ներշնչումները անոր համար. չի՛ կաշկանդել զինքը իր

223

ճաշակներուն, իր մտածումներուն ու զգացումներուն մէջ, ջանալով ուղղել անշուշտ ինչ որ կը տեսնուի բուռն ու վնասակար անոր բնաւորութեանը մէջ, վասնզի ատի կրնայ դժբաղդացնել եւ փճացնել անոր ապագան, այնպէս որ երբ նա արդէն կը հասնի քիչ թէ շատ հասկնալու ու դատելու տարիքին, կարենայ մաքառիլ իր ծնողացը դէմ եթէ նախ՝ անոնք ուզեն ուսման քաղցրութենէն զրկել զինքը։ Երկրորդ՝ իր կեանքի նպատակը չընել միմիայն ամուսին մը գտնելը – թէպէտ դա՛ առաջին տեղերէն մէկը բռնէ կնոջ կեանքին մէջ, քանի որ առանց կենաց ընկերի մը կեանքը կը դառնայ շատ չոր ու տխուր – այլ ջանալ իտէալ մը ստեղծելու իրեն համար. եւ բարձրութեամբ ու սրբութեամբ փարած իր իտէալին, մտքի տակ առնելով կարգ մը ծթռած նախապաշարումները, «ի՞նչ պիտի ըսեն»ի «ի՞նչ պիտի մտածեն»ի ապուշ երկիւղները հաստատամտօրէն աշխատիլ անոր իրագործմանը համար, նոյն իսկ եթէ աշխարհ մը հակառակելու ըլլայ իրեն. եւ եթէ բաղդը իրեն դէմ հանէ իր բնաւորութիւնը, զգացումները, գաղափարները բաժնող սրտի ընկերը, որուն կը սպասէր, կապուիլ անոր հաւատարմօրէն հոգւով, եւ աշխատիլ միասին, ապրելու օգտակար կեանք մը, գաղափարի կեանք մը. եւ թո՛ղ վստահ ըլլան թէ՝ ամենէն դժուարին ճամբաները կը հարթուին իրենց առջեւ, եւ փուշերը վարդերու կը փոխուին եթէ միայն կը սիրեն զիրար ու կը քաջալերեն զիրար նեղութեան ու տառապանքի ժամանակներուն մէջ որոնք պիտի գան ու անցնին ապահովաբար իրենց գլխէն երջանկութեան եւ ուրախութեան օրերուն հետ։ Հակառակիլ ծախու ապրանք ըլլալու ստոր վիճակին դէմ, որը ստեղծեր են ծնողք, եւ դեռ կը շարունակուի մա՛նաւանդ գաւառներու մէջ, ատի ամենէն անվայել եւ անբարոյական կեանքն է որմէ պէտք է զզուանօք երես դարձնել։ Ասով սակայն ըսել չենք ուզեր որ ծնողաց համաձայնութիւնը կամ անոնց խորհուրդը բացարձակապէս պէտք է անկարեւոր նկատել կամ արհամարհել ամուսնութեան ծանր խնդրոյ մէջ. քա՛ւ լիցի։ Երիտասարդուհի մը որքան ալ ըլլայ շիտակ դատող, փորձառու, մարդ ճանչցող, կրնայ ընտրութեան պարագային սխալիլ, շատ անգամ ճաշակաւոր հագնուածք մը, սիրուն եւ հրապուրիչ դէմք մը կրնան կուրցնել ամենէն տեսնող աչքերը, ուստի ծնողք իբրեւ աւելի շատ ապրած, փորձառու, լուրջ եւ պաղարեամբ քննող, կրնան շատ աւելի երիտասարդի մը բարոյական կեանքը քննել, սերտել։ Այն ատեն միայն ծնողքի չանսալուն մէջ իրաւունք մը կը կենայ, երբ անոնք կ’ուզեն իրենց աղջիկ զաւակներու երջանկութիւնը անձնական շահերու ու նկատումներու հետ կապել, կամ դրամի համար անոնց մատաղ կեանքերը կաշկանդել չսիրուած ու արհամարհուած փեսաներու հետ։ Ամուսնութենէն ետքը, երբ ատի կատարուած է ու պէտք է կատարուած ըլլար փոխադարձ սիրով ու համաձայնութեամբ, իրար խաբելը, իրարու դաւաճանելը,

224

իրար թողուլը անբարոյականութիւն է։ Այն պարագային միայն ազատամտութիւնը պիտի թոյլատրէր երկու կեանքի ընկերներու իրարմէ զատուիլը, երբ իրարու համար չար, անտանելի ըլլային, բացարձակապէս անհամաձայն բնաւորութիւններով, բայց ատի բնա՜ւ ներելի չէ ամուսնութենէն ետքը տեսնել, քանի որ նշանածութեան շրջանը կայ, որուն մէջ անոնք պարտական էին զիրար ուսումնասիրելու, իրարու բնաւորութիւնը քննելու, քրքրելու, եւ համաձայնութեան չգալու պարագային իրարմէ բաժնուելու։ Երբէք արդարացում չի կրնար նկատուիլ այն սկզբունքը թէ՝ «Սէրը տեւական զգացում մը չէ»։ Անասնական կեանքով ապրողներուն, անասնական ախորժակները փոփոխութեան պէտքը զգան գուցէ, բայց մարդ-էակը կոչուած է սրտի հոգւոյ, մտքի կեանքովը ապրելու գլխաւորաբար, եւ այն ամուսինները երբ պիտի չապրին սրտի կեանքով, անոնց ամուսնութիւնը կը նկատուի իրաւամբ անասնական միութիւն մը, որը կրնայ հազար անգամ քակուիլ ու կապուիլ հանդիպողին հետ, ինչ որ ազատամտութիւն անունին տակ երբէք չի՛ կրնար իյնալ։ Առն ու կնոջ հաւասարութեան սկզբունքը, երկու սեռերու համար ալ հաւասարապէս աշխատութեան իրաւունքը, ճշմարիտ ազատամտութեան է՛ն գլխաւոր, է՛ն շեշտուող մէկ պահանջն է, որը անտեսուած է դժբաղդաբար դեռ մեր մէջ դարաւոր նախապաշարումներու հիմնովին ջախջախուած չըլլալուն պատճառաւ, եւ շատ զարմանալի է որ զօրաւոր սեռը աւելի հակամէտ է սանձարձակ սէրերու, եւ անառակ միութիւններու բրօբականդը յառաջ տանելու տարօրինակ եռանդով, քան երկու սեռերու հաւասարութեան, եւ աշխատութեան սկզբունքը գործնական հողի վրայ դնելու։ Երբ գործը հասնի ցանկալի կէտին, արդէն անոնք ամեն ջանք ի գործ կը դնեն որ կինը միշտ մնայ իրենց լուծին տակ, իրենց երեսէն վար կախուած, իրենց հաճոյքներուն գերի, անկախ, ազատ, իր սեփական ճակատագրին տէր ըլլալու փառքէն եւ ուրախութենէն յաւէտ զրկուած։ Ուրեմն ազատամտութիւնը չի՛ ներեր որ իր անուամբ վերեւ յիշուած անբարոյականութիւնները գործուին։ Ազատամտութիւնը երբէք իրաւունք չի տար սանձարձակ քալելու չարին ճամբուն մէջ։ Ազատամտութիւնը երբէք չի ընդունիր շիլ միջոցներ վատ նպատակներու հասնելու համար։ Ստոր կիրքերու գոհացում տալը, սանձարձակ անառակութեան կեանքը՝ ազատամտութեան անունով, պղծե՜լ աղտոտել է զԱյն։ Ազատամտութիւնը կը կայանայ բարոյականութեան սահմանին մէջ ազատ ապրիլ, ազատ մտածել եւ ազատ գործել։ Ազատամտութիւնը կը վռնտէ դարաւոր նախապաշարումները, սրտի իրաւունքները կը հաստատէ, եւ իբրեւ մարդ-էակ ապրելու օրէնքը կը նուիրագործէ։

225

Այն կիները միայն իրաւունք կ’ունենան «ազատամիտ» անունի, երբ լուրջ զարգացում ստացած լայն գաղափարներով օժտուած, եւ հաստատուն կամքով մը սպառազինուած են իրենց ընդունած սկզբունքները պաշտպանելու համար եթէ անոնք ուղիղ դատողութեան եւ զուտ ճշմարտութեան վրայ հիմնուած են. շապիկ փոխելու պէս դիւրութեամբ սկզբունք փոխելը՝ թեթեւամտութեան եւ ոչնչութեան ապացոյց են։ Թէ ի՞նչպէս ըմբռնած են ազատամտութիւնը ցարդ մեր քիչ շատ զարգացած համարուած ու Եւրոպան տեսած հայ կիները, այդ ուրիշ անգամ։

Արտէմիս, Սեպտեմբեր 1903, թիւ 9, էջ 226-229։

226

ԸՆԹԵՐՑԱՆՈՒԹԻՒՆԸ՝ ՀԱՅ ԿԱՆԱՆՑ ՄԷՋ

ՄԱՌԻ

Կնոջ մտքին ու սրտին մէջ անբարոյականութեան ծնունդ տուողը՝ ոչ այլ ինչ է եթէ ոչ անգործ ու մեղկ կեանքը։ Չկայ բան մը այնքան վնասակար որչափ մարդուն՝ նոյնքան եւ կնոջ համար որքան անգործութիւնը, ուր երեւակայութիւնը սնոտի ու շատ անգամ վտանգաւոր երազներով կը սնանի եւ կը տեսնէ հաճոյք, ցնծութիւն, ուրախութիւն հոն՝ ուրկէ պէտք էր փախչէր սարսափահար աւելի առողջ մտածողութեան ու տեսողութեան ժամանակին մէջ։ Հայ կիները ընդհանրապէս անգործ են. բացի այն մի քանի ժամերէն զորս անոնք տան կարգաւորման, կերակուրի եւ կամ տնարարական զբաղումներու կը նուիրեն, մնացեալ ժամանակը կ’անցնեն պարապ. եւ ահա ճիշտ այդ պարապ ժամանակամիջոցին է որ կինը յաճախ ձանձրոյթէ մղուած՝ կը մտածէ այն ամեն ոչնչութիւններուն վրայ՝ որոնք կրնան լուրջ վտանգներ դառնալ ապագային իր գլխուն։ Ի՞նչ ընելու են...։ Ընթերցումը՝ որ ամենէն սիրելի ու բաղձալի զբաղումը պէտք էր ըլլար իրենց անգործ ժամերուն՝ բացարձակապէս անտեսուած ու անպէտք բան մը նկատուած է. ընթերցանութեան ճաշակ չկայ բոլորովին, եւ նախամեծար կը համարուի անպէտք քուրջի կտորներով զբաղուիլ, կամ ժամերով քիթը պատուհանին փակցուցած անցորդները դիտել, քան լրջօրէն միտքը մշակող եւ հոգին զօրացնող ընթերցանութիւններով պարապիլ, ապա ճիշտ այդ պատճառով է որ մեր հայ կանայք մեծաւ մասամբ տգէտ են։ Սխալ է այն կարծիքը թէ՝ կանոնաւոր վարժարան տեսնողը միայն կրնայ զարգացած համարուիլ։ Կան այնպիսիներ՝ որոնք սոսկ լուրջ ու յամառ ընթերցումներու շնորհիւ այնպէս գաղափարուած, այնպէս սրած են իրենց մտաւոր կարողութիւնները, որոնք շատ մը դպրոց տեսնողներէ հազար անգամ աւելի կ’արժեն։ Երբ միտքը կը զարգանայ, դատողութիւնը կը զօրանայ եւ գաղափարները կը հասուննան, այն ատեն ընկերային հաւաքումները՝ ուր կիները այնքան կարեւոր տեղ կը բռնեն, կ’ունենան իրենց համն ու հոտը, փոխանակուած առողջ մտածումները, լուրջ կարծիքները ոչ միայն հաճելի՝ այլ եւ օգտակար ժամանակ անցնել կուտան ամենուն ալ։ Առ հասարակ, հիմա մեր հայ կանանց խօսակցութեան նիւթը օդէն, կերակուրէն, յարմար սպասուհի գտնելու խնդիրէն, արդուզարդէն կամ բամբասանքէն անդին չանցնիր. այնքա՜ն սնոտի, այնքա՜ն ձանձրանալի խօսակցութիւն մը՝ որ

227

քիչ շատ ընկերական հաւաքումներու մէջ մտքի հաճոյք փնտռող մարդը յուսահատութեամբ պիտի հեռանայ աւելի քան երբէք ձանձրացած. այդ ոչնչաբանութիւնները զինքը չեն շահագրգռեր անշուշտ. աւելի հաճոյալի ու քաղցր պիտի ըլլար իրեն համար լսել քիչ շատ գաղափարական խօսակցութիւն մը, լուրջ վիճաբանութիւն մը, համով տեսութիւններ կեանքի վրայ եւ ատոնք որքա՜ն պիտի վայլէին մեր փափկասուն տիկնանց բուստէ շրթունքներուն։ Բայց կան կիներ՝ որոնք շատ աւելի տգեղ տպաւորութիւն կը թողուն զիրենք լսողներուն վրայ քան առաջինները։ Ատոնք՝ ինքնակոչ զարգացածներ, երբէք լրջօրէն հետեւած մտքի մշակութեան, անդիէն ասդիէն գողցուած մի քանի գեղեցիկ ֆրազներ թութակօրէն կրկնելով կամ առանց լուրջ ու կատարեալ համոզման, առանց մարսած ըլլալու ամեն նոր դաւանանքներու արձագանգը միայն դառնալով կ’ուզեն զարգացած ու լուսաւորեալ երեւնալ։ Ատոնք պարզապէս ծաղրելի են։ Ամեն մարդ ունենալով որոշ անհատականութիւն, սեփական միտք ու դատողութիւն, պարտաւոր է ատոնք զօրացնել, ինքնուրոյնութիւն ձեռք բերել եւ ամեն բան իր դիտելու որոշ կերպովը դիտել եւ իր մտածելու եղանակովը մտածել։ Ընթերցանութիւնը ոչ միայն միտքն ու սիրտը զօրացնող ոյժն է, այլ մա՛նաւանդ օգտակարագոյն զբօսանքը, այնպիսի մաքուր ու վճիտ հաճոյքներու աղբիւր մը՝ որուն նմանը չէ կարելի վայելել։ Սակայն անշուշտ ընթերցման գրքերը պէտք է ընտրանօք տրուին ամենուն ձեռքը, եթէ ընտրութեամբ ընթերցումը օգտակարագոյն զբաղմունքն է, ինչպէս ըսինք, վատառողջ եւ ապականող գրուածքներն ալ կրնան խորապէս վտանգաւոր ազդեցութիւն ունենալ մա՛նաւանդ մատաղ տարիքներու եւ դեռ չկազմուած նկարագիրներու վրայ. այդ պարագային դաստիարակները մեծ դեր կրնան կատարել իրենց աշակերտներուն համար, իսկ անոնք որ հասուն տարիքին մէջն են, ո՛չ դպրոցական, կարող են լուրջ ու զարգացած անձնաւորութիւններու կարծիքներովը առաջնորդուիլ։

Արտէմիս, Հոկտեմբեր-Նոյեմբեր 1903, թիւ 10-11, էջ 258-259։

228

ՀԱ՞Յ ԿՆՈՋ ՀԱՐՑ ՄԱՍՆԱՒՈՐԱՊԷՍ ԹԷ «ՖԷՄԻՆԻԶՄԻ» ՀԱՐՑ

ՄԱՌԻ

Կանանց ազատագրութեան հարցը սկսեր է բաժնել մարդկանց, իրենց հայեացքներու տեսակէտէն քննելով, զանազան խումբերու։ Այդ հայեացքներու շուրջը սկսեր են գոյանալ եւ առաջանալ տարբեր ուղղութեամբ կարծիքներ, որոնք կը հիմնուին դիտելու տարբեր կէտերու եւ դատելու տարբեր եղանակներու վրայ։ Մեր մէջ ալ ժամանակէ մ’ի վեր սկսեր է ծնունդ առնել հայ կանանց բարօրութեան եւ բարեշրջութեան հարցը։ Կարճ ժամանակի մը ընթացքին մէջ ծնած այդ հարցին շուրջը մենք տեսանք արդէն հայ կանանց մասին յայտնուած կարծիքներու տարբեր ուղղութիւններ։ Այդ չափազանց ուրախալի է. այդ կը նշանակէ արդէն մեր ցեղի զրկուած կէսին վրայ ալ ուշադրութիւն դարձնել, զայն փրկե՜լ։ Այսպէս խումբ մը մարդիկ կը դիտեն «Կանանց հարցը» զայն ուղղակի կապակցելով եւ հաշտեցնելով ազգայնական տեսակէտներու հետ, եւ կը ցանկան որ հայ կինը իր ազատագրական ձգտումները ուղղէ իր ազգայնական դրութեան անմիջական արդիւնք եղող պարագաներուն եւ բերումներուն, ու իրականանալի սահմանի մը մէջ, առանց մեր ոյժի տարողութենէն վեր ոստումներու, հաստատուն ու աստիճանաւոր յառաջխաղացումով իր ճակատագրին տէր ըլլայ, եւ, գոնէ ներկայիս, ձեռք ձգէ իր սահմանափակ ազատութիւններու կարելիութիւնները, աւելի հեռաւոր ապագային, պարագաներուն եւ պէտքերուն թողլով աւելի հեռաւոր ու լայն ազատագրութեան ու բաւականացման ծրագիրը։ Ուրիշներ, թերեւս ծայրայեղ ազատախոհներ, որոնք միջազգային մարդկութիւն մը կ’ընդունին եւ զիրենք կ’որդեգրեն անոր, կը դիտեն հայ կանանց հարցը միջազգային իրաւաբանական օրէնքներու հպատակութեամբ, եւ, թէեւ լուռ, բայց գործնական հետեւողութեամբ կը ջնջեն ցեղական եւ ազգայնական բոլոր կապերը եւ կը ջանան որ անպլօկ, միանուագ համաշխարհային կնոջական հարց մը դառնայ իւրաքանչիւր ազգի մէջ ծնունդ առած Կնոջական հարցը, եւ աշխարհի բոլոր կիները ձեռք ձգեն միեւնոյն ուղղութեամբ միեւնոյն ազատական իրաւունքները եւ բաւարարութիւնները. որու հետեւանքով «Հայ-կանանց հարց»ի պահանջն ալ մեզմէ ոմանք կը ջանան մտցնել եւրոպացի կանանց խնդրին՝ ֆէմինիզմին յարակից փուլի մը մէջ. կամ նոյն հիմքին վրայ դնել։ Արդ ի՞նչ ուղղութեամբ պարտաւոր է հետեւիլ հայ կինը, եւ ի՞նչ ուղղութեամբ կարելի է յառաջ վարել «հայ կնոջ հարցը», քանի որ մեր մէջն ալ ժամանակէ մ’ի վեր սկսեր է ծնունդ առնել Հայ կնոջական հարցի պահանջը։ Հայը կարո՞ղ է, գոնէ ներկայիս, կնոջական հարցին տալ պահանջի

229

«ամբողջական» ձեւ, միջազգային կանանց հարցի՝ «ֆէմինիզմի» բնաւորութեան ձեւ. պարտաւո՞ր է քայլ առ քայլ հետեւիլ եւ ձգտիլ որ եւրոպացի կանանց հարցի լուծման մէջ լուծուի ե՛ւ «հայ կնոջական հարցի» պահանջը, քանի որ այդ համայնական կանանց հարցի լուծումին հետ անմիջական կապ ունին ազգերու քաղաքական դիրքը, ընկերական կազմութեան ձեւը, կառավարական օրէնքներու իրաւաբանական գործադրութիւնները, մէկ խօսքով «միջազգային կիներու դատին» հետ կապ ունեցող ազատ ազգերու ներկայացուցիչ կանանց քաղաքական հեղինակաւորութեան եւ բացարձակ ազատութեան անհուն տարբերութիւնը մերինէն, որը կը դիւրացնէ եւ կը նպաստաւորէ անոնց ազատագրութեան դատին պատշաճաւոր ելքը վաւերականութեան դրոշմով։ Մենք նախքան համայնական ըլլալու դրութիւնը ընդգրկելը, գոնէ ժամանակաւոր կերպով անհատական, կամ աւելի ճիշդ կ’ըլլայ ըսել, ազգայնական հաւաքականութիւնը զօրացնող տարր մը ստեղծելու, հայ-կնոջական բարեշրջութեան հիմքերը դնող տարր մը գոյացնելու ենք մեր կարողութեանց եւ ոյժերուն տարողութեան սահմանին մէջ, որը ըլլայ հիմնական եւ մեզի սեպհական։ Վճռապէս համաշխարհային կանանց ազատագրութեան դատին՝ ֆէմինիզմին յարիլը մեր ներկայ պատրաստականութեամբ մեզի ոչ միայն առաջադրուած մեր նպատակին չի հասցներ, այլ եւ իբրեւ խակ, իբրեւ անժամանակ հրամցուած պտուղ մեր կոկորդը կարող է մնալ եւ ժամավաճառ ընել մեզ աւելի նպաստաւոր յառաջխաղացումներու ալ արգել հանդիսանալով։ Լա՜ւ հասկնանք։ Մենք ֆէմինիզմին հակառակ չենք. բայց վաղահաս կը նկատենք մենք մեզ մտցնել այն բարդ հարցին մէջ, որուն որդեգրուած ազգերու կիները արդէն դարերէ ի վեր ունեցած են իրենց այսօրուան լայն ծրագրին երբեմնի աղքատ նախատարերքը, կրցած են աստիճանաւորել իրենց պահանջները եւ պատմական խոշոր փաստերով հասունցուցած են խմորը եւ պատրաստած են իրենց կռուելու հողն ու հաստատուն կռուանը։ Իսկ ի՞նչ է ունեցած դեռ երէկուան քնէածութենէն հազիւ նոր զարթումի նշաններ ցոյց տուող հայուհին. մտքի, ընդունակութեան, զարգացումի, կարողութեան, քաղաքացիական շահերու, քաղաքական կամ պետական վայելքներու դեռ ո՞ր նպաստաւոր ժպիտին արժանացած է հայ ազգը ընդհանրապէս եւ հայ կինը մասնաւորապէս, որ ելլենք եւ դեռ մեզ համար բոլորովին աննպաստ ու արիւն արցունք քրտնելու այս սեւ օրերուն մէջ համաշխարհային ընկերական վայելքներու բացարձակ տիրապետումին համար երկնցնենք մեր բազուկները, կերակրուելու համար հասարակաց այն կոչունքի սեղանէն, որուն վրայ հրամցուած քաղցրաւենիքներու ճաշակելն անգամ պիտի մենք նմանեցնենք մանուկին ձեռքը դէպի լուսնեակին երկնցուելուն, իբր թէ բռնել ուզէր. հէ՜գ տղայ։ Հէ՜գ Հայ կին, այդ չի՛ նմանիր այն խիստ պահանջին, որ եթէ հարեւանի հաւը ոսկէ ձու կ’ածէ, մենք ալ մեր հաւէն պահանջենք որ անպատճառ նոյնը ընէ,

230

մինչդեռ մերը սովորական ձուն անգամ մեզ ընծայելու համար բաւականաչափ տկար է ու վատուժացած։ Չշփոթե՜նք «հայ կնոջական հարցի» պահանջը եւրոպացի «կանանց ազատագրութեան» դատին հետ, անոնք հիմնովին կը տարբերին իրարմէ. մէկը ընկերաբանական իրաւունքներու եւ քաղաքացիական հաւասարութիւններու բացարձակ տիրապետումը կը պահանջէ արդէն ճանչցուցած ըլլալով իր ալ ազատ էակ մը ըլլալու բոլոր պայմանները. մինչդեռ միւսը իր ընտանեկան եւ անհատական ստրկութիւնը կ’ուզէ ճանչցնել եւ հաւասարիլ իր այր ընկերին՝ անկէ պահանջելով իր բնական իրաւունքները1։ Ինչո՞ւ կապել «հայ կնոջական հարցի» բնական պահանջը եւրոպացի կնոջ «ազատագրութեան հարցին» հետ։ Այստեղ մեզի շատ բնական հարց մը կը ներկայանայ, որը կը հիմնենք ցեղականութիւնը ի նկատի ունենալու հիմքին վրայ։ Մարդիկ համայնական ըլլալէ առաջ ա՞րդեօք անհատական չեն. եւ ջոկ ջոկ ազգերու իրարու հետ ունենալիք յարաբերական վերաբերութիւնները ա՞րդեօք նոյն օրէնքին տակ չեն ընկնիր. անհատականութիւնը, մենք կը կարծենք, բնական օրէնքն է աշխարհին։ Ահա այս հիմքը մեզ համար դառնալու է վերաբերական տեսակէտով գլխաւոր տեղը բռնող առաջնորդ եւ հիմք երբ հայ կնոջ հարցին շուրջը կը պտտինք. կամ գոնէ երբ կ’ուզենք հայ կնոջական հարցը մշակել եւրոպացի կանանց առողջ սկզբունքներու պատուաստումով, չըլլանք բացարձակապէս անոնց բոլոր պահանջներուն անձնատուր, քանի որ անոնք մեզի չեն յարմարիր, կամ մենք դեռ անոնց բոլոր պահանջներուն պէտքն իսկ զգալու ամենահաւանական կարելիութիւնն անգամ չենք կարող երազել։ Հայ կնոջ հարցը, գոնէ առ այժմ, յանձնարարելի չէ որ յարուցուի իտէալական շարք մը վարդապետութիւններու եւ ընկերաբանական ու օրէնսդրական գիտութիւններու բացարձակ ըմբռնումին մէջ։ Զայն պէտք է իր մասնաւոր եւ քառաքթէռիսթիք շրջաններուն վերածել եւ դնել պահանջուող աստիճանաւորումներ։ Ի նկատի պէտք է ունենալ թէ մեր ցեղի քաղաքական դիրքին հետ մեծ առնչութիւն ունի հայ կնոջ հարցի անսահմանօրէն լայն կամ սահմանափակ կերպով լուծուելու գործը։ Հայ կինը տակաւին ունեցած չէ բան մը. գրեթէ իր նախկին ու աւանդական վիճակին մէջ քարացած է, եւ գոնէ ամենատարրական բարեշրջութեան ֆազի մը մէջն անգամ չէ փորձած մտցնել իր կեանքը. կազմած է բարեշրջութեան կեղեւը, առանց միջուկի. զարգացում, մտքի յեղաշրջում, կամքը զօրացումներու վարժութիւններ երբէք ըրած է, առողջ սկզբունքներու վրայ գրուած հիմնական ոչ մի գիծ 1. Այս մասին կարդալ Արտէմիսի 1902 թ. No. 4ի մէջ Ավօի «Բարեշրջութեան զգալի պէտքը ունի հայ կինը» յօդուածի վերջին մասը էջ 137 (Մ.Պ.)։

231

չունի եւ ունենալու ամենափոքր տրամադրութիւններն անգամ չի ցոյց տար. ահա իրեն ընելիքներ. եւրոպացի կինը անհատականութեան զարգացումով սկսաւ եւ հասաւ իր այսօրուան համայնական լայն շարժումներուն. նա ամեն ազատութեան արժանի է, որովհետեւ պատրաստուած է այդ կեանքը ընդգրկելու։ Իսկ ի՞նչ ունի հայ կինը. անսահման ազատութեան տենչ ունենալը լոկ չի բաւեր. տուր կոյրին ձեռքը զէնք, եւ ահա ինքզինք կը սպաննէ. ազատութիւնը երբեմն այն առատ լոյսն է, որ կը կուրացնէ մութէն յանկարծ լոյսն ընկնող աչքը. այն կրակն է որ կոյրին, տգէտին ձեռք կը դառնայ լոկ վառելանիւթ մը իր տունը կրակելու. ազատութեան արժանի եղողները միայն իրաւունք ունին ազատագրութեան։ Մենք Արտէմիսի երկու տարուան գոյութեան շրջանին մէջ ցաւօք սրտի նկատեցինք այս ու այն անկիւններէն կանացի խլրտումներ դէպի եւրոպացի կիներու ֆէմինիզմի ձգտող, տեսանք եւրոպացի ֆէմինիստներէ աւելի թունդ հայ ֆէմինիստներ ալ, որոնք թղթի վրայ, կամ իրենց կարդացած այս ու այն ընկերաբան հեղինակներու գրուածքներէն ներշնչուած ջանացած էին այդ վարդապետութիւնները հայ կնոջն ալ յարմարցնել. մինչդեռ հայ կինը ո՜ւր եւրոպուհին ուր։ Ազատութիւնը ամենէն քաղցր բանն է, այո՛, բայց ազատագրութեան պատրաստուիլ գիտնալն ալ ամենէն դժուարին բանն է։ Պատրաստուի՜նք գոնէ առ այժմ։ Բաւական չէ՛ որ քանի մը Եւրոպայ այցելող, քանի մը համալսարանաւարտ մեր հայ քոյրերու վրայ, որոնց արժանաւորները մեր մատներու թիւին վրայ ալ դժուար կը համրենք, կայացնենք վճիռ, թէ հայ կինը արժանի է ազատագրութեան, թէ հայ կինը արդէն լուսաւորուած՝ ամեն ասպարէզի վրայ պէտք է գործէ. ո՛չ. ինքնախաբէութիւնը կը կասեցնէ յառաջդիմութեան ձգտումները. հայ կիներուս ընդհանրութեան վիճակը պարզ է եւ հարկ չկայ ներկայացնել։ Հայ կանանց հարցի պահանջը պէտք է զանազանել գիտնալ եւրոպացի կանանց պահանջէն։ Մենք յաճախ այս էջերուն մէջ խօսած ենք թէ հայ կինը՝ ամեն գնով պէտք է իր ճակատագրային սառոյցը հալեցնէ, ճակտի դարեւոր աղտը մաքրէ. սակայն այդ ընել միմիայն կարելի է ցեղի հաւաքական միացեալ ոյժերով. աղտի շերտը թանձր է, սառոյցը կարծես յաւերժական ըլլայ. օտարի բահն ու բրիչը կարող չէ այդ հաստաղանդ աղտի կոյտը պեղել. եւ օտարի այրող արեգակը հայ կնոջ ճակատը նսեմացնող այդ յաւերժական սառնամանիքը հալեցնելու մէջ տկար ճառագայթի մը դերն անգամ անզօր է կատարելու, եթէ չգոռայ հայ կնոջ հարազատ ձայնը, եթէ հայ կնոջ սիրտը չթնդայ եւ իր սեպհական ձեռքը չի փութայ իր վիրաւոր սրտին վրայ կապելու փրկարար բալասանը, կորա՜ծ ենք. եւ ի զո՜ւր կ’ըլլայ այն ատեն օգնութեան կանչել «ֆէմինիզմը»։

Արտէմիս, Դեկտեմբեր 1903, թիւ 12, էջ 305-309։

232

ԿՆՈՋ ԴԵՐԸ ԿՐԹԱԿԱՆ ԳՈՐԾԻՆ ՄԷՋ1

ՄԱՌԻ ՊԷՅԼԷՐԵԱՆ

Չկա՛յ ասպարէզ մը կեանքի մէջ, որը ապահովաբար աւելի յարմարի կնոջ բնաւորութեան, կազմուածքին ու խառնուածքին՝ ինչպէս կրթական ասպարէզը։ Դաստիարակութիւնը գործ2 մըն է, որուն յաջողութեան գլխաւոր ազդակներն են սիրող, գորովալի սիրտ, համբերող ու քաղցր հոգի, նախազգացողութիւն, որը արդիւնք է չափազանց զգայնութեան, ամենասուր հոտառութիւն (flair), նուրբ բնական դատողութիւն (tact) եւ կարգ մը ուրիշ բնաւորանիշեր, օրինակի համար կասկածոտութիւն, հետաքրքրութիւն, մտքի փոփոխականութիւն, այսինքն միշտ նորը, հետաքրքրականը դիւրութեամբ որդեգրելու ընդունակութիւն, մինչեւ իսկ լաւ ու զուարթ հագնուելու տարամերժ փափաք որոնք կնոջ նկարագրին տկարագոյն կողմերը կը նկատուին, եւ որոնք սակայն պիտի ըսեմ եւ պիտի հաստատեմ թէ՝ անհրաժեշտ են դաստիարակութեան եւ մանաւանդ բարոյական դաստիարակութեան գործին մէջ կատարեալ յաջողութեան իբրեւ պայմաններ, եթէ ատոնք չափաւորուին, ազնուացուին ու նպատակին համար միայն ի սպաս դրուին։ Կինը մարդուն առաջին բնական դաստիարակն է արդէն. բնութիւնը այդ պաշտօնին կոչած է զինքը աշխարհի սկիզբէն, անոր թեւերուն մէջ դնելով մանուկը. կինը՝ ի բնէ աւելի կը սիրէ մանուկները. ապագայ մայրութեան բնազդը իր մէջը կը խօսի մանկութեան առաջին տարիներէն եւ Հիւկօ շատ գեղեցիկ կերպով կը հաստատէ ատի, այնքան կենդանի նկարագրելով գերազանց հաճոյքը զոր կը զգայ մանուկ աղջիկը համբուրելով, գգուելով, կուրծքին վրայ սեղմելով, օրօրելով, քնացնելով իր պէպէքը, էգ մանուկին այդ անհրաժեշտ պէտքը. մինչ արու մանուկը ընդհակառակը անտարբեր է պէպէքին համար եւ նախամեծար կը համարի սրընթաց վազող կառք մը, ձի մը, ատրճանակ մը եւ մէկ խօսքով այն ամենը որ պիտի պատշաճի իր ապագայ հասունութեան տարիներուն ճաշակին ու բնաւորութեանը։ Եւ արդէն կինը իր բնական կոչումին, այսինքն՝ մայրութեան, եւ դարձեալ ոչ նուազ բնական իր դաստիարակի պաշտօնին մարդը չէր կրնար ըլլալ, եթէ մանուկները չի սիրէր, եթէ անոնց համար չի զգար այն գորովագին խանդաղատանքը, որը իր մէջը անդիմադրելիօրէն կը յաղթէ յոգնութիւնը, ձանձրոյթը, վհատութիւնը եւ կ’ոգեւորէ զինքը նո՛ր ուժով, նո՛ր եռանդով շարունակելու այդ դժուարին ու փափուկ գործը։ 1. «Կինը կրթական գործին մէջ», Դէպի վեր, էջ 93։ 2. «Դաստիարակութիւնը այնպիսի գործ», Դէպի վեր, էջ 93։

233

Սէրը բնականաբար իրեն կը ներշնչէ յարատեւող համբերութիւն ու քաղցրութիւն, համբերութիւն՝ մանուկ1 բնաւորութիւններու մէջ շարունակաբար երեւցող չարութիւններու ու խեռութիւններու դէմ եւ զանոնք ուղղելու համար անայլայլ քաղցրութիւն. վասնզի նկատուած է որ առ հասարակ քաղցրութեան ազդեցութիւնը անդիմադրելի է է՛ն խեռ ու անուղղայ բնաւորութիւններու վրայ. «աւելի շատ ճանճ կը բռնուի մեղրով քան թէ քացախով» կ’ըսէ առածը եւ բարոյական դաստիարակութեան յաջողութեան մէջ մա՛նաւանդ քաղցրութիւնը առաջին ու միակ պայմանն է, վասնզի անի կը շինէ զգայուն, փափուկ, սիրող հոգիներ. անի կ’օգնէ գլխաւորաբար խիղճը զարգացնելու ու կազմակերպելու եւ մանուկ սրտերու մէջ քիչ քիչ տեղ կը բանայ ամէն այն2 ազնիւ ու առաքինի զգացումներուն, որոնք անհրաժեշտ են իբրեւ ճշմարիտ բարոյական մարդ ապրելու համար աշխարհի վրայ։ Իսկ խստութիւնն ու սպառնալիքը, կրկնուող պատիժները կը չորցնեն մանուկ սիրտերը, անգութ եւ անխիղճ բնաւորութիւններ կը շինեն. խստութիւնն ու սպառնալիքները3 շատ շատ կրնան խրտչեցնել մանուկները եւ առանց հիմնապէս ուղղելու երեւցող թերութիւնները կրնան գուցէ ժամանակաւորապէս զսպել զանոնք եւ այդ դրութիւնը ուրիշ արդիւնք չունենար ուրեմն, բայց միայն տղան կեղծիքի վարժեցնել4, որը իր դաստիարակին կամ դաստիարակուհւոյն ներկայութեանը երկիւղի ազդեցութեան տակ ուղղուած կը ձեւացնէ ինքզինքը, եւ այդ ազդեցութենէն դուրս՝ կը դառնայ նոյն մարդը եւ գուցէ աւելի վատը, իւրացուցած ըլլալով նաեւ կեղծաւորութիւնը։ Խստութիւնը սրտի հետ չի՛ կրնար խօսիլ, մինչ անպատճառ սրտի լեզուն խօսելու է բարոյական դաստիարակութեան գործին մէջ։ Հազար պատիժ չի կրնար քաղել5 այն բաղձացուած արդիւնքը ինչ որ տխուր նայուածք մը, թեթեւակի այլայլուն ձայն մը եւ երբեմն ցաւի արցունք մը կրնայ կորզել6։ Քաղցրութիւն ըսելով սակայն մենք չենք ուզեր սանձարձակ ներողամտութիւն հասկցնել, ատի թուլութիւն կ’ըլլայ, ինչ որ նոյնքան վտանգաւոր է դաստիարակութեան գործին։ Քաղցրութիւնը ինչպէս նաեւ դաստիարակութեան գործին յաջողութեանը համար վերեւ յիշուած իւրաքանչիւր պայմանները պէտք է դնել որոշ ուղղութեան մը վրայ։ Առ հասարակ կինը բնաւորութեամբ զգայուն ու փափուկ, արցունքի ու հեծկլտանքներու դէմ տկար՝ չի կրնար չափ մը, սահման մը դնել 1. «Սէրը իրեն կը ներշնչէ համբերութիւն, մանուկ», Դէպի վեր, էջ 94։ 2. «այն ամեն,», Դէպի վեր, էջ 94։ 3. «սպառնալիքը», Դէպի վեր, էջ 95։ 4. «չունենար բայց եթէ կեղծիքի վարժեցնել տղան,», Դէպի վեր, էջ 95։ 5. «տալ», Դէպի վեր, էջ 95։ 6. «քաղել», Դէպի վեր, էջ 95։

234

ներողամտութեան, բայց պարտաւոր է հարկը պահանջած ժամանակ, քիչ մը առնական խստութիւն խառնելով իր այդ կարգի զգացումներուն, չափաւորել զանոնք եթէ կ’ուզէ շիտակ նպատակին հասնիլ։ Խստութիւն կայ սակայն եւ խստութիւն ալ կայ, կը կրկնեմ. կայ՝ վշտագին խստութիւն մը, որ տղուն կը զգացնէ բուռն ցաւը՝ զոր կը զգայ դաստիարակ կինը կամ տղամարդը1 զինքը յանդիմանելով կամ պատժելով, ինչ որ խորունկ զղջումի արցունքներով շատ անգամ տղան կը նետէ ուղղութեան ճամբուն վրայ, եւ կա՛յ խստութիւն մըն ալ, պաղ, անկարեկիր եւ բռնաւորական, ինչ որ տղան պաղ ու անզիղջ կը թողու իր կարգին, նոյն իսկ տեսակ մը տգեղ վրէժխնդրութիւն ալ վառելով անոր սրտին մէջ, եւ կ’առաջնորդէ զանի պաղ յամառութեամբ մը կրկնելու իր յանցանքները պարզապէս իր դաստիարակը աւելի զայրացնելու, տանջելու դիտումով։ Տղան շատ շուտով կրնայ զանազանել այդ երկու խստութիւններուն մէջ եղած տարբերութիւնը, վասնզի մանուկները ամենամեծ հոգեբաններն են, եւ ոչ ոք կրնայ անոնցմէ աւելի ուղիղ ըմբռնել մարդոց սրտերուն մէջ անցածը...։ ***

Կնոջ բնական հոտառութիւնն ու նախազգացումը, որը առնական պաղ ու լուրջ դատողութենէն աւելի անսխալական է, իր հաւատարմագոյն առաջնորդը կարելի է նկատել ապահովաբար, մանուկներու բնաւորութիւնները, միտումներն ու ճաշակները տեսնելու, զգալու եւ ըստ այնմ իր բռնելիք ուղղութիւնը որոշելու համար. վասն զի սխալ է կարծել թէ՝ մէկ ընդհանուր ուղղութիւնը բաւ է մանաւանդ բարոյական դաստիարակութեան գործին մէջ, քանի որ մանուկներն ալ, ինչպէս եւ չափահասները առանձին բնաւորութիւններ են, զորս կրթելու համար պէտք է ստեղծել առանձին ուղղութիւններ։ Առարկուի գուցէ թէ՝ մանուկներու բնաւորութիւններուն մէջ երեւցող թերութիւնները միեւնոյն հանգամանքը ունին կամ միեւնոյն երեւոյթը կը կրեն, մինչեւ մէկ աստիճան սխալ չէ՛ ասիկայ, բայց այդ հանգամանքներուն կամ երեւոյթներուն մէջ այնպիսի նուրբ զանազանութիւններ ու բարդութիւններ կան, զորս պէտք է ուսումնասիրել եւ ուշադրութիւն դարձնել անոնց վրայ, վասն զի այդ աննշան երեւցող զանազանութիւնները ժամանակի ընթացքին հետ կրնան զարգանալով նկարագրի2 թերութիւններ դառնալ։ Այդ ուղղութիւնները ի՞նչ ըլլալու են... դժուար է, կամ աւելի ճիշտը՝ կարելի չէ ընդհանուր օրէնքի մը կամ կանոնի մը տակ դնել զանոնք, եւ պէտք է գիտնալ որ դաստիարակութեան օրէնքները ինչքան ալ մանրամասնուած ըլլան 1. «մարդը», Դէպի վեր, էջ 95։ 2. «զարգանալ, նկարագրի», Դէպի վեր, էջ 96։

235

մանկավարժական դասախօսութիւններու, գրքերու կամ ծրագիրներու մէջ, դարձեալ Գործին խոշոր գիծերն են ատոնք ու կը մնան, վասնզի երբեմն նայուածքի մը, շարժումի մը, խօսքի մը մէջ է որ կը բովանդակուին ամբողջ ուղղութիւններ, զորս չէ կարելի բացատրել, կը կրկնեմ, եւ ատոնք ստեղծողը կ’ըլլայ թաքթը, կնոջական այդ թանկագին յատկութիւնը։ Եթէ նախազգացումն ու հոտառութիւնը իրեն կը զգացնեն մանկական բնաւորութիւններու նրբին զանազանութիւններն ու թերութիւնները, թաքթը զանոնք ուղղելու միջոցներն ու կերպերը իրեն ցոյց կուտայ անվրէպ։ Ահա կը տեսնենք թէ՝ ինչքա՜ն դժուարին ու տաժանելի է դաստիարակութեան գործը՝ պարտաճանաչ դաստիարակին համար անշուշտ, եւ թէ ինչպէս խստօրէն կը պահանջէ միշտ եւ հանապազ ամփոփ միտք, լարուած ուշադրութիւն «Ես»ի բացարձակ մոռացում, սուր դիտողութիւն, քանի որ մէկ վայրկենի1 մտացիր վիճակը երբեմն կրնայ մեծ սխալներու պատճառ դառնալ եւ նոր դժուարութիւններ ստեղծել Գործին ճամբուն վրայ։ Հետաքրքրութիւնը, կասկածոտութիւնն ու նախանձը ինքն ըստ ինքեան ընկերական ու ընտանեկան կեանքի մէջ դատապարտելի թերութիւններն են կնոջ, եւ շատ անգամ անոր դժբաղդութեան գլխաւոր պատճառները կը համարուին2, բայց այդ թերութիւնները տարամերժօրէն դաստիարակութեան գործին համար մշակելով ու մարզելով, թանկագին յատկութիւններ կը դառնան, ինչպէս ըսինք։ Տղուն իւրաքանչիւր զբաղումներուն վրայ ‒ ըլլա՛յ այդ աշխատութեան թէ զբօսանքի ժամերուն ‒ կասկածանօք հսկել, անոր իւրաքանչիւր մտածումներուն հետաքրքրութեամբ հետեւիլ, անոր բարոյական առաջին3 նորածիլ զգացումներուն, մանուկ սէրերուն ու ատելութիւններուն վրայ նախանձոտ գորովով մը հսկել որ չըլլայ թէ քարուտ ու փշոտ ճամբաներու վրայ ցանցնուին այդ թարմ ու թանկագին սերմերը, կը նշանակէ մէկէ աւելի ապահով ու անվրէպ միջոցներ ունենալ մանուկ բնաւորութիւններու ու նկարագիրներու մէջ թափանցելու եւ նկատուած թերութիւններն ու մոլութիւնները ուղղելու։ Հագուելու խնդիրն ալ ոչ նուազ անհրաժեշտ է բարոյական դաստիարակութեան գործին մէջ։ Նկատուած է որ մանուկ՝ ինչպէս նաեւ հասուն երեւակայութիւններու ու բնաւորութիւններու վրայ գոյները մեծ ազդեցութիւն ունին. սեւ ու մթին գոյները տխուր ու մելամաղձոտ տրամադրութիւններու ու մտածումներու կ’առաջնորդեն, դիւրագրգիռ ու զայրացկոտ միտումներ կը ստեղծեն, մինչդեռ զուարթ գոյները աչքերը կը զուարճացնեն, միտքն ու սիրտը կը լուսաւորեն կը զուարթացնեն, եւ ըմբռնողութեան կարողութիւնները կարծես կը սիրեն, եւ ահա ճիշդ այդ պատճառով է որ կ’ըսէի թէ՝ դաստիարակուհիները պէտք է զուարթ ու 1. «քանի որ մէկ քանի վայրկեանի», Դէպի վեր, էջ 97։ 2. «կը նկատուին», Դէպի վեր, էջ 97։ 3. «անոր առաջին», Դէպի վեր, էջ 97։

236

աղւոր գոյներ ընտրեն իրենց զգեստներուն համար, ճաշակաւոր ու սիրուն հագուին, հոգ տանելով բարեձեւ ու հաճելի երեւնալու իրենց սաներուն, վասնզի մանուկները մասնաւոր սէր մը, յարում մը կ’ունենան իրենց այն դաստիարակուհիներուն համար, որոնք լաւ հագուած են, եւ կարծես կը խորշին իրենց շատ մութ ու չոր1 հագուած դաստիարակուհիէն, եւ սակայն պէտք է ամէն գնով նախ շահիլ մանուկ համակրութիւնները, եթէ կ’ուզուի իսկապէս օգտակար դառնալ դաստիարակութեան գործին։ Ասկից զատ սիրուն հագուստները, ինչպէս նաեւ լաւ ու մաքուր կարասիներով ու գեղեցիկ պատկերներով զարդարուած սենեակները մանուկ ճաշակները կը կրթեն, կ’ազնուացնեն ու կը բարձրացնեն։ Սակայն լաւ հագուիլ ըսելով չեմ ուզեր երբէք պճնասիրութիւն հասկցնել, այսինքն այն հազար ու մէկ ոչինչները, որոնք արդի նորաձեւութեան անհրաժեշտ լրացուցիչներն են, ինչ որ մտքի ու սրտի բացարձակ դատարկութիւն ցոյց կուտայ. բայց ներելի ալ չէ՛ երբէք որ դաստիարակուհին սեւերու մէջ փաթթուի, առանց ո՛ եւ իցէ վայելչութեան, ձեւաւորութեան ու ճաշակի. ներելի չէ՛ որ իր մազերը անշնորհք, տափակ, անխնամ ու թափթփած պահէ։ Մեր մէջ դեռ եւս սա զարմանալի հասկացողութիւնը կամ ըմբռնումը2 կը տիրապետէ թէ՝ դաստիարակուհին պէտք է խիստ եւ չոր հագուի այն միակ պատճառով որ իր պաշտօնը այդպէս կը պահանջէ։ Ասի բացարձակօրէն3 արդի մանկավարժական սկզբունքներուն ու օրէնքներուն հակառակ ըլլալէ զատ՝ ամենամեծ յանցանք է նաեւ բնութեան դէմ, վասնզի երբ բնութիւնը շնորհքը ըրած է քիչ շատ սիրուն եւ հրապուրիչ դէմքով եւ ֆիզիգական վայելուչ կազմով օժտել կին մը, կնոջ պարտականութիւնն է զայն դնել պատշաճ շրջանակի մը մէջ։ ***

Բարոյական դաստիարակութեան ապահով ու անսայթաք4 յառաջացմանը համար անհրաժեշտ է որ վարժարանի շէնքը ըլլայ փառաւոր եւ գեղեցիկ, սրահները ընդարձակ ու օդասուն, դասարանները՝ կանոնաւոր, վայելուչ ու մաքուր. տղուն աչքերը միշտ պէտք է գեղեցիկը, վայելուչը տեսնեն, ատով կը կազմակերպուի ճաշակը, ատով է որ ան կը սկսի սիրել Գեղեցիկը, Ազնիւը, Բարին5։ Երաժշտութեան ազդեցութիւնն ալ ահագին նշանակութիւն ունի բարոյական դաստիարակութեան գործին մէջ, վասնզի երաժշտութիւնը կը փափկացնէ, կ’ազնուացնէ մանուկ սիրտերը, անուշ եւ շիտակ հոգիներ կը պատրաստէ։ Եթէ 1. «տխուր», Դէպի վեր, էջ 98։ 2. «հասկացողութիւնը», Դէպի վեր, էջ 98։ 3. «բացարձակապէս», Դէպի վեր, էջ 98։ 4. «եւ յաղթական», Դէպի վեր, էջ 99։ 5. «գեղեցիկը եւ ազնիւը։», Դէպի վեր, էջ 99։

237

դաստիարակուհին երաժիշտ է քիչ շատ, միջոց մը աւելի ունի հրապուրելու համար մանուկները, որոնք երգի ու պարի խենդ են։ Անհրաժեշտ է օրուան գոնէ մէկ ժամը տալ երաժշտութեան. բայց միայն երգեր սորվեցնել բաւական չէ՛, այլ երբեմն աշակերտներու տարիքին ու երաժշտական հասկացողութեան յարմար կտորներ ալ առանձին նուագելու է, վասնզի ամեն բանի մէջ միօրինակութիւնը1 ձանձրոյթ կը պատճառէ, եւ փոփոխութիւն մտցնելով է որ հաճելի ու օգտակար կ’ըլլայ բան մը։ Մտաւոր դաստիարակութեան համար կարելի է սահմաններ որոշել եւ ընդունակութիւններու ու յարմարութիւններու համեմատ կարգադրութիւններ ու ընտրութիւններ ընել։ Ամենուն տրուած չէ՛ անշուշտ սուր ու կարող միտք. իմաստասէր մը, գիտուն մը կամ գրագէտ մը ըլլալու ջերմ ցանկութեան հետ նաեւ տաղանդ, բայց բարոյական դաստիարակութիւնը իր ամբողջական առումով պարտաւորիչ է եւ պէ՛տք է ըլլայ ամենուն համար ալ առ հասարակ։ Ամեն մանուկի մէջ ‒ ըլլա՛յ այն փարթամ կամ անշուք տան զաւակ ‒ պէտք է սրտի մարդը պատրաստուի անպատճառ եւ դպրոցին է՛ն առաջին ու սրբազնագոյն կոչումը արդէն ատիկայ է։ Կնոջ վերեւ յիշուած բնական յատկութիւնները բաւական չեն կրնար ըլլալ անշուշտ բացարձակապէս կրթական գործին համար, եթէ անոնց չի միանան նաեւ մտաւոր ճոխ զարգացման հետ դասաւանդութեան նոր եղանակներու կատարեալ տիրացումը։ Ներելի չի կրնար ըլլալ դաստիարակուհիի մը, ինչքան ալ ան օժտուած ըլլայ բարոյապէս ու զարգացած մտաւորապէս՝ եթէ շարունակէ իր դաստիարակչական կամ ուսուցման եղանակը այնպէս՝ ինչպէս ինքը տեսեր է իր ժամանակի դպրոցէն եւ ուսուցիչներէն։ Ժամանակները կ’անցնին, նոր ուղեղներ, նոր մտքեր կը ծնին. դիտողութեան ոգին, մանուկները ճանչնալու կարողութիւնը հետզհետէ կը զարգանայ ու կը նրբանայ եւ ահա՛ երեւան կուգան Բէստալօցցիներ, Ֆրէօպէլներ, Պէռլիցներ, որոնք օր մը պիտի հիննան գուցէ2, եւ տարիներ ետքը նոր Ֆրէօպէլներ կամ Բէստալօցցիներ պիտի երեւան կրթական ու դաստիարակչական հորիզոնին վրայ, որոնք անշուշտ պիտի յաջողին աւելի կատարեալ ու դիւրամատչելի ուղղութիւններ ստեղծելու։ Կեանքի մէջ ամէն բան այսպէ՛ս է, նորը կը յաջորդէ հինին եւ կեանքի օրէնքին համաձայն հինը տեղի պիտի տայ նորին առջեւ, եւ դաստիարակուհին պէտք է քալէ ժամանակին հետ, պէտք է թօթուէ՛ վրայէն հին ուղղութիւնները, ընդունուած հին գաղափարներն ու սկզբունքները, պէտք է հետեւի, քալէ, կ’ըսեմ, նորին հետքերուն վրայէն եթէ կ’ուզէ դաստիարակութեան գործին իսկապէս օգտակար դառնալ, վասնզի դաստիարակութիւնը իր նպատակին այն ատեն միայն կը 1. «վասն զի միօրինակութիւնը», Դէպի վեր, էջ 99։ 2. «որոնք ալ իրենց կարգին օր մը պիտի հիննան», Դէպի վեր, էջ 100։

238

հասնի երբ ժամանակի ոգիին ու պահանջումներուն համեմատ մարդիկ կը պատրաստէ։ Մտքի փոփոխականութիւնը, այսինքն մի՛շտ նորը ընդունելու հակամիտութիւնը ա՛յս պարագային կնոջ ամենէն մեծ զօրավիգը կը դառնայ։ Ան առանց ոեւիցէ վարանքի, ըսեմ նոյն իսկ տեսակ մը խղճմտանքի, շատ աւելի դիւրաւ կրնայ թօթուել հինին ազդեցութիւնը վրայէն, մինչ այր մարդուն դժուարին կուգայ գուցէ մէկդի նետել իր սիրած, վարժուած ուղղութիւնները1, իրեն կը թուի թէ տեսակ մը ուրացում կայ ըրածին մէջ, թողո՜ւլ, մոռնալ վաղուց ի վեր իր որդեգրած2 սկզբունքները՝ նոր, խորթ մտքեր ընդունելու, նոր անծանօթ ուղիէ մը քալելու համար...։ Բարոյական դաստիարակութեան գործին մէջ, ուր որ յաղթուած է այր մարդը, հո՛ն կինը յաղթանակած է շատ անգամ, իսկ մտաւորական դաստիարակութեան մէջ այր մարդը աւելի յաջողութիւններ ձեռք բերած է։ Վասնզի մտաւորական դաստիարակութիւնը կը պահանջէ տեսակ մը ուժով խօսուածք, ազդու շարժուածք3, որմէ զուրկ է կինը՝ բնութենէն, բնութիւնը կնոջ տուած է սիրոյ ու քաղցրութեան անդիմադրելի հրապոյրը, իսկ այր մարդուն՝ այն տեսակ մը խրոխտ4 առնականութիւնը, որ իր ուժին եւ ազդեցութեան միակ գաղտնիքն է։ Բայց մտաւորական դաստիարակութիւնն ալ սերտ կապակցութիւն ունի բարոյական դաստիարակութեան հետ։ Եթէ դաստիարակուհին իր սաներուն հետ ըրած ընթերցանութիւններուն եւ խօսակցութիւններուն մէջէն բարոյական դասեր հանելու պատեհութիւնը ունի, իւրաքանչիւր նիւթերու դասաւանդութեան մէջ ալ կրնան հանդիպիլ առիթներ, որոնցմէ ուսուցիչը կրնայ օգտուիլ բարոյական դաս մը հանելու համար իր կարգին։ Ասկից զատ եթէ ուսուցչին վարուելու կերպերը՝ աշակերտներու հետ՝ ներդաշնակ չըլլան դաստիարակուհւոյն վարուելու կերպերուն5 հետ, եթէ երկուքին ուղղութիւնները իրարու համերաշխ չըլլան, գործը անպատճառ կը վնասուի։ Դաստիարակութեան գործին յաջողութեան գլխաւոր մէկ պայմանն ալ վերեւ յիշուածներէն զատ, աշակերտին վրայ ազդել գիտնալն է, ազդելու գաղտնիքն ալ աշակերտին բացարձակ հաւատք ու պատկառանք ներշնչելու կարող ըլլալն է։ Հաւատք՝ դէպի իր բարոյական ու մտաւորական կարողութիւնները, եւ պատկառանք՝ դէպի իր անձնաւորութիւնը։ Աշակերտը խորապէս հաւատալու է թէ՝ իր դաստիարակուհին կամ ուսուցիչը ամէն բանի կարող է, ամէն բան գիտէ, ան 1. «իր սիրած ուղղութիւնները, որոնց վարժուած է վաղուց։», Դէպի վեր, էջ 101։ 2. «ըրածին մէջ. ինչպէ՜ս թողուլ, մոռնալ իր որդեգրած», Դէպի վեր, էջ 101։ 3. «տեսակ մը խիստ ու տպաւորիչ խօսուածք, տիրական շարժուածք,», Դէպի վեր, էջ 101 4. «այն խրոխտ», Դէպի վեր, էջ 101։ 5. «վարուելակերպերուն», Դէպի վեր, էջ 101։

239

գրեթէ անսխալական է, եւ այդ հաւատքէն արդէն ծնունդ կ’առնէ պատկառանքը1։ Բայց վա՜յ եթէ ուսուցիչը կամ դաստիարակուհին ոեւիցէ առիթով մը դժբաղդութիւնը ունեցած են անգամ մը խախտելու աշակերտին այդ երկիւղած հաւատքը, այն ատեն իսպառ կորսնցնելու է զայն ուղղութեան բերելու, անոր բան սորվեցնելու յոյսը։ ***

Դաստիարակ կինը կամ ուսուցիչը ջանադիր ըլլալու է նաեւ, որ իրեն յանձնուած մանուկները ապագային համար վերացական մարդիկ չի պատրաստուին, այլ դրական ըլլան ու միեւնոյն ժամանակ՝ գաղափարական2։ Տղայ մը վերացական կը դառնայ այն ատեն՝ երբ դպրոցին մէջ հոգ չի տարուիր իրեն ճանչցնելու կեանքի իրականութիւնը եւ օր մը իր բոլոր յղացումները, բոլոր մտածումները անիրականալի երազներ, ցնորածի ձափռտուքներ մնալու դատապարտուած կ’ըլլան լոկ։ Մինչ ճշմարիտ գաղափարական մարդը շատ կանուխէն պատրաստուած պիտի ըլլայ դիտելու, սերտելու կեանքը, մերկ՝ իր տգեղութիւններուն3՝ ինչպէս նաեւ իր գեղեցկութիւններուն մէջ, իր բարութիւններուն՝ ինչպէս նաեւ իր չարութիւններուն մէջ, կազմ ու պատրաստ, սպառազինուած կեանքի կռիւին համար, այնպէս որ ան դեռ կեանքի մէջ չի մտած, խորապէս համոզուած ըլլալու է թէ իբրեւ ճշմարիտ մարդ ապրելու համար ինչքա՜ն ահագին գործեր, ինչքա՜ն հսկայ պարտականութիւններ կան կատարելիք, ու երբ օր մը նետուի կեանքի ասպարէզը, դրականօրէն խորհելով ու գործելով կատարէ իր պարտականութիւնները, վեհանձնաբար ու առնականօրէն։ Բարոյական դաստիարակութիւնը իրեն նպատակ պիտի ունենայ ուրեմն, ինչպէս ըսինք, կեանքի դասը խօսիլ մանուկներուն, հետզհետէ անոնց տարիքին ու հասկացողութեան չափովը ընթանալով, զգուշանալ մանաւանդ, կեանքի գեղեցիկ կողմերը4 միայն ցոյց տալէ, ատի շատ վնասակար կ’ըլլայ տղուն ապագային համար, թող չի հաւատայ բնաւ թէ՝ կեանքը վարդերով ծածկուած ճամբայ մըն է, որուն վրայէն ինքը պիտի քալէ անվրդով, անոր պէտք է ցոյց տալ թէ՝ ի՜նչ փուշեր կան ծածկուած այդ վարդերուն տակ, որոնք օր մը կրնան իր ոտքերը վիրաւորել եւ արիւնել։ 1. «ան անսխալական է, եւ ամէն մարդէ գերիվեր, այդ հաւատքէն ահա արդէն ծնունդ կ’առնէ պատկառանքը։», Դէպի վեր, էջ 102։ 2. «վերացական էակներ չի պատրաստուին, այլ դրական-գաղափարական մարդիկ ըլլան անոնք։», Դէպի վեր, էջ 102։ 3. «սերտելու կեանքը մես-մերկ իր տգեղութիւններուն», Դէպի վեր, էջ 102։ 4. «գեղեցիկ ու զուարթ կողմերը», Դէպի վեր, էջ 102։

240

Ըսելու չէ՛ բնաւ. «Թո՛ղ կեանքի մէջ մտնեն, փորձառութիւնը իրենց ցոյց կուտայ կեանքի իրականութիւնը». չէ՛, եթէ կեանքի իրականութիւնը կանուխէն նշմարել չի տանք, օր մը յանկարծ անոր հետ դէմ առ դէմ եկած ատեննին կ’ընկճուին, կը վհատին, եւ տանջող յոռետեսութիւնը բոյն կը դնէ անոնց նկարագրին մէջ1. եւ արդէն յոռետես բնաւորութեանց մեր մէջ բազմանալը՝ կեանքի իրականութիւնը կանուխէն ըմբռնուած չըլլալուն արդիւնքը չէ՞...։ Կեանքի փորձառութիւնը, շատ շատ կը զօրացնէ երիտասարդը կեանքի կռիւին մէջ, բայց երբէք չի կրնար իրեն արիութիւն տալ, զինքը քաջալերել, եթէ առաջուց2 առողջ դաստիարակութեան մը հզօր ներշնչումը իր մէջը չէ արմատացուցեր կեանքի գիտակցութեան սկզբունքները։ Ըսել չեմ ուզեր սակայն թէ՝ կեանքի դասը խօսելու ատեն՝ ոչ մէկ պատրանք թողելու չենք տղուն քով. կան պատրանքներ՝ որոնք գերազանցօրէն քաղցր են, ատոնք թողունք, վասն զի պատանեկութիւնը կը բանաստեղծեն, եւ այդ երազներուն ետքի ցրուումը կենսական վնաս մը չի կրնար պատճառել անոր ապագային։ Մենք ծանրացանք աւելի բարոյական դաստիարակութեան վրայ, առաջին տեղը տալով անոր, վասն զի մտքի մարդէն աւելի՝ սրտի մարդերու պէտքը ունի կեանքը. մեր նպատակը չէ՛ ուրեմն մտաւորական դաստիարակութեան վրայ ալ երկարօրէն խօսիլ, եւ արդէն այդ մասին կան մէկէ աւելի նոր ու ծանօթ որոշ հեղինակութիւններ, որոնցմէ ուսուցիչը կրնայ դիւրաւ առաջնորդուիլ՝ իր դասաւանդութիւններուն մէջ, եւ գոհացուցիչ արդիւնքներ ձեռք բերել3։ Միայն հոս տեղն է նկատելու թէ՝ մենք ունինք մէկէ աւելի այր դաստիարակներ4, որոնք Եւրոպայի լուսաւորեալ կեդրոններուն մէջ կանոնաւոր մանկավարժական ընթացք մը աւարտած կը ներկայանան, եւ որոնց կրնանք վստահօրէն յանձնել կրթական գործը։ Իսկ չունինք, գոնէ տաճկահայերուս5 մէջ, կին դաստիարակներ որոնք լրջօրէն հետեւած ըլլան մանկավարժական նորագոյն ուղղութիւններու կամ եւրոպական6 համալսարաններու մէջ լսած ըլլան ծանօթ 1. «ատեն՝ կ’ընկճուի, կը վհատի եւ տանջող յոռետեսութիւնը բոյն կը դնէ տղուն նկարագրին մէջ,», Դէպի վեր, էջ 103։ 2. «զինքը քաջալերել, զինքը առաջնորդել վեհագոյն ձգտումներու, եթէ առաջուց», Դէպի վեր, էջ 103։ 3. «Մենք այս անգամ ծանրացանք աւելի բարոյական դաստիարակութեան վրայ, առաջին տեղը տալով անոր, վասն զի մտքի մարդէն աւելի՛ սրտի մարդերու պէտքը ունի կեանքը իր նպատակին հասնելու համար, ուրիշ առթիւ պիտի խօսինք մտաւորական դաստիարակութեան եւ ուսուցման եղանակներու վրայ, միայն հոս տեղն է», Դէպի վեր, էջ 103։ 4. «մենք ունինք, մանաւա՛նդ կովկասահայերու մէջ, մէկէ աւելի այր դաստիարակներ եւ դաստիարակուհիներ, որոնք», Դէպի վեր, էջ 103։ 5. «չունինք, տաճկահայերուս», Դէպի վեր, էջ 103։ 6. «կամ գոնէ եւրոպական», Դէպի վեր, էջ 104։

241

բռօֆէսէօռներու դասախօսութիւնները։ Անշուշտ կամքը չէ՛ որ պակսած է իրենց, եւ ոչ ալ կրթական գործին համար իրենց ունեցած բնական յարմարութիւնները զարգացնելու եւ դաստիարակչական արուեստին ամենանուրբ գաղտնիքներուն տիրանալու փափաքը, այլ միջոցներն են որ իրենց պակսած են ու ցարդ կը պակսին։ Մեր մէջ կը գտնուին մեկենասներ1, որոնք աղքատիկ ուսանողներ Եւրոպա ղրկելու պատրաստակամութիւնը կ’ունենան որպէսզի անոնք իրենց սիրած ո՛եւէ մէկ ճիւղը մշակեն ու կատարելագործեն, բայց գոնէ ցարդ2 չէ՛ տեսնուած հայ հարուստ մը, որ մտածէր աղքատիկ ուսանողուհիներու վրայ ալ. անոնց վրայ մանաւանդ, որոնք ուսման մէջ իրենց նշանակիչ3 յարմարութեամբն ու յառաջդիմութեամբը մեծ յոյսեր կը ներշնչեն, եւ մասնաւոր հակում մը ցոյց կուտան կրթական գործին համար։ Կը սիրենք հաւատալ թէ՝ պիտի երեւնան օր մը հայ հարուստներ ալ, որոնք ըմբռնելով գործին պահանջը, իրենց ոսկիներէն մաս մը պիտի տրամադրեն անոր համար, եւ փոխանակ օր մը4 վարպետ-տուտուներու՝ կամ ինչ որ աւելի գէշն է՝ օտար դաստիարակուհիներու ձեռքով կառավարուելու հայ աղջկանց վարժարանները, եւ այսպէս օտար միջավայր մը ստեղծուելու դպրոցին շուրջը, հայ իսկական դաստիարակուհիներու ձեռքով կառավարուին, հա՛յ զգացումով, հա՛յ ներշնչումով, հա՛յ բարքերով ու սովորութիւններով, միայն եւրոպական դաստիարակութեամբ, եւրոպական քաղաքակրթութեամբ ազնուացած, նրբացած, ու կարգ մը տգեղ նախապաշարումներէ սրբացած5։ ***

Քանի որ օտար դաստիարակութեան միջոցաւ, օտար, խորթ ապրելակերպ մը մեր ազգայնական կեանքին ու բարքերուն մէջ սպրդելու կարելիութիւնը մեզ կը սպառնայ, կը կարծենք թէ՝ հոս տեղն է, մեր տեսութիւնը վերջացնելէ առաջ, արագ ակնարկ մը նետել մեր վարժարանական ծրագիրներուն վրայ ալ, քանի որ ատոնցմէ կախումն պիտի ունենայ գլխաւորաբար մանաւա՛նդ արտասահմանի Հայ գաղութներուն մէջ, ազգայնական ոգիին անաղարտ պահպանութիւնը։ Այդ ծրագիրը կազմելը՝ իրաւ որ դժուար է, վասն զի գործին մէջ գերազանց 1. «կը գտնուին ցանցառ մեկենասներ», Դէպի վեր, էջ 104։ 2. «բայց ‒ ի բաց առեալ Իզմիրցի բարեհամբաւ Պաքրճեան հանգուցեալ Նազարէթ Էֆէնտիէն ‒ ցարդ», Դէպի վեր, էջ 104։ 3. «ցայտուն», Դէպի վեր, էջ 104։ 4. «ոսկիներէն մաս մը տրամադրեն ճշմարիտ ուսուցչուհիներ, գիտակից դաստիարակուհիներ հասցնելու համար, որպէս զի փոխանակ օր մը», Դէպի վեր, էջ 104։ 5. «ազատագրուած», Դէպի վեր, էջ 104։ Այստեղ կը վերջանայ Ազատ բեմի յօդուածաշարը։ Դէպի վերին մէջ Պէյլէրեան գրած է շարունակութիւն մը (էջ 104-108), զոր կ’ընդօրինակեմ նոյնութեամբ։

242

ձեռնհասութիւն մը ունենալը չի բաւեր, պէտք է նաեւ խորապէս ուսումնասիրած ըլլալ տեղւոյն կեանքը, պահանջքները, յաջողութեան գաղտնիքը, եւ ծրագիրը մասամբ յարմարեցնել այդ պահանջքներուն, քանի որ առանց ատոնց՝ նիւթական ապահովութիւն ու յառաջդիմութիւն չէ՛ կարելի ձեռք բերել այդ անհիւրընկալ երկիրներուն մէջ։ Ի՞նչ պէտք է ընել...։ Հիւսել ազգային դաստիարակութիւնը օտար դաստիարակութեան հետ։ Առ հասարակ արտասահմանի հայ վարժարանները կ’որդեգրեն տեղւոյն կառավարութենէն վաւերացուած ծրագիրները, բայց ատոնց բացարձակ կիրառութիւնը չի կրնար ճշմարիտ հայ սերունդ պատրաստել։ Բացատրենք։ Ֆրանսական, անգլիական կամ գերմանական դաստիարակութիւնները իրենց ուղղութիւնը կը գծեն իրենց ազգային կեանքին պայմաններուն ու միջավայրին համեմատ, անոնք կը կրեն ազգային սեփական բնաւորանիշ, շատ բնական է ուրեմն որ այդ ուղղութիւնները չի կրնան բացարձակապէս յարմարիլ մեր հայ ազգային կեանքին, քանի որ մերն ալ ունի իր որոշ բնաւորանիշը, եթէ զանո՛նք չի պատուաստենք հայ սեփական դաստիարակութեան մէջ։ Հայ ցեղը բաժան բաժան ցրուած օտար աշխարհներ, թէպէտ տեղական, օտար դաստիարակութիւն մը ընդգրկելու ստիպուած՝ պիտի չմոռնայ նաեւ զարգացնել ազգայնական յատկութիւնները, զօրացնել հայ նկարագիրը, պիտի պահէ ցեղին որոշ գոյնը եւ պիտի չթողու որ անիկայ աղօտանայ, ջնջուի ժամանակի, տեղի, պարագայի, միջավայրի այլազան ազդեցութեանց տակ։ Այն ազգը որ իր ծնող ցեղը պահպանելու մարդավայել հպարտութիւնը չունի, ապրելու արժանի չէ՛։ Ա՛յդ պարագային ան իրաւամբ կը ճանչցուի իբր պիտակ ժողովուրդ մը, ամօթապարտ յանցանքի մը պտուղը կարծես, ճամբաներուն անկիւնը նետուած, օտարներէ որդեգրուած եւ օտարին կաթովը սնած ու մեծցած։ Դարերէ ի վեր, յորում հայ ցեղը ստրուկ է եւ աքսորական, հայ մանուկին վրայ դրուած է նուիրական պարտականութիւնը՝ իր ցեղը ճանչնալու, զայն գուրգուրանօք սիրելու ու պահպանելու, եւ այսօր դարձեալ իր հայրերուն, մայրերուն, քոյրերուն ու եղբայրներուն դեռ եւս մխացող տաք տաք արիւնը սրբազան կտակ կը թողու իրեն նուիրուիլ ազգային վերածնութեան գործին, քալելով հետքերուն վրայէն անոնց՝ որոնք այդ նպատակին համար դիւցազնաբար ցմահ կռուեցան։ Եւ այդ սրբազան կտակին ամբողջական գործադրութեանը վրայ խղճամիտ խստութեամբ մը հսկելու ծանր պատասխանատուութիւնը մեր դաստիարակներուն եւ դաստիարակուհիներուն վրայ կը ծանրանայ մեծ մասամբ, քանի որ անոնք պիտի ըլլան պահպանողն ու զարգացնողը ազգային ոգին մատաղ սրտերու ու մտքերու մէջ, անո՛նք պիտի ըլլան հայ նոր սերունդը առաջնորդողը դէպի

243

պարտականութիւն եւ ցոյց պիտի տան ճշմարիտ ազատութեան ճանապարհը։ Մայր Երկրին մէջ ազգայնական ոգին կը պահուի շատ բնականօրէն, քանի որ օտար ազդեցութիւններ շատ չեն սպառնար զանի ջնջելու, եւ ինչ որ աւելին է, Հայ Տառապանքը կայ ու կը մնայ հոն ցցուած, բնիկ հայութեան աչքերուն ու սրտերուն այնքան մօտիկ։ Բայց օտար հողերու վրայ, ուր կը պանդխտի հայ ցեղը հարիւրներով ու հազարներով, պէտք է ջանալ որ Հայրենիքն ու Հայ տառապանքը ըլլան նաեւ նոյնքան մօտիկ անոնց աչքերուն ու սրտերուն։ Ի՞նչ ընել պէտք է։ Միթէ վարժարանին մէջ հայ լեզուն եւ հայ հին պատմութիւնը որոշ ժամերու մէջ իբրեւ դաս աւանդելը բաւակա՞ն է հայ մանուկը պարտականութեան ու զոհողութեան մարդը ընելու համար. բաւակա՞ն է անոր սիրտը խանդավառելու եւ զանի նետելու դիւցազնօրէն անձնուիրութեան ճանապարհին վրայ...։ Չէ՛... մէկէ աւելի Հայ երիտասարդներ ու երիտասարդուհիներ ունինք, որոնց համար հայ լեզուն ոչ մէկ գաղտնիք չունի, անոնք հայ հին պատմութիւնը լաւ սերտած են, ոչ մէկ անուն, ոչ մէկ դէպք, ոչ մէկ թուական չեն մոռցած, անոնց միտքը լաւ մշակուած է, դրամ վաստկելու ճամբան լաւ գիտեն, եւ իբրեւ galant մարդ կը յարգուին ամենէն, եւ սակայն ի՜նչ օգուտ երբ ցեղին ձայնը լուռ է անոնց սրտերուն մէջ, եւ իրենց մազերէն մէկ թել, եւ իրենց դրամէն մէկ միլիմ չեն զոհեր ազգային վերածնութեան գործին համար։ Հայ լեզուի գոհարները մեզ կը սքանչացնեն, մեր աչքերը կը շլացնեն, հայ հին պատմութիւնը մեզ կը հիացնէ, պղատոնական հիացում մը սակայն, շատ հանդարտ ձգելով մեր սիրտերը։ Ան ալ եւս չի կրնար ոգեւորել, խանդավառել զմեզ այնպէս՝ որ մոռցած բացարձակապէս մեր «Ես»ը մեր միակ ու տարամերժ սէրը, բաղձանքը ընենք Հայրենիքը ու ցեղին փրկութիւնը։ Արտասահմանի հայ վարժարանաց ծրագիրներուն մէջ ուրեմն, առաջին տեղը տալու է հայ լեզուին, հայ ընկերականութեան ու նկարագրին ուսումնասիրութեանը եւ հին պատմութենէն զատ ու նոյն իսկ աւելի՛ հայ նոր պատմութեան դրուագները ծանօթացնել հայ պատանեկութեան եւ անոր ցոյց տալ նոր հայ հերոսներն ու հերոսուհիները։ Միթէ հին Հայկերու, Արամներու, թէպէտ սիրելի բայց շատ առասպելական պատմութիւններէն աւելի նոր ու իրական Հայկեր Արամներ չունի՞նք... նոր Տիգրաններ, Արտաշէսներ եւ Այծեմնիկներ որոնք ժամանակակից հայութիւնը փառաւորեցին։ Հինը չի՛ կրնար ալ եւս ոգեւորել, խանդավառել, կը կրկնեմ, այլ նոր, օրը օրին ապրուած հայ կեանքն է որ թեւ ու թռիչք պիտի տայ հայ մանուկ մտքերու ու սրտերու ու պիտի մղէ զանոնք դիւցազնական գործերու։ Հինը՝ նուիրական, վեհապանծ յիշատակարան մըն է, որուն մարդ կը

244

մերձենայ երկիւղած յարգանքով մը միայն, իսկ նորը, կենդանի աչքերուդ առջեւ կատարուած գործն է որ արիւնիդ մէջ կը վառէ սրբազան կրակը ու սիրտդ թունդ կը հանէ։ Թող չառարկուի թէ՝ Հայոց ժամանակակից պատմութիւնը դեռ լուսաբանուած չէ՛, թէ պատմութիւնը դեռ իր վերջին խօսքը չէ՛ ըսած ներկայ ժամանակներու գործերուն ու գործիչներուն վրայ։ Ի՞նչ փոյթ մեզ։ Միթէ պէտք եղածին չափ դատողութիւն չունի՞նք լաւը՝ վատէն զանազանելու, ճշմարիտը՝ սուտէն, իրական հերոսը՝ սուտ հերոսէն տարբերելու։ Միթէ աչքեր չունի՞նք տեսնելու համար դիւցազնութիւնը եւ ականջներ՝ լսելու համար ճշմարտութիւնը։ Միթէ հայ տառապանքը եւ անոր պատճառները հայ նոր սերունդին ճանչցնելու համար պիտի սպասե՞նք, որ ո՞վ գիտէ քանի տարիներ ետքը, գրուած պատմութիւն մը երեւան գայ...։ Անձնուիրութեան, զոհողութեան, քաջութեան գործերը ինքնին չե՞ն խօսիր արդէն մեր սրտին ու մտքին։

Ազատ բեմ, 28 Յունիս 1906, Դ. տարի, թիւ 28, էջ 2։ Ազատ բեմ, 1 Օգոստոս 1906, Դ. տարի, թիւ 29, էջ 1-2։ Ազատ բեմ, 4 Օգոստոս 1906, Դ. տարի, թիւ 30, էջ 2։ Ազատ բեմ, 11 Օգոստոս 1906, Դ. տարի, թիւ 32, էջ 2։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 93-108։

245

ԿՆՈՋ ԴԵՐԸ ՅԵՂԱՓՈԽՈՒԹԵԱՆ ՄԷՋ

ՄԱՌԻ ՊԷՅԼԷՐԵԱՆ

Յեղափոխութիւնը դաւանանք մըն է, կրօնք մըն է, եւ այն միակ խօսքը՝ որուն միշտ կոյր ու մոլեռանդ պաշտումով պիտի երկրպագէ մարդկութիւնը, եւ որուն մէջ՝ դարերու ընթացքը, զարգացումը, քաղաքակրթութիւնը, նորանոր գիւտերը բան մը չպիտի կրնան փոխել։ Անիկայ պիտի մնայ յաւիտենական նորը, մի՛շտ ճշմարիտը, մի՛շտ ստիպողականը եւ միակ տիեզերականը։ Յեղափոխութեան կրօնին պաշտամունքին մէջ սակայն, քանի կինը հետզհետէ տեղ ու դիրք կը բռնէ, հաւատքը աւելի կ’ամրապնդունի եւ կրօնքը կ’աստուածանայ ու կը մշտնջենաւորուի։ Եւ ասի թող զարմանալի չի թուի, վասնզի մենք պատմութենէն գիտենք՝ այն ամէն գաղափարները, դաւանանքներն ու շարժումները, որոնք կնոջ մասնակցութեամբն ու աջակցութեամբը, մէկ խօսքով, կնոջ շունչով են ոգեւորուեր, որոնք միշտ մե՛ծ, հերոսակա՛ն ու տիրակա՛ն եղեր են։ Քրիստոնէական կրօնը պիտի չգտնէր ապահովաբար այն գրեթէ տիեզերական ընդունելութիւնը եւ պաշտումը, եթէ կին մարտիրոսուհիներ իրենց դիւցազնական արիութեամբ չի խանդավառէին ժողովուրդը, եւ իրենց աննկուն հաւատքով անոր չի ներշնչէին Հաւասարութեան, Եղբայրութեան ու Սիրոյ խորհուրդին մեծութիւնն ու սրբութիւնը։ Եւ դարձեալ քրիստոնէութիւնը գուցէ երկար չապրէր, եթէ կին մը՝ Սրբուհի Հեղինէ իր ազդեցութեամբ չի յաջողէր ձեռք բերել այդ նո՛յն կրօնքին ազատ պաշտաման իրաւունքը։ Եւ նոյն իսկ այսօ՛ր քրիստոնէութիւնը իր բացարձակ հոգեւարքին մէջը կ’ըլլար, եթէ կինը չի պահպանէր զայն նախանձոտ երկիւղածութեամբ իր ընտանեկան յարկին ու ապրած միջավայրին մէջ։ Կնոջ ազդեցութիւնը գէշ թէ լաւ, – ոչ միայն այսօր՝ ուր կինը յառաջդիմած, զարգացած եւ իբրեւ մարդ-էակ իր զօրաւոր եւ արդարացի իրաւունքները ձեռք բերած է, այլ նախնական դարերու մէջ ալ, երբ անիկա իբրեւ գերի, ստրուկ էր նկատուած – մի՛շտ մեծ ու տիրական եղեր է ընտանեկան կեանքին վրայ, ընկերական կեանքին վրայ, ինչպէս նաեւ իր ապրած միջավայրին վրայ։ Մեր նախամայրը՝ Եւա իր ազդեցութեամբ կրցաւ խախտել Ադամի կամքը, եւ անոր կերցնել տալ արգիլեալ պտուղը. եւ Սառա, Աբրահամու կինը կրցաւ ազդել իր ամուսնոյն վրայ եւ յաջողեցաւ վռնտել տալ անոր սիրելի հարճը, Հագարը եւ որդին Իսմայէլը։ Եսթէր, հրէա գերուհի մը, կրցաւ ազդել զօրաւոր Ասուերոսի վրայ եւ ազատել իր ցեղը անխուսափելի աղէտքէն։ Ալանաց գեղեցիկ օրիորդը՝ Սաթենիկ, յաջողեցաւ իր անոյշ լեզուին

246

ազդեցութեամբ համոզել հպարտ Արտաշէսը որ ազատէ իր եղբայրը գերութենէ. եւ Խոսրովիդուխտ հայ իշխանուհին կրցաւ վերջապէս համոզել պալատական իշխաններն ու նախարարները որ երթան վիրապին մէջ փնտռեն կենդանի Ս. Գրիգորը, որուն երեւումը բոլորովին յեղաշրջեց այն ատենուան հայ կեանքը... Եւ կիները ըմբռնած ըլլալու էին իրենց այդ խորունկ եւ անդիմադրելի ազդեցութիւնը, քանի որ իրենք կ’ոգեւորէին, կը խրախուսէին իրենց ամուսինները, եղբայրները, զաւակները պատերազմի ատեն։ Ո՞վ չի յիշեր սպարտացի այն դիւցազն կիները, որ իրենց սիրելիները պատերազմ ղրկած պահուն վահանը ցոյց տալով կ’ըսէին. «կա՛մ տակը՝ կա՛մ վրան»։ Ո՞վ չի յափշտակուիր յիշելով Հոռվմայեցի այն սքանչելի մայրը, Կոռնելիան, որ իր զաւակները ժողովուրդի բարօրութեան ու երջանկութեան համար զոհուելու ու մեռնելու յորդորած ատեն կ’ըսէր անոնց թէ՝ իր միակ տենչալի բաղձանքն էր գերեզմանին վրայ իբրեւ տապանագիր ունենալ՝ «Կրաքիաններու մայրը»։ Շա՜տ համառօտ ու միեւնոյն ժամանակ շա՜տ պերճախօս տապանագիր մը, որը իր մէջ կը բովանդակէ հայրենիքի, ցեղի սիրոյն գերազանց բարձրութիւնը, ու միանգամայն փառասիրութիւններու ամենէն ազնիւը ու ամենէն սուրբը... Ո՞վ չի յիշեր պատմութիւնը ասպետական դարերու, երբ ասպետը իրական կամ նոյն իսկ երեւակայական գեղուհւոյ մը սիրով ոգեւորուած՝ անոր սիրոյն արժանի ըլլալու համար կ’երթար հերոսական արկածներ փնտռելու, եւ շատ անգամ իրօք հերոս կը դառնար մի՛շտ այդ ներշնչող ազդեցութեան խթանին տակ։ Ուրեմն կինը ամէն դարերու եւ ամէն ժամանակներու մէջ սիրեր է արին, կտրիճը եւ անոր դիւցազնական գործերը վարձատրեր է ամենէն բարձր շնորհներով։ Եւ այսօր ալ նոյն բանը չէ՞ դարձեալ... Ո՞ր սրտով ու հոգւով ճշմարիտ հայ աղջիկը իր անտիական հասակին երազները չոսկեզօծեր հայ կտրիճին իտէալ պատկերով. հայ կտրիճը՝ սուրը մէջքին, ատրճանակը ձեռքին, որ սէգօրէն առիւծի մը պէս կ’երթայ իր հայրենի երկրին փրկութիւնը ապահովելու. եւ ո՞ր լուրջ ճշմարտապէս զարգացած հայ աղջիկը զզուանօք երես չի դարձներ այն փափկասուն ինքնակոչ-կենցաղագէտ երիտասարդներէն, ծիծաղելի՜ խամաճիկներ, որոնք արժանիքը կը տեսնեն միայն իրենց վայելուչ սմօքինկներուն եւ կամ մի քանի արուեստական նրբացած ծեքծեքումներու մէջ...։ ***

Ամէն ժամանակներու մէջ կիները գնահատուէր, կիներու գովեստը մեծապէս փնտռուած եւ անհունապէս ազդեցիկ էր, ըլլա՛յ պատերազմական, ըլլայ հասարակական գործերու մէջ. անիկա խթանը եղած է ամէն յառաջդիմութեան, ամէ՛ն

247

յաջողութեան։ Հրէից պատմութենէն գիտենք որ երբ Սաւուղ եւ Դաւիթ յաղթական կը վերադառնային Փղշտացւոց դէմ մղուած պատերազմէն, կիները ծնծղաներով ու երգերով դիմաւորեցին զանոնք գոչելով. «Սաւուղ հազարաւորները զարկաւ, իսկ Դաւիթ՝ բիւրաւորները»։ Սաւուղ սաստիկ նախանձեցաւ եւ խորապէս տխրեցաւ. գուցէ անտարբեր մնար եթէ այդ գովեստները այր մարդոցմէ հասած ըլլային, եւ այն օրէն թշնամացաւ Դաւիթի հետ, իսկ Դաւիթ բարձրացաւ եւ հետզհետէ մեծցաւ։ Կինը՝ պաշտելով հանդերձ դիւցազնը, քաջը, ինք անձամբ ալ դիւցազնական գործեր կատարելու ընդունակութիւնն ու կարողութիւնը մի՛շտ ցոյց է տուեր։ Հակառակ իր փափուկ եւ երկչոտ երեւցող բնաւորութեանը։ Յուդիթ, փափկասուն հրէուհին, բեհեզներու ու սնդուսներու մէջ սնած ու ապրած, կրցաւ սակայն իր սիրտը պնդացնել այր մարդու յատուկ վճռողականութեամբ, երբ հարկ եղաւ իր ցեղի փրկութեան համար դանակը մխել Հողեփեռնէսի կոկորդը։ Եւ Հարաւային Ամերիկա, Մարանիոնի (Ամազոն) եզերքներուն վրայ եղան կիներ՝ որոնք այրերու հաւասար քաջութեամբ գիտցան պատերազմիլ, եւ որոնք կոչուեցան Ամազոն, հին առասպելական անունով։ Ամէնէն հին դարերու եւ նոյն իսկ ներկայ ժամանակակից պատմութիւնը մեզ կուտայ անհերքելի ապացոյցները կնոջ մարտական ճաշակին եւ հերոսական հոգիին։ Դեռ շատ հեռու չէ այն ժամանակը երբ նշանաւոր իտալացի հայրենասէր Կարիպալտիի կինը՝ Անիթա, իր ամուսնոյն հետ կողք կողքի պատերազմելով անոր գլխուն վրայ կախուած հազարաւոր վտանգները բաժնելով ապրեցաւ։ Ան՝ մխիթարիչ հրեշտակը կ’ըլլար պատերազմի մէջ մեռնողներուն, քրոջ մը գուրգուրանքով կը դարմանէր վիրաւորեալները, ամենո՛ւն եւ ամէ՛ն տեղ կը հասնէր, եւ ինքն ալ մեռաւ վերջապէս յոգնութենէ ու զրկանքէ։ Հանրի Դ.-ի օրով, Ֆալէզի պատերազմին, մատաղատի աղջիկ մը իր նշանածին՝ զօրավար Լաշէսնէի հետ մտաւ կռուին մէջ եւ երկուքն ալ ինկան քաղաքը պաշտպանելով։ Հապա Պարսատիկի (La Fronde) ատե՞ն... ո՞վ կրնայ առանց հիացումի յիշել անունները այն ամէն կիներուն որոնք այդ յեղափոխութեան շրջանին մէջ մէկէ աւելի անգամներ արիութեան եւ անձնուիրութեան այնքա՜ն գերազանց օրինակներ տուին։ Երկար կ’ըլլայ դեռ եւս մի առ մի թուելը կին սեռին այդ պանծալի ներկայացուցիչներուն իւրաքանչիւրին անունները, բայց չենք ուզեր փակել յիշատակութիւններու այս էջը, առանց հայ անցեալ ու ներկայ պատմութենէն ալ տալու մի քանի նմուշներ միայն, որոնք կ’ապացուցանեն թէ՝ հայ կինն ալ հերոսութեան մէջ կրնայ յաջողութեամբ մրցիլ իր օտարազգի քոյրերուն հետ։

248

Վարդանանց պատերազմին հայ փափկասուն տիկինները երեսի վրայ թողած տուն տեղ, իրենց ամուսիններուն, եղբայրներուն, զաւակներուն օգնականը, մխիթարողը, խրախուսողը կ’ըլլային եւ միանգամայն վիրակապներ կը շինէին պատերազմին մէջ վիրաւորուողներուն համար։ Աւելի ուշ, Թաթարաց արշաւանքներէն առաջ, երբ Բագրատունեաց Անի փառաւոր մայրաքաղաքը այլազգիներու կողմէն պաշարուեցաւ, Անեցի կիները իրենց ներկայութեամբ կը խրախուսէին իրենց ամուսինները, եւ քաջասիրտ կին մը՝ Այծեամն անունով, պարսպին վրայ կեցած քարերով կը հալածէր թշնամիները եւ անոնց արձակած նետերը վերքերէն հանելով նորէն անոնց կը նետէր։ Լանկթիմուրի օրով մշեցի կին մը թշնամիներուն ձեռքը չիյնալու եւ իր պատիւը, ազգութիւնն ու կրօնը պահպանելու համար չի վարանեցաւ անոնց աչքին առջեւ սուրը ցցել իր եօթնամսեայ որդւոյն սիրտը, եւ ինքն ալ ժայռի մը վրայ բարձրանալով ինքզինքը վար գլորեց եւ մեռաւ քաջերու մահովը։ Ու դեռ երէկ չէ՞ր հերոսական Շաքէն, այդ նոր մշեցի քաջուհին, որ պատուաւոր մահը՝ անպատիւ կեանքէն նախադաս համարելով իր հերոս ընկերուհիներուն հետ ինքզինքը նետեց Սասունի հպարտ լեռներն ի վար. եւ Սերոբ փաշայի կինը՝ Սօսին եւ մեր Զէյթունի եւ Սասունի քաջամարտակ կիները, որոնք իրենց ամուսիններու կողքին առիւծի պէս կռուեցան, եւ Կ. Պօլսոյ փափկասուն հայուհիներէն շատեր, որոնցմէ ոմանք ռումբեր ու ատրճանակներ փոխադրելու պահուն ձերբակալուեցան, եւ ոմանք յեղափոխականներ եւ զէնքեր պահելու ոճիրովը բանտարկուեցան ու չարչարուեցան... Վերջապէս, դեռ մէկ քանի շաբաթ առաջ, անգլիական թերթերը չէի՞ն ծանուցաներ մեզ թէ, կովկասեան Զին անուն գիւղակին մէջ եօթը հայ կիներ պաշտպանած են իրենց գիւղը, ընդդէմ 20 զինեալ թաթարներու յարձակման, մինչ իրենց ամուսինները դրացի գիւղացւոց օգնութեան գացած էին։ Այս հարեւանցի թռուցիկ ակնարկը՝ Հին եւ Նոր պատմութեան վրայ, կնոջ բարոյական ու գործնական ազդեցութեան ու կարողութեան մասին մեզ մտածել կուտայ իրաւամբ թէ՝ ի՜նչ ահագին նշանակութիւն կրնայ ունենալ նաեւ իր ազդեցութիւնը յեղափոխութիւններու ճակատագրին վրայ ալ, եւ ի՛նչ գերազանց դեր կրնայ խաղալ ան անձամբ, յեղափոխութիւններու մէջ։ ***

Քիչ անգամներ անբարոյականութիւնը, ստութիւնը, մատնութիւնը սպրդեր է յեղափոխութեան մէջ երբ կինը ներկայ եղեր է հոն։ Քիչ անգամներ յեղափոխական զինուորը կռնակը դարձուցեր է թշնամիին՝ երբ կնոջ աչքերը տեսեր է իր վրայ սեւեռուած։ Քիչ անգամներ հարուստը մերժեր է իր դրամը, շատ թէ քիչ, երբ կին մը ներկայացեր է իրեն։ Քիչ անգամներ, պիտի ըսեմ գրեթէ երբէք,

249

յեղափոխութիւնը բացարձակապէս վիճեր է, երբ կինը հոգւով մարմնով մասնակցեր է գործին։ Ֆրանսայի մեծ յեղափոխութիւնը յաղթանակեց գլխաւորաբար իր Տիկին Ռօլաններով։ Կիւլիւզարի մը դիւցազնական արիութիւնը բռնկցուց հայ յեղափոխութիւնը, եւ Զէյթունի ու Սասունի յեղափոխութիւնը բարոյական ահագին յաղթանակներ տարաւ իր կռուող յեղափոխական կիներով, եւ քաղաքակիրթ աշխարհներու ուշադրութիւնը դարձուց մինչեւ ցարդ անտեսուած հայ ցեղին վրայ, որ այդպիսի հերոսներ ու մանաւանդ հերոսուհիներ կրնար ծնիլ դեռ եւս, իր այս տանջուած, ընկճուած վիճակին մէջ... Պօէր կիներու դիւցազնութիւնը յաւերժացուց. եւ ահա այսօր Մարիա Սպիրիտօնօվաներ եւ Զինիադա Քօնօպլինիքովաներ, այդ գերազանցօրէն բարձր հերոսուհիները, այդ նոր Շարլօթ Քօրտէները եւ Ժան տ’Արքերը Ռուս յեղափոխութեան յաղթանակը կ’ապահովեն հանուր աշխարհի հիացումը, պաշտումը, օրհնութիւնը ընդունելով, իրենց գացած աքսորի ու մահուան ճամբաներուն վրայ։ Ո՞վ կրնայ չի պաշտել այդ հրաշալի աղջիկները, տասնեւհինգամեայ պատանուհիներ շատ անգամ, որոնք յեղափոխութեան գաղափարը ամբողջովին ըմբռնած եւ անոր հաւատքովը գերազանցօրէն զօրացած, չի վարանեցան ու չեն վարանիր հրապարակաւ իրենց դաշոյնները մխելու վատերու սիրտը, կամ իրենց ատրճանակները պարպելու անօրէններու ճակտին. եւ մահէն աւելի սոսկալի տանջանքներ կամովին կը կրեն իրենց որդեգրած գաղափարին տարածմանը համար, եւ ահա այսօր, յեղափոխական Ռուսիան իր կիներու գործունէութեան եւ գլխաւորաբար անոնց ազդեցութեան կը պարտի իր մօտալուտ երեւցող յաղթանակը։ Անոնք գիտցան ազդել մինչեւ իսկ ամէնէն տգէտ ու մոլեռանդ մուժիկներուն վրայ, ամէն գնով գիտցան խանդավառել Ձարին ամէնէն հաւատարիմ զինուորները՝ ազատութեան գաղափարով եւ ապստամբական շարժումներ պատրաստել Ռուսաստանի ամէն անկիւնները, ծովու թէ ցամաքի վրայ։ Եւ ինչե՞ր չի կրնար ընել այսօր յեղափոխական հայուհին, եթէ իսկապէս Մարիա Սպիրիտօնօվաներու հաւատքովը փարի գործին։ Անհերքելի իրականութիւն մըն է թէ այն օրը՝ յորում հայ կինը հաւաքական ուժերով ուզէ մասնակցիլ հայ յեղափոխութեան, այն օրը, կ’ըսեմ, ամէն ոք նոր հաւատքով մը գործի պիտի սկսի։ Արդէն եթէ նա պատկառելի մեծամասնութիւն կազմած՝ հայ յեղափոխութեան մէջ բռնէր իր որոշ տեղը՝ ժամանակին, հայ յեղափոխութեան ճակատագիրը այլապէս վճռուած կ’ըլլար գուցէ։ Սակայն հայ կիներէն շատ աննշան մաս մը բախտատաբար խանդավառուեցաւ ազատութեան սիրովը։ Եւ սակայն պարտականութեան ձայնը ամենուս ալ կը խօսի բարձրագոչ. ո՛վ որ ականջ ունի՝ թող լսէ...

250

Հերի՛ք արեւելեան կակուղ բազմոցներու անկիւնը թոյլօրէն ընկողմանած՝ մետաքսի կամ թաւիշի կտոր մը երազելով անցնենք թանկագին ժամանակը, կամ ադամանդեայ մատնիի մը կամ քայռի մը տիրացմանը մէջ ապուշօրէն երջանկացած, մոռացութեան տանք հայ տառապանքը։ Հերի՛ք չնչին միտումներ, տգեղ նախապաշարումներ մեզի առաջնորդեն կեանքի մէջ. պարտականութեան ձայնը կը խօսի մեզի։ Լսենք անոր։ Ժողովուրդ մը յարուցանելու, ժողովուրդ մը փրկելու, նորոգելու պարտականութիւնը դրուած է մեր վրայ եւ մենք կարող ենք այդ բանը ընելու։ Թող մեր սրտերը ուռենան ազնուական հպարտութեամբ այն փրկարար ազդեցութեան եւ գերազանց կարողութեանը համար, որով բնութիւնը օժտեր է մեր սեռը ի բնէ։ Յիշենք որ մե՛նք պիտի ըլլանք ազգը մեծցնողը, կամ ձգողը, քանի որ ազգերը իրենց կիներով կը բարձրանան ու դարձեալ իրենց կիներով կ’իյնան։ Հայ ցեղը իր այսօրուայ սարսափելի ճգնաժամին մէջ ուժով եւ յաղթական մնալու համար մեր օգնութեան կը կարօտի. նա մեզնէ կը սպասէ Կուռնելիաներ, Կօրիօլաններ, Մարիա Սպիրիտօնօվաներ։ Պէտք է որ գործենք եւ ասի՛ բնական է եւ իրաւացի. անբնական է միայն ճահիճի ջուրերուն պէս անշարժութեան մէջ մնալ, ուր մեր բոլոր բնածին կարողութիւններն ու յատկութիւնները կը նեխին, կը փտին ու կ’ոչնչանան։ Ի՞նչ պէտք է ընել։ Մենք կրկին դեր ունինք կատարելու հայ յեղափոխութեան մէջ, 1. Բարոյական.

2. Գործնական. Մեր բարոյական դերն է, քաջալերել, խրախուսել, խրատել, սիրել, գթալ, օգնել, խնամել. իսկ գործնական դերը՝ դժուարին է ու պահանջող։ Եթէ մենք արտասահմանի հայուհիներս չենք կրնար Մարիա Սպիրիտօնօվաներ ըլլալ, Մայր երկրէն հեռու ըլլալով, կամ աւելի ճիշտը ա՛յն ոգիով, այն շունչով դեռ եւս պատրաստուած չըլլալով, կրնանք այլապէս օգտակար ըլլալ Հայ Յեղափոխութեան գործնապէս. կրնանք դրամ հասցնել, ինչ որ յեղափոխութիւններու ջիղն է, կրնանք զէնք, հաց, զգեստ հասցնել հեռուն մեր կռուող եղբայրներուն։ Ահա կը հիմնուի Հայրենասէր Հայուհեաց Ընկերութիւնը որ տարամերժօրէն նուիրուած պիտի ըլլայ Հայ Յեղափոխութեան գործին։ Միակ Տիկնանց ընկերութիւնը, որուն համար հաւասարապէս սիրելի պիտի ըլլան բոլոր յեղափոխական կուսակցութիւններն ալ, բաւական է որ անոնք ազնուօրէն եւ անկեղծօրէն նուիրուած ըլլան հայ ժողովուրդի ազատագրութեան դատին։ Պարտականութեան ձայնը թող համախմբէ ուրեմն բոլո՛ր հայուհիները՝ այս ընկերութեան շուրջը։ Ցեղի գոյութեան կռիւը պիտի ապահովենք. բնաջնջումի դէմ պիտի մաքառինք. ասի՛ բնական է եւ օրինաւոր։ Կեանքի մէջ մեր խեղճուկ անձը պահելու համար ամէ՛ն օր հազար դժուարութիւններու դէմ կը կռուինք,

251

որչա՞փ աւելի ուրեմն պարտաւոր ենք պահպանելու համար այն ցեղը՝ որ մեզի ծնունդ տուած է եւ որմէ կը քաղենք մեր կեանքի ամենէն անուշ ու ամենէն բարձր ոգեւորութիւնները։ Զարգացած միտք ունեցողը՝ իր զարգացումը թող ծառայեցնէ անոր օգտին, տաղանդ ունեցողը՝ իր տաղանդը, իսկ անոնք որ բան մը չունին եւ գուցէ այդ պատճառով ալ կը վարանին գործին մասնակցելու, անոնց ալ կ’ըսենք, թող իրենց ազնիւ ու շիտակ սիրտը տան գործին։ Անկեղծ եւ զօրաւոր սիրտերու բանակը շա՛տ աւելի տիրական գործեր կարող է կատարել յեղափոխութեան մէջ, քան մեծամեծ տաղանդներն ու հսկայ հանճարները։ Ո՜վ դուք որ գործին մեծութեան առջեւ տկար, տգէտ եւ անկարող կը զգաք ինքզինքնիդ, յիշեցէք որ Ժան տ’Արգ նոյնպէս տկար ու տգէտ աղջիկ մըն էր, եւ սակայն Ֆրանսա՜ն փրկեց...

Ազատ բեմ, 10 Նոյեմբեր 1906, Դ. տարի, թիւ 58, էջ 1-2։ Ազատ բեմ, 14 Նոյեմբեր 1906, Դ. տարի, թիւ 59, էջ 1-2։ Ազատ բեմ, 17 Նոյեմբեր 1906, Դ. տարի, թիւ 60, էջ 1։

252

ԹԱՏՐՈՆ

ՀԻՆ ԴԷՄՔԵՐ ՖԱՍՈՒԼԵԱՃԵԱՆ1

ՄԱՌԻ

Ոչինչ աւելի տխուր, աւելի՜ յուզիչ տպաւորութիւն կը թողու մեր սրտին ու մտքին վրայ, որքան երբ աննշան, ցուրտ, անշշուկ ներկայի մը ետին, շա՜տ հեռուն թագնուած, կը նշմարենք հրավառ փառաւոր անցեալի մը աւերակները. ըլլայ այդ՝ ժողովուրդի մը, ազգի մը, հայրենիքի մը՝ նոյն իսկ անհատի մը անցեալը...

1. Պոլսահայ յայտնի դերասան Թովմաս Ֆասուլեաճեան 1899 Նոյեմբերին կը հասնի Գահիրէ, երկիրի բարենպաստ կլիմային շնորհիւ հիւանդութեան դարմանում մը գտնելու յոյսով։ Կը խաղայ սակաւաթիւ ներկայացումներու մէջ։ 1901-ին Աղեքսանդրիոյ մէջ կը յաջողի տպագրել Տայը Միրիկ անդէնը մէկ արար կատակերգութիւնը (Տպարան Արաքս)։ Կը մահանայ Աղեքսանդրիա, 1901 Սեպտեմբեր 15-ին։

253

Մէկ երկու շաբաթ առաջ տեսայ Ֆասուլեաճեանը. եւ ահա Հայ թատրոնի եւ Հայ արուեստագէտներու երբեմի փայլուն անցեալը, այնքա՜ն կենդանի, այնքա՜ն վառ գոյներով պատկերացաւ աչքերուս առջեւ, որ սիրտս դողաց կուրծքիս տակ հին յիշատակներու յուզող սարսուռներով...։ Ֆասուլեաճեանը մի՛շտ գեղեցիկ իր երկար մազերով, մի՛շտ վսեմ իր բարձր հասակով, աւելի քան երբէք եռանդուն սիրահար արուեստին, չը ներկայացնե՞ր մեզ արդեօք իր հիւծուած մաշուած անձին վրայ, մեր ալ արդի կէս մը քայքայուած, կմախք դարձած թատրոնը. անցեալի յիշատակներով սակայն մի՛շտ գեղեցիկ, մի՛շտ հրապուրիչ. անցեալ յաղթանակներու դափնիներով զարդարուն, ժպտուն թատրոնը, որ մի առ մի զինքը պաշտող արուեստագէտներէն որբանալով, եւ իր հարազատ զաւակներէն ինքզինքը լքուած զգալով հանդերձ չ’յուսահատուիր, եւ շարունակ դէպ ի ոգեւորութիւն, դէպ ի փառք, դէպ ի յաղթանակ ձգտելու տենչանք մը ունի... Հայ թատրոնի հիմնադիրներէն եւ Հայ անդրանիկ արուեստագէտներէն մեզի կը մնան այսօր Պէնլեան, Մնակեան, Ֆասուլեաճեան վերջին կայծերը՝ որ կը հրդեհեն, կը վառեն երբեմն Հայ բեմը...։ Եւ ի՞նչ բան աւելի մեզ կ’ոգեւորէ ու կը բռնկցնէ, կը վերացնէ մեր մտքերը իրական այս տգեղ աշխարհէն դէպ ի աննիւթական, գեղեցիկ իտէալական աշխարհ մը... ի՞նչ բան աւելի մատչելի կ’ընէ մեր հոգիները ազնուագոյն զգացումներու, վսեմ զոհաբերութիւններու, քան թատրոնը...։ Բեմը՝ ուր կը յուզուին, կը քրքրուին արձակ համարձակ ամեն զգացումներ, ուր մերկապարանոց դուրս կուգան Վսեմն ու Ցածը, Բարին ու Չարը, Տգեղն ու Գեղեցիկը. ուր եռ ու եփ կուգան կիրքերու ամենէն ուժովները եւ անզուսպները, Սէրը, Ատելութիւնը, Նախանձը, Բարկութիւնը...։ Եւ որքա՜ն աւելի մեծ է Նա, Դերասանը, որ գիտէ այնքա՜ն բնական, այնքա՜ն իսկական, այնքա՜ն կենդանի ներկայացնել իր հերոսը, իւրացնել խորունկ զգացումով եւ արուեստի նրբութեամբ անոր կիրքերը, զգացումները, մտածումները...։ Արդարեւ որքա՜ն կը զգայ նա... համակ զգացում կը դառնայ բեմին վրայ... աւա՜ղ.... այդ բուռն եւ սպառող զգայնութիւնն էր արդէն որ խենդեցուց Արուսեակը, հալեցուց հատցուց Գարագաշեանները, Թոսպադեանը, Ադամեանը եւ գուցէ Դրեանցն ալ...։ Երկու մեծ պաշտօններ կան, զորս եթէ դատենք իրենց տուած արդիւնքէն, պիտի տեսնենք որ բոլորովին յար եւ նման են իրարու, թէպէտ արտաքուստ կը տարբերին ե՛ւ ձեւով ե՛ւ ուղղութեամբ։ Այն է՝ Ուսուցչին պաշտօնը եւ Դերասանին պաշտօնը...։ Որքան վսեմ է խղճամիտ ուսուցչին գործը, նոյնքան եւ վսեմ է խղճամիտ դերասանինը. վասնզի երկուքն ալ միեւնոյն նպատակին կը ձգտին. այն է՝ մարդկութեան բարոյական կեանքի ստեղծագործութեան Բարձր Նպատակին։

254

Ասկէ կրնանք հետեւցնել ուրեմն թէ որքան լայն, ընդարձակ, պիտի ըսեմ նոյն իսկ անհուն է իրենց ընտրած գործի ասպարէզը, նոյնքան ալ ծանր անհուն է իրենց ինկած պատասխանատուութեան բաժինը։ Մտածել թէ հոգւո՜յ ծնողներ են իրենք... ուսուցիչը՝ մանկան, իսկ դերասանը՝ ժողովուրդին. այն մեծ տղային՝ որ շատ բաներու մէջ աւելի միամիտ է քան տասնամեայ մանուկը։ Եթէ մենք երախտապարտ ենք մե՜ր ծնողաց, մեզի ֆիզիքական կեանք տուած ըլլալնուն համար, քանիպատի՜կ աւելի երախտապարտ պէտք է ըլլանք ուսուցչին եւ դերասանին, որ մեզ կուտան սրտի՜, մտքի՜ կեանք, բանականութի՜ւն, մաշեցնելով անտրտունջ իրենց երիտասարդութեան առոյգ ու գեղեցիկ տարիները, եւ շատ անգամ ժամանակէն առաջ իրենց թանկագին կեանքն ալ վրայ տալով...։ Սակայն վա՜յ անոնց, որ այդ մեծ պաշտօնին գիտակցութեանն անտեղեակ, իրենց յանձնուած հոգիները կը փճացնեն, կ’ոչնչացնեն, անհոգ եւ անփոյթ դէպ ի Սուրբ Գործը...։ Որոնք դասարաններու մէջ կ’երեւան՝ սոսկ ամսաթոշակ մը ստանալու համար. կամ բեմերու վրայ՝ նիւթական շահու, ճոխ եւ հարուստ ապրելու նպատակով միայն...։ Հոգեսպաններ են ատոնք, ոճիր մը՝ որ անուն չ’ունի, որ քաւութիւն, թողութիւն չ’ունի...։ Իրական ոճրագործները ահա ատոնք են, որ սպաննելով հոգին ու միտքը, բանականութիւնը, կը թողուն միայն անասնական, հրէշային բնազդներու ենթակայ մարմինը, որ շատ անգամ ահաւոր պատուհաս մը կը դառնայ մարդկութեան գլխին...։ Բայց խնդիր է թէ՝ մենք ալ մեր կողմէն կատարելապէս ըմբռնա՞ծ ենք արդեօք մեր ուսուցիչներուն ու դերասաններուն կոչման բարձրութիւնը...։ Գիտե՞նք, կամ գիտցե՞ր ենք երբէք գնահատել պէտք եղածին պէս անոնց արժանիքը։ Եթէ հրապարակաւ կը գրենք, կը խօսինք ու կը գոռանք անոնց դէմ՝ որոնք պարտքերնին չեն ճանչցեր, եթէ անաչառ ենք զանոնք քննելու, դատելու եւ դատապարտելու մէջ, միթէ – արդար ըլլալու համար – նոյնքան ալ անաչառ պէտք չէ՞ ըլլանք եւ այն անհատներու դէմ, որոնք այդ պաշտօններու սրբութեան ու վսեմութեան վայել՝ Պատիւը, Յարգանքն ու Ակնածանքը չգիտեն տալ պաշտօնեաներուն...։ Ի՞նչ աչքով կը նային, խնդրեմ, մեզնէ շատերը առ հասարակ ուսուցչին ու դերասանին վրայ...։ Տեսակ մը արհամարհանք չ’կա՞յ արդեօք թաղականի մը շարժուածքին, խօսուածքին ու շեշտերուն մէջ՝ երբ ուսուցչին հետ ոեւէ խնդրոյ մը մասին գործ կ’ունենայ...։ Անպատկառ ըլլալու չափ յառաջ չ’ե՞րթար շատ անգամ, իր անոր հետ ունեցած յարաբերութիւններուն մէջ...։ Չ’նկատե՞ր զայն իբրեւ վարձկան մարդ մը՝ որ պէտք է իր եւ իրեններուն քմահաճոյից խաղալիք դառնայ. իրենց աչքերով տեսնէ, իրենց ականջներով լսէ, իրենց դատողութեամբ դատէ...։ Դպրոցին դուռը ցոյց չ’տրուի՞ր անոր յետին ստրուկի մը կամ ծառայի մը

255

պէս, երբ խղճամիտ է եւ կը մերժէ իր խղճին ու համոզման հակառակը խօսիլ ու գործել...։ Ինչպէ՞ս ըմբռնած ենք նաեւ դերասանն ալ...։ Ճանչցե՞ր ենք արդեօք անոր արուեստին բուռն հոգին. չէ՞ որ մեր հասկացողութեամբ խեղճ ու կրակ մարդ մըն է նա, որ բեմին վրայ կտոր կտոր կ’ըլլայ, կուլայ, կը խնդայ, ժողովուրդը կը զուարճացնէ, օրապահիկ մը հայթայթելու համար...։ Ի՛նչ յարգանք արժէ տալ արդարեւ մարդու մը՝ որ կենդանի խաղցող պաճուճապատանք մըն է միայն, ժողովուրդին հաճոյքներուն ու զուարճութիւններուն ծառայող բանաւոր մեքենայ մը։ Ահա սահմանը երկու մե՜ծ գործիչներու – ուսուցչին եւ դերասանին – կեանքի ու գործունէութեան, զոր կը գծեն ցարդ մեզմէ շատերը...։ Եւ սարսափելի՜ վախճանը՝ որ կը վերապահուի շատ անգամ մարդկութեան այս երկու մե՜ծ դաստիարակներուն...։ Հիւանդանոցը՝ ուր կը նահատակուին վարձկան ձեռքերու տակ. չկա՛յ բարեկամ մը սնարին մօտ որ քաջալերէ, մխիթարէ, խօսքով մը, ժպիտով մը, արցունքով մը գէթ փոքր ինչ քաղցրացնէ ստեղծուած վիճակին դառնութիւնը... եւ մահը՝ զգալով այդ դժբաղդները առանձին, լքեալ, իր բոլոր զարհուրելի արհաւիրքները հագած, մանգաղը սրած, աւելի՜ համարձակ, աւելի՜ սոսկալի կը մօտենայ անոնց...։ Վարձկան ձեռքեր վերջին պահուն կը գոցեն այն աչքերը՝ որոնք գիշեր ցերեկ թուղթերու ու գրքերու վրայ հալեցուցեր են իրենց լոյսը... այն աչքերը՝ որոնք այնքա՜ն սիրով ու գուրգուրանքով հանգչեր են տարիներէ ի վեր իրենց թանկագին սրտի՛ զաւակներուն վրայ...։ Սակայն այս չէ՞ միթէ ճակատագիրը ամեն անոնց՝ որ իրենց անձը նուիրեր են ոեւէ վսեմ նպատակի... որ իրենց համար ապրելէ շա՜տ աւելի ուրիշներու համար ապրեր են...։ Ո՛չ ապաքէն տանջանք, հալածանք, զոհողութեան փոխարէն ապերախտութիւն եղեր է իրենց բաժինը, ամեն դարերու եւ ամեն ժամանակներու մէջ...։ Տխուր է ասոնք մտածելը... եւ աւելի՜ տխուր է մանաւանդ հրապարակաւ այս մեզի ոչ-պատուաբեր ճշմարտութիւնները խօսիլ...։ Ահա ե՛ւ Ֆասուլեաճեանը վերեւ նկարագրուած զոհերու շարքին մէջ...։ Ահա՛ արուեստագէտ մըն ալ որ տարիներ Հայ բեմը ոգեւորեր, Հայ բեմին վրայ մազերը ճերմկցուցեր է...։ Ներկայացնելով կեանքը այնպէս՝ ինչպէս որ պէտք էր եղած ըլլար, արդի իրական տգեղ կեանքի դէմ տարիներով յամառ կռիւ է մղեր, եւ այսօր՝ այդ երկար ու ցաւալի պայքարէն մարմինը տկար, թէպէտ հոգին մի՛շտ յօժար, կուրծքը ջախջախուած, նիւթական ու բարոյական օգնութեան կարօտ, կը դառնայ գիրկը այն հայութեան՝ որու գեղարուեստի նեղ երկնքին վրայ փայլող սակաւաթիւ աստղերէն մին եղած է...։ Ի՞նչ ընդունելութիւն ըրինք իրեն...։

256

Ցաւալի է յիշել թէ Աղէքսանդրիոյ Հայ երիտասարդութիւնը չ’ճանչցաւ, կամ չ’գիտցաւ ճանչնալ մե՜ծ ողբերգուին արժանիքը։ Ալ ի՞նչ ըսել... երբ մեր նոր կոչուած սերունդը՝ որոյ վրայ կը հանգչին մեր ամենաքաղցր յոյսերը, անտարբեր կը կենայ հանդէպ մեծ տաղանդի մը՝ զոր պէտք էր յարգանօք ողջունած ըլլար...։ Աւա՜ղ, անցեալներս Արշալոյսի մէջ կարդացի յօդուած մը որ Պէնլեանի տուած մէկ ներկայացման վրայ խօսելով, կը յաւելուր թէ՝ ամբողջ թատրոնի սրահը գրեթէ պարապ էր այդ իրիկուն. մինչդեռ անդին օտարներու թատրոնները լի էին հայերով!!!։ Տխո՞ւր երեւոյթ...։ Ժամանակ մը այսպէս չէր սակայն։ Պօլիս, հոծ հայութիւն մը կը վխտար այն թատրոններուն մէջ՝ ուր Հայ խումբերը ներկայացում կուտային։ Այսօր՝ նոյն Հայութիւնն է դարձեալ որ կը լքանէ իր թատրոնը. այսօր՝ որ ամեն ժամանակներէ աւելի պէտք ունինք զիրար քաջալերելու, մեր արուեստագէտներուն ուժ ու եռանդ ներշնչելու, որպէսզի ծլին, ուռճանան, ծաղկին մեր տաղանդները, ծնի՜ն եւ ապրի՜ն անոնք մէկ խօսքով։ Այդ երջանիկ ժամանակներուն մէջ բաւական թուով արուեստագէտներ ալ ունէինք. ի՞նչ էր պատճառը... Վասնզի Հայ հասարակութիւնը իր թէ՛ բարոյական եւ թէ՛ նիւթական ուժերովը ձեռնտու կ’ըլլար անոնց, կը քաջալերէր, կը ծափահարէր, կը գնահատէր եւ միեւնոյն ժամանակ առատ առատ կը վարձատրէր։ Պէտք է խոստովանիլ թէ՝ միայն գովեստն ու ծափահարութիւնը չեն բաւեր տաղանդ մը կատարելագործելու։ Նիւթական ուժը այն ամենակարող զսպանակն է որ գլխաւորաբար կը նպաստէ բարոյական ուժերու լարումին։ Դժբաղդաբար շատ անգամներ փորձով կը տեսնենք թէ՝ առանց նիւթականի, բարոյականը չէ՛ եւ չէ՛ կարող իր որոշ բարձրութեանը հասնիլ...։ Վերջերս օրըստօրէ մեր արուեստագէտները կը նուազին. գնացողներուն տեղ նորեր չեն երեւար ասպարէզի վրայ. ո՞ւր են Գարագաշեաններու, Արուսեակի, Ադամեանի, Դրեանցի յաջորդները...։ Ո՞վ է մեղաւորը երբ այսօր կ’իմանանք թէ թատրոնի սիրով ջերմապէս վառուած հայ երիտասարդ մը գնացեր մտեր է Եւրոպական նշանաւոր խումբի մը մէջ...։ Այդ երիտասարդը մեղադրելու պատրաստ ենք, իր ազգային արժանապատուութիւնը քիչ ճանչցած ըլլալուն համար. իսկ մենք զմեզ օր մը մեղադրե՞ր ենք արդեօք այնքան քիչ գնահատելնուս համար մերինները...։ Օտարին ամենէն աննշան խաղերը, իսկապէս ներկայացումներու թափթըփուքներ շատ անգամ, մի՛շտ մերիններէն աւելի լաւ ու կատարեալ գտնելու տեսակ մը նախապաշարումով, կ’որբացնենք մեր սեփական թատրոնը։ Օտարը կը քաջալերենք, կը գովենք ու կը վարձատրենք, եւ այսու՝ կը ջլատենք մեր ազգային դերասաններու կորովը, եռանդը, աւիւնը եւ տաղանդն ալ...։ Օտարասիրութիւնը մեր տունը քանդեց, տակաւին սիրե՞նք օտարը, ան մեր մուխը մարեց... ի՞նչ օգուտ ունի մեզի. չէ՞ որ օր մը մեր քթին խնդալով պիտի

257

թողու հեռանայ, մեր ծափահարութիւններուն հետ՝ դրամնիս ալ խլելով...։ Եւ մարդ բնութեան օրէնքով առաջնորդուած, զո՞վ աւելի պարտաւորուած է սիրելու, իրմէ՞ ծնած զաւակը, թէ ուրիշինը...։ Ի հարկէ շատ աւելի պիտի սիրէ, հոգ ու խնամ պիտի տանի իրենին, քան օտարի զաւակին. դա՛ բնական է։ Քիչ մը անձնասէր ըլլանք։ Անձնասիրութիւնը գեղեցիկ յատկութիւն մըն է, երբ անհատական կեանքէ դուրս՝ ազգայնութեան կեանքի շուրջը կը դառնայ։ Մե՛րը սիրենք, մե՛րը յարգենք, մե՛րը պատուենք, առանց սակայն ուրիշինը ատելու...։ Մերը միայն մեզի կը մնայ, վասնզի մեր արիւնէն, մեր մամինէն է նա...։ Այս մտածումները յուզեցին ուղեղս Ֆասուլեաճեանի հետ ունեցած տեսակցութեանս միջոցին։ Համակրելի ողբերգուն քաղաքակրթուած Եւրոպայի ափունքէն կը հասնի Ափրիկեան աւազուտ կէս-վայրենի ցամաքը, իր հիւանդ, մաշուած կուրծքին դարման փնտռելու։ Աշխատի՛նք մեր նիւթական ու բարոյական միջոցներուն ներածին չափ օգտակար ըլլալ անոր, որպէսզի ժամ առաջ վերականգնէ իր քայքայուած առողջութիւնը...։ Աշխատի՛նք քանի դեռ ժամանակ կայ... ցորչափ մեր ձեռքն է դեռ իր կեանքը փրկել...։ «Գնա՛ մեռիր, եկո՛ւր սիրեմ»ի ընթացքը չունենանք անոր ալ նկատմամբ, ինչպէս ունեցեր ենք շատերու համար։ Անուշահոտ ծաղկէ պսակները, արծաթապատ փառաւոր դագաղները, հոծ բազմութիւնը, շողշողուն դամբանականները օգուտ չունենալէ զատ՝ աւելորդ ալ են։ Ատոնք կենդանութիւն չեն տար դագաղին մէջ ոչնչացած տաղանդին եւ մաղթենք որ քիչ օրերով մեր սեփական բեմին վրայ դեռ շատ ու շատ անգամներ տեսնենք ու վայելենք մեր սիրելի վարպետը, առողջութեամբ, կեանքով զեղուն, խանդով ու եռանդով մշտավառ։

Աղէքսանդրիա

Արշալոյս, 18/30 Դեկտեմբեր 1899, Ա. տարի, թիւ 44, էջ 2։ Արշալոյս, 22 Դեկտեմբեր 1899 / 3 Յունուար 1900, Ա. տարի, թիւ 45, էջ 1-2։

258

ԹԱՏԵՐԱԿԱՆ ՔՐՈՆԻԿ

ԲԻՐԱՄԻՏԻ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՄՆԵՐԸ

Մ.

Ժամանակակից հայկական կեանքէ առնուած բիէսը, որը ներկայացուց մեր հայ դերասանական խումբը տեղւոյս Բիրամիտ թատրոնին մէջ, անշուշտ զուրկ էր բեմական ամեն յարմարութիւններէ եւ արժանաւորութիւններէ. բայց մեր նպատակէն դուրս է այս անգամ խորամխուիլ բիէսին մանրամասն քննադատութեան մէջ, մենք կ’ուզենք խօսիլ աւելի մեր դերասաններուն վրայ։ Հայերէն լեզուով սիրուն ներկայացումներ կ’ուզենք մեր դերասաններէն, եւ հայերէն լեզւով գրուած, հայկական կեանքէ, բարքերէ, սովորութիւններէ առնուած ինքնատիպ շնորհքով բիէսներ շատ չունինք. մեր գրագէտները չգիտենք ինչու բարձի թողի ըրեր են այս շա՜տ կարեւոր ճիւղը։ Մի քանի թարգմանութիւններ միայն կան, օրինակի համար Օթէլլօ, Համլէտ, Քին եւայլն, որոնք սակայն բեմական հսկայ ուժերու կը կարօտին ներկայանալի ըլլալու համար։ Որպէսզի ժողովուրդ մը իրաւունք ունենայ պահանջելու իր դերասաններէն շնորհալի, մտածուած խաղ, պարտաւոր է ամեն միջոցներով մղելու զանոնք դէպ ի արուեստին կատարելագործումը։ Մեր ժողովուրդը ի՞նչ իրաւունք ունի պահանջելու օրինակի համար Պարոն Շաւարշէն որ Համլէդը մեզի ներկայացնէ անոր հոգեբանական ամեն նուրբ կողմերովն ու կնճիռներովը, կամ Պարոն Շիշմանեանէն որ մեզ պատկերացնէ Իակօն իր հոգւոյն ամբողջ սեւութեանը մէջ, կամ Տիկին Մարիէն որ Տէզտէմոնայի ոչ մէկ շնորհքը կորսնցնէ։ Ի՞նչ ըրեր ենք անոնց համար, կ’աղաչեմ...։ Թէ որչա՜փ դժուարաւ կը հանենք մեր գրպանէն այն 5 կամ 10 ողորմելի ղրուշները իբրեւ թատրոնի մուտք, այդ միայն Աստուած գիտէ. եւ օթեակներու, ֆօթէօյլներու, քանաբէներու տխուր ամայութիւնը յաճախ ցաւալիօրէն կը պարզուին մեր հէ՜ք դերասաններուն աչքերուն առջեւ եւ կը կոտրտեն թեւերը իրենց թռիչներուն։ Մենք գիտենք թէ՝ ամենէն շատ բազմութիւն երեւցող գիշերները ապահովաբար ձրի տեսակէն բազմութիւն է. այն ինչը՝ այս ինչ նորավարժ դերասանին մայրը. այս ինչը՝ այն ինչ դերասանին քոյրը, մայրը, բարեկամուհին, բարեկամին բարեկամը։ Մոռնալու չենք որ այդ հինգ կամ տասը ղրուշներով է որ պիտի ապրին մեր դերասանները, պիտի ապրի հայ բեմը, պիտի կանգուն մնայ ժողովուրդին, այդ

259

մեծ տղային դպրոցը։ Անիրաւութիւն է պարզապէս քննադատական ուժգին հարուածներ տեղացնել մեր դերասաններու գլխուն, երբ մեր անպարտաճանաչութիւնը եւ անտարբերութիւնն է գլխաւոր պատճառը գուցէ անոնց թերութիւններուն։ Մենք կը պահանջենք որ մեր դերասանները եւրոպական թատրոնները ուսումնասիրեն, մեծ վարպետներ տեսնեն, անոնց ձեւերը, ձայնը, զգացմանց խորութիւնը արտայայտելու կերպը իւրացնեն, բայց կուտանք անոնց միջոցներ որ անցնին Եւրոպա, կամ գէթ տեղւոյն եւրոպական թատրոնները տեսնեն, ուր երբեմն բեմական փայլուն աստղեր կուգան կ’երեւան։ Անխղճութիւն չէ՞ պահանջելը որ իրենց նիհար քսակէն ֆրանքներ տրամադրեն այդ բանին համար երբ գիտենք թէ՝ օրը օրին կեանքին հետ դառնօրէն կռուելու պարտաւոր են «պատառ մը հացի, կայծ մը կրակի համար»։ Աղէքսանդրիոյ ներկայ հայ դերասանական խումբին մէջ Պարոն Շիշմանեան գլխաւոր տեղերէն մէկը կը բռնէ. նա՝ կարող դերասան մըն է, որ մե՜ծ ապագայ կը խոստանայ։ Իր ստանձնած ամեն դերերուն մէջ տեսանք զինքը կատարելութեան մօտիկ։ Նոյն բանը պիտի ըսէինք Պարոն Շաւարշի համար եթէ քիչ մը նուազ չափազանցութիւն դնէր իր շարժուձեւերուն, ձայնին, նայուածքին մեմիքային մէջ, ատոնք սակայն դիւրաւ կրնայ ուղղել, քանի որ իրեն կամքը եւ բեմին համար ունեցած տարամերժ պաշտումը շատ ուժով են։ Տիկին Մարի, տեղւոյս մեր միակ դերասանուհին, շա՜տ աւելի փայլուն յաջողութիւններ ձեռք պիտի բերէ անշուշտ եթէ իր ստանձնած դերերուն մէջ քիչ աւելի բնականութիւն դնէ։ Փափաքելի էր նաեւ Հայերէն լեզուի մաքուր առոգանութիւնը, եւ շեշտերու պատշաճ գործածութիւնը, որը քիչ բացառութեամբ կը պակսէր առ հասարակ մեր դերասաններուն։ Իսկ Պարոն Ղազիկեան, որը առաջին անգամ ըլլալով բեմ դուրս կուգար, Ավօի դերին մէջ, պարզապէս հիանալի էր, եւ այնքան բնական՝ որ վայրկեան մը փորձուեցանք հաւատալու թէ արդեօք իրա՛ւ սա խեղճուկ տառապած գաւառացի հայրը չէ՞ որ կ’իյնար իր որդւոյն վրայ աղիողորմ ճիչերով անոր մահը ողբալու։ Մեր անկեղծ շնորհաւորութիւնները Պարոն Ղազիկեանին իր մտածուած ու յաջող խաղին համար։

Արտէմիս, Յունիս-Յուլիս 1903, թիւ 6-7, էջ 184-185։

260

ՔԱՆԻ ՄԸ ՆԿԱՏՈՂՈՒԹԻՒՆՆԵՐ ԱՐՄԵՆԵԱՆ Գ. ՆԵՐԿԱՅԱՑՄԱՆ ԱՌԹԻՒ

ՄԱՌԻ ՊԷՅԼԷՐԵԱՆ

Ճիրանները որը գուցէ ամենէն քիչ ճաշակուեցաւ անցեալ գիշեր Վէրտի ժամադրուող հայ հասարակութենէն, գերազանցօրէն կը շօշափէ հասարակական հարց մը՝ որը այսօր վերին աստիճանի կը զբաղեցնէ Եւրոպայի լուսաւորեալ մտքերը։ Սա՝ կնոջական ազատագրութեան հարցն է, ամենակենսական հարց մը, որուն յաջող լուծումը իրաւունքի եւ արդարութեան յաղթանակը անգամ մըն ալ պիտի ապահովէ տիեզերքի վրայ։ Ո՞վ չի գիտեր թէ կինը, մինչեւ այսօր ազատութեան եւ լուսաւորութեան ա՛յս դարուն մէջ դեռ եւս կը հեծէ ստրուկ, կաշկանդուած մի՛շտ եւ ամեն տեղ, սխալ օրէնքներու եւ հասարակական դարաւոր նախապաշարումներու շղթաներով։ Ո՞վ չի գիտեր որ նա դեռ մինչեւ այսօր առանձին քայլ մը ընելու իրաւունքը չունի իրեն համար գծուած ճամբէն դուրս. մա՛նաւանդ մօր հասարակութեան մէջ չէ՞ որ հայ աղջիկը իրաւունք չունի իր սրտին մարդուն հետ միանալու, եւ չէ՞ որ մեր հասարակութենէն դուրս ալ, տիեզերքի ամենէն լուսաւորեալ կեդրոններու մէջն իսկ կինը իրաւունք չունի բաժնուելու իր ամուսինէն երբ դադրած է այլ եւս զանի սիրելէ, երբ ներքին անհամաձայնութիւններ, զգացումներու փոխադարձ խորթութիւններ այլ եւս անհանդուրժելի կ’ընեն ընտանեկան կեանքը։ Այո՛, նաեւ չի կրնար առանց տղամարդուն համաձայնութեանը թողուլ, հեռանալ այդ դժողքը, օրէնքին մատնանշած որոշ պարագաներէն դուրս, կարծես կնոջ մը կեանքը թունաւորողը միմիայն իր ամուսնոյն անառակ կեանքը, գինեմոլութիւնը կամ անձնական ոեւէ մէկ թերութիւնը ըլլար։ Ճիրանները մեր աչքերուն առջեւ շատ յստակօրէն կը պատկերացնէ ամուսնութեան այն տխուր պարագան, ուր կնոջ սրբազան իրաւունքներուն բռնաբարումը ամենէն աւելի մերկապարանոց դուրս կը ցայտէ։ Թատերական այս ընտիր կտորը շատ ալ մարսելի չէր գուցէ մեր հասարակութեան համար, որը դեռ եւս հասած չըլլալով զարգացման, լուսաւորութեան եւ ազատամտութեան որոշ աստիճանին, անբարոյականութիւն տեսաւ հոն՝ ուր ամենէն բարձր բարոյականը քարոզուեցաւ բիէսին հերոսուհւոյն Իրէնի բերնով. թէ՝ առանց սիրոյ ամուսնութիւնը անբարոյականութիւն է։ Թէ՝ սէրը միայն կը նուիրագործէ եւ կը սրբացնէ առն ու կնոջ կենակցութիւնը. թէ՝ այն վայրկենին երբ սէրը դադրած է գոյութիւն ունենալէ երկու ամուսիններու մէջ, այլ եւս անոնց կենակցութիւնը բնութեան օրէնքին ալ հակառակ է... Արմենեան ամոլները յաջող էին իրենց ստանձնած դերերուն մէջ։ Շնորհաւորութեան արժանի են անոնք մա՛նաւանդ անոր համար որ առաջին անգամը

261

ըլլալով իրենք Եգիպտոսի հայ հասարակութեան առջեւ պարզեցին իրական կեանքէ տեսարաններ, եւ յուզեցին այնպիսի կենսական հարցեր, որոնք կը յուսանք թէ մտածել պիտի տան մեր հասարակութիւնը։ Մի թեթեւ նկատողութիւն միայն եթէ ներելի է։ Տիկին Արմենեան, ցաւի ու տառապանքի իր արտայայտութիւններուն ու շարժումներուն մէջ մի քիչ միօրինակ կ’երեւէր։ Ցաւն ու տառապանքն ալ իրենց nuanceներն ունին, զորս յարգելի Տիկինը շատ լաւ կը ճանչնայ անշուշտ, եւ զորս պէտք է որոշակի շեշտել, եթէ կ’ուզուի խաղը աւելի յուզիչ ու բնական դարձնել։

Ազատ բեմ, 23 Մարտ 1907, Դ. տարի, թիւ 94, էջ 3։

262

ԱՐՄԵՆԵԱՆ ՎԵՐՋԻՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՄԸ

Մ.

Ուրբաթ գիշեր Վէրտի թատրոնին մէջ տեղի ունեցաւ Արմենեան վերջին ներկայացումը, ի նպաստ Սեբաստիոյ Որբասիրաց Ընկերութեան։ Թատրոնը լեփլեցուն էր՝ շնորհիւ կարգադիր մասնախումբին։ Այս անգամուան ներկայացումը յաջողագոյնը եղաւ։ Արմենեան ամէն անգամէ աւելի յայտնապէս մէջտեղ բերաւ իր կարողութիւնը Շիլլէրի Աւազակներուն մէջ։ Ֆրանցի դերը, զոր առաջին անգամ կատարեց եւ զոր հազիւ ժամանակ ունեցաւ պատրաստելու, կրնանք ըսել թէ իր լաւագոյն դերը եղաւ. եւ աս կը բաւէ արդէն, որովհետեւ թատրոնի էն դժուարակնճիռ եւ էն դասական դերերէն մէկն է ան։ Շատ լաւ արտաբերեց առաջին արարին մենախօսութիւնը, յետոյ հօրը մահուընէն վերջ մեռա՜ւ...։ Բայց վերջին արարին մէջ՝ հիանալի էր մանաւանդ, խղճի խայթի գալարումները եւ մահուան ուրուատեսիլին սարսափները բացատրեց մեզի շատ հասկացողաբար եւ շատ ալ զգացողաբար։ Մենք կը կարծենք թէ Արմենեան, բաց ի սալօնական կամ գաղափարական բիէսաներէն, շատ լաւ պէտք է որ խաղայ Համլէդը եւ Քինը։ Թատերասրահը մեծ ուշով հետեւեցաւ այս հոյակապ խաղին, զոր դժբախտաբար շատ փոփոխած ու կրճատած էին՝ դերակատարներու անբաւականութեան պատճառաւ, եւ խանդավառ ծափերով գնահատեց Արմենեանները։ Տիկին Դուրեան-Արմենեան Ամալիայի դերին մէջ յայտ եկաւ. շատ տրամադրուած չէր երեւեր անցած գիշեր։ Արմենեանի համակրողները սիրուն գաղափարը ունեցած էին իրեն մատուցանելու պահարանի մը մէջ զետեղուած գնահատումի ուղերձ մը՝ զոր ծանօթ գրագէտներ եւ անձնաւորութիւններ ստորագրած էին։ Յուսանք թէ օր մը կրկին բախտ կ’ունենանք մեր մէջ տեսնելու այս արուեստագէտները՝ որ թատրոնի լաւ եղանակ մը անցընել տուին մեզի. ասոր պակասութիւնը՝ կարճ եւ արդէն լմնցած ըլլալն է միայն։

Ազատ բեմ, 1 Մայիս 1907, Ե. տարի, թիւ 5, էջ 2։

263

ՆԱՄԱԿ ԳԱՀԻՐԷԷՆ

ՄԱՌԻ ՊԷՅԼԷՐԵԱՆ

Գահիրէի Աղքատախնամ Ընկերութեան Պատ. Հոգաբարձութիւնը յիշելով անշուշտ Քրիստոսի սա խօսքը թէ՝ «Ոչ միայն հացիւ կեցցէ մարդ» սրտայոյզ հոգածութիւնը ունեցեր էր Նոյ. 15-ի կիրակի առաւօտուն Մարմինայի Ս. Մինաս մատրան մէջ ազգային բարերար աղա Կարապետ Գալստեանի թանկագին յիշատակին հետ խառնելու նաեւ աղքատ ննջեցեալներու յիշատակը, եւ օրհնել տալու անոնց գերեզմանները. մասնաւոր հրաւէրներ ուղղած էր նաեւ ծանօթ ազգայիններու որպէսզի իրենց ներկայութեամբ շէնցնեն ու պատուեն կեանքի մէջ այնքա՜ն զրկուած ու լքուած թշուառներու հանգստարանը։ Ահա՛ բոլորովին նոր ու գերազանցօրէն բարոյական միտք մը, որուն համար կ’արժէ ջերմապէս շնորհաւորել Աղքատախնամ Ընկերութեան Պատ. Հոգաբարձութիւնը։ Որոշեալ ժամուն արդէն ստուար բազմութիւն մը հաւաքուած էր Մարմինայի ազգ. գերեզմանատունը։ Ներկաներուն մէջ կը նշմարուէին Քաղ. Ժողովոյ անդամներէն այնքա՛ն սիրուած ու յարգուած Սեդրակ էֆ. Դաւթեանը, Տ. Սարգիս Մաճառեան, Գալստեան երկսեռ վարժարաններու յարգելի տնօրէնը, Ուսուցչական Մարմինը եւ երկսեռ ուսանողներու պատգամաւորութիւն մը, ծանօթ պարոններ տիկիններ եւ օրիորդներ, կը հիւրասիրուէին մասնաւորապէս Աղքատախնամ Ընկերութեան Հոգաբարձու անդամներու խնամքով պատրաստուած սիրուն վրանի մը տակ։ Հոգեհանգստի հանդիսաւոր արարողութեան աւարտումէն ետքը, խօսք առաւ Արժ. Տէր Աւետիս աւագ քհնյ. Շաղոյեան։ Իր պերճախօսութիւնը արդէն յայտնի է ամենուն։ Ներկաներուն աւետելէ ետքը Կաթողիկոսական ընտրութեանց ուրախալի արդիւնքը, խօսեցաւ ինչպէս միշտ՝ ժողովուրդի ցաւերէն, Հայրենիքի տառապանքներէն եւ օգնութեան ստիպողականութիւնը շեշտեց յուզիչ բառերով։ Իրեն յաջորդեց Յ. Սեթեան, նկարագեղ սիրուն ոճով նա յիշատակեց մասնաւորապէս աղա Կարապետ Գալստեանը որուն գերեզմանին վրայ իր հիմնական ու ապահոված վարժարանին ուսանողները ծաղկեպսակ մը դրեր էին արդէն, դրուատեց մեծ բարերարին ազգասիրական վառ ոգին եւ վսեմ ձեռնարկը, եւ օրհնութեան բառերով վերջացուց իր խօսքը։ Իւրաքանչիւր բանախօսութեան ընդ մէջ, Գալստեան վարժարանի երկսեռ ուսանողները քաղցրօրէն կ’երգէին հայրենասիրական մաղթանքներ առ Աստուած եւ ձօներգ մը Գալստեանի յիշատակին առաջնորդութեամբ Տիար Յ. Մարզպանեանի։ Հանդէսը աւարտեցաւ կէս օրին եւ ժողովուրդը տխրանոյշ տպաւորութեան

264

մը տակ մեկնեցաւ գերեզմանատունէն։

***

Նոյն օրուան երեկոյին ոչ նուազ նուիրական պարտականութիւն մը ժողովուրդը կը համախմբէր Վէրտի թատրոնին մէջ։ Հայուհեաց նորակազմ Յանձնախումբը ի նպաստ Հայաստանի սովելոց թատերական ներկայացում մը կուտար անձնուէր մասնակցութեամբ Տիկին Մառի Առաքելեանի (Պէնլեան) եւ սիրողներուն ընտիր խումբի մը։ Ներկայացուած խաղն էր Օտեան-Կիւրճեանի ծանօթ Ֆրանքօ-Թրքական պատերազմը։ Ժամը 9-ին թատրոնը արդէն լեփ լեցուն էր, օթեակները գրեթէ ամբողջութեամբ գրաւուած։ Գնահատելի էր մասնաւորապէս Յանձնախումբի անդամուհիներէն Ազնուափայլ Տիկնայք Ա. Ղ. Բօլատի, Թէրճիմանեանի եւ Օր. Զարուհին Եալտըզճեանի անձնուէր ու եռանդուն ջանքերը տոմսակները տեղաւորելու ու վաճառելու դժուարին գործին մէջ։ Գնահատումին շնորհակալութեան արժանի էին նաեւ օժանդակ Մասնախմբի Պատ. անդամները որոնք ջանք չէին խնայած երեկոյթին յաջողութեանն ու շքեղութեանը համար։ Դերակատար Պարոնները ոչ իբրեւ սիրող՝ այլ անվիճելիօրէն արուեստագէտներ հանդիսացան իրենց դերերուն մէջ, մասնաւորապէս յիշատակութեան արժանի է Տիար Օ. Չայեան որ քանիցս ծափահարուեցաւ ջերմօրէն, իսկ Տ. Մառի իբրեւ կարող դերասանուհի արդէն ծանօթ է ամենուս։ Իւրաքանչիւր միջնարարներու շնորհալի օրիորդներ «ի նպաստ սովելոց» վերտառութեամբ կարմիր ժապաւէններ ուսընդանութ անցուցած, ծաղիկներ կը բաժնէին ժողովուրդին։ Ժողովուրդի զուարթութիւնը չափ չունէր, եւ ամենքն ալ առանց բացառութեան մեկնեցան թատրոնէն շատ գոհ տրամադրութեամբ, որովհետեւ մէկ քարով երկու թռչուն զարկին, այսինքն թէ՛ իրենց Հայաստանի եղբայրներուն պատառ մը հաց հասցնելու եւ թէ հաճելի ժամանց մը վայելելու առիթը ունեցեր էին։ Կ’ենթադրուի թէ մօտաւորապէս 100 ոսկիի հասոյթ մը գոյացած է ներկայացումէն։

Արեւ, 21 Նոյեմբեր 1908, Ա. տարի, թիւ 160, էջ 2։

265

ԳԵՂԱՆԿԱՐՉՈՒԹԻՒՆ

ՀԱՅ ՏԱՌԱՊԱՆՔԻՆ ՆԿԱՐԸ (Վ. Մախոխեանի նկարահանդէսին առթիւ1)

ՄԱՌԻ ՊԷՅԼԷՐԵԱՆ

Գեղարուեստի ծանօթ ըլլալու, կամ արուեստէն քիչ շատ հասկնալու պէտքն ալ չկայ, ըմբռնելու համար պարոն Վարդան Մախոխեանի վերջերս ցուցադրած նկարներուն աննման գեղեցկութիւնը։ Անոնք, այն գերազանց ստեղծագործութիւններէն են, որոնք սահմանուած են հասկցուելու հմտագոյն արուեստագէտէն սկսեալ, մինչեւ ժողովրդի ամենայետին ռամիկը, եւ ասի բաւական է բացատրելու համար Պարոն Մախոխեանի տիրական կարողութիւնը։

1. Ծովանկարիչ Վարդան Մախոխեան (1869, Տրապիզոն - 1937, Նիս), Եգիպտոսի մէջ տուած է հետեւեալ ցուցահանդէսները. Ա. Մարտ 1902, Սերքլ Արթիսթիքի սրահ, Գահիրէ, անհատական ցուցահանդէս (82 իւղաներկ) («Հայ արուեստագէտի մը յաջողութիւնը», Արեւելք, Պոլիս, 12 Ապրիլ / 30

267

Պարոն Վ. Մախոխեան բնութեան ծոցէն քաղած է իր ներշնչումները։ Մերթ կը տեսնես վերջալոյսի նուաղ ցոլքերով հազիւ լուսաւորուած ծովը, տրտմօրէն օրօրուելով անհունութեան գիրկը։ Մերթ, նոյն ծովը դարձեալ, բայց այս անգամ արշալոյսի առաջին շողերովը զուարթօրէն շառագնած։ Ահա՛, ծովը դա՛րձեալ, կատաղութենէ փրփրած, արհաւիրքներով լեցուն ծովը, որ կը մռնչէ, կը գոռայ սեբ սեւ երկնքի մը տակ...։ Աչքերդ սարսափով կը դարձնես այդ ահեղ տեսարանէն։ Ճիշդ անոր քովիկը կը տեսնես գեղածիծաղ հովիտ մը, տերեւախիտ ցածուկ ծառերով, աչքերդ բերկրանօք կը հանգչին այդ աղուոր կանաչութեան վրայ եւ թօթուելով քիչ առաջ կրած դժնդակ տպաւորութիւնդ, սրտով ու մտքով թարմացած՝ կ’ուզես երկննալ բարձր խոտերուն վրայ, կամ ծաղկէ ծաղիկ թռչտող թիթեռնիկի մը ետեւէն վազել, ինչպէս երբեմն՝ մինչ մանուկ էիր։ Անդին ստուերախիտ անտառի մը խորհրդաւոր մթութեան մէջ կը կորսուի նայուածքդ, եւ այս ամենը այնքա՜ն ապշեցուցիչ կերպով բնական ու կենդանի, որ մարդ կը փորձուի երթալ մատներով շօշափել պատկերը, ինքզինքին կարծես ապացուցանելու համար թէ՝ դա՛ ներկ ու կտաւ է միայն...։ Արդարեւ կը հաւատամ թէ մեր ցեղը չի՛ մեռնիր քանի որ Մախոխեանի պէս տաղանդներ դեռ կրնայ կոր դուրս տալ իր յօշոտուած արիւնոտ ծոցէն։ ***

Մայիս 1902, ԺԹ. տարի, թիւ 4908, էջ 3։ Ատոլֆ Սքառսէլլի, «Գահիրէի նկարահանդէսը», Արեւելք, 23 Ապրիլ / 6 Մայիս 1902, ԺԹ. տարի, թիւ 4927, էջ 1)։ Բ. Փետրուար 1904, Գահիրէ, անհատական ցուցահանդէս (60 նկար) («Եգիպտահայ քրօնիկ», Արտէմիս, Դեկտեմբեր 1903, Բ. տարի, թիւ 12, էջ 336։ «Ազգային», Ժողովուրդ, Գահիրէ, 20 Փետրուար 1904, Բ. տարի, թիւ 4, էջ 62-63։ Ն. Կ., «Վարդան Մախոխեան», Ժողովուրդ, 15 Մարտ 1904, Բ. տարի, թիւ 5, էջ 73-75)։ Գ. Ցուցահանդէսը կրկնուած՝ Աղեքսանդրիա։ Դ. 23 Դեկտեմբեր 1905, Պիթթառի տուն, Օփերայի հրապարակ, Գահիրէ, անհատական ցուցահանդէս (113 ծովային եւ դաշտային) («Նկարահանդէս», Լուսաբեր, 23 Դեկտեմբեր 1905, Բ. տարի, թիւ 161, էջ 3։ Ե. Տէմիրճեան, «Մախոխեան նկարահանդէսը», Լուսաբեր, 26 Դեկտեմբեր 1905, Բ. տարի, թիւ 162, էջ 2։ Յրթ. Ասատուրեան, «Վարդան Մախոխեան եւ իր նկարները», Լուսաբեր, 4 Յունուար 1906, Բ. տարի, թիւ 166, էջ 1-2։ «Հայ նկարիչներ. Վարդան Մախոխեան», Լուսաբեր, 9 Յունուար 1906, Բ. տարի, թիւ 168, էջ 12։ Յ. Սեթեան, «Արուեստին առջեւ», Լուսաբեր, 16 Յունուար 1906, Բ. տարի, թիւ 171, էջ 12։ Մառի Պէյլէրեան, «Հայ տառապանքին նկարը (Վ. Մախոխեանի նկարահանդէսին առթիւ)», Ազատ բեմ, 10 Փետրուար 1906, Գ. տարի, թիւ 43, էջ 1)։ Ե. Փետրուար 1930, ֆրանսական արուեստի գործերու ցուցահանդէս, Գահիրէ, Մախոխեան, Ադամեան եւ Շապանեան (Մախոխեան՝ 6 նկարներ) (Գ. Մ., «Նկարչական ցուցահանդէսներ եւ հայ նկարիչներ», Յուսաբեր, 15 Մարտ 1930, ԺԵ. տարի, թիւ 292, էջ 3)։

268

Արդեօք պիտի տեսնե՞նք օր մը, համաշխարհային նոր հանճար մըն ալ, որ գեղարուեստական ուրիշ հրաշալիքներու քովիկը մեզի ներկայացնէր Հայոց արիւնոտ աշխարհին մէկ անկիւնը. հոս ու հոն ցանուցիր ինկած, ահռելիօրէն այլանդակուած մեռելներ... եւ լուսնի մէկ աղօտ ճառագայթը՝ որ այս բոլոր արհաւիրքը վախնիվախը կը լուսաւորէ։ Կամ ռուսական Հայաստանի մէկ գերեզմաննոցը, ուր մարդասպանները խորունկ փոսերու մէջ իրենց զոհերուն դիակները խառնիխուռն կը նետեն, այլանդակ քրքիջով մը խնդալով... եւ տրտում նոճիները որ իրենց բարձր գլուխները սպառնալից տնկած դէպի երկինք, կարծես Արարչին ցոյց կուտան Մեծ Եղեռնը. եւ այն ահաւո՛ր սուգը որ գիշերուան խորունկ լռութեան մէջ կը փռուի Աստուծոյ անհուն նայուածքին առջեւ...։ Օ՜հ, այս ամէնը ինչպէ՜ս ուժգին պիտի ցնցէին արդեօք մեր թմրած, անասնական ու անհոգ կեանքով մը բթացած ջիղերը. ասոնք Հայ Տառապանքը նկարագրող խօսքեր չպիտի ըլլան այլեւս որոնց կրնայինք կամ վարժուեր էինք սուտ խուլ ըլլալու. ասոնք Հայ Տառապանքին ահռելի իրականութիւնը պիտի ըլլային, մեր սարսափած աչքերուն առջեւ մէկէնիմէկ ցցուած...։ Եւ այն ատեն, ապահո՛վ եմ, ճշմարիտ արցունքներ, եղբայրական գթութիւն ու սիրոյ արցունքներ պիտի կաթկթէին մեր ամենուս աչքերէն եւ պղատոնական ցաւակցութիւններէն աւելին ընէինք գուցէ, գործնական միջոցներ ձեռք առնելով որդեգրելու համար մեր մեռելներուն որբերն ու այրիները, ի Կովկաս կամ այլուր։ Այդ տեսակ նկարներու առջեւ մանաւանդ մեր վրէժի ու զայրոյթի զգացումները պիտի պոռթկային, եւ մենք, բռունցքնիս ամրօրէն սեղմած, պիտի վազէինք բռնաւորին դէմ, արիւնի գի՛նը պահանջելու մեր նահատակուած հայրերուն, քոյրերուն, զաւակներուն...։ Եւ այն ձեռքը որ մէկ երկու վրձինի հարուածով պիտի կատարէր ճշմարիտ գթութեան ու հայրենասիրութեան այս գործը, օրհնուած ձեռք մը պիտի ըլլար։ Գահիրէ

Ազատ բեմ, 10 Փետրուար 1906, Գ. տարի, թիւ 43, էջ 1։

269

ԽՐԻՄԵԱՆ ՀԱՅՐԻԿ

ՈՒՂԵՐՁ ԱՌ ՆՈՐԻՆ Ս. ՕԾՈՒԹԻՒՆ

ՆՈՐԻՆ ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ ԾԱՅՐԱԳՈՅՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔ ԵՒ ՍՐԲԱԶՆԱԳՈՅՆ ԿԱԹՈՒՂԻԿՈՍԻ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ Տ. Տ. ՄԿՐՏՉԻ Ա.

Վեհափառ Հայրիկ, Մանուկ էի դեռ, երբ վարժարանական սեղաններուն վրայ, օր մը, Ձեր Բարձր ներկայութեամբ անցուցած քննութիւններէս մէկուն մէջ, զիս կը քաջալերէիք նուիրելով ինձ Ձեր սրբատառ ձեռագիրը վեհօրէն ճակտին դրօշմած, Ձեր Մարգարիտ արքայութեան երկնից մակագրեալ գրքոյկէն մէկ օրինակ։ Սակաւաթիւ զարդերուս իբրեւ ամենէն թանկագինը, մինչեւ այսօր պահած եմ այդ անըսգիւտ Մարգարիտը։ Կեանքիս մէջ թերեւս ունեցայ ուրիշ իսկական գոհար ու մարգարիտներ. բայց, չգիտեմ ինչո՞ւ, չկարողացայ հաշտուիլ անոնց հետ, ու մինչեւ վերջը պահել. ա՞րդեօք ամեն ինչ ծախող ու սպառող ժամանակը եղծե՞ց ու աչքէս հանե՞ց մարգրիտներու ծովէն քաղուած, նոյն իսկ այդ ամենէն անեղծ կարծած գոհար ու մարգարիտներուս փայլն ու գեղը։ Չգիտե՜մ։

271

Տարիներ անցան. բայց Ձեր ինձ նուէր ըրած մեծագին Մարգարիտին փայլը մնաց անե՜ղծ, անմե՜ռ. ու ես կը պահեմ զայն տակաւին ու պիտի պահեմ, ո՜վ գիտէ քանի՜ տարիներ եւս, մինչեւ գերեզմա՜ն...։ Ձեր Մարգարիտը, Վեհափառ Տէր, մի գանձ է թանկագին. գիտե՜մ. անոր փայլն ու գեղը չեն մեռնիր, որովհետեւ Երկնքէն քաղուած է։ Ժամանակի արագընթաց հոսանքին մէջ ի՜նչ է կեանքը մարդուն. մանկութենէ մինչեւ երիտասարդութիւն քայլ մ’է միայն։ Ու երբ ես այդ քայլը կ’ընեմ, այսօր Հայ կանանց համար իմ նախաձեռնութեամբ Արտէմիս անունով հանդէսիս հրատարակութեան առթի՛ւ ալ՝ ինձ կը նուիրէք տպագրական նորաձոյլ տառերու հետ մի ուրիշ մեծագին Մարգարիտ եւս. Ձերդ Վեհափառութեան այս անտիպ երկասիրութիւնը՝ Վերջալոյսի ձայներ՝ Ձեր Բարձր կարգադրութեան համեմատ ինձ կը շնորհէք, եւ անոր հասոյթը կը տրամադրէք սկսելիք հանրային ձեռնարկիս ի նպաստ։ Բարեբաղդ ու երջանիկ կը զգամ զինքս, Վեհափառ Տէր, երբ Ձեր այդ Բարձր շնորհին արժանանալէ վերջ այսօր կը յաջողիմ մամուլին յանձնելու Ձեր Վերջալոյսի ձայներ յորջորջուած ընտիր մարգարիտներն եւս։ Բարեբաղդ եմ, այո՛, այնո՛ւ, որ այդ Բարձր շնորհին կ’արժանանամ ուղղակի իմ սկսելիք գործովս. երջանիկ եմ այնու, որ ես կը դառնամ անուղղակի միջնորդը Ձեր սրբազան Քնարին Այրարատեան վերջալոյսներով ներշնչուած ու գունագեղուած ողբերգերուն հրատարակութիւնը իմ սիրելի Ազգիս ներկայացնելով։ Վաղուց կարօտը կը քաշէր արդէն Հայը Ձեր սրբազան Քնարին հայրենաշունչ աղիներու ներդաշնակութիւնն ունկնդրելու. թուլացած չեն դեռ կորովի լարերը Մասեաց Գուսան Ծեր Մովսէսին. վեհափառ Արարատի ու սպիտակազգեստ Արագածի ոտքերուն վրայ անտես յածող մեր հին Գողթնի Մուսաները իրենց սուրբ տաւիղով իջեր ու մրմնջեր են երգերը Երիքովի ճամբու վրայ վիրաւոր ընկած Հայ Սամարացւոյն։ Հայոց հրեշտակի թեւերուն վրայ վերացուած այդ Ոգին, երբեմն մտքի աչքերով կը յածի, կը սաւառնի «Մեռելոց դաշտը», Արեան դաշտը, ուր լճացած արեան ճապաղիք, դիզացած սրբազան ոսկերոտիք, լալահառաչ մայրերու ու ծերերու ողբն, ու մայրակորոյս որբերու աղեխորով ճիչը կը խռովեն ու կարեվեր կը խոցեն Իր մեծ սիրտը։ Ու կ’առնէ Իր քնարը լալկան ուռիներէն կախուած, Ինքն ալ կուլայ դառնագին, կը պնդէ արցունքով անոր թուլացած լարերը, ու կորովի կը հնչեցնէ երգը «Արեան դաշտի խոնջեալ» ու յաւիտենական հանգստով նիրհող նահատակներուն։ «Ո՜ տայր, Օծեալ Տէր, որ հանուրց հիւսիսականաց վեհագոյն Սարի ստորոտէն թռչող ու սլացող Ձեր այդ բողոքի արդար աղաղակները հասնէին մինչեւ Ամենակալի աթոռին առջեւ, եւ Հայոց Հրեշտակը իր փրկարար բալասանը բերէր, կտաւատով եւ ձէթով շաղախէր, ու դնէր Երիքովի ճամբուն վրայ վիրաւոր ընկած Հայու սրտին, որու բոլոր վէրքերը Ձեր անձին վրայ մարմնաւորած, կը սպասէք

272

«աւուր հայցելութեան»։ Տա՛յր Երկինք, որ որպէս Ծերունին Սիմէօն ի Տաճարին, Ձեր Ս. Օծութիւնն եւս «Իջման Քարին» վրայ ողջագուրէր Հայու արիւնէն վերածնած առողջ ու կայտառ մանուկն Ազատութիւն»։ Սրտագին երախտագիտութեամբ առլցեալ Ձերդ Վեհափառ Օծութեան Սրբազան Աջոյն մատչելով ի համբոյր, Մնամ Ձերդ Վեհափառ Սրբութեան ամենաերախտագէտ աղախին Հրատարակիչ ՄԱՌԻ ՊԷՅԼԷՐԵԱՆ (ՍՕՆԷ)

2/15 Յունիս 1901 Գահիրէ

Վերջալոյսի ձայներ, ողբագրեց եւ հոգեգրեց Խրիմեան Հայրիկ, Գահիրէ, Տպագր. Ե. Թորոսեան, 1901, էջ I-IV։

273

ՍԽԱԼԻ Մ’ԱՌԹԻՒ

ՄԱՌԻ

Կեանքի մէջ շատ մը տխուր երեւոյթներ կան, որոնք անհունապէս կ’ազդեն ոչ միայն ժողովուրդի մը սրտին՝ այլ եւ անոր բնաւորութեանը վրայ։ Յուսախաբութիւնը մեծ է այդ տխուր երեւոյթներէն, եւ չկայ կեանքի մէջ այնքան ծայրայեղօրէն դառն տանջանք, մանաւա՛նդ զգայուն բնաւորութիւններու համար՝ որքան յուսախաբութենէ յառաջ եկած տանջանքը։ Գերագոյն հաւատքի անկումը, այդ Սրբութեան՝ ցեխերու մէջ այնքան վայրենօրէն լլկուիլը, շատ անգամ չմահացներ գուցէ ժողովուրդ մը ֆիզիքապէս. բայց Սրտի մահը, բարոյական կեանքի մահը կուտայ անոր անվրէպ։ Որքան բարձր ըլլայ ժողովուրդ մը, որքան ազնիւ նկարագրի տէր, երբ ամեն անգամ իր մեծ հաւատքին մէջ կը խաբուի՝ տակաւ առ տակաւ, անգիտակցօրէն գուցէ կը կորսնցունէ մասնիկ առ մասնիկ այն ազնիւ յատկութիւններէն՝ որոնք անսահման յարգանք, պիտի ըսեմ նոյն իսկ պաշտումի մօտ հիացում ներշնչած էին ատեն մը։ Նա ժամանակի ընթացքին մէջ, հետզհետէ օր մ’ալ կը տեսնես ցած ինկած իր բարոյական բարձրութենէն, դարձած հասարակ, անզգալաբար, եւ իր անկման պատճառը ուրիշ բան չէ՛ բայց եթէ պղծուիլը՝ իր մե՜ծ Հաւատքին...։ Միջավայրը կը փոխէ զմարդիկ, կամ եթէ չյաջողի փոխել իսկ, խորապէս կ’ազդէ մեր մտքին ու սրտին վրայ. ասիկայ տխո՜ւր ճշմարտութիւն մ’է, եւ միջավայրը՝ որ այսօր կը շրջապատէ հայ ժողովուրդը, բոլորովին ինկած ու փճացած բնութիւն մը ունի. հոն կը տիրապետեն սանձարձակ Ստութիւնը, Կեղծաւորութիւնը, Խարդախութիւնը, Ցածութիւնը...։ Այս տխուր խորհրդածութիւնները ընելու առիթ տուաւ ինձ Արշալոյսի 23/6 Յուլիս ամսաթուոյն մէջ Վերջալոյսի ձայներուն համար կարդացած մէկ առաջնորդող յօդուածս Պ. ստորագրութեամբ։ Այդ յօդուածը գրուած այնքա՜ն զգացմամբ եւ վառ շեշտերով, իրեն անուշ ու հաճոյալի տպաւորութիւնը թողուց եւ ի՛մ վրայ, բայց պարտք կը համարիմ յօդուածին վերջին մասին համար իմ դիտողութիւններս յայտնել, վասն զի մենք՝ խմբագիրներս, յօդուածագիրներս, որ կոչուած ենք ժողովուրդի մը բարոյական կեանքի առաջնորդներն ըլլալու ճշմարիտն ու սուտը իրենց իսկական գոյներով անոր ճանչցնելու, մեր ամենէն նուիրական ու սուրբ պարտականութիւնն է ուրեմն. ուղիղ, արդար եւ անաչառ ըլլալ...։ Քաջ ըմբռնել մեր բարձր կոչման եւ ստանձնած ահաւոր պատասխանատուութեան գիտակցութիւնը, եւ չարաչար չգործածել ժողովուրդին այն միամտօրէն գեղեցիկ ու վեհ Հաւատքը՝ որ ունի դէպի մեզ. վասն զի եթէ նա յուսախաբ ըլլայ՝ յոռետես կը դառնայ, յոռետեսութենէ քայլ մը անդին անհաւատութիւն է, եւ ժողովուրդ մը երբ կը կորսնցունէ Մեծ ու

274

Սուրբ բաներու հաւատքը, ինկած ժողովուրդ մ’է արդէն, եւ ո՞վ է պատասխանատուն...։ «Յօդուածս» չկնքած - կ’ըսէ յարգելի յօդուածագիրը - պարտք կը համարիմ շնորհաւորելու Արշալոյսի տնօրէն եւ գործոյս տպագրիչ, Տիար Ե. Թորոսեանը, որ իր թերթովը ծանրապէս զբաղեալ լինելով հանդերձ, ըստ կարելւոյն փոյթ եւ խնամք չէ զլացած ընթերցողին ձեռքը տալու սահուն եւ փայլուն հատորիկ մը մեծ ճաշակով տպագրուած, եւ ինչ որ անգնահատելի ծառայութիւն մ’է ամբողջ ազգութեան, Հայրիկին փառաւոր կենդանագրով պճնազարդուած»։ Կ’երեւի թէ ազնիւ յօդուածագիրը տեղեակ չէ մօտէն Վերջալոյսի ձայներուն հրատարակման պատմութեանը, որովհետեւ այնքան ազնուօրէն գործի մը կամ գաղափարի մը մեծութիւն ըմբռնող անձնաւորութիւն մը՝ գիտակցօրէն սխալ մը իբրեւ ուղիղ չպիտի հրատարակէր եւ այն ալ՝ ազգային թերթի մը մէջ... Տիար Ե. Թորոսեանը Վերջալոյսի ձայներուն հրատարակման խնդրոյն մէջ ունեցած է այն դերը՝ ինչ որ պիտի ունենար սովորական տպարանատէր մը։ Վեհ. Հայրիկի փառաւոր կենդանագիրը որ ինչպէս կ’ըսէ Պարոն Պ. «անգնահատելի ծառայութիւն մ’է ազգութեան» պատրաստած է գերմանացի վարպետը, մեր ծախքով. թուղթի եւ տպագրութեան ծախսերը դարձեալ եղած են մեր միջոցներով, եւ եթէ այդ միջոցները ստեղծուելուն մէջ դեր մը ունեցած է Պ. Թորոսեանը, այդ ալ սոսկ վաճառականական հաշիւներու բնութիւնը ունի, որոնք պիտի տեսնուին որոշեալ ժամանակամիջոցին մէջ։ Գալով գրքի շարուելու՝ այդ գործը յանձն առած էր, մեր ամենէն մօտիկ բարեկամ, Պ. Կարապետ Այվազեանց, եւ եթէ կայ մէկը՝ զոր պէտք է իրաւամբ շնորհաւորել հրապարակաւ, դա՛ այդ երիտասարդն է, որ առանց ո եւ է նկատումի, առանց ո եւ է նիւթական կամ բարոյական ակնկալութեան, այդ գործը յանձն առաւ անձնուիրաբար, հազար չարչարանքներով, զորս չեմ ուզեր հոս մի առ մի թուել չվիրաւորելու համար իր համեստութիւնը։ Սոսկ ի սէր Գործին, որոյ բարձրութիւնը եւ օգտակարութիւնը ըմբռնողներէն առաջինը եղած էր, եւ ինքզինքը նուիրած Անոր, նա՝ թողած արդէն գրաշարական արուեստը, կը պատրաստուէր արդէն նոր արուեստի մը պարապիլ, երբ Արտէմիսի հրատարակման լուրը առաւ։ Այդ պահուն նա իր անձնական ծրագիրները ետ թողուց, ժամանակի մը համար, եւ ուզեց ինքը շարել ե՛ւ Արտէմիսը...։ Այս պատմութիւնը գուցէ աւելորդ էր. բայց կ’ուզեմ ցոյց տալ թէ՝ «անգնահատելի» ածականը աւելի յարմար էր Պարոն Այվազեանի գործին...։ Արդար ըլլալու համար պէտք է դարձեալ խոստովանիլ թէ՝ Պարոն Կարապետ Այվազեանց Վերջալոյսի ձայներուն գործը կրնար տաս կամ տասնուհինգ օրէն վերջացնել։ Սխալ է ըսել թէ՝ Պ. Ե. Թորոսեան իր Արշալոյսի զբաղումներէն բան մը զոհած էր մեզի. ընդհակառակը, Պ. Այվազեանցն էր որ շատ անգամ իր գործը թողած դարձեալ անձնուիրաբար, եւ այս՝ ի սէր մեզ համար բարձր բարեկամութեան, կ’օգնէր եւ Արշալոյսին շարուելուն. եւ այդ պատճառաւ ալ հազիւ գիրքը

275

աւարտեցաւ 25 օրէն...։ Եթէ Պարոն Պ. առիթ տուած չըլլար, այս տողերը աւելորդ պիտի համարէի գրել, բայց ուրախ եմ որ տրուեցաւ այդ առիթը, որով ես ալ կուգամ Փիւնիկի միջոցաւ հրապարակաւ յայտնել մեր սրտագին շնորհակալութիւնները իր անխոնջ ջանքերուն եւ զոհողութիւններուն համար բարեկամներու է՛ն ազնիւին եւ է՛ն անձնուէրին։

Աղեքսանդրիա, 10 Յուլիս

Փիւնիկ, 13 Յուլիս 1901, Բ. տարի, թիւ 6, էջ 41-43։

276

ՈՒՂԵՐՁ ՀԱՅՈՑ ՀԱՅՐԻԿԻՆ

ՄԱՌԻ ՊԷՅԼԷՐԵԱՆ (ՍՕՆԷ)

Գաղափար մը, որ լոյս աշխարհ գալու համար տաժանելի երկունքի մէջ յուսահատ ճիգերով կը տապլտկէր... Գաղափար մը, որ գուցէ մեռնէր՝ չկրնալով տոկալ երկունքին ահռելի ցաւերուն... ահա՛ Վասպուրականի Արծուին սուր նայուածքը տեսաւ մարտիրոսութիւնը անոր, եւ սպիտակափառ Արարատի կշտին՝ նոյնքան սպիտակափառ ու Վեհ Հայոց ՀԱՅՐԻԿԸ իր ձեռքը մեկնեց։ ***

Տխուր ու բազմահոգ տարիներ ձիւներ են Հայոց Վեհին գլխուն վրայ. բայց չէ՛ սառչեր Անոր բոց ուղեղը, ան կը վառի արծարծուն, լուսափայլ ձիւնակոյտին տակ եւ մի՛շտ վառ պիտի մնայ, ստեղծելու համար ինչ որ բարի է, ինչ որ վեհ, օգտակար ու գեղեցիկ է։ Եւ այդ տարիներու ու վշտերու ծանր բեռին տակ, դեռ տոկուն, պարթեւ հասակը ուղիղ տնկած, հին աւուրց հսկայ կաղնին վայրագ հով ու մրրիկներու դէմ անսասան, իր խիտ հովանին կը տարածէ մինչեւ հեռուները, բուքին ու քամիին դէմ պաշտպանելու համար ե՛ւ տառապողները, զրկուածները ու դժբաղդները։ ***

Ժամանակ մը երբ սոխակը վարդի թուփին տակ Սէր եւ Հայրենիք կ’երգէր, ՎԱՍՊՈՒՐԱԿԱՆԻ ԱՐԾԻՒը, օտար ափերու վերայ սգաւոր նոճիներու բարձրէն «Հայ-գոյժ»ը եւ «Վան-գոյժ»ը կ’եղերերգէր։ Մեզ կը պատմէր տառապանքն ու ցաւերն անոնց՝ որոնք մղոններով մեզնէ հեռու, բայց մեր արի՜ւնն... մեր կեա՜նքն... մեր հոգիներն էին։ Եւ այսօր դարձեալ Ինքն է, որ արգահատանքով լեցուն աչքերը կը դարձնէ Հայ կնոջ, եւ մա՛նաւանդ գաւառացի դժբաղդ հայուհւոյն վրայ, որը տակաւին տգիտութեան թանձր խաւարին մէջ առ խարխափ կրկին անգամ ստրուկ ու տանջուած կեանքը կը քաշկռտէ ինքնագիտակցութենէ զուրկ, անգիտելով իր պահանջքներն ու իրաւունքները, եւ որ կարգ մը ծանր պարտականութիւններու տաժանելի բեռին տակ կորաքամակ կը տքայ։ Հայոց Վեհը կեանք տալով Գաղափարին, մտածեց կեանք տալ եւ անոր։ ***

277

Ահա թէ ինչու տանջանքի այն ձիգ օրերէն ետքը երբ Գաղափարը կենդանութեան առաջին ճիչը կ’արձակէ, իր առաջին թոթովանքը ՀԱՅՈՑ ՀԱՅՐԻԿԻՆ անունը կ’ըլլայ։ Բարիներու անունը թող օրհնութեամբ յիշատակուի։

Արտէմիս, Յունուար 1902, Ա. տարի, թիւ 1։

278

ԶԱՆԱԶԱՆ

ՄԱՄՈՒԼԸ ԵՒ ՄԵՐ ԲԱՐՔԵՐԸ

ՄԱՌԻ

Կ’ըսեն թէ զարգացումն ու յառաջդիմութիւնը կը նպաստեն բարքերու ազնուացման ու բարձրացման, թէ իրերը ուղիղ, որոշ եւ իրենց իսկական գոյնով տեսնելու կարողութեամբ կ’օժտեն մեզի, թէ այդու մեր սրբացած հոգիներուն մէջ մուտ չեն կրնար գտնել ինկած զգացումներ, եւ մաքրութեան, պայծառութեան ու վեհութեան մթնոլորտի մը մէջ սաւառնող մեր միտքերը՝ չեն կրնար ըմբռնել ամպամած խորհուրդներ եւ յղանալ մթին ծրագիրներ։ Լո՛յս տալ, լուսաւորե՛լ խաւարը, ազնուացնե՜լ, բարձրացնե՜լ մարդկութիւնը, ա՛յս պիտի ըլլայ անշուշտ զարգացման եւ յառաջդիմութեան խաղալիք դերը ժողովուրդներու ճակատագրին վրայ։ Մեր մէջ բաւական երկար ժամանակէ ի վեր մուտ գործած է զարգացումը. նշանաւոր անձնաւորութիւններ ունեցեր ենք եւ ունինք ցայսօր, գրագէտներ, վիպասաններ, խմբագիրներ, բաւական լայն կեդրոն ու միջավայր գործօն

279

ուղեղներու, ժողովրդեան հասկցող դասակարգ մը, գնահատող տարր մը։ Եւ սակայն կը տեսնենք թէ՝ մեր այսօրուան լուսոյ դրօշակակիրները, գրագէտները եւ մա՛նաւանդ խմբագիրները, ցանցառ բացառութեամբ, շա՛տ հեռու են Ուղիղ, Արդար եւ Անաչառ ըլլալէ. մեծաւ մասամբ ինկած նկարագիրներ, անազնիւ ու գծուծ զգացումներով շաղախուած հոգիներ են անոնք, որ դաւանելով լոյսը խօսքով՝ խաւարի զաւակներ են գործքով...։ Տխուր ճշմարտութիւն մըն է ասիկայ, որը ստիպուած ենք սակայն խօսելու, եթէ խօսուած չէ՛ արդէն։ Այսօր յաճախ կիրքն է որ կը վարէ մեր ներկայ զարգացած դասակարգին գործերը, որ անոր ուղիղ տեսողութիւնը կը շփոթէ, դատողութիւնը կը խանգարէ, եւ որ կը դարձնէ զայն ուղղակի իրեն կոյր ոգւոյն գործիքը։ Կիրքը, որ ճշմարտութիւն բառը իրեն անպատկառօրէն դիմակ ըրած, ստել կուտայ, խաբել կուտայ, որը պատժել կուտայ յանիրաւի, եւ կը վարձատրէ անարժանը։ Կիրքը՝ որ կը տապալէ անմեղը, որ կը բարձրացնէ մեղաւորը, որ իրաւունքի սուրբ անուան ետեւ օձի պէս կծկտուած, անիրաւութեան թոյնը կը ժայթքէ։ Կիրքը՝ մէկ խօսքով, որ ամեն սուրբ ու նուիրական բաներու ճակտին կը դրօշմէ իր աղտոտ, պի՜ղծ կնիքը...։ Ասիկայ սակայն լոկ մեր ազգին յատուկ երեւոյթ մը չէ՛. բայց չկարծուի թէ ուրիշ ազգերու մօտ նոյն թերութիւնը շեշտելով մխիթարութիւն մը կամ արդարացում մը կ’ուզեմ փնտռել մեր ազգին համար, քա՛ւ լիցի. ճշմարիտ է որ կիրքն է դարձեալ ու մի՛շտ սանձարձակ տիրապետողը նոյն իսկ է՛ն ազատ, քաղաքակրթեալ, է՛ն լուսամիտ կարծուած ժողովուրդներու մէջ։ Ու եթէ մենք մեր ազգը միայն ինկատի կ’ունենանք յաճախ, ամեն մի նոր հոգեբանական հարցի ու երեւոյթի առջեւ – ըլլա՛յ լաւ, ըլլա՛յ վատ – պատճառն այն է որ մենք՝ մարմնապէս ու հոգեպէս կապուած ենք անոր հետ։ Ցեղի հզօր եսն է որ կը գոռայ մեր մէջ իսկոյն ու մեզի կը թելադրէ զբաղիլ ամեն բանէ առաջ իրմով եւ ընել այն՝ ինչ որ կապ ունի միայն ու միայն իրեն հետ։ Եթէ ուշադրութեան առնենք մեր ամբողջ ներկայ լրագրութիւնը, մամուլը, որ է՛ն սուրբ ու վսեմ բանն է աշխարհի վրայ, քանի որ կոչուած է տգիտութեան դարաւոր խաւարին մէջ խարխափող մարդկութիւնը դէպի գիտութեան փրկարար լոյսը առաջնորդելու, մամուլը՝ որ պիտի մնար իր ա՛յն բարձրութեան վրայ, ուր մինչեւ իրեն չպիտի հասնէին գետնաքարշ աղտետութիւններն ու պղծութիւնները, մամուլը՝ որ պիտի արտայայտէր միայն ինչ որ բարի, ճշմարիտ ու գեղեցիկ էր, այդ մամուլը այսօր երկպառակութեան, անձնական լղրճուկ վէճերու, անարժան կռիւներու, կարգ մը պզտիկ, ըսեմ, անարգ եսականութիւններու շուրջը դարձող ստրուկ գործիք մը դարձած է։ Դարձեալ կիրքն է վարողը եւ մամուլը։ Ո՞վ է մեղաւորը։

280

Ո՞վ է մեղաւորը, երբ այսօր ան իր կոչմանը անարժան՝ անարգ կիրքերու գոհացում տալու կը ծառայէ միայն։ Ո՞վ է մեղաւորը երբ ինքը, միակ անկեղծն ու ճշմարիտը, կեղծիք ու ստութիւն կը հագնի, չարութեան, զրպարտութեան, բանսարկութեան թոյնով կը խմորուի հետզհետէ։ Ո՞վ է մեղաւորը, երբ այդ սրբութիւններուն սրբութիւնը իր խորանէն վար ինկած՝ ցեխերուն մէջ կը տապլտկի այսօր։ Օ՜, մամուլի գործի՜չներ։ Օ՜ անոնք, որ կրակէ տողերով հաւատքը, պաշտումը կը քարոզեն մեզ ամեն գեղեցիկ բաներու, որ յորդոր կը կարդան ու մա՛նաւանդ նուիրական պարտականութիւն կը դնեն մեր վզին, յարգելու մամուլի սրբութիւնը։ Օ՜ անոնք, որ կը սովրեցնեն մեզ արհամարհել անհատական պզտիկ հաշիւները, մոռնալ Եսը, ձգտիլ դէպի իտէալը, ունենալ մեր մտքին ու սրտին մօտիկ ընդհանուրին լուսաւորութեան, բարօրութեան ու երջանկութեան գաղափարը միայն։ Բայց երբ կարգը իրենց անձնականին կուգայ, երբ իրենց եսը թեթեւ մը կը վիրաւորուի, ու անհատական հաշիւները իրենց հաւասարակշռութիւնը կը կորսնցունեն, այն ատեն փոխանակ գործնականապէս ապացուցանելու մեզ թէ՝ իրենք սկզբունքի հաւատքի մարդիկներն են, ժողովուրդի բարոյական արժանաւոր առաջնորդները, կոչուած ու ընտրուած յղկելու համար անտաշ միտքեր, եւ նրբացնելու կոշտ զգացումներ. վայրկենապէս կարծես մոռցած քիչ մը առաջուայ այն փայլուն, պերճախօս քարոզները ու գեղեցիկ դասերը, կ’ելնեն իրենց մաղձը թափելու իրարու վրայ, իրարու անձնականութիւններ կը քաշկռտեն, զիրար կը խածնեն, կը բզքտեն, իրե՛նք՝ մամուլի սուտ մարտիրոսները, կեղծ երկրպագուները, իտէալի ինքնակոչ զոհերը։ Ի՞նչ բարքեր ուրեմն կրնանք սպասել եւ յուսալ ժողովրդէ մը, որոյ առաջնորդները իրենք ուղղուելու, բարձրանալու եւ ազնուանալու պէտքն ունին դեռ։ Եւ ի՞նչ իրաւունքով մտրակել, դառնօրէն նախատել տգեղ բարքերը անոր՝ երբ իրենք են զայնս մշակողները՝ տալով անձամբ գործնական տխուր օրինակներ. տեղը չէ՞ հիմա յիշելու ժողովրդային սա առածը թէ «ձուկը գլխէն կը նեխի»։ Եւ ինչո՞ւ մեղադրել դարձեալ ժողովուրդը, որ թերթ չկարդար առ հասարակ, որը լրագրութեան դէմ բացարձակ անտարբերութիւն ցոյց կուտայ։ Ջանացի՞նք արդեօք մինչեւ այսօր արտասահմանի ընձեռած ազատ պայմաններէն օգտուելով ստեղծելու առողջ ու մաքուր լրագրութիւն մը ժողովուրդին համար միայն, որպէսզի արթննայ ու կազմակերպուի անոր մէջ ընթերցասիրութեան ու զարգացման պէտքն ու փափաքը։ Անկեղծ ըլլալու համար խոստովանինք. ձանձրոյթէ ու զզուանքէ զատ ի՞նչ կ’առթէ մեզի մեր այսօրուան լրագրութիւնը մեծաւ մասամբ։ Հոն՝ ուր ժողովուրդը կը փնտռէ իր մտքին ու սրտին սնունդը, կը գտնէ աւելի յաճախ նախատինքներու տարափ մը իրարու հասցէի. կամ ճղճիմ խնդիրներով զբաղող երկար ու բարակ

281

յօդուածներ, կամ շարք մը սուտեր ու զրպարտութիւններ, խենդ ու մենդ անիմաստ ֆանթէզիներ, ինչ որ իր հոգեկան ու մտային պէտքերուն գոհացում տալու տեղ՝ կը գայթակղեցնէ իր ուղեղը եւ կը յոգնեցնէ կը ջլատէ իր մնացած քիչ մը կորովն ալ։ Սակայն մխիթարական երեւոյթ մը ի յայտ կուգայ այսօր. ազնիւ շարժում մը ժողովուրդին հասկցող ու ինքնագիտակից խաւերուն մէջ։ Ժողովուրդը կը զգայ վերջապէս, կ’ըմբռնէ ներկայ բոլոր լրագրական խաղքութիւններուն անբարոյականացնող ու փճացնող հանգամանքը իր նկարագրին վրայ. եւ ահա՛ առաջին անգամ ի՛նքն է որ կը բողոքէ մամուլի հանդէպ գործուած սրբապղծութիւններուն հանդէպ. կը պոռթկայ համարձակ իր զայրոյթն ու զզուանքը անարժան գործիչներու դէմ, եւ իր խորունկ արհամարհանքը կը թքնէ երեսին ամեն անոնց՝ որոնք ելեր անամօթաբար իրենց աչքին գերանը թողած՝ ուրիշներու աչքին մէջ շիւղ կը փնտռեն։ Ամօ՛թ է... Ամօ՛թ է, հիմա մանաւանդ որ ամեն ժամանակներէ աւելի պէտքը ունինք ամփոփուելու, իրարու ձեռք տալու, զիրար սիրելու, ելնել եւ զիրար բզքտելը։ Ամօ՛թ է գաղափարական բարձր հարցերը յուզելէ դադրած, օգտակար եւ հրահանգիչ վիճաբանութիւնները բարձի թողի ըրած, անհատական վարնոց խնդիրներով եւ ջլդիկ «ըսի, ըսաւ»ներով զբաղիլը։ Ամօ՛թ է դարձնելը մեր ուշադրութիւնը ներկայ հասարակական ու ընկերական տխուր երեւոյթներէն, որոնք կրնան վաղը դառնալ ընդհանրական, եւ հետեւաբար կորստաբեր մեր ցեղին, ու ելնել պզտիկ փառասիրութիւններու համար իրարու հետ գզուըտիլ։ Ամօ՛թ է անձնական շատ անգամ չունեցած արժանիք մը փայլեցնելու համար ուրիշին իսկական արժանիքը կոխոտել, ոչնչացնել փորձելը։ Ամօ՛թ է դրամի համար մինչեւ եօթերորդ երկինքը բարձրացնել մէկին, որուն բարեւ տալու կը վարանի պարկեշտ մարդը շատ անգամ. եւ գետնէ գետին զարնել ուրի՜շ մը՝ որուն հետ անձնական նոր հաշիւ մը կայ կարգադրելիք, կամ հին մոռցուած թշնամանքի մը վրէժ կայ լուծելիք։ Ամօ՛թ է ուրիշին ձեռքէն հացը գողնալու համար, կամ ո՛եւէ պաշտօնէութեան մը աչք տնկելով, անոր տիրանալու տենչէն մղուած՝ ելնել անոր պաշտօնեաները մամուլի միջոցաւ անխղճաբար եւ զզուելի թափով մը անպատուելը։ Ամօ՛թ է կարգ մը տխուր անձնաւորութիւններու դիրքէն, ազդեցութենէն կամ դրամէն օգտուելու համար, թերթ մը օրգանը դարձնել անոնց մանուածապատ էնթրիքներուն՝ որոնք անյապաղ օր մը ժողովուրդին գլխուն կը բերեն մեծագոյն փորձանքներ...։ Ամօ՛թ է վերջապէս ամեն ինչ իրեն եսին, շահուն ու հաշւոյն համեմատ ձեւել եւ կարգ մը պաշտելի սրբութիւններ, որոց մին եւ ամենագլխաւորն է մամուլը,

282

այդ անարգութիւններուն պիղծ գործիքը շինել։ Եւ սակայն ներկայ անգոյն, ըսեմ, ամեն հովերու դէմ դարձող լրագրութեան վերջ մը կրնայ դնել միայն ժողովուրդը։ Առողջ մտաւորական հոսանք մը՝ ինքն իր ձեռքով միայն պիտի կրնայ ստեղծել։ Անէծք ու յիշոց արձակելը, ասդին անդին գոռալն ու պոռչտալը բաւական չէ՜. գործնական պայքար պէտք է մղել, սանձ մը դնելու համար այդ բոլոր խաղքութիւններուն, որոնք օրը օրին կը ստորնացնեն, կը փճացնեն մեր բարքերը։ Չէ՞ որ իր կամքն է մի՛շտ վերջին յաղթողը, ըլլա՛յ այդ նոյն իսկ ժամանակի ընթացքին մէջ։ Ինքը պէտք է տայ մամուլի ուղղութիւնը, մերժելով ու վռնտելով այն, ինչ որ եսական ու գծուծ բնութիւն մ’ունի. ընդունելով ու սիրելով այն, ինչ որ կը շօշափէ միմիայն հանրութեան օգուտը, եւ քաջալերելով ամեն անոնք՝ որ անկեղծօրէն ծառայելու եւ օգտակար ըլլալու համար իջեր են ասպարէզ։ Չպէտք է խաբուիլ գառի մորթի տակ թագնուող գայլերէն. ա՛լ բաւական է։ Բանանք աչքերնիս ու գիտնանք զանազանել օգտակարը՝ վնասակարէն, ճշմարիտը՝ սուտէն, անկեղծը՝ կեղծաւորէն։ Ինչքան ալ լուսաւորուած, զարգացած ու նրբացած դաւանինք մենք զմեզ սակայն չպէտք է մոռնալ թէ՝ մարդ ենք վերջապէս։ Դժբաղդաբար զարգացումը չի կրնար եթերացնել բոլորովին միսն ու ոսկորը, եւ թողուլ հոգին զուտ՝ միսին փորձութիւններէն ազատ։ Մարդը՝ այդ մեծ տղան՝ կ’ունենայ անպատճառ իր տկարութիւնները, իր մաքուր ու բարձր սէրերը, նոյնքան եւ խորունկ ու բուռն ատելութիւնները։ Մարդը կ’ունենայ իր անիրաւութիւնները մարդուն դէմ, եւ կը տեսնէ փոխադարձաբար ե՛ւ իր իրաւունքները լլկուած ու կոխոտուած դարձեալ մարդէն։ Կ’ունենայ իր գաճաճ փառասիրութիւնները, մեծ ու պզտիկ անձնասիրութիւնները որոնց վիրաւորանքին չներեր։ Բայց այս շատ բնական երեւոյթները մարդուն հոգեկան աշխարհին մէջ արդարանալի պատճառներ չեն բնաւ, որ մարդը, եւ մա՛նաւանդ զարգացած համարուող մարդը, փափկանկատութեան, պատշաճութեան ու խղճի սահմաններէն անպատկառօրէն անդին անցնելով, մասն ու բաժին հանէ ե՛ւ ժողովուրդին այդ ոչնչութիւններէն՝ որոնք բնա՛ւ չեն հետաքրքրեր զինքը, այլ ընդհակառակը աւելի կը նեղացնեն, կը դառնացնեն իր հոգին։ Վիրաւորուած մարդը իրաւունք կրնայ ունենալ վէրքը տուող մարդուն հետ միայն կարգադրել ու փակել ամեն հաշիւ։ Սակայն ինչո՞ւ մեր զարգացած դասակարգը, լեզուագէտ, դիւանագէտ, գրագէտ, խմբագիր, եւլն եւլն, որոնք այնքան ուղիղ կը մտածեն՝ եւ յօդուածներով, վիպակներով ու պատկերներով մեզ այնքան սուր եւ որոշ ցոյց կուտան բոլոր այդ վերեւ յիշուած տգեղութիւններուն գիծերը, ինչո՞ւ իրենք չեն հետեւիր գործնապէս

283

գեղեցկին, ճշմարտին, բարւոյն ճանապարհին. ուրեմն իրաւացի՞ է սա ճշմարտութիւնը թէ՝ Սկզբունք մը դաւանիլը շատ հեշտ է, դժուարագոյնն է զայն գործադրելը...։ Ասկից զատ զարգացումը չէ՞ միշտ որ նկարագիրներուն կուտայ ազնուութիւն ու բարձրութիւն. մենք մէկէ աւելի զարգացածներ ունինք մեր աչքերուն առջեւ, որոնք առաքինութեան ու ազնուութեան տիպարներ չեն դժբաղդաբար, բացառութիւնները յարգելով, ցաւօք պիտի խոստովանինք թէ՝ տգեղ հոգիները աւելի մեր զարգացած դասակարգին մէջ երեւան կուգան կոր։ Դէպքերը, պարագաներն ու փորձառութիւնները մէկէ աւելի անգամներ շեշտեցին մեզ այս տխուր ճշմարտութիւնը եւ կը շեշտեն ալ ցայսօր։ Զարգացումը, բարոյականութեան վսեմ դասեր պարունակող վէպերու ու երեւելի մարդոց կենսագրականներու ընթերցումը, կրնան, իրաւ է, բաւական բարերար ազդեցութիւն ունենալ նկարագիրներու վրայ, բայց այդ ազդեցութիւնը ժամանակաւոր է, ու մանաւանդ տեսական բնութիւն մը կ’ունենայ լոկ, որը գործնականին գալուն պէս կը դժուարի եւ հետզհետէ, ինչպէս ըսինք, կեանքի փոփոխութիւններուն մէջ այդ ալ կը մարի ու կը ջնջուի։ Մեր կարծիքով, նկարագիրներուն վրայ կ’ազդեն հզօրապէս եւ արմատապէս միջավայրը, շրջապատը, ընկերականութիւնը, տնտեսական պայմաններն ու կլիման։ Եթէ առողջ է միջավայրը, ազնիւ է շրջապատը, դիւրին ու լայն են տնտեսական պայմաններն, ազատ է տեղը, ներշնչող է կլիման, նկարագիրները կ’ըլլան առողջ, ամուր, անկաշկանդ եւ ասպետական։ Քանի որ մենք մեր ազգը ունինք միշտ ու միայն ի նկատի, վերեւ յիշուած պատճառներով, երբ կը սուզենք մեր աչքերը անոր հոգւոյն մինչեւ խորքերը, եւ կը տեսնենք զայն զուրկ նկարագրի բարձրութենէ, հասարակ, ցած բարքերով, իսկոյն յախուռն ու անիրաւ դատաստանով մը կը դատապարտենք այս երեւոյթը, որը ունի սակայն իր մասնաւոր, մասամբ արդարանալի պատճառները։ Դարերէ ի վեր ստրուկ ապրած, կարգ մը տգեղ նախապաշարումներով կուրցած, տնտեսական ծանր ճնշումի եւ ուրիշ դեռ շա՜տ աւելի դառն տանջանքներու տակ տքացող ազգութենէ մը ի՞նչ բարձրութիւն կարելի է սպասել, թէպէտ ներկայ ազատ ու համեմատաբար բաղդաւոր համարուած ազգերն ալ մերինէն աւելի չեն արժեր։ Անցե՜ր են այն երանելի դարերը Յունաց եւ Հռովմայեցւոյ ժամանակները, ուր բարութիւնը, ուղղամտութիւնը, արդարութիւնը բառեր չէին լոկ, այլ ժողովուրդներու հոգիներուն մէջ արմատացած ու մարմնաւորուած իսկութիւններ։ Վասնզի այն ատեն մեծ ու սուրբ բաներու հաւատքը դեռ իր խորանին մէջ գերագոյն բարձրութեան վրայ կանգնած՝ երկիւղած յարգանքով մը կը պաշտուէր։ Վասնզի գալիք սերունդներուն յարգելի ու պաշտելի յիշատակ մը թողելու եռանդն ու

284

փափաքը մարդ էակին է՛ն տարրական պարտականութիւնը կը համարուէր։ Վասնզի անունը, տոհմը դարերու ընթացքին մէջ բարի համբաւով ու փառաւոր մեծագործութիւններով անմահ պահելու սկզբունքը, ընդունուած ու յարգուած ճշմարտութիւն մըն էր, ու մահուանէ ետքը արդար նախատինքներու նշաւակ ըլլալու երկիւղը՝ մէկէ աւելի չարիքներ ու մոլութիւններ կը խեղդէր, դեռ իրենց սաղմին մէջն իսկ։ Ասկի՛ց զատ կռապաշտական ժամանակներու մէջ, հաւատքը Ելիսեան դաշտերու գոյութեան՝ ուր վեհ ու բարի հոգիները պիտի ցնծային երջանիկ, յաւիտենական խնդութեան մէջ, ու ետքը՝ քրիստոնէական դարերու սկիզբները, խոստումն ու յոյսը Երկնից Արքայութեան, ուր բարին պիտի առնուր իր արժանաւոր վարձքը եւ չարը պիտի տանջուէր հոն՝ զոր «լալ եւ կրճտել ատամանց»ը այնքան ահռելիօրէն կենդանի կը նկարագրէ, մէկէ աւելի զօրաւոր պատճառներ էին ժողովուրդները պահելու արդարութեան ու բարութեան պատուանդանին վրայ։ Ըսե՛նք թէ տգէտ էին անոնք դեռ այն ատեն, եւ պէտք էր ամեն օր եւ ամեն վայրկեան տանջող ուրուականներով լեցուն, մշտաբորբոք կրակներով բոցավառ անդրգերեզմանային ահռելի կեանքի մը արհաւիրք պատկերացնել անոնց աչքերուն առջեւ, զսպելու համար անասնական հակումներն ու ձգտումները դէպի չարը։ Իսկ հիմա, լուսաւորութեան այս աղւոր դարուն մէջ, ուր ճշմարիտ գիտակցութիւնը միայն պիտի ըլլայ մեր կեանքի ղեկավարը, ա՛ն պիտի դնէ մե՛զ մեր ուղիղ ու ազնիւ ճամբուն վրայ, ա՛ն պիտի ճանչցնէ մեզ մեր մարդկային սուրբ պարտականութիւնները, զորս անթերի կատարելով միայն կրնանք տարբերիլ անասուններէն, հարկ է որ իյնանք օրէ օր աւելի ցածը, աւելի վարը... հարկ է որ պղտորուինք մտքով ու սրտով ներկայ ընթացիկ տխուր սկզբունքներով, որոնք կ’արհամարհեն իտէալը, յիշատակի սրբութիւնը, անունի փառքը, եւ ադոնք բոլորը կը դաւանին ծիծաղելի ոչնչութիւններ...։ Հարկ է որ այսօրը միայն նշանակութիւն ունենայ մեզ համար, ու կենդանութեան օրերու համար միայն փնտռենք ե՛ւ փառք, ե՛ւ համբաւ, եւ պատիւ։ Հարկ է որ միշտ եւ բացարձակ վայելքը դարձնենք մեր միակ օրէնքը եւ յիմարութիւն դաւանինք գերեզմանէն անդին խորհիլը։ Մտածելու այս եղանակը անբարոյականացնող հանգամանք մը ունի իր մէջ։ Գաղափարի այս հոսանքը՝ որը տակաւ առ տակաւ կը հեղեղէ հանուր ազգերն եւ սկսեր է մեր ազգն ալ քշել յառաջ, կորստաբեր եւ փճացնող մղում մըն է, որուն առաջքը պէտք է կտրել ժամանակին։ Կ’արժէ որ առաձին յօդուածով մը մենք անդրադառնանք այս երեւոյթին վրայ եւ քննենք ու քրքրենք մանրազննին անոր ամեն մէկ վնասակար կողմերը։

Արտէմիս, Փետրուար 1902, Ա. տարի, թիւ 2, էջ 54-59։

285

ԱՐՑՈՒՆՔՆԵՐ Մխօի (Շահէն) յիշատակին1

ՄԱՌԻ

Մերուժաններու, Վասակներու, Պապերու պատմութիւնն է որ ցաւալի նոյնութեամբ կը կրկնուի այսօր դարձեալ մեր ազգային արդէն ինքնին շա՜տ տխուր կեանքին մէջ։ Երբեմն մէկ դրօշակի տակ իրարու ականջի այնքան խանդաղատանքով, «տո՛ւր ինձ քու ձեռքդ, եղբա՜յր ենք մենք» մրմնջող զինակից ընկերներ ահա կը դաւաճանեն իրարու վատաբար. եղբայրը՝ վայրագօրէն իր եղբօր արեան մէջ կը թաթխէ իր ձեռքերը...։ Օ՜ ահռելի ճակատագիրը հայուն, որը դարերու եւ ժամանակներու ընթացքը չէ՛ փոխեր բնաւին։ ***

Դեռ երէկ թաղեցինք Վասպուրականի ձագ-արծիւ Ոսկանը. ճշմարտութեան եւ արդարութեան յաղթանակին համար դիւցազնօրէն մեռնող այն սէգ եւ վսե՜մ տղան։ Անոր կսկծալի յիշատակը վա՜ռ կը մնայ դեռ հոգիներուն մէջ ամէն անոնց՝ որով գուրգուրանքով կը դողդղան ամեն այն թանկագին կեանքերուն վրայ՝ որոնք կոչուած են հայութեան յոյսն ու լոյսն ըլլալու։ Անոր գերեզմանը նոր փակուած՝ քու գերեզմանդ ահա՛ կը բացուի խորո՜ւնկ ու պա՜ղ մեր զարհուրած նայուածքին առջեւ, անզուգակա՜ն Մխօ, եւ անփոխարինելի կորուստդ՝ անդարմանելի ցաւերու կսկիծովը կը գալարէ, կը խարկէ քեզ սիրողներուն հոգիները։ ***

Դաւաճան ձեռքեր պիղծ սուրով մը ծածկեցին այն սիրտը՝ որը միայն Մեծ ու Ճշմարիտ բաներու համար կը բաբախէր... եղբայրասպան ձեռքեր մարեցին արեւը Մխօին, որը այնքա՜ն սիրեց արեւը հայուն։ Ա՞յս պիտի ըլլար լռիկ անձնուիրութիւններուդ ու անհուն զոհողութիւններուդ վարձատրութիւնը, ո՜վ Մխօ...։ Ինչո՞ւ արդեօք ճշմարիտ մեծութիւնը դատապարտուած ըլլայ յաղթուելու Ստութեան ու կեղծի՛քի դեւերէն։

1. Գրուած է Հնչակեան հայդուկ (յետագային՝ Վերակազմեալ Հնչակեան) Մխօ Շահէնի սպանութեան առիթով, որ տեղի ունեցաւ 1903 Ապրիլին, Պաթում, Հնչակեաններու ձեռքով (Հ.Ա.)։

286

Օ՜ դուն մահուանէ չէիր վախնար, մենք գիտե՛նք այդ, մահը դիմաւորելու կ’երթայիր արդէն. ահռելի հոգեվարքի մը տանջանքները չէին կրնար ո՛չ իսկ հառաչանք մը փրցնել քու արի կուրծքէդ, մենք գիտենք այդ. բայց ինչքա՛ն դառնութեամբ լացիր ու հառաչեցիր արդեօք, ինչքա՜ն դաժանօրէն տառապեցաւ վեհ հոգիդ, երբ տեսար վիթխարի վատութիւնը անոնց՝ որոնք առնաբար քեզի կուրծք տալէ վախնալով՝ Յուդայի համբոյրովը մօտեցան քեզի ու կռնակէդ զարկին մութին մէջ...։ Հազար անգամ չմեռա՞ր արդեօք այն վայրկենին մտածելով որ հա՛յ կը կոչուէին ատոնք...։ ***

Ի՛նչ անհուն տրտմտութեամբ փակեցիր արդեօք աչքերդ, բարեկամ, երբ կռւոյ դաշտին վրայ, թշնամիին սուրովը մեռնելու տենչալի Փառքը երազած տեղդ՝ տեսար ընկերներուդ սուրը վրադ բարձրացած...։ Երջանի՛կ Ժիրայր, որ կրցաւ արհամարհանօք նայիլ գոնէ իր սպաննիչներուն վրայ. իսկ դուն այդ մխիթարութիւնն ալ չունեցար, վասնզի քու սպաննիչներդ հա՛յու... եւ մանաւանդ յեղափոխակա՛ն հայու անունը կը կրէին աւա՜ղ...։ ***

Քանի՛ քանի՛ անգամներ երբ աչքերուս առջեւ ցաւալիօրէն կը պատկերանար Ժիրայրներ մեղմօրօր իրենց կախաղանին վրայ, Մուրատներ, անգոյն՝ բանտերու մթին կամարներուն տակ, երբ միտքս՝ մոլորուն կ’երթար թափառիլ անցեալի սեւ դէպքերուն վերյուշումին մէջ, քու մտածումդ պայծառ ճառագայթի մը պէս կուգար փարատելու յուշերուս գիշերը. «Մխօն ունինք դեռ..., եւ այս անունը սիրելի էր մեզի այն օրէն՝ երբ Չօք Մարզուանի արեւը փրկեցիր, եւ ամեն մի հսկայ աղէտքէ, ամեն մի դառն կորուստէ ետքը, քաղցր էր մեզի այն յոյսը թէ՝ ուրիշ շա՛տ Չօք Մարզուաններու արեւը դուն կարո՛ղ էիր փրկել դեռ եւս։ Ո՞ւր է գերեզմանդ հիմա, ո՛վ Մխօ, ո՛վ գիտէ ո՞ւր թափեցին հերոսի արիւնդ, ո՞ւր նետեցին թանկագին մարմինդ... քեզ պաշտող ընկերներդ քու դագաղդ գրկելու, քեզ քու վերջին բնակարանդ առաջնորդելու սփոփանքն ալ չունենան. եւ սակայն հայ ժողովուրդը իր անկեղծ ու անձնուէր բարեկամին անմահ յիշատակին փառաւոր շիրիմը կանգնեց արդէն իր սրտին խորքերը եւ իր թափած արիւնէն ու արցունքէն ծլած ու սնած անթառամ ծաղիկներով ծածկեց զայն...։ Թող հայուն ապագայ պատմութիւնը այնքան ահեղ ոճիրներու ու սեւ մատնութիւններու շարքին մէջ, պանծանօք յիշատակէ քու ու քեզիպէսներու անունը որոնք իրենց հերոսի կեանքովը փառաւորեցին անունը հայուն։ Հանգի՛ստ ոսկորներուդ, Տարօնի՛ առիւծ։

Փիւնիկ, 17 Մայիս 1903, Գ. Տարի, թիւ 36, էջ 284-285։

287

ԱՐՑՈՒՆՔՆԵՐ Օր. Հերմինէ Մկրտիչեանի յիշատակին

ՄԱՌԻ

Սիրելիս, խուսափուկ ասուպի մը պէս երեւցար դուն մեր երկրին վրայ. եւ քեզ սիրողներուն աչքերը հազիւ հանգչած քու տրտմօրէն տժգոյն աղւորութեանդ վրայ՝ սրացա՛ր դուն խօլ թռիչքով մը այնքա՜ն արագ, այնքա՜ն արագ, թողլով հրեղէն հետք մը ետեւէդ անհունօրէն երկարաձգուած...։ Ու մեր անձկագին նայուածքները փնտռեցին քեզ ու չգտան... փնտռեցին քեզ, ու միայն թողած հրեղէն հետքդ տեսան...։ ***

Դառնութեան բաժակը խմցուցին քեզի, սիրելի՜ս, ու դուն աղւոր սե՜ւ նայուածքդ ի զուր պաղատագին դարձուցիր դահիճներուդ, որ եթէ հնար է անցնեն քեզմէ այդ բաժակը։ Անոնք դիւական քրքիջով մը խնդացին երեսիդ, ու բաժակը բրտօրէն սեղմեցին շրթունքներուդ պօռալով «խմէ՛, խմէ՛...»։ Ու խմեցիր դուն, սիրելի՛ս, եւ լուռ ու վսեմ պառկեցար ճերմակ դագաղիդ վրայ, երկար մազերուդ սեւ մետաքսին մէջ շքեղօրէն փաթթուած։ Անոնք տեսան քեզի ճերմակ դագաղիդ վրայ, դիւցազնօրէն գրկած մահուանդ փառքին մէջ խորհրդաւոր ու հանդարտ, եւ նախանձէն իրենց ակռաները կրճտելով, եւ կատաղութենէն բերաններնէն վար լորձունքներ թափելով սուլեցին իրարու. «Տե՛ս... ինչքա՜ն գեղեցկացուցեր է մահը զանի»։ Եւ ուզեցին դեռ փեթթել մազերդ, փրցնել յօնքերդ, հանել աչքերդ, տգեղցնել քեզի, սիրելի՛ս, ու չի՛ յաջողեցան. մահը քեզի պաշտպանեց։ Այն ատեն մութ անկիւններէ սեւ հոգիներ, պիղծ սրտեր, զզուելի լեզուներ իրարու օգնութեան հասան, գուրգուրանքով սիրուած ու ջերմօրէն պաշտուած յիշատակդ պղծելու, մրոտելու համար, ու չի՛ յաջողեցան. մահը քեզի պաշտպանեց։ Ու դուն մնացիր մի՜շտ ճերմակ ու գեղեցիկ, սիրելի՜ս, դուն որ շա՜տ սիրելուդ համար մեռա՜ր...։ ***

Քրիստոսի պէս խաչուեցար, սիրելի՜ս, եւ անոնք որ քուկիններդ կը կարծէիր անոնցմէ՛ վատօրէն, գազանօրէն խաչուեցար...։

288

Փուշէ պսակ դրին գլխուդ, ու երեսիդ ապտակներ զարկին խաչիդ վրան։ Ու երբ տեսան չարչարանքներուդ արիւն-քրտինքները ճակտիդ ու երեսիդ վրայ ոլոռն ոլոռն թափուած, մարմինդ կաս կարմիր ներկուած քու արիւնովդ, անո՛նք, քեզ խաչող Պիղատոսները իրենց պիղծ ձեռքերը լուացին, իրենք զիրենք քու արիւնէդ անպարտ հռչակելով։ Քու սիրտդ, ինչպէս նաեւ բերանդ անէծքը չի՛ ճանչցաւ երբէք. եւ խաչիդ վրայ ներելով ու սիրելով մեռար, ես գիտեմ... ես՝ որ քու է՛ն խորունկ մտածումներդ է՛ն թագուն զգացումներդ կը ճանչնամ...։ Չի՛ լսեցի բերնէդ բառ մը որ տրտունջ մը ըլլար, չի՛ լսեցի խօսք մը որ յանդիմանութիւն մը ըլլար, դէպի քեզ չարչրկողներն ու տանջողները։ ***

Չի՛ ճանչցար աշխարհը... չի՛ ճանչցար մարդիկը... ա՛յս եղաւ քու միա՛կ տկարութիւնդ, սիրելի՜ս. իտէալ բարձրութիւն մը երեւակայեցիր այն հոգիներուն մէջ որոնք հասարակ ու գծուծ ըլլալէ աւելի՜ն էին... եւ քու անհունօրէն սիրող ու բարձր հոգիդ զօդեցիր ատոնց. ու երբ յուսախաբութիւնն ու պատրանքը եկան դառնօրէն բանալու աչքերդ, ու տեսար վարդ յոյսերուդ փլուզումը ահռելի աղէտքին առջեւ, ուզեցիր մեռնիլ. ու մեռար։ ***

Սիրելի՛ս, խուսափուկ ասուպի մը պէս երեւցար դուն մեր երկրին վրայ, եւ քեզ սիրողներուն աչքերը հազիւ հանգչած քու տրտմօրէն տժգոյն աղւորութեանդ վրայ, սրացա՛ր խօլ թռիչքով մը այնքա՜ն արագ, այնքա՜ն արագ, թողլով հրեղէն հետք մը ետեւէդ անհունօրէն երկարաձգուած։ Ու մեր անձկագին նայուածքները փնտռեցին քեզ ու չգտան...։ Փնտռեցին քեզ, ու միայն թողած հրեղէն հետքդ տեսան։ Եւ այդ հետքը կը մնայ ու պիտի մնայ մինչեւ այն օրը երբ քու արեանդ ձայնը ա՛լ եւս չի բողոքէ երկրի վրայէն։

Արտէմիս, Օգոստոս 1903, թիւ 8, էջ 223-224։

289

ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԴԷՄՔԵՐ ԵԶՆԻԿ ԱՐՔ. ԱՊԱՀՈՒՆԻ1

ՄԱՌԻ ՊԷՅԼԷՐԵԱՆ

Եզնիկ արքեպիսկոպոս Ապահունի մին է ապահովաբար եկեղեցական այն խիզախ դէմքերէն՝ որոնք այնքան կենդանի օրինակներով մեզ կը յիշեցնեն հին դարերու Ղեւոնդեաններն ու նոր ժամանակներու «Երկաթէ Պատրիարք»ը, եւ որոնք գուրգուրանքով կը սիրուին ժողովուրդի այն բոլոր մաքուր զաւակներէն՝ որոնց կուրծքին տակ կը բաբախէ տաք ու կտրիճ սիրտ մը, ազգային մեծ ճգնաժամին այս դառն ու տանջանալից օրերուն։ Նախնական դարերէն սկսած՝ ամէն ազգեր ու ժողովուրդներ իրենց պաշտած աստուածը կամ սիրած հերոսը երգերով են փառաբաներ։ Կը տեսնենք, օրինակի համար, մեր նախահայրերը որ ազգային դիւցազն եւ աստուած Վահագնը կ’երգեն հռչակաւոր Երկնէր երկինք ու երկիրով։ Քրիստոնէական դարերու մէջ քրիստոնեայ հօտը ժողովներու ու եկեղեցիներու մէջ երգեր է ու կ’երգէ աշխարհի Փրկչին փառքը։ Կը տեսնենք այսօր հայ ժողովուրդը դարձեալ, որ իր ցաւերուն ցաւակից եւ իր իրաւունքներուն պաշտպանութեանը համար իրեն հետ ընդվզող անձնուրաց զինուորներուն ի պատիւ, ըլլա՛ն անոնք աշխարհական կամ կղերական, երգեր կը հիւսէ եւ զանոնք կը ձայնագրէ իր սեփական երաժշտութեամբ, երգեր՝ որոնք գերազանց անկեղծութեան դրոշմը կը կրեն, երգեր՝ որոնց բառերն ու նօթերը թէեւ անարուեստ ու զուրկ ո՛րեւէ գեղարուեստական բարձրութենէ՝ ազնուապետական ականջներու համար, բայց եւ այնպէս պաշտելի, անուշ ու սրտաշարժ են միշտ, ու չէ՛ կարելի չազդուիլ, չարտասուել այնքա՜ն բիւրեղի յստակութիւն եւ այնքա՜ն մաքուր կրակ տեսնելով այդ առանց քօղի ու շպարի մերկ սրտերուն մէջ...։

1. Աշխարհական անունով Նիկանովր Իւսլիւքճեան, ծնած է Պոլիս, 1843-ին։ Նախնական կրթութիւնը ստացած է Նուպար Շահնազարեան վարժարանը։ Իբրեւ դեպասան մասնակցած է թատերական Արտաւազդեան ընկերութեան։ 1868-ին՝ վարդապետ ձեռնադրուած Ներսէս Պատրիարք Վարժապետեանէ։ 1872-76-ին՝ Ռոտոսթոյի Առաջնորդական Տեղապահ։ 1878-91-ին՝ Արաբկիրի Առաջնորդ։ Այստեղ է, ուր 1888-ին, Արաբկիրի Ս. Թարգմանչաց Բարձրագոյն Ուսումնարանին մէջ, տեսնելով ուսանող Աւետիս Պետրոսեանի ուշիմութիւնը, իր անունով կը մկրտէ զինք։ Ան պիտի դառնար Զէյթունի 1895-ի ապստամբութեան յետագայ յայտնի հերոս Ապահը։ Իբրեւ կասկածեալ անձ երկու անգամ տարուած է Պոլիս (1882-87 եւ 1890) եւ երկու անգամն ալ Արաբկիր վերադարձած Պոլսոյ Պատրիարքարանի ջանքերով։ 1891-ին կը տարագրուի Երուսաղէմ։ Ընդհանուր ներումով, 1895-ին կը վերադառնայ Պոլիս եւ Իզմիրլեանէ կը կարգուի Հասքէօյի քարոզիչ։

290

Այսպէս նաեւ հայ ժողովուրդը իր սիրական հովուապետին, «Հայոց Հայրիկ»ին ձօնած երգով մրմնջեր է աղերսանօք եւ քաղցրօրէն. Մեր սիրտն ու հոգին քու հոգւոյդ ղուրպան, Հրեշտակ հայ ազգիս, հայրիկ ջան դարձիր դէպի Վան։ Նոյն ժողովուրդն է որ Իզմիրլեան Սրբազանը մկրտեր է «Երկաթէ Պատրիարք» մակդիրով, եւ նոյն ժողովուրդն է դարձեալ որ իր չարչրկուած հովիւը՝ Եզնիկ արքեպիսկոպոս Ապահունին կը կոչէ եռանդագին դարձեա՛լ երգի մը մէջ. Արի՛ Եզնիկ, ա՜յ քաջ Եզնիկ։ Պարագաները՝ որոնք այնքա՜ն յեղակարծօրէն նետեցին այս եկեղեցականը՝ Նեղոսի ափանց վրայ, պէտք էր որ եռանդը ներշնչէին Եգիպտահայերուս, մեր համակրանքովը տաքցնելու համար անոր վշտաբեկ սիրտը, բայց աւա՜ղ... գրեթէ աննշմարելի մնաց ան, հայու անուն միայն կրող Հայերու աչքերէն, որոնք կ’ապրին միայն ոսկիներու փայլը դիտելու եւ անո՛վ շլանալու համար։ Ինչքա՜ն մեծ եղաւ ուրեմն զարմանքս եւ ուրախութիւնս երբ ե՛ս ինքս լսեցի Գահիրէի Ազգ. վարժարանին մէջ պարզուկ ու անմեղ մանկուհիներու բերնէն՝ Եզնիկ Սրբազանի ձօնուած այդ երգը։ 1896-ի Պանքայի դէպքէն ետք իր խուցը կը խուզարկուի, կը յայտնաբերուի հրազէն եւ կը դատապարտուի մահուան։ Օրմանեան Սրբազանի պաշտօնավարութեան սկիզբը եղած ընդհանուր ներումին շնորհիւ ազատ կ’արձակուի եւ քարոզիչ կը կարգուի ԳումԳաբուի վարժարանին։ («Եզնիկ Եպսկ. Ապահունի», Թէոդիկ, Ամէնուն տարեցոյցը, 1914, Պոլիս, 8-րդ տարի, էջ 392-393։ Մասիս Պետրոսեան, Կենսագրութիւն Ապահ Պետրոսեանի եւ քննական պատմութիւն Զէյթունի 1895ի պատմական մեծ ապստամբութեան, հրատարակութեան պատրաստեցին` Տիգրան Գէորգեան եւ Հայկ Աւագեան, Ջահակիր, Յաւելուած ԼԴ., 2020, էջ 30-31, 354-355։) Չկրնալով հանդուրժել ոստիկանական հսկողութիւնը, Պոլիսէն Աղեքսանդրիա կը հասնի 1905 Ապրիլ 1-ին («Ազգային լուրեր», Լուսաբեր, 4 Ապրիլ 1905, Ա. տարի, թիւ 51, էջ 2) եւ Ապրիլ 9-ին կը ժամանէ Գահիրէ։ Երկաթուղիի կայարանը զինքը կը դիմաւորեն շուրջ երկու հարիւր ազգայիններ, եւ վաթսունէ աւելի կառքերու հետեւութեամբ կ’առաջնորդուի եկեղեցի ու Առաջնորդարան («Ազգային լուրեր. Գեր. Ապահունի Սրբազան ի Գահիրէ», Լուսաբեր, 11 Ապրիլ 1905, Ա. տարի, թիւ 54, էջ 2)։ Ապրիլ 14-ի նիստին, Գահիրէի Քաղաքական Ժողովը կ’որոշէ Եզնիկ Սրբազանը պատշաճօրէն հիւրասիրել Առաջնորդարանին մէջ եւ հրաւիրել հոգեւորական պաշտօններ կատարելու («Գահիրէի Քաղաքական Ժողովը», Լուսաբեր, 18 Ապրիլ 1905, Ա. տարի, թիւ 57, էջ 2)։

291

Արի՛ Եզնիկ, ա՜յ քաջ Եզնիկ։ Սա՝ անակնկալ յայտնութիւն մըն էր, յայտնութիւն մը թէ՝ Եգիպտոս, երբ սիրտ ու հոգի մեռա՜ծ են մեծ մասամբ եւ միայն միտքը կ’ապրի ու կը բաբախէ նիւթին շուրջը, երբ անձնազոհութիւնը, տառապանքը, սէրը անգթօրէն կը մոռցուին, դեռ կան եղեր սիրտեր ու հոգիներ, որոնք իրենց զաւակներուն սովրեցուցեր են յիշել ու սիրել Ազգին ու Ուխտին հաւատարիմ եկեղեցականի մը անունը...։ ***

Եզնիկ արքեպիսկոպոս Ապահունի, այն անբասիր եւ պարտաճանաչ եկեղեցականն է որ «դնէ զանձն ի վերայ ոչխարաց» եւ ճի՛շդ այդ բանին համար իրեն վիճակուած տեսաւ բանտ, տանջանք, աքսոր։ Հայաստանի մէջ կը գործէր ան, այնպիսի ժամանակ մը երբ սուր ու կրակ գերեզմաննոց ու աւերակ կը դարձնէին Հայոց աշխարհը։ Բայց բաղդը ուզեր էր որ նա ապրի, բռնի աքսորէն ազատուի կամաւոր աքսորական մը ըլլալու համար, եւ որպէս թէ ասի բաւական չըլլար, իր զգայուն սրտին վիճակեր էր կրելու լքման դառնութիւնն ալ...։ Բարեբաղդաբար Եզնիկ Սրբազան մին է այն սրտերէ՝ որոնք շա՛տ մեծ են տեղ տալու համար յարգ մը՝ պզտիկ զգացումներու, եւ եթէ այդ սիրտը կը տառապի, ապահովաբար չէ՛ այնքան մարդոց ապերախտութեան պատճառաւ, որը շատ Կիրակի, Ապրիլ 16-ին, Գահիրի Ս. Աստուածածին եկեղեցիին մէջ կու տայ իր առաջին քարոզը՝ երեք քառորդ ժամ տեւողութեամբ։ Անոր «ազդու խօսքերը խոր տպաւորութիւն թողուցին ունկնդիրներուն վրայ» («Ազգային լուրեր», Լուսաբեր, 18 Ապրիլ 1905, Ա. տարի, թիւ 57, էջ 2)։ Կը պատարագէ ու կը քարոզէ Գահիրէ եւ Աղեքսանդրիա։ Կը հրաւիրուի նախագահելու հանդէսներու։ 1906 Օգոստոսի վերջ կը մեկնի Աղեքսանդրիա, ուրկէ Օգոստոս 28-ին կ’ուղեւորուի դէպի Էջմիածին, ընդառաջելով Կաթողիկոսի հրաւէրը («Տ. Եզնիկ Սրբազան», Լուսաբեր, 25 Օգոստոս 1906, Բ. տարի, թիւ 257, էջ 3։ «Եզնիկ Սրբազան», Ազատ խօսք, 29 Օգոստոս 1906, տետր 17, էջ 268)։ Խրիմեանէ կը կարգուի Ատրպատականի Առաջնորդ։ 1907-ին՝ Առաջնորդ Ամերիկայի։ 1908-ին՝ Օսմանեան Սահմանադրութեան հռչակումով կը վերադառնայ Պոլիս, ուր, սակայն կաթուածահարութեան հետեւանքով կը քաշուի գործօն կեանքէ։ Կը վախճանի Պոլիս, Եէտիգուլէի Ազգային Հիւանդանոցին մէջ, 1913 Փետրուար 25ին («Եզնիկ Եպսկ. Ապահունի», Թէոդիկ, Ամէնուն տարեցոյցը, 1914, Պոլիս, 8-րդ տարի, էջ 392-393։ Մասիս Պետրոսեան, նշ. աշխ.ը, էջ 354-355)։

292

սովորական երեւոյթ է ամէն դարերու եւ ամէն ժամանակներու հայ պատմութեան մէջ՝ հանդէպ հանրային գործիչներու, մա՛նաւանդ անոնց կենդանութեան ատեն, այլ Եզնիկ Սրբազան կը տառապի աւելի՛ իր վառ յոյսերուն ոչնչացման, իր մեծ Սիրոյն խորտակուելուն ի տես։ Ի՜նքը որ երազեր էր իր ազգը տեսնել ազատ եւ իր հօտը՝ երջանիկ, տեսնել հալածանքն ու բռնութիւնը ի սպառ վերցուած Հայոց աշխարհէն։ Եւ թերեւս հիմա «աղօտ լոյսով մը միայն լուսաւորուած իր սենեկին մէջ առանց ունենալու մէկը որ իրեն սուրճը կամ ծխամորճը պատրաստէ», նա կը խոկայ տխուր անցեալին վրայ, եւ աչքերը յառած ապագայի մթին երկնքին, կ’աղօթէ, կը պաղատի, «Տէ՜ր, Տէ՜ր... տեսնեմ փրկութեան լոյսը եւ ապա մեռնիմ»։ ***

Մէկ անգամ միայն պատեհութիւնը ունեցայ լսելու Եզնիկ Սրբազանի քարոզը։ Շուրջ 9 տարի է յորմէ հետէ Եգիպտոս ոտք եմ կոխեր, կարօտը կը քաշէի այդպիսի ուժով, առնական խօսքերու, խօսքեր՝ որոնք եկեղեցականի մը բերնին մէջ անհամեմատ աւելի հրապոյր եւ արժանիք կը ստանան եւ յիշեցի իսկոյն Գահիրէէն Ազատ բեմի ղրկուած տխուր թղթակցութիւնը։ Դպրոցական եւ ազգային հանդէսներու օրերուն մէջ ի զուր մեր աչքերը փնտռեցին Եզնիկ Սրբազանը, եւ սական քանի՜ քաղցր պիտի ըլլար մեզ՝ լսել իր ոգեւորիչ խօսքերը, որոնք պայմանադրական ձեւակերպութիւններէ եւ ոճերէ ազատ՝ պիտի գային ուղիղ խօսիլ մեր մտքին ու սրտին, մեր սրտին, կ’ըսեմ, որը թէ՛եւ բիւրաւոր վէրքերէ խոցոտուած ու արիւնած, միշտ խորան մը ունի սակայն կանգուն, արժանաւոր հայրենասէրներու նուիրուած։ Ի՞նչ փոյթ ուրեմն եթէ Եզնիկ Սրբազանի սենեակը «աղօտ լոյսով մը միայն լուսաւորուած է, եւ ան մէկը չունի որ իրեն սուրճ ու ծխամորճ պատրաստէ». սրտերու խորանին մէջ շա՜տ փայլուն ճրագներ կը վառին ի պատիւ իրեն. եւ զինքը սիրող հոգիներ հոն իրեն կը սպասաւորեն։

Ազատ բեմ, 3 Փետրուար 1906, Գ. տարի, թիւ 42, էջ 1-2։

293

ԿԱՐԾԻՔՆԵՐ ՀԱՅ ՅԵՂԱՓՈԽՈՒԹԵԱՆ ՎՐԱՅ

ՄԱՌԻ ՊԷՅԼԷՐԵԱՆ

Աշխարհի սկիզբէն կար յեղափոխութիւնը։ Տիեզերքը իր սկզբնական անորոշ վիճակէն՝ լաւագոյն ու կատարեալ վիճակի մը վերածուելու համար հազարաւոր տարիներու աշխատութեամբը քրտնեցաւ։ Կենդանականութիւնն ու բուսականութիւնը սկիզբէն ճղճիմ ու տկար, անհամար տարիներու ընթացքին մէջ փոխեցին իրենց ձեւերն ու կազմութիւնները եւ հետզհետէ զօրացան ու գեղեցկացան։ Արդ, երբ բնութեան մէջ կը տեսնենք դէպի լաւագոյնը, դէպի կատարեալը ձգտելու ոգին, ինչո՞ւ մարդ արարածը, բնութեան ստեղծագործութեանց մէջ է՛ն կարողն ու մտացին, որ ֆիզիքական ու նիւթական կեանքէն զատ բարոյական կեանք մըն ալ կ’ապրի, իր մէջ չի կրէ այդ նոյն ոգին, եւ լաւագոյն վիճակ մը ստեղծելու համար չի գործածէ իր ուժերն ու կարողութիւնները. չէ՞ որ սերտ կապ մը կայ ֆիզիքական ու բարոյական կեանքին մէջ, ու եթէ ֆիզիքականը դէպի կատարեալը կը ձգտի՝ մտածող, խօսող ու զգացող էակին, այսինքն մարդուն մէջ ինչո՞ւ բարոյականն ալ չձգտի դէպի կատարեալը...։ Եւ եթէ ան ուզէր իսկ մնալ իր նախնական կեանքին մէջ, պիտի կարենա՞ր, քանի որ բնութեան անդիմադրելի օրէնքներուն, որոնց ենթակայ է ամենուն պէս ինքն ալ, անոր մղիչ ոգւոյն հետ մտքի լոյսը կը ծագէր, գիտակցութեան ուժը կ’արթննար իր ուղեղին մէջ, եւ զայն կը մղէր յառաջ, մի՛շտ յառաջ, անդիմադրելի ուժգնութեամբ։ Բնութեան մէջ կատարուող փոփոխութիւնները կը կոչենք յեղաշրջում, իսկ մարդ արարածին նիւթական ու բարոյական կեանքին մէջ կատարուող փոփոխութիւնները՝ յեղափոխութիւն։ Անյիշատակ ժամանակներէ ի վեր մարդ արարածը դադրած էր սոսկ անասնական էակ մը ըլլալէ։ Եթէ աւանդութեան նայինք, պիտի տեսնենք որ նոյնիսկ առաջին մարդուն մէջ կար յեղափոխական ոգին։ Մեր նախահայրն ու նախամայրն Աստուծոյ բացարձակ պատուիրանին դէմ ապստամբելով կերան արգիլեալ պտուղը իրենց համար աւելի՛ բարձր կեանք մը ստեղծելու, այսինքն աստուածանալու համար։ Հայկ, Հայոց նահապետը, յեղափոխեցաւ ու յեղափոխեցուց իրենները՝ Բաբելոնեան հսկայ բռնաւորին դէմ, ազատ եւ անկախ կեանք մը ապրելու համար. ու եթէ թղթատենք հին եւ նոր ժամանակներու պատմութիւնները, ամէն մէկ էջին պիտի հանդիպինք յեղափոխական պայքարներու, զորս մարդիկ մղեր են լաւագոյն կեանք մը ձեռք բերելու համար։ Նախնական դարերէն սկսելով մինչեւ մեր օրերը յեղափոխութիւնը շատ մը վիճակներէ ու երեւոյթներէ անցաւ, նայելով ազգերու լուսաւորութեան ու

294

զարգացման աստիճանին, իսկ ուր որ տգիտութիւնն ու խաւարը դեռ եւս կը տիրապետեն, մնաց ու կը մնայ բիրտ ուժը, որ է ժողովուրդներու յեղափոխութեան սկզբնական պատճառը. եւ այդ բիրտ ուժին դէմ դեռ եւս կը կռուին այն ամէն ժողովուրդները՝ որոնք դժբաղդութիւնը ունեցեր են իյնալու տգէտ, մոլեռանդ ու բռնաւոր կառավարութիւններու լուծին տակ. այս կառավարութիւններն իրենց փտած ու որդնոտած գոյութիւնը այդ հարստահարեալ ժողովուրդներու արիւնը խմելով կը ճգնին զօրացնել...։ Յեղափոխական կռիւը կը մղենք եւ մենք, Հայերս։ Կը չարչարուինք յուսահատօրէն դեռ եւս անյաջող ու պարտուած1, մինչ մեզի բաղդակից՝ բայց մեզնէ աւելի բաղդաւոր ազգեր արդէն տարին որոշ չափով յաղթանակներ։ Բաւական է յիշել Յոյներն ու Պուլկարները, Կրետէն ու Մակեդոնիան։ Քաղաքակրթուած ազգերու մէջ, ուր կեանքի, պատուոյ եւ ինչքի ապահովութիւնը, այսինքն նիւթական կեանքի ամէն անհրաժեշտ պայմաններուն վայելքը երկար ժամանակներէ ի վեր նուիրագործուած իրաւունք մը դարձեր էր, բարձրացան սակայն ուրիշ ոչ նուազ օրինաւոր եւ ստիպողական կռիւներ ‒ Հաւասարութեան, եղբայրութեան, սիրոյ, ազատ խօսքի եւ ազատ մամուլի որդեգրման կռիւները. վասն զի լուսամիտ համարուող կառավարութիւններու տուած պատուոյ, կեանքի եւ ինչքի ապահովութիւնը՝ լաւ տեսնողի մը համար իրօք սոսկ անուանական ու երեւութական հանգամանք մը ունէր. ատի փոշի փչել էր ազգերու աչքին՝ անոնց նշմարել չի տալու համար ոչ նուազ սոսկալի եւ թաքուն բռնակալութիւն մը, ուր պատուոյ, ինչքի եւ կեանքի բռնաբարութիւն մը նո՛յնքան եւ գուցէ աւելի սանձարձակ կը տիրապետէր՝ երկրին տիրող օրէնքներուն տակ հովանաւորուած ըլլալով։ Այս անգամ սուրը, հուրը կամ բիրտ ուժը չէ՛ր նախճիրներ գործողը՝ ժողովուրդներու կեանքին մէջ, այլ գաբիթալիսթներու լկտի ու գազանական՝ շահագործումը գործաւորներու ֆիզիքական ուժերուն։ Արդարեւ, կա՞յ աւելի հակամարդկային վայրագ գործ քան աշխատցնել բիւրաւոր մարդիկ չարաչար, միլիոններ վաստկիլ անոնց քրտինքով եւ զանոնք այնքան քիչ վարձատրել, որ չի կարենան մարդավայել կեանք մը ապրիլ, անօդ, անլոյս տեղեր շնթռկելով եւ չոր հաց ու պանիր հազիւ ուտելով կորսնցնեն իրենց մարմնական ուժն ու կորովը, մտքի ու հոգւոյ կենսունակութիւնը եւ դառնան կենդանի դիակներ... կամ թշուառութեան հետեւանօք թոքախտի ու նմանօրինակ հիւանդութիւններէ վարակուելով մեռնին երիտասարդ, անօգնական թողլով մանկամարդ այրիներ ու մանրիկ որբեր...։ Դժուարին չէ՛ երեւակայել թէ ի՛նչ կ’ըլլայ անոնց ալ ապագան... հանրակիներն ու դիւրամատոյց աղջիկները շատ անգամ գաբիթալիսթներու անխղճութեան զոհերը չե՞ն միթէ։ Իսկ անոնք որ հակառակ այնքան զրկանքներու եւ չարչարանքներու մինչեւ 1. «Չարչարուեցանք յուսահատօրէն անյաջող ու պարտուած», Դէպի վեր, էջ 180։

295

ծերութիւն կը հասնին, աշխատելու անկարող ըլլալնուն պէս՝ կ’իյնան ճամբաներուն վրայ յոգնութենէ ճաթած, մեռած գրաստներու նման, եւ կը տանին զիրենք կը նետեն հիւանդանոցի մը անկիւնը՝ ուր կը մեռնին ինչպէս որ ապրեր էին...։ Ուրեմն պարզ է որ սուրը չէ՛ միայն կեանքը գրաւողը, այլ սուրէն աւելի սոսկալի ու անվրէպ մահացնող զէնք մը կայ, այն է՝ անբաւական սնունդը եւ օդի ու լոյսի զրկանքը։ Բիրտ ուժը չէ՛ ստացուածքը քաշող տանողը, բայց անկէ ոչ նուազ լիրբ ու մերկապարանոց գողութիւն մը կայ օրէնքի պաշտպանութեան տակ, այն է՝ առանց օրինաւոր ու բաւականաչափ վարձատրութեան անխղճօրէն շահագործել աշխատաւորին ֆիզիքական ուժը, անոր միակ ինչքը։ Բռնի միջոցները չեն միայն կանանց եւ օրիորդներու պատիւը լղրճողները, բայց ասոնցմէ աւելի դառն անհրաժեշտութիւն մը փոսը կը գլտորէ զիրենք՝ այն է անօթութիւնը։ Ի զուր Տիկին Հէնրի Պիչըր Սթօու իր գերազանց հանճարին եւ անյողդողդ կամքին ուժովը տապալեց գերեվաճառութեան հակաբնական օրէնքը. հիմա մարդիկ իրենք զիրենք, իրենց երիտասարդութիւնը կը ստիպուին կոր վաճառել պատառ մը հացի համար...։ Ինչքա՜ն սխալ հիմերու վրայ դրուած են ընկերական կազմակերպութիւնները։ ***

Դարերու ընթացքին մէջ, քաղաքակրթութիւնն ու զարգացումը ստեղծեցին այնպիսի հոյակապ ուղեղներ, որոնք ըմբռնեցին տիրող ընկերական սխալ կարգը, մտածեցին զայն յեղաշրջել եւ Ազատութեան, Հաւասարութեան ու Սիրոյ վսեմ իտէալը գործնական հողի վրայ դնել։ Անոնք ազատ մտածումի եւ ազատ մամուլի իրաւունքը խիզախօրէն պահանջեցին եւ կառավարութիւններէն ոմանք ստիպուած տեղի տուին։ Եւ ահա, երիտասարդ եռանդուն ուժեր սկսան խմբագրել ազատ թերթեր, հոն խանդավառօրէն տարփողելով ազգերու Հաւասարութեան, Սիրոյ ու Եղբայրութեան սկզբունքը։ Ուրիշներ խօսեցան բեմերու վրայէն, համարձակ մատնանշելով գաբիթալիսթներու անպատկառ անիրաւութիւնները՝ հանդէպ հարստահարեալ ժողովրդոց, նկարագրեցին ամենավսեմ եւ յուզիչ շեշտերով այն խոնաւ, անօդ, անլոյս բնակարանները, անօթութենէ եւ զրկանքներէն առաջ եկած ֆիզիքական ու բարոյական անտանելի ցաւերը, որոնք շատ աւելի արմատական կոտորածներ սկսեր էին ընել ազգերու եւ ժողովուրդներու մէջ՝ որքանը գուցէ չէին ըրած պատերազմը կամ ժանտախտը...։ Արիւնոտ եղան ու կ’ըլլան դեռ եւս մարդկային կեանքի բարենորոգման ճամբուն վրայ առնուած առաջին քայլերը։ Շա՜տ զոհեր փռուեցան այդ ճամբուն երկայնքը, շա՜տ սրտեր արիւնեցան, շա՜տ արցունքներ թափուեցան ու թրջեցին ուղին... եւ այս պահուս Ռուսաստանն ու Կովկասը դեռ եւս արիւնի ու արցունքի

296

մէջ թաթխուած են...։ Բայց սերմը արգաւանդ հողի վրայ ինկած է, եւ մարգարիտները չեն թափուած խոզերուն առջեւ. այդ արիւնի ու արցունքի մէջէն շուտով կը ծագի յուսոյ արշալոյսը, եւ յաջորդ սերունդները կը քաղեն ապահովաբար այդ ծլելու մօտիկ սերմերուն պտուղները։ Մենք պատմութենէն գիտենք որ այն ամէն դատերը՝ որոնք վերջնապէս տարեր են յաղթանակը, ունեցեր են ասանկ տագնապալի, արիւնալի շրջաններ. երբէք խաղաղութեամբ, առանց արիւն արցունք թափուելու, սկզբունք մը չէ՛ տիրապետած։ Հաւասարութեան ու Եղբայրութեան սկզբունքը, այն՝ զոր Քրիստոս քարոզած է ու նուիրագործած իր արիւնով, մին է այն սկզբունքներէն որ եկած է երկիր, նախապէս հուր եւ սուր շողացնելով, բայց ի վերջոյ Խաղաղութիւնն ու Սէրը թագաւորեցնելու համար ընդհանուր աշխարհի եւ ընդհանուր մարդկութեան վրայ։ Մասնաւորենք հիմա մեր խօսքը մեզ՝ Հայերուս վրայ, եւ հարցնենք թէ ի՞նչ ըրինք մենք ալ մեր աչքերուն առջեւ կատարուող այս վիթխարի շարժումներուն առջեւ։ Սուրբ սարսուռով մը համակուեցանք, ազնիւ ոգեւորութեամբ մը ցնցուեցանք եւ արիութեան ու անձնուիրութեան այդ սքանչելի օրինակները ներշնչեցին զմեզ ալ, խօսող, խորհող ու զգացող էակներուս, խորտակելու, փշրելու համար զմեզ դարերէ ի վեր կաշկանդող բռնաւոր ուժը...։ Մենք, Հայերս, յեղափոխութեան սկզբնական պատճառին դէմ կը կռուինք դեռ եւս1։ Մեր եւ մերիններուն կաշիին անմիջական ապահովութիւնը մեզ2 կը բռնադատէ սահման մը դնել մեր բացարձակօրէն ազատական ձգտումներուն. անշուշտ եթէ այդ պատճառը գոյութիւն չունենար, մենք ալ, իբրեւ արեւելքի ժողովուրդներուն է՛ն լուսաւորեալը, խանդավառութեամբ պիտի ընդգրկէինք համամարդկային սիրոյ գաղափարը։ Այդ տիեզերական խլրտումներուն առջեւ, յառաջդիմութեան եւ իրաւունքի ճամբուն մէջ, կը գտնուին սակայն հայ ժողովուրդէն անհատներ ‒ եւ բարեբաղդաբար ատոնք աննշան բացառութիւն կը կազմեն, համեմատելով հայ յեղափոխական ուժեղ տարրին հետ ‒ որ կը մեղադրեն հայ յեղափոխականները եւ զանոնք պատճառ կը բռնեն Հայ Տառապանքին։ Ժամանակը չէր, կ’ըսեն, խոհեմութիւն չէր, եւրոպական քաղաքականութիւնը մեզի նպաստաւոր չէր, լաւ պատրաստուած չէինք, եւլն. եւլն...։ Անոնք կը մոռնան թէ Հայ Յեղափոխութիւնը ստեղծողը՝ հայ յեղափոխականները չէին, այլ դարուն ոգին, ժամանակը եւ ինչ որ ամենակարեւորն է՝ դէպքերը, այսինքն Տաճկահայաստանի մէջ կատարուող վայրագ բարբարոսութիւնները եւ բռնակալութեան տարապայման ճնշումը՝ հայ ժողովուրդին վրայ։ 1. «դէմ կռուեցանք։», Դէպի վեր, էջ 184։ 2. «ապահովութիւնը դեռ եւս մեզ», Դէպի վեր, էջ 184։

297

Առանց ատոնց, գուցէ դեռ եւս Հայ Յեղափոխութիւնը սպասէր իր հասուննալուն. չեմ ըսեր՝ սպասէր եւրոպական քաղաքականութեան նպաստաւոր դառնալուն, որովհետեւ եւրոպական քաղաքականութիւնը կը նմանի այն դիւրամատոյց կնոջ, որ այսօր երեսիդ կը խնդայ, քեզ կը խաբէ հրապուրիչ խոստումներով եւ վաղը այդ խոստումները արդէն մոռցած՝ լրբօրէն քթիդ խնդալով ուրիշի մը գիրկը կը նետուի...։ Ի սկզբան, մենք եւրոպական հայանպաստ քաղաքականութեան մը կրնայինք հաւատալ միամտօրէն, քանի որ յեղափոխական բաղխումներու արիւնոտ վաղորդայնի մը՝ անոր ուղղակի միջամտութեանը դիմելու առիթը չէինք ունեցեր դեռ։ Իրա՛ւ, տարիներ առաջ, Սուլթան Ազիզի օրով խլրտում մը երեւցաւ Լուսաւորեալներու ու Խաւարեալներու, այսինքն Ազատական ու Պահպանողական կուսակցութեանց միջեւ, բայց ատի ազգայնական ներքին բարեկարգում մըն էր սոսկ. եւ այն ատենուան զարգացած ազատամիտ երիտասարդութիւնը՝ ժողովուրդին գլուխը անցած՝ յաջողեցաւ վերջապէս Սահմանադրութեան Օրէնքին հաստատութեամբը տապալել Ամիրաներու բռնապետական սիսդէմը եւ ժողովուրդին տալ ազատ ձայն, ազատ քուէ, եւ իր նիւթական, բարոյական ու կրթական շահերը կառավարելու համար արժանաւոր գործիչներ ընտրելու իրաւունքը։ Բայց սա՝ ինչպէս ըսինք, ազգայնական ներքին յեղափոխութիւն մըն էր լոկ, եւ պէտքը չունէինք մեր գործունէութիւնը ծածկելու տիրող կառավարութենէն եւ դիմելու օտար միջամտութիւններու։ Հետզհետէ սակայն արիւնոտ շրջաններ բացուեցան, եւ տառապող հայերը սկսան Եւրոպայի աջակցութեան վրայ յոյսեր դնել։ Օր մը լսեցինք թէ՝ Վիքթօրիա թագուհին լացե՜ր է Հայ Տառապանքին պատմութիւնը լսելով... եւ ահա՛ խանդավառօրէն յուսացինք...։ Օր մ’ալ լսեցինք, Կ. Պոլսոյ ջարդերուն ատեն, թէ անգլիական ֆրանսական ու ռուսական մարտանաւերը մտեր են Տարտանէլ, Պերլինի Դաշնագիրը յարգել տալու համար, եւ ահա, նոր ոյժ, նոր սիրտ առինք ու մեր թանկագին կորուստները մոռցած՝ հայ ազգին համար ժպտուն ապագայ մը ապահովուած տեսնելու յոյսովը մխիթարուեցանք. բայց քիչ վերջ, անգամ մըն ալ յուսախաբ եղանք...։ Եւրոպական քաղաքականութիւնը հայ յեղափոխութեան կը ժպտէր եւ զանի կը քաջալերէր այնքան ատեն միայն՝ որքան պահանջք մը կ’ունենար փրցնելիք Սուլթանէն. իսկ փափաքածը ստանալուն պէս՝ ըլլա՛յ այդ երկաթուղիի մենաշնորհ մը կամ քաղաքական շահերու հետ անմիջական առնչութիւն ունեցող խնդրի մը կարգադրութիւնը, անմիջապէս երես կը դարձնէր մեզմէ։ Ուրեմն ի՞նչպէս կարելի էր սպասել եւրոպական յեղյեղուկ քաղաքականութենէն որ մեզի նպաստաւոր դառնայ, ու այնպէս սկսիլ ապստամբական շարժումի, երբ հոն, Տաճկահայաստանի խորերը հայ ընտանեկան յարկի սրբութիւնը կը պղծուի... հայ քրիստոնէական կրօնն ու եկեղեցին կը բռնաբարուին... հայ կոյսերը

298

թրքական հարէմները բռնի կը քաշքշուին...։ Ինչպէ՜ս համբերել երբ տունդ ու ընտանիքդ պահող ամէն մէկ առարկաները մէկիկ մէկիկ կը քաշեն դուրս կը հանեն... ահա՛ կը տանին անկողինդ, վերմակդ, մինչեւ իսկ վրայի ցնցոտիներդ, որոնք հազիւ արդէն մարմինդ կը պատսպարեն ցուրտին ու ձիւնին դէմ. ահա կը տանին քու մէկ հատիկ կովդ ու այծդ, որ նեղ օրերուդ քեզի իր կաթովը գոնէ կը կերակրէր. ահա կը տանին քու մէկ հատիկ մանչ տղադ, միակ յոյսդ, ծերութեանդ ցուպը, բանտի ու տանջանքի մատնելու համար...։ Համբերե՜՜՜լ... բայց անօթի՜ ես... միթէ քաղաքականութիւն, խոհեմութիւն, ժամանակ, տեղ, պարագայ կը հասկնա՞ն բռնի իսլամացումները, կուսապղծութիւնները, աւարառութիւնները, սպաննութիւնները... օ՜հ, ինչքա՜ն դիւրին է ազատ ու ապահով հողի մը վրայ խոհեմութեան ու քաղաքագիտութեան յորդորներ կարդալը...։ Պէտք է կրկնել դարձեալ թէ՝ եւրոպական քաղաքականութիւնը չէ՛ որ առանձինն պիտի կարենայ փրկել հայերը ցորչափ Եւրոպայի շահերը ատոր հակառակին։ Քաղաքակրթուած ժողովրդոց ազդու բողոքները պիտի կարենան անշուշտ ստիպել իրենց կառավարութիւնները, այդ սառուցիկ սրտերը, որպէսզի գործնական միջոցներ ձեռք առնեն բոլոր ընկճուած ցեղերու ազատագրութեան համար. եւ շատ բնական է մեր կողմէն դիմել աւելի՛ ժողովուրդներու սրտին, քան թէ շահախնդիր դիւանագէտներու, վասնզի ժողովուրդները տառապած ըլլալով ու դեռ եւս տառապելով, վիշտն ու չարչարանքը կ’ըմբռնեն։ Ու երբ Բիէռ Քիյեառներ, Միս Ալիս Պլաքուէլներ, հայ ազատագրութեան դատին այդ նոր տիկին Հէնրի Պիչըր Սթօուն, այնքան գեղեցկօրէն գրելով ու խօսելով ճշմարտութեան լեզուն, Հայ Տառապանքը կը ճանչցնեն այդ ժողովուրդներուն, կրնանք վերջապէս յուսալ թէ, հակառակ պաշտօնական Եւրոպայի անտարբերութեան, անդին քաղաքակիրթ ժողովուրդներ կան, որոնք հայութեան ցաւերուն վերջ մը տալ կը բաղձան անկեղծօրէն։ ***

Մեր ազատագրական ջանքերուն մէջ իրաւ է որ կը ջարդուինք, բայց միթէ չե՞ն ջարդուիր նաեւ այն ամէն ազգերը՝ որոնք իբրեւ մարդ ապրելու կը ձգտին...։ Այսօր միթէ չե՞ն ջարդուիր Ռուսիոյ եւ Կովկասի ժողովուրդները հարիւրներով եւ հազարներով, տիրող բռնակալ ռէժիմին դէմ կռուելնուն համար։ Միթէ անոնք կը սպասե՞ն արտաքին որ եւ իցէ միջամտութեան մը. անոնք սա նշանաբանը ունին թէ՝ մարդ կա՛մ յեղափոխական է կա՛մ ոչ. յեղափոխութիւնը երկու կերպ կամ երկու եղանակ չի ճանչնար ու չի հասկնար։ Համբերե՜լ... կ’ըսեն, համբերե՜լ... եւ ժողովուրդը սարսափեցնելու համար անոր աչքերուն առջեւ կը ցցեն սոսկալի մահերը, որպէս թէ կեանքը արդէն նշանակութիւն մը ունենար թշուառներուն համար...։ Տաճկահայաստանի

299

հարստահարեալները, չէ՞ք տեսներ, յուսահատութենէ գրեթէ խենդեցած, մահ կը գոչեն, մահը՜ կ’աղերսեն... ի՞նչ բանի համար ուզեն ապրիլ. մենակեաց բուերու պէս իրենց հայրենիքի աւերակներուն վրայ ողբալո՞ւ, կամ իրենց կորսուած հոգեհատոր սիրելիներու դիակնե՞րը փնտռելու համար, դիակներ որոնք այդ աւերակներուն երկայնքը փռուած են անկենդան ու այլանդակուած։ Արտասահման ապրող հայութիւնը չի՛ կրնար երբէք գաղափար մը կազմել թէ՝ ի՞նչ ըսել է ապրիլ որբացած հայրենիքի մը մէջ, ուր իւրաքանչիւր ծառ, իւրաքանչիւր քար իրեն յիշատակը ունի, յիշատա՜կ որը մեզ կեանքի հետ կը կապէ։ Գիտէ՞ք թէ ի՞նչ ըսել է՝ տեսնել քար ու քանդ եղած այն տունը, ուր մարդ մեծցեր է, սիրեր, սիրուեր, ամուսնացեր, իր կարգին ընտանիքի ու զաւկներու տէր է եղեր. ունեցեր է իր ազգականները, բարեկամները, որոնք սակայն այլեւս չկա՜ն ու չկա՜ն...։ Աչքերը ուր որ դարձնէ կը հանդիպի սարսափելի ամայութեան եւ քստմնեցուցիչ լռութեան։ Չէ՛ ալ անիկա չի լսեր արշալոյսի այն սիրական ձայները որ զինքը քունէն կ’արթնցնէին, իր ոչխարներուն մայիւնը, կովերուն բառաչը, զաւակներուն սիրուն թռվռոցը։ Արտասահմանի հայերս, ինչքան ալ դիւրազգած ու թունդ հայրենասէրներ ըլլանք, կուգայ պահ մը սակայն ուր կը մոռնանք ցեղին ցաւերը. մենք կ’ըսեմ, չենք կրնար ըմբռնել հոգեկան այն ահաւոր լքումն ու դառնութիւնը անոր՝ որ մայր հայրենիքի մէջ ապրեր է ու կ’ապրի տակաւին, որուն շրջապատը եղեր է տարամերժօրէն հայ կեանքը ու ամէն օր տեսեր է գրեթէ միայն հայ դէմքեր, մօտիկ ծանօթ բարեկամ, ազգական ու հարազատ դէմքեր, որուն ականջները լսեր են միայն հայ բարբառը, եւ որը տեսեր է սակայն այդ ամենուն մի առ մի անէացումը բռնի ու սարսափելի մահով...։ Օ՜հ, այդ բոլորը տեսնող մարդը չի՛ կրնար կեանքը ցանկալ, եւ վրէժխնդրութենէ ուրիշ զգացում մը չի կրնար այլեւս տածել իր խորտակուած հիւանդ սրտին մէջ։ Ինչո՞ւ ուրեմն մեղադրել հայ յեղափոխականները, որոնք հայ ցեղին անտանելի ցաւերը տեսնելով, ինքնապաշտպանութեան կռիւը կը պատրաստեն, եւ ինչո՞ւ մէկ քանի յախուռն ու անխորհուրդ շարժումներու համար պատասխանատու բռնել բոլոր յեղափոխական կազմակերպութիւնները եւ անոնց ոգին, եւ ինչո՞ւ այդ կազմակերպութիւններուն մէջ սպրդած մէկ քանի անբարոյական ու դասալիք անհատներու համար անուանարկել ամբողջ յեղափոխական շարքերը. միթէ ուրիշ ազգեր իրենց յեղափոխական Մարմիններուն մէջ չունեցա՞ն բնաւ մատնիչներ, անբարոյականներ, սրիկաներ... միթէ մենք կը մոռնա՞նք որ հայ յեղափոխական շարքերուն մէջ կռուեցան ամէն հայու համար նուիրական ու պաշտելի Ժիրայրները, Ծառուկեանները, Մխօները, Զէնկիւճեանները, Արխանեանները, Բաբկէնները, Սերոբները, Շաքէները, Սօսիները, եւ մանաւանդ անոնք, այն անանուն հերոսները, հայ պարզուկ զինուորները որոնք յեղափոխական շարժումներու ատեն այնքա՜ն պանծալի արիութեամբ կռուեցան եւ մեռան

300

քաջերու մահովը, եւ որոնց անունները չունինք այսօր, ինչպէս չունինք Վարդանի հետ Աւարայրի վրայ ինկող 1036 վկաներու իւրաքանչիւրին անունները։ Ինչո՞ւ ողորմելի արձագանգը դառնալ պառաւական ըսի ըսաւներու, ետեւէ՝ ականջներու մէջ փսփսացուած սին բամբասանքներու, մինչ այնքա՜ն դիւրին է առնական խոյանքով մը նետուիլ այդ շարքերէն ներս, անձամբ քննել, քրքրել, ստուգել ամէն խնդիր, եւ հաւաքական ոյժ կազմելով մաքրագործել այդ շարքերը եթէ կան տակաւին անբարոյական ու կեղծ յեղափոխականներ։ Ահա ա՛յս է ամէն ազնիւ, գիտակից ու ճշմարտապէս հայրենասէր հայու պարտականութիւնը. իսկ յեղափոխութեան՝ հետեւաբար եւ ազգային կեանքի վերածննդեան ոխերիմ թշնամիներ են անոնք, որոնք այդ բամբասանքներու առջեւ թոյլօրէն ետ կը քաշուին եւ հեռուէն անտարբեր հանդիսատեսներ միայն կ’ըլլան ազգային այս ճգնաժամին՝ մղուած ներքին եղերական պայքարներուն, մինչ կրնային, ոմանք իրենց խելքով, ուրիշներ իրենց սրտով, եւ ոմանք ալ իրենց ազդեցութեամբ համերաշխութեան ոգին ներշնչել, եւ գործակցութեամբ պատրաստել ստրուկ ազգերու կեանքին մէջ երբեմն երեւան եկող ճակատագրականօրէն վերջնական այն կռիւը, որմէ կը ծագի կա՛մ փրկութիւն եւ կա՛մ կորուստ։ ***

Հայ Յեղափոխութեան ունեցած անյաջողութիւնը շատեր կը վերագրեն մէկէ աւելի կուսակցութիւններու գոյութեանը։ Կը կարծուի թէ միեւնոյն դրօշի տակ գործելով աւելի յաջող արդիւնքներ ձեռք պիտի բերէին հայ յեղափոխականները։ Բայց իսկապէս ատի չէ՛ Գործին վնասողը, քանի որ այդ բոլոր կուսակցութիւններուն նպատակը մի՛ է. այն է՝ հայութեան ազատագրումը. տարբերութիւնը միայն ուղղութեանց ու ծրագիրներու մէջ կը կայանայ։ Եւ տրամաբանօրէն հակառակ է արդէն միեւնոյն ուղղութեան ու միեւնոյն ծրագրի ենթարկել ուզելը՝ այլազան համոզումներ, եւ այլազան մտածումներ ու կարծիքներ, երբ ատոնք ամենքն ալ կը բղխին զարգացած ու փորձառու ուղեղներէ։ Ուրեմն, կ’ըսեմ, մեր յեղափոխութեան անյաջողութիւնները պէտք է վերագրել ոչ թէ կուսակցութիւններուն, այլ այդ կուսակցութիւնները վարելու կոչուած անհատներու ոմանց մէջ տիրող եսականութեան, ու քինախնդիր ոգւոյն։ Ի՞նչ փոյթ, արդարեւ, թէ ո՞ր ուղղութեամբ պիտի գտնենք ազատութեան ճանապարհը, բայց այդ նուիրական ճամբուն վրայ մղուած անհատական անհարկի կռիւները մեր ուժերը կը ջլատեն, մեր յառաջխաղացութեանը արգելք կ’ըլլան։ Թո՛ղ ըլլան տասը, քսան, հարիւր կուսակցութիւններ, եթէ հարկ է, միայն թէ՝ համոզումներու, կարծիքներու եւ ծրագիրներու տարբերութիւնները չի յանգին անհատական կռիւներու։

301

Թո՛ղ ամէն մէկը գործէ ի՛ր ծրագրովն եւ իր ուղղութեամբը, միայն իրենց նիւթական ու բարոյական ուժերը, այսինքն իրենց դրամը, զէնքը, կեանքը միացնեն ազգին ընդհանրական շահուն եւ ընդհանրական վտանգին առջեւ։ Թո՛ղ խտրութիւն չի դնեն իրենց պատկանած կուսակցութիւններուն մէջ եւ նկատումներ մէջ չի բերեն, երբ քոյր կուսակցութիւն մը գործի մը կը ձեռնարկէ հայրենի հողին պաշտպանութեանը համար։ Թո՛ղ յիշեն որ այդ հողը իրե՛նցն ալ է, հայ ժողովուրդինն է, եւ հոն թափուող այդ նո՛յն արիւնը իրենց երակներուն մէջն ալ կը հոսի։ Ընդհանրապէս մեր ազգային հին պատմութեան եւ մասնաւորապէս վերջերս մեր յեղափոխական կեանքին մէջ, մենք կը տեսնենք որ թշնամւոյն սուրէն զատ, որ հայ ժողովուրդը կը զգետնէ կայ տակաւին ժողովրդեան մէկ քանի վարիչներուն եսամոլ քաղաքականութիւնը որ հաւասարապէս վտանգ յառաջ կը բերէ։ Ի՞նչ է արդեօք այս չարաշուք երեւոյթին պատճառը։ Կ’ըսեն թէ ատի արդէն հայութեան խմորին մէջը կար, եւ ժառանգականութեան օրէնքով մտեր է նաեւ մինչեւ մեր նոր սերունդին ոսկորներուն ծուծը։ Գիտութիւնը ֆիզիքական կեանքի համար կը հասկնայ ժառանգականութեան օրէնքը, իսկ բարոյական կեանքի համար բարեբաղդաբար չընդունիր. նա կ’ըսէ թէ՝ խմոր չկայ բնաւ, բարի եւ չար չկայ, այլ մարդը կը շինէ բարին ու չարը։ Եթէ թղթատենք հայոց հին պատմութիւնը, պիտի տեսնենք որ նախապէս մեր մեծամեծներուն ու իշխաններուն մէջ երկպառակութեան որոմը ցաներ են Հռովմայեցիք, Յոյներն ու Պարսիկները, որպէսզի հայ զօրութիւնը ջլատեն, իրենց տիրապետութիւնը աւելի ապահովութեամբ հաստատելու համար Հայաստանի վրայ։ Այդ երկպառակութեան ոգին ժամանակի ընթացքին մէջ որոշ բնաւորանիշ դառնալով դարէ ի դար անցեր է հայ սերունդին մէջ. բայց միեւնոյն ժամանակ քաղաքակրթութիւնն ու գիտակցութիւնն ալ զարգանալով, ինչ որ ներելի կրնար դարձնել անցեալը, աններելի կը դարձնէ ներկան։ Ըսել կ’ուզեմ թէ մեր նախնիք այդ ոգիին վնասը կրնային չըմբռնել, վասնզի խաւար դարու մէջ կ’ապրէին, տգէտ մնացեր էին, իրենց զգացումներն ու մտածումները անտաշ ու վայրենի պահեր էին։ Իսկ այսօ՞ր...։ Այսօր նոյն վիճակին մէջ մնալը կրնայ մեզի իրաւամբ զրկել ազգերու ամենէն նուիրական ու կենսական իրաւունքէն, այն է՝ ազատութենէն...։ Մտքի զարգացումը, որով որոշ չափով օժտուած է մեր նոր սերունդը բաւական չէ՛ գիտակից յեղափոխականներ պատրաստելու համար, եթէ սրտի զարգացումն ու ազնուացումն ալ չընկերանայ անոր զուգընթացաբար. եւ արդէն յեղափոխութեան ճշմարիտ գիտակցութիւնը մտքի զարգացումէն աւելի սրտի զարգացման կը պատկանի։ Սրտի զարգացումը մեզի պիտի թելադրէ Արդարութիւն, Ճշմարտութիւն, Անկեղծութիւն, Ուղղութիւն, եւ որ աւելին է, անհատականութեան բացարձակ զոհողութիւն գործին նկատումներուն առջեւ։ Միտքը մեզի պիտի առաջնորդէ, իսկ սիրտը պիտի գործէ հոն։ Ազգերու յեղափոխութեան մէջ

302

վճռողականութիւնը, յանդգնութիւնը, քաջութիւնը, պատերազմական այդ թանկագին յատկութիւնները ոչինչ են, եթէ «ես»ի մոռացումը այդ ամենուն վրայ չի տիրապետէ։ Եւ հայ յեղափոխութեան ընթացքին մէջ մենք տեսանք թէ՝ այս տեսակէտով հազուագիւտ եղան գիտակից յեղափոխականներ եւ հերոսներ. ինչքա՜ն քիչեր իրենց անհատականութիւնը զոհեցին Գործին, ինչքա՜ն քիչեր վայրկեանի, տեղի, պարագայի ազդեցութենէն դուրս ալ հերոս մնացին ու հերոս մեռան. ուրեմն եւ ինչքա՜ն քիչեր ըմբռներ են յեղափոխութեան իրականութիւնը...։ ***

Ժամանակէ մը ի վեր սրտի զարգացումը կամ բարոյական հասկացողութիւնը շատ ինկած փիլիսոփայութեան մը վրայ կը հիմնուի։ Արդարութիւնը, ճշմարտութիւնը, ուղղութիւնը եւ ուրիշ կարգ մը բարոյական ընտիր յատկութիւններ, որոնք հին Յունաց եւ Հռովմայեցւոց այնքան թանկագին փառքը կը կազմէին, հետզհետէ դասական հնութիւններու կարգը կ’անցնին կարծես։ Կը կարծուի առհասարակ թէ՝ բարոյականութեան դարը անցած է այլեւս, եւ թէ նիւթի, շահու դարն է հիմա։ Նուիրականութիւն, սրբութիւն, խիղճ չկան իսկապէս. ատոնք նախապաշարումներ են զորս պէտք է մարդ թօթուէ վրայէն, եթէ կ’ուզէ ապրիլ, յարմարիլ ժամանակի ոգւոյն եւ ամէ՛ն դէպքի, ամէ՛ն պարագայի, ամէ՛ն առիթի մէջ փնտռէ միմիայն իր եսին շահն ու օգուտը։ Սա՝ գաղափարներու անիշխանութիւն է, մարդկայնական զգացումներու այլասերում է, կեանքի կռիւին նախնական ու անասնական կողմն է. ու եթէ մենք իյնանք ազգերու բարոյական բնաջնջումը պատրաստող այս սարսափելի բրօբականտին ազդեցութեանը տակ, մենք ալ մեր կարգին մեր շահերը, մեր դիրքը պիտի փնտռենք շահադիտական յեղափոխութեան, այդ անձեռնմխելի սրբութեան պղծումին մէջ1։ Գիտակից յեղափոխականութիւնը տեղի պիտի տայ անհատական ստոր շահերու, եւ այն ատեն ահա՛ հայ յեղափոխութիւնը վերջնապէս պիտի վիժի2։ Իսկ ունի՞նք արդեօք դեռ եւս հայ ցեղին մէջ բացարձակապէս հակայեղափոխական ձգտումներով մարդիկ...։ Դժուար է ասոր հաւատալ, վասն զի հակայեղափոխական ըլլալ՝ կը նշանակէ հակաբնական մարդ ըլլալ. քանի որ բնութեան մէջ կայ մի՛շտ յեղափոխութիւնը։ Հակայեղափոխական ըլլալ՝ կը նշանակէ 1. «անասնական կողմն է. ու շատեր իյնալով ազգերու բարոյական բնաջնջումը պատրաստող այս սարսափելի բրօբականտին ազդեցութեանը տակ, իրենց կարգին իրենց շահերը, իրենց դիրքը փնտռեցին շահադիտական յեղափոխութեան, այդ անձեռնմխելի սրբութեան պղծումին մէջ։», Դէպի վեր, էջ 192։ 2. «Գիտակից յեղափոխականութիւնը տեղի տուաւ անհատական ստոր շահերու, եւ այս պատճառաւ ահա՛ հայ յեղափոխութիւնը վիժեց», Դէպի վեր, էջ 192։

303

յետադիմական մարդ ըլլալ, որովհետեւ յառաջդիմութիւնը կը ստեղծէ յեղափոխութիւնները, եւ յեղափոխութիւններն ալ իրենց կարգին լայն ճամբայ կը բանան յառաջդիմութեան ու անոր կատարելագործուելուն կ’օգնեն։ Հակայեղափոխական ըլլալ՝ կը նշանակէ անբարոյական մարդ ըլլալ, վասնզի անբարոյականութիւններու է՛ն պժգալին է իր «ես»ին հանգիստն ու հաճոյքներն ամէն բանէ գերազանց համարիլ, անտարբեր ու անգութ հանդիսատեսը միայն ըլլալ իր ցեղին ցաւերուն ու արցունքներուն եւ ինձմէ ետքը «ջրհեղեղի»ի սկզբունքովը առաջնորդուիլ, մինչ կրնար գուցէ իր ցեղին ապագայ կեանքին բարելաւմանը գործին մէկ հիմնաքարն ալ ինքը դնել...։ Արմատապէս բարոյական մարդ չենք կրնար դաւանիլ նոյն իսկ ան՝ որ թէպէտ իր քսակը իրօք բաց կը պահէ մասնաւոր ու ընդհանուր ողորմութիւններու համար, եկեղեցիներ, դպրոցներ, հիւանդանոցներ կը շինէ, անոնց յատկացնելով միանգամայն իր սեփական միջոցներէն մասնաւոր եկամուտներ, եթէ այդ բարեգործը լուռ ու անկարեկիր մնայ ի լուր իր հեռաւոր եղբայրներուն ցաւագին հառաչանքներուն, եթէ թափուած հայ արեան ծովերուն ի տես, ցեղին ձայնը չի խօսիր իր մէջը եւ ըմբոստացումի ազնիւ խոյանքով մը չի նետուիր անոնց հետքերուն վրայ, ցեղին հետ ապրելու կամ ցեղին հետ մեռնելու վսեմ վճռողականութեամբ։ Դիտուած է որ հակայեղափոխականները ընդհանրապէս ստոր նիւթի մարդիկը եղեր են միայն։ Հայութեան մէջ քանի՞ յեղափոխականներ ունեցանք որոնք յօժարէին բաժնուիլ իրենց քաղքենի պերճ կեանքէն եւ նուիրումի ճամբէն քալել։ Տանջուած ու զրկուած դասակարգերը միշտ բարձր պահած են սակայն յեղափոխութեան դրօշը ամէն ազգերու եւ ամէն ժողովուրդներու մէջ, ուրեմն եւ տանջուած դասակարգերու կրած երկարատեւ դժնդակ երկունքէն պիտի ծնի վերջապէս ազատագրութեան ու եղբայրութեան երանաւէտ օրը։

Ազատ բեմ, 6 Մարտ 1906, Գ. տարի, թիւ 51, էջ 2։ Ազատ բեմ, 14 Ապրիլ 1906, Գ. տարի, թիւ 52, էջ 1-2։ Ազատ բեմ, 21 Ապրիլ 1906, Դ. տարի, թիւ 1, էջ 1-2։ Ազատ բեմ, 25 Ապրիլ 1906, Դ. տարի, թիւ 2, էջ 1-2։ Ազատ բեմ, 28 Ապրիլ 1906, Դ. տարի, թիւ 2, էջ 3։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 179-193։

304

ԷՋ ՄԸ ԱՊԱԳԱՅ ՀԱՅ ՊԱՏՄՈՒԹԵՆԷՆ Իյնող քաջերուն

ՄԱՌԻ ՊԷՅԼԷՐԵԱՆ

Ո՜վ դուք, հայրենի երկրին լեռներուն կողքին ինկած նահատակ քաջեր, դո՛ւք, ինքնապաշտպանութեան համար զէն ի ձեռին կռուող մատա՜ղ առիւծներ, դո՛ւք, Ցեղին պատւոյն ու փրկութեանը համար մեռնող կտրի՛ճ զաւակներ, մտի՛կ ըրէք թէ ի՞նչ կ’ըսէ ձեզի համար ապագայ պատմութիւնը, մտի՛կ ըրէք, եւ ձեր ոսկորները թող խայտան ձեր անյայտ գերեզմաններուն մէջ... ***

Ու եղան օրեր, գազանութեան, վայրագութեան, սարսափելի՜ օրեր, ուր անլուր ոճիրներ գործուեցան քրիստոնեայ զօրաւոր ազգերու աչքերուն առջեւ. կաթընկեր մանուկներ ճըւճըւալէն մորթուեցան, հերարձակ կոյսեր քաշկռտուելէն տարուեցան լեռներն ի վար, ամուսիններ ու հայրեր կտոր կտոր ջարդուեցան, երիտասարդներ ու ծերեր խորովուեցան մաղմաղ կրակի վրայ... Օ՜ քստմնելի տեսարաններ, սարսափելի՜ բաներ տեղի ունեցան այն օրերուն մէջ, քրիստոնեայ զօրաւոր ազգերուն աչքերուն առջեւ։ Պատկառելի եկեղեցական ծերունի հայրեր իրենց ճերմակ մազերը փռեցին անոնց ոտքերուն տակ. պաղատեցա՜ն, լացի՜ն, գթութի՜ւն աղերսելով. անոնք արհամարհեցին այդ պաղատանքները, ծաղրեցին արցունքները ու կոխոտեցին ճերմակ մազերը։ Երիտասարդ ուսումնականներ իրաւունքի եւ արդարութեան ձայնը բարձրացուցին ստորագրուած խոստումներուն գործադրութիւնը պահանջելով. ուսերնին թօթուեցին անոնք ու երեսնին մէկ կողմ դարձուցին։ Կիներ... երկչոտ կիներ իսկ համարձակեցան դիմել անոնց աղաչելով. «Ահա կը մեռնինք մենք ամենքս ալ, օգնեցէ՜ք քրիստոնեանե՛ր, օ՜հ, օգնեցէ՜ք...»։ Դիւային ժպիտով մը խնդացին անոնք թշուառուհիներուն երեսին, եւ կատակելով ու անոնց ուսերը մտերմօրէն ծեծելով. ‒ Մի՛ վախնաք, ըսին, դուք չէք հատնիր։ ‒ Անիծեա՜լ ըլլաք, պօռացին կիները, այս շնական հեգնութեան դէմ զայրոյթէ խելռած, անիծեա՜լ ըլլաք յաւիտեան, թող մեր ու մեր զաւակներուն արիւնը ձեր վիզը ըլլայ... ***

Նահատա՜կ կտրիճներ, մտի՛կ ըրէք թէ ի՞նչ կ’ըսէ ապագայ պատմութիւնը ձեզ

305

համար, մտի՛կ ըրէք, եւ թող ձեր ոսկորները խայտան ձեր անյայտ գերեզմաններուն մէջ... ***

Արեան ձայնը արձագանգ գտաւ սակայն ցեղին արի զաւակներուն սրտին մէջ եւ խումբ խումբ կտրիճ տղաքներ զինուեցան, ո՛րը բահով, ո՛րը կացինով, ո՛րը թուրով եւ ո՛րն ալ հրացանով։ Շատ սեւ ու կապոյտ աչքեր լացին այն օրը, շատ սուր հառաչներ ու ցաւագին պաղատանքներ բարձրացան մինչեւ երկինք եւ արիւնեցին այդ երիտասարդ սրտերը. բայց անոնք միշտ զօրաւոր ու վէս, քակեցին իրենց վիզը շրջապատող շուշան թեւերը, երեսնին դարձուցին չի տեսնելու համար լացող սեւ ու կապոյտ աչքերը եւ վազեցին տառապանքի երկիրը... Իրենց աչքերուն տակ կը փռուէր աւերակ անհունութիւն մը՝ տեղ տեղ արեան լիճերով կարմրցած... ամէն կողմ անտէր դիակներ որ ճամբաներուն երկայնքը կը փտէին, եւ անգղներ ու ագռաւներ, որոնք իրարմէ կը յափշտակէին մարդկային սիրտեր, թոքեր, լեարդներ, աղիքներ... Օ՜... սարսռացին այս կտրիճները, եւ այս արիւնի ու մահուան տեսարանին առջեւ բարբարոսներու եւ մարդասպաններու կատարած վայրենի խրախճանքը տեսնելով ազնուական ու սարսափելի բարկութեամբ վառուեցան. ու շալկած իրենց բահերը, կացինները, թուրերն ու հրացանները անհնարին կատաղութեամբ նետուեցան անոնց վոհմակներուն մէջ, զարկին հա՛ զարկին... Հազարաւոր գանկեր ջարդ ու կտոր փշրեցին, սիրտեր ու թոքեր վայրագօրէն պիղծ կուրծքերէ դուրս քաշեցին, փորեր պատռեցին, աղիքներ դուրս թափեցին եւ զանոնք նետռտելով ճամբաներուն երկայնքը ինկած ողորմուկ դիակներուն. ‒ Ահա՛, ըսին, ահա՛, արենակի՛ց եղբայրներ, աչքի տեղ աչք եւ ակռայի տեղ ակռայ. հանգի՜ստ ձեր ստուերներուն... ***

Նահատա՜կ առիւծներ, մտի՛կ ըրէք թէ ի՞նչ կ’ըսէ դեռ ձեզ համար ապագայ պատմութիւնը, մտի՛կ ըրէք, եւ թող ձեր ոսկորները խայտան ձեր անյայտ գերեզմաններուն մէջ։ ***

Եւ ան տղաքները իրենց թափած վրէժի արեան մէջ յոտից ցգլուխ թաթխուած, կասկարմիր եւ չարագուշակօրէն գեղեցիկ, յառաջ անցան, քալեցին, քալեցին,

306

երկա՜ր ճամբայ մը քալեցին... Այդ ճամբաներուն վրայ հանդիպեցան երբեմն շէն քաղաքներու, որոնք հիմա կը հեծէին փլատակներու տակ, եւ գիւղերու, որոնք կը մխային բոցերու մէջ. տեսան փողոցներու վրայ մանուկներ ինկած, անմե՜ղ հրեշտակայի՜ն դէմքեր, արիւնլուայ... բաց սարսափահար աչքեր որոնք կարծես դեռ եւս գթութի՜ւն կ’աղերսեն, երբեմն ալ խոժոռ նայուածքներ պինդ գամուած իրենց աչքերուն, կարծես թափուած արեան վրէժը կտակելով. ցաւէ պրկուած շրթունքներ, կիսաբաց բերաններ իրենց կրած տանջանքները դեռ եւս պօռալով... օ՜, սարսափելի բաներ տեսան. եւ անդին՝ բարբարոսներու խուժանը, որ նոր կողոպուտներով կը յղփանար եւ ծակ ու ծուկ ինկած նոր զոհեր կը փնտռէր... Նետուեցան յառաջ, այն կտրիճները, պատռեցին խուժանը, վերցուցին իրենց բահերը, բարձրացուցին իրենց կացինները, պինդ սեղմեցին իրենց թուրերուն ու հրացաններուն բուները, եւ զարկին հա՛ զարկին, իրենց շուրջը պիղծ դիակներու կոյտեր բարձրացան։ – Եկէ՛ք, պօռացին անոնք անասելի զուարճութեամբ, եկէ՛ք, անգղնե՛ր, ագռաւնե՛ր, գիշակեր թռչուններ, ամե՛նքդ ալ եկէ՛ք, երամներով եկէ՛ք, ահա ձեզի համար շա՜տ ճոխ շա՛տ պարարտ, շա՜տ աղւոր խնճոյք մը պատրաստեցինք. եւ ոտքով հրմշտկելով դիակները ճամբուն մէջտեղը, թողուցին բաց երկնքին տակ, եւ իրենք ինկան գետին ծունկի վրայ, գրկեցին իրենց կորովի բազուկներուն մէջ խողխողուած մանուկները, կոյսերն ու պատանիները, ծերերն ու երիտասարդները, համբուրեցին գորովանօք ու երկիւղածութեամբ անոնց մարած աչքերը։ ‒ Ձեզի չենք թողուր, ըսին, չենք թողուր որ այս գարշելի դիակներուն քով երկննաք, եւ թռչունները ուտեն ձեր սուրբ մարմինները. ձեզի պիտի պահենք շա՜տ խորունկ հայրենի հողին տակ մեր թանկագի՜ն գանձեր...։ Եւ իրենց այնպէս թուեցաւ որ այդ մարած աչքերը կը փայլէին եւ պրկուած բերանները կը ժպտէին... ***

Նահատա՜կ քաջեր, մտի՛կ ըրէք դեռ ի՞նչ կ’ըսէ ձեզ համար ապագայ պատմութիւնը, մտի՜կ ըրէք, եւ ձեր ոսկորները թող խայտան ձեր անյայտ գերեզմաններուն մէջ։ ***

Եւ իրիկուն մը ան տղաքները ինկան քաջերու մահովը հայրենի լեռներու կշտին։ Արեւը տժգունեցաւ ու կամաց քաշուեցաւ ամպերու ետին։ Անգղները չի մօտեցան անոնց եւ ոչ ալ ագռաւները. հսկայ արծիւներ իջան երկնքէն, եւ իրենց

307

թեւերը անոնց մարմիններուն վրայ տարածած, հսկեցին մինչեւ առաւօտ։ Եւ ընկերները փնտռելէն յոգնած, ալ չէին գիտեր ո՛ր կողմը դարձնել իրենց տարտամ քայլերը. յանկարծ զգացին անոնք խունկի ու զմուռսի սրբազան անուշահոտութիւն մը, որ իրենց շուրջը կը ծաւալէր զարմանալի քնքշութեամբ։ Անոնք ապշած նայեցան իրենց չորս կողմը, ո՛չ տաճար կար, ո՛չ մատուռ, ո՛չ վանք եւ ո՛չ ճգնարան։ Ահա՛ նշմարեցին հեռուն թեւաբաց հսկայ արծիւները անշարժ արձաններու պէս։ Իրենց քայլերը երագեցին, ու գտան վերջապէս նահատակ քաջերը տարածուած գետնին վրայ, լուսափայլ ու ծիծաղկոտ... Ծունկի վրայ ինկան ձեռնամած, եւ ահա արծիւները իրենց թեւերը բաղխելով՝ ծանր ծանր հեռացան ու աներեւութացան երկնքի բարձրութիւններուն վրայ... Ընկերները զանոնք պատնեցին համբոյրներու եւ արցունքներու մէջ ու թաղեցին հոն, հայրենի հողին տակ։ Հանգի՜ստ ձեր ոսկորներուն, հայրենիքի թանկագի՜ն զաւակներ, թող յաւիտեա՜ն օրհնուի, յաւիտեա՜ն ապրի ձեր պաշտելի յիշատակը։ ***

Ո՜վ դուք հայրենի երկրին լեռներուն կողքին ինկած նահատա՜կ քաջեր, դուք ինքնապաշտպանութեան համար զէն ի ձեռին կռուող մատա՜ղ առիւծներ, դո՛ւք ցեղին պատւոյն ու փրկութեանը համար մեռնող կտրի՜ճ զաւակներ, մտի՛կ ըրէք թէ ի՞նչ ըսաւ ապագայ պատմութիւնը ձեզի համար, մտի՜կ ըրէք, եւ թո՛ղ ձեր ոսկորները խայտան ձեր անյայտ գերեզմաններուն մէջ...

Ազատ բեմ, 29 Մայիս 1907, Ե. տարի, թիւ 12, էջ 1-2։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 70-74։

308

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹԻՒՆ ԵՐԿՈՒ ԽՕՍՔ

ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹԻՒՆ Նախաեգիպտական շրջան (1877-1896) Եգիպտոսի շրջան (1896-1909) Ընդհանուր ակնարկ Ուսուցչութիւն Կիպրոս Խրիմեան Հայրիկ եւ Վերջալոյսի ձայները Առաջին բանախօսութիւն Եգիպտոսի մէջ Երկրորդ բանախօսութիւն Արտէմիս Ամուսնութիւն Դաշնակահարութիւն Ուսումնասէր Արմենուհեաց Սանդուխտ Ընկերութիւն Փորձ Եռաձայն Պատարագի Հնչակեան Կուսակցութեան Գահիրէի մասնաճիւղ Մեկնում Եգիպտոսէն Յետեգիպտական շրջան (1909-1915) Ծանօթագրութիւններ

ՖԵՄԻՆԻԶՄ, ԸՆԿԵՐՎԱՐՈՒԹԻՒՆ, ՅԵՂԱՓՈԽՈՒԹԻՒՆ Ակնարկ Ֆեմինիզմ Երկու սեռերու նմանութիւններն ու տարբերութիւնները Մայր, զաւակ, ընտանիք Կրթութիւն 1. Կրթութիւնը՝ իբրեւ ինքնագիտակցութեան հենք 2. Կրթութեան բնագաւառը՝ կեանքի համար 3. Դաստիարակուհի

3

5 5 6 6 7 7 8 11 12 13 16 16 17 17 17 24 24 25

29 29 30 32 33 34 34 36 41

309

4. Ինքնակրթութիւն՝ ընթերցանութեան միջոցով Կնոջ աշխատանք 1. Աշխատանքը՝ իբրեւ տնտեսական գործօն եւ ինքնուրոյնութեան դրսեւորում 2. Աշխատանքի տեսակներ Հասարակական կարծիքը՝ իբրեւ կնոջ կաշկանդիչ գործօն Ազատամտութիւն՝ բարոյականութեան կանոններով Պատմութիւն 1. Կինը պատմութեան մէջ 2. Պատմական տիալեքթիք Տիպար երկիրներ Մամուլ Դրամատիրութիւն 1. Մարդկութեան քօղարկուած շահագործումը 2. Սպառողական համայնք 3. Դրամը՝ կարեւոր միջոց բայց ոչ նպատակ 4. Դասակարգեր 5. Դասակարգային յատկանիշեր Յեղափոխութիւն Արուեստ 1. Արուեստ՝ բոլորին կամ մեծամասնութեան համար 2. Արուեստ՝ հայ տառապանքը արտայայտող Թատրոն 1. Թատրոնը՝ իտէալականութեան եւ իրականութեան միջեւ 2. Հասարակութեան ընկալումը դերասանին 3. Դերասանի բնականութիւնը 4. Հայերէն թատերագրութիւն Ամփոփում Ծանօթագրութիւններ ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ

ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹԻՒՆՆԵՐ Պէտէվին (Արաբական կեանքէ) Անէ՜ծք Կը յիշե՞ս Անցեալը Ծովո՜ւն Հին օրերէն. կռիւին սէրը

310

44 45

45 46 47 48 50 50 51 52 53 55 55 56 56 57 58 59 62 62 63 65 65 67 68 69 69 70

77

83 83 90 92 93 94 96

ԱՐՁԱԿ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹԻՒՆՆԵՐ Արցունքներ (Ոսկան-Նազարի յիշատակին)

ՊԱՏՄՈՒԱԾՔՆԵՐ Մէճէ (Արաբական կեանքէ) Կեսուրը (Գաւառական կեանքէ) Վեղարաւորը (Բագրատ Վարդապետ Թաւաքալեանի յիշատակին) Զաւակը (Իրական կեանքէ) Զիւպէյտա (Արաբական կեանքէ) Սէլիմ աղան (Պատկեր արաբական կեանքէ)

ՀԱՅ ԿՆՈՋ ՀԱՐՑԵՐ Հայ կինը արդի ընկերութեան մէջ Վերջին յաղթողը Ինքնագիտակցութիւնը՝ ժողովուրդին համար Թէ ինչո՞ւ այս թերթն ալ Զաւակը Ակնարկ մը հայ կնոջ անցեալին վրայ Դպրոցը Աշխատելու պէտքը կնոջ համար Երկու խօսք մեզ լաւ չըմբռնողներուն Կանացի աշխատութեան տեսակներ Ի՞նչ ընել պէտք է Ընտրել գիտնանք Առաջարկ մը Իտէալի կիները Թէ ինչպէս պէտք է ըմբռնել ազատամտութիւնը Ընթերցանութիւնը՝ հայ կանանց մէջ Հա՞յ կնոջ հարց մասնաւորապէս թէ «ֆէմինիզմի» հարց Կնոջ դերը կրթական գործին մէջ Կնոջ դերը յեղափոխութեան մէջ

ԹԱՏՐՈՆ Հին դէմքեր. Ֆասուլեաճեան Թատերական քրոնիկ. Բիրամիտի ներկայացումները Քանի մը նկատողութիւններ Արմենեան Գ. ներկայացման առթիւ Արմենեան վերջին ներկայացումը Նամակ Գահիրէէն

101 101

105 105 110 121 134 151 160

165 165 172 177 182 185 189 194 198 201 206 212 215 218 221 223 227 229 233 246

253 253 259 261 263 264

311

ԳԵՂԱՆԿԱՐՉՈՒԹԻՒՆ Հայ տառապանքին նկարը (Վ. Մախոխեանի նկարահանդէսին առթիւ) ԽՐԻՄԵԱՆ ՀԱՅՐԻԿ Ուղերձ առ Նորին Ս. Օծութիւն Սխալի մ’առթիւ Ուղերձ հայոց հայրիկին

ԶԱՆԱԶԱՆ Մամուլը եւ մեր բարքերը Արցունքներ. Մխօի (Շահէն) յիշատակին Արցունքներ. Օր. Հերմինէ Մկրտիչեանի յիշատակին Եկեղեցական դէմքեր. Եզնիկ Արք. Ապահունի Կարծիքներ հայ յեղափոխութեան վրայ Էջ մը ապագայ հայ պատմութենէն (Իյնող քաջերուն)

312

267 267

271 271 274 277

279 279 286 288 290 294 305

ՅԱՒԵԼՈՒԱԾՆԵՐ ՋԱՀԱԿԻՐ ՇԱԲԱԹԱԹԵՐԹԻ 2016

Յաւելուած Ա. Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ, նախաբան՝ Հայկ Աւագեան (59 էջ)

Յաւելուած Բ. Հայր Լեւոն Զէքիեան, Մեծ Եղեռնի հարիւրամեակ՝ յիշողութիւն եւ մարտահրաւէր (դասախօսութիւն) (40 էջ)

Յաւելուած Գ. Թէոդիկի նամակները Արարատ Քրիսեանին, խմբագիր՝ Հ. Աւագեան (61 էջ)

Յաւելուած Դ. Հայկ Աւագեան, Փարիզի Քոմիւնը, Կայսրութիւնը եւ հայոց ցեղասպանութիւնը. մարքսիսթական-անարշիսթական ընթերցում մը (202 էջ)

2017

Յաւելուած Ե.

Papasian & Co. երաժշտական ընկերութիւնը (ըստ ազդագիրներու եւ յայտագիրներու), հաւաքեց՝ Հ. Աւագեան (317 էջ)

Յաւելուած Զ. Աղեքսանդրիոյ հայկական երաժշտական կեանքի ուրուագիծ (ըստ ազդագիրներու եւ յայտագիրներու), հաւաքեց՝ Հ. Աւագեան (201 էջ)

Յաւելուած Է. Խմբավար եւ երաժշտահան Հայկ Սարգիսեանի Եգիպտոսի շրջանի գործունէութեան ուրուագիծ (ըստ վաւերաթուղթերու եւ փաստագրութիւններու), հաւաքեց եւ պատրաստեց՝ Հայկ Աւագեան (561 էջ)

Յաւելուած Ը. Դաշնակահար եւ մանկավարժ Նուարդ Տամատեանի կեանքի ուղեգրութիւնը (ըստ վաւերաթուղթերու եւ փաստագրութիւններու), հաւաքեց եւ պատրաստեց՝ Հայկ Աւագեան (546 էջ)

313

Յաւելուած Թ. Ուրուագիծ Գոհար Գասպարեանի Եգիպտոսի շրջանի գործունէութեան (19401948), պատրաստեց՝ Հայկ Աւագեան (88 էջ)

Յաւելուած Ժ. Տիրան Կարապետեան. յօդուածներ իր մասին, նկարներու ալպոմ (ծննդեան 135ամեակին առիթով), հաւաքեց՝ Հ. Աւագեան (73 էջ)

Յաւելուած ԺԱ. Վանիա Էքսէրճեան. բազմերանգ աշխարհ մը համակ կենսունակութեամբ, պատրաստեց՝ Հայկ Աւագեան (53 էջ)

2018

Յաւելուած ԺԲ. Արփիար Արփիարեանի սպանութեան 110-ամեակին առիթով Ա.- Հայկ Աւագեան, Արփիար Արփիարեանի սպանութիւնը (155 էջ)

Յաւելուած ԺԳ. Արփիար Արփիարեանի սպանութեան 110-ամեակին առիթով Բ.- Արփիար Արփիարեանի լոնտոնեան թղթածրարը Գահիրէի մէջ, պատրաստեց՝ Հայկ Աւագեան (497 էջ)

Յաւելուած ԺԴ. Արփիար Արփիարեանի սպանութեան 110-ամեակին առիթով Գ.- Մարդը ընդդէմ մարդու. մահափորձեր եւ սպանութիւններ հայկական օրինակով (1890-1908), հաւաքեց՝ Հայկ Աւագեան (169 էջ)

Յաւելուած ԺԵ.

2008 Մարտ 1-ը ըստ Lragir.am-ի, A1+-ի եւ Հետքի (10-ամեակին առիթով), հաւաքեց՝ Հայկ Աւագեան (625 էջ)

Յաւելուած ԺԶ. Հայկ Աւագեան, Թաւշեայ Յեղափոխութիւն Հայաստանի մէջ. Ա. փուլ (13 – 23 Ապրիլ 2018) (32 էջ) Յաւելուած ԺԷ. Հայկ Աւագեան, Թաւշեայ Յեղափոխութիւն Հայաստանի մէջ. Բ. փուլ (25 Ապրիլ – 1 Մայիս 2018) (58 էջ)

314

Յաւելուած ԺԸ. Արմենակ Շահ-Մուրատեան. ժամանակագրութիւն, յօդուածներ, երգացանկ, պատրաստեց՝ Հայկ Աւագեան (580 էջ)

Յաւելուած ԺԹ. Գոհարիկ Ղազարոսեան. ցանկ ստեղծագործութիւններու, սկաւառակագրութիւն, պատրաստեց՝ Հայկ Աւագեան (160 էջ)

Յաւելուած Ի. Մարուշ Երամեան, Ուրուանկար 1965-1995 թուականներու Սփիւռքահայ բանաստեղծութեան, ներածութիւն՝ Հայկ Աւագեան, գնահատանքի խօսք՝ Արմենակ Եղիայեան (182 էջ)

2019

Յաւելուած ԻԱ. Քիրազ. ընտրանի եգիպտական շրջանի երգիծանկարներու, հաւաքեց՝ Հայկ Աւագեան (81 էջ)

Յաւելուած ԻԲ. Հայկ Աւագեան, Վահան Թէքէեանի յօդուածները Արեւ լրագիրին մէջ. հնարաւորութի՞ւն թէ դիմադրութիւն (124 էջ)

Յաւելուած ԻԳ. Հայկ Աւագեան, Արամ Խաչատրեանի ընկալումը եգիպտական շրջանակներու մէջ. փոխուող յարացոյցներ (250 էջ)

Յաւելուած ԻԴ. Վարան Ոյժ, Յակինթի պարտէզը (բանաստեղծութիւն), նախաբան՝ Հ. Աւագեան (52 էջ)

Յաւելուած ԻԵ. Եւգենեա Արիստակեան, Յուշեր գաղութահայ կեանքից, տեքստի կազմող, առաջաբանի եւ ծանօթագրութիւնների հեղինակ՝ Արծուի Բախչինեան, ներածութիւն՝ Հ. Աւագեան (264 էջ) Յաւելուած ԻԶ. Արշակ Ալպօյաճեան, Պատմութիւն հայ ազատագրական շարժման. դասախօսութիւններու շարք, հրատարակութեան պատրաստեց՝ Հայկ Աւագեան (101 էջ)

315

Յաւելուած ԻԷ. Կոմիտաս վարդապետի ծննդեան 150-ամեակին առիթով Ա.- Կոմիտաս վարդապետ, Տարբերակներ դաշնակի ստեղծագործութիւններու, խմբագրութիւն եւ ծանօթագրութիւն՝ Հայկ Աւագեան (160 էջ) Յաւելուած ԻԸ. Կոմիտաս վարդապետի ծննդեան 150-ամեակին առիթով Բ.- Հայկ Աւագեան, Կոմիտաս վարդապետի բաց ստեղծագործութիւն հասկացողութիւնը. տարբերակներ եւ ինքնատարբերակներ Կոմիտասի թեմայով (89 էջ)

Յաւելուած ԻԹ. Կոմիտաս վարդապետի ծննդեան 150-ամեակին առիթով Գ.- Հայկ Աւագեան, Մշոյ Ս. Կարապետ վանքի մշակութային ժառանգութիւնը եւ Կոմիտաս վարդապետի Մշոյ Շորորը (127 էջ)

Յաւելուած Լ. Կոմիտաս վարդապետի ծննդեան 150-ամեակին առիթով Դ.- Ձայնագրեալ Պատարագը Կոմիտաս վարդապետի սրբագրութեամբ (ըստ Փարիզի Նուպարեան Մատենադարանի ինքնագիր նիւթերուն), պատրաստեց՝ Հայկ Աւագեան (348 էջ)

2020

Յաւելուած ԼԱ. Տիգրան Գէորգեան, Երկեր երեք հատորով, Ա. հատոր, Ուսումնասիրութիւններ, հաւաքեց եւ հրատարակութեան պատրաստեց՝ Հայկ Աւագեան (370 էջ)

Յաւելուած ԼԲ. Տիգրան Գէորգեան, Երկեր երեք հատորով, Բ. հատոր, Մատենագիտութիւններ, հաւաքեց եւ հրատարակութեան պատրաստեց՝ Հայկ Աւագեան (141 էջ)

Յաւելուած ԼԳ. Տիգրան Գէորգեան, Երկեր երեք հատորով, Գ. հատոր, Զանազան գրութիւններ, հաւաքեց եւ հրատարակութեան պատրաստեց՝ Հայկ Աւագեան (408 էջ)

Յաւելուած ԼԴ. Մասիս Պետրոսեան, Կենսագրութիւն Ապահ Պետրոսեանի եւ քննական պատմութիւն Զէյթունի 1895ի պատմական մեծ ապստամբութեան, հրատարակութեան պատրաստեցին՝ Տիգրան Գէորգեան եւ Հայկ Աւագեան (392 էջ)

316

Յաւելուած ԼԵ. Հայկ Աւագեան, Ալեքսանդր Խատիսեանի պատմական այցելութիւնը Եգիպտոս եւ Հայաստանի Անկախութեան Փոխառութիւնը. ուղի մը հաւաքականութենէ դէպի անձնականութիւն (80 էջ)

Յաւելուած ԼԶ. Հայկ Աւագեան, Զապէլ Եսայեանի երկու այցելութիւնները Եգիպտոս (1918-1920) (38 էջ)

Յաւելուած ԼԷ. Գաբրիէլ Լէքէճեան, Ժողովածու լուսանկարներու երկու հատորով, Ա. հատոր, հաւաքեց եւ նախաբանը գրեց՝ Հայկ Աւագեան (549 էջ) Յաւելուած ԼԸ. Գաբրիէլ Լէքէճեան, Ժողովածու լուսանկարներու երկու հատորով, Բ. հատոր, հաւաքեց եւ նախաբանը գրեց՝ Հայկ Աւագեան (573 էջ)

2021

Յաւելուած ԼԹ. Հայկ Աւագեան, Ուրուագիծ ջութակահար Ժիրայր Գանթարճեանի Եգիպտոսի շրջանի գործունէութեան (1931-1953) (83 էջ)

Յաւելուած Խ. Հայկ Աւագեան, Ուրուագիծ երգչուհի-դերասանուհի Վալանթին Ամիրայեանի Եգիպտոսի շրջանի գործունէութեան (1920-1931) (66 էջ)

Յաւելուած ԽԱ. Հայկ Աւագեան, Եգիպտական սինեմայի առաջին հայ դերասանները (66 էջ)

Յաւելուած ԽԲ. Հայկ Աւագեան, Եգիպտական սինեմայի առաջին հայ աստղը՝ Ֆայրուզ (250 էջ)

Յաւելուած ԽԳ. Հայկ Աւագեան, Եգիպտական սինեմայի հայ պարուհիներ. Ա. Արեւելեան պարուհի՝ Հոտա Շամս Ալ-Տին (328 էջ)

317

Յաւելուած ԽԴ. Հայկ Աւագեան, Եգիպտական սինեմայի հայ պարուհիներ. Բ. Արեւելեան պարուհիներ՝ Հերմին եւ Ծովինար (404 էջ)

Յաւելուած ԽԵ. Հայկ Աւագեան, Եգիպտական սինեմայի հայ պարուհիներ. Գ. Դասական պարուհի՝ Սոնիա Սարգիս (55 էջ) Յաւելուած ԽԶ. Ուղեցոյց եգիպտական սինեմայի հայ դերասաններուն եւ գործիչներուն, պատրաստեց՝ Հայկ Աւագեան (260 էջ)

Յաւելուած ԽԷ. Ուղեցոյց եգիպտական սինեմայի հայ դերասաններուն եւ գործիչներուն (արաբերէն), պատրաստեց՝ Հայկ Աւագեան (276 էջ) Յաւելուած ԽԸ. Հայկ Աւագեան, Ընթերցումներ Բենիամին Թաշեանի մանկավարժական գաղափարներուն ընդմէջէն (ծննդեան 125 եւ մահուան 50-ամեակներուն առիթով) (98 էջ)

2022

Յաւելուած ԽԹ. Հայկ Աւագեան, Էտուին Ժերար Համամճեան. գաղափարապէս համակուած արուեստագէտը (179 էջ)

Յաւելուած Ծ. Հայկ Աւագեան, Մառի Պէյլէրեանի Եգիպտոսի տարիները (1896-1909) եւ ընկերվարական ֆեմինիզմը (318 էջ)

318