Tchahagir Supplement No. 32 - Ջահակիր, Յաւելուած ԼԲ.

ՏԻԳՐԱՆ ԳԷՈՐԳԵԱՆ

ԵՐԿԵՐ ԵՐԵՔ ՀԱՏՈՐՈՎ

Բ. ՀԱՏՈՐ ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆՆԵՐ Հաւաքեց եւ հրատարակութեան պատրաստեց`

ՀԱՅԿ ԱՒԱԳԵԱՆ

ՋԱՀԱԿԻՐ ՇԱԲԱԹԱԹԵՐԹ ՅԱՒԵԼՈՒԱԾ ԼԲ. ԳԱՀԻՐԷ 2020

ՏԻԳՐԱՆ ԳԷՈՐԳԵԱՆ

ԵՐԿԵՐ ԵՐԵՔ ՀԱՏՈՐՈՎ

Բ. ՀԱՏՈՐ ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆՆԵՐ Հաւաքեց եւ հրատարակութեան պատրաստեց` ՀԱՅԿ ԱՒԱԳԵԱՆ

ՋԱՀԱԿԻՐ ՇԱԲԱԹԱԹԵՐԹ ՅԱՒԵԼՈՒԱԾ ԼԲ. ԳԱՀԻՐԷ 2020

Ջահակիր շաբաթաթերթ Տնօրէն եւ խմբագիր` Մարտիրոս Պալաեան Խմբագրական խորհրդատու` Հայկ Աւագեան

Այս գիրքը հրատարակուած է սահմանափակ տպաքանակով։ Ան չէ նախատեսուած վաճառքի համար։ Անվճար կը տրամադրուի գրադարաններուն եւ նիւթով հետաքրքրուողներուն։

Ստանալու համար դիմել` tchahagir@journalist.com

ՆԱԽԱԲԱՆ Բ. ՀԱՏՈՐԻ

Ներկայ հատորը կը բովանդակէ Տիգրան Գէորգեանի երեք մատենագիտութիւնները` որոնք 1969-1970 թուականներուն տպագրուած են Արեւ օրաթերթի մէջ իբրեւ յօդուածաշարք։ Ինչպէս Ա. հատորին մէջ նշուեցաւ, 1970-ին հրատարակուած է «Հայ գրականութիւնը օտար լեզուներով» աշխատութեան միայն առաջին մասը (Ա.-Թ. տառեր)։ Մնացած մասերուն ձեռագիրները յայտնաբերուած չեն։ Բաց աստի, հրատարակութենէն ի վեր, Հայաստանի եւ Սփիւռքի մէջ լոյս տեսան նմանատիպ մատենագիտութիւններ, որոնցմէ կարելի է նշել հետեւեալները.

- Հայ գրականութիւնը օտար լեզուներով. մատենագիտութիւն, կազմեցին` Ա. Նազիկեան, Ց. Խաչատրեան, Ա. Ցիցինեան, խմբագրութիւն եւ առաջաբան` Ռ. Իշխանեան, Երեւան, Հայկական ԽՍՀ Կուլտուրայի Մինիստրութիւն, Ալ. Մեասնիկեանի անուան Հանրապետական Գրադարան, 1971։ - A Reference Guide to Modern Armenian Literature: With an Introductory History, Compiled and with an Introduction by Kevork K. Bardakjian, Detroit: Wayne State University Press, 2000. Կրնայ ըլլալ, Երեւանի հրատարակութիւնը` որ լոյս կ’ընծայուէր Գէորգեանի հրատարակութենէն ընդամէնը մէկ տարի ետք, պատճառ հանդիսացած ըլլայ մատենագէտին չամբողջացնել իր աշխատանքը։ Հ. Ա.

3

ՀԱՅ ՄԱՄՈՒԼԸ ԳԱՀԻՐԷԻ ՄԷՋ Անեզր ովկէան մըն է Հայ Մամուլի աշխարհը։ Թ. ԱԶԱՏԵԱՆ

Եթէ պարբերական մամուլը իր պատկառելի թիւով, մեր ժողովուրդին մշակոյթի անխզելի մասը կը կազմէ, ատիկա մասամբ մեր մտաւորական խաւին «թերթամոլութեան» շնորհիւ եղած է։ Ատիկա թերութիւն մըն է, որ դիպուկ արտայայտութիւններով մատնանիշ եղած է օտարներու կողմէ ալ, երբ առիթ ունեցած են մեր գրական նուաճումներուն մասին անդրադառնալու։ Հայագէտ Արթիւր Լէյստը օրինակ, ըսած է. Թերթերն աճում են, ինչպէս սունկերը անձրեւից յետոյ։ Ուրիշ հաստատում մըն է Իան Րայնիսինը. Երբ տաճկահայերին ինքնավարութիւն տրուեց, ամէն մի հայ պարտականութիւն էր համարում մի որեւէ թերթ հրատարակել1։ Հասարակական կեանքին մէջ ծաւալ գտած այս մոլութիւնը կրնար Ե. Օտեանի կշիռքի մէկ նժարին վրայ չգրաւել իր տեղը եւ ցոյց չտալ իր տարողութիւնը։ Ահա, թէ ինչպէս կշռած է «լրագրական խոհանոց»-ին վարպետը.

Ո՞ւր եւ ե՞րբ կանգ պիտի առնէ թերթ հրատարակելու այն խօլական մարմաջը...։ Արամ Անտոնեանի Գանձարանին կամ Զարդարեանի Մեղրագետին կամ Ասատուրի Թանգարանին բարձրագոյն ընթացքը աւարտող ամէն հայ իր գրպանին մէջ ունի մէկ քանի շաբաթաթերթերու արտօնութիւնը։ Ոմանք պարզապէս փառամոլութեան համար կ’ուզեն թերթ հրատարակել եւ ոմանք ալ, անփորձ միամիտներ անշուշտ, դրամ շահելու յոյսով։ Եւ իբր եզրակացութիւն կ’ըսէ.

5

Օրաթերթերու եւ պարբերաթերթերու այս անսովոր առատութենէն ծնած չարիքը այն է, որ մեր մամուլը` գրականապէս, ինկած է այնպիսի ողորմելի խեղճութեան մը մէջ, որուն նմանը երբեք չէ ունեցած կարծեմ հայ լրագրութիւնը2։ Վերոյիշեալ մէջբերումները անցեալի լրագրութեան դատաստանն են, թէեւ ըսուածներէն կարելի է որոշ հանգիտութիւններ գտնել այսօրուան մամուլին համար ալ...։ Բայց ահա հինը հակակշռող նոր հաստատում մը։ Սփիւռքահայ պարբերական մամուլին նուիրուած խմբագրականի մը մէջ, Սովետական Հայաստան ամսագիրը կը գրէ, թէ իր թիւին համեմատ, հայ ժողովուրդը` այսօր, պարբերական մամուլի քանակով կանգնած է աշխարհի ամէնէն առաջատար ժողովուրդներու շարքին3։ Իրողութի՞ւն թէ ազգագովութիւն է այս հաստատումը։ Թուական տուեալները ցոյց կուտան, թէ ներկայիս, առանց նկատի ունենալու հայրենական մամուլը, միայն գաղթօճախներու մէջ լոյս կը տեսնեն 160-170 պարբերականներ` թերթեր, հանդէսներ, տարեգիրքեր։ Այդ պատկառելի գումարին մէջ, եգիպտահայ թերթերը, դժբախտաբար այսօր, թիւով մեծ տեղ մը չեն կրնար գրաւել. սակայն իրենց հրատարակութեան տարիքով գրեթէ բոլորն ալ թեւակոխած են իրենց յիսնամեակը, հայ մշակոյթի գանձարանին փոխանցելով բազմաբովանդակ հաւաքածոներ։ Ինչպէս ընդհանուր հայ պարբերական մամուլի պատմութեան մասին, նոյնպէս եգիպտահայ լրագրութեան մասին գրուած են թէեւ բազմաթիւ, սակայն ոչ համապարփակ ուսումնասիրութիւններ։ Ատոր գլխաւոր պատճառը` ոչ թէ այս նիւթին նկատմամբ ուսումնասէրներու ցուցաբերած անտարբերութիւնն է, այլ հրատարակուած թերթերէն շատերու հաւաքածոներուն չգոյութիւնը, որով կարելի չէ եղած լրիւ եւ ճշգրիտ կերպով ուսումնասիրել այդ բնագաւառը։ Այստեղ ջանացած ենք մատչելի աղբիւրներով եւ անձնական ճշտումներով կազմել միայն Գահիրէ հրատարակուած հայ մամուլին գրեթէ ամբողջական ցուցակը, զանց ընելով կարգ մը դպրոցական թերթեր։

ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ 1. Յուսաբեր, 10-2-1959։ 2. Երուանդ Օտեան, «Թերթամոլութեան աղէտքը», Շանթ, Կ. Պոլիս, 1919, էջ 164։ 3. Սովետական Հայաստան, 1968, թիւ 6, էջ 2։

6

ԱԶԱՏ ԲԵՄ. 1906-7 Խմբագիրներ` Բարսեղ Օհանեան, Օննիկ Թաշճեան, Լեւոն Լարենց։ Շաբաթաթերթ, ապա եռօրեայ։ Նախապէս` 1903-5 տարիներուն, լոյս տեսած է Աղեքսանդրիա, Ե. Օտեանի, Վահան Տիտանեանի (Թէքէեան), Լեւոն Արամեանի եւ Մ. Կիւրճեանի խմբագրութեամբ։ ԱԶԱՏ ՄԻՏՔ. 1936-1937 Խմբագիրներ` Արշակ Ալպօյաճեան, Ղ. Սարըեան։ Շաբաթաթերթ։

ԱԼԻՔ. 1956 Հրատարակութիւն Կոկանեան Սրահի Ալիք Շարժումին։ Խմբագիր` Նուպար Ակիշեան։ Պարբերագիրք, լոյս տեսած է միայն մէկ համար։ ԱԼՊՈՄ. 1932 Հրտ. Գրիգոր Գալֆա։ Պատկերազարդ տարեգիրք։

ԱՄՍՕՐԵԱՅ ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ. 1938-1942 Հրատարակութիւն Հ.Բ.Ը. Միութեան։

ԱՆԱՊԱՏԻ ՅՈՒՇԱՐՁԱՆԸ. 1916-1917 Խմբագիրներ` Սուրէն Պարթեւեան, Կարոյ Պալեան։ Պարբերաթերթ։

ԱՆՑԱԾ ԴԱՐՁԱԾՆԵՐ. 1911-1912 Խմբագիր` Երուանդ Քէրէստէճեան։ Պարբերաթերթ։

ԱՇԽԱՏԱՆՔ. 1944-1947 Հրատարակութիւն Հայկական Ընթերցասրահի։ Խմբագիրներ` Խ. Յովհաննէսեան, Մ. Պէյլէրեան։ Գրական հաւաքածոյ։

ԱՐԱՐԱՏ. 1923 Հրատարակութիւն Գալուստեան Վարժարանի Զ. Դասարանի։ Կիսամսեայ հանդէս։

7

ԱՐԵՒ. 1924 Պաշտօնաթերթ Ռ.Ա.Կ.ի։ Խմբագիրներ` Յովհ. Յակոբեան, Յովհ. Պօղոսեան, Վահան Թէքէեան, Յակոբ Արամեան, Նուպար Պէրպէրեան, Էտմոն Կոտալազեան, Աւետիս Եափուճեան։ Օրաթերթ։ Նախապէս` 1915-1924 տարիներուն, լոյս տեսած է Աղեքսանդրիոյ մէջ, Վ. Թէքէեանի, Մ. Կիւրճեանի, Լեւոն Մկրտիչեանի խմբագրութեամբ։ Երկօրեայ։ ԱՐՄԱՒԵՆԻ. 1865 Խմբագիր` Աբրահամ Մուրատեան։ Կիսամսեայ։

ԱՐՄԱՒԵՆԻ. 1937-1938 Հրատարակութիւն Գալուստեան Վարժարանի Շրջանաւարտից Միութեան։ Տարեգիրք։ ԱՐՇԱԼՈՅՍ. 1899-1905, 1908-1914 Խմբագիր` Եղիշէ Թորոսեան։ Եռօրեայ, շաբաթաթերթ։

ԱՐՏԵՄԻՍ. 1902-1903 Խմբագիր` Մառի Պէյլէրեան (Նագգաշճեան)։ Ամսահանդէս։ Աղեքսանդրիոյ մէջ ալ քանի մը համար լոյս տեսած է։

ԱՒԵԼ. 1908-1910 Խմբագիր` Վրթանէս Քիւչիւքեան (Թոփալ Շէյթան)։ Եռօրեայ։ Յետագային` 1914-1918 որպէս կիսամսեայ շարունակուած է Կ. Պոլսոյ մէջ։

ԲԱՆՆ ԱՍՏՈՒԾՈՅ. 1950Խմբագիր` Արա Սեւյօնքեան։ Հոգեւոր պարբերաթերթիկ։

ԲԱՆԱՍՏԵՂԾԻՆ ՁԱՅՆԸ. 1938 Խմբագիր` Արշամ Տատրեան։

8

ԳԱԼՈՒՍՏԵԱՆ ՄԻՈՒԹԻՒՆ. 1913 Հրատարակութիւն Գալուստեան Ընթացաւարտից Միութեան։ Կիսամսեայ։ ԳԻՐ ԵՒ ԱՐՈՒԵՍՏ. 1938 Հրտ. Գրիգոր ԳալՖա, խմբագիր` Քերովբէ Կոստանդեան։ Եռամսեայ։ ԳՐԱՍԷՐԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ. 1938, 1941, 1943, 1949 Խմբագիր` Ա. Ալպօյաճեան։ Պարբերաթերթ։ ԵԳԻՊՏԱՀԱՅ ՏԱՐԵՑՈՅՑ. 1914-1918 Խմբագիր` Ս. Պարթեւեան։

ԶԱՐԹՕՆՔ. 1919-1927 Խմբագիր` Մարտիրոս Տէր Ստեփանեան։ Կիսամսեայ, շաբաթաթերթ։

ԶԱՐԹՕՆՔ. 1935-1937 Խմբ. կազմ` Մարտիրոս Պալաեան, Մ. Պէյլէրեան, Զարուհի Ծաղկունի։ Գրական հաւաքածոյ։ ԶԱՐԹՕՆՔ. 1939-1941 Խմբագիր` Դաւիթ Շահլամեան։ Գիրք յիշատակարան։ ԶԱՐԹՕՆՔ. 1942 Խմբագիր` Հայկ Ժամկոչեան։

ԶԵԲԼԻՆ. 1933 Հրտ. Աղաւնի-Ատրինէ Մսըրլեան։ Շաբաթաթերթ։

ԺՈՂՈՎՈՒՐԴ. 1903 Խմբագիր` Աւետիս Պալեան։ Ամսաթերթ։ 1904. Խմբագիր` Վահան Պալեան։ Կիսամսեայ։

9

ԼՈՅՍ. 1936 Խմբագիրներ` Վեր. Թէոտոր Ե. Տաղլեան, Կիրակոս Հ. Թումայեան։ Պարբերագիրք։ ԼՈՒՍԱԲԵՐ. 1904-1908 Խմբագիրներ` Վահան Քիւրքճեան, Ա. Արփիարեան։ Եռօրեայ։

ԼՈՒՍԱԲԵՐ – ԱՐԵՒ. 1908-1912 Խմբագիրներ` Վ. Քիւրքճեան, Լ. Մկրտիչեան, Հրանդ Ծերունեան։ Երկօրեայ։ 1913. Խմբագիր` Ս. Պարթեւեան։ ԼՈՒՍԱՐՁԱԿ. 1927-1928 Հրատարակութիւն Ս.Դ.Հ. Կուսակցութեան։ Խմբագիր` Մ. Պալաեան։ Շաբաթաթերթ։

ԼՈՒՍԻՆ. 1904-1908 Հրատարակութիւն Գալուստեան Վարժարանի Պատանեկան Միութեան։ Խմբ. կազմ` Մ. Պալաեան, Ս. Թիւրապեան, Ա. Շամլեան, Ն. Գէորգեան։ ԼՊՈՒՏ. 1930 Խմբագիր` Վարդան Չաքարեան։ Երգիծաթերթ։

ԽԱՐԱՇՕ. 1914 Խմբ. կազմ` Երուանդ Մսըրլեան, Ե. Քէրէստէճեան, Գր. Համբիկեան։ Երգիծաթերթ։

ԿԱՅԾԱԿ. 1929 Օրկան Հայ Մարմնամարզական Միութեան։ Խմբագիրներ` Թադէոս Գալֆայեան, Լ. Ագխաչերեան։ Ամսաթերթ։

ԿԵԱՆՔ ԵՒ ԳԻՐ. 1944-1948 Խմբագիր` Դաւիթ Շահլամեան։ Գիրք Յիշատակարան Հայ Երիտասարդութեան։

10

1948-50. Խմբագիրներ` Վարդգէս Գարտաշեան, Սահակ Պալըգճեան։ Ամսագիր։ ԿԵԱՆՔ ԵՒ ԳԻՐ. 1948 Խմբագիր` Հայկ Ժամկոչեան։ Տարեգիրք։

ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆ ՏԱՐԵԳԻՐՔ. 1936-1937-1938 Հրատարակութիւն Համազգային Ընկերութեան։ Խմբագիր` Գուրգէն Մխիթարեան։ Յետագային լոյս տեսած է Պէյրութի մէջ։

ՀԱՄԱՍՊՐԱՄ. 1930 Հրատարակութիւն Հայկազնեան Միութեան։ Խմբագիրներ` Լեւոն Դելփեան, Յ. Էսէկիւլեան, Հ. Ժամկոչեան, Ն. Խանճեան։ Ամսագիր։ ՀԱՅԵԼԻ. 1915 Խմբագիրներ` Գ. Բագրատունի, Մ. Տամատեան։

ՀԱՅ ԴՊՐՈՑ. 1938 Հրատարակութիւն Եգիպտահայ Ուսուցչական Միութեան։ Խմբագիր` Բենիամին Թաշեան։ Ամսագիր։ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՍԻՆԵՄԱ. 1925-1926 Խմբագիրներ` Ալ. Սարուխան, Ե. Օտեան։ Շաբաթաթերթ։

ՀԱՅ ՎԱՐԺԱՐԱՆ. 1926 Խմբագիրներ` Գ. Թագուորեան, Հմ. Շէմս, Բ. Թաշեան։ Ամսագիր։ Այս ամսագիրը Աղեքսանդրիա խմբագրուած եւ Գահիրէի մէջ լոյս տեսած է։

ՀՈՍԱՆՔ. 1912 Խմբագիր` Ս. Պարթեւեան։ Շաբաթաթերթ։

11

ՀՈՐԻԶՈՆ. 1904-1906 Խմբագիրներ` Տոքթ. Կ. Փաշայեան Խան, Արտաւազդ Հանըմեան, Յակոբ Ասատուրեան։ Շաբաթաթերթ։ Առաջին թիւերը լոյս տեսած են Աղեքսանդրիոյ մէջ։ ՀՐԵՂԷՆ ՍԻՒՆ. 1927-1933, 1940 Խմբագիր` Բիւզանդ Կէօզիւպէօյիւքեան։ Հոգեւոր պարբերագիրք։ ՀՕԿ. 1926 Պարբերական պրակ։ ՄԱԺԱԿ. 1898

ՄԱԼԷՇ բայց ոչ պելէշ. 1911-1912 Խմբագիր` Գր. Համբիկեան։ Շաբաթաթերթ։

ՄԱՍԻՍ. 1924-1925 Հրատարակութիւն Աղեքսանդրիոյ եւ Գահիրէի Հայ Ուսանողական Միութեան։ Ամսաթերթ։ ՄԱՐԶԻԿ. 1951-1952 Խմբագիրներ` Գրիգոր Գըլճեան, Յակոբ Քէստէկեան։ Ամսագիր։

ՄԺՂՈՒԿ. 1917 Խմբագիր` Սոկրատ Սարաֆեան։ Երգիծաթերթ։

ՄԻՈՒԹԻՒՆ. 1912-1928 Պաշտօնաթերթ Հ.Բ.Ը. Միութեան։ Խմբագիր` Վահան Մալէզեան։ Յետոյ փոխադրուած է Փարիզ։

ՄԻՏՔ ՈՒ ՄԿԱՆ. 1926-1929 Հրատարակութիւն Պէրպէրեան Վարժարանի Երէց կարգի աշակերտներու։ Ամսաթերթ։

12

ՅԱՅՏԱԳԻՐ. 1912 Խմբագիր` Պաղտասար Նաթանեան։ Պարբերագիրք։

ՅՈՒՍԱԲԵՐ. 1913 Օրկան Հ.Յ.Դ.ի։ Խմբագիր` Ս. Պարթեւեան։ Երկօրեայ։ 1915-7. Խմբագիր` Ա. Հանըմեան։ 1917-22. Խմբագիր` Ստ. Եսայեան։ 1922-56. Խմբագիր` Վ. Նաւասարդեան։ 1926-էն ի վեր օրաթերթ է։

ՅՈՒՍԱԲԵՐ. 1944-1948 Խմբագիրներ` Գուրգէն Մխիթարեան, Բենիամին Թաշեան։ Ամսագիր։ ՆՇՈՅԼՆԵՐ. 1916 Հրատարակութիւն Հայ Երիտասարդաց Միութեան։ Գրական հաւաքածոյ։ ՆՇՏՐԱԿ. 1908 Խմբագիրներ` Ե. Քէրէստէճեան, Հրանդ Ալատին։ Պարբերաթերթ։ ՆՈՅԵԱՆ ԱՂԱՒՆԻ. 1950-1951 Խմբագիր` Արշամ Տատրեան։ Պարբերագիրք։

ՆՈՐ ԱՐՈՒԵՍՏ ԵՒ ՄՇԱԿՈՅԹ. 1946-1947 Խմբագիրներ` Սարգիս Պալաեան, Պօղոս Սիմոնեան։ Պարբերաթերթ։

ՆՈՐ ԺԱՄԱՆԱԿՆԵՐ. 1903 Խմբագիր` Վ. Թէքէեան։ Շաբաթաթերթ։

ՆՈՐ ԽԻԿԱՐ. 1949 Խմբագիր` Գ. Կարինեան (Հայկ Ժամկոչեան)։

13

Երգիծաթերթ։ Լոյս տեսած է միայն մէկ համար։ ՆՈՐ ՇԱՐԺՈՒՄ. 1923-1924 Խմբագիր` Գ. Մխիթարեան։ Ամսագիր։

ՆՈՐ ՕՐ. 1899-1901 Խմբագիրներ` Սմբատ Բիւրատ, Սմբատ Փափազեան։ Եռօրեայ։

ՇԱՐԺՈՒՄ. 1941 Հրատարակութիւն Գահիրէի Հայ Ուսանողական Միութեան։ Պարբերաթերթ։ Լոյս տեսած է միայն մէկ համար։ ՇԱՐԺՈՒՄ. Հայ Ուսանողին Գիրքը. 1947 Պարբերաթերթ։

ՇԻՐԱԿ. 1906 Խմբագիր` Ա. Արփիարեան։ Ամսագիր։ 1905-ին` Վ. Թէքէեանի եւ Մ. Կիւրճեանի խմբագրութեամբ լոյս տեսած է Աղեքսանդրիոյ մէջ։ 1909-ին` որպէս շաբաթաթերթ, Վ. Թէքէեան հրատարակած է Կ. Պոլսոյ մէջ։ ՇՈՂԱԿԱԹ. 1938 Հանդէս Ուսանողական Միութեան։

ՇՈՂԱԿԱԹ. Հայ Ուսանողին Գիրքը. 1948 Հրատարակութիւն Հայ Ուսանողական Միութեան։ Լոյս տեսած է միայն մէկ համար։

ՈՒՍԱՆՈՂ. 1949 Ամսագիր։

ՈՒՍՈՒՄՆԱՐԱՆ. 1956, 1957, 1958, 1959-1960, 1961 Հրատարակութիւն Վիեննական Մխիթարեան Վարժարանի։ Խմբագիր` Հ. Բարսեղ Ֆերհաթեան։ Տարեգիրք։

14

ՈՎԱՍԻՍ. 1929 Հրատարակութիւն Հայ Երիտասարդաց Քրիստոնէական Ընկերակցութեան։ Խմբագիր` Յակոբ Գալէմքեարեան։ Ամսագիր։ ՊԻԾԱԿ. 1906 Խմբագիր` Սիսակ Մուրատեան։ Շաբաթաթերթ։ ՋԱՀԱԿԻՐ. 1919 Խմբագիր` Վարդան Գէորգեան։ Գրական հանդէս։

ՋԱՀԱԿԻՐ. 1948-1963 Խմբ. կազմ` Հայկ Ժամկոչեան, Արշամ Տատրեան, Հրանդ Տատրեան։ Շաբաթաթերթ։ ՋԱՀԱԿԻՐ. 1963Խմբագիր` Սարգիս Պալաեան։ Շաբաթաթերթ։

ՋԱՀԱԿԻՐ Մարզական - Երիտասարդական. 1966Խմբագիր` Ս. Պալաեան։ Ամսաթերթ։

ՍԱՐԿԱՒԱԳԻՆ ՏԱՐԵՑՈՅՑԸ. 1933-1951 Խմբագիր` Յարութիւն Տ. Մանաւեան։ Նախապէս լոյս տեսած է Կ. Պոլիս եւ Աղեքսանդրիա։

ՍԱՒԱՌՆԱԿ. 1918Խմբագիր` Երուանդ Մսրլեան։ Շաբաթաթերթ։

ՍԱՒԱՌՆԱԿ - ԶԵԲԼԻՆ. 1931-1933 Խմբագիր` Ե. Մսրլեան։ Շաբաթաթերթ։

ՍՖԻՆՔՍ. 1928 Խմբագիր` Յ. Արսլանեան (Գիսակ)։

15

Շաբաթաթերթ։ 1925-7 լոյս տեսած է Աղեքսանդրիոյ մէջ, Արամ Ստեփանեանի խմբագրութեամբ։

ՏԵՂԵԿԱՏՈՒ ՊՐԱԿ. 1945 Հրատարակութիւն Գալուստեան Շրջանաւարտից Միութեան։ Ամսաթերթ։ ՏԵՂԵԿԱՏՈՒ. 1958Հրատարակութիւն Հ.Բ.Ը. Միութեան։ Խմբագիր` Սիսակ Շալճեան։ Ամսագիր։

ՓԱՐՈՍ. 1897-1898 Խմբագիր` Յարութիւն Ալփիար։ Եռօրեայ։ 1901-2. Խմբագիր` Տիգրան Արփիարեան։ Երկօրեայ։

ՓԻՒՆԻԿ. 1899 Խմբագիր` Սմբատ Բիւրատ։ Կիսամսեայ։ Յետոյ լոյս տեսած է Աղեքսանդրիոյ եւ Կ. Պոլսոյ մէջ։ ՓՈՒՆՋ. 1928-1946 Խմբագիր` Լեւոն Աճէմեան։ 1925-8 լոյս տեսած է Աղեքսանդրիոյ մէջ։

Արեւ, օրաթերթ, Գահիրէ 4 Հոկտեմբեր 1969, ԾԳ. տարի, թիւ 15.442 6 Հոկտեմբեր 1969, ԾԳ. տարի, թիւ 15.443

16

ԺԱՄԱՆԱԿԱԳՐՈՒԹԻՒՆ ԵԳԻՊՏՈՍԻ ՀԱՅ ԼՐԱԳՐՈՒԹԵԱՆ 1865-1966 Ա.

Եգիպտահայ Մամուլի երախտաւորներուն

Այս տարի մեր պարբերական մամուլին համար յիշատակելի երկու թուականներ կան։ Անցնող Մարտ 16-ին լրացաւ Եգիպտոսի մէջ հրատարակուած առաջին հայերէն կիսամսեայ լրագրին` Արմաւենիի 105-ամեակը։ Իսկ այսօր ալ, իր 55-րդ տարուան սեմին կը գտնուի այս գաղութին երկրորդ բազմամեայ օրաթերթը` Արեւ, որուն կարճատեւ շողարձակումը 1915-էն առաջ, 1908-ին, Աղեքսանդրիոյ մէջ, Երուանդ Օտեանի ջանքերով եղած է։ Ուշագրաւ երեւոյթ է, որ հանրային լուսաւորութեան նպաստող գրեթէ բոլոր ձեռնարկները` մինչեւ ԺԹ. դարու երկրորդ կիսուն առաջին տասնամեակները, եկեղեցականներու նախաձեռնութեամբ կատարուած են։ Այստեղ ալ, Արամաւենիի հրատարակութեան ձեռնարկողը եղած է օրուան առաջնորդական փոխանորդ Մկրտիչ Արք. Քէֆսիզեանը, որ Կ. Պոլսոյ պատրիարքին կոնդակով, ծերունազարդ Գաբրիէլ Եպս. Մարաշցիի փոխանորդ նշանակուելէ ետք, «12 յօդուածներով կանոնագիր մը կը պատրաստէ Առաջնորդարանի եւ եկեղեցւոյ բարեկարգութեան վերաբերութեամբ եւ կ’որոշուի որ դպրոցի Հոգաբարձութեան խնամքին տակ օրագիր մը հրատարակուի հայերէնտաճկերէն» լեզուներով1։ Ժամանակակից մամուլն ալ կ’արձագանգէ, թէ «Նորին Սրբազնութիւնը ջան ի գործ կը դնէ քաղաքին մէջ տպարան մը հաստատելու եւ կիսամսեայ լրագիր մը հրատարակել տալու համար»2։ Բաղձացուած կիսամսեայ լրագրին խմբագրութիւնը կը վստահուի առողջական պատճառով Եգիպտոս եկած եւ Խորէնեան Վարժարանի տնօրէնութիւնը ստանձնած Աբրահամ Մուրատեանի (1833-1903)։ Այս պարտականութիւնը իրեն կը յանձնուի, որովհետեւ խմբագրական փորձառութիւն եւ հմտութիւն ձեռք բերած էր Նիկոմիդիոյ մէջ հրատարակելով Հայրենասէր (1850-1853), եւ Փարիզի մէջ Փարիզ (1860-1863) շաբաթաթերթերը։ Կարճատեւ կ’ըլլայ Արմաւենիի կեանքը, որովհետեւ համաճարակի մը պատճառով խմբագիրը կը հեռանայ երկրէն։

17

Սակայն լաւ սերմեր ցանուած էին եւ բերրի հող պատրաստուած էր յետագայ հարիւրամեակին ընթացքին ծիլ արձակող, ուռճացող եւ խամրող հարիւրեակ մը թերթերու, հանդէսներու եւ հաւաքածոներու սնունդ տալու համար։ Եւ այսօր հարիւրամեակ մը բոլորած եգիպտահայ լրագրութիւնն ալ, անցեալի գաղութահայ կարգ մը յառաջապահ թերթերու նման, սատարած է հայ հասարակական-քաղաքական միտքի զարգացումին, յաճախ ժամանակի առաջաւոր գաղափարներու եւ ուղղութիւններու արձագանգը հանդիսանալով եւ հանրութեան սեփականութիւնը դարձնելով զանոնք։

Բ. Հայուն պատմութիւնը իր մամուլին հետ զուգահեռ է։ ՍՏԵՓԱՆ ՇԱՀՊԱԶ

Մօտաւոր հաշիւներով 1794-էն ի վեր, հինգ ցամաքամասերու 170 քաղաքներու մէջ լոյս տեսած հայ պարբերական մամուլը կը հաշուէ երեք հազարէ աւելի թերթեր, հանդէսներ, տարեգիրքեր, եւ այլն, որոնց լիակատար ցուցակը կազմելու աշխատանքները` անցեալ դարէն ի վեր, փորձի շրջանակի մը մէջ կը մնան տակաւին։ Եգիպտահայ լրագրութեան պատմութիւնն ալ ուրուագրելու կամ ամբողջական ցանկեր կազմելու համար կատարուած են տասնեակ մը փորձեր, որոնք սակայն, դեռ կարելի չէ գոհացուցիչ նկատել, իւրաքանչիւրին պարունակած անճշտութիւններուն եւ հակասական տուեալներուն պատճառով։ Գաղափար մը տալու համար, թէ Եգիպտոսի մէջ հրատարակուած առաջին հայերէն լրագրին մասին ինչպիսի կարծիքներ յայտնուած են, մէջ կը բերենք հետեւեալները. Հայ գաղթօճախներու տպագրութեան աշխատանքներու նուիրուած հարեւանցի ուսումնասիրութեան մը մէջ Լէօ կը յարէ. Առաջին անգամ 1889-ին է, որ մենք տեսնում ենք եգիպտական հողի վրայ հայ տպագրութիւն։ Հայ յեղափոխական գործիչ Անտօն Ռշտունին Ալէքսանդրիայում սկսում է հրատարակել Նեղոս շաբաթաթերթը։ Աճապարեալ ուրիշ ակնարկի մը մէջ, Հ. Ամիրեան յիշատակած է, թէ «Եգիպտոսի մէջ առաջին հայ թերթը հրատարակուած է 1860-70-ական թուականներուն Արմաւենի անունով, որ շատ կարճատեւ կեանք մը ունեցած է»։ Յետագայ ցուցակէն կարելի է պատկերացնել վերջին վեց տասնամեակի ընթացքին` այս ուղղութեամբ կատարուած աշխատանքը։

18

Հ. Մ. Պոտուրեան, «Եգիպտահայ լրագրութեան քառասնամեայ պատմութիւնը (1865-1905)», Բազմավէպ, 1907, Յունուար, էջ 73-77։ Աւետիս Պալեան, «Եգիպտահայ լրագրութիւնը (Թռչնաթիռ ակնարկ)», Եգիպտահայ տարեցոյցը, Գահիրէ, Ա. տարի, 1914, էջ 147-156։ Հ. Ռ. Կարապետեան, Լիակատար ցուցակ հայերէն լրագիրներու որոնք կը գտնուին Մխիթարեան Մատենադարանին մէջ ի Վիեննա, 1794-1921, Վիեննա, 1924։ Հ. Ամիրեան, «Եգիպտահայ մամուլը», Հայրենիք, ամսագիր, Պոսթըն, Ը. տարի, թիւ 1, Նոյեմբեր 1929, էջ 130-131։ Համբարձում Երամեան, Յուշարձան, Աղեքսանդրիա, 1929, հատոր Բ., էջ 395397։ Վահան Զարդարեան, «Հայ լրագրութիւնը Եգիպտոսի մէջ (1865-1932)», Յիշատակարան (1512-1933), Գահիրէ, Ա. հտ. պրակ 1, 1933, էջ 1-20։ Վահան Զարդարեան, «Հայ լրագրութիւնը Եգիպտոսի մէջ (1865-1933)», Յիշատակարան (1512-1933), Գահիրէ, Բ. հտ. պրակ 1, 1933, էջ 3-20։ Վահան Զարդարեան, «Հայ լրագրութիւնը Եգիպտոսի մէջ (1865-1932)», Սարկաւագին տարեցոյցը, Գահիրէ, 1933, էջ 36-38։ Գարեգին Լեւոնեան, Հայոց պարբերական մամուլը. լիակատար ցուցակ (1794-1934), Երեւան, 1934։ Յովհաննէս Պետրոսեան, Հայ պարբերական մամուլի բիբլիոգրաֆիա (17941900), Ա. հտ., Երեւան, 1956։ Բ. հտ. (1900-1956), Երեւան, 1957։ Հ. Ժ., «Եգիպտահայ մամուլը անցեալին (Թռուցիկ ակնարկ)», Ջահակիր, Նոր Շրջան, 1963, թիւ 6, էջ 3։ Հ. Ժ., «Եգիպտահայ մամուլը արուեստագէտ սերունդի շրջանին», անդ` թիւ 7, էջ 3։ Հ. Ժ., «Յետպատերազմեան եգիպտահայ մամուլը», անդ` թիւ 8, էջ 3, 6։ Հ. Ժ., «Նոր շրջանի եգիպտահայ մամուլը», անդ` թիւ 10, էջ 3։ Դ. Շահլամեան, «Նիւթեր հայ պարբերական մամուլի պատմութեան համար», Պատմա-Բանասիրական հանդէս, 1964, թիւ 3, էջ 157-163։ Դ. Շահլամեան, «Եգիպտահայ մամուլը 100 տարում», Պատմա-Բանասիրական հանդէս, 1966, թիւ 1, էջ 296-300։ Յ. Թոփուզեան, «Եգիպտահայ պարբերական մամուլի մասին», ՊատմաԲանասիրական հանդէս, 1966, թիւ 4, էջ 285-293։ Տ. Գէորգեան, «Հայ մամուլը Գահիրէի մէջ», Արեւ, 4, 6 Հոկտեմբեր 1969։

Այս ցուցակին կարելի է կցել նաեւ Գահիրէի Համալսարանի Գրականութեան Ֆաքիւլթէի լրագրութեան պատմութեան դասախօս` Տոքթ. Իպրահիմ Ապտոյի մէկ աշխատութիւնը` Թաթաուար ալսահաֆա ալմասրէյա, 1798-1951, ուր յիշած

19

է հայերէն թերթերու 13 անուն, օտար լեզուներով հրատարակուած թերթերու շարքին։ Լիակատար ցուցակ մը կազմելէ ետք, եթէ հնարաւոր ըլլայ նոյնքան լրիւ մատենագիտութիւնը պատրաստել եգիպտահայ մամուլին, վստահաբար անսպառ նիւթ պիտի մատակարարուի պատմական-հասարակական այս կամ այն մարզը ուսումնասիրողին։ Այս ժամանակագրական ցուցակը` որ լոյս կը տեսնէ Արեւի հիմնադրութեան 55-ամեակին առիթով, նախորդներուն հետ բաղդատելով աւելի ամբողջական եւ ճշգրիտ է, սակայն զերծ չէ բազմաթիւ թերիներէ։

ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ 1. Բաբգէն Կթ. Կիւլէսէրեան, Պատմութիւն Կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ, Անթիլիաս, 1939, էջ 707։ 2. Կիլիկիա, Կ. Պոլիս, 28 Նոյեմբեր 1864։ 1865 ԱՐՄԱՒԵՆԻ Գահիրէ, 1865 Խմբագիր` Աբրահամ Մուրատեան։ Կիսամսեայ։

1889 ՆԵՂՈՍ Աղեքսանդրիա, 1889 Խմբագիրներ` Ղեւոնդ Քհյ. Փափազեան, Անտոն Ռշտունի, Վահան Մամասեան։ Շաբաթաթերթ։

1897 ՓԱՐՈՍ Գահիրէ, 1897-1898 Խմբագիր` Յարութիւն Ալփիար։ Եռօրեայ։ – 1901-1902 Խմբագիր` Տիգրան Արփիարեան։ Երկօրեայ։

20

ԼՐԱԲԵՐ Աղեքսանդրիա, 1897-1908 Խմբագիր` Գրիգոր Սարաֆեան։ Օրաթերթ։ (Խմորատիպ)։ 1898 ՄԱԺԱԿ Գահիրէ, 1898

1899 ՆՈՐ ՕՐ Գահիրէ, 1899-1901 Խմբագիրներ` Սմբատ Բիւրատ, Սմբատ Փափազեան։ Եռօրեայ։ ՓԻՒՆԻԿ Գահիրէ, 1899 Աղեքսանդրիա, 1901-1903 (Կ. Պոլիս, 1909) Խմբագիր` Սմբատ Բիւրատ։ Կիսամսեայ, շաբաթաթերթ, եռօրեայ։ ԱՐՇԱԼՈՅՍ Գահիրէ, 1899-1905, 1908-1914 Խմբագիր` Եղիշէ Թորոսեան։ Եռօրեայ, շաբաթաթերթ։

1902 ԱՐՏԵՄԻՍ Գահիրէ, 1902-1903 Աղեքսանդրիա (Քանի մը թիւ)։ Խմբագիր` Մառի Պէյլերեան (Նազգաշճեան)։ Ամսահանդէս։

ԱԶԱՏ ԽՕՍՔ (Փարիզ, 1901) Գահիրէ, 1902-1908

21

Խմբագիր` Երուանդ Օտեան։ Պարբերական տետր։ 1903 ԺՈՂՈՎՈՒՐԴ Գահիրէ, 1903 Խմբագիր` Աւետիս Պալեան։ Ամսաթերթ։ - 1904 Խմբագիր` Վահան Պալեան։ Շաբաթաթերթ։

ՓԵԹԱԿ Աղեքսանդրիա, 1903 Խմբագիրներ` Ս. Չէօմլէքճեան, Սեփոն Թիւֆէնքճեան։ Շաբաթաթերթ։ ՀԱՅԵԼԻ (Վառնա, 1897-1902) Աղեքսանդրիա, 1903-1904 Խմբագիր` Տիրան Փափազեան։ Շաբաթաթերթ։ ՊԱՐՏԷԶ Աղեքսանդրիա, 1903-1904 Խմբագիր` Միհրան Ասքանազ։ Շաբաթաթերթ։

ԱԶԱՏ ԲԵՄ Աղեքսանդրիա, 1903-1905 Խմբագիրներ` Երուանդ Օտեան, Վահան Տիրանեան (Թէքէեան), Լեւոն Արամեան, Միքայէլ Կիւրճեան։ Շաբաթաթերթ։ Գահիրէ, 1906-1907 Խմբագիրներ` Բարսեղ Օհանեան, Օննիկ Թաշճեան, Լեւոն Լարենց։ Եռօրեայ։

22

1904 ԳՐԱՍԷՐ Աղեքսանդրիա, 1904, 1905 Հրտ. Գրասիրաց Միութեան։ Տասնօրեայ։ (Խմորատիպ եւ տպագիր)։ (2 թիւ)

ՀՈՐԻԶՈՆ Աղեքսանդրիա, 1904 Գահիրէ, 1904-1906 Խմբագիրներ` Տոքթ. Կ. Փաշայեան Խան, Արտաւազդ Հանմեան, Յակոբ Ասատուրեան։ Շաբաթաթերթ։ ԼՈՒՍԱԲԵՐ Գահիրէ, 1904-1908 Խմբագիրներ` Վահան Քիւրքճեան, Արփիար Արփիարեան։ Եռօրեայ։

1905 ՍԻՍՈՒԱՆ Աղեքսանդրիա, 1905 Խմբագիրներ` Սմբատ Բիւրատ, Երուանդ Սրմաքէշխանլեան։ Ամսաթերթ։

ՕՐԷՆՔ Աղեքսանդրիա, 1905 Խմբագիր` Երուանդ Օտեան։ Շաբաթաթերթ։

ՇԻՐԱԿ Աղեքսանդրիա, 1905 Խմբագիրներ` Վահան Թէքէեան, Միքայէլ Կիւրճեան։ Գահիրէ, 1905 Խմբագիր` Արփիար Արփիարեան։ Ամսագիր։ (Կ. Պոլիս, 1909)։

23

1906 ԹԵՐԹԻԿ Աղեքսանդրիա, 1906 Խմբագիր` Երուանդ Օտեան։ Օրաթերթ։

ԿՐԱԿ Աղեքսանդրիա, 1906 Խմբագիրներ` Երուանդ Օտեան, Բարսեղ Շահպազ։ Շաբաթաթերթ։ ՆՈՐ ԺԱՄԱՆԱԿՆԵՐ Գահիրէ, 1906 Խմբագիր` Վահան Թէքէեան։ Շաբաթաթերթ։

ՊԻԾԱԿ Գահիրէ, 1906 Խմբագիր` Սիսակ Մուրատեան։ Շաբաթաթերթ։ (1 թիւ)

ԱՒԵԼ Գահիրէ, 1906-1909 (Կ. Պոլիս, 1910-1918) Խմբագիր` Վրթանէս Քիւչիւքեան (Թոփալ Շէյթան)։ Եռօրեայ։

1908 ԱՐԵՒ Աղեքսանդրիա, 1908 Խմբագիր` Երուանդ Օտեան։ Օրաթերթ։

ՄՏՐԱԿ Աղեքսանդրիա, 1908 Խմբագիր` Բարսեղ Շահպազ։ Կիսամսեայ։

24

ՆՇՏՐԱԿ Գահիրէ, 1908 Խմբագիրներ` Երուանդ Քէրէստէճեան, Հրանտ Ալատտին։ Պարբերաթերթ։

ԼՈՒՍԱԲԵՐ-ԱՐԵՒ Գահիրէ, 1908-1912 Խմբագիրներ` Վահան Քիւրքճեան, Լեւոն Մկրտիչեան, Հրանդ Ծերունեան։ 1913 Խմբագիր` Սուրէն Պարթեւեան։ Երկօրեայ։ 1909 ԶԱՐԹՕՆՔ 1909 Հրտ. Հնչակեան Կուսակցութեան։ (5 թիւ) ՈՄԱՆՑ ՏԱՐԵՑՈՅՑԸ Աղեքսանդրիա, 1909 Խմբագիր` Երուանդ Օտեան։

ԼՈՒՍԻՆ Գահիրէ, 1909-1910 Խմբագիրներ` Մարտիրոս Պալաեան, Սահակ Թիւրապեան, Արսէն Շամլեան, Նուպար Գէորգեան։ Հրտ. Գալուստեան Վարժարանի Պատանեկան Միութեան։ Հաւաքածոյ։ (Խմորատիպ)

1911 ԱՆՑԱԾ ԴԱՐՁԱԾՆԵՐ Գահիրէ, 1911-1912 Խմբագիր` Երուանդ Քէրէստէճեան։ Պարբերաթերթ։

ՄԱԼԷՇ ԲԱՅՑ ՈՉ ՊԷԼԷՇ Գահիրէ, 1911-1912

25

Խմբագիր` Գրիգոր Համբիկեան։ Շաբաթաթերթ։ 1912 ԵԳԻՊՏԱՀԱՅ ՏԱՐԵՑՈՅՑ Աղեքսանդրիա, 1912

ՀՈՍԱՆՔ Գահիրէ, 1912 Խմբագիր` Սուրէն Պարթեւեան։ Շաբաթաթերթ։ (32 թիւ)

ՅԱՅՏԱԳԻՐ Գահիրէ, 1912 Խմբագիր` Պաղտասար Նաթանեան։ Պարբերագիրք։ ՄԻՈՒԹԻՒՆ Գահիրէ, 1912-1928 (Փարիզ, 1929-1938) Խմբագիր` Վահան Մալէզեան։ Պաշտօնաթերթ Հ.Բ.Ը.Մ.ի։ Ամսաթերթ։

1913 ԳԱԼՈՒՍՏԵԱՆ ՄԻՈՒԹԻՒՆ Գահիրէ, 1913 Հրտ. Գալուստեան Ընթացաւարտից Միութեան։ Կիսամսեայ։ (1 թիւ)

ՅՈՒՍԱԲԵՐ Գահիրէ, 1913Խմբագիրներ` Սուրէն Պարթեւեան, Արտաւազդ Հանըմեան, Ստեփան Եսայեան, Վահան Նաւասարդեան, Բենիամին Թաշեան, Մինաս Թէօլէօլեան, Սարգիս Զէյթլեան, Բէգլար Նաւասարդեան։ Երկօրեայ, օրաթերթ։

26

1914 ԽԱՐԱՇՕ Գահիրէ, 1914 Խմբագիրներ` Երուանդ Մսըրլեան, Երուանդ Քէրէստէճեան, Գրիգոր Համբիկեան։ Երգիծաթերթ։ (3 թիւ) ԵԳԻՊՏԱՀԱՅ ՏԱՐԵՑՈՅՑԸ Գահիրէ, 1914-1916 Աղեքսանդրիա, 1917-1918 Խմբագիր` Սուրէն Պարթեւեան։

1915 ՀԱՅԵԼԻ Գահիրէ, 1915 Խմբագիրներ` Գրիգոր Բագրատունի, Միհրան Տամատեան։ Շաբաթաթերթ։ (1 թիւ) ՊՐԻՍՄԱԿ Աղեքսանդրիա, 1915 Ծաղրաթերթ։

ԱՆԻՒ Աղեքսանդրիա, 1915-1917

ԱՐԵՒ Աղեքսանդրիա, 1915-1924 Պաշտօնաթերթ Ռ. Ա. Կուսակցութեան։ Խմբագիրներ` Վահան Թէքէեան, Միքայէլ Կիւրճեան, Լեւոն Մկրտիչեան։ Երկօրեայ։ Գահիրէ, 1924Խմբագիրներ` Յովհաննէս Յակոբեան, Վահան Թէքէեան, Յովհաննէս Պօղոսեան, Յովհաննէս Սէքսէնեան, Օննիկ Մահտեսեան, Յակոբ Փափազեան, Յակոբ Արամեան, Պետրոս Տեփոյեան, Նուպար Պէրպէրեան, Էտմոն Կոտալազեան, Աւետիս Եափուճեան։ Օրաթերթ։

27

1916 ՆՇՈՅԼՆԵՐ Գահիրէ, 1916 Հրտ. Հայ Երիտասարդաց Միութեան։ Գրական հաւաքածոյ։ (1 թիւ)

ԱՆԱՊԱՏԻ ՅՈՒՇԱՐՁԱՆԸ Գահիրէ, 1916-1917 Խմբագիրներ` Սուրէն Պարթեւեան, Կարոյ Պալեան։ Պարբերաթերթ։ 1917 ՄԺՂՈՒԿ Գահիրէ, 1917 Խմբագիր` Սոկրատ ՍարաՖեան։ Երգիծաթերթ։

ՅԱՌԱՋԴԻՄԱՍԷՐ Աղեքսանդրիա, 1917 Տեղեկատու Յառաջդիմասէր Ընկերակցութեան։ 1918 ՍԱՒԱՌՆԱԿ Գահիրէ, 1918Խմբագիր` Երուանդ Մսըրլեան։ Շաբաթաթերթ։

1919 ԱԼԵԱԿՆԵՐ ԵՒ ԽԼԵԱԿՆԵՐ Հայ Վրանաքաղաքին Տարեգիրքը Աղեքսանդրիա, 1919 Խմբագիր` Տոքթ. Մ. Սալբի։

ԵԳԻՊՏԱՀԱՅ ՏԱՐԵՑՈՅՑ Աղեքսանդրիա, 1919 Խմբագիր` Մարտիրոս Ոսկեան։

28

ՋԱՀԱԿԻՐ Գահիրէ, 1919 Խմբագիր` Վարդան Գէորգեան։ Գրական հաւաքածոյ։ (2 թիւ)

ՈՐԲՈՒՆԻ Աղեքսանդրիա, 1919-1921 Տեղեկատու Հայ Որբախնամ Ընկերութեան։ Ամսաթերթ։ ԶԱՐԹՕՆՔ Գահիրէ, 1919-1927 Խմբագիր` Մարտիրոս Տէր Ստեփանեան։ Կիսամսեայ, շաբաթաթերթ։ 1921 ՄԱՐՏԻԿ ԱՂԱ Գահիրէ, 1921 Խմբագիր` Վարդան Չաքարեան։ Երգիծաթերթ։ 1923 ԱՍԵՂ Աղեքսանդրիա, 1923 Խմբագիր` Վահան Գասապեան։ Շաբաթաթերթ։

ԱՐԱՐԱՏ Գահիրէ, 1923 Հրտ. Գալուստեան Վարժարանի Զ. կարգի աշակերտներու։ Կիսամսեայ Հանդէս։ (Խմորատիպ)

ՆՈՐ ՇԱՐԺՈՒՄ Գահիրէ, 1923-1924 Խմբագիր` Գուրգէն Մխիթարեան։ Ամսագիր։

29

ՀԱՅ ԲՈՒԺԱԿ (Կ. Պոլիս, 1920-1923) Խմբագիր` Բժ. Մ. Գարակէօզեան։ Աղեքսանդրիա, 1923-1925 Խմբագիր` Տոքթ. Յ. Թաշճեան։ Ամսաթերթ։ 1924 ԿԱՅԾ Աղեքսանդրիա, 1924-1925 Խմբագիր` Գ. Սվազլեան։ Հրտ. Զարթօնք Միութեան։ Ամսագիր։ (Խմորատիպ, տպագիր)

ՄԱՍԻՍ Գահիրէ, 1924-1925 Հրտ. Աղեքսանդրիոյ եւ Գահիրէի Հայ Ուսանողական Միութեան։ Ամսաթերթ։ 1925 ԵԳԻՊՏԱՀԱՅ ՏԱՐԵՑՈՅՑ Աղեքսանդրիա, 1925-1926 Խմբագիր` Լեւոն Աճէմեան։

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՍԻՆԵՄԱ Գահիրէ, 1925-1926 Խմբագիրներ` Ալ. Սարուխան, Երուանդ Օտեան։ Շաբաթաթերթ։

ՍՖԻՆՔՍ Աղեքսանդրիա, 1925-1927 Խմբագիր` Արամ Ստեփանեան։ Գահիրէ, 1928 Խմբագիր` Յ. Ասլանեան (Գիսակ)։ Շաբաթաթերթ։

30

ՓՈՒՆՋ Աղեքսանդրիա, 1925-1928 Գահիրէ, 1928-1946 Խմբագիրներ` Մ. Քարամեան, Լեւոն Աճէմեան։ Երկշաբաթաթերթ։ ԱՐԱՔՍ Աղեքսանդրիա, 1925-1965 Խմբագիրներ` Արամ եւ Շաւարշ Ստեփանեան։ Շաբաթաթերթ։

1926 ՀԱՅ ՎԱՐԺԱՐԱՆ Աղեքսանդրիա, 1926 (Գահիրէ) Խմբագիրներ` Գաբրիէլ Թագուորեան, Հմայեակ Շէմս, Բենիամին Թաշեան։ Ամսագիր։ ՀՕԿ Գահիրէ, 1926 Պարբերական պրակ։

ԱՐԱՐԱ Աղեքսանդրիա, 1926-1930 Խմբագիրներ` Սուրէն Պարթեւեան, Արամ Ստեփանեան։ Շաբաթաթերթ։

1927 ԼՈՒՍԱՐՁԱԿ Գահիրէ, 1927-1928 Խմբագիր` Մարտիրոս Պալաեան։ Հրտ. Ս. Դ. Հ. Կուսակցութեան։ Շաբաթաթերթ։

1928 ՀՐԵՂԷՆ ՍԻՒՆ Գահիրէ, 1928-1933, 1940 Խմբագիր` Բիւզանդ Կէօզիւպէօյիւքեան։ Հոգեւոր պարբերաթերթ։

31

ՍԱՐԿԱՒԱԳԻՆ ՏԱՐԵՑՈՅՑԸ Աղեքսանդրիա, 1928-1932 Գահիրէ, 1933-1951 Խմբագիր` Յարութիւն Տ. Մանաւեան։

1929 ԿԱՅԾԱԿ Գահիրէ, 1929-1930 Խմբագիրներ` Թադէոս Գալֆայեան, Լ. Ագխաչերեան։ Օրկան Հայ Մարմնամարզական Միութեան։ Ամսաթերթ։

ՄԻՏՔ ՈՒ ՄԿԱՆ Գահիրէ, 1929 Հրտ. Պէրպէրեան Վարժարանի Երէց կարգի աշակերտներու։ Ամսաթերթ։

ՈՎԱՍԻՍ Գահիրէ, 1929 Խմբագիր` Յակոբ Գալէմքեարեան։ Հրտ. Հայ Երիտասարդաց Քրիստոնէական Ընկերակցութեան։ Ամսագիր։

1930 ԼՊՈՒՏ Գահիրէ, 1930 Խմբագիր` Վարդան Չաքարեան։ Երգիծաթերթ։ (1 թիւ)

ՀԱՄԱՍՊՐԱՄ Գահիրէ, 1930 Խմբագիրներ` Լեւոն Թելփեան, Յ. Էսէկիւլեան, Հ. Ժամկոչեան, Ն. Խանճեան։ Հրտ. Հայկազնեան Միութեան։ Ամսագիր։

1931 ՍԱՒԱՌՆԱԿ-ԶԵԲԼԻՆ Գահիրէ, 1931-1933

32

Խմբագիր` Երուանդ Մսըրլեան։ Շաբաթաթերթ։ 1932 ԱԼՊՈՄ Գահիրէ, 1932 Հրտ. Գրիգոր Գալֆա։ Պատկերազարդ տարեգիրք։

1933 ԶԵԲԼԻՆ Գահիրէ, 1933 Հրտ. Աղաւնի-Ատրինէ Մսըրլեան։ Շաբաթաթերթ։

ՀԱՅ ԴՊՐՈՑ Աղեքսանդրիա, 1933-1935 Հրտ. Հայ Ուսուցչական Միութեան։ Ամսագիր։

1935 ԶԱՐԹՕՆՔ Գահիրէ, 1935-1936 Խմբագիրներ` Մարտիրոս Պալաեան, Մարտիկ Պէյլերեան, Զարուհի Ծաղկունի։ Գրական հաւաքածոյ։ (Խմորատիպ) (12 թիւ)

1936 ԼՈՅՍ Գահիրէ, 1936 Խմբագիրներ` Վեր. Թէոտոր Տաղլեան, Վեր. Կիրակոս Թումայեան։ Պարբերագիրք։

ԱԶԱՏ ՄԻՏՔ Գահիրէ, 1936-1937 Խմբագիրներ` Արշակ Ալպօյաճեան, Ղ. Սարեան։ Շաբաթաթերթ։

33

ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆ ՏԱՐԵԳԻՐՔ Գահիրէ, 1936, 1937, 1938 (Պէյրութ, 1939-) Խմբագիր` Գուրգէն Մխիթարեան։ Հրտ. Համազգային Ընկերակցութեան։ 1937 ԱՄԵՆՈՒՆ ԳԻՐՔԸ Աղեքսանդրիա, 1937 Պարբերագիրք։ (1 թիւ)

ԱՐՄԱՒԵՆԻ Գահիրէ, 1937-1938 Հրտ. Գալուստեան Վարժարանի Շրջանաւարտից Միութեան։ Տարեգիրք։ (1 թիւ) 1938 ԲԱՆԱՍՏԵՂԾԻՆ ՁԱՅՆԸ Գահիրէ, 1938 Խմբագիր` Արշամ Տատրեան։ Պարբերագիրք։ (1 թիւ)

ԳԻՐ ԵՒ ԱՐՈՒԵՍՏ Գահիրէ, 1938 Խմբագիր` Քերովբէ Կոստանդեան։ Հրտ. Գրիգոր Գալֆա։ Եռամսեայ։

ՀԱՅ ԴՊՐՈՑ Գահիրէ, 1938 Խմբագիր` Բենիամին Թաշեան։ Հրտ. Եգիպտահայ Ուսուցչական Միութեան։ Ամսագիր։

34

ՇՈՂԱԿԱԹ Գահիրէ, 1938 Հանդէս Ուսանողական Միութեան։ ԱՄՍՕՐԵԱՅ ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ Գահիրէ, 1938-1942 Հրտ. Հ.Բ.Ը. Միութեան։

ԳՐԱՍԷՐԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ Գահիրէ, 1938, 1941, 1943, 1949 Խմբագիր` Արշակ Ալպօյաճեան։ Պարբերագիրք։

1939 ԴԱԼԱՐԻՔ Աղեքսանդրիա, 1939 Տեղեկատու Ազգ. Վարժարանաց։ Ամսագիր։ (1 թիւ) ԶԱՐԹՕՆՔ Գահիրէ, 1939-1940 Խմբագիր` Դաւիթ Շահլամեան։ 1942 Խմբագիր` Հայկ Ժամկոչեան։ (1 թիւ) Գիրք Յիշատակարան։

ԱՒԵՏԱՐԱՆԻ ՁԱՅՆ Աղեքսանդրիա, 1939-1947 Խմբագիր` Վեր. Թէոտոր Տաղլեան։ Ամսագիր։

1941 ՇԱՐԺՈՒՄ Գահիրէ, 1941 Հրտ. Հայ Ուսանողական Միութեան։ Պարբերագիրք։ (1 թիւ)

35

ԳՐՊԱՆԻ ՕՐԱՑՈՅՑ Աղեքսանդրիա, 1941Խմբագիր` Արամ Ստեփանեան։

1944 ԱՇԽԱՏԱՆՔ Գահիրէ, 1944-1947 Խմբագիրներ` Խաչիկ Յովհաննէսեան, Մարտիկ Պէյլերեան։ Հրտ. Հայկական Ընթերցասրահի։ Գրական հաւաքածոյ։

ԿԵԱՆՔ ԵՒ ԳԻՐ Գահիրէ, 1944-1948 Խմբագիր` Դաւիթ Շահլամեան։ Գիրք յիշատակարան հայ երիտասարդութեան։ 1948-1949 Խմբագիրներ` Վարդգէս Գարտաշեան, Սահակ Պալըգճեան։ Ամսագիր։ ՅՈՒՍԱԲԵՐ Գահիրէ, 1944-1948 Խմբագիրներ` Գուրգէն Մխիթարեան, Բենիամին Թաշեան։ Ամսագիր։

1945 ՏԵՂԵԿԱՏՈՒ ՊՐԱԿ Գահիրէ, 1945-1946 Հրտ. Գալուստեան Վարժարանի Շրջանաւարտից Միութեան։ Ամսաթերթ։ (10 թիւ)

1946 ՆՈՐ ԱՐՈՒԵՍՏ ԵՒ ՄՇԱԿՈՅԹ Գահիրէ, 1946-1947 Խմբագիրներ` Սարգիս Պալաեան, Պօղոս Սիմոնեան։ Պարբերաթերթ։ (2 թիւ)

36

1947 ՇԱՐԺՈՒՄ, ՀԱՅ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԻՆ ԳԻՐՔԸ Գահիրէ, 1947 Պարբերագիրք։ 1948 ԿԵԱՆՔ ԵՒ ԳԻՐ Գահիրէ, 1948 Խմբագիր` Հայկ Ժամկոչեան։ Տարեգիրք։

ՇՈՂԱԿԱԹ, ՀԱՅ ՈՒՍԱՆՈՂԻՆ ԳԻՐՔԸ Գահիրէ, 1948 Հրտ. Հայ Ուսանողական Միութեան։ (1 թիւ)

ԲԱՐԻ ԼՈՒՐ Աղեքսանդրիա, 1948-1954 Խմբագիրներ` Վեր. Թէոտոր Տաղլեան, Վեր. Խաչիկ Սարեան, Վեր. Կարապետ Թումայեան։ Կրօնական ամսաթերթ։ ՋԱՀԱԿԻՐ Գահիրէ, 1948-1963։ Խմբագիրներ` Հայկ Ժամկոչեան, Արշամ Տատրեան, Հրանտ Տատրեան։ Շաբաթաթերթ։

1949 ՆՈՐ ԽԻԿԱՐ Գահիրէ, 1949 Գ. Կարինեան (Հայկ Ժամկոչեան)։ Երգիծաթերթ։ (2 թիւ) ՈՒՍԱՆՈՂ Գահիրէ, 1949 Ամսագիր։

37

1950 ԲԱՆՆ ԱՍՏՈՒԾՈՅ Գահիրէ, 1950Խմբագիր` Արա Սեւյօնքեան։ Հոգեւոր պարբերաթերթիկ։

ՆՈՅԵԱՆ ԱՂԱՒՆԻ Գահիրէ, 1950-1951 Խմբագիր` Արշամ Տատրեան։ Պարբերագիրք։ (2 թիւ)

1951 ՄԱՐԶԻԿ Գահիրէ, 1951 Խմբագիրներ` Գրիգոր Գըլճեան, Յակոբ Քէստէկեան։ Ամսագիր։ 1956 ԱԼԻՔ Գահիրէ, 1956 Խմբագիր` Նուպար Ակիշեան։ Հրտ. Կոկանեան Սրահի «Ալիք» Շարժումին։ Պարբերագիրք։ (1 թիւ)

ՏԵՂԵԿԱՏՈՒ Գահիրէ, 1956Խմբագիր` Սիսակ Շալճեան։ Հրտ. Հ.Բ.Ը. Միութեան։ Ամսագիր։

1957 ՈՒՍՈՒՄՆԱՐԱՆ Գահիրէ, 1957, 1958, 1959-1960, 1962 Խմբագիր` Հ. Բարսեղ Ֆերհաթեան։ Հրտ. Վիեննական Մխիթարեան Վարժարանի։ Տարեգիրք։

38

1963 ՋԱՀԱԿԻՐ Գահիրէ, 1963Խմբագիր` Սարգիս Պալաեան։ Շաբաթաթերթ։

1966 ՋԱՀԱԿԻՐ ՄԱՐԶԱԿԱՆ-ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԱԿԱՆ Գահիրէ, 1966Խմբագիր` Սարգիս Պալաեան։ Ամսաթերթ։

Արեւ, օրաթերթ, Գահիրէ 11 Մայիս 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.619 12 Մայիս 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.620 13 Մայիս 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.621 14 Մայիս 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.622 15 Մայիս 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.623 16 Մայիս 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.624 19 Մայիս 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.625

39

ՀԱՅ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆԸ ՕՏԱՐ ԼԵԶՈՒՆԵՐՈՎ (ԱՌԱՋԻՆ ՄԱՍ)

Մեծարգոյ ՓՐՈՖ. ՌՈՒԲԷՆ ԶԱՐԵԱՆԻՆ

Ա.

Մարդը ինչ տայ. - էն կը շահի, Թող իմանայ ողջ աշխարհ։ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԹՈՒՄԱՆԵԱՆ

Ե. դարու առաջին տասնամեակէն մինչեւ Ի. դարու եօթներորդ տասնամեակի սեմին` հայ գրականութիւնը արգասաւաւորուած է գրեթէ բոլոր ժամանակներու իմաստասիրական, աստուածաբանական, պատմական, քերականական, գիտական, գրական զանազան սեռերու բազմահազար գործերու թարգմանութիւններով։ Թարգմանական արուեստը բարձր մակարդակի վրայ հաստատողները եղան «մեր երանելի հայրերը`» Սահակ Պարթեւն ու Մեսրոպ Մաշտոցը, ինչպէս նաեւ իրենց երէց եւ կրտսեր աշակերտները, որոնք Եդեսիոյ, Կոստանդնուպոլսոյ կամ Աղեքսանդրիոյ բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւններուն մէջ ժամանակի գիտութիւնները ամբարելէ ետք, մտաւոր հոսանքներու ենթարկուած եւ նոր աշխարհայեացքով զինուած` հայրենիք վերադառնալով, լծուեցան մայրենի գրականութեան հաստատման եւ վերելքի ընդհանուր աշխատանքին։ Դարերու ընթացքին, գրեթէ բոլոր վարդապետարաններն ու վանքերը կամ գրչութեան եւ կամ ալ թարգմանութեան կարեւոր կեդրոններ դարձան` ըլլայ մայր հողի վրայ թէ Կիլիկիոյ մէջ, իշխանական կամ արքայական յաճախակի մեկենասութեան շնորհիւ գլխաւորաբար։ Հայրենի բանասէրներէն` Լ. Գ. Խաչերեան, Միջնադարի ուսումնագիտական կենտրոնները հետաքրքրական ուսումնասիրութեան մէջ կը գրէ. Կիլիկիայի ուսումնագիտական կենտրոննները ամբողջ հայ իրականութեան մէջ աչքի էին ընկնում լեզուների իմացութեան հարցում։ Եւ դա ինքնըստինքեան հասկանալի է. իր աշխարհագրական դիրքով եւ ծովային առեւտրի հարուստ ու բազմազան գործառնու-

40

թիւնների շնորհիւ օտար լեզուների իմացութիւնը Կիլիկիայում, բնականաբար, դարձել էր հարկադրական պահանջ։ Ի դէպ, Կիլիկիայի ուսումնականներից ոմանք մինչեւ անգամ եթովպերէն են իմացել1։ Քաղաքական եւ տնտեսական նպաստաւոր պայմաններէն օգտուելով, մեր թագաւորներն ալ, հին օրերու ուրիշ վեհապետներու նման, մշակութային կարեւոր ձեռնարկներ ըրած են։ Օրինակի համար Լեւոն Բ.ի մասին խօսելով, Հ. Ղ. Ալիշան կ’ըսէ, թէ «ետ ժողովել զամենայն գրեանս յամենայն տիեզերաց անթիւ բազմութեամբ, եւ ետ թարգմանել զամենեսեան միանգամայն»2։ Թարգմանական գանձարանին մէջ իրենց լուման մուծած են նաեւ Միաբանող Եղբայրները։ ԺԸ-ԺԹ. դդ. թարգմանական անգնահատելի ծառայութիւններ մատուցած են Մխիթարեան երկճիւղ միաբանութեան անդամները, որոնք Ա. Չօպանեանի հաստատումով «ամբողջ Արեւմուտքը բացին հայ միտքին առջեւ իր հին ու նոր ամէն տեսակ ճոխութիւններովը»։ Թէեւ կատարուած աշխատանքը հսկայական է, սակայն ժամանակին հետ միշտ քայլ չպահուելով` միջազգային գրական լաւագոյն վերջին արտադրութիւնները չեն հայացուած։ Այս մասին` արեւմտահայ հին սերունդի գրագէտներէն վերջին ներկայացուցիչ Ենովք Արմէն կը խորհրդածէ. Արտագաղթի թուականէն (1922) ի վեր լոյս տեսած գրացուցակներու վրայ մանրակրկիտ ակնարկ մը կը յայտնաբերէ թէ` Պոլիս, Աթենք, Ամերիկա, Եգիպտոս, Ֆրանսա, Պէյրութ եւ այլուր հրատարակուած են թարգմանութիւններ (ամէնքն ալ վէպ), բայց միշտ վտիտ գործեր` ոչ եբբեք շրջան եւ թուական կազմող երկեր, որոնք մարդկային ընկերային շարժումին դրոշմ կուտան, մտաւորական յեղաշրջութեան ջահ կը վառեն միտքերու մէջ3։ Նոյն տեղը իր միտքը աւելի հիմնաւորելով կ’ըսէ. Ուշագրաւ եւ հետազօտելի հարց է թէ` ինչո՞ւ բովանդակ Սփիւռքի մէջ թարգմանչական գրականութիւնը գրեթէ ամբողջապէս լքուած է։ Թարգմանչական գրականութիւն ըսելով չենք հասկնար մանրմունր, հատուկտոր գրուածք կամ տետրակ, այլ թարգմանութիւն օտար գրականութիւններու հին կամ ժամանակակից գլուխ-գործոցներու։ Երբ ակնարկ մը պտըտցուի Սփիւռքի հայ գրական արտադրութեան սեռերուն վրայ, ցցուն տեսքով կը նշմարուի որ` անոնց մէջ պակսող գլխաւոր սեռն է թարգմանութիւնը, որ գրեթէ ամբողջապէս անտեսուած եւ լքուած ճիւղ մը եղած է։ Զարմանալի երեւոյթ է` այս բացարձակ խզումը միջավայրի մտաւորական շարժումէն4։ Հայաստանի Գրողներու Միութեան քարտուղար Ստեփան Ալաջաջեան «Գեղարուեստական գրականութեան արդի վիճակը եւ մեր խնդիրները» ուսումնասիրելով, թարգմանական գանձարանի հարստութիւնները թուելէ ետք, կը գրէ.

41

Շատ մեծ է մեր հարստութիւնը եւ այդ պատճառով ալ մեծ աշխատանք կայ դեռ կատարելիք։ Առաջին եւ կարեւոր հարցը այն է, թէ ե՞րբ պիտի գրուի մեր թարգմանական արուեստին պատմութիւնը։ Պէտք չէ՞ պատրաստուի մատենագրութիւն մը` նուիրուած թարգմանական գրականութեան։ Անհրաժեշտութիւն մը չէ՞ արդեօք, որ ունենանք տեսական աշխատութիւն մը, ուր բացատրուին եւ մեկնաբանուին մեր նախնիքներուն թարգմանական արուեստին ուղղութիւնները5։ Ներկայացուած հարցերը իրաւ է, թէ ուշադրութեան արժանի կէտեր ունին, սակայն, որքան գիտենք, բանասիրական գրականութեան մէջ մասամբ գոյութիւն ունին պահանջուածները։ Մեզի ծանօթ աշխատութիւններէն յիշենք հետեւեալները. ա. – Յ. Ս. Անասեան` Մաշտոցի անուան Մատենադարանի թ. 2271 եւ 2220 ձեռագիրներէն քաղելով, որոնք ԺԸ. դարու ժողովածուներ են, հրատարակած է «Այլ եւս գոն պատմագիրք թարգմանեալք որք են այսոքիկ» թարգմանական 16 աշխատութիւններու բաւական մանրամասնեալ ցուցակը6։ բ. – Հ. Գարեգին Զարբհանալեան, Մատենադարան հայկական թարգմանութեանց նախնեաց. դար Դ-ԺԳ., Վենետիկ, 1889, ԼԱ-783 էջ։ գ. – Հ. Ն. Ակինեան, Պատմութիւն հայ թարգմանութեան օտարալեզու բնագիրներու (408-1800), 1 հտ., անտիպ7։ դ. – Ղազիկեանի եւ Անասեանի մատենագիտական աշխատութիւնները։ Համատեղե՞լ եւ գնահատե՞լ տասնհինգ դարերու թարգմանական արգասիքը. ատիկա բանասիրական եւ գրականագիտական լուրջ աշխատանք կը պահանջէ։

Բ. Մենք դարերի սեղանին Ընծայեցինք բիւր մատեան Մ. ՎԵՍՊԵՐ

Ստ. Ալաջաջեան իր վերոյիշեալ յօդուածին մէջ, ազգային հպարտութենէ դրդուած, կ’անդրադառնայ ուրիշ կարեւոր հարցի մը. Ուսումնասիրուած չէ նաեւ թէ անցեալին օտարները հայերէն ի՞նչ գործեր թարգմանած են իրենց լեզուով։ Այդ ուղղութեամբ իր հաւաքած փաստերը թուելէ ետք, հարց կուտայ.

42

Արդ ո՞վ պիտի գբաղի, թէ` ուր եւ ինչ թարգմանուած է հայ գրականութենէն, օտարները ի՞նչ կարծիք կը կազմեն հայ գրականութեան մասին, երբ կը կարդան հայ գրողներուն գործերը իրենց լեզուով եւ, վերջապէս, ի՞նչ որակ կը ներկայացնեն այդ թարգմանութիւնները։ Եւ անծանօթ ուսումնասէրը չվհատեցնելու դիտաւորութեամբ, կ’եզրակացնէ. Դժուար չէ այս գործը, դժուարը ծուլութիւնը թօթափելը եւ գործը կազմակերպելն է8։ Ալաջաջեանի նման գրագէտի մը կողմէ յայտնուած փափաքը մեզի խթան եղաւ, որ տասնամեակի մը ընթացքին հաւաքուած ատաղձը դառնայ մատենագիտութեան մը կորիզը։ Մատենագիտական այս փորձին մէջ ջանք թափուած է համախմբելու (ԺԷ. դարու լատիներէն թարգմանութիւններէն սկսեալ` մինչեւ Օտեանի Ընկերվարական նամականիի այս տարի լոյս տեսած արաբերէն թարգմանութիւնը) բոլոր տպագրուած եւ անտիպ թարգմանութիւնները, որոնք կամ de visu ուսումնասիրած ենք, եւ կամ բանասիրական ու մատենագիտական աղբիւրներէ քաղած ենք։ Անզուգական հայագէտ Նորայր Բիւզանդացիի գործածած բնաբանը` «Որքան կարեմ` զայն առնեմ»9, կեանքի նշանաբան ընտրած ըլլալով, չենք վարանիր խոստովանելու, որ այս աշխատութեան մէջ թերիները կամ մոռացումները շատ են։ Մատենագիտութեան պատրաստութեան համար յաճախ ղիմած ենք բանասիրութեան շատ ծանօթ հետեւեալ աշխատութիւններուն. ա. – Հ. Արսէն Ղ. Ղազիկեան, Հայկական նոր մատենագիտութիւն եւ հանրագիտարան հայ կեանքի, Վենետիկ, 1909-1912, Ա. հտ. (Ա-Մ)։ բ. – Յ. Ս. Անասեան, Հայկական մատենագիտութիւն, Ե-ԺԸ դդ., Երեւան, 1959, Ա. հտ. (Ա-Առաքել Սալաձորեցի)։ զ. – A. Salmaslian, Bibliographie de l’Arménie, Paris, 1946։ Ասոր ընդարձակը` Հայկական մատենագիտութիւն տարւոյս սկիզբը լոյս տեսաւ Երեւանի մէջ (չենք օգտագործած)։ Ուրախութեամբ պէտք է նշել, թէ 1967-ին, Երեւանի Պետական Համալսարանին մէջ կազմակերպուած է «Հայ ժողովրդի գրական կապերն ուսումնասիրող կաբինետ», որ արդէն պատրաստած եւ հրատարակած է Հայ գրականութիւնը ռուսերէն թարգմանութիւններում եւ Յովհ. Թումանեանը ռուսերէն մատենագիտական աշխատութիւնները10։ Արտասահմանի մէջ այդ ուղղութեամբ աշխատանքները` եթէ կան, մեզի անծանօթ կը մնան։ Վերջին տարիներու պարբերական մամուլէն քաղուած քանի մը

43

մէջբերումներ ցոյց կուտան, թէ թարգմանական աշխատանքը միշտ օրակարգի լուծելի հարցերէն է մեր խմբագիրներուն, գրագէտներուն եւ գրականագէտներուն համար։ Թարգմանչաց տօնին առիթով` այս թերթի խմբագրական սիւնակներուն մէջ կարդացինք. Այսօր մենք կարիքն ունինք մեր թարգմանիչներու մոլեռանդ հաւատքին` նոյն աշխատանքը կատարելու հակառակ ուղղութեամբ. այսինքն, թարգմանելու եւ համաշխարհային միտքի տաճարներուն մատուցանելու մեր հին ու նոր գրականութեան լաւագոյն աշխատանքները, ցոյց տալով աշխարհի թէ ինչպիսի ժողովուրդ մըն էինք մենք անցեալին եւ ինչպիսին ըլլալու խմորն ունինք այսօր։ Ճիշտ է թէ անհատ մտաւորականներ, հաստատութիւններ ու մանաւանդ հայրենիքի հրատարակչականները շնորհակալ աշխատանքներ կը տանին այս ուղղութեամբ, սակայն, ծրագրեալ ու հիմնական աշխատանքները տակաւին հեռու կը մնան կարծէք11։ Հայերէնէ ֆրանսերէն թարգմանութիւններու մասին խորհրդածելով` Մկրտիչ Պարսամեան կը գրէ. Երբեմն ծանօթ հեղինակներու գործերէն ֆրանսերէնի կը թարգմանուին, նպատակ ունենալով հայկական գրականութեան ճաշակը տալ եւրոպացի մտաւորականներուն։ Հայերէնէ ֆրանսերէն կամ անգլերէն թարգմանութիւններուն ուրիշ դեր մըն ալ վերապահուած է սակայն։ Գիտենք, թէ մեր երիտասարդները օտար միջավայրերու մէջ ծնած ու մեծցած եւ հայրենիքէ հեռու, մայրենի լեզուին անծանօթ ըլլալով, գրեթէ օտար լեզուի մը օգնութեան կը կարօտին ազգային, հարազատ գրականութեան հաղորդակից դառնալու համար։ Այդ պահանջին գոհացում տալու համար է, որ երբեմն մեր երիտասարդներուն կը մատուցուին թարգմանութիւններ։ Անշուշտ մասնաւոր ծրագրով մը չէ, որ կը կատարուի այս աշխատանքը, այլ պատահականութեան ձգուած գործ մըն է։ Իր յօդուածը սփիւռքի մէջ կատարուած թարգմանութիւններուն նուիրուած ըլլալուն` Պարսամեան միջանկեալ կ’ընդունի, թէ Թարգմանչական լուրջ աշխատանքներ կը կատարուին մեր հայրենիքին մէջ... հայերէնէ բանաստեղծական եւ արձակ թարգմանութիւններ կ’ըլլան, հետեւողական ծրագրով, ոչ միայն ռուսերէն, այլեւ քոյր հանրապետութիւններու լեզուներով12։ Հայրենի տաղանդաւոր բանաստեղծներէն` Պարոյր Սեւակ բծախնդիր եւ դիպուկ մօտեցումով կ’անդրադառնայ, թէ Մենք ահագին բան ենք թարգմանել ռուսերէն` չխօսելով թարգմանութիւնների որակի

44

մասին։ Իսկ թարգմանե՞լ ենք արեւմտահայ բանաստեղծներից, որոնցից իւրաքանչիւրը այլ մի ժողովրդի լեզուով կը հնչէր շատ աւելի հասկնալի եւ կը բարձրացնէր մեր ժողովրդի վարկը։ Չենք թարգմանել ու չենք էլ մտածում կարծեմ։ ... Ես ինձ թոյլ եմ տալիս աւելորդ մի անկեղծութիւն, որպէզի ասեմ, որ ռուսերէն թարգմանուելու հարցը համարեա թէ դարձել է մի շիշ հայկական կոնեաք կոնծելու դժուարութիւն։ Թարգմանւում են այնպիսի հեղինակներ, որոնք պարզապէս գրող չեն, կամ այնպիսի երկեր, որոնք պիտի չհրապարակուէին նաեւ հայերէն։ Թարգմանական գործի այսպիսի ընթացքը, մեր արդի գրականութեան վարկին հասցնում է միանգամից երկու հարուած։ Այս հարուածներից մէկն այն է, որ մեր գրական արտադրանքի լաւագոյնը կամ բնաւ չի թարգմանւում, կամ էլ թարգմանւում է շատ ցածրորակ։ Այս հարուածներից երկրորդն էլ այն է որ թարգմանւում են խոտանային երկեր, եւ ռուս հրատարակիչների, ինչպէս նաեւ համամիութենական ընթերցողի մէջ ամրապնդում այն կարծիքը, որ Հայաստանում գրականութիւնն այն վիճակումն է, ինչ վիճակումն է կինոն կամ... ներեցէք... ֆուտպոլը։ Ժամանակն է, որ հայ գրականութեան թարգմանութիւնը դադարի գրողների անձնական շահագրգռութեան գործը լինելուց եւ դառնայ Գրողների Միութեան նոր ղեկավարութեան գործը, եթէ կ’ուզէք` ամենակարեւոր գործը։ Երիտասարդ բանաստեղծ Արամայիս Սահակեան, գեղարուեստական թարգմանութեան հարցերուն նուիրուած յօդուածի մը մէջ, լուրջ դիտողութիւններու շարքին կ’ընէ հետաքրքրական առաջարկ մը. Ժամանակը չէ՞, արդեօք, մտածել համալսարաններում եւ ինստիտուտներում համապատասխան դասընթացքների ստեղծման մասին, որտեղ ուսանողները սովորեն եղբայրական ժողովուրդների լեզուները եւ այդ լեզուներից թարգմանելու արուեստը13։ Թերեւս այս առաջարկը նկատի ունենալով է, որ Երեւանի Պետական Համալսարանի «Գրական Կապերի Կաբինետ»-ը` որակեալ թարգմանիչներ պատրաստելու նպատակով, երկու ուսանողներ գործուղած է Մոսկուայի Պետական Համալսարանի դասական լեզուներու բաժինը14։ Ներկայիս թարգմանական արուեստի միակ մասնագիտացած ամսագիրն է Լիտերատուրնայա Արմենիա, «որ սիստեմատիկաբար ռուս ընթերցողներին ծանօթացնում է հայ դասական, ինչպէս նաեւ ժամանակակից սփիւռքահայ գրողներին»15։ Ամսագիրը իր գոյութեան առաջին տասնամեակը բոլորած է բանաստեղծթատերագիր Գուրգէն Բորեանի խմբագրութեամբ, իսկ ներկայիս կը ղեկավարէ բանաստեղծ Գէորգ Էմին։ Հարեւանցի ակնարկով մը միայն դարերու աշխատանքին վրայէն սահելու նպատակով, կը կատարենք հետեւեալ քաղուածքները։

45

Հայ գրականութեան հանդէպ հետաքրքրութիւն ցուցաբերուած է ԺԷ. դարուն, երբ ծիսական գործեր լատիներէնի թարգմանուած են։ Մեզ շրջապատող ժողովուրդներէն` վրացիները առաջինը հանդիսացած են, որոնք հետաքրքրուած են մեր գրական արտադրութիւններով։ Օրինակ «Հայ մատենագրութեան բազմաթիւ գործերին ծանօթանալուց յետոյ, Վրաց (Անտոն) կաթողիկոսը (ԺԸ. դ.) եւ հայ քահանայ Փիլիպպէն միասին հայերէնից վրացերէն են թարգմանում մի շարք գրքեր, ինչպէս հայ մատենագիրների երկասիրութիւններից, այնպէս էլ հայերէն թարգմանուած յոյն կամ իտալացի հեղինակների երկերից»16։ Նոյն շրջանին մասին աւելի մանրամասն կ’արտայայտուի Իլ. Աբուլաձէ. ... Յիշենք թէկուզ Վախտանգ Զ.ի եւ նրա որդու Վախուշտու մերձաւոր աշխատակից Զուրաբ Շանշովանիին, որին արքան եւ արքայորդին յանձնարարում են հայերէնից վրացերէն թարգմանել մի քանի փիլիսոփայական եւ քերականական երկեր, որոնք նրանց կողմից խմբագրական շտկումներից յետոյ լոյս են ընծայւում։ Այստեղ չենք կարող չյիշել եւ Փիլիպոս Ղայթմազաշվիլուն, որի օգնութեամբ Անտոն Ա.ը վրացերէնի է թարգմանում Նոր Ջուղայի եւ Վենետիկի հայկական դպրոցներում մշակուած, այսպէս կոչուած, ազատ գիտութիւնների դասագրքերը, ինչպիսիք են Սիմէոն Ջուղայեցու Տրամաբանութիւնը, Մխիթար Սեբաստացու Ճարտասանութիւնը, Տրամաբանութիւնը, Քերականութիւնը եւ այլն17։ Ռուսերէն առաջին թարգմանութիւնը կատարուած է Մովսէս Խորենացիէն, 1786-ին, Վառլամ Վահանովի կողմէ։ Յետագային, մանաւանդ Մկրտիչ Էմինի եւ Քերովբէ Պատկանեանի կողմէ մեր մատենագիրներէն քանի մը գործեր թարգմանուած են։ Իսկ Դ. Ռոստոմեանի համաձայն, «հայ գրողների ստեղծագործութիւնները ռուսերէն են թարգմանուել դեռեւս անցեալ դարի 80-ական թուականներից։ Սակայն մինչեւ 90-ական թուականներն այդ թարգմանութիւնները պատահական բնոյթ էին կրում։ Հայ գրականութեան թարգմանութեան գործը գիտական հիմքերի վրայ դրուեց միայն 1893 թուականից, երբ ռուս նշանաւոր գրականագէտ Եուրի Վեսելովսկու եռանդուն ջանքերի շնորհիւ հրատարակուեց Հայ վիպասաններ ու բանաստեղծներ ժողովածուի առաջին հատորը, որը անդրանիկ ժողովածուն էր ռուս իրականութեան մէջ»18։ Հայ գրականութիւնը ռումէն ընթերցողին ներկայացներու աշխատանքները համադրելով, Յ. Ճ. Սիրունի կը գրէ. Ըլլայ Մեշտուտճեանի` Auroraն եւ Araratը, ըլլայ անոնցմէ ետք լոյս տեսած Aniն, լեցուն են հայ գրականութենէն թարգմանուած արձակ եւ ոտանաւոր նմոյշներով, առանց յիշելու թարգմանութիւնները զորս ֆրանսերէնէ կատարեց Նիքոլաէ Եորկա զանազան առիթներով։ Այս բոլորը պիտի կրնային հատորներ կազմել` եթէ մարդոց հնարաւորութիւնը չպակսէր զանոնք համախմբելու19։

46

Մեր օրերուն ալ թարգմանական աշխատանքները նոր թափով կ’ընթանան։ Օրինակ «ետ պատերազմեան շրջանում լիտվերէն են թարգմանուել քսանից աւելի հայ հեղինակ, որոնց գրքերի ընդհանուր տպաքանակն անցնում է 250 հազար օրինակից», կը կարդանք Գրքերի աշխարհ ամսաթերթին մէջ20։ Իսկ «ռուսերէնի միջոցով արդէն սփիւռքահայ գրականութիւնը դուրս է գալիս միջազգային ասպարէզ, մատչելի դառնում աշխարհի ժողովուրդներին»21։ Հունգար եւ հայ ժողովուրդներու բարեկամութեան նուիրուած ակնարկի մը մէջ, Ս. Քոլանջեան կը հաղորդէ, թէ «հունգար հայագէտները նախապատրաստւում են հունգարերէն թարգմանել Ագաթանգեղոսի, Փաւստոսի, Եղիշէի եւ այլոց պատմագրքերը»22։ Ի՞նչ արժէք կը ներկայացնէ հայ գրականութիւնը, որ օտար գրագէտներու, բանասէրներու եւ ուսումնասէրներու ուշադրութեան, գուրգուրանքին կամ հիացումին առարկայ դարձած է։ Այդ մասին միայն երեք վկայութիւններով կը բաւականանանք։ Ֆելիքս Նեւ` Քրիստոնեայ Հայաստանը եւ անոր գրականութիւնը կարեւոր աշխատութեան մէջ, Նարեկացին կ’անուանէ «հայ եկեղեցւոյ ամենավճիտ փառքերէն մէկը, որուն երկերը թարգմանելով` մարդ հոյակապ ծառայութիւն մատուցած կ’ըլլայ կրօնական գրականութեան»։ Հայկական պոէզիային ծանօթանալը, – Վալերիյ Բրիւսովի կարծիքով, – պէտք է պարտադիր լինի իւրաքանչիւր կրթուած մարդու համար, ինչպէս պարտադիր է նրա համար հելլէն ողբերգակներին, Դանթէի Կատակերգութեանը, Շեքսպիրի դրամաներին, Վիկտոր Հիւգոյի պոէմներին ծանօթ լինելը։

Հայ բանաստեղծներու մասին խօսելով ուկրաինացի բանաստեղծ-թարգմանիչ Պ. Տիչինան կը խոստովանի, թէ Ես բերանացի էի անում նրանց ոտանաւորները եւ զգում էի, թէ որքա՜ն նրանք գեղեցիկ են հնչում բնագրում։ Չէ՞ որ այդ երաժշտականութիւնը գրեթէ անարտայայտելի է միւս լեզուներով, երաժշտականութիւն, որ յատուկ է միայն հնչեղ հայոց լեզուին23։

Հայաստանի եւ հայ մշակոյթի պատմութիւնը ուրուագրելով, լեհ գրագէտ Բոգդան Գեմբարսկի իր միտքը կը խտացնէ հետեւեալ արտայայտութեամբ. ... մի բուռ հող ու բովանդակ աշխարհում ցրուած մի բուռ մարդիկ ստեղծել են մի մշակոյթ, որը կարող է հաւասարուել մեր դարաշրջանի մեծ ժողովուրդների մշակոյթներին, չխօսելով արդէն այն մասին, որ հայկականը դրանցից մի քանի անգամ աւելի տարեց է։ ***

47

Անցեալ տարի Հայրենիքի ձայն շաբաթաթերթը կ’աւետէր Երեւանի Շեքսպիրեան Գրադարանի հիմնադիր` Փրոֆ. Ռուբէն Զարեանի մէկ նոր նախաձեռնութիւնը` Հայ գրականութիւնը այլ լեզուներով մասնագիտական գրադարանին ստեղծումը։ Նոյն օրերուն, մեծարգոյ Փրոֆեսորը «Բաց Նամակ»ով մը կը պարզէր մշակութային ամբողջ հարստութիւնը հաւաքելու իր ծրագիրը եւ այդ առիթով գրողներուն, թարգմանիչներուն եւ մտաւորականներուն կոչ կ’ուղղէր, որ «օգնութեան ձեռք մեկնեն» որպէսզի «այս կարեւոր գործը գլուխ գայ հնարաւոր բարձր մակարդակով»։ Փրոֆ. Զարեանին ձեռնարկով խանդավառուած անձերը, իրենց մօտ գտնուող հայերէնէ օտար լեզուներու թարգմանուած գործերը կրնան ուղարկել հետեւեալ հասցէին. Արուեստի Ինստիտուտ, Աբովեան 15 Երեւան 1

48

ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ 1. Գիտութիւն եւ տեխնիկա, 1970, թ. 2, էջ 47։ 2. Սիսուան, Վենետիկ, 1885, էջ 515։ 3. «Թարգմանչական գրականութիւնը Սփիւռքի մէջ», Յուշարար-Միութիւն, 1964, Ապրիլ 15, էջ 9։ 4. Նոյն տեղը` էջ 7։ 5. Սովետական գրականութիւն, 1965, թ. 12։ Հմմտ. «Սրտցաւ խօսքեր», Յառաջ, Փարիզ, 25-1-1966։ 6. Հայկական մատենագիտութիւն, Ե-ԺԸ դդ., Երեւան, 1959, Ա. հտ., էջ LVILVII։ 7. Հանդէս ամսօրեայ, 1954, թ. 9-10, էջ 414։ 8. Յառաջ, 25-1-1966։ 9. 1887-8 թթ. Ստոքհոլմի մէջ հրատարակած Քննասէր բանասիրական պրակներուն բնաբանը եղած է։ 10. Բանբեր Երեւանի Համալսարանի, 1970, թ. 2, էջ 266։ 11. Արեւ, 8-10-1966։ 12. Յուսաբեր, 12-10-1957։ 13. «Տաղանդ գումարած տաղանդ», Կոմսոմոլսկայա պրավդա, 12-3-69։ Հայերէն թարգմանութիւնը` Ավանգարդ, 20-3-1969։ 14. Բանբեր Երեւանի Համալսարանի, 1970, թ. 2, էջ 267։ 15. Գ. Թաթոսեան, «Լիտերատուրնայա արմենիաի առաջին տասնամեակը», Գրական թերթ, 20-12-1968։ 16. Յակոբ Մ. Մխիթարեան, «Աբբահայր Մխիթար Սեբաստացու շարահիւսական ըմբռնումները», Բազմավէպ, 1969, թ. 4-7, էջ 151։ 17. «Նոր յուշարձաններ վրաց եւ հայոց գրական յաբաբերութիւնների մասին անցեալում (16-17րդ դդ.)», Բանբեր Մատենադարանի, թ. 3, 1956, էջ 102։ 18. Հայ գրականութիւնը ռուսերէն, Երեւան, 1963, էջ 1 (մեքենագրուած)։ 19. Նոր կեանք, 28-6-1968։ 20. Գրքերի աշխարհ, 10-6-1970։ 21. Սովետական Հայաստան, 1967, թ. 7, էջ 19։ 22. Գրական թերթ, 25-10-1968։ 23. Սեդա Ամիրեան, «Երկու մեծ բանաստեղծների բարեկամութիւնը», Գրական թերթ, 20-11-1964։

49

ԱԲՈՎԵԱՆ ԽԱՉԱՏՈՒՐ ● Վէրք Հայաստանի - Վրաց. թրգմ. Արտեմ Դաւթեան Յառաջաբան` Արչիլ Դաւթեան Թբիլիսի, Սաբճոթա Սաքարթվելոյ Հրտ., 1970 (Թարգմանութիւնը կատարուած է հայկական կրճատ տեքստից)։ - Ռուս. թրգմ. Մամիկոն Գէորգեան։ - Չեխերէն թրգմ. Վացլաւ Չերնի Վ. Անանեան, «Չեխ հայագէտներ», Յուսաբեր, 17-12-1958։

ԱԲՐԱՀԱՄ ԱՆԿԻՒՐԱՑԻ ● Ողբ. ի վերայ առման Կոստանդինուպոլսոյ - Touchante élégie sur la prise de Constantinople Trad. par E. Boré Nouveau journal asiatique, Paris, 1835, t. XV, pp. 275-292.

- Mélodie élégiaque sur la prise de Stambol Trad. par M. Brosset Lebau, Histoire du Bas-Empire, Nouvelle édition, t. XXI, Paris, 1836, pp. 307-314.

- Նոյն թարգմանութիւնը` Fragments d’auteurs orientaux relatifs à la prise de Constantinople.

- Ռուս. թրգմ. Ս. Ս. Արեւշատեան (Հաւաքածոյի մը մէջ) Մոսկուա, 1953։ - Նոյնը` Յ. Ս. Անասեան, Հայկական աղբիւրները Բիւզանդիայի անկման մասին, Երեւան, 1957, էջ 113-128։

ԱԲՐԱՀԱՄ ԿՐԵՏԱՑԻ ● Պատմագրութիւն ABRAHAM DE GRETE Mon histoire et celle de Nadir, Chah de Perse Trad. par M. Brosset Collection d’historiens arméniens, t. II, S.-Pétersbourg, 1876, pp. 257-326.

● Պատմութիւն Անի քաղաքին ABRAHAM DE GRETE Ֆրանս. թրգմ. M. Brosset Նոյն տեղը, էջ 330-335։

50

● Կոնդակ Ֆրանս. թրգմ. M. Brosset Նոյն տեղը, էջ 326-330։

ԱԳԱԹԱՆԳԵՂՈՍ ● Պատմութիւն հայոց - AGATANGELO Storia dell’Armenia riveduta quanto allo stile da N. Tommaseo Venezia, 1843, XXIII-238 p.

- AGATHANGE Histoire du règne de Tiridate et de la prédication de Saint Grégoire l’Illuminateur de l’Arménie Paris, 1867, t. I, pp. 105-194.

- Նոյնը` Historicorum Graecorum et Syriorum reliquiae in Armeniorum scriptis servatae Parisiis, 1884, p. 97-194.

- Trad. partielle par G. Thoumaian Agathangelos et la doctrine de l’église arménienne au Ve siècle Lausanne, 1879.

- La passion des saintes Rhipsimiennes en Géorgien (Agathange, ch. XIII-XIX) par G. Garitte Extrait du Muséon, LXXV, 1-2, Louvain, 1962, pp. 233-251 Louvain, 1962.

- Վրաց. հմռտ. պատմում Հրտ. Լեւոն Մելիքսեթ-Բեկ Թբիլիսի։ □ Յունարէն, լատիներէն, արաբերէն, իտալերէն, ռուսերէն, գերմաներէն, շուէտերէն եւ եթովպերէն խմբագրութիւններու եւ թարգմանութիւններու մասին տես` Համառօտ` Հ. Արսէն Ղ. Ղազիկեան, Հայկական նոր մատենագիտութիւն եւ հանրագիտարան հայ կեանքի, Վենետիկ, 1909-1912, Ա. հտ., էջ 15-16։ Ընդարձակ` Յ. Ս. Անասեան, Հայկական մատենագիտութիւն, Ե-ԺԸ դդ., Երեւան, 1959, Ա. հտ., էջ 174-184։ ԿԵՂԾ-ԱԳԱԹԱՆԳԵՂՈՍ ● PSEUDO-AGATHANGE Histoire ancienne de l’Arménie: extrait de l’Histoire d’Héraclius par Sébéos Collection des historiens anciens et modernes de l’Arménie Paris, 1867, t. I, pp. 195-200.

51

ԱԴԱԼԵԱՆ ՆՈՐԱՅՐ ● Շոգ ամառ (եւ քանի մը պատմուածքներ) Ռուս. թրգմ. Էմմա Կանանովա Երեւան, Հայաստան Հրտ., 1969։

ԱԴԱՄԵԱՆ ՆՈՐԱ ● Աղջիկը մինիստրութիւնից. երեւանեան աղջիկը Հունգարերէն թրգմ. Պուտափեշտ, 1959։ ...որպէսզի ասել այն, ինչ ասել է Նորա Ադամեանը, եւ ընդ որում այդպէս գրաւիչ ու այդպիսի սեղմ ձեւով, անհրաժեշտ է ունենալ գրական լուրջ տուեալներ։ Նորա Ադամեանի վիպակը հիանալի գիրք է։ Գրական ամսագիր։ ԱԴԴԱՐԵԱՆ ԳԱՌՆԻԿ ● Պատնէշի վրայ (բանաստեղծութիւններ) Ռուս. թրգմ. Մոսկուա, Պրոգրես Հրտ., 1962։ ԱԼԻՇԱՆ ՂԵՒՈՆԴ Հ. ● «Ս. Թէոդորոս Սալհունի» Յուշիկք հայրենեաց հայոց (Ա. հատոր, Թ. գլուխ) S. Théodore la Salahounien: martyr arménien Trad. par M. J. Hékimian Venise, 1872, 48 p.

● «Կարմիր Վարդան» Յուշիկք հայրենեաց հայոց (Ա. հատոր, Ժ. գլուխ) Vartano il Grande: un episodio della storia armena dal memorial armeno Tradotto dal P. Atanasio Tiro Venezia, 1875, 58 p.

● Շուշանն Շաւարշանայ (քերթուած) - Il Giglio di sciavarsciane Con la versione di E. Teza Venezia, 1897, 46 p.

52

- Անգլ. թրգմ. Ալիս Սթոն Պլեքուէլ Armenia, Boston, 1904, No. 8.

● Դատաստանք Վասակայ մատնիչին Le jugement de Vassag (poème) Trad. par J. Minassian Constantinople, 1910. □ Մկրտիչ Պարսամեանի համաձայն` այս թարգմանութիւնը «տակաւին անտիպ» է։ «Հայերէնէ ֆրանսերէն թարգմանութիւններու մասին», Յուսաբեր, 12-10-1957։

● Բամ Փորոտան (Ա. տուն) Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան Թարիխ ալսաքաֆա ուալ ատապ ալ արմանի, 1954, էջ 99։ ● Պլպուլն Աւարայրի - Անգլ. թրգմ. Ալիս Սթոն Պլեքուէլ - (հատուած մը) ήϳ΍έ΍ϭ΍ ΐϴϟΪϨϋ

Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան Նոյն տեղը, էջ 100։ ● Լուսնկայն գերեզմանաց հայոց

Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան Նոյն տեղը, էջ 100-101։ ϦϣέϷ΍ ΓήΒϘϣ ήϴϤϗ

● Easter Song Trans. By Alice Stone Blackwell Hoosharar, New York, April 1, 1948.

□ Բանասիրական աշխատութիւններու թարգմանութեան մասին տես` Հ. Արսէն Ղ. Ղազիկեան, Հայկական նոր մատենագիտութիւն եւ հանրագիտարան հայ կեանքի, Վենետիկ, 1909-1912, Ա. հտ., էջ 35, 36, 39, 48, 49, 59։

ԱԼԻՔԵԱՆ ԱԲՐԱՀԱՄ ● Արեւային ժամացոյց (բանաստեղծութիւններ) Ռուս. թրգմ. Վ. Զվետգինցեւա, Կ. Կովալջի, Վ. Սիկորսկի Մոսկուա, Սովետսկի Պիսատել Հրտ., 1968։

53

ԱԿՍԵԼ ԲԱԿՈՒՆՑ ● Լառ-Մարգար AXEL BAKOUNTS Lar-Markar Trans. by Mischa Kudian Ararat, Summer 1967, p. 24.

● Պատմուածքներ - Չեխերէն թրգմ. Լուտմիլա Մոտալովա

ԱՀԱՐՈՆ ՎԱՆԱՆԴԵՑԻ (Հայր Ահարոն) ● Պատմութիւն սրբոյ նշանին Նունէի Հրտ. եւ ռուս. թրգմ. Լ. Մ. Մելիքսեթ-Բեկ Տեղեկագիր, 1941, թ. 9։

ԱՀԱՐՈՆԵԱՆ ԱՒԵՏԻՍ ● Պատկերներ (վերջին տարիների տաճկահայոց կեանքից) - Obrázky z Tureckého Arménska Al. Koudelka V. Prager, 1903.

- Րազսկազըի Ռուս. թրգմ. Ունիվերսալնայա Բիբլիօտեկա Մոսկուա, 1912։

● Արցունքի հովիտը Դօլինա սլեօզ Վրաց. թրգմ. Թբիլիսի, 1907։

● AHARONIAN AWETIS Armenische Erzählungen Übersetzt von Agnes Finck-Gjanschezian Universal Bibliotek No. 5107 Leipzig, 1909, 160 s. (Ջաւօ, Բաշօն, Զնդանում, Բախտի խաղեր, Փշուր-ըմ խաց, Խայը)։ ● AHARONIAN AWETIS Bilder aus Türkisch-Armenien

54

Übersetzt von Artak wartapet Smbatjanz Etschmiatsin, 1910, 133 s. ● Աշնան գիշերին AHARONIAN AVéTISS Nuit d’automne Mercure de France, Paris, février 1911.

● Խաւարես, լուսին AHARONIAN AVéTISS éclipse-toi, lune!

Revue chrétienne, Paris, mai 1911.

● Դարաւոր կաղնին AHARONIAN AVETISS Le chêne séculaire La Semaine littéraire, Genève, juillet 1911.

● Ազատութեան Ճանապարհին. Անդունդը Vers la liberté; L’abîme Trad. par Dr. M. Chamlian et Elias Sarkis Altiar Paris: Ernest Leroux, 1912, XIX-221 p.

● Երբ գայլերը ոռնում էին Les loups hurlaient La Revue, Paris, juin 1912.

● Մասիս Le Massis Revue bleue, Paris, août 1912.

● Կոյրերը Les Deux aveugles Bibliothèque universelle, Lausanne, septembre 1912. ● Armeniens Leid Wien, 1912.

55

□ Ա. Ահարոնեանի նորավէպերէն Պատուի համար, Հայդուկի նոր տարին եւ Անդունդը, որոնք ֆրանսերէնի թարգմանուած էին Տօքթ. Միսաք Շամլեանի կողմէ, Ֆրանսական Ակադեմիայի գնահատումին առարկայ եղած եւ Լանկլուա դրամական վարձատրութեան արժանացած են։ Շանթ, Կ. Պոլիս, Բ. տարի, թ. 45, 2/15 Սեպտ. 1913, էջ 331։ ● Մայրերը - Մատերի Ռուս. թրգմ. Արմեանսկիէ Պիսատելի (Մ. Գորկիի խմբագրութեամբ) Մոսկուա, 1913։ - Դեդեբի Վրաց. թրգմ. Թիֆլիս։ - Դանիերէն թրգմ. Ինկա Նալբանդեան։

● Ջաւօ Djavo Trad. par F. Macler Revue des études arméniennes, Paris, 1924, t. IV, pp. 207-214.

● Խաւարի մէջ - Dans les ténèbres Œuvres libres, Paris, 1925.

- In the Shadow of Death The Best Continental Short Stories of 1926 Edited by Richard Eaton New York, 1927.

● Խայը The Night Watchman The Golden Book Magazine, New York City, January 1928. ● Արտը Նիվատա Պուլկար. թրգմ. Իլտէն, շաբաթաթերթ, Ապրիլ 1929։

56

● Մայրը Մայկատա Պուլկար. թրգմ. Իլտէն, շաբաթաթերթ, Յունիս 1929։ ● Պատիւը Չէստա Պուլկար. թրգմ. Իլտէն, շաբաթաթերթ, Յուլիս 1929։ ● Բանտում Վըֆ Զաիրվօրա Պուլկար. թրգմ. Պլատվէ, օրաթերթ, 23-6-1929։

● Աքաղաղը Յունարէն թրգմ. Պուքերա, հանդէս, Աթէնք, Օգոստոս 1929։

● Le cavalier noir Revue des études arméniennes, Paris, 1930, t. X, pp. 201-212.

● Լռութիւն - Il silenzio Milano: Sonzogno, 1932.

- Սպաներէն թրգմ.։

● Ս. Յակոբի աղբիւրը The Legend of Saint Jacob and Mount Masis. From My Life.

Trans. by Jane S. Wingate Hoosharar, New York, January 15, 1948, pp. 44-46; February 1, 1948, pp. 68-69. ● Աշուղը (հատուածներ)

Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան Թարիխ ալսաքաֆա ուալ ատապ ալ արմանի, 1954, էջ 334-336։ ϰϤϋϷ΍ ήϋΎθϟ΍

57

● Պուտ ըմ կաթ

Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան Նոյն տեղը, էջ 338-342։ ΐϴϠΣ ΔϋήΟ

ԱՂԱՒՆԻ ● Շիրակ (վէպ) - Ռուս. թրգմ. Մոսկուա, Սովետսկի Պիսատել Հրտ., 1960։ - Ուկրաիներէն թրգմ.։

ԱՃԷՄԵԱՆ ՄԿՐՏԻՉ ● Մեր կատուն (հատուած մը) Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան Թարիխ ալսաքաֆա ուալ ատապ ալ արմանի, 1954, էջ 183։

ԱՄԻՐՏՈՎԼԱԹ ԱՄԱՍԻԱՑԻ □ ...Ամիրտովլաթի հեղինակած հայկական դեղագործութեան կատարեալ «Ֆարմակոբիա» մը` որը Գուրգէն Կարապետեան ֆրանսերէնի թարգմանած է 750 էջերէ բաղկացող հատորի մը մէջ, բուսական նոր դասաւորութեամբ եւ անուններով։ Զատիկ Խանզատեան, Արեւ, 8-8-1970։ ԱՅՎԱԶԵԱՆ ԱՂԱՍԻ □ Քանի մը պատմուածքներ Ռուս. թրգմ. Լիտերատուրնայա Արմենիա, Երեւան։

ԱՅՎԱԶԵԱՆ ՍՈՒՐԷՆ ● Բարի առաւօտ Ռուս. թրգմ. Մոսկուա, Սովետսկի Պիսատել Հրտ., 1969։

□ Պատմուածքներ Ուկրաիներէն թրգմ.։

ԱՆԱՅԻՍ □ Երկու բանաստեղծութիւն Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան Թարիխ ալսաքաֆա ուալ ատապ ալ արմանի, 1954, էջ 489-491։

58

ԱՆԱՆԵԱՆ ՎԱԽՏԱՆԳ ● Սեւանի ափին □ ...հրատարակուել է 29 անգամ 17 լեզուներով, շուրջ մէկ միլիոն տպաքանակով։ Գերմանիայում գիրքը լոյս է ընծայուել 3 անգամ, Լեհաստանում` 2, Ուկրաինայում` 3 անգամ։ Սովետական գրականութիւն, 1958, թ. 6, էջ 159։ □ Սեւանի ափին արկածային վիպակը դարձել է ոչ միայն հայ, այլեւ ռուս, չին, բուլղար, ռումին եւ շատ այլ ժողովուրդների պատանի ընթերցողների ամենասիրած գրքերից մէկը։ Բաւական է նշել, որ այդ գիրքը ռուսերէն ունեցել է 6 հրատարակութիւն։ Դ. Ռոստոմեան, Հայ գրականութիւնը ռուսերէն, Երեւան, 1963, էջ 6 (մեքենագրուած)։ - Պուլկար. թրգմ. Պերճ Միքայէլեան Սոֆիա, Նարոտնա Քուլթուրա Հրտ., 1952։ - Չինարէն թրգմ. Ֆան Չժի Չաոյ Տան (Նոր ուղղագրութեամբ) Գեղարուեստական Նոր Գրականութիւն Հրտ.։ - Ռումաներէն թրգմ.

Pe malurile Sevanului. □ Թարգմանուած է նաեւ չեխերէն, մոլդաւերէն ղազախերէն, ուզբէկերէն։ ● Մանկութիւնը լեռներում - Չինարէն թրգմ. Ֆան Չժի Չաոյ Տան, 1955։ - Ռումաներէն թրգմ. În Munţii Armeniei.

● Որսորդական պատմուածքներ - Արաբ. թրգմ. Նիքոլա Թաուիլ Պէյրութ, 1960։ Նախապէս լոյս տեսած է Թելեկրաֆ թերթին մէջ։ - Լեհերէն թրգմ.։

● Անձրեւ (պատմուածք) Արաբ. թրգմ. Նիքոլա Թաուիլ Ալ Աքպար թերթ։

● Յովազաձորի գերիները - Պուլկար. թրգմ. Մարիա Դրակովա Սոֆիա, Նարոդնա Կուլտուրա Հրտ., 1966։ - Սպաներէն թրգմ. Հաւանա, 1967։

59

- Չեխերէն թրգմ. Եարոմիր Եդլիչկա Փրակա։ - Ադրբեջաներէն թրգմ. Բաքու։ □ Թարգմանուած է նաեւ ռուսերէն, էստոներէն, ուկրաիներէն, ֆրանսերէն, կաբարդիներէն։ ● VAKHTANG ANANIAN Huntsman Vatchag’s Adventures Trans. by Mischa Kudian Ararat, winter 1967, pp. 26-32.

● (Ընտիր էջեր) Հունգար. թրգմ.։

ԱՆԱՆԻԱ ՇԻՐԱԿԱՑԻ ● Ինքնակենսագրութիւն - Ռուս. թրգմ. Ք. Պատկանօֆ Արմենսքայա Ճէոկրաֆիյա։ - Ananias of Shirak (A. D. 600-650 c.)

Autobiography Byzantinische Zeitschrift, Leipzig, 1897, VI, s. 572-574.

- Des Anania Sirakwanci des dreimalseligen Lehrers Über die Art und weise seines Lebens.

- Autobiographie d’Anania Sirakaci Trad. par H. Berberian Revue des études arméniennes, Nouvelle série, Paris, 1964, t.-I, pp. 191-194.

● Ճառ ի յայտնութիւն Տեառն The Discourse of Ananias, Called the Counter, Upon the Epiphany of Our Lord and Saviour Trans. by F. C. Conybeare The Expositor, London, 1896, Vol. IV, p. 323-337.

● Ճառ ի Զատիկն Տեառն Tract on Easter Trans. by F. C. Conybeare Byzantinische Zeitschrift, Leipzig, 1897, VI, s. 574-584.

60

● Հարցմունք եւ լուծմունք Ռուս. թրգմ.։

● Լուսնի պարբերաշրջանները Հրտ. Ա. Գ. Աբրահամեան Երեւան, 1962, 104 էջ (բնագիր եւ ռուս. թրգմ.)։ ● Տիեզերագիտութիւն Ռուս. թրգմ. Երեւան, 1963։

● Անանիա Շիրակացի Ռուս. թրգմ. Երեւան, Պետ. Համալսարանի Հրտ., 1970։ Այնտեղ զետեղուած են գիտնականի մաթեմատիկական, տիեզերագիտական եւ պատմական աշխատութիւնները, ինչպէս նաեւ աշխարհացոյցն ու օրացոյցը։ Երեկոյեան Երեւան, 15-8-1970։ ԱՆԱՆՈՒՆ ● Homesick Trans. by Alice Stone Blackwell Hoosharar, New York, May 15, 1948, p. 237.

● Անանուն մեկնութիւն Ստորոգութեանցն Արիստոտէլի Համահաւաք բնագիրը Ս. Պ. Լալաֆարեանի եւ Վ. Կ. Չալոյեանի Թարգմանութիւնը գրաբարից ռուսերէն Ս. Ս. Արեւշատեանի Երեւան, 1961։

ԱՆԱՍՏԱՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ● Վասն վանորէից որ ի սուրբ քաղաքն յԵրուսաղէմ - ANASTASE D’ARMéNIE Les LXX couvents arméniens de Jerousalem Trad. par P. L. Alishan Paris, 1884.

- Նոյնը` Վասն վանորէից որ ի սուրբ քաղաքն Երուսադէմ, ըստ նախնեաց մերոց Վենետիկ, 1896

61

(բնագիր եւ թրգմ.)։ - Ռուս. թրգմ., 1861։

ԱՆՍԻԶՔ ԱՆՏԻՈՔԱՅ - Les Assises d’Antioche Le texte français est perdu, la version arménienne est accompagnée d’une traduction française par P. L. Alichan Venise, 1876, XXIII-93.

- Ռուս. թրգմ. Ա. Ա. Պապովեան Բանբեր Մատենադարանի, 1958, թ. 4, էջ 334-370։ - Ռուս. թրգմ. Կ. Ն. Եուզբաշեան Նոյն տեղը, էջ 371-375։

ԱՌԱԾԱՆԻ - Choix de proverbes et dictons arméniens Traduits par P. G. Bayan Venise, 1888, 1896, 24 p.

- Armenian Proverbs and Sayings Translated by F. G. Bayan Venice, 1889, 1909, 58 p.

- Հայկական բանարուեստ Ռուս. թրգմ. Մոսկուա, Նաուկա Հրտ., 1968։

ԱՌԱԿՆԵՐ - Armenian Popular Songs Trans. by Leo M. Alishan Venice, 1852, 1867, 1888, 1892, 1923։

□ Ակադեմիկոս Յովսէփ Օրբելին ռուսերէն դասական թարգմանութեամբ հրատարակած է 150 առակներ, ընտրելով Մխիթար Գոշէն, Վարդան Այգեկցիէն եւ Ողիմպիանոսէն։ Մոսկուա, Գիտ. Ակադեմիայի Հրտ., 1956։ Արեւ, 2-1-1957։ □ Առակներ թարգմանած են նաեւ Ա. Չօպանեան, Ն. Մառ, Զ. Պօյաճեան։

62

ԱՌԱՍՊԵԼ - L’Orient inédit: légendes et traditions arméniennes, grecqes et turques Recueilles et traduites par Minas Tchéraz Paris, 1911, XVIII-137 p.

□ Հայ ֆոլքլորէն էջեր (ռումաներէն) թարգմանելու հետամուտ եղաւ առաջին հերթին ողբացեալ Վ. Մեշտուտճեան, իր Արարատին մէջ հրատարակելով, գրեթէ ամբողջութեամբ, Մինաս Չերազի Անտիպ Արեւելքը։ Յ. Ճ. Սիրունի, Յառաջ, 20-6-1968։ - Armenian Legends and Poems Trans. by Zabelle Boyadjian London, New York, 1916.

- Armenian Legends and Festivals Trans. by Louis A. Boettiger Minneapolis, 1920, IV-100 p.

- Contes et légendes de l’Arménie Trad. par F. Macler Paris, 1911, 196 p.

- Contes, légendes et épopées populaires d’Arménie Trad. par F. Macler Paris, 1928, 162 p. Գրախօս. Louis Mariès, Revue des études arméniennes, 1929, t. IX, pp. 288-289.

- Հայկական հին առասպելներ (քաղուած է Մ. Խորենացիի եւ Փ. Բիւզանդի աշխատութիւններէն) Չեխերէն թրգմ. Փ. Փարէշ Փրակա, Սվետ Սովետու Հրտ.։ ԱՌԱՔԵԼ ԲԱՂԻՇԵՑԻ ● Տաղ բլբուլի եւ վարդի - Cantilène de la rose et du rossignol Trad. par A. Tchobanian Les Touvères arméniens, Paris, 1906, pp. 135-145.

- Ֆրանս. այլ թրգմ. Անդաստան, 1963, թ. 14, էջ 51-54։

63

- Ռուս. թրգմ.։ - ΩέϮϟ΍ϭ ΐϴϟΪϨόϟ΍ ΓέϭΎΤϣ Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան Թարիխ ալսաքաֆա ուալ ատապ ալ արմանի, 1954, էջ 57։

● Վկայաբանութիւն երանելւոյն Վարդանայ նոր նահատակի En ce jour martyre du nouveau martyr Vardan Trad. par P. G. Bayan Patrologia Orientalis, Paris, 1924, t. XVIII.

● Ողբ մայրաքաղաքին Ստմպոլու - Lamentation sur la prise de Constantinople Trad. par A. Tchobanian La Roseraie d’Arménie, Paris, 1929, t. III, pp. 109-118.

- Ռուս. թրգմ. Ս. Ս. Արեւշատեան (հաւաքածոյի մը մէջ) Մոսկուա, 1953։ - Նոյնը` Յ. Ս. Անասեան, Հայկական աղբիւրները Բիւզանդիայի անկման մասին, Երեւան, 1957, էջ 120-140։ ● Տաղ եւ գովասանք Սուրբ Տաճարին Էջմիածնայ Chant sur Etchmiadzin Trad. par A. Tchobanian La Roseraie d’Arménie, Paris, 1929, t. III, pp. 95-103.

ԱՌԱՔԵԼ ԴԱՒՐԻԺԵՑԻ ● Պատմութիւն - ARAKEL DE TAURIZ Livre des histoires Trad. par M. Brosset Collection des historiens arméniens, S.-Pétersbourg, 1874, t. I, pp. 267-608.

- Գլուխ ԾԳ. Վասն անուանց եւ որպիսութեանց ականց Ռուս. թրգմ. Ք. Պատկանեան Սանկպետերբուրգ, 1873։ - Ռուս. թրգմ. Մամիկոն Գէորգեան (անտիպ)։

64

ԱՌԱՔԵԼԵԱՆ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄ ● ARAKéLIAN HAMBARDZOUM Contes et nouvelles Trad. par Aram Eknayan Paris, 1916, XXV-255 p. Գրախօս.

Gabriel Reval, Revue des études arméniennes, Paris, 1920-1, t. I, pp. 179-180. ԱՏՐՊԵՏ ● Իմամաթ Ռուս. թրգմ. Թէոդիկ, Ամէնուն տարեցոյցը, Կ. Պոլիս, 1911, էջ 246։ ԱՐԱԶԻ ● Արիւնոտ ծաղիկներ (պատմուածքներ) Չեխերէն թրգմ. Փրակա, 1956։ □ (Ընտիր էջեր) Արաբ. թրգմ. Նիքոլա Թաուիլ։

ԱՐԱՄԵԱՆ ՌԱՖԱՅԷԼ ● Չթամբած ձիեր Ռուս. թրգմ. Մոսկուա, Սովետսկի Պիսատել Հրտ., 1969 (Կարօտ, Արտոյտն ու տատրակը, Մեռած քաղաքի պարիսպների տակ պատմուածքները եւ Կոմիտասին նուիրուած շարքը)։

ԱՐԱՔՍՄԱՆԵԱՆ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ● Ճամփաներ, ճամփաներ (վէպ) «Բազում, բազում ճանապարհներ» Ռուս. թրգմ. Մոսկուա։ Գրախօս. Ս. Չուգակով, Լիտերատուրնայա գազետա, 1969, թ. 6։ Ս. Աղաբաբեան, «Նամակ խմբագրութեանը», Գրական թերթ, 14-2-1969։

65

ԱՐԻՍՏԱԿԷՍ ԼԱՍՏԻՎԵՐՏՑԻ ● Պատմութիւն ARISDAGUèS DE LASDIVERD Histoire d’Arménie comprenant la fin du royaume d’Ani et le commencement de l’invasion des seldjoukides Trad. par é. Prud’homme Paris, 1864, 147 p.

Extrait de la Revue de l’Orient, de l’Algérie et des colonies, Paris, 1863-1864. ԱՐԾՐՈՒՆԻ ԳՐԻԳՈՐ Տես ԳՐԻԳՈՐ ԱՐԾՐՈՒՆԻ

ԱՐՁԱԿ - Armenische Chrestomathie M. Lauer Wien, 1881, IV-180 p.

- Հայ վիպասաններ ու բանաստեղծներ Խմբ. Եուրի Վեսելովսկի Ա. հտ., 1893 (ռուսերէն) (Աբովեան, Պռոշեան, Րաֆֆի, Պատկանեան, Ծերենց, Պարոնեան, Աղայեան, պատմուածք-վիպակ-վէպերէ հատուածներ)։ - Contes et chants arméniens Par J. J. Djelali Paris, 1899.

□ Արշակ Տէր Մահտեսեան 1910ի յունուարէն վերսկսած Armeniaի հրատարակութիւնն ի Նիւ Եորք, անգլերէնի վերածելով մանաւանդ Հայ գրագէտներու լաւագոյն գրուածքներէն։ Ամէնուն տարեցոյցը, Կ. Պոլիս, 1911, էջ 288։

- Contes et légendes de l’Arménie Trad. par F. Macler Paris, 1911, 196 p.

- Nouvelles orientales par M. Tchéraz Paris, 1911, XVIII-137 p.

66

- Հայ գրականութեան ժողովածու Խմբ. Մաքսիմ Գորկի, 1916։ Մաքսիմ Գորկին դեռեւս 900-ական թուականներից հետաքրքրութիւն է ցուցաբերել դէպի հայ գրականութիւնն ու հայ ժողովրդի պատմութիւնը։ 1915 թուականին Գորկին հրաւիրում է Վահան Տէրեանին` այդ ժողովածուն համատեղ կազմելու համար։ Նկատի ունենալով, որ Բրիւսովի կազմած ժողովածուն նուիրուած է հայ պոէզիային, նա որոշում է իր ժողովածուում գերազանցապէս ներկայացնել հայ արձակը։ Որպէս թարգմանիչներ ժողովածուին աշխատակցում են Բայլմոնտը, Բունինը, Բրիւսովը, Իվանովը, Վեսելովսկին, Շերվինսկին, Շահինեանը, Լիսիցեանը եւ ուրիշներ։ Դ. Ռոստոմեան, Հայ գրականութիւնը ռուսերէն, Երեւան, 1963, էջ 3 (մեքենագրուած)։ Բացի վերոյիշեալ ժողովածուից, մեծ գրողը ցանկութիւն է ունեցել հրատարակելու հայ գրականութեան այլ ժողովածուներ, առաջին հերթին արեւմտահայ գրողների ստեղծագործութիւններից, սակայն նրա ցանկութիւնը անկատար մնաց։ Գորկին մտադիր էր կազմել նաեւ «Հայկական Գրադարան» մատենաշար, որտեղ պէտք է ընդգրկուէին հայ գրողների առանձին երկերը։ Դ. Ռոստոմեան, նոյն տեղը։ Վերոյիշեալ ժողովածուին միջոցով` Ալեքսանդր Բլոկը ծանօթանալով Ա. Իսահակեանի ստեղծագործութեանը, գրած է. Իսահակեանը առաջնակարգ բանաստեղծ է։ Գուցէ եւ այսպիսի պայծառ ու անմիջական տաղանդ այժմ ամբողջ Եւրոպայում չկայ։ Սովետական գրականութիւն, 1959, թ. 4, էջ 153։

- Contes, légendes et épopées populaires d’Arménie Trad. par F. Macler Paris, 1928, 162 p. Գրախօս. Louis Mariès, Revue des études arméniennes, 1929, t. IX, pp. 288-289.

- Պատկերներ հայ գրականութիւնից Պարսկ. թրգմ. Ազատ Ներուս, Ալբերտ Բեռնարդի, Արա Յովհաննիսեան Թեհրան, 1945։ (Րաֆֆի, Վրթ. Փափազեան, Ռ. Զարդարեան եւ պարսկահայ զրողներու պատմուածքներ)։

- Ծաղկաքաղ (պատմուածքներ) Պարսկ. թրգմ. Արամայիս Արզումանեան Թաւրիզ, 1947։ (Նար-Դոս, Յ. Թումանեան, Վրթ. Փափազեան, Ա. Իսահակեան, Դ. Դեմիրճեան, Արազի, Ստ. Զօրեան, Հ. Սիրաս, Հ. Քոչար)։

67

- Հայկական հողի շունչը (պատմուածքներ) Չեխերէն թրգմ. Փրակա, 1951։

- Հայկական նովելներ Ռուս. թրգմ. Մոսկուա, Սովետսկի Պիսատել, 1956, 434 էջ։ (Ա. Իսահակեան, Դ. Դեմիրճեան եւ երիտասարդ գրողներ)։

- Հայկական պատմուածքներ Պարսկ. թրգմ. Հայկ Գարագաշ Թեհրան, 1957։ (Նար-Դոս` Ես եւ նա, Յ. Թումանեան` Գիքորը, Ռ. Սեւակ` Գինովին աղջիկը, Մեռելի մը նամակը, Ցաւին միսը, Մեղքին պտուղը)։

- Ժամանակակից արեւելեան պատմուածքներ Շուէտերէն թրգմ. Կարլ Էլոֆ Սվեննինգ, 1958։ (Արաբական, իրանական, փաքիստանական պատմուածքներու կարգին տեղ գտած են նաեւ հայ գրողներու գործերը)։ - Classical Armenian Short Stories Trans. by Sarkis Ashjian Beirut, 1959, 239 p.

- Littérature arménienne Europe, Revue mensuelle, Paris, No. 382-383, février-mars 1961, pp. 1-207. Զանազան հեղինակներէ տրուած ընդհանուր անկարկէ մը յետոյ ժողովուրդի պատմութեան եւ լեզուի մասին կը ներկայացուին 33 գրողներու գործերէն կտորներ ֆրանսերէն թարգմանութեամբ` պատրաստուած հետեւեալ աշխատակիցներէն.

Serge Boghossian, Pierre Gamarra, Jacques Gaucheron, Pierre Loriot, François Monod, J. P. Rebec, Mathilde Viguier։ Հանդէս ամսօրեայ, 1963, թ. 7-9, էջ 445-446։ - Պատմուածքներ Դնեստր, 1966 (Մոլդաւիայի Գրողների Միութեան օրգան)։ (Ստ. Զօրեան, Հմ. Սիրաս, Գ. Մահարի, Վ. Խեչումեան, Ս. Խանզադեան, Պ. Զէյթունցեան, Ա. Աւագեան, Մ. Սարգսեան, Ռ. Արամեան)։

68

- Օտար երկնքի տակ (22 պատմուածքներ) Ռուս. թրգմ. Ա. Արշարունի, Զ. Ալեքսանդրովա Մոսկուա, Պրոգրես Հրտ., 1967։ (Լեւոն Մեսրոպ, Վահէ Հայկ, Ա. Անդրէասեան, Սարգիս Վահագն, Զարեհ Որբունի, Արմէն Դարեան, Լաս, Բ. Նուրիկեան, Ա. Սեմա, Շահան Շահնուր, Վ. Շուշանեան, Սուրէն Մանուէլեան, Նազարէթ Մանկունի եւ ուրիշներ)։ - Հայաստան Շուէտերէն թրգմ. Կարլ Էլոֆ Սվեննինգ 1968, 300 էջ։ (Յ. Պարոնեան, Գ. Զօհրապ, Շիրվանզադէ, Նար-Դոս, Յ. Թումանեան, Ե. Օտեան, Երուխան, Ռ. Զարդարեան, Ա. Իսահակեան, Դ. Դեմիրճեան, Ստ. Զօրեան եւ ուրիշներ)։ Յառաջաբան. Ես կարծում եմ, որ Հայաստանը Ասիայի եւ Եւրոպայի միջեւ ընկած մշակութային այն կամուրջն է, որի վրայով պէտք է անցնի ամէն մի զարգացած մտաւորական։ - Սեւանի զեփիւռ Ղազախերէն թրգմ. Ալմա-Աթա, 1968 (Սովետահայ գրողներու պատմուածքներ)։

□ Առանձին գրքերով (ռուսերէն) լոյս են տեսնում Սմբատ Շահազիզի, Ռափայէլ Պատկանեանի, Մուրացանի, Նար-Դոսի, Յովհաննէս Թումանեանի, Աւետիք Իսահակեանի, Վրթանէս Փափազեանի երկերը։ Դ. Ռոստոմեան, Հայ գրականութիւնը ռուսերէն, Երեւան, 1963, էջ 2 (մեքենագրուած)։

□ Հայ գրականութեան թարգմանութեան գործն աւելի մեծ ծաւալ ընդունեց Հոկտեմբերեան յեղափոխութիւնից յետոյ։ Ռուս ընթերցողն իր մայրենի լեզուով ստացաւ Թումանեանի, Իսահակեանի, Շիրվանզադէի երկերի ժողովածուները, Աբովեանի, Նալբանդեանի, Սունդուկեանի, Ծատուրեանի, Յովհաննիսեանի, Յակոբեանի, Տէրեանի երկերը կամ հատընտիրները։ Դ. Ռոստոմեան, նոյն տեղը, էջ 5։

□ Ռուսերէն են թարգմանուել սովետահայ անուանի արձակագիրներ Մկրտիչ Արմէնի, Սերոյ Խանզադեանի, Գարեգին Սեւունցի, Ստեփան Ալաջաջեանի եւ միւսների վէպերն ու պատմուածքները։ Դ. Ռոստոմեան, նոյն տեղը, էջ 6։

69

□ Բոգդան Գեմբարսկին բազմաթիւ երկեր է (լեհերէն) թարգմանել հայ գրականութիւնից։ Այժմ նա հրատարակութեան է պատրաստել մի հարուստ ծաղկաքաղ-ժողովածու, որ ընդգրկում է մեր գրականութեան նոր եւ նորագոյն շրջանները։ Ա. Մադոյեան, «Հայ-լեհական գրական կապերը», Հայրենիքի ձայն, 10-4-1966։

- Դասթանհայէ քութահ (կարճ պատմուածքներ) Պարսկ. թրգմ. Արա Յովհաննիսեան։ (Յ. Թումանեան` Գիքորը, Համաստեղ` Թափառաշրջիկի մը օրագրէն, Ակսել Բակունց` Նինա Բիբի, Ս. Խանզադեան` Պորտաքար, Թթենին, Ա. Աւագեան` Պատշգամբից, Վ. Անանեան` Մայրեր)։

□ ...մամուլի տակ է եւ առաջիկայում լոյս կը տեսնի հայ գրողների չորրորդ անթոլոգիան։ Հ. Մովսիսեան, «Հայ գրողների երկերը պարսկերէն», Սովետական Հայաստան, 1965, թ. 11. էջ 38։ - Կովկասի երկնքի տակ Չեխերէն թրգմ. Փրակա, Սովետու Հրտ.։

- Համաշխարհային գրականութիւն Հունգարերէն թրգմ.։ (Սասունցի Դաւիթէն հատուածներ, Խ. Աբովեան, Ա. Իսահակեան, Յ. Յակոբեան, Յ. Թումանեան)։ - Սովետական Հայաստանի արձակագիրները Ռուս. թրգմ. Մոսկուա։

□ Վրաց ընթերցողը Յովհաննէս Դաւթեանի բարձրորակ թարգմանութիւնների միջոցով ծանօթացաւ մեր դասական գրողների` Աբովեանի, Րաֆֆու, Շիրվանզադէի, Իսահակեանի, Նար-Դոսի, Բակունցի, Դեմիրճեանի, Ստ. Զօրեանի, Հր. Քոչարի ընտիր երկերին։ Նա թարգմանել է նաեւ ժամանակակից գրողների Յ. Շիրազի, Ս. Խանզադեանի եւ ուրիշների ստեղծագործութիւնները։ Լ. Ազրոյեան, «Թարգմանչաց գերդաստանի հայրը», Հայրենիքի ձայն, 1-11-1967։ □ Փոհումիլ Փարէշը չեխերէնի թարգմանած է մեր գրականութենէն բազմաթիւ երկեր զանազան գրողներէ։ Տոքթ. Նշան Ա. Մարտիրոսեան, «Ե՞րբ եւ որո՞ւ կողմէ հիմնուեցաւ հայագիտու-

70

թիւնը Չեխոսլովաքիոյ մէջ», Արեւ, 22-12-1965։

- Armenische Erzählungen (հայկական պատմուածքներ) Պատրաստ է տպագրութեան համար եւ հրատարակչին յանձնուած հեղինակի խմբագրութեամբ եւ իր աշակերտների մասնակցութեամբ գերմաներէնի վերածուած ընդարձակ հատորը։ Պարունակում է մէկ քառասնեակ պատմուածքներ արդի հայ գրակարութիւնից, Րաֆֆիից սկսած մինչեւ Համաստեղ եւ աւելի նորերը։ Արտաշէս Աբեղեան, Ուղղագրական բառարան, Շտուտգարտ, 1947, էջ 259։ ԱՐՄԵՆԱԿ ՀԱՅԿՈՒՆԻ ● A. HAIGOUNI Le dévoué camarade ou police secrete (drame en 4 actes) Trad. par Paul Amours Le Havre, 1935, 52 p.

ԱՐՇԱԿԵԱՆ ԳԷՈՐԳ ● Թրաշուշաններ (վէպ) - Չեխերէն թրգմ. Լուտմիլա Մոտալովա Փրակա, Սվետ Սովետու Հրտ., 1967 (Նախապէս լոյս տեսած է պարբերականի մը մէջ)։ - Թրաշուշաններ Սեւ ու սպիտակ կարապներ Ռուս. թրգմ. Աշոտ Սահրադեան Երեւան, Հայաստան Հրտ., 1968։ Արշակեանի ստեղծագործութիւնները ընթեցողին մտածել են տալիս աշխարհի ու մարդու մասին եւ սէր են ծնում դէպի գեղեցիկն ու մարդկայինը։ Աշոտ Սահրաղեան, «Գէորգ Արշակեանի գիրքը ռուսերէն», Հայրենիքի ձայն, 81-1969։

ԱՐՇԱՐՈՒՆԻ ԱՐՇԱԼՈՅՍ ● Լենին (պոէմ) Ռուս. թրգմ. Ալեքսանդր Չիչիկով Ալեքսանդրապոլ, 1921։ Թարգմանչի յուշերը. Բաթումիում, բոլշեւիկների կուսակցութեան տեղական կոմիտէի առաջարկութեամբ, հայերէն լեզուից ես թարգմանեցի, եթէ չեմ սխալւում, սովետական քնարերգութեան մէջ առաջին պոէմը Վ. Ի. Լենինի մասին։ Արժէ՞ արդեօք խօսել ինձ համակած ստեղծագործական անհանգստութեան մասին։ Օրուայ մէջ մի քանի անգամ ես վազում էի պոէմի հեղինակ ընկ.

71

Արշարունու մօտ խորհրդակցելու այս կամ այն հատուածի թարգմանութեան համար։ Հեղինակի հետ միասին ես ցնծում էի, երբ փոքրիկ, ընդամէնը տասներեք էջանոց լրագրական թղթի վրայ, առանց կազմի տպուած գրքոյկը լոյս տեսաւ Գրուզցենտրոպեչատ հրատարակչութեան կողմից։ Դա հերոսական 1921 թուականն էր...։ «Առաջիններից մէկը...», Գրական թերթ, 21-2-1969։ ԱՐՇԱՒԻՐ ԴԱՐԲՆԻ ● Չափածոյ ժպիտներ Ուկրաիներէն թրգմ. Բոգդան Չալի Վեսեոլկա Հրտ., 1967։

● Երբ բացւում է մանուշակը (պիէս 4 գործողութեամբ եւ 6 պատկերով) «Երբ բացւում է առաւօտը» (բեմական անուանումը) Ադրբեջաներէն թրգմ. Թ. Էյուբով Ազերբայջան, 1968, թ. 1։

ԱՐՓԻԱՐԵԱՆ ԱՐՓԻԱՐ ● Կարմիր ժամուց (հատուած մը)

Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան Թարիխ ալսաքաֆա ուալ ատապ ալ արմանի, 1954, էջ 208-211։ ˯΍ήϤΤϟ΍ ΓΎϛΰϟ΍

● Սրտի յաղթանակը

Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան Նոյն տեղը, էջ 211-216։ ΐϠϘϟ΍ έΎμΘϧ΍

ԱՒԱԳԵԱՆ ԱԲԻԳ ● Ուրախ քաղաք Շահրէ-Շաղ (պատմուածքներ) Ռուս. թրգմ. Ս. Խիտարովա, Ա. Բայանդուր, Է. Կանանովա Մոսկուա, Սովետսկի Պիսատել, 1968։ ԱՒԵՏԻՍԵԱՆ ԵՒՓԻՄԷ Տես ԱՆԱՅԻՍ

ԱՒԵՏԻՍԵԱՆ ԺԻՐԱՅՐ ● Աստղաբերդ (վիպակներ) Լիտվերէն թրգմ. Վ. Ստաշայտիենէ Լիտվիայի Պետական Հրտ.։

72

ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ ԱՐՍԷՆ Հ. ● Հայկ Դիւցազն - BAGRATUNI ARSENIO P. Porané: episodio ricavato dal celebre poema epico armeno Haig Trad. in versi italiani da G. Cappelletti Venezia, 1859, 16 p.

- Քորք երկոքին (հատուած Հայկ Դիւցազնէ) Ի գրաբարէ յեղեալ ի չափս իտալականս Է. Թեզա Վենետիկ, 1905 (Բնագիր եւ թրգմ.)։ - Le due sorelle, frammenti dal poema epico Haig Trad. in versi dall’armeno antico a cura del Prof. E. Tesa Venezia, 1925, 27 p.

- (Դիւցազներգութեան ամփոփումը) Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան Թարիխ ալսաքաֆա ուալ ատապ ալ արմանի, 1954, էջ 87-95։ ԲԱԿՈՒՆՑ Տես ԱԿՍԵԼ ԲԱԿՈՒՆՑ

ԲԱՆԱՀԻՒՍՈՒԹԻՒՆ - The Golden Maiden and Other Folk Tales and Fairy Stories Told in Armenia

by A. G. Seklemian Cleveland, 1898, 224 p.

□ Հայ-ղազախական գրական առնչութիւնները սկիզբ են առել անցեալ դարի 90-ական թուականներին։ Այդ ժամանակ էլ առաջին անգամ հրատարակուել են հայ ժողովրդական մի շարք ստեղծագործութիւններ ղազախերէն թարգմանութեամբ։ Բանբեր Երեւանի Համալսարանի, 1969, թ. 2, էջ 261։

□ Unità թերթը (1959) իտալերէն թարգմանութեամբ նմոյշներ տպագրած է հայ ժողովրդական բանահիւսութենէն։

- Հայկական բանարուեստ Ռուս. թրգմ. Մոսկուա, Նաուկա Հրտ., 1968։ (Առածներ, ասացուածքներ, հանելուկներ, հեքիաթներ, ղարաբաղցի կատակաբան Պըլը-Պուղիի մասին եղած զրոյցները, Սասունցի Դաւիթի բրիւսովեան թարգմանութիւնը)։

73

● Վահագնի ծնունդը - Ռուս. թրգմ. Մ. Էմին Մ. Խորենացի, Հայոց պատմութիւն, Մոսկուա, 1858, էջ 383։ Մ. Միանսարեանց, Քնար հայկական, Ս. Պետերբուրգ, 1868, էջ 52։ - Ֆրանս. թրգմ.

Abbé Henri Brachet La Poésie arménienne Venise, 1936, p. 7.

- Ֆրանս. թրգմ. Ֆրետերիք Ֆէյտի Cahiers de littérature arménienne: No. 3, L’épopée populaire arménienne Extrait de la revue Pazmaveb, CXV (1957) Venise, 1957, p. 10.

- Անգլ. թրգմ. Սունիթի Քումար Չաթըրճի From the Journal of Asiatic Society, vol. I, No. 3, 1959, p. 205.

- Չեխերէն թրգմ. Լուտմիլա Մոտալովա։

□ Գողթան երգերու հատուածները թարգմանուած են Մ. Էմինի, Ֆրետերիք Ֆէյտիի եւ Սունիթի Քումար Չաթըրճիի կողմէ, որոնք կը գտնուին վերեւ նշուած ուսումնասիրութիւններուն մէջ։ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹԻՒՆ □ Իտալացի հեղինակաւոր բանասէր Լուտովիգոյ տի Պրեմէի (1789-1820) կողմէ «լոյս տեսան քանի մը հայկական բանաստեղծութիւններ, թարգմանուած եւ հրատարակուած 1807ին»։ Ludovico di Breme, Lettere, a cura di Piero Camporesi, Torino, 1966, p. VIII Հմմտ. Բազմավէպ, 1968, թ. 4-6, էջ 167։

- Հայ վիպասաններ ու բանաստեղծներ Խմբ. Եուրի Վեսելովսկի Բ. հտ., 1894 (ռուսերէն)։ (Ռ. Պատկանեան, Մ. Պէշիկթաշլեան, Պ. Դուրեան, Ս. Շահազիզ, Յ. Յովհաննիսեան, Յ. Թումանեան, Ա. Իսահակեան)։

- Armenian Poems Rendered into English verse by Alice Stone Blackwell Boston, 1896. □ [Ալիս Սթոն Պլեքուէլը] մեր ազգը Ամերիկացիներուն աւելի լաւ ճանչցնելու համար` հայկական ընտիր քերթուածներն անգլիերէնի վերածելով` ցանցընեց Boston Post, The

74

Sunday Inter Ocean, The Christian Register, Woman’s Journal, Boston Evening Transcript, Worchester Daily Telegram օրագիրներու մէջ։ Հ. Թովմաս Կէտիկեան, «Հայերէնագէտ օտարուհիներ», Ամէնուն տարեցոյցը, Կ. Պոլիս, 1911, էջ 227։

- Poèmes arméniens, anciens et modernes Trad. par A. Tchobanian Préface de Gabriel Mourey Paris, 1902, 104 p.

- Ժամանակակից հայ բանաստեղծներ Խմբ. Լ. Ումանց, Ա. Դերվիշ 1903 (ռուսերէն)։

- Bølgesang (Կոհակերգ) Kocbenhavn, 1905 Դանիերէն թրգմ. Ինկա Գոլին Նալբանդեան։ (Գարուն, Իմ սիրելի զաւակունքս, Հարսանեկան եւ սիրային երգեր, Մայրիկս, Դու զո՞վ խնդրես, Ազատն Աստուած, Մայր Արաքսի, Օրօր Մայր Հայաստանի)։ Կոհակերգը 6 մասէ կը բաղկանայ` ինքնագիր եւ թարգմանածոյ։ Ե. մասն ամբողջովին Հայկական բանաստեղծութիւններ են (Armeniske Digte), զորոնք ամուսնոյն օգնութեամբ դանիերէնի թարգմանած է։ Հ. Թովմաս Կէտիկեան, «Հայերէնագէտ օտարուհիներ», Ամէնուն տարեցոյցը, Կ. Պոլիս, 1911, էջ 232։ Գրախօս. Այս բանաստեղծութեանց արժէքին եւ գեղեցկութեան մէկ մեծ մասը կը պատկանի «Հայկական բանաստեղծութիւններուն», որոնց մէջ կը գտնուի գերագոյն քնարերգական շեշտն` որ մեզի ծանօթ է Սողոմոնի Երգ երգոցէն, եւ ուր մարդ յուզմամբ կը տեսնէ տխրութիւնն, առանձնութիւնը, դժբախտութիւնն այն նահատակ ժողովրդին` որուն միացած է երիտասարդ հեղինակուհին։ Գիրքը բանաստեղծական տրամադրութիւններով հարուստ է ու թարմ, ինչպէս եւ լուրջ. Գարուն երգին նման բանաստեղծութիւն մը` ի մէջ այլոց, բոլորովին հմայիչ է, թէ իւր պարզութեամբ եւ թէ սրտագին շեշտով ու գոյնով. իսկ իւր ձեւին մէջ իբրեւ սիրելի եւ յուսալից եկեղեցական հին տաղ մը։ - Les Trouvères arméniens Trad. par A. Tchobanian Paris, 1907.

- Հայկական քնար

75

Խմբ. Եուրի Վեսելովսկի, Գր. Խալաթեան 1907 (ռուսերէն)։

- Poètes arméniens Trad. par Minas Tchéraz Paris, 1913, XI-151 p. (Պ. Դուրեան, Սայաթ-Նովա, Գէորգ Դոդոխեանց, Մ. Նալբանդեան, Խորէն ՆարՊէյ)։ Գրախօս.

L’amour et surtout le patriotism inspirent ces poètes arméniens. Les pièces d’amour exhalent le charme special aux poésies orientales si étrangement colorées; les pièces patriotiques portent la marque de cette ardente et vigoureuse exaltation lyrique que l’on rencontre chez tous les poètes des pays qui ne sont pas libres, L’Intransigeant, Paris, 7-9-1913. Հմմտ. Ամէնուն տարեցոյցը, Կ. Պոլիս, 1914, էջ 123։ Առաջինը Չերազն էր, որ եւրոպացիներին հնարաւորութիւն տուեց ծանօթանալու հայ մեծ բանաստեղծներ Սայաթ-Նովայի, Պետրոս Դուրեանի եւ Ռաֆայէլ Պատկանեանի երկերին, թարգմանելով դրանք ֆրանսերէն։ Նրա թարգմանութիւնները ամփոփուեցին Les Poètes arméniens յայտնի ժողովածուի մէջ։ Շուտով Չերազի ֆրանսերէն թարգմանութիւններից կատարուեցին անգլերէն թարգմանութիւններ, եւ հայ բանաստեղծները աւելի լայն ճանաչում գտան Եւրոպայում, Ամերիկայում եւ այլուր։ Չերազը հիմք դրեց այն շարժմանը, որը շարունակեցին Ա. Չօպանեանը, Զ. Բոյաջեանը, Ա. Լայստը, Ա. Բլեկուէլը ու ուրիշներ, որոնք շարունակեցին թարգմանել հայ հեղինակներին, նրանց հանելով համաշխարհային ասպարէզ։ Բիւրակն Անդրէասեան, «Մինաս Չերազ», Հայրենիքի ձայն, 2-8-1967։

- Հայաստանի պոէզիան հնագոյն ժամանակներից մինչեւ մեր օրերը Խմբ. Վալերի Բրիւսով 1916 (ռուսերէն)։ Նախորդ ժողովածուների համեմատութեամբ այս անթոլոգիան աչքի է ընկնում ոչ միայն հայ պոէզիայի լրիւ ընդգրկումով, այլեւ թարգմանութիւնների բարձր որակով։ Դ. Ռոստոմեան, Հայ գրականութիւնը ռուսերէն, Երեւան, 1963, էջ 4 (մեքենագրուած)։ Վալերի Բրիւսովը իր ժամանակին ռուս ընթերցողի համար յայտնագործեց հայ պոէզիան։ Այն ամէնը, ինչ արել է ռուս ականաւոր բանաստեղծ-թարգմանիչը եւ հայ գրականութեան պրոպագանդիստը, ունի անգնահատելի նշանակութիւն։ Նրա թարգմանութիւնները, հայ քնարերգութեան մասին նրա ուսումնասիրութիւնները միանգամից երեւոյթ դարձան հայ եւ ռուս ժողովուրդների մշակութային կեանքում։ Բրիւսովը յայտարարեց, որ հայ բանաստեղծները հարստացրել են իրեն, հարստացրել են ռուս ընթերցողին։ Լեւոն Մկրտչեան, «Բրիւսովը պարտաւորեցնում է», Գրական թերթ, 11-9-1970։

76

- Armenian Legends and Poems Trans. by Z. Boyadjian London, 1916.

- Armenian Poems Rendered into English verse by Alice Stone Blackwell Boston, 1917, 296 p.

- La Roseraie d’Arménie Trad. par A. Tchobanian Paris, t. I, 1918, t. II, 1923, t. III, 1929. Գրախօս.

Gabrielle Réval, Revue des études arméniennes, t. I, 1920-21, pp. 174-177.

A. Meillet, Revue des études arméniennes, t. IV, 1924, p. 107.

F. Macler, Revue des études arméniennes, t. IX, 1929, pp. 275-277.

- Din lirica Armeana Ռումաներէն թրգմ. Գրիգոր Աւագեան, Միրչէա Կեորկիու Bucurest, 1922. (Ն. Շնորհալի, Յովհաննէս Երզնկացի, Կոստանդին Երզնկացի, Մկրտիչ Նաղաշ, Յովհաննէս Թլկուրանցի, Գրիգորիս Աղթամարցի, Նահապետ Քուչակ, Երեմիա Չէլէպի Քէօմիւրճեան, Նաղաշ Յովնաթան, Սայաթ-Նովա)։ - Anthologie des poètes arméniens Trad. par Astour Navarian Paris, 1928, 243 p. Գրախօս.

F. Macler, Revue des études arméniennes, t. IX, 1929, pp. 273-275.

- Mica Antologie a poeţilor armeni V. Mestugean Bucarest, 1934. Թարգմանութիւններ 22 հայ բանաստեղծներու քերթուածներէն, բոլորն ալ լոյս տեսած արդէն Ararat-ին մէջ տարիներու ընթացքին։ Իսկ իր թարգմանած արձակ էջերը, որոնք աւելի ստուար թիւ մը կը կազմէին, բախտը չունեցան հատորով եւս հրապարակ գալու։ Յ. Ճ. Սիրունի, «Հայ գրականութիւնը ռումէն ընթերցողին», Նոր կեանք, 23-6-1968

77

- Troubadours arméniens Par Jean Mécérian s.j.

Phenicia, Beyrouth, 1939, janvier-février, pp. 23-30; mars-avril, pp. 7-14; mai-juin, pp.

27-32.

- Antologia de poetas armenios Trad. por Josefina L. A. de Blixen Montevideo, 1943, 281 p.

- Պատկերներ հայ գրականութիւնից Պարսկ. թրգմ. Ազատ Ներուս, Ալբերտ Բեռնարդի, Արա Յովհաննիսեան Թեհրան, 1945։ (Մ. Նալբանդեան` Ազատութիւն, Յ. Շիրազ` Ինչպէս երեք աստղեր անշէջ, ...)։

- Grégoire de Narek et l’ancienne poésie arménienne Présentés et traduits par Luc-André Marcel éd. Cahiers du Sud, 1954։ (Nahabed Koutchak, pp. 109-112; Grégoire d’Akhtamar, pp. 113-115; Sargavak de Berdak, pp. 116-118; Yeremia Keumurdjian, pp. 119-120; Naghache Hovnathan, p. 121; Ohannes, pp. 122-124; Poésie populaire, pp. 125-140).

- Հոկտեմբերը Սովետական պոէզիայում Ռուս. թրգմ. Լենինգրադ, Սովետսկի Պիսատել, «Բանաստեղծի Գրադարան» մատենաշար, 1960։ (Ե. Չարենց` Հոկտեմբերի 25-26, 1917 (ֆրագմենտ), Յ. Յակոբեան` Լենինգրադեան պոէմ)։ - Au Jardin des muses de la littérature arménienne (poésies choisies) Trad. par Dr. B. Missakian Venise, 1961, 182 p.

- La poesia armena moderna Poeti armeni dell’ottocento e del novecento A cura di P. Mesrop Gianascian Venezia, 1963, 368 p.

78

- Բանաստեղծութիւններ Դնեստր, 1966 (Մոլդաւիայի Գրողների Միութեան օրգան)։ (Ն. Զարեան, Գ. Սարեան, Ս. Կապուտիկեան, Վ. Նորենց, Գ. Էմին, Սարմեն, Յ. Շիրազ, Գ. Բորեան, Ա. Դարբնի, Մ. Մարգարեան, Վ. Դաւթեան, Վ. Կարենց, Շ. Թորոսեան)։ - Բանաստեղծութիւններ (Յ. Յովհաննիսեան, Յ. Թումանեան, Ա. Իսահակեան, Յ. Յակորեան, Ե. Չարենց, Ն. Զարեան, Գ. Էմին, Ս. Կապուտիկեան) Ճափոներէն թրգմ. Մինտուրա Տացուձէ Սին նիհոն բունգակու (Ճափոնական նոր գրականութիւն) ամսագիր, 1967, թ. 10։

- Իմ Հայաստան Վերա Զվեագինցեւայի ժողովածուի մէջ ներկայացուած են ոչ միայն ինքնուրոյն, այլեւ թարգմանական բանաստեղծութիւններ։ Նրա գրքի երկրորդ մասը ըստ էութեան հայկական քնարերգութեան մի փոքրիկ ծաղկաքաղ է։ Այդտեղ գտնում ենք ԺԶ. դարի բանաստեղծ, սիրոյ երգիչ, աֆորիզմի վարպետ Նահապետ Քուչակի քառեակները, Սայաթ-Նովայի քնարը, ռուս յեղափոխական դեմոկրատների համախոհ ու ազատութեան երգիչ Միքայէլ Նալբանդեանի բանաստեղծութիւնները։ Այդ բաժնում զետեղուած են այնպիսի մեծ վարպետների գործերի նմոյշներ, ինչպիսիք են քնարական խորհրդածութիւնների երգիչ Յ. Յովհաննիսեանը, Յովհ. Թումանեանը, որի առասպելական իրոնիան շատ է հրապուրել Զվեագինցեւային, բնութեան, սիրոյ, արեւածագի երգիչ Վահան Տէրեանը։ Աւետիք Իսահակեանից կատարած իր թարգմանութիւնների մէջ Զվեագինցեւան «մրցութեան է դուրս եկել» բանաստեղծական թարգմանութեան խոշորագոյն վարպետներ Վ. Բրիւսովի, Ա. Բլոկի հետ, որոնք ռուս ընթերցողի առջեւ բաց են արել հայ պոէզիայի պանծալի Վարպետի ստեղծագործութիւնը։ Եղիշէ Չարենցից կատարած թարգմանութիւններով Զվեագինցեւան ռուս ընթերցողների սրտին է մօտեցրել յեղափոխական դարաշրջանի ամենաականաւոր քնարերգուներից մէկին։ Մեծ է Վերա Զվեագինցեւայի ծառայութիւնը նրանով, որ նա մեզ ծանօթացնում է այժմ կենդանի ու գործուն հայ բանաստեղծների հետ, նրա գրքում ընթերցողը գտնում է խօսքի այնպիսի գերազանց արուեստագէտների բնորոշ նմոյշները, ինչպիսիք են Սիլվա Կապուտիկեանը, Գուրգէն Մահարին, Մարոյ Մարգարեանը, Գեղամ Սարեանը, Գէորգ Էմինը, Յովհաննէս Շիրազը եւ Հայաստանի ժամանակակից այլ ականաւոր բանաստեղծներ։ Ալեքսանդր Դիմշից, «Սէր առ Հայաստան», Գրական թերթ, 19-3-1965։ - Հայկական պոէզիայից Ռուս. թրգմ. Ելենա Նիկոլաեւսկայա Երեւան, Հայաստան Հրտ., 1970։ (Յ. Յովհաննիսեան, Գ. Սարեան, Գ. Մահարի, Վ. Նորենց, Յ. Շիրազ, Գ. Էմին, Ս. Կապուտիկեան, Պ. Սեւակ, Վ. Դաւթեան, Հր. Յովհաննիսեան եւ ուրիշներ)։

79

- Հայաստանի բանաստեղծները խաղաղութեան համար Ռուս. թրգմ. Մոսկուա։ - Հայ պոէզիայի անթոլոգիա Ռուս. թրգմ. Մոսկուա։

- Սովետական Հայաստանի պոէզիա Ռուս. թրգմ. Մոսկուա։

- Ծանօթանանք հայ գրականութեան Պարսկ. թրգմ. Ալեք Խաչատրեան Խուշէ, հանդէս, 1967։ (Պ. Դուրեան, Մեծարենց, Սիամանթօ, Յ. Յովհաննիսեան, Ալ. Ծատուրեան, Շ. Կուրղինեան, Վ. Տէրեան, Գ. Սարեան, Յ. Շիրազ, Հ. Սահեան)։

- Սովետական պոէզիայի քարտէզի առջեւ Ռուս. թրգմ. ռուս եւ հայ թարգմանիչներու կողմէ Զնամեայ ամսագիր, 1967, թ. 8։ (Աշոտ Գրաշի, Գէորգ Էմին, Ս. Կապուտիկեան, Յ. Շիրազ, Վահագն Դաւթեան, Համոյ Սահեան, Աբրահամ Ալիքեան, Արամայիս Սահակեան, Բաբկէն Կարապետեան, Ռազմիկ Դաւոյեան, Հրաչեայ Յովհաննիսեան)։

- Բարեկամութեան անթոլոգիա Ուկրաիներէն թրգմ. Վիկտոր Կոչեւսկի Ժովտեն հանդէս, Լվով, 1968։ (Ն. Զարեան, Գ. Սարեան, Ս. Կապուտիկեան, Գ. Էմին, Սարմեն, Հր. Յովհաննիսեան եւ ուրիշներ)։

- Հայ բանաստեղծներ Ղազախերէն թրգմ. Ալմա-Աթա, Ժազուշի Հրտ. 1968։ (Յ. Թումանեան, Ա. Իսահակեան, Յ. Յակոբեան եւ ուրիշներ)։

□ Պալ Սալմաշին «այժմ իր ուսուցչապետի` Էդմոնտ Շուցի հետ ձեռնամուխ է եղել Հայ բանաստեղծներ ծաւալուն ժողովածուի թարգմանութեանը»։

80

Կ. Բդէեան, «Հունգարացի երիտասարդ հայագէտը», Արեւ, 2-8-1968։

- Սովետահայ պոէզիա Վրաց. թրգմ. Թբիլիսի, Սաբճոթա Սաքարթվելոյ Հրտ. 1968։ (Յ. Թումանեան, Ա. Իսահակեան, Վ. Տէրեան, Ե. Չարենց, Ն. Զարեան, Սարմեն, Գ. Մահարի, Վ. Նորենց, Ս. Տարօնցի, Հր. Յովհաննիսեան, Վ. Դաւթեան, Պ. Սեւակ, Յ. Շիրազ, Հ. Սահեան, Ս. Կապուտիկեան, Մ. Մարգարեան եւ ուրիշներ)։

- Վշտի դիւցազներգութիւն Պարսկ. թրգմ. Ալեք Խաչատրեան Թեհրան, 1969։ (Ա. Իսահակեան, Յ. Թումանեան, Շ. Կուրղինեան, Սիամանթօ, Պ. Դուրեան, Ե. Չարենց, Դեւ, Յ. Շիրազ, Գ. Սարեան, Ս. Կապուտիկեան, Վ. Դաւթեան, Պ. Սեւակ, Հ. Սահեան եւ ուրիշներ) ...մի գրքով դժուար է շատ բան ներկայացնել հայ ժողովրդի սքանչելի մշակոյթից, բայց, այնուհանդերձ, սոյն ժողովածուն կարող է այդ մշակոյթի խորը արմատների բացայայտիչը լինել։ Ահմադ Շամլուի (գիրքի յանձնարարականէն)։ - Տասնհինգ Սովետական բանաստեղծուհիներ (Մարոյ Մարգարեան, Սիլվա Կապուտիկեան) Եուկոսլաւ. թրգմ. Դեսանկա Մաքսիմովիչ Նոլիտ Հրտ., «Փոքր Գիրք» շարք, 1964։

- Հայաստանի բանաստեղծութիւններ Ֆրանս. թրգմ. Վահէ Կոտել 1965։ ...Ժողովածուն ընդգրկում է թարգմանութիւններ 5-20րդ դարի հայ պոէզիայի լաւագոյն նմոյշներից։ Սովետական գրականութիւն, 1968, թ. 11, էջ 87։

□ ...Հրանտ Նազարեանց որ Իտալիա կը գտնուի հիմա ու մեծանուն իտալացիին (Ճան Փիեթրոյ Լուչինի) հետ պատրաստելու վրայ է Հայ գրականութեան պատմութիւնը յարակից Anthologieով։ Թէոդիկ, Ամէնուն տարեցոյցը, Կ. Պոլիս, 1914, էջ 55։

□ Կէրթրուտ Հէցէլ. Իմ հայրենակիցներուս ճաշակ մը տալու համար հայ գրագէտներու գործերուն մասին,

81

գերմաներէնի վերածեցի բաւական թիւով քերթուածներ` որոնցմէ ոմանք տպուած են գերման հանդէսներու մէջ։ Ամէնէն աւելի սիրած հեղինակներս են Ալիշան, Դուրեան, Պէշիկթաշլեան, Նալբանդեանց, Նար-Պէյ, Պատկանեան, որոնց գործերէն ընտրանօք իմ թարգմանութիւններս ըրած եմ։ Ա. Պիպէռճեան, «Հայասէր ու հայագէտ գերմանուհին», Ամէնուն տարեցոյցը, Կ. Պոլիս, 1923, էջ 404։

□ 1927 թուականին Տիչինան արդէն ունէր թարգմանութիւններ Յ. Յովհաննիսեանից, Ալ. Ծատուրեանից, Աւ. Իսահակեանից, Յովհ. Թումանեանից, Յ. Յակոբեանից եւ այլ բանաստեղծներից։ Սեդա Ամիրեան, «Երկու մեծ բանաստեղծների բարեկամութիւնը», Գրական թերթ, 20-11-1964։

□ Յովհաննիսեանի հետ իր բարեկամութեան հաստատման տարիներին Պաւլոյ Տիչինայի մօտ միտք է յղանում ուկրաիներէն լոյս ընծայել հայ պոէզիայի անթոլոգիա։ Սեդա Ամիրեան, նոյն տեղը։

□ Պաւլոյ Գրիգորեւիչ Տիչինայի շնորհիւ ու նրա եռանդուն ջանքերով Յովհաննէս Թումանեանի, Յովհաննէս Յովհաննիսեանի, Աւետիք Իսահակեանի, Յակոբ Յակոբեանի, Եղիշէ Չարենցի եւ ուրիշ հայ բանաստեղծների ստեղծագործութիւնները թարգմանուել են ուկրաիներէն ու դարձել ուկրաինական ժողովրդի սեփականութիւնը։ Գուրգէն Բորեան, «Մեր Տիչինան», Գրական թերթ, 29-9-1967։

□ Նշելով Յովհ. Թումանեանի ծննդեան հարիւրամեակը, (ուկրաինական) Ժովտեն ամսագիրը (1969, թ. 2, էջ 18-20) տպագրել է հայ բանաստեղծների գործերի մի շարք` Վ. Կոչեւսկու թարգմանութեամբ։ Գրական թերթ, 14-3-1969։

□ Ստանիսլաւ Պարոնիչ, որ կոյր էր, եղաւ նշանաւոր բանաստեղծ մը։ Ան եւս հայ ծագում ունէր։ Թարգմանած է բանաստեղծութիւններ` հին հայերէնէ։ ...Երկու պատերազմներու միջեւ, լեհ լեզուով, բայց հայութեան հետ կապ ունեցող երկու ամսագրեր լոյս ընծայուած են. Պատուիրակ Սուրբ Գրիգորի եւ Գրիգորական. ասոնց մէջ վերստին տպուած են Պարոնիչի հայերէնէ լեհերէնի թարգմանած բանաստեղծութիւնները։ Յուսաբեր, 18-5-1957։ □ Ստանիսլաւ Բարոնչը թարգմանել է միջնադարեան հայ քնարերգութեան շատ գոհարներ, որոնք տպագրուել են հայկական Գրիգորիանա գրական-հասարակական հանդէսում։ Ա. Մադոյեան, «Հայ-լեհական գրական կապերը», Հայրենիքի ձայն, 10-4-1966։

82

□ Ալեքսէյ Մաքսիմովիչ Գորկիի կողմէ 1931-ին հիմնուած «Բանաստեղծի Գրադարան» մատենաշարով «Նախատեսուած է հրատարակել, հայ ժողովրդի էպոս Սասունցի Դաւիթը, Սայաթ-Նովայի, Յովհաննէս Թումանեանի, Յակոբ Յակոբեանի, Վահան Տէրեանի եւ Եղիշէ Չարենցի ժողովածուները»։ Սովետական գրականութիւն, 1957, թ. 3, էջ 137։

□ Ռուսերէն են թարգմանուել սովետահայ անուանի բանաստեղծներ Գեղամ Սարեանի, Յովհաննէս Շիրազի, Սիլվա Կապուտիկեանի, Մարոյ Մարգարեանի, Համոյ Սահեանի, Պարոյր Սեւակի, Հրաչեայ Յովհաննիսեանի, Վահագն Դաւթեանի, Գէորգ Էմինի եւ ուրիշների բանաստեղծութիւններն ու պոէմները։ Դ. Ռոստոմեան, Հայ գրականութիւնը ռուսերէն, Երեւան, 1963, էջ 6 (մեքենագրուած)։

□ Մեծ է Նիկոլայ Չուկովսկու երախտիքը նաեւ մեր գրականութեան նկատմամբ, որի բանաստեղծական մի շարք գործերի հմուտ ու նուրբ թարգմանիչն էր (ռուսերէն), հայ գրողներից շատերի բարեկամն ու խորհրդատուն, մեր գրականութեան ջատագովն ու ծաղկմանն օգնողներից մէկը։ Գէորգ Էմին, «Նիկոլայ Չուկովսկի», Գրական թերթ, 12-11-1965։

□ Եարոմիր Եդլիչկան թարգմանութիւններ է կատարել Նահապետ Քուչակից, Սայաթ Նովայից, Յովհաննէս Թումանեանից, Դանիէլ Վարուժանից, Աւետիք Իսահակեանից, Եղիշէ Չարենցից եւ շատ ուրիշներից։ «Չեխ հայագէտին մահը», Արեւ, 11-11-1965։ □ Արմենիքի մուսա Յունարէն թրգմ. Վազգէն Եսայեան Աթենք։

ԲԵՆ ՌՈՒԲԷՆ □ Իր ստեղծագործութիւններէն պարսկերէնի թարգմանած է Հրանդ Ղուկասեան։ ԲԵՍ ԳԱՐԵԳԻՆ Տես ԳԱՐԵԳԻՆ ԲԵՍ

ԲՈՐԵԱՆ ԳՈՒՐԳԷՆ □ Քանի մը բանաստեղծութիւններ եւ Մի յարկի տակ տրամայէն հատուած մը` հունգարերէն թարգմանութեամբ, լոյս տեսած են Պուտափեշտի Նադվիլագ հանդէսին մէջ, 1959ին։

83

ԳԱԼՖԱՅԵԱՆ ԽՈՐԷՆ ՎՐԴ. Տես ՆԱՐ-ՊԷՅ

ԳԱՄԱՌ-ՔԱԹԻՊԱ Տես ՊԱՏԿԱՆԵԱՆ ՌԱՓԱՅԷԼ

ԳԱՐԵԳԻՆ ԲԵՍ ● Հաշիւն է զրոյ-զրոյ կատակերգութիւնը կիրգիզերէնի թարգմանուելով` կարճ ժամանակի մէջ ներկայացուած է հարիւր անգամէ աւելի, Տեան Շանի մարզային երաժշտական դրամայի թատրոնի բեմին վրայ։ ● Գիւղից եկած պատգամաւորը (պատմուածքներ) Ռուս. թրգմ. Անահիտ Մակինցեան Մոսկուա, Սովետսկի Պիսատել Հրտ., 1966։

● Ջահել տղաները Ռուս. թրգմ. Սովետական մէկ գործողութեամբ դրամատուրքիա, 2 հտ., Մոսկուա, Իսկուստվոյ Հրտ., 1967։ Յառաջաբան. ...Այդ ժանրը ամենից աւելի հետաքրքիր է ներկայացուած Հայաստանում։ Գարեգին Բեսի մէկ գործողութեամբ պիեսները դուրս են եկել հանրապետութեան սահմաններից։ ԳԱՐԵԳԻՆ ՍԵՒՈՒՆՑ ● Թեհրան (վէպ), 2 հտ.

- Ռուս. թրգմ.։ - Ռումաներէն թրգմ.։ - Պուլկարերէն թրգմ. Պերճ Միքայէլեան, Դամեան Տողորով Սոֆիա, Ազգային Մշակոյթ Հրտ., 1956։ - Գիրք 1. Իրանական գիշերներ Ազերբեջաներէն թրգմ. Մ. Միրկիշեւ Բաքու, Ազերնեշր Հրտ., 1963, 450 էջ։ - Գիրք 2. Այգաբացից առաջ Ազերբեջաներէն թրգմ. Ի. Նազարով Բաքու, Ազերնեշր Հրտ., 1963, 482 էջ։ □ Իր գրական արժանիքների շնորհիւ Թեհրան լայն ընդունելութիւն գտաւ ամբողջ Սովետական Միութեան մէջ եւ նրանից դուրս։ Գիրքը հայերէն եւ ռուսերէն ունեցել է երկուական հրատարակութիւն։ Այն թարգմանուել է նաեւ այլ լեզուներով։

84

Մ. Էսկիճեան, Սովետական Հայաստան, ամսագիր, 1956։ □ Այժմ սկսել եմ Գարեգին Սեւունցի Թեհրան վէպի թարգմանութիւնը։ «Արաբ թարգմանիչ Նիզար Խալիլին Երեւանում», Հայրենիքի ձայն, 15-5-1966։ ԳԵՂԱՄ ՍԵՒԱՆ ● Իմ սեփական ձայնը (վիպակ) Արաբ. թրգմ. Նիքոլա Թաուիլ։

● Բիւրեղեայ դղեակ Ռուս. թրգմ. Անահիտ Բայանդուր Մուկուա, Սովետսկի Պիսատել Հրտ., 1966։ (Ժողովածուում տեղ են գտել գրողի ինքնակենսագրական բնոյթի համանուն վիպակը եւ մի քանի պատմուածքներ)։

ԳԷՈՐԳ ԷՄԻՆ ● Տարիներ եւ ալիքներ Վրաց. թրգմ. Թբիլիսի, Նակադուլի Հրտ., 1960։ (Հեղինակին տարբեր ժամանակներու ժողովածուներէն ընտրուած լաւագոյն բանաստեղծութիւնները)։ ● Խօսիր Հայաստան Գորէերէն թրգմ. Պակ Են Գին, Ցոյ Չան Սեր, Պեակ Սեն Փհենեան Չոմոն Մունգոյ Հրտ., 1961, 145 էջ։ (Կը բովանդակէ բանաստեղծին լաւագոյն գործերը)։

● Եօթ երգ - Ռուս. թրգմ. Ա. Ղամբարեան Մոսկուա, Սովետկի Պիսատել Հրտ., 1967։ - Ֆրանս. թրգմ. Œuvres et opinions Moscou, 1969, mars.

- GEVORGS EMIN Septiņas dziesmas par Armēniju Լատիշերէն թրգմ. Դաինա Աւոթինա Լիեսմա Հրտ., 1969։ □ Եօթ երգ Հայաստանի մասին գիրքը սովետական ժողովուրդներից մէկի պատմական ճակատագրի մասին է, այն մասին, թէ ինչ է եղել դարերում եւ ինչ է դարձել կէս դարում։ Սա

85

իր տեսակի մէջ առայժմ եզակի, ծաւալով փոքր, նիւթի ընդգրկման տեսակէտից հանրագիտարանային արձակ պոէմ է հարազատ երկրի մասին։ Թող շատ գրուեն այսպիսի գրքեր։ Նիկ. Ատարով - GEWORG EMIN Wiersze Բանաստեղծութիւններ (վերջին տասնամեակի իր լաւագոյն գործերէն ընտրուած) Լեհերէն թրգմ. Վիկտոր Վորոշիլսկի, Վիտոլդ Դոմբրովսկի, Անջէյ Մանդալեան, Սեւերին Պոլլակ, Արթուր Մենձիժեցկի, Անջէյ Դրաւիչ եւ ուրիշներ Վարշաւիա, Պիւ Հրտ., 1967։ - Ժողովածու Ռուս. թրգմ. Յառաջաբան` Բորիս Սլիուցկի Մոսկուա, Մոլոդայա Գվարդիա Հրտ., 1968 «Ընտիր Քնարերգութեան Գրադարան» մատենաշար։ □ Իր ստեղծագործութիւններէն մաս մը շուէտերէնի թարգմանած է Կարլ Էլոֆ Սվեննինգը։ □ (Ընտիր էջեր) Հունգար. թրգմ.։

ԳԻՐՔ ԹՂԹՈՑ - Livre des lettres Trad. par M. Tallon Beyrouth, 1955, 146 p. Հ. Վահան Ինդլիզեան, «Դիտողութիւն Գիրք Թղթոցի ֆրանսերէն թարգմանութեան շուրջ», Հանդէս ամսօրեայ, 1959, էջ 228-240։ ԳԻՐՔ ՀԱՍԱՐԱԿԱՑ ԱՂՕԹԻՑ Տես ԺԱՄԱԳԻՐՔ

ԳԻՒԼՆԱԶԱՐԵԱՆ ԽԱԺԱԿ - Պատմուածքներ Անգլ. թրգմ. Դարիա Եֆրեմովա Soviet Literature, Մոսկուա, 1963, թ. 2, էջ 96-106։ - Պատմուածքներ

86

Գերմ. թրգմ. Կարլ Ալեքսանդր Sowjet Literatur, Մոսկուա, 1963, թ. 2, էջ 92-103։

● Օրերի Ճանապարհը Էստոներէն թրգմ. Էէստի Ռաումաթ Հրտ., 1968։

ԳՈՒՐԳԷՆ ՄԱՀԱՐԻ ● Մանկութիւն Պատանեկութիւն Երիտասարդութիւն (Ինքնակենսագրական եռագրութիւն) Ռուս թրգմ. Վլ. Լիդին Մոսկուա, Խուդոժեստվեննայա Լիտերատուրա Հրտ., 1967։ ● Մանկութիւն Ռուս. թրգմ. Պօղոս Մակինցեան Մոլոդայա գվարդիա, ամսագիր, 1931։

□ Մանկութիւնը ռուսերէն լոյս տեսած է եօթն անգամ, Պատանեկութիւնը` հինգ, իսկ եռագրութիւնը` Վլ. Լիդինի թարգմանութեամբ, երկու անգամ։

ԳՐԻԳՈՐ ԱԿՆԵՐՑԻ ● Վասն ազգի Թաթարաց GRIGOR AKNERLI Moğol tarihi Ceviren Hrand D. Andreasyan Istanbul, 1954, X-57 s. Գրախօս. Հ.Ն.Ա., Հանդէս ամսօրեայ, 1956, թ. 1-2, էջ 93-94։

□ Գրիգոր պատմիչ Կիլիկիայի Ականց անապատից գրել է... սկսելով իր Պատմութիւնը Միխայէլ Ասորու թողած կէտից եւ հասցնելով մինչեւ Կոստանդին Ա. կաթուղիկոսը, որ գահակալել է 1221-67թ.։ Հ. Աճառեան, Հայոց անձնանունների բառարան, հտ. Ա., 1942, էջ 580։

□ Գրիգոր Ակներցին (կամ Ականցին), որի գրուածքը կոչւում է Նետողաց ազգի (մոնղոլների) պատմութիւն եւ ընդգրկում է 1220-1275 թթ. դէպքերը։ (Այս երկը սխալմամբ հրատարակուած էր Մաղաքիա Աբեղայի անունով)։ Գ. Վ. Աբգարեան, Մատենադարան, Երեւան, 1962, էջ 30։

87

ԳՐԻԳՈՐ ԱՐԾՐՈՒՆԻ ● Էվէլինա (հոգեբանական էտիւդ) Ռուս. թրգմ. Ա. Դաստակեան Բագու, 1894։

ԳՐԻԳՈՐ ԵՐԷՑ ● Պատմութիւն. շարայարութիւն ի Գրիգոր Երիցուէ - Chronique de Mathieu d’édesse, continue par Grégoire le Prêtre Trad. par éd. Dulaurier Bibliothèque historique arménienne Paris, 1858.

- Համառօտուած` Trad. par éd. Dulaurier Recueil des historiens des croisades: documents arméniens Paris, 1869, t. I, pp. 152-201.

ԳՐԻԳՈՐ ԶՕՀՐԱՊ ● 17 նորավէպեր Պարսկ. թրգմ. Ալբերտ Բեռնարդի Թեհրան, 1342 (1963), 184 էջ Թովմասեան Եղբայրների Գրական Ձեռնարկութիւն, թ. 1։ (Ճէյրան, Սառա, Մազդաղինէ, Երջանիկ մահը, Կարծեմ թէ, Անդրշիրմի սէր, Միւսը, Զաբուղոն, Ռեհան, Կատակ, Ֆուրթունա, Կապիկը, Խնդուքը, Փոթորիկը, Սխալ, Անհաւատարիմը, Ճիտին պարտքը)։ □ Առաջին իսկ տողից համոզւում ես, որ թարգմանիչը բացարձակապէս տիրապետում է երկու լեզուներին եւ, որ ամենակարեւորն է, խորապէս ըմբռնելով Զօհրապի ստեղծագործական հոգեբանութեանը, պարսկերէնի համապատասխան տարբերակներով կարողացել է արտայայտել եւ դրանով իսկ պահպանել հեղինակի գրելակերպի ուժն ու վարպետութիւնը։ Պայքար, Պոսթըն, 3-1-1965։ □ ... այդ գործը յատկապէս արժէքաւորւում է թէ գրական ոճի, թէ իմաստի եւ թէ մարդկային հոգեկան աշխարհի վիճակների ցուցադրմամբ։ Տոքթ. Ռեզազադէ Շաֆաղ (ծերակուտական, գրագէտ, բանասէր)։ □ ... Զօհրապի ներկայացրած պատկերները արտայայտութիւնն են մի նուրբ ու զգայուն հոգու, որոնք միաժամանակ բնական են եւ իրական։ Արձակագրութեան այս ոճը, որ այսօր աշխարհի գրականութեան բարեկամների հետաքրքրութեան առարկան է համարւում` այն ժամանակաշրջանում երբ Զօհրապը կիրառում էր նրան իր գործերում, հազուագիւտ էր արեւելեան ժողովուրդների մէջ։ Կէս դար առաջ արեւելեան արձակ գրականութիւնը լեցուն էր արտառոց բառերով, բռնազբօսիկ տողերով ու մտքերով։ Զօհրապը սակայն իր պատկերների մէջ մարդկանց մտածելակերպն ու առօրեայ կեանքը ներկայացնում է ամենայն

88

պարզութեամբ, անվերապահութեամբ ու անկեղծութեամբ։ Տոքթ. Մոհամմատ Շահքար (իրաւաբան, հրապարակագիր)։ □ ... Հայ իրապաշտ հեղինակի գործի ուշադիր ընթերցումից յետոյ, յանգեցի այն համոզման, որ նա ուշադրութեամբ քննութեան է առել մարդկային կեանքը եւ ներկայացրել նրա զանազան մասերը` վերցրած հասարակական կեանքի թատերաբեմից եւ վերլուծել է հասարակութեան վերիվայրումներն ու հակասութիւնները։ Գեղեցիկ եւ սահուն գրչով, որն իր տեսակին մէջ հազուագիւտ է։ ... Հեղինակի շաղախում եղած այս առաւելութիւնների մի մասը վերաբերում է իր գործին ու արհեստին, որ իրաւաբանութիւնն ու իրաւունքի պաշտպանութիւնն էր։ Մահմուդ Սարշար (իրաւաբանական միութեան փոխնախագահ), Յառաջ, Փարիզ, 24-7-1964։ ● Ծանօթ դէմքեր. Ա. Արփիարեան Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան Թարիխ ալսաքաֆա ուալ ատապ ալ արմանի, 1954, էջ 216-217։

● Մեղա՜յ Տէր

Նոյն տեղը, էջ 228-230։ ௌ ήϔϐΘγ΃

● Անհաւատարիմ ΎϬΟϭΰϟ ΔϨ΋ΎΨϟ΍

Նոյն տեղը, էջ 231-236։ ● Փոթորիկը

Նոյն տեղը, էջ 236-244։ ΔϳήΤΑ ΔϔλΎϋ

● Ճիտին պարտքը, ժպիտը եւ այլ նորավէպեր Պարսկ. թրգմ. Արա Յովհաննիսեան։

● Ռեհանը, Սառան, Երջանիկ մահ եւ 12 նորավէպեր Արաբ. թրգմ. Նիզար Խալիլի։

● Երջանիկ մահ Արաբ. թրգմ. Նիզար Խալիլի Ուաթան, թերթ, 1956։

89

□ Քանի մը նորավէպեր Արաբ. թրգմ. Նազարէթ Նազարէթեան։

ԳՐԻԳՈՐ ՄԱԳԻՍՏՐՈՍ ● GRéGOIRE MAGISTROS Թուղթեր. Lettres Analyse et trad. en extraits par V. Langlois Mémoire sur la vie et les écrits du prince Magistros Paris, 1869. ● Թուղթերէն մաս մը Գերմ. թրգմ. K. Ter-Mekerttschian Die Paulikaner, Leipzig, 1893, s. 130-135.

ԳՐԻԳՈՐ ՆԱՐԵԿԱՑԻ ● Մատեան ողբերգութեան □ 1817ին հռոմայեցի մեծ բանաստեղծ Պելլի` կը թարգմանէ Գր. Նարեկացիի Մատեան Ողբերգութեանի «Բան»երէն մէկը։ Արդ, Պելլի` ըլլալով մին 1800ի իտալացի մեծագոյն բանաստեղծներէն, վերոյիշեալ գիւտը մեծապէս հետաքրքրական է, եւ կը մաղթենք որ փրոֆ. Վերտոնէ հրատարակէ Պելլիի թարգմանութիւնը որ ցարդ, բացի մէկ փոքրիկ հատուածէ մը, մնացած է անտիպ։ Կ. Վ., Բազմավէպ, 1969, թ. 3-10, էջ 268։ - Թրքերէն թրգմ. Ատոմ Տէրոյենց (անտիպ) Ամէնուն տարեցոյցը, Վենետիկ, 1926, էջ 732։ - Բան ԽԱ. Ձ.

Trad. par Félix Nève L’Arménie chrétienne et sa literature Louvain, 1886.

- Երեսնեակ մը հատուածներ Trad. par A. Tchobanian Mercure de France, t. 30, novembre 1900, pp. 369-405. □ Գրիգոր Նարեկացին միջնադարի ամենատարօրինակ, ամենահիւթեղ եւ բառիս արդիական իմաստով ամենաարուեստագէտ միստիկ բանաստեղծն էր, գիտցաւ իր յոյզերն արտայայտել ուժգնութեամբ, ամենավառ գոյներով եւ ամենայն շօշափելիութեամբ։ Կապրիէլ Մուրէ - Բան ԺԲ. Ձ.

Tradotte da Ubaldo Faldati ‘Liriche mistiche di S. Gregorio di Nareg’, Bessarione, t. 38, 1922, pp. 144-148.

90

- Grégoire de Narek et l’ancienne poésie arménienne Présentés et traduits par Luc-André Marcel Paris: Cahiers du Sud, 1954 (Le Livre de lamentations et odes mystiques, pp. 38-100). (Նախապէս լոյս տեսած են Cahiers du Sudի մէջ` թ. 299 (1950), թ. 309 (1951)։ Sur ces 31 fragments, 16 se trouvent chez Tchobanian.

Isaac Kéchichian, Le Livre de prières, Paris, 1961. □ Որեւէ մեծ գրականութիւն նախ եւ առաջ ենթադրում է ծաղկած մշակոյթ։ Մեկուսի թուացող հանճարներն անգամ յանկարծ չեն բուսնում սունկի նման։ Վերցնենք Նարեկացուն։ Գիտէ՞ք, թէ ինչպիսի մեծ քաղաքակրթութիւն, հաւաքական ու ցեղային ինչպիսի ապրումներ են պայմանաւորել նրա ծնունդը։ Նարեկացուն ծնունդ տալու համար հայ ժողովուրդը պէտք է դարեր շարունակ մշակած լինէր նոյն մտքերը, խորապէս ըմբռնած, ճաշակած ու մարսած լինէր քրիստոնէութիւնը։ Նարեկացու ժողովուրդը պէտք է նրա չափ տառապած լինէր, նրա պէս պայքարած մեղքի դէմ, յանուն հոգեկան վեհութեան, յանուն անարատութեան։ Այսպէս է եղել նաեւ Հոմերոսի, Դանթէի, Շեքսպիրի եւ Գէօթէի պարագան։ Անտրէ Ռուսոյ (Ֆիկարոյ լիթերէրի քննադատ) □ Լիւք Անտրէ Մարսէլ կը բերէ մեզի յանգաւոր եւ արձակ բանաստեղծութիւններու այնպիսի ընտրութիւն մը, որ թէ ճոխ է եւ թէ արդարացի։ Աղօթքներու, Ողբերու, Աղերսներու կողքին, կան նաեւ տաղեր, որոնց յորդահոս արեւելեան քնարականութիւնը թռիչք մը ունի ընդհանրապէս դէպի յարաբերական այլաբանութիւններ, օրինակի համար խորհրդապաշտ «ամուսնութիւնը» Քրիստոս-Արեւին եւ Եկեղեցի-վարդին։ ... Լիւք Անտրէ Մարսէլի աշխատանքը, որ կը վերաբերի գրականութեան մէջ շատ քիչ ծանօթ գետնի մը, պիտի տայ առաջին շփում մը հայ գրականութեան հետ։ Եւ այսպէս, այդ գրականութեան ընդմէջէն, կարելի պիտի ըլլայ հասկնալ ոգին այն ժողովուրդին, որ մնացած է առոյգ հակառակ այն մեծ դժբախտութիւններուն, աղէտներուն եւ նախճիրներուն, որոնց զոհն եղաւ դարերու ընթացքին։ Եւ թերեւս ոմանք մղուին աւելի խորանալու ծայր աստիճան փարթամ այս յայտնութեան մէջ։ Ժոզէֆ Տելմէլ, Լա Նուվէլ կազէթ տը Պրիւքսէլ, 13-3-1954։ - GRéGOIRE DE NAREK Le Livre de prières Introduction, traduction de l’arménien et notes par Isaac Kéchichian, s. j.

Sources chrétiennes No. 78 Paris: Edition du Cerf, 1961, 549 p. Նոյն թարգմանիչէն` - Բան ԽԱ., Ձ.

Proche-Orient chrétien, Jerusalem, juillet-septembre, 1953, pp. 233-236.

- Բան Ե., ՁԹ., ՂԴ.

La Vie spirituelle, Paris, février 1955, pp. 182-191.

91

- Բան Ձ.

La Vierge Marie dans la littérature médiévale de l’Arménie, Beyrouth, 1954, pp. 20-24.

Հատընտիր հատուածներ - Ռուս. թրգմ. Եուրի Վեսելովսկի 1920։ - Անգլ. թրգմ.

Z. Boyadjian London, 1916.

- Ռումաներէն թրգմ. Վազգէն Ա. Կաթ. Պուքարեսթ, 1968 (գրական հանդէս մը)։ ... Երբ ընթերցողը Նարեկեան գրաբար բնագիրը համեմատութեան մէջ է դնում ռումիներէն թարգմանութեան հետ, անվերապահօրէն զգում է, թէ թարգմանիչը ինչքան է հարազատ մնացել մեծ բանաստեղծի ոգուն եւ ոճին։ Այստեղ Նարեկացու պատկերաւոր լեզուն չի վերածւում սոսկ բառերի պարզ թարգմանութեան, փայլում է իր արուեստի շնչով եւ յուզականութեամբ։ Այն համապատասխանում է միջնադարեան ռումինական գրական ոճին, միանգամայն տպաւորիչ է, երաժշտական եւ ռիթմիկ։ Ս. Քոլանջեան, Ս. Ժամկոչեան, «Նարեկացին ռումիներէն», Գրական թերթ, 9-21968։ - Նիկոլայ Եպս. Մակարիոպոլի «ողբերէն մասեր (պուլկարերէնի) թարգմանած է Եկեղեցական լրագիրի 1963ի 9րդ թիւին մէջ»։ Տիրայր Եպս. Մարտիկեան, «Հայասէր պուլկար բարձրաստիճան եկեղեցական մը», Ջահակիր, 6-8-1970։ - Արաբ. թրգմ. Ժորժ Աքլ Ռադիթատ էլ ահաուիյաթ, Պէյրութ։ - Պարսկ. թրգմ. Աբդոլլահ Թավաքքոլ։ - Հատուած մը Չեխերէն թրգմ. Լուտմիլա Մոտալովա։ - Քանի մը գլուխ եւ երեք բանաստեղծութիւն Ռուս. թրգմ. Նաում Գրեբնեւ Կազմող եւ ծանօթագրող Լեւոն Մկրտչեան Երեւան, Հայաստան Հրտ., 1969։

□ Il existe aussi des traductions de quelques prières ou de certains fragments en turc, en arabe, en anglais, en italien et en russe.

Isaac Kéchichian, Le Livre de prières, Paris, 1961, p. 52

□ Որքան ցանկալի կը լինէր, որ Ողբերգութեան մատեանը հմտալից ու բարձրորակ թարգմանութեամբ լոյս տեսնէր նաեւ ռուսերէնով ու անգլերէնով։ Այդ դէպքում այն կը դառնար

92

միջազգային գրասէր հասարակայնութեան սեփականութիւնը, եւ Գրիգոր Նարեկացին, թէկուզ իր ծննդեան թուականից հազար տարի յետոյ, վերջապէս արժանի ճանաչում կը գտնէր քաղաքակրթուած աշխարհի չորս ծագերում։ Հայկ Գասպարեան, «Գրիգոր Նարեկացին եւ Արեւմուտքի գրական միտքը», Սովետական Հայաստան, 1968, թ. 3-4, էջ 45։

□ Ռուսերէն լեզուով մինչեւ հիմա «Գրիգոր Նարեկացու Մատեանը ներկայացուած է 400 տողով»։ Լեւոն Մկրտչեան, «Բրիւսովը պարտաւորեցնում է», Գրական թերթ, 11-9-1970։

□ Ուրախութեամբ պէտք է ասել, որ ռուս բանաստեղծներն ու գրողները վերջերս աւելի ակտիւօրէն են թարգմանում հայերէնից։ Այնպիսի խոշոր բանաստեղծ, ինչպիսին Ալեքսանդր Մեժիրովն է, թարգմանում է Գրիգոր Նարեկացու Մատեան ողբերգութեան պոէմը։ Դա երկար տարիների աշխատանք է. եւ ես համոզուած եմ, որ կը պսակուի յաջողութեամբ։ Դրա երաշխիքը Մեժիրովի փորձն ու վարպետութիւնն է եւ այն, որ նա բառացիօրէն հիացած է, կարելի է ասել` ցնցուած է Նարեկացու խռովայոյզ պոէզիայից։ Նոյն տեղը։ ● S. GREGORIO DA NAREGH Ճառ ներբողական ի Ս. Կոյսն Մարիամ Discorso panegirico alla Beatissima Vergine Maria Tradotto dal P. A. Tiro Venezia, 1904, 56 p. (Բնագիր եւ թրգմ.)։

● Մեկնութիւն Երգոց երգոյն Սողոմովնի Commentario sul cantico dei cantici di Narek († 1010) Introduzione, traduzione italiana e annotazioni P. Vincenzo Mistrih, O.F.M. Studia orientalia christiana, Collectanea 12, Cairo, 1967 (introduzione pp. 465-479). Առաջին չորս գլուխները pp. 481-534.

- Jean Mécérian, s. j.

La Vierge Marie dans la littérature médiévale de l’Arménie Beyrouth, 1954. Նարեկացին կը ներկայանայ երեք հատուածներով. Տաղ Աստուածայայտնութեան Գումարք խմբից, Խօսք ընդ Տիրուհւոյն (Բան Ձ.)։ Մեկնութիւնն ու թարգմանաբար վերլուծումները, զոր կու տայ Հ. Մըսըրեան, նպատակ ունին ճաշակել տալ հատուածներուն խորունկ իմաստներն ու բանաստեղծական թռիչքը։ Չենք վարանիր, սակայն, ըսելու` թէ ատոնք շատ աղօտ պատկեր մը միայն կը ձգեն համեմատութեամբ բնագրին, ուր երաժշտական դաշն ու երագընթաց սլացք մըն ալ կ’արփիակերպէ տաղը, եւ որ թարգմանութեան մէջ շատ կը

93

նսեմանայ։ Գրախօս. Հ. Ներսէս Տէր Ներսէսեան, Բազմավէպ, 1956, թ. 3, էջ 86։

● Տաղեր - Վարդավառի եւ Յարութեան Ռուս. թրգմ. Վալերիյ Բրիւսով։ Վարդավառի ˯΍έάόϠϟ

Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան Թարիխ ալսաքաֆա ուալ ատապ ալ արմանի, 1954, էջ 40։ - Ode pour la fête de Vartavar «Գոհար վարդն վառ առեալ» ‘Les hautes chevelures du Soleil’ Grégoire de Narek et l’ancienne poésie arménienne Présentés et traduits par Luc-André Marcel Paris: Cahiers du Sud, 1954, pp. 78-79.

- Մեղեդի Աստուածածնի «Երգ զարմանալի, երգ շարժվարժենի» ‘Toi qui es ce chant merveilleux’ Ֆրանս. թրգմ. Լիւք-Անտրէ Մարսել Նոյն տեղը, էջ 45։ - Յայտնութեան Ode de la Révélation «Աւետիս մեծ խորհրդոյ» ‘Annonciation du grand mystère’ Ֆրանս. թրգմ. Լիւք-Անտրէ Մարսել Նոյն տեղը, էջ 49-52։ - Ծննդեան Ode pour la Nativité «Էին աջոյ աջոյ ձեռին» ‘À la droite, à la droite’ Ֆրանս. թրգմ. Լիւք-Անտրէ Մարսել Նոյն տեղը, էջ 72-73։ - Ծննդեան (հատուած մը) Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Ասթարճեան Նոյն տեղը, էջ 40-41։ - Մեղեդի Ծննդի

94

«Աչքն ծով ի ծով ծիծաղախիտ» ‘À l’aurore, ses yeux, couleur de l’eau de mer’ Ֆրանս. թրգմ. Լիւք-Անտրէ Մարսել Նոյն տեղը, էջ 74-75։ - Յարութեան Ode pour la Résurrection «Փառք Քրիստոսի ամենազօր յարութեան» ‘Gloire à la toute-puissante résurrection du Christ’ Ֆրանս. թրգմ. Լիւք-Անտրէ Մարսել Նոյն տեղը, էջ 81-83։ - Տաղ վերացման խաչին «Ես ձայն զառիւծուն ասեմ» ‘Je chante la voix du Lion’ Ֆրանս. թրգմ. Լիւք-Անտրէ Մարսել Նոյն տեղը, էջ 84։ - Մեղեդի յարութեան «Հաւուն հաւուն արթնացեալ» ‘Le coq, le coq réveillé’ Ֆրանս. թրգմ. Լիւք-Անտրէ Մարսել Նոյն տեղը, էջ 85։

ԳՐԻԳՈՐ ՏՂԱՅ ● Ողբ Երուսաղէմի GRéGOIRE DGH’A élégie sur la prise de Jérusalem Trad. par éd. Dulaurier Recueil des historiens des croisades: documents arméniens, Paris, 1869, t. I, pp. 272307. ԳՐԻԳՈՐԵՆՑ Տես ՅԱԿՈԲ ԵՐԷՑ ԳՐԻԳՈՐԵՆՑ

ԳՐԻԳՈՐԻՍ ԱՂԹԱՄԱՐՑԻ ● Արեգակնափայլ գեղով լի լուսին Ֆրանս. թրգմ. Ա. Չօպանեան Les Trouvères arméniens Paris, 1906, p. 204.

95

● Աստուածանկար պատկեր յօրինեալ - Ֆրանս. թրգմ. Ա. Չօպանեան Նոյն տեղը, էջ 209։ - Reflet divin: ressemblance parfaite Présentés et traduits par Luc-André Marcel Paris, 1954, pp. 113-115. ● Յամէն առաւօտ եւ լոյս - Անգլ. թրգմ. Հ. Ղ. Ալիշան Armenian Popular Songs Venice, 1852, p. 18.

- Ֆրանս. թրգմ. Ա. Չօպանեան Նոյն տեղը, էջ 206։

● Յետ գնալոյ վարդին (տուն` 6, 7, 8, 11, 12)

Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան Թարիխ ալսաքաֆա ուալ ատապ ալ արմանի, 1954, էջ 61-62։ ϞΒϠΒϟ΍ Ρ΍Ϯϧ

ԴԱՆԻԷԼ ՎԱՐՈՒԺԱՆ ● Հարճը - La Concubine Trad. par J. Minassian Constantinople, 1914, 32 p.

- éditions de l’Union d’Entr’aide Franco-Arménienne, 1955.

● Հացին երգը La Chanson de pain Trad. par Vahé Godel Paris: Pière Seghers, 1959. Գրախօս. Կ. Վ., Բազմավէպ, 1969, թ. 8-10, էջ 268։ - (Նոյն հատորէն` Գուռը, Ցան, Առաջին ծիլեր, Կակաչներ, Միջօրէ) Ֆրանս. թրգմ. Լիւք-Անտրէ Մարսէլ Cahiers du Sud, No. 342.

- Արաբ. թրգմ. Նազարէթ Նազարէթեան Հալէպ, 1970։ ● Հեթանոս երգեր

96

(Լուսին, Ականջներուն, Օրհնեալ ես դու ի կանայս, Ով Լալագէ)։ Ֆրանս. թրգմ. Լիւք Անտրէ Մարսէլ Cahiers du Sud, No. 342.

● Vahakn Trad. par Vahé Godel Hautlé, Bâle, 1955. ● Choix de poèmes Paris, 45 p.

□ ... Ռուս բանաստեղծ Սերգէյ Դորոդեցկին ռուսերէն խօսեր է Վարուժանի բանաստեղծութեան մասին եւ իր թարգմանած կտորները արտասանած է։ Շանթ, Կ. Պոլիս, 1919, էջ 264։

● La Pâtre Trad. par Luc-André Marcel (avec la collaboration de G. Poladian) Andastan, 1964, No. 15, pp. 105-110.

● Քանի մը բանաստեղծութիւններ - Պարսկ. թրգմ. Տոքթ. Հրանդ Ղուկասեան։ - Չեխերէն թրգմ. Եարոմիր Եդլիչկա։ - Արաբ. թրգմ. Նազարէթ Նազարէթեան։ ● Ձօն

Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան Թարիխ ալսաքաֆա ուալ ատապ ալ արմանի, 1954, էջ 459-460։ Ϟϴϧ΍ήΘϟ΍ ΩΎθϧ΍

● Կարմիր հողը

Նոյն տեղը, էջ 461-463։ ˯΍ήϤΤϟ΍ ΔΑήΘϟ΍

● Կակաչներ ϖ΋ΎϘη

Նոյն տեղը, էջ 465-467։

97

● Հայրենի լեռներ ϲϨρϭ ϝΎΒΟ

Նոյն տեղը, էջ 467-469։

● Ծեր կռունկը (հատուածներ) Նոյն տեղը, էջ 469-470։ ήϘμϟ΍ ΕϮϣ

□ Վերջերս ես ծանօթացայ Դանիէլ Վարուժանից կատարած Անտոլի Սենդիկի թարգմանութիւններին։ Դա շատ ժամանակին արուած, անհրաժեշտ գործ է։ Վարուժանը աշխարհը ստոյգ, առարկայօրէն ընկալող բանաստեղծ է։ Նա բնութիւնը ներկայացնում է որպէս յայտնագործող, նա իսկապէս արարչագործում է բնութիւնը։ Սենդիկի թարգմանութիւններն ընթերցելիս զգում ես բանաստեղծին, նրա պոէզիայի ոյժն ու անսպասելի հմայքը, թէեւ նրա բոլոր թարգմանութիւնները դեռեւս լիարժէք չեն։ Լեւոն Մկրտչեան, «Բրիւսովը պարտաւորեցնում է», Գրական թերթ, 11-9-1970։ ԴԱՐԲՆԻ Ա. Տես ԱՐՇԱՒԻՐ ԴԱՐԲՆԻ

ԴԱՐԵԱՆ ԱՐՄԷՆ ● Հայրենիքից հեռու (նովելներ) Ռուս. թրգմ. Յառաջաբան Ս. Կապուտիկեան Մոսկուա, Պրոգրես Հրտ., 1968։

ԴԱՒԹԵԱՆ ՄԱՐԳԱՐ □ ... Նրա բազմաթիւ երկերը թարգմանուել են ադրբեջաներէն, ռուսերէն եւ Միութեան ժողովուրդների այլ լեզուներով։ Գրական թերթ, 6-11-1964։

ԴԱՒԹԵԱՆ ՎԱՀԱԳՆ ● Կանաչ հրդեհը Պարսկ. թրգմ. Հրանդ Ղուկասեան Բաղէ սաէբ (պոէզիայի անթոլոգիա), 1967, թ. 143։

● Ամառային շոգ Ռուս. թրգմ. Վլ. Կոռնիլով Մոսկուա, Սովետսկի Պիսատել, 1968։

98

Յառաջաբան. ... Նրա պոէզիայում անձնականը հասարակականից չի սահմանագծւում։ Դաւթեանի լիրիկական անձնական բանաստեղծութիւնների մէջ յաճախ են հնչում մեր դարի մեծ երեւոյթների արձագանգները, ժամանակի շունչը, իսկ քաղաքացիական բանաստեղծութիւնները լի են հերոսի անձնական ապրումներով պայմանաւորուած մոտիւներով։ ԴԱՒԻԹ ԱԼԱՒԿԱՅ ՈՐԴԻ ● Կանոններ - (Բնագիր) DAVID OF GANJAK Edited by C. J. F. Dowsett Corpus scriptorum Christianorum Orientalium: Scriptores Armeniaci, No. 3 Louvain, 1961, 97 p.

- DAVID OF GANJAK The Penitential of David of Ganjak Trans. by C. J. F. Dowsett Corpus scriptorum Christianorum Orientalium: Scriptores Armeniaci, No. 4 Louvain, 1961, 88 p. ԴԱՒԻԹ ԱՆՅԱՂԹ - Davidis prolegomena et in Porphyrii Isagogen commentarium Editit Adolfus Busse Berlinae, 1904, XXIV-236 p.

- Magistri David armenici Compilatio in libros de oculorum philosophorum de Baldach Paris, 1904, 56 p.

● Սահմանք իմաստասիրութեան Ռուս. թրգմ. Ս. Ս. Արեւշատեան Երեւան, 1960։

● Մեկնութիւն ի Վերլուծականն Արիստոտելի (համահաւաք քննական բնագիրը, թարգմանութիւնը գրաբարից ռուսերէն, առաջաբանն ու ծանօթագրութիւնները Ս. Ս. Արեւշատեանի) Երեւան, 1967, 153 էջ։ Գրախօս. Յ. Քիւրտեան, Հանդէս ամսօրեայ, 1967, թ. 7-9, էջ 397։

99

ԴԵՄԻՐՃԵԱՆ ԴԵՐԵՆԻԿ ● Վարդանանք - Ռուս. թրգմ. Մոսկուա։ □ Լուի Արագոնը «ձեռնարկել է Դերենիկ Դեմիրճեանի Վարդանանքի ֆրանսերէն թարգմանութեանը»։ Ա. Կ., Սովետական գրականութիւն, 1958, թ. 4, էջ 96։ - Վրաց. թրգմ. Մ. Բենիաշվիլի, Ս. Մանուէլեան Գիրք 1, Թբիլիսի, 1962 Գիրք 2, Թբիլիսի, 1963, 513 էջ։ Գրախօս. Ա. Ձինձիբածէ, «Գիրք հայ ժողովրդի անմահութեան մասին», Կոմունիստի։ «Հայ. թրգմ.», Սովետական գրականութիւն, 1963, թ. 1, էջ 140-141։ □ Վարդանանքը լոյս տեսնելու պահից հռչակուեց եւ դրուեց բոլոր հայերի համար սիրելի գրքի` Խաչատուր Աբովեանի Վէրք Հայաստանի կողքին։ Տաղանդաւոր գրողի գրիչը կենդանի գոյներով եւ գեղարուեստօրէն ընթերցողի առաջ բացեց 5րդ դարի Հայաստանի իրականութիւնը, այդ ազգի կեանքում ամենածանր եւ ամենադժուարին պահը, երբ ֆիզիքական գոյութիւնը պահպանելու համար բազմաթիւ նշանաւոր մարդիկ նահատակուեցին։ Ա. Ձինձիբաձէ, էջ 140։ - DéMIRDJIAN TéRéNIG Vartananc Traduit par Dikran Kirazian Présenté et adapté par Victor Gardon Paris: Stock, 1963, 326 p. Գրախօս. Leo Hamalian, ‘A Vartananc of Imaginative Power,’ Ararat, Autumn, 1964, p. 51-52. □ Ահա շատ սիրուն մի գիրք` պատմական վէպը սիրողների համար։ Այս գիրքը շատ գունագեղ, մեծապէս կենդանի, դիւցազնական մարտերով լեցուն, քաղաքական եւ փիլիսոփայական խորհրդածութիւններով համեմուած եւ ողբերգական սէրերով թրծուած վէպ է։ Ամէն տեսակէտով այս գիրքը կարդացւում է հետաքրքրութեամբ եւ մեծապէս առինքնող լինելով հանդերձ, շատ օգտակար է ընթերցողին։ «Քննադատական տոմսակ ֆրանսիական գրքերի», Գրական թերթ, 6-11-1964։

ԴՈԴՈԽԵԱՆՑ ԳԷՈՐԳ ● Պանդուխտի երգը - DODOKHIANTZ GUéVORK Le Chant de l’adolescent émigré Trad. par Minas Tchéraz L’Arménie, 15-6-1891

100

Minas Tchéraz, Poètes arméniens, Paris, 1913, pp. 142-143.

- Անգլ. թրգմ. Ալիս Սթոն Պլեքուէլ։ - Դէպի ծննդավայրս` Աշտարակ Պարսկ. թրգմ. Ալեք Խաչատրեան։

ԴՈՒՐԵԱՆ ՊԵՏՐՈՍ □ Բարիզի մէջ La Rûche littéraire անունով գրական ամսեայ հանդէսի մը կ’աշխատակցէի 1887-ին։ Արեւելեան ազգերու բանաստեղծներուն յատկացուած բաժինին համար Պետրոս Դուրեանի Իմ մահըն ֆրանսացուցի եւ ղրկեցի, եւ հրատարակուեցաւ նոյն տարւոյ Յունիսի պրակին մէջ։ Աղեքս. Փանոսեան, «Եղերօրէն ուշագրաւ...», Շանթ, Կ. Պոլիս, 1/14 Մայիս 1912, Ա. տարի, թիւ 22, էջ 363։ ● Իմ մահը - Ma mort Մեր տարեցոյցը, Կ. Պոլիս, Գ. տարի, 1912, էջ 94-95։ Տես` Արտաշէս Յարութիւնեան, «Ի՞նչպէս կը թարգմանեն», Շանթ, Կ. Պոլիս, 1912, թ. 12, էջ 341-342։ Աղեքս. Փանոսեան, «Եղերօրէն ուշագրաւ...», Շանթ, 1912, թ. 22, էջ 363-264։ Արաբ. թրգմ. Արամ Մովսէսեան Ջահակիր, 5-11-1970։ - ϰΗΎϓϭ

● Քերթուածներ - Ֆրանս. թրգմ. Մինաս Չերազ L’Arménie, 1894-6, թ. 69-75, 77-84, եւ յաջորդները։ Muséon, XIII, էջ 357-366։ Poètes arméniens, Paris, 1913, pp. 11-79.

- Ռուս. թրգմ. Եուրի Վեսելովսկի։ - Ֆրանս. թրգմ. Ա. Չօպանեան La Pléiade, Bruxelles.

- Անգլ. թրգմ. Alice Stone Blackwell Armenian Poems, Boston, 1896. (Լճակ – Little Lake, Իղձ առ Հայաստան – Wishes for Armenia, Սիրել – To Love, Նոր սեւ օրեր – New Dark Days, Կը սիրեմ զքեզ – What are You, Love?, Սիրեցի քեզ – I Have Loved Thee, Ի գերեզման ամենասիրելւոյ Վարդան Լութֆեանի – In Memoriam of Vartan Lutfian, Նէ – She, Տրտունջք – Complaints, Զղջում – Repentance, Ձօնիկք – Little Gifts, Իմ ցաւը – My Grief).

101

- Bedros Turian, poeta armeno: dalla sua vita e dalle sue pagine migliori, con cenno sull’ arte armena Hrand Nazariantz in collaborazione di F. Nitti-Valentini Con una presentazione di Enrico Cardile Bari, 1915, 55 p. (Զղջում – Pentimento, p. 25. Ի՞նչ կ’ըսեն – Che si dice?, p. 26. Լճակ – Piccolo lago, pp. 29-30. Տրտունջք – Lamenti, pp. 51-53. Իմ ցաւը – Il mio dolore, p. 54. Մանուկն առ խաչ – Il fanciullo alla Croce, p. 55). ● Իմ ցաւը (առաջին եւ վերջին տուները) ϰϤϟ΃

Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան Թարիխ ալսաքաֆա ուալ ատապ ալ արմանի, 1954, էջ 385։ ● Լճակ ΓήϴΤΒϟ΍

Նոյն տեղը, էջ 386-387։ ● Տրտունջք ϯϭΎϜη

Նոյն տեղը, էջ 387-390։ ● Մնաս բարեաւ ω΍ΩϮϟ΍

Նոյն տեղը, էջ 390-392։ ● Թրքուհին (4 տուն)

Նոյն տեղը, էջ 392-393։ ΔϨΗΎϔϟ΍

● Սիրել ΐΤϟ΍

Նոյն տեղը, էջ 393-395։

● Նամակ (ուղղուած Արմէն Լուսինեանի, 1871 Դեկտեմբեր 7) Նոյն տեղը, էջ 395-397։

● Տրտունջք Lamenti

102

- Իտալ. թրգմ. Gian Pietro Lucini Ամէնուն տարեցոյցը, Կ. Պոլիս, 1914, էջ 55-57։ Bedros Turian, poeta armeno, Bari, 1915, pp. 51-53.

I Miserabili, Milano, (1916), pp. 71-73. □ Ճան Փիեթրոյ Լուչինի. Դուրեանը հայ Միւսէն չէ, ինչպէս կոչեր են զինքը։ Ան գերազանցօրէն հայ Լէոփարտին է, որուն կը նմանի իր կեանքովն ալ։ Պարզ ու աղէկիզիկ են Դուրեանի երգերը։ Արտայայտութեան ազնուականութեան եւ դասական ոճի անթերի վսեմութեան մէջ պարփակուած այսքան սաստիկ յուսահատութիւն շատ հազուագիւտ կերպով կարելի է հանդիպիլ արդի բանաստեղծութեան մէջ։ Կարծես Լէոփարտին է զոր կը հրաւիրուինք կարդալ Դուրեանի մէջ, դժբախտ Լէոփարտին որ իր փառքը գտաւ իր ցաւերն արտայայտելուն մէջ միայն, Լէոփարտին տիեզերական բանաստեղծ...։ Ամէնուն տարեցոյցը, Կ. Պոլիս, 1914, էջ 55։ □ Բնագիրը` աւելի ընդարձակ.

Turian non è per me Alfred de Musset spesso vacuo, frivolo, e che gioca cerebramente con in zie colla vita, ma è Leopardi, il nostro massimo Leopardi al quale assomiglia anche per la vita mori Giacomo Leopardi giovane e con Dante, Ariosto, Parini e Foscolo è nel coro magno della poesia italiana. Leopardi sarebbe chiamato a tradurre Turian, come ha tradotto il Libro dei Profeti della Bibbia.

‘G. P. Lucini Lettera a Hrand Nazariantz, da Breglia, 1 luglio CMXIII’, Bedros Turian poeta armeno, Bari, 1915, p. 21 Semplici e strazianti sono le strofe di Turian. L’ultima strofa è straordinaria. A tale altezza di disperazione contenuta in unasobria nobilità di espressione, in una indefinibile sonorità di stile classico è rara volta assurta la poesia moderna, tranne Leopardi nostro, questo infelicissimo che trovo la gloria nel l’esporre i proprii dolori, pieta universale.

Ibid, p. 27 - Անգլ. թրգմ. Հրանտ Նազարեանց։ - Անգլ. թրգմ. Ալիս Սթոն Պլեքուէլ։ - Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան։

● Լճակ - Ֆրանս. թրգմ. Լիւք-Անտրէ Մարսէլ Cahiers du Sud, No. 342.

- Անգլ. թրգմ. Ալիս Սթոն Պլեքուէլ։ - Օսման. թրգմ. Լեւոն Էսաճանեան։ - Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան։

● Իմ ցաւը - Ma peine

103

Ֆրանս. թրգմ. Ա. Չօպանեան Poèmes arméniens, anciens et modernes Paris, 1902, pp. 80-81.

- My Pain Անգլ. թրգմ. Միս Ֆրանք Միլլըր Armenia, Boston, Բ. տարի, թ. 2-3։ - Իտալ. թրգմ. Հրանտ Նազարեանց։ - Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան։ ● Մնաս բարեաւ - Անգլ. թրգմ. Ալիս Սթոն Պլեքուէլ։ - Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան։

● Little Gifts Hoosharar, New York, February 1, 1948, p. 68. □ Կարճ քերթուած մը Պարսկ. թրգմ. Ալեք Խաչատրեան Ֆարտա, թերթ, Թեհրան Յուսաբեր, 22-4-1967։

● Թշուառները - TURIAN BEDROS I miserabili, dramma in cinque atti Versione italiana di Hrand Nazariantz, con prefazione di Alfredo Violante (pp. 3-12).

Biblioteca Universale, Milano: Casa editrice Sonzogno, 1916. Նոյն հատորին մէջ կան հետեւեալ բանաստեղծութիւնները.

- Lamenti, pp. 71-73. Il fanciullo alla Croce, p. 75. Nero, Nero... pp. 77-79. Il mio dolore, pp. 81-82.

□ Միքայէլ Չափրաստ «Օսմ.ի թարգմանելով բեմ հանած է Դուրեանի Վարդ եւ Շուշանը։ Թէոդիկ, Ամէնուն տարեցոյցը, Կ. Պոլիս, 1908, էջ 255։ ԵԱՐՃԱՆԵԱՆ ԱՏՈՄ Տես ՍԻԱՄԱՆԹՕ

104

ԵԶՆԻԿ ԿՈՂԲԱՑԻ ● Եղծ աղանդոց - Réfutation des différentes sectes des païens, de la religion des perses, de la religion des sages de la Grèce, de la secte de Marcion Trad. par Le Vaillant de Florival Paris, 1853, VIII-213 p. Բանասիրութեան մէջ սա յաջողուած թարգմանութիւն չի համարւում։ Ա. Ա. Աբրահամեան, «Եզնիկ Կողբացու Եղծ աղանդոցի արեւմտահայերէն թարգմանութեան մասին», Լրաբեր Հաս. Գիտ., 1970, թ. 6. էջ 85։ - Գիրք երկրորդ Եղծ քէշին պարսից Ռուս. թրգ. Գ. Եզեան 1858։ - EZNIG DE GOGHP Réfutation des sectes Extrait du chapitre II, Réfutation de la religion des perses Trad. nouvelle, par un membre de l’Académie arménienne de Saint-Lazare de Venise Collection des historiens anciens et modernes de l’Arménie Paris, 1869, t. II, pp. 375-382.

- WARDAPET EZNIK CON KOLB Wider die Sekten Von Joh. Michael Schmid Wien, 1900, X-210 s. Այդ թարգմանութիւնը ընդհանուր առմամբ յաջող է։ Ա. Ա. Աբրահամեան, նոյն տեղը։ - Հատուածներ Ռուս. թրգմ. Քուչուկ-Յովհաննիսեան, Արսէն Թումանեան Մոսկուա, 1914։ - Գերմ. թրգմ. Սիմոն Վեպէր Միւնխէն, 1927։ - EZNIK DE KOLB Trad. par Louis Mariès, Charles Mercier Paris, 1959։ ... իր որակով ու հարազատութեամբ աւելի բարձր է կանգնած նախորղից (տը Ֆլորիվալի թարգմանութենէն), թէեւ անթերի չէ։ Ա. Ա. Աբրահամեան, նոյն տեղը։ - Ռուս. թրգմ. Վ. Չալոյեան Երեւան, 1968։

105

Վ. Չալոյեանի ռուսերէն թարգմանութեան մէջ եւս արտայայտուած չէ մեր մեծ փիլիսոփայի` Եզնիկի սեղմ ոճը, գեղագիտօրէն կառուցուած նրա ամփոփ պարբերոյթները կտրտուած են, մասնատուած ու պարզունականացուած կամ, ընդհակառակն, երկարաբանուած։ Նկատելի է, որ թարգմանութեան մէջ աւելացուած են անտեղի եւ շատ անգամ սխալ մեկնաբանող բառեր, անտեսուած է բնագրի որոշ անհրաժեշտ բառերի թարգմանութիւնը։ Սակայն այս թերութիւններն էլ երկրորդական են դառնում այն մեծ ու «փոքր» թարգմանական սխալների կողքին, որոնց յաճախ կարելի է հանդիպել։ Հեղինակի միտքը շատ անգամ ճիշտ արտայայտուած չէ նոյնիսկ հեշտ ու դիւրըմբռնելի տեղերում։ Թարգմանութեան մէջ Եզնիկին վերագրւում են հակասական մտքեր, եւ ոչ բոլոր ընթերցողները կը կռահեն, թէ դրանք չեն կարող հեղինակային լինել։ Մ. Պ. Մինասեան, «Եզնիկ Կողբացու Եղծ աղանդոցի ռուսերէն թարգմանութեան մասին», Պատմա-Բանասիրական հանդէս, 1970, թ. 2, էջ 179-180։

ԵՂԻՇԷ ● Վասն Վարդանայ եւ հայոց պատերազմին - The History of Vartan and the Battle of the Armenians: Containing an Account of the Religious Wars Between the Persians and Armenians Trans. by C. F. Neumann London, 1830, XXIV-111 p.

- VARDAPET YEGHISHEH The Epic of Saint Vardan the Brave: an Abridged Translation of the History of Vardan and of the War of the Armenians Trans. in 1830 by C. F. Neumann, with a commentary and annotations by Vahan M. Kurkjian New York, 1951, 108 p.

- Eliseo storico armeno del V. secolo Versione del prete Giuseppe Cappelletti Venezia, 1840, 235 p.

- éLISéE VARTABED Soulèvement national de l’Arménie Chrétienne au Ve siècle contre la loi Zoroastre, sous le commendement du prince Vartan le Mamigonien Trad. par l’abbé Grégoire Kabaragy Garabed Paris, 1844, XIX-358 p.

- Histoire de Vartan et de la guerre des arméniens Trad. nouvelle par V. Langlois Collection des historiens anciens et modernes de l’Arménie Paris, 1869, t. II, pp. 183-251.

- Նոյնը` Les Martyres, H. Leclercq-ի

106

Paris, 1905, vol. IV. - Ռուս. թրգմ. Պ. Շանշեան Թիֆլիս, 1853։ - Ռուս. թրգմ. Դիլլէն Խարքով, 1884։ - The History of Vartanank Trans. by Dickran H. Boyajian New York, 1952 (աշխարհաբար-անգլ.)։

● Մեկնութիւն Տէրունական աղօթից ELISCHE Erklärung des Vaterunsers Übersetzt von Dr. S. Weber Ausgewahlte Schriften der armenischen kirchenvater, II, München, 1927, s. 273-285. ● Բան խրատու յաղագս միանձանց Նոյն տեղը, էջ 287-298։

● Սրբոյն Եղիշայի ի կանոնաց գրոց. գլուխ մի։ Վասն դիւահարաց, եթէ պա՞րտ է օրէնս տալ կամ թէ երախայից կնիք մինչդեռ դեւն ի նմա է - Elisei capitulum de energumensis A. Maius, Scriptorum veterum nova collectio, X, Romae, 1838, 2, s. 210-212.

- Welte, Elisäus von Amathunik Über die Besessenheit Theologische Quartalschrift, 30, Tübingen, 1848, s. 633-644. ● Աֆորիզմներ Չեխերէն թրգմ. Լուտմիլա Մոտալովա։

ԵՂԻՇԷ ՉԱՐԵՆՑ ● Երկիր Նաիրի (վէպ) - Ռուս. թրգմ. Եա. Խաչատրեան Յառաջարան Մ. Շահինեան Մոսկուա, 1926։ - Վրաց. թրգմ. Ի. Աբուլաձէ Թբիլիսի, 1936։ - Էստոներէն թրգմ. Տալին, 1965։ - Հունգարերէն թրգմ. Պալ Սալմաշի։

107

● «Դեկլարացիայի օրը» (հատուած վէպէն) Անգլ. թրգմ. ՍՍՀՄ ժողովուրդների գրականութիւն, հանդէս, Մոսկուա։ ● Բանաստեղծութիւններ եւ արձակ գործեր Ռուս. թրգմ. Վերա Զվեագինցեւա Մոսկուա 193՞։ ● Բանաստեղծութիւններ Ադրբեջաներէն թրգմ. Միք. Մուշֆիք Պետական Հրտ., 1934։

● Ընտիր բանաստեղծութիւններ Ուկրաիներէն թրգմ. Մ. Ռիլսկի, Լ. Պերվոմայսկի 1955։ ● Հատընտիր Ուկրաիներէն թրգմ.

1957։

● Հատընտիր Չեխերէն թրգմ. Լուտմիլա Մոտալովա Փրակա, Սվետ Սովետու Հրտ.։ ● Երկեր Չեխերէն թրգմ. Ա. Մանդալեան։

● Լենինն ու Ալին - Չեխերէն թրգմ. Փրակա, Սվետ Սովետու Հրտ., 1949։ - Ֆրանս. թրգմ. Փիէռ Լորիոլ Europe, Փետրուար-Մարտ, 1961։ - Ռուս. թրգմ. Երեւան, Հայաստան Հրտ., 1970։

● Ռուբայաթ (I-XLIV) - Ֆրանս. թրգմ. Փիէռ Կոշերոյ Europe, Փետրուար-Մարտ, 1961։

108

- Ռուբայաթ (XXXIII) «Մտել են տօնական դռներից»

Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան Թարիխ ալսաքաֆա ուալ ատապ ալ արմանի, 1954, էջ 512։ - Ռուբայաթ (XXXVII) «Դեռ երէկ քո միտքը խաւար էր» ΕϻΎϔΘΣϹ΍ Ώ΍ϮΑ΃ Ϧϣ ΍ϮϠΧΩ

˱ ΎϤϠψϣ ϚϏΎϣΩ ϥΎϛ ϝϭϷ΍ βϣ΄ϓ

Նոյն տեղը, էջ 512։

● Մահուան տեսիլ

Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան Նոյն տեղը, էջ 504-506։ ΕϮϤϟ΍ ήϬψϣ

● Նաիրի երկրից

Նոյն տեղը, էջ 506-509։ Δϳή΋ΎϨϟ΍ ΔϜϠϤϤϟ΍

● Հրաժեշտի երեկոն (թ. 2) «Դու մօտեցար որպէս քոյր» ϦϳΪόΘΒΗ ϥϵ΍ϭ ΔϘϴϘθϛ ϦϴΑήΘϘΗ ΖϨϛ

Նոյն տեղը, էջ 513։

● Գազել (թ. 20) «Իրիկնային քոյր իմ հեզ»

ΕϮϤϟ΍ ϞΜϣ ϯήϣ ΔόϳΩϮϟ΍ Δϴ΋ΎδϤϟ΍ ϰΘϘϴϘη

Նոյն տեղը, էջ 513։

● Սոնետ (ա. տունը չէ թարգմանուած) «Դուք այնպէս մեղմ էք խօսում»

Նոյն տեղը, էջ 513-514։ ϰϘτϨΗ Ϣϟ ΓΪϴδϟ΍ ΎϬΘϳ΃ ...ϚϨϜϟϭ

● «Երբ ես տեսնում եմ Ձեզ» Ύϧ΃ ϙ΍έ΃ ΎϤϨϴΣ

Նոյն տեղը, էջ 514։

109

Նոյն տեղը, էջ 510-511։ ł ϪΘϣϷ ϪΘϟΎγέ

● Ամբոխները խելագարուած Պարսկ. թրգմ. Ալեք Խաչատրեան Խուշէ, ամսագիր, Թեհրան, 1967, թ. 39։

● ELISE CIARENZ Odi Armene a coloro che verranno Trad. di Mario Verdone Milano: Ceschia, 1968, 65 p.

(28 բանաստեղծութիւններ)։ Գրախօս. Կ. Վ., Բազմավէպ, 1969, թ. 8-10, էջ 267-268։

● Կարմիր սոնետ Ֆրանս. թրգմ. Victor Gardon Անդաստան, թ. 10 (արձակ), թ. 14 (չափածոյ)։

● Կարմիր սոնետ, Արեւի համար, Ռուբայաթ, Արուեստ քերթողական Ֆրանս. թրգմ. Լիւք-Անտրէ Մարսէլ Cahiers du Sud, թ. 342։ ● Քանի մը բանաստեղծութիւններ Հունգարերէն թրգմ. Նադվիլագ, հանդէս, Պուտափեշտ, 1959։

● Ես իմ անուշ Հայաստանի, Աշնանային Ֆրանս. թրգմ. Հիւբեր Ժուէն Անդաստան, 1960։

● Վահագն Vahakn Traduit par Hubert Juin Andastan, No. 15 (1964), p. 40.

● Գանգրահեր տղան, Խոհ, Դէպի ապագան, Արեւի համար, Ars poetica Ֆրանս. թրգմ. Անդաստան, թ. 17 (1968)։

110

□ [Ծննդեան 70-ամեակին առիթով] հրատարակման է պատրաստւում Չարենցի ռուսերէն ժողովածուն։ Մինչեւ այս, Չարենցը, իհարկէ, թարգմանուած էր ռուսերէն, բայց այն չէր գոհացնում։ Երկու ամիս է, ինչ Հայաստանում աշխատում են Մոսկուայից հրաւիրուած Միութեան լաւագոյն թարգմանիչներ Ա. Տարկովսկին, Վ. Լիվշիցը, Վլ. Սոկոլովը, Եու. Լեվիտանսկին, Դ. Սամոյլով։ Հայրենիքի ձայն, 13-9-1967։ □ [Արսենի Տարկովսկին] թարգմանում է հանճարեղ բանաստեղծի այն գործերը, որոնք աւելի մօտ են իրեն։ Լեւոն Մկրտչեան, «Բանաստեղծը», Գրական թերթ, 23-6-1967։

□ ... յեղափոխութեան երգիչ Եղիշէ Չարենցի ռուսերէն թարգմանուած շատ բանաստեղծութիւններ իրենց ոյժով եւ գեղեցկութեամբ շատ են զիջում բնագրին։ Ես սա ասում եմ ոչ այնքան Չարենցի թարգմանիչներին յանդիմանելու, որքան այն բանի համար, որ հրատարակչութիւնները «ռուս» Չարենցով պէտք է զբազուեն ոչ թէ յոբելեանից յոբելեան, այլ մշտապէս։ Չէ որ Չարենցի ստեղծագործութեան նկատմամբ ռուս բանաստեղծների հետաքրքրութիւնը չի թուլանում։ Այդ մասին են վկայում Չարենցից կատարած Մուզա Պաւլովայի եւ Տատիանա Սպենդիարովայի նոր թարգմանութիւնները։ Լեւոն Մկրտչեան, «Բրիւսովը պարտաւորեցնում է», Գրական թերթ, 11-9-1970։

□ [Պուլկարական Նարոդնա Կուլտուրա Հրատարակչութիւնը] առաջիկայում Սովետական Բանաստեղծներ մատենաշարով լոյս կ’ընծայի արդիականութեան մեծ բանաստեղծներից մէկի` Եղիշէ Չարենցի բանաստեղծութիւնների ժողովածուն։ Մատենաշարի գլխաւոր խմբագիրն է բուլղար անուանի բանաստեղծ Քրիստոյ Ռատեւեսկին։ Նա ինքն էլ թարգմանելու է Չարենցի բանաստեղծութիւններից մի քանիսը։ Սովետական Հայաստան, 1967, թիւ 10, էջ 36։

□ Փրոֆ. Գուրգէն Սեւակի թարգմանութեամբ էսփերանթոյ լեզուով հրատարակութեան կը պատրաստուի Չարենցի ստեղծագործութիւններու մէկ հաւաքածոն։ Աշոտ Մանուկեան, Հայրենիքի ձայն, 17-4-1968։

● Ես իմ անուշ Հայաստանի - Երեւան, Հայաստան Հրտ., 1967։ (Հայերէն, ռուսերէն, ուկրաիներէն, վրացերէն, ազրբեջաներէն, չեխերէն, լեհերէն, անգլերէն, ֆրանսերէն, արաբերէն, իտալերէն, պարսկերէն, սպաներէն)։ - Ֆրանս. թրգմ. Astour Navarian Anthologie des poètes arméniens Paris, 1928, p. 233.

- Adaptation de Pierre Gamarra

111

Europe, Փետրուար-Մարտ 1961։ - Trad. par Hubert Juin Andastan, 1960.

- Անգլ. թրգ. Հ. Քելիկեան, Հ. Գասպարեան, 1942։ - Իտալ. թրգմ. Յուսիկ Աշրաֆեան, 1939։ - Սպան. թրգմ. Խոսեֆինա Լերենա Ասեւետոյ տէ Պլիխէն, 1943։ - Չեխերէն թրգմ. Օլտրիհ Վիհլիտալ։ - Լեհերէն թրգմ. Արթուր Մեծուրեցկի։ □ (Իր գործերէն նմոյշներ) Արաբ. թրգմ. Նազարէթ Նազարէթեան։

ԵՂԻՇԷ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ● Հարցմունք եւ պատասխանիք ի գիրս Ծննդոց éLISéE VARDAPET Question et réponses sur la Genèses Traduites par Dr. P. Sahak Kogian, publiées par P. Nerses Akinian Vienne, 1928, 68 p. ...իբր Վարդանանց պատմիչ Եղիշէի գործը, որ ի հարկէ անհիմն է։ Հ. Աճառեան, Հայոց անձնանունների բառարան, Երեւան, 1944, Բ. հտ., էջ 112։ ԵՍԱՅԵԱՆ ԶԱՊԷԼ ● (Պատմուածքի մը ամփոփումը) ϖηΎόϟ΍ ζϳϭέΪϟ΍

Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան Թարիխ ալսաքաֆա ուալ ատապ ալ արմանի, 1954, էջ 362-363։ ● Արծիւը կը սաւառնէր

Նոյն տեղը, էջ 364։ ή΋Ύτϟ΍ ήδϨϟ΍

ԵՐԳԵՐ - Ռամկական երգք հայոց Armenian Popular Songs Translated into English (by Leonce M. Alishan) Venice, 1852, 1867, 1891, 1923, 85 p. (Գ. տպագրութեան կողքին` 1891, իսկ առաջին էջին վրայ 1888 նշանակուած է)։ (Ի Լեւոն որդի Հեթմոյ Ա. – On Leo Son of Haithon I., Սուգ դստեր, մեծի իշխանի –

112

On the Daughter of an Armenian Prince on Her Departure to be Maried to a Tartar Prince, Ողբ Ջուղայեցւոց – The Armenians in Their Emigration from Old Ciulfa, Ի նաւաբեկեալն ի ծովուն Վանայ – On One Who was Shipwrecked in the Lake of Van, Մէկ եպիսկոպոս մի նոր այգի տնկեր է – Lamentation of a Bishop, Ողբ Ադամայ – Elegy of Adam, Ողբ մօր ի վաղամեռիկ որդին – Lament of a Mother on Her Son Who Died in Infancy, Ի նոյն – On the Same Subject, Երգ հարսին – Song of the New Bride, Երգ հարսանեաց փեսայի – A Song on the Bridegroom, Պանդուխտ առ կռունկ – The Pilgrim to the Crane, Ողբ կաքաւու – The Elegy of a Partridge, Երգ կաքաւու – On the Partridge, Երգ արագլի – To the Stork, Մանուկն եւ ջուրն – The Youngman and the Water, Ծերն ու նաւն – The Oldman and the Ship, Երգ երեխայից – Canzonette Which is Taught to Children, Արջ, աղուէս եւ գայլ – The Bear, the Fox, and the Wolf, Տաղս խաղալիկ է ի Չախու – On a Little Knife Lost)։ - Les chants populaires de l’Arménie Par éd. Dulaurier Extrait de la Revue des deux mondes, t. XIV, pp. 224-255.

- Contes et chants arméniens Par J-J. Djelali Paris, 1899.

- Հայ ժողովրդական երգերի հաւաքածու Recueil des chants populaires arméniens par L. Eliazarian Paris, 1900, 32 p. (Արաքսի արտասուքը, Հերիք որդեակք, Կիլիկիա, Հայրիկ, Զիմ գլխին, Բոյդ բարձր, Արի իմ սոխակ) Բնագիր, ֆրանս. իտալ. թրգմ.։

- Armenian Popular Songs Trans. by Miss. Frank Miller Armenia, Boston, Բ. տարի, թ. 6։

- Chants populaires arméniens Trad. par A. Tchobanian Préface de Paul Adam Paris, 1903. Պսակուած է ֆրանսական Ակադեմիայէն։

113

- Chants liturgiques arméniens (Exécutés par M. Agopian et les chanteurs de S. Gervais) Paris, 1903, 8 p. (Յիշեսցուք – Nous invoquons ton nom, Առաւօտ լուսոյ – Clarté matinale, Լոյս արարիչ լուսոյ – O lumière, qui créas le jour, Քրիստոս յարեաւ – Christ est réssucité, Քրիստոս պատարագեալ – Le Christ immolé, Տէր ողորմեա – Seigneur pitié, Սուրբ Աստուած – Saint et puissant, Տարածեալ – Ses mains sanglantes étendus).

- Chants populaires arméniens Trad. par G. Boyadjian Paris, 1904, 32 p.

- La lyre arménienne Recueil de chansons rustiques (Komitas Wartapet) Trad. par A. Tchobanian Paris, 1907, 45 p.

- Alcuni canti popolari ed inni sacri armeni Traduzione del P. Mesrobio Gianscian Venezia, 1952, 33 p.

- Poésie populaire Grégoire de Narek et l’ancienne poésie arménienne Présentés et traduits par Luc-André Marcel Paris: Cahiers du Sud, 1954, pp. 125-140.

- Armenian National Songs Prepared by the Central Executive of the A.Y.F. of America Boston, 1962.

- Ծիծեռնակ (հայ ժողովրդական երգեր) Կազմող` Արտաշէս Նազինեան Ռուս. թրգմ. Իրինա Տոկմակովա Մոսկուա, Դետսկայա Լիտերատուրա Հրտ., 1968։

□ Եան Ռայնիսը լատիշերէն «թարգմանեց հայ պանդխտական երգերից մի ամբողջ շարք»։ Գուրգէն Բորեան, «Եան Ռայնիս», Սովետական գրականութիւն, 1965, թ. 9, էջ 96։

114

- Armenian Folk Songs by Sirvart Poladian Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1942.

ԵՐԵՄԵԱՆ ՍԻՄՈՆ Հ. ● EREMIAN S. P. Պատկերներ, արձակ քնարերգական բանաստեղծութիւններ Tableaux, poèmes en prose Venice, 1919, 144 p.

● Սուլթան Մէճիտէն մինչեւ Սուլթան Մուրատ (վէպ) Ֆրանս. թրգմ. Ժան Մինասեան «Հայկական Փոքրիկ Մատենադարան» Մատենաշար Փարիզ։ ԵՐՈՒԽԱՆ (Երուանդ Սրմաքէշխանլեան) ● Պստիկ Սեփին պատմութիւնը - YEROUKHAN The Story of Little Sep Trans. by Mischa Kudian Ararat, Winter 1968, pp. 15-18.

- ήϴϐμϟ΍ ϮΒϴγ

Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան Թարիխ ալսաքաֆա ուալ ատապ ալ արմանի, 1954, էջ 316-324։ □ (Գործերէն մասեր) Թարգմ. արաբ. Նազարէթ Նազարէթեան։

ԶԱՀՐԱՏ ● ZAHRAD Gigo Poems Trans. by Agop Hacikyan Fresno, 1969, 24 p.

Reviewed by Joseph de Roche, ‘The Urban Condition and Urbane Manner,’ Ararat, Spring 1970, pp. 40-41.

□ Մարիս Չակլայս «նշանաւոր է իր կատարած բազմաթիւ թարգմանութիւններով` միջազգային քերթողութենէն, ընդ որս` Զահրատի բանաստեղծութիւններէն փունջ մը, որ լոյս տեսած է Ռիկայի գրական հանդէսներէն մէկուն մէջ, լատիշերէն լեզուով»։ Ջահակիր, Մարզական-Երիտասարդական, 24-9-1970։

115

ԶԱՊԷԼ ԱՍԱՏՈՒՐ Տես ՍԻՊԻԼ

ԶԱՐԴԱՐԵԱՆ ՌՈՒԲԷՆ ● Ցայգալոյս ZARTARIAN ROUPEN Clarté Nocturne Trad. par A. Tchobanian, Ed. Colangian et G. Essayan Paris, 1913, XX-170 p. ● Պուտ մը ջուր

Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան Թարիխ ալսաքաֆա ուալ ատապ ալ արմանի, 1954, էջ 296-300։ ˯ΎϤϟ΍ ΔϋήΟ

● Լեռան եղնիկին ϞΒΠϟ΍ ˯Ύϣ

Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան Նոյն տեղը, էջ 300-302։

ԶԱՐԵԱՆ ԿՈՍՏԱՆ ● Նաւը լեռան վրայ Վէպը մեծ մասամբ յղացած եւ գրուած էր այս պատերազմից առաջ եւ պիտի հրատարակուէր իտալերէն թարգմանութեամբ, եթէ վերջին վայրկեանին այն երկի իշխանութիւնները արգելք չհանդիսանային։ Կ. Զ.

- Ռուս. թրգմ. Աշոտ Սահրադեան Մոսկուա, Սովետսկի Պիսատել Հրտ., 1969։ Գրախօս. Ս. Աւագեան, Սովետական գրականութիւն, 1970, թ. 3, էջ 150։

ԶԱՐԵԱՆ ՆԱԻՐԻ ● Հացաւան (վէպ) - Ռուս. թրգմ.։ - Չեխերէն եւ սլովակերէն թրգմ. Փրակա, 195՞։ - Պուլկար. թրգմ. Պերճ Միքայէլեան Սոֆիա, Նարոտնա Քուլթուրա Հրտ., 1952։ - Վրաց. թրգմ. Վ. Շիլակաձէ

116

Խմբ. Ա. Դաւթեան Թբիլիսի, Նակադուլի Հրտ., 1963, 541 էջ։

● Սասնայ Դաւիթ Ռուս. թրգմ. Ն. Լիուբիմով Մոսկուա, 1970։ □ Նիկոլայ Լիուբիմովը տողացիից թարգմանել է Նաիրի Զարեանի Սասունցի Դաւիթը։ Իրեն` Զարեանին, թուացել էր, թէ ինքը «կարդում է ոչ թէ թարգմանութիւնը, այլ հայերէն բնագիրը»։ Լիուբիմովի թարգմանութիւնն արտակարգ կերպով հասարակ է եւ լեզուով հարուստ։ Թարգմանիչը աննկատելի նրբութիւններով կարողացել է հաղորդել բնագրի մտքի ազգային կառուցուածքը, նրա ներդաշնակութիւնը։ Նա գտնում է ոճական եւ իմաստային համապատասխանութիւններ, քանի որ կարողանում է ազատ կերպով օգտուել կենդանի, ժողովրդական ռուսերէնի ողջ հարստութիւնից...։ Լեւոն Մկրտչեան, «Բրիւսովը պարտաւորեցնում է», Գրական թերթ, 11-9-1970։ ● Պարոն Պետրոսը եւ իր նախարարները (վէպ) Լատիշերէն թրգմ. Մարթա Սիլաբրիեգէ Ռիգա, Լիսեմա Հրտ.։

ԶԱՐԻՖԵԱՆ ՄԱՏԹԷՈՍ - (Քերթուածներէն նմոյշներ) Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան Թարիխ ալսաքաֆա ուալ ատապ ալ արմանի, 1954, էջ 498-502։ ԶԱՔԱՐԻԱ ՍԱՐԿԱՒԱԳ ● Պատմագրութիւն - ZAKARIA LE DIACRE Mémoires historiques sur les Sofis Trad. par M. Brosset Collection d’historiens arméniens Saint-Pétersbourg, 1876, t. II, pp. 1-151.

- ZAKARIA LE DIACRE Cartulaire du S. Asile de Iohannou-Vank Նոյն տեղը, էջ 157-189։ - Ռուս. թրգմ. Մ. Դարբինեան։ ԶԵՆՈԲ ԳԼԱԿ ● Պատմութիւն երկրին Տարօնոյ

117

ZéNOB DE KLAG Histoire de Darôn Trad. par E. Prud’homme Journal asiatique, 1863, pp. 401-475.

Paris, 1864, 79 p.

- ZéNOB DE GLAG Histoire de Daron Trad. par J-B. Emine Collection des historiens anciens et modernes de l’Arménie Paris, 1867, t. I, pp. 337-355.

ԶԷՅԹՈՒՆՑԵԱՆ ՊԵՐՃ ● XX դարի լեգենդ - Ռուս. թրգմ. Լիտերատուրնայա Արմենիա։ - Երեւան, Հայաստան Հրտ., 1969, Բ. տպ.։ □ Հրատարակուել է հինգ անգամ` հայերէն, լիտվերէն, բուլղարերէն եւ երկու անգամ ռուսերէն, մի երեւոյթ, որ այնքան էլ յաճախ չի պատահում։ Հայաստանում եւ նրա սահմաններից դուրս վէպը հետաքրքրութեամբ են կարդում ե՛ւ մասնագէտները ե՛ւ ոչ մասնագէտները ու, վերջապէս, վէպի մասին խրախուսանքի շատ խօսքեր է ասել մոսկովեան մամուլը, ըստ որում` ե՛ւ դրական, ե՛ւ ոչ դրական։ Բայց այդ նոյն վէպը երեւանեան մամուլում ընդհանրապէս ոչ մի արձագանք չունեցաւ։ Ար. Գրիգորեան, «Երեք տարով ուշացած գրախօսութիւն», Գրական թերթ, 11-91970։ ● Չեմ սիրում կայարաններ (վէպ) Լիտվերէն թրգմ. Ռիտէ Եանուասկայտէ։ ԶՕՀՐԱՊ ԳՐԻԳՈՐ Տես ԳՐԻԳՈՐ ԶՕՀՐԱՊ

ԶՕՐԵԱՆ ՍՏԵՓԱՆ ● Մի կեանքի պատմութիւն - Լիտվերէն թրգմ.

1948, 213 էջ։ - Չեխերէն թրգմ. Փրակա, 195՞։

118

● Ամիրեանների ընտանիքը - Ռուս. թրգմ. Լիտերատուրնայա Արմենիա։ - Ռուս. թրգմ. Արուս Թադեւոսեան Մոսկուա, Սովետսկի Պիսատել Հրտ., 1968։ ● Պապ թագաւոր (վէպ) Ռուս. թրգմ. Մոսկուա։

● Դիսերտացիա (պատմուածք) Վրաց. թրգմ. Լիտերատուրուլի գազեթի, 1954։

● Սոմխեթիս դիլա (Հայաստանի առաւօտ) ժողովածու (Վաներուշան, Շամոն, Մի գիշեր անտառում) Վրաց. թրգմ.։

● Խնձորի այգին (պատմուածք) Վրաց. թրգմ. Կոնստանտին Գամսախուրդիա, Յովհաննէս Դաւթեան Մնաթորի (Ջահ), հանդէս, 1964։ ● Խնձորի այգին (16 պատմուածք) Վրաց. թրգմ. Յովհաննէս Արտեմ, Հրաչիկ Դաւթեան Թբիլիսի, Մերանի Հրտ., 1970։

□ Ռեսպուբլիկայի սահմաններից շատ հեռու է գնացել Զօրեան արձակագրի համբաւը։ Նրա ստեղծագործութիւնները թարգամանուել են ռուսերէն, ՍՍՌՄ ժողովուրդների բազմաթիւ լեզուներով, ինչպէս նաեւ անգլերէն, չեխերէն, բուլղարերէն, գերմաներէն, լեհերէն եւ այլն։ Սովետական գրականութիւն, 1958, թ. 4, էջ 116։ ԷՄԻՆ ԳԷՈՐԳ Տես ԳԷՈՐԳ ԷՄԻՆ

ԹԱՏՐՈՆ - Սովետահայ դրամատուրգիա Ռուս. թրգմ. Մոսկուա։

119

ԹԷՐԶԵԱՆ ԹՈՎՄԱՍ ● TERSIAN TOMMASO R. Արշակ Բ. (թատերանուագ) Arsace II. Բնագիր եւ իտալ. թրգմ. Կ. Պոլիս, 1871, 113 էջ։

● Սանդուխտ (ողբերգութիւն) Ֆրանս. թրգմ. Օր. Մաթիլտ Բ. Ֆերուհխան Երուսաղէմ, 1881, 239 էջ (Բնագիր եւ թրգմ.)։

ԹԵՒԵՔԵԼԵԱՆ ՎԱՐԴԳԷՍ ● Կեանքը սկսւում է նորից (վէպ) Չեխերէն թրգմ. Փրակա, 195՞։

ԹԷՔԷԵԱՆ ՎԱՀԱՆ ● Armenia Hoosharar, New York, May 15, 1948, p. 236. ● Եկեղեցին հայկական The Armenian Church Անգլ. թրգմ.։

● Խորհուրդ Վարդանանց Անգլ. թրգմ.։ ● Սէր մը գաղտնի

Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան Թարիխ ալսաքաֆա ուալ ատապ ալ արմանի, 1954, էջ 437-438։ ϰϔΨϟ΍ ΐΤϟ΍

● Ես սիրեցի

Նոյն տեղը, էջ 438։ ΖΒΒΣ΃ Ύϧ΃ Ύϫ

Նոյն տեղը, էջ 438-441։ - ϡϼΣϷ΍

120

□ Փրոֆ. Աւետիս Սանճեան անգլերէն լեզուով ներկայացուցած է «իր կողմէ ազատօրէն թարգմանուած քանի մը քերթուածներ»։ Վահէ Հայկ, «Բանաստեղծ Վ. Թէքէեանի նուիրուած երեկոն Լոս Անճելըսի մէջ», Նոր օր, 26-6-1970։ Պայքար, 28-6-1970։

□ (Քանի մը քերթուածներ) Արաբ. թրգմ. Նազարէթ Նազարէթեան։ ԹԼԿԱՏԻՆՑԻՆ (Յովհաննէս Յարութիւնեան) ● Շողիկ ϚϴϏϮη

Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան Թարիխ ալսաքաֆա ուալ ատապ ալ արմանի, 1954, էջ 304-305։

ԹՈԹՈՎԵՆՑ ՎԱՀԱՆ ● Կեանքը հին հռոմէական ճանապարհի վրայ - TOTOVENTS VAHAN Scenes from an Armenian Childhood Trans. by M. Kudian London: Oxford University Press, 1962. (հատուած մը` Տեսարաններ մի հայի մանկութիւնից)։ - Անգլ. թրգմ.

Ararat, New York, 1963, թ. 2, էջ 2-5։ - Պարսկ. թրգմ. Հարփիկ Թամրազեան Թեհրան, Հրտ. Թովմասեան Եղբայրների, 1965։

ԹՈՎՄԱ ԱՐԾՐՈՒՆԻ ● Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց THOMAS ARDZROUNI Histoire des Ardzrouni Trad. par M. Brosset Collection d’historiens arméniens Saint-Pétersbourg, 1874, XXXII-266 p.

ԹՈՎՄԱ ՄԵԾՈՓԵՑԻ ● Պատմութիւն Լանկ Թամուրայ եւ յաջորդաց իւրոց - THOMAS DE MEDZOPH

121

Exposé des guerres de Tamerlan et Schah-Rokh dans l’Asie Occidentale Trad. par F. Nève Bruxelles, 1860, 158 p.

- Վրաց հմռտ. թրգմ. Լեւոն Մելիքսեթ Բեկ Թբիլիսի, 1937։

ԹՈՒՄԱՆԵԱՆ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ □ ... առաջին ռուսերէն թարգմանութիւնը կատարեց Կ. Բալմոնտը, Եու. Վեսելովսկու յորդորանքով եւ տպագրեց 1893ին։ Բանբեր Երեւանի Համալսարանի, 1969, թ. 2, էջ 263։

□ 1907էն ի վեր, մինչեւ յեղափոխութիւն կատարուած թարգմանութիւններուն մասին, Կոռնէյ Չուկովսկիի կարծիքն ալ նկատի առնելով Լեւոն Մկրտչեան կ’ըսէ. Դրանք տիպական, միջին որակի թարգմանութիւններ են, որոնք ընդհանրապէս շատ են Թումանեանի ռուսերէն լոյս տեսած գրքերում։ Այդ թարգմանութիւնների հիմնական արատն այն է որ նրանք չեն հաղորդում «բնագրի բանաստեղծական հմայքը, այն թանկարժէք ինչ-որ բանը, որի համար տեսաբաններն ու քննադատները չունեն սազական տերմին, թէեւ պոէզիան սիրող ամէն ոք գիտէ` ինչի մասին է խօսքը»։ Միջին որակի թարգմանութիւնը համեմատում ես բնագրի հետ եւ կարծես թէ ամէն ինչ ճիշտ է, թէեւ գորշ անարտայայտիչ բանաստեղծութիւնները ընդհանուր ոչինչ չունեն Թումանեանի բնագրի հետ։ Ուստի եւ ստացւում է այնպէս, «որ բնագրի ընթերցումից մեր առջեւ կանգնում է հանճարի, իսկ թարգմանութեան ընթերցումից` երրորդական բանաստեղծի կերպարը։ «Ինչպէս է թարգմանուած Յովհաննէս Թումանեանը», Գրական թերթ, 22-10-1965։ □ Վերջին քսան տարում ռուսերէն լոյս են տեսել Յովհաննէս Թումանեանի ստեղծագործութիւնների մի շարք ժողովածուներ։... մի շարք յաջող թարգմանութիւնների հետ մէկտեղ հիմնականում կրկնւում են հին, վատ թարգմանութիւնները։ Նոյն տեղը։

● Երկհատորեակ Ռուս. թրգմ. Մոսկուա, 1960։ 100-ամեակի հրատարակութիւն։

● Ա. հտ. Բանաստեղծութիւններ, մանկական ոտանաւորներ, քառեակներ, լեգենդներ, բալլադներ, պոէմներ։ Բ. հտ. Պատմուածքներ, հեքիաթներ, նամակներ։ Գ. հտ. Հրապարակախօսական, քննադատական յօդուածներ, ճառեր։ Թարգմանիչներ` Վ. Բրիւսով, Վ. Դերժավին, Ս. Մարշակ, Մ. Պետրովիխ, Ն.

122

Գրեբնեով, Վ. Զվեագինցեւա, Բ. Ախմադուլինա (ռուսերէն)։ Կազմողներ` Լեւոն Հախվերդեան, Լեւոն Մկրտչեան Երեւան, 1969։ □ Յովհ. Թումանեանի ծննդեան 100-ամեակի առթիւ նրա գրքերը լոյս տեսան Մոսկուայում (կազմող` Ս. Խիտարովա) եւ Լենինգրադում (կազմող` Կ. Գրիգորեան), եւ լաւ է, որ դրանք հարստացրին Թումանեանից կատարուած փայլուն թարգմանութիւնների շարքը։ Լեւոն Հախվերդեանի հետ եւ Մ. Պետրովիխի ու Ա. Դիմշիցի ջերմ աջակցութեամբ մենք պատրաստեցինք Թումանեանի ռուսերէն եռհատորեակը։ Մենք ունեցանք մեր յաջողութիւններն ու սխալները։ Լեւոն Մկրտչեան, «Բրիւսովը պարտաւորեցնում է», Գրական թերթ, 11-9-1970։ ● TOUMANIAN HOVHANNèS Œuvres choisies (poèsies, légendes, poèmes, récits, contes) Moscou: éditions du Progrès, 1969, 168 p.

(Introduction par Edouard Djerbachian, pp. 5-14).

- La Vieille bénédiction Trad. par Léon Mardirossian, pp. 17-18.

- Les Litanie de la souffrance Trad. par Astour Navarian, pp. 19-20.

- Appel Trad. par Archag Tchobanian, pp. 21-22.

- Descente Trad. par Léon Mardirossian, p. 25.

- Avec ma patrie Adaptation de Pierre Gamarra, p. 26.

- Requiem Trad. par Gerard Hékimian, pp. 27-28.

- L’Adieu de Sirius Trad. par Léon Mardirossian, pp. 29-30.

- La Lampe de l’illuminateur Trad. par Archag Tchobanian, pp. 36-37.

- Le Couvent de la colombe Trad. par Astour Navarian, pp. 43-45.

- Le Pari Trad. par Léon Mardirossian, pp. 127-131.

- Le Ballot Trad. par C. Der Melkonian, pp. 160-163.

- Le Mardi gras

123

Trad. par C. Der Melkonian, pp. 164-167.

- Le Menteur Trad. par Léon Mardirossian, p. 168.

● Գիքոր - Վրաց. թրգմ. Թբիլիսի։ - Gikor Քիւրտ. թրգմ. Երեւան։ - Պարսկ. թրգմ. Հ. Գարագաշ Հայկական պատմուածքներ Թեհրան, 1957։ - Եուկոսլաւ. թրգմ. Ցվետկոյ Զագորսկի։ - Հունգար. թրգմ. Պալ Սալմաշի։ - Չեխերէն թրգմ. Ռ. Նոզնալ Փրակա, Սվետ Սովետու Հրտ.։ - Չեխերէն թրգմ. Եարոմիր Եդլիչկա։ - Պենկալերէն թրգմ. Օր Ռատնա Գանգուլի։ - Արաբ. թրգմ. Նիզար Խալիլի։ - Արաբ. թրգմ. Նիքոլա Թաուիլ։ - TOUMANIAN HOVANNES Gikor Trans. by Mischa Kudian Ararat, Spring 1968, p. 12-18.

- Guikor Trad. par Léon Mardirossian Œuvres choisies, Moscou, 1969, pp. 107-122.

● Անուշ - TOUMANIAN JOHANNèS Anouche Introduction et trad. par Serge d’Herminy Revue des études arménienne, 1930, t. X, pp. 85-116.

- Trad. par Serge d’Herminy Œuvres choisies, pp. 49-77.

- Օսերէն թրգմ.։ - Անգլ. թրգմ. Մ. Քուդեան։

124

- Պարսկ. թրգմ. Ալեք Խաչատրեան Թեհրան, 1969։ □ Նիզար Խալիլի. ... արդէն սկսել եմ թարգմանել Անուշը։ Ուրախութեամբ եմ յայտնում, որ այդ հիանալի պոէմը գալիք Սեպտեմբերին կը բեմադրուի Հալէպի թատրոններից մէկում։ Լ. Դարբինեան, «Մեր արաբ բարեկամը», Գրական թերթ, 20-12-1968։ ● Սասունցի Դաւիթ - Վրաց. թրգմ. Թբիլիսի։ - Le Geste de David le Sassouniote Trad. par A. Caspard Genève, 1945, 76 p.

- Trad. par Armand Caspard Œuvres choisies, pp. 78-104.

- Արաբ. թրգմ. Նիզար Խալիլի։

● Մի կաթիլ մեղրը - Վրաց. թրգմ. Թբիլիսի։ - Պարսկ. թրգմ. Վարդան Մելիքեան։ - Արաբ. թրգմ. Նիզար Խալիլի Հալէպ, 1968։ - Ֆրանս. թրգմ.։ Փարիզ, Էրեբունի Հրտ., 1969։ - Օսերէն թրգմ.

- La Goute de miel Trad. par Léon Mardirossian Œuvres choisies, pp. 38-42.

● Շունն ու կատուն - Արաբ. թրգմ. Նիզար Խալիլի։ - Արաբ. թրգմ. Նիքոլա Թաուիլ Ալ Մեդադ, հանդէս, Պէյրութ, 1969։ - Պարսկ. թրգմ. Վարդան Մելիքեան։ □ Սամուիլ Մարշակը թարգմանել է Թումանեանի լաւագոյն եւ առաւել դժուար թարգմանելի Շունն ու կատուն եւ Մի կաթիլ մեղրը չափածոյ հեքիաթները, ինչպէս նաեւ առանձին բանաստեղծութիւններ։

125

... այդ հեքիաթներից առաջինը թարգմանել են Նիկ. Ռէուլոն, Գ. Երիցեանը, Վ. Զվեագինցեւան, երկրորդը` Վ. Խոդասեւիչը, Ն. Պանովը։ Բայց Սամուիլ Մարշակի թարգմանութիւնները ամենայաջողն են, ամենաթումանեանականը։ Ճիշտ է, տառակեր-քննադատը կարող է այդ թարգմանութիւններում հեշտութեամբ յայտնաբերել բնագիրից մի շարք շեղումներ, որոնք չկան այդ հեքիաթների միւս թարգմանութիւններում։ Սակայն Մարշակը աւելի ճիշտ է վարուել, նա հաւատարիմ է մնացել ոչ թէ առանձին բառերի, այլ ամբողջ ստեղծագործութեանը։ Նրա թարգմանութիւններում չկայ ոչ մի բառ, ոչ մի բանաստեղծական տող, որոնք չբացայայտէին Թումանեանի մտայղացումը, այլ, ընդհակառակը հակասէին նրան, ինչպէս այդ յաճախ պատահում է միւս, թէպէտ եւ «ճիշտ» թարգմանութիւններում։ Լեւոն Մկրտչեան, «Ի՞նչպէս է թարգմանուած Յովհաննէս Թումանեանը», Գրական թերթ, 22-10-1965։ ● Ախթամար - (14 լեզուներով) Երեւան, 1969։ (Ռուսերէն` Կ. Բալմոնտ, ուկրաիներէն` Եու. Կարսկի, ադրբեջաներէն` Մ. Ռահիմ, ուզբեկերէն` Ռամզ Բոբոժոյ, չեխերէն` Լ. Մոտալովա, պուլկարերէն` Լ. Ստեֆանովա, անգլերէն` Վլադիմիր Ռոգոֆ, ֆրանսերէն` Փիէռ Գամառա,...)։ - Պարսկ. թրգմ. Վարդան Մելիքեան։ - Պարսկ. թրգմ. Ալեք Խաչատրեան Թեհրան, 1969։ - Օսերէն թրգմ.

1970։ - Akhtamar Adaptation de Pierre Gamarra Œuvres choisies, pp. 33-35.

● Հայոց լեռներում - (14 լեզուներով, որոնց շարքին` յունարէն) Երեւան, 1969։ - Dans les montagnes d’Arménie Adaptation de Pierre Gamarra Œuvres choisies, pp. 23-24. ● Թմկաբերդի առումը - Վրաց. թրգմ. Թբիլիսի։ - Անգլ. թրգմ. Մ. Քուդեան։

126

- Օսերէն թրգմ.։ □ Պ. Անտոկոլսկու նման փորձառու բանաստեղծն ու թարգմանիչը անյաջողութեան է մատնուել Թմկարերդի առումը պոէմի թարգմանութեան մէջ։ Լեւոն Մկրտչեան, «Ի՞նչպէս է թարգմանուած Յովհաննէս Թումանեանը», Գրական թերթ, 22-10-1965։ ● Փարվանա - Պարսկ. թրգմ. Արա Յովհաննիսեան։ - Պարսկ. թրգմ. Ալեք Խաչատրեան Թեհրան, 1969։ - Անգլ. թրգմ. Մ. Քուդեան։ - Ֆրանս. թրգմ. Փարիզ, Էրեբունի Հրտ., 1969։ □ ... շատ թոյլ է հնչում նաեւ Փարվանան` Կ. Սիմոնովի թարգմանութեամբ։ Լեւոն Մկրտչեան, «Ի՞նչպէս է թարգմանուած Յովհաննէս Թումանեանը», Գրական թերթ, 22-10-1965։ ● Իմ ընկեր Նեսոն - Շուէտ. թրգմ. Կարլ Էլոֆ Սվեննինգ։ - Պենկալերէն թրգմ. Օր Ռատնա Գանգուլի։ - Mon ami Nesso Trad. par Léon Mardirossian Œuvres choisies, pp. 132-136.

● Նեսոյի քարաբաղնիսը - Արաբ. թրգմ. Նիքոլա Թաուիլ Ալ Ազապ, թերթ։ - Եուկոսլաւ. թրգմ. Ցվետկոյ Զագորսկի։

● Քաջ Նազար - Nazar le téméraire (Katch Nazar) Traduction de Rouben Melik Paris, 1969.

- Nazar le brave Trad. par C. Der Melkonian Œuvres choisies, pp. 139-148.

- Արաբ. թրգմ. Նիզար Խալիլի։

127

● Արջորս - Եուկոսլաւ. թրգմ. Ցվետկոյ Զագորսկի։ - Շուէտ. թրգմ. Կարլ Էլոֆ Սվեննինգ։

● Քառեակներ - Ռուս. թրգմ. Նաում Գրեբնեւ։ - Ուկրաիներէն թրգմ. Պաւլոյ Տիչինա (անտիպ)։ - Եուկոսլաւ թրգմ. Ցվետկոյ Զագորսկի։ - Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան Թարիխ ալսաքաֆա ուալ ատապ ալ արմանի, 1954, էջ 419-420։

● Ագահ մարդու վերջը Պենկալերէն թրգմ. Օր Ռատնա Գանգուլի։ ● Աղքատի պատիւը Շուէտ. թրգմ. Կարլ Էլոֆ Սվեննինգ։ ● Անբախտ վաճառականը Ֆրանս. թրգմ. Փարիզ, Էրեբունի Հրտ., 1969։

● Եղջերուի մահը Եուկոսլաւ. թրգմ. Ցվետկոյ Զագորսկի։

● Երկաթուղու շինութիւնը - Արաբ. թրգմ. Նիքոլա Թաուիլ Ալ Մեդադ, հանդէս, Պէյրութ, 1969։ - La Construction du chemin de fer Trad. par Léon Mardirossian Œuvres choisies, pp. 123-126. ● Խօսող ձուկը Վրաց. թրգմ. Թբիլիսի։

● Կիկոսի մահը - Անգլ. թրգմ. Յովհաննէս Փիլիկեան

128

(բեմադրուած է Լոնտոնի Արուեստի Փորձասրահին մէջ)։ - La Mort de Kikos Trad. par Léon Mardirossian Œuvres choisies, pp. 151-154. ● Հայոց վիշտը Չեխերէն թրգմ. Լուտմիլա Մոտալովա։

● Ձախորդ Փանոսը Պենկալերէն թրգմ. Օր Ռատնա Գանգուլի։ ● Ոսկու կարասը Արաբ. թրգմ. Նիզար Խալիլի։

● Նուէր Վրաստանի բանաստեղծներին □ Թումանեանը վրաց բանաստեղծութեանը նուիրուած երեկոյում, 1919 թուականի ապրիլին, ընթերցեց բանաստեղծութիւնը, որը շուտով թարգմանուեց ռուսերէն ու վրացերէն։ Մ. Նարեան, «Ռուսթավելու եւ Թումանեանի երգը», Սովետական Հայաստան, 77-1968։

● Չարի վերջը Պարսկ. թրգմ. Արա Յովհաննիսեան։ ● Տէրն ու ծառան - Xweji u Xylam Քիւրտ. թրգմ. Երեւան։ - Le Maître et le domestique Trad. par Léon Mardirossian Œuvres choisies, pp. 155-159.

● Սուտլիկ որսկանը Le Chasseur menteur Trad. par Léon Mardirossian Œuvres choisies, pp. 149-150. ● Լոռեցի Սաքոն Անգլ. թրգմ. Մ. Քուդեան։

129

● Խրճիթում Կաբարդա-բալկարական լեզուով թրգմ. Կայսին Կուլիեւ։ - TOUMANIAN HOVHANNES Before a Painting Trans. by Alice Stone Blackwell Hoosharar, New York, November 1, 1947.

□ (Քերթուածներէն եւ պոէմներէն հատուածներ) Արաբ. թրգմ. Տոքթ. Գ. Ասթարճեան Թարիխ ալսաքաֆա ուալ ատապ ալ արմանի, 1954, էջ 412-419։

● Հատընտիր (Ախթամար, Մի կաթիլ մեղրը, Մարոյ, Թմկաբերդի առումը, Անուշ, լեգենդներ եւ այլ գործեր) Օսերէն թրգմ. Գ. Ձուգոեւ, Խ. Ձուցուտին, Ի. Պլիեւ, Ն. Ջուսոյտին, Խ. Ալգորով եւ ուրիշներ։ Հարաւային Օսեթիայի Հիրիստոն Պետական Հրտ., 1970։ ● Ընտիր երկեր Վրաց. թրգմ. Թբիլիսի։ ● Հեքիաթներ Վրաց. թրգմ. Թբիլիսի։

● Պոէմներ Վրաց. թրգմ. Թբիլիսի։

● Բանաստեղծութիւններ (ժողովածու) Մոլտաւերէն թրգմ.։

□ Քանի մը բանաստեղծութիւններ Լիտվերէն թրգմ. Է. Մեժելայտէս (Լիտվիայի Գրողների Միութեան Վարչութեան քարտուղար)։

130

□ Շարք մը գործեր Էսփերանթոյ լեզուով թրգմ. Փրոֆ. Գուրգէն Սեւակ։

□ Նոյն լեզուով Հատընտիր մը հրատարակութեան կը պատրաստէ Փրոֆ. Գ. Սեւակ։ Աշոտ Մանուկեան, Հայրենիքի ձայն, 17-4-1968։

□ ... Պրոֆ. Եսայի Գռուզեանի նախաձեռնութեամբ` Թումանեանի մի շարք բանաստեղծութիւններ թարգմանուել են ճապոներէն, եբրայերէն եւ պորտուգալերէն։ Ստ. Կուրտիկեան, «Թումանեանը Սփիւռքում», Աւանգարդ, 24-9-1969։

□ Հայոց լեռներում, Հին օրհնութիւն. Եսայի Գռուզեանը այդ բանաստեղծութիւնները թարգմանել է պորտուգալերէնի, Սուն Շիա Շինը` չինարէնի, Թեիիթի Սուզաքին` ճապոներէնի, Ռիֆքա Պերեզինան` եբրայերէնի եւ Հիլմի Նասրին` արաբերէնի։ Գոհար Ազնաւուրեան, «Նուէր հայրենի թանգարանին», Հայրենիքի ձայն, 2-91970։

□ Ընտիր բանաստեղծութիւններ սպաներէն լեզուով լոյս տեսած են Արժանթինի մէջ, անգլերէն` Ամերիկայի մէջ, ֆրանսերէն, արաբերէն` Մերձաւոր Արեւելքի մէջ։ Նոյն տեղը։ □ Ախթամար, Հայոց լեռներում եւ ուրիշ բանաստեղծութիւններ Ֆրանս. թրգմ. Փիէռ Գամառա Անդաստան, թ. 18։

□ [Յ. Թումանեանի ծննդեան 100-ամեակի] կապակցութեամբ մեծ բանաստեղծի ստեղծագործութիւններից բազմաթիւ լեզուներով կատարուած թարգմանութիւնների հրատարակութեան շարքում աչքի են ընկնելու նաեւ պարսկերէն թարգմանութիւնները, որոնք Հայաստան հրատարակչութիւնը շուտով լոյս կ’ընծայի։ Թարգմանչական այս շնորհակալ գործը իրացրել է Երեւանի պետական համալսարանի արեւելագիտական ֆակուլտետի պարսկերէն լեզուի դասախօս Վարդան Մելիքեանը։ Նա մեծ վարպետութեամբ պարսկերէնի է վերածել Թումանեանի մի շարք գործեր, այդ թւում` Շունն ու կատուն, Մի կաթիլ մեղրը, Ախթամարը։ Թարգմանիչը աշխատել է պահպանել Թումանեանի ոչ միայն խօսքի հմայիչ ոյժը, այլեւ նրա նախընտրած տաղաչափութիւնը եւ երաժշտականութիւնը։ Հայրենիքի ձայն, 3-9-1969։

131

□ Յոբելինական օրերին Մոսկուայում եւս պարսկերէն առանձին գրքով լոյս են տեսնելու Մի կաթիլ մեղրը եւ աշխարհի բազմաթիւ լեզուներով թարգմանուած Ախթամար լեգենդի հատորեակը։ Այս գործերի թարգմանիչը նոյնպէս Վարդան Մելիքեանն է։ Հայրենիքի ձայն, 3-9-1969։ ● Փարվանա, Ախթամար, Անուշ Պարսկ. թրգմ. Ալեք Խաչատրեան Յառաջաբան Ղուկաս Կարապետեան Թեհրան, 1969։

□ Դոկտ. Մ. Քուդեանը անգլերէն թարգմանել է Անուշը, Լոռեցի Սաքոն, Թմկաբերդի առումը, Փարվանան եւ բանաստեղծի այլ երկերը, որոնք լոյս կ’ընծայուին առանձին ժողովածուով։ Նա պատրաստել է մէկ այլ գիրք, որը կ’ընդգրկի մեծ գրողի արձակը։ Աւանգարդ, 23-9-1969։

□ Մեր պատուիրակութիւնը Երեւան է բերել Թումանեանի ստեղծագործութիւնների վրացերէն վեց նոր հրատարակութիւն։ Բացի Ի. Գրիշաշվիլու հանրայայտ թարգմանութիւններից, այս նոր թարգմանութիւնները կատարել են Վրաստանի բոլոր լաւագոյն բանաստեղծները։ Իոսեբ Նոնեշվիլի (Վրաստանի Գրողների Միութեան քարտուղար) Գրական թերթ, 26-9-1969։

□ Շարք մը գործեր Ուկրաիներէն թրգմ. Պաւլոյ Տիչինա 1927։ ● Ընտիր երկեր Ուկրաիներէն թրգմ.

1952։

● Հատընտիր Բանաստեղծութիւններու զգալի մասը ուկրաիներէնի թարգմանած, ժողովածուն կազմած եւ առաջաբանը գրած է Վիկտոր Կոչեւսկին։ Դնիպրոյ Հրտ., 1969։ (Թարգմանութիւնները կատարած են` Պաւլոյ Գրաբովսկի, Պաւլոյ Տիլինա, Իւան Կոչերգա, Միկոլայ Տերեշչենկոյ, Տ. Մասենկոյ, Եուրի Եանովսկի, Մ. Պրիզարա, Եու. Կարսկի եւ ուրիշներ)։ □ Պաւլոյ Տիչինայի շնորհիւ յատկապէս լաւ ընդունելութեան են արժանացել Թումանեանի մանկական երգերը, մտել դպրոցական դասագրքերի մէջ։ Դրանցից մի քանիսը ուկրաինական կոմպոզիտորները երգի են վերածել։ Բանբեր Երեւանի Համալսարանի, 1969, թ. 2, էջ 263։

132

□ Թումանեանի պոէզիան բելոռուսերէն լեզուով թարգմանուել է Հայրենական պատերազմից առաջ (1937)։ Վերջերս լոյս տեսաւ Թումանեանի լիրիկան գիրքը։ Գրական թերթ, 26-9-1969։

● Հեքիաթներ ու լեգենգներ Բելոռուսերէն թրգմ. Ա. Զարեցկի 1957։

● Իմ երզը (Ուզբեկերէն առաջին ժողովածուն) 1962։

● Armenske pravljice (Հայկական հեքիաթներ) Եուկոսլաւ թրգմ. Ցվետկոյ Զագորսկի Լիուբլենա, «Ոսկէ Թռչուն» մատենաշար, Մալդինսկա Կնիգա Հրտ., 1966։ ● Հատընտիր Ղազախերէն թրգմ.

1969։

□ Ցվետկոյ Զագորսկի. Իմ թարգմանութիւնների մեծ մասը մտել է Թումանեանի երկերի Հարաւսլաւիայում հրատարակուած ժողովածուի մէջ։ Գրքում զետեղուած են ընտիր քնարերգութիւնը, Գիքորը, Եղջերուի մահը, Արջորս եւ այլ պատմուածքներ։ Աւանգարդ, 23-9-1969։

□ Երեւանի Պետական Համալսարանին մէջ կայացած «ինտերնացիոնալ պոէզիայի երեկոյ»ին, Մոլդաւական բանաստեղծ Ալեքսանդր Մարտինովը նշեց, որ իրենց լեզուով թարգմանւում է Թումանեանի բանաստեղծութիւնների մի ամբողջ շարք։ Նա արտասանեց Թումանեանի բանաստեղծութիւններից իր կատարած թարգմանութիւնը։ Մոսկուացի բանաստեղծուհի-թարգմանիչ Բելա Ախմադուլինան կարդաց մեծ գրողի Սիրիուսի հրաժեշտը բանաստեղծութեան իր թարգմանութիւնը։ Աւանգարդ, 23-9-1969։

□ [Մարտտի Լարնին] խոստացաւ արժանին անել Ֆինլանդիայում հայ գրականութեան համար։ Մասնաւորապէս ասաց, որ ամէն ինչ կ’անի, որպէսզի Թումանեանի ստեղծագործութիւնները ֆրանսերէնից թարգմանուեն ֆիններէնի եւ յոբելենի օրերին լայնօրէն

133

տարածուեն Ֆինլանդիայում։ Գրական թերթ, 21-3-1969։

□ Թումանեանի ստեղծագործութիւններից շատերը թարգմանուած են քրդերէն, որոնք պակաս ազդեցութիւն չեն թողել երիտասարդ քուրդ գրականութեան վրայ։ Թումանեանի ստեղծագործութիւնների թարգմանութեամբ զբաղուել են Ա. Ավգազը, Հ. Ջնդին եւ ուրիշներ։ Բանբեր Երեւանի Համալսարանի, 1969, թ. 2., էջ 262։ (Վերջ առաջին մասի)

Արեւ, օրաթերթ, Գահիրէ 10 Հոկտեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.748 12 Հոկտեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.749 13 Հոկտեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.750 14 Հոկտեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.751 15 Հոկտեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.752 17 Հոկտեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.754 19 Հոկտեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.755 20 Հոկտեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.756 21 Հոկտեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.757 22 Հոկտեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.758 24 Հոկտեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.760 26 Հոկտեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.761 27 Հոկտեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.762 28 Հոկտեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.763 29 Հոկտեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.764 31 Հոկտեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.766 2 Նոյեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.767 3 Նոյեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.768 4 Նոյեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.769 5 Նոյեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.770 7 Նոյեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.772 9 Նոյեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.773 10 Նոյեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.774 11 Նոյեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.775 12 Նոյեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.776 14 Նոյեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.778

134

16 Նոյեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.779 17 Նոյեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.780 18 Նոյեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.781 19 Նոյեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.782 21 Նոյեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.784 23 Նոյեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.785 24 Նոյեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.786 25 Նոյեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.787 26 Նոյեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.788 2 Դեկտեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.791 3 Դեկտեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.792 5 Դեկտեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.794 7 Դեկտեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.795 8 Դեկտեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.796 9 Դեկտեմբեր 1970, ԾԵ. տարի, թիւ 15.797

135

Նախաբան Բ. հատորի

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹԻՒՆ

Հայ մամուլը Գահիրէի մէջ

Ժամանակագրութիւն Եգիպտոսի հայ լրագրութեան 1865-1966 Հայ գրականութիւնը օտար լեզուներով (առաջին մաս)

3

5

17

40

137

ՅԱՒԵԼՈՒԱԾՆԵՐ ՋԱՀԱԿԻՐ ՇԱԲԱԹԱԹԵՐԹԻ 2016

Յաւելուած Ա. Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ, նախաբան` Հայկ Աւագեան (59 էջ)

Յաւելուած Բ. Հայր Լեւոն Զէքիեան, Մեծ Եղեռնի հարիւրամեակ` յիշողութիւն եւ մարտահրաւէր (դասախօսութիւն) (40 էջ)

Յաւելուած Գ. Թէոդիկի նամակները Արարատ Քրիսեանին, խմբագիր` Հ. Աւագեան (61 էջ)

Յաւելուած Դ. Հայկ Աւագեան, Փարիզի Քոմիւնը, Կայսրութիւնը եւ հայոց ցեղասպանութիւնը. մարքսիսթական-անարշիսթական ընթերցում մը (202 էջ)

2017

Յաւելուած Ե.

Papasian & Co. երաժշտական ընկերութիւնը (ըստ ազդագիրներու եւ յայտագիրներու), հաւաքեց` Հ. Աւագեան (317 էջ)

Յաւելուած Զ. Աղեքսանդրիոյ հայկական երաժշտական կեանքի ուրուագիծ (ըստ ազդագիրներու եւ յայտագիրներու), հաւաքեց` Հ. Աւագեան (201 էջ)

Յաւելուած Է. Խմբավար եւ երաժշտահան Հայկ Սարգիսեանի Եգիպտոսի շրջանի գործունէութեան ուրուագիծ (ըստ վաւերաթուղթերու եւ փաստագրութիւններու), հաւաքեց եւ պատրաստեց` Հայկ Աւագեան (561 էջ)

Յաւելուած Ը. Դաշնակահար եւ մանկավարժ Նուարդ Տամատեանի կեանքի ուղեգրութիւնը (ըստ վաւերաթուղթերու եւ փաստագրութիւններու), հաւաքեց եւ պատրաստեց` Հայկ Աւագեան (546 էջ)

138

Յաւելուած Թ. Ուրուագիծ Գոհար Գասպարեանի Եգիպտոսի շրջանի գործունէութեան (19401948), պատրաստեց` Հայկ Աւագեան (88 էջ)

Յաւելուած Ժ. Տիրան Կարապետեան. յօդուածներ իր մասին, նկարներու ալպոմ (ծննդեան 135ամեակին առիթով), հաւաքեց` Հ. Աւագեան (73 էջ)

Յաւելուած ԺԱ. Վանիա Էքսէրճեան. բազմերանգ աշխարհ մը համակ կենսունակութեամբ, պատրաստեց` Հայկ Աւագեան (53 էջ)

2018

Յաւելուած ԺԲ. Արփիար Արփիարեանի սպանութեան 110-ամեակին առիթով Ա.- Հայկ Աւագեան, Արփիար Արփիարեանի սպանութիւնը (155 էջ)

Յաւելուած ԺԳ. Արփիար Արփիարեանի սպանութեան 110-ամեակին առիթով Բ.- Արփիար Արփիարեանի լոնտոնեան թղթածրարը Գահիրէի մէջ, պատրաստեց` Հայկ Աւագեան (497 էջ)

Յաւելուած ԺԴ. Արփիար Արփիարեանի սպանութեան 110-ամեակին առիթով Գ.- Մարդը ընդդէմ մարդու. մահափորձեր եւ սպանութիւններ հայկական օրինակով (1890-1908), հաւաքեց` Հայկ Աւագեան (169 էջ)

Յաւելուած ԺԵ.

2008 Մարտ 1-ը ըստ Lragir.am-ի, A1+-ի եւ Հետքի (10-ամեակին առիթով), հաւաքեց` Հայկ Աւագեան (625 էջ)

Յաւելուած ԺԶ. Հայկ Աւագեան, Թաւշեայ Յեղափոխութիւն Հայաստանի մէջ. Ա. փուլ (13 – 23 Ապրիլ 2018) (32 էջ)

Յաւելուած ԺԷ. Հայկ Աւագեան, Թաւշեայ Յեղափոխութիւն Հայաստանի մէջ. Բ. փուլ (25 Ապրիլ – 1 Մայիս 2018) (58 էջ)

139

Յաւելուած ԺԸ. Արմենակ Շահ-Մուրատեան. ժամանակագրութիւն, յօդուածներ, երգացանկ, պատրաստեց` Հայկ Աւագեան (580 էջ)

Յաւելուած ԺԹ. Գոհարիկ Ղազարոսեան. ցանկ ստեղծագործութիւններու, սկաւառակագրութիւն, պատրաստեց` Հայկ Աւագեան (160 էջ)

Յաւելուած Ի. Մարուշ Երամեան, Ուրուանկար 1965-1995 թուականներու Սփիւռքահայ բանաստեղծութեան, ներածութիւն` Հայկ Աւագեան, գնահատանքի խօսք` Արմենակ Եղիայեան (182 էջ)

2019

Յաւելուած ԻԱ. Քիրազ. ընտրանի եգիպտական շրջանի երգիծանկարներու, հաւաքեց` Հայկ Աւագեան (81 էջ)

Յաւելուած ԻԲ. Հայկ Աւագեան, Վահան Թէքէեանի յօդուածները Արեւ լրագիրին մէջ. հնարաւորութի՞ւն թէ դիմադրութիւն (124 էջ)

Յաւելուած ԻԳ. Հայկ Աւագեան, Արամ Խաչատրեանի ընկալումը եգիպտական շրջանակներու մէջ. փոխուող յարացոյցներ (250 էջ)

Յաւելուած ԻԴ. Վարան Ոյժ, Յակինթի պարտէզը (բանաստեղծութիւն), նախաբան` Հ. Աւագեան (52 էջ)

Յաւելուած ԻԵ. Եւգենեա Արիստակեան, Յուշեր գաղութահայ կեանքից, տեքստի կազմող, առաջաբանի եւ ծանօթագրութիւնների հեղինակ` Արծուի Բախչինեան, ներածութիւն` Հ. Աւագեան (264 էջ)

Յաւելուած ԻԶ. Արշակ Ալպօյաճեան, Պատմութիւն հայ ազատագրական շարժման. դասախօսութիւններու շարք, հրատարակութեան պատրաստեց` Հայկ Աւագեան (101 էջ)

140

Յաւելուած ԻԷ. Կոմիտաս վարդապետի ծննդեան 150-ամեակին առիթով Ա.- Կոմիտաս վարդապետ, Տարբերակներ դաշնակի ստեղծագործութիւններու, խմբագրութիւն եւ ծանօթագրութիւն` Հայկ Աւագեան (160 էջ) Յաւելուած ԻԸ. Կոմիտաս վարդապետի ծննդեան 150-ամեակին առիթով Բ.- Հայկ Աւագեան, Կոմիտաս վարդապետի բաց ստեղծագործութիւն հասկացողութիւնը. տարբերակներ եւ ինքնատարբերակներ Կոմիտասի թեմայով (89 էջ) Յաւելուած ԻԹ. Կոմիտաս վարդապետի ծննդեան 150-ամեակին առիթով Գ.- Հայկ Աւագեան, Մշոյ Ս. Կարապետ վանքի մշակութային ժառանգութիւնը եւ Կոմիտաս վարդապետի Մշոյ Շորորը (127 էջ)

Յաւելուած Լ. Կոմիտաս վարդապետի ծննդեան 150-ամեակին առիթով Դ.- Ձայնագրեալ Պատարագը Կոմիտաս վարդապետի սրբագրութեամբ (ըստ Փարիզի Նուպարեան Մատենադարանի ինքնագիր նիւթերուն), պատրաստեց` Հայկ Աւագեան (348 էջ) 2020

Յաւելուած ԼԱ. Տիգրան Գէորգեան, Երկեր երեք հատորով, Ա. հատոր, Ուսումնասիրութիւններ, հաւաքեց եւ հրատարակութեան պատրաստեց` Հայկ Աւագեան (370 էջ)

Յաւելուած ԼԲ. Տիգրան Գէորգեան, Երկեր երեք հատորով, Բ. հատոր, Մատենագիտութիւններ, հաւաքեց եւ հրատարակութեան պատրաստեց` Հայկ Աւագեան (141 էջ)

Յաւելուած ԼԳ. Տիգրան Գէորգեան, Երկեր երեք հատորով, Գ. հատոր, Զանազան գրութիւններ, հաւաքեց եւ հրատարակութեան պատրաստեց` Հայկ Աւագեան (408 էջ)

141