Tchahagir Supplement No. 29 - Ջահակիր, Յաւելուած ԻԹ.

ԿՈՄԻՏԱՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ԾՆՆԴԵԱՆ 150-ԱՄԵԱԿԻՆ ԱՌԻԹՈՎ Գ.

ՀԱՅԿ ԱՒԱԳԵԱՆ

ՄՇՈՅ Ս. ԿԱՐԱՊԵՏ ՎԱՆՔԻ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹԻՒՆԸ ԵՒ ԿՈՄԻՏԱՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ՄՇՈՅ ՇՈՐՈՐԸ

ՋԱՀԱԿԻՐ ՇԱԲԱԹԱԹԵՐԹ ՅԱՒԵԼՈՒԱԾ ԻԹ. ԳԱՀԻՐԷ 2019

ԿՈՄԻՏԱՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ԾՆՆԴԵԱՆ 150-ԱՄԵԱԿԻՆ ԱՌԻԹՈՎ Գ.

ՀԱՅԿ ԱՒԱԳԵԱՆ ՄՇՈՅ Ս. ԿԱՐԱՊԵՏ ՎԱՆՔԻ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹԻՒՆԸ ԵՒ ԿՈՄԻՏԱՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ՄՇՈՅ ՇՈՐՈՐԸ

ՋԱՀԱԿԻՐ ՇԱԲԱԹԱԹԵՐԹ ՅԱՒԵԼՈՒԱԾ ԻԹ. ԳԱՀԻՐԷ 2019

Ջահակիր շաբաթաթերթ Տնօրէն եւ խմբագիր` Մարտիրոս Պալաեան Խմբագրական խորհրդատու` Հայկ Աւագեան

Այս գիրքը հրատարակուած է սահմանափակ տպաքանակով։ Ան չէ նախատեսուած վաճառքի համար։ Անվճար կը տրամադրուի գրադարաններուն եւ նիւթով հետաքրքրուողներուն։

Ստանալու համար դիմել` tchahagir@journalist.com

Մ

ՄՈՒՏՔ

շոյ Ս. Կարապետ վանքը եւ անոր նախորդած քրմական-մեհենական աղօթավայրը եղած են հայ պաշտամունքի գլխաւոր կեդրոններէն մէկը։ Անոնց շուրջ ստեղծուած է ժողովրդական բանահիւսական եւ քրմական-եկեղեցական պաշտամունքային հարուստ մշակոյթ։ Իսկ այնտեղ կատարուող ուխտագնացութիւնները կը հանդիսանային տօնախմբային իրադարձութիւններ` ներառնելով երգ, նուագ, պար, լարախաղացութիւն, ձիարշաւութիւն, ըմբշամարտութիւն, եւ այլն։ Ներկայ գրութիւնս փորձ մըն է հաւաքելու եւ միատեղելու պահպանուած նիւթերը` կապուած Ս. Կարապետ վանքի մշակոյթին եւ ուխտագնացութեան հետ։ Այս յետնախորքին վրայ կարելի է նորովի դիտարկել Կոմիտաս վարդապետի Մշոյ Շորոր դաշնակի ստեղծագործութիւնը, որ կապուած է Ս. Կարապետի ուխտագնացային մշակոյթին հետ, միաժամանակ հանդիսանալով կոմիտասեան անհատական ինքնութիւնը կրող յօրինողական անկախ գոյութիւն։

3

Ս

ՎԱՅՐԸ ԵՒ ՏԱՐԱԾՈՒԹԻՒՆԸ

. Կարապետ վանքը կը գտնուի Մուշէն դէպի հիւսիս-արեւմուտք 35 քիլոմեթր (22 մղոն) հեռաւորութեան վրայ, Քարքէ լերան վրայ։ Հ. Սուքիաս Էփրիկեան կ’արձանագրէ.

Կառուցուած է Քարքէ լերան մէկ դուրան կողին վրայ, հիւսիսակողմը արձանացած է Քարքէ լեռը եւ արեւելեան ու արեւմտեան կողմերն ալ բարձրացած են նոյն լերան ուրիշ գօտիները. իսկ հարաւակողմը կան քանի մը ձորահովիտներ եւ Մշոյ ընդարձակ դաշտը1։ Ան ունեցած է տարբեր անուանումներ` Իննակնեայ վանք, Գլակայ վանք, իսկ ժողովրդական մակարդակով` Մուրատատուր Ս. Կարապետ, Մշու Սուլթան Ս. Կարապետ։ Թուրքերը զայն կ’անուանեն` Չանգլի քիլիսէ (Զանգակաւոր եկեղեցի), քիւրտերը` Տէր էլ-Ըսպի (Սպիտակ եկեղեցի)2։ Ներկայիս կիսաքանդ վիճակի մէջ է եւ կը գտնուի քրտական Չենկիլլի գիւղին մէջ։ Վանքը շրջապատուած է գեղեցկագոյն բնութեամբ։ Յովհան Մամիկոնեան Է.-Ը. դարերուն արձանագրած է, թէ եկեղեցին «նայում էր դէպի արեւելք` մի զովասուն, բարձրադիր եւ գեղահայեաց տեղ»3։ ԺԷ. դարու լեհահայ մատենագիր եւ ճանապարհորդ Սիմէոն Լեհացի զմայլած է վանքը շրջապատող բնութեամբ. Եւ սուրբ Կարապետն մէջ մէշի է եւ լեռնային եւ յոյժ գեղեցիկ տեղ. եւ ի ճանապարհին սաֆի անթառամ ծաղիկ է եւ եապանի սմպօլ եւ այլ հոտով ծաղկնի։ Իսկ մորին ամէնն եէմիշ է` խնծոր, տանծ եւ սալօռ, ընկուզն շատ։ Եւ ազգ մի պտուղ կու լինի` կարմիր սպիտակ գունով, փոքր եւ կլոր քան զկերաս` մէյխօշ համ ունի, ալօճ կոչեն։ Եւ զընկզից ծառի ճղերն առջքն կոտրել էին վրայ ելանելով, զի բազումք կան յանտառնին եւ յուժ սիրեն զընկուզն։ Եւ սուրբ Կարապետու կ’երեւէր լեռն Վանայ եւ Բաղէշ եւ միւս կողմն Եփրատ գետ եւ Մուշ քաղաքն օվայովն. եւ կայ օվան իրեք անվանի սքանչելագործ մեծ վանքեր. եւ են հուպ եւ մերձ միմիանց իբրեւ կասկարայք. մինն Մատնէվանք, ուր կայ Պետրոս առաքելոյն մատն եւ այլ բազում նշխարք, զոր եբեր Սասնցի տանուտէրն ի Հռոմայ եւ շինեաց ի վրայ եկեղեցին եւ կոչեաց Մատնէվանք։ Երկրորդն` Սուրբ Աղբեր, ուր կայ շիշով պատվական արիւնն Քրիստոսի, որ ի կողէն։ Եւ սուրբ Առաքեալն ստորոտ լերինն, ուր կան Բեւեռքն Քրիստոսի, որ բեւեռեցաւ, այլ եւ Գեղարդն եւ այլ մասն։ Եւ այլ ի վայր են խորու մօրիք եւ լերինք, որ են Սասունք4։ Հայր Ղուկաս Ինճիճեան 1806-ին կը նկարագրէ վանքին դիրքը. [Գ]եղեցիկ եւ զուարճալի, ջուր նորա առողջարար եւ առատ, բերք եւ ծաղիկք բազմատեսակք որպէս եւ այլոց լերանց Մշոյ, իսկ դիրքն սքանչելի, ամբարձեալ գոլով ի լայնածաւալ դաշտավայրի համօրէն գաւառին Մշոյ, ուստի երեւին բազմութիւն գիւղօրէից, անդաստանաց, պարտիզաց, եւայլն5։ 1878 թուականի այցելութեան տպաւորութեան տակ, գրող ու բանահաւաք Արիստակէս Տեւկանց կը գրէ. Ամենաընտիր ճաշակով ընտրուած տեղւոյմ վրայ շինուած է Գլակայ վանք6։ Ահաւասիկ 1892-ի այցելութեան մը նկարագրութիւնը. Աչքդ դարձուր դէպ արեւելք. կարծէք ծով մ’է ձեր առջեւ, իւր կանաչազարդ գեղեցիկ կղզեակներովը, անտառն է փռուած առջեւդ, անդնդախոր ձորերն ու պրակները լուռ, ականջիդ կը հասնեն բազմաթիւ լեռնային առուակների ու աղբիւրների քաղցր խոխոջունը եւ միանգամայն ադոնց զարդը թռչնոց դայլայլիկները։

5

Դարձի՛ր դէպ հարաւ-արեւելք, տե՛ս տեսարանաց սքանչելին – Մշոյ ընդարձակ դաշտը, Մամիկոնեանց երբեմն հարուստ ու արիւնլուայ գաւառը. հեռո՜ւ լեռները պատուած են մշուշով, կ’երեւին Մշոյ սպիտակ հնձանները, պարզ հայելանման Մուրատ գետն ու Մեղրագետը ոլորապտոյտ ոռոգելով դաշտը կ’անցնեն, մերթ շամփուտների մէջ թաքչելով։ Դաշտի հարաւային լերանց փոքր սարահարթի մը վրայ հազիւ հազ կ’երեւի ս. Յովհաննու վանքը, որոյ դիրքը սքանչելի է քան Մշոյ բոլոր վանքերինը։ Աւելի հեռու կ’երեւի Չխուրայ դաշտը հարիւրաւոր գիւղերով. կ’երեւին Սիփան ու Գրգուռ սարերը. առաջինը մշտական ձիւնով է ծածկուած, բայց մէյմէկ նկարագրել այդ հիասքանչ բնութիւնը անկարելի է։ Ի՞նչ երկար դիտենք բնութիւնը, երբ վանքը ահա մեր առջեւն է7։ 1899-ի աշնան Բաբկէն վարդապետ Կիւլէսէրեան կ’այցելէ վանքը եւ կ’արձանագրէ իր տպաւորութիւնը բարձունքէն. Մշոյ Դաշտը, վիթխարի ձուաձեւ մը, կապուտիկ շամանդաղներու շղարշին տակ փռուած, խորունկ լռութիւն մը կ’երկնէր կարծես, եւ Արածանին անփայլ արծաթէ լայն հոսանք մը կը հոսեցընէր դէպ ի Գրգուռ, խեղդելու համար իր հորձքը Ողականի ոտքերուն տակ։ Դաշտին մէջ նետուած կլորութիւններ կը զգայի թէ գիւղերու կեանքը կը մխային։ Այս համատարած նորութիւնը հրճուանքով կը խենդեցըներ զիս8։ Ուրիշ առիթով եւս արտայայտած է իր հիացումը. Բնութեան ամէնէն զմայլելի, ամէնէն սիրուն մէկ կէտն է Ս. Կարապետը, կարծես յակինթ մըն է վայելչանիստ տափի մը վրայ` բնութենէ շինուած ակնակապիճի մը մէջ9։ Վանքի նկարագրութեան համար, Գարեգին Սրուանձտեանց կը ներկայացնէ գեղեցկութեան զանազան կողմերը. «Վանքի ներքին բակին մէջ երկու աչքով աղբիւր մը կը վազէ հիւսիսային կողմը, եւ մէկ աչքէ աղբիւր մը արեւմտեան կողմը։ Գեղեցկութիւն մի է բակին...», կամ «պարտէզէն վեր գեղեցիկ բլրի մը վրայ` (Թօդիկ ճգնաւոր) գերեզմանն է, որոյ անունով կը կոչուի Թօթկայ բլուր։ Կ’արժէ որ մատուռ մը շինուի այս հոյակապ դրից...», կամ «Անտի յառաջ ի հիւսիս երթալով իբրեւ հինգ վայրկեան հեռաւորութեամբ, Աւետեաց բլուրն է. եւ այսպէս ուղւոյն հետ բարձրանալով` մէկ կողմդ կը մնան Բարեհամ աղբիւրն, Պաղ աղբիւրն, Սպիտակ աղբիւր, շէիտներ, եւ միւս կողմդ` Առաքելոց աղբիւր, եւ այլ աննման ջրեր, մինչեւ կը հասնինք Իննակներ կամ Աւագ Ակներ, որոնց անունով վանքս կոչուած է»10։ Խաչիկ Դաշտենց իր վէպին մէջ եւս կը հիանայ այնտեղի բնութեամբ` թէեւ ձմեռուայ եղանակին։ Անիկա այնտեղ է ոչ իբրեւ ուխտաւոր, այլ յեղափոխական շարժումի մասնակցող. Շատ գեղեցիկ ճանապարհներ ունի ս. Կարապետի վանքը, բարձր ու ոլորիկ անցուղիներ։ Առատ ձիւնը խոր շերտով նստել էր այդ բլրի վրա։ Ձիւնով էին ծածկուած վանքի բոլոր սարերը իրենց դրախտային անտառներով։ Լուսին չկար։ Ոչ Գլակայ լեռն էր երեւում, ոչ Հաւատամքը։ Ձիւնի սպիտակութիւնը մութի մէջ ցոլանալով աղօտ լուսաւորում էր ձորի կողերով ձգուող իմ ճանապարհը, եւ ես ընթանում էի առաջ մեն-մենակ` տասնոցը աբայիս տակ կապած11։ Ս. Կարապետի միաբան Կարապետ վրդ. Լուսարարեան 1912-ին կը նկարագրէ. Արեւմտեան կողմ կը բարձրանայ Պալունեաց Քարկէ լեռն` խնկաբոյր ծաղիկներով զարդարուն եւ փալփլուն, որու գեղազուարճ դրախտանման գոգը բազմեալ կը ճառագայթէ նման արեգական` Սուրբ Կարապետի վանքը եւ հրաշալի տապանն12։ Դիրքը, անկասկած, կարեւոր նշանակութիւն պիտի ունենայ ժողովրդական ընկալումներուն եւ բանահիւսական արտադրութեան մէջ։ Նկատի ունենալով վանքին կարեւորութիւնը, օտար ճանապարհորդներ յատուկ այցելած են վանքը։ Անոնք գլխաւորապէս հետաքրքրուած էին վանքին կարեւորութիւնը իբրեւ ճարտարապե-

6

տական կառոյց եւ պատմական անցեալ, առանց խորանալու մշակութային ոլորտներուն մէջ։ 1843-1844-ին այնտեղ այցելած է գերմանացի բուսաբան Քարլ Քոխ, ուղեկից ունենալով արեւելեան լեզուներու մասնագէտ Կէորկ Ռոզէն։ Շրջագայութիւն դէպի Արեւելք եռհատորեակի երկրորդ հատորի ԺԱ. գլուխը (‘Das Kloster Johannes des Täufer und Musch’) կը յատկացնէ վանքին13։ 1890 Նոյեմբերին վանքը այցելած է ֆրանսացի Ալպէր Տըվըլէ (Albert Develay)։ Արդէն վերջացած էին ուխտագնացութիւնները եւ Տըվըլէ կ’ուզէ ցոյց տալ այնտեղի միապաղաղ կեանքը. Աւելորդ է կարծեմ տողել հոս ուրիշ մանրամասնութիւններ` ցուցընելու թէ ի՛նչ միակերպ, ծոյլ, ձանձրալի, անգործ ու տխուր կեանք է անոնց որ կ’անցընեն ի Չանլը իրենց օրերը տխրագին14։ 1893 Նոյեմբեր-Դեկտեմբերին այնտեղ կը գտնուէր բրիտանացի ճանապարհորդ Հենրի Լինչ, որ իր հանրածանօթ հատորին մէջ տեղադրած է վանքին եւ վանքէն դիտող չորս հրաշալի լուսանկարները15։ 1980-ականներուն սկիզբը այնտեղ կը գտնուէր ֆրանսացի բժիշկ եւ արուեստաբան Ժան-Միշէլ Թիերի. Երբ հասնում ես վանքին, ապա առաջին տպաւորութիւնն անսովոր է. գետնին հաւասարուած հայկական յուշարձանների տեղում կանգնած են ողորմելի եւ ժամանակաւոր քրդական հիւղակներ, որոնց պատերի մէջ օգտագործուած են խաչքարերի բեկորներ։ Դժուար է գուշակել վանքի ընդհանուր տեղադրութիւնը` բակով շրջապատուած ծիսական շէնքերի միատարր զանգուածով, երիզուած պարսպով, որին կռթնած էին վանական շինութիւնները16։ Այսպէս, Մշոյ Ս. Կարապետ վանքը, իր դիրքով եւ պաշտամունքային կեդրոնականութեամբ պիտի դառնար կրօնական եւ աշխարհիկ լայնասահման մշակոյթի հարթակ մը։

ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

1. Հ. Ս. Էփրիկեան, Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հատոր երկրորդ, գիրք Ա., Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1907, էջ 284։ 2. Ապրօ, «Նամակներ Թիւրքաց Հայաստանից», Մշակ, Թիֆլիս, 28 Յունիս 1890, թիւ 72, էջ 1։ 3. Յովհան Մամիկոնեան, Տարօնի պատմութիւն, թարգմանութիւնը, ներածութիւնը եւ ծանօթագրութիւնները Վարդան Վարդանեանի, Երեւան, Խորհրդային Գրող, 1989, էջ 52։ 4. Սիմէոն Դպրի Լեհացւոյ ուղեգրութիւն. տարեգրութիւն եւ յիշատակարանք, ուսումնասիրեց եւ հրատարակեց Հ. Ներսէս Վ. Ակինեան, Վիեննա, Մխիթարեան տպարան, 1936, էջ 200-201։ 5. Հայր Ղուկաս վդպ. Ինճիճեան, Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի, մասն Ա., հատոր Ա., Վենետիկ, Ի վանս սրբոյն Ղազարու, 1806, էջ 194։ 6. Արիստակէս Տեւկանց, Այցելութիւն ի Հայաստան 1878թ., ձեռագիրը պատրաստել եւ ծանօթագրել է Հ. Ե. Պօղոսեանը, Երեւան, ՀՍՍՀ ԳԱ Հրատարակութիւն, 1985, էջ 56։ 7. Պանդուխտ, «Մշոյ Ս. Կարապետի ուխտագնացութիւնը», Նոր-Դար, Թիֆլիս, 16 Օգոստոս 1893, թիւ 147, էջ 2։ 8. Բաբկէն վրդպ., «Տարօն (յիշատակներ մտքիս խորքերէն)», Թէոդիկ, Ամէնուն տարեցոյցը, Կ. Պոլիս, Գ. տարի, 1909, էջ 236։ 9. Բաբկէն Ծ. Վ. Կիւլէսէրեան, Կոլոտ Յովհաննէս Պատրիարք. պատմագրական եւ բանասիրական ուսումնասիրութիւն, Վիեննա, Մխիթարեան Տպարան, 1904, էջ 152, ծնթ. 1։ 10. Գարեգին Սրուանձտեանց, «Տեղագրութիւն Ս. Կարապետի վանուց ի Մուշ», Արարատ, Վաղարշապատ, Յուլիս-Օգոստոս 1905, ԼԸ. տարի, թիւ Է.-Ը., էջ 713-715։ 11. Խաչիկ Դաշտենց, Ռանչպարների կանչը, Երեւան, Սովետական Գրող Հրատարակչութիւն, 1984, էջ 235։ 12. Կարապետ վարդապետ Լուսարարեան, Գաւազանագիրք. յաջորդութիւնք վանահարց ուխտիս Ս. Կարապետի Տարօնոյ, Երուսաղէմ, Ի Տպարանի Առաք. Աթոռաց Ս. Յակովբեանց, 1912, էջ 142։ 13. Karl Koch, Wanderungen im Oriente, während der Jahre 1843 und 1844, Weimar, 1846 Das Kloster Johannes des Täufer und Musch pp. 383-413։ Տե՛ս նաեւ` Արտ. Աբեղեան, «Տաճկա-Հայաստան (Կարլ Քոխի ճամբորդութիւնը եւ գիրքը)», Հայրենիք, ամսագիր, Պոսթոն, Յունիս 1930, Ը. տարի, թիւ 8 (92), էջ 153։ 14. Ալպէր Տըվըլէ եւ Գէորգ Փիսոն, Ուղեւորութիւնք ի Փոքր Ասիա, թարգմանութիւն, Վիեննա, Մխիթարեան Տպարան, 1892, էջ 57-58։

7

15. H. F. B. Lynch, Armenia: Travels and Studies, Vol. II, London, New York and Bombay: Longmans, Green, and Co., 1901, pp. 174-180։ 16. Ժ.-Մ. Թիերի, «Արեւելեան Թուրքիա կատարած հնագիտական ճանապարհորդութեան նոթեր», Յուշարձան, տարեգիրք, Ա., Երեւան, Հայաստան, 1987, էջ 125։ Ֆրանսերէն բնօրինակը տե՛ս` ‘Notes d’un voyage archéologique en Turquie orientale’, Հանդէս ամսօրեայ, Վիեննա, Յուլիս-Դեկտեմբեր 1983, ՂԷ. տարի, թիւ 7-12, էջ 391։

8

9

Սուրբ Կարապետի վանքը հարաւէն (H. F. B. Lynch, Armenia: Travels and Studies, Vol. II, London, New York and Bombay: Longmans, Green, and Co., 1901, p. 176։)

Սուրբ Կարապետ եկեղեցին հարաւ-արեւմուտքէն (H. F. B. Lynch, Armenia: Travels and Studies, Vol. II, London, New York and Bombay: Longmans, Green, and Co., 1901, p. 177։)

10

Սուրբ Կարապետ վանքի երկու մատուռները (H. F. B. Lynch, Armenia: Travels and Studies, Vol. II, London, New York and Bombay: Longmans, Green, and Co., 1901, p. 180։)

11

12

Սուրբ Կարապետ վանքի ընդհանուր տեսարանը։ Լուսանկարը սեփականութիւնն է Վարդան Համբիկեանի։ Կը պահուի Ուաշինկթոնի Քոնկրէսի Գրադարանը` Library of Congress Prints and Photographs Division Washington, D.C. 20540 USA։

ՄՇԱԿՈՅԹ ՔՐՄԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՅԹ

Գ

իսանէ եւ Դեմետր կուռքերուն շնորհիւ, վայրը եղած է նախաքրիստոնէական-քրմական պաշտամունքի հայկական կարեւոր կեդրոն մը։ Է. դարու պատմիչ Յովհան Մամիկոնեանի կամ Զենոբ Գլակ ասորիի (նոյն անձի երկու անունները) Պատմութիւն Տարօնոյ աշխատութեան առաջին մասը (վերագրելի Զենոբ Գլակի) կը պատմէ Ս. Կարապետ վանքի մասին` քրիստոնէական տեսանկիւնէն1։ Զենոբ Գլակի պատմութիւնը Գրիգոր Խալաթեան կը դնէ «ոչ վաղ քան Է դարը», իսկ Մանուկ Աբեղեան` «8-րդ դարուց ոչ վաղ»2։ Զենոբ Գլակի մասին Հրաչեայ Աճառեան կը գրէ. Գրել է Պատմութիւն Տարօնոյ, այն է Լուսաւորչի պատմութիւնը Դ դար` ըստ աւանդութեան, Է դարի կեղծիք` ըստ քննական բանասիրութեան։ Կեղծիքի զուարճալի ապացոյցներից մէկն է հետեւեալ տողը. «Եւ դուք մի՛ ինչ աղարտէք զսակաւ պատմութիւնս եւ կամ թէ Ագաթանգեղոս զայդ ոչ յիշէ. զի ես յառաջագոյն գրեցի քան զնա»3։ Աշխատութիւնը, արդարեւ, կը բովանդակէ Ս. Կարապետի վայրը գտնուող նախաքրիստոնէական-քրմական պաշտամունքի մասին տեղեկութիւն, որ կապուած է Դեմետր եւ Գիսանէ աստուածներու կուռքերուն հետ։ Համաձայն Զենոբ Գլակի, պատմութիւնը (կամ առասպելականացուած աւանդութիւնը) այսպէս է։ Դեմետր եւ Գիսանէ եղած են հնդիկ եղբայրներ, որոնք կ’ապստամբին իրենց թագաւորին դէմ եւ ապա փախչելով ապաստան կը գտնեն Վաղարշակ թագաւորի մօտ, որ իրենց կու տայ Տարօն աշխարհի իշխանութիւնը։ Այնտեղ կը շինեն Վիշապ քաղաքը իսկ Աշտիշատի մէջ կը կանգնեցնեն կուռքեր։ Տասնըհինգ տարի ետք թագաւորը կը սպաննէ եղբայրները բայց իշխանութիւնը կը փոխանցէ իրենց երեք որդիներուն, որոնք իրենց անուններով կը կառուցեն Կուառս, Մեշտի եւ Հոռեան աւանները։ Ապա երեք եղբայրները կը բարձրանան Քարքէ լեռը եւ կը կանգնեցնեն երկու կուռքեր` Դեմետր եւ Գիսանէ (այժմեան Ս. Կարապետ վանքի վայրը), որոնք կը դասուին աստուածներու շարքը եւ կը դառնան պաշտամունքի առարկայ4։

Արդեօք օդի՞ց է վերցրած այս աստուածների մասին գրածը, թէ՜ որ եւ է հիմք ունի, կը հարցնէ Մանուկ Աբեղեան եւ կը պատասխանէ. Յայտնի է որ հին եկեղեցիներն ու վանքերը ընդհանրապէս որեւէ հեթանոսական սրբավայրի տեղում են շինուած. Յովհաննու մատուռի, կամ ս. Կարապետի տեղում եւս, որի շէնքը նոյն իսկ Լուսաւորչին է վերագրւում, մի հեթանոսական սրբավայր պիտի ենթադրել [...]։ Այդ տեղ կամ մօտիկ տեղում եղել է հեթանոսական պաշտամունքի վայր, որի յիշողութիւնն է Զենոբի մէջ եղածը Գիսանէի եւ Դեմետրի մասին5։ Իսկ ընդհանուր առմամբ, Զենոբի բերածը ժողովրդական աւանդութիւնից է ծագում. որովհետեւ, ճիշտ է, մարդիկ իրենցից շատ բան կարող են ստեղծել, բայց նրանց ստեղծածն եւս միշտ մի հիմքի վրայ հաստատուած է լինում6։ Քրմական պաշտամունքային կեդրոնի հանգամանքը կը շեշտէ նաեւ Սարգիս Յարութիւնեան. Տարօնում հիմնաւորուած Դեմետրն ու Գիսանէն առասպելաբանական մակարդակով եղել են վիշապասպան հերոսներ, կամ էլ պատմական մակարդակով համայնքի ծիսական առաջնորդ քրմեր, որոնք հիմնադրել են ծիսավայր (Վիշապ քաղաք), ուր հաւանաբար կատարուել են վիշապամարտի նոր տարուայ ծիսական արարողութիւններ,

13

ռազմի խաղեր ու մենամարտեր, իսկ բուն սրբատեղին գտնուել է Վիշապ քաղաքի կողքին Աշտիշատի բարձունքներում։ Եղբայրների մահից յետոյ, նրանց զաւակների կողմից Աշտիշատի կողքի Քարքէ լեռան վրայ, Իննակնեայ տեղերում բարձրացւում են նրանց արձանները եւ հիմք դրւում նրանց պաշտամունքին, որ կատարել են տոհմակիցները համանման արարողութիւններով7։

ՔՐՄԱԿԱՆԷՆ ԴԷՊԻ ՔՐԻՍՏՈՆԷԱԿԱՆ

Կը հասնի կուռքերն ու մեհեանները քանդելու քրիստոնէական շրջանը։ Դ. դարու սկիզբը, Գրիգոր Լուսաւորիչի առաջնորդութեամբ կը քանդուին Գիսանէի եւ Դեմետրի մեհեանները, կը սպաննուին քուրմերը եւ նոյն վայրը կը կառուցուի Ս. Կարապետ վանքը։ Գիսանէի եւ Դեմետրի քանդումին քրիստոնէականացուած պատմութիւնը կու տայ Յովհան Մամիկոնեան։ Ան կը ներկայանայ իբր ականատես, որ Գրիգոր Լուսաւորիչի հետ մասնակցած է այս գործողութեան. Երբ հասանք գիւղի մօտերքը, մոլորուեցինք, որովհետեւ խիստ մութ գիշեր էր, սակայն այգեստանների կողքով դեռ խարխափում էինք։ Յանկարծակի սբ. Գրիգորի պահած նշխարներից մեզ համար պայծառ լոյս ծագեց` առաւել քան արեգակի ճառագայթները։ Եւ այնքան ժամանակ մնաց, մինչեւ բոլոր բնակիչները` կին թէ տղամարդ, մանուկ թէ ծեր դուրս թափուեցին դիտելու տեսիլքը։ Եւ սարսափահար սկսեցին ապաշխարել, եւ հէնց նոյն ժամանակ նշխարներն առած ման էին տալիս ամբողջ գիւղում ու ցնծութեան տօն էին կատարում մինչեւ առաւօտ։ Ապա առաւօտ վաղ բարձրացանք-ելանք Արձան [...], այնուհետեւ [սբ. Գրիգորը] վերցրեց սբ. Կարապետ Մկրտչի աջ[ը], կնքեց եւ մի այսպիսի շրջաբերական գրեց ամբողջ գաւառին. - «Թող Տիրոջ աչքը այս երկրի վրայ լինի եւ պաշտպանի թշնամիներից։ Եւ եթէ [նրանք] տիրոջից խիստ տանջանքներ կրեն իրենց մեղքերի պատճառով, բայց իրենց թշնամիները ոչ թէ զօրանան-յարատեւեն, այլ չարով կործանուեն։ Եւ հերձուածողները, [մոլորեալները] թող բնակութիւն չգտնեն այս հողի վրայ։ Թող սուրբ Կարապետի աջը կնիք եւ պահապան լինի եւ տունն այս յաւիտեանս կանգուն մնայ` սերնդից-սերունդ»։ Մենք միաբերան «ամէ՜ն» ձայնեցինք, եւ արձագանքը հասաւ մեր ականջին։ Իսկ երբ իջանք եկանք Իննակնեան վայրը, հայոց իշխանները ընդառաջ եկան մեզ աւետելով Դեմետրի կործանուելը։ Երբ հասանք այնտեղ, տեսանք կռատունը քարուքանդ արուած եւ տասնհինգ կանգուն բարձրութիւն ունեցող արձանը չորս մասի բաժանուած։ Այնժամ [կռատան] պաշտօնեաները այնպիսի վայնասուն աղաղակ բարձրացրին, որ դեւերն անգամ մարդկային ձայնով ողբում էին` ասելով. - «Վայ մեզ, քանզի մեռեալների ոսկորները հալածելու են մեզ երկրի երեսից». եւ այդ նոյն պահին մարդկային դէմք ունեցող թեւաւորների կերպարանքով թռան գնացին Աշտիշատի կողմերը։ Բայց դեւերից ոմանք, ինչպէս մոծակների անհամար բազմութիւնը, կամ ինչպէս թանձրամած տեղատարափ յարձակուեցին ամբոխի վրայ, սակայն քուրմերին առհասարակ տանջելով-խոշտանգելով մահուան դուռր հասցրին[ք]։ Այստեղ սուրբ Գրիգորը մօտ գնալով բժշկեց նրանց, ապա հրամայեց կործանել Գիսանէ կուռքին, որովհետեւ պղնձից էր եւ ունէր տասներկու կանգուն երկարութիւն եւ երկու կանգուն ու մէկ թիզ լայնութիւն։ Բայց երբ կործանողները ներս մտան, տեղի սպասաւորները ողբաձայն աղաղակներով նրանց վրայ յարձակուեցին` գոչերով. - Նախ մենք կը մեռնենք, ապա նոր միայն մեր այս մեծ աստուածը։ Իսկ զօրքերն իրենց մէջ առնելով սպանեցին նրանցից վեց մարդ, ապա նոր կարողացան խորտակել այդ կորստեան բոյնը։ Բայց դեւերը գոչում էին. - Թէպէտ եւ դուք մեզ հալածում էք այստեղից, սակայն ով որ յանդգնի ապրել այստեղ, նա երբեք հանգիստ չի գտնի, որովհետեւ ինչպէս որ քաղաքի դռներից մեծաքանակ զօրք կարող է ներս մտնել, նոյնպէս եւ այստեղ դեւերի մուտքն է։ Եւ մանաւանդ անչափ շատ են Գիսանէի կռատան դեւերը, որքան որ սանդարամետի անդնդոց։ Սակայն անհաւատալի ու անմիտ է նրանց սպառնալիքը։ Երբ զօրքերն աւարտեցին կուռքերի կործանումը, սբ. Գրիգորը ձեռնամուխ եղաւ եկեղեցու հիմնադրմանը8։ Այստեղ ամէն բան հրաշալիօրէն ենթարկուած է քրիստոնէական գաղափարախօսութեան։ Կը գտնուի տեսիլքը` որ այնքան կարեւոր է քրիստոնէութեան ինքնահաստատական պատումներուն համար, չար դեւերը` որոնք կենդանի մարդու նման կը խօսին ու կը չարաբանեն, բարի քրիստոնեաները` որոնք ինքնապաշտպանուելու համար խոշտանքումներով տանջամահ կ’ընեն թշնամի քուրմերը, Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ` որ իր անասելի բարութիւնը ցոյց կու տայ բուժելով վիրաւորեալ թշնամիները, նոյնպէս Ս. Գրիգոր` որ Կեսարիայէն բերած է Յովհաննէս Մկրտիչի (Սուրբ Կարապետ) մասունքները (իր հետ ունէր նաեւ քրիստոնեայ նահատակ Աթանագինէս եպիսկոպոսի

14

մասունքները), որուն շնորհիւ հայկական եկեղեցական աւանդոյթը կը կապուի քրիստոնէութեան հիմնադրութեան հնագոյն կէտին, եւ վերջապէս` Գիսանէի եւ Դեմետրի արատաւոր կուռքերուն փոխարինումը անարատ Ս. Կարապետ եկեղեցիով։ Ստեղծուած է քրիստոնէութեան կատարեալ ու անբիծ պատկերը։ Գիսանէի եւ Դեմետրի ժողովրդական աւանդապատումը պարուրուած է վերադիր գաղափարախօսութեամբ։ Աւանդութիւնն ու իշխանականութիւնը միախառնուած են իրարու, ուր երկրորդը նպատակ դրած է իր մէջ ընդելուզելով առաջինը` զեղչել անոր ազդեցութիւնը։ Բայց ժողովրդական աւանդութիւնը պարտադրաբար մնացած է կենդանի` անկախ անոր տրուած մեկնաբանութենէն։ Կը նշանակէ, որ Ս. Կարապետ վանքին նախորդող քրմական մշակոյթ-քաղաքակրթութիւնը` ժողովրդական աւանդապատումի միջոցով, տակաւին կենդանի էր Է.-Ը. դարերուն, երբ կը յօրինուէր Պատմութիւն Տարօնոյ։ Կարեւոր է յիշեցնել` որ Ս. Կարապետ անունը նոյն ինքը Յովհաննէս Մրկտիչն է։ Ինչպէս Սարգիս Յարութիւնեան կը գրէ. Սուրբ Կարապետը նորկտակարանեան Յովհաննէս Մկրտչի մակդիրներից մէկն է, որ հայ քրիստոնէական աւանդութեան մէջ գործածւում է իբրեւ առանձին սրբանուն` զուգահեռ ս. Յովհաննէսին։ Հայ աւանդութեան մէջ այդ սուրբն օժտուած է եօթ անուններով` Յովհաննէս, Մկրտիչ, Կարապետ, Վարդապետ, Մարգարէ, Առաքեալ, Մարտիրոս։ Նրա գլխաւոր սրբատեղին գտնւում էր Մուշում, Քարքէ լեռան վրայ։ Նա ժողովրդի մէջ յաճախ յորջորջւում Էր Մշոյ սուլթան սուրբ Կարապետ կամ` Սուլթան սուրբ Կարապետ կոչումներով9։ Յայտնի է` որ վանքը կոչուած է նաեւ Իննակնեան, ելլելով այնտեղ գտնուող յորդառատ աղբիւրներէն։ Համաձայն Յովհան Մամիկոնեանին, անիկա կոչուած է նաեւ Գլակայ վանք` անոր գլխաւոր վանահայր Զենոբ Գլակի անունով։ Վահան Յարութիւնեան հետաքրքրական մեկնաբանութիւններ կ’աւելցնէ` փորձելով նոյնացնել Իննակնեայ եւ Գլակ անունները։ Ան կը նշէ` որ «մեր կարծիքով այն [իմա` Գլակ, Հ.Ա.] նախապէս առասպելական անուն է եւ համանիշ Իննակնեայ անուան»10։ Տալէ ետք լեզուական-ստուգաբանական մանրամասն վերլուծութիւն մը11, Յարութիւնեան կը հասնի կէտի մը. Մեր կարծիքով Գլակ-Գեղակն անունը տրուել է Իննակնեայ տեղերին (որը, հաւանաբար, եղել է ճահճուտ), որտեղից բխել են ինն աղբիւրներ եւ դրանք ընկալուել իբրեւ ստորերկրեայքի, դժոխքի, մահուան թագաւորութեան աչքեր (անցքեր, դռներ), որոնցով ելումուտ են արել չար ոգիները։ [...] Ուրեմն Իննակնեայ տեղերը համարուել են դեւերի կամ դժոխքի դռներ, որոնցից բխել են ստորգետնեայ ջրերը աղբիւրները12։ Վերջապէս, եզրակացութիւնը. Այդպէս Գլակ (*գեղակն) եւ Իննակնեայ անունները գրեթէ համանիշներ են եւ նշանակում են մահուան ստորերկրեայ թագաւորութեան ջրառատ տեղեր, որոնցով ստորերկրեայքը կապւում է այս աշխարհի հետ։ Դրանք ստորերկրեայ քաոսային ջրերի հետ կապուած դեւ-վիշապների տեղերն են, որոնց վրայ կառուցուել են թէ հեթանոսական (Գիսանեայ կուռքերի) եւ թէ քրիստոնէական (Ս. Կարապետի) սրբավայրերը կանխելու համար նրանց ելքը այսրաշխարհ։ Իսկ այդ սրբավայրերը մարմնաւորող աստուածութիւնները փաստօրէն վիշապամարտիկ-դիւամարտիկներ են, որոնք վիշապներին ու դեւերին յաղթելով քշում են ստորերկրեայք։ Այդ գործառոյթը յստակ երեւում է սուրբ Կարապետի եւ Կադ դեւի մասին ժողովրդական ուշ աւանդութեան մէջ պահպանուած հետեւեալ առասպելական վիպերգում։ Սուրբ Կարապետ (տարբերակ Լուսաւորիչը) ժողվեց դիւան լըցեց զընդան։ Կաղ դեւն եկաւ, ասաց, եաման. Զիս մի դներ զընդան. Ես կ’եղնիմ Սուրբ Կարապետու փոշեհան, Տանիմ, թափեմ Փրեբաթման, Մինչ օր Քրիստոս գայ դատաստան։ Ըստ աւանդութեան Կաղ դեւը դառնում է վանքի փոշեհանը։ Մոխրի, Կաղ դեւի եւ գետնի տակով վանքի մոխիրը տանելու մոտիվներում դրսեւորւում է ստորգետնեայքի հետ

15

Ս. Կարապետի վանքի ունեցած կապը իբրեւ աշխարհի կենտրոնի։ Իսկ սուրբ Կարապետը, որ կը տեսնենք ստորեւ, ոչ թէ Դեմետրի եւ Գիսանէի հակոտնեան է, ինչպէս հաւաստում է քրիստոնեայ պատմիչը, այլ նրանց գործառոյթի շարունակողը միայն նոր կրօնի անուան տակ13։ Գործառոյթի շարունակութիւն մըն էր տեղի ունեցածը` երբ նախաքրիստոնէութիւնը կը փոխարինուէր քրիստոնէութեամբ։ Գործնականօրէն, քրիստոնէութիւնը գործառոյթի շարունակութիւնը ապահովեց նախաքրիստոնէական ժողովրդական-զանգուածային տօներու «քրիստոնէականացում»-ով։ Քրմական աւանդոյթով` Նաւասարդի (Նոր Տարի) հետ կապուած, Վարդավառին մեծ ուխտագնացութիւն կը կատարուէր դէպի Քարքէ լերան մեհեանները։ Թուականի որոշ յարմարեցումէ ետք, Վարդավառը վերածելով հինգ տաղաւար տօներէն մէկը` Քրիստոսի Պայծառակերպութիւն (Այլակերպութիւն), եկեղեցական հիմնարկը ձգտեցաւ իրեն ենթարկելով զանգուածները, ստեղծել իր սեփական գաղափարախօսութիւնը։ Ուխտագնացութիւնը դէպի Քարքէ լեռը շարունակուեցաւ, մեհենական գաղափարախօսային դրդապատճառին փոխարինելով եկեղեցականը։ Հրանոյշ Խառատեան կը համառօտագրէ այս «տօնափոխութիւն»-ը. Քրիստոնէութիւնը Հայաստանում պաշտօնապէս ընդունուելուց յետոյ հեթանոսական շրջանից եկող ազգային միւս տօների շարքում Նոր Տարին նոյնպէս պաշտօնապէս վերափոխուեց։ Գրիգոր Լուսաւորիչը Նաւասարդ ամսին նշուող այս շքեղ տօնը փոխարինեց Ս. Յովհան Կարապետին նուիրուած տօնով։ Արգելուեցին Բագաւանի ուխտագնացութիւնները, տօնական զուարճահանդէսները, զոհաբերութիւնները եւ այլն, քանդուեցին հեթանոսական աստուածութիւններին նուիրուած տաճարները։ Տօնական ծիսաշարը պահպանուեց յուլիսին նշուող Վարդավառում, մասամբ` օգոստոսին նշուող Վերափոխման կամ Խաղողօրհնէքի տօնում, սակայն բուն տօնը, արդէն Նաւասարդ անունով, շարունակեց ապրել։ Այն չընդգրկուեց որեւէ տօնացոյցի մէջ` ոչ եկեղեցական, ոչ քաղաքացիական14։ Քրմապետութեան կործանումը քրիստոնեաներուն կողմէ, արդարեւ, եղած է բաւական վայրագ։ Գործնականօրէն, իշխանութիւններու պայքար մըն էր։ Գիսանէի եւ Դեմետրի կործանումին կերպը Շաքար նոյնիսկ համարձակութիւն ունեցած է անուանել խաչակրութիւն. Երբ Լուսաւորիչը անթափանցիկ քօղով մը ծածկուած երկու սպիտակ ջորիներէ լծուած գոց կառքով մը կ’անցնէր Տարօնի մէջէն իր իշխաններովը ու անոնց բազմաթիւ հպատակներովը, երթալ քանդելու Հայոց մեհեանները, տոհմային աստուածները, զայրացան եւ կատաղի քուրմերը խումբերով դուրս վազեցին տաճարներէն։ Արձան քրմապետի, անոր Դեմետրէ որդիի առաջնորդութեամբ սկսաւ արիւնահեղ կռիւ, Քրիստոնէութեան եւ Հեթանոսութեան կռիւը։ Քուրմերը նեղ լծեցին հայրենի աստուածներու թշնամիները, որ ատեն Լուսաւորիչը հազիւ փախուցին Ողական ամրոցը։ Բայց վերջին յաղթութիւնը մնաց Քրիստոնէից կողմը, քրմապետներ հազար երեսուն ութ քաջերու հետ հերոսի պէս ինկան։ Յաղթականները կործանեցին սքանչելի տաճարները, ոչնչացուցին Հայոց ճարտարարութեան ու արհեստի գեղեցիկ գործերը, ու մեծագանձ մեհեաններու հարստութիւնը այս տեսակ մը խաչակիրներուն աւարառութեան ենթակայ եղաւ15։ Վերջապէս, Ոսկին, արծաթը, մարմարիոնը կործանելը հեշտ էր, բայց այն զգացումը, որ միացած էր ժողովուրդի սրտի ու հոգու հետ, այն հաւատքը զոր ունէր ան դէպի հայրենի աստուածները, մնացին շատ դարեր։ Սուր ու հուրը չկրցին ոչնչացնել զանոնք։ Կրօնը փոխուեցաւ, բայց ժողովուրդի վաղեմի սովորութիւնները անդղորդ մնացին16։ Նախաքրիստոնէական մշակոյթի տարրերը կանգուն պիտի մնային ժողովրդական բանահիւսութեան մէջ յետագայ դարերուն։ Ս. Կարապետի ուխտագնացութեան նուիրուած Կոմիտաս վարդապետի Մշոյ Շորորի մէջ, օրինակ, կարելի է տեսնել ու զգալ այդ տարրերը, թէեւ անկարելի է կազմալուծելով յստակօրէն մատնանշել առանձին միաւորները` նախաքրիստոնէական, քրիստոնէական, ժողովրդական, եւ այլն։

16

ՔՐԻՍՏՈՆԷԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՅԹ

Մշոյ Ս. Կարապետ վանքը կը հանդիսանար միջնադարի հայկական ամենակարեւոր եկեղեցական կեդրոնը` Էջմիածինէն ետք։ Կարօ Սասունի իրաւացիօրէն կը նշէ. Ս. Կարապետը տեսակ մը կեդրոնական աթոռ էր։ Ինչպէս տեսանք պատմութեան ընթացքին, Էջմիածնէն ետք, ամենէն ազդեցիկ եւ համահայկական աթոռը կը նկատուէր, բուն Գ. Լուսաւորիչի կողմէ հիմնադրուած։ Այդ հանգամանքով Ս. Կարապետի վանահայրը ամբողջ թեմին վանահայրն ու առաջնորդն էր17։ 1865-ի դրութեամբ, վանքի թեմը ունէր աւելի քան 100 գիւղեր եւ կազմուած էր վեց վիճակներէ` Վերին եւ Ներքին Պուլանըխներ, Խընուս, Չուխուր, Մուշ եւ Դաշտ, Ճապաղջուր եւ Վարդօ18։ Եկեղեցական հիմնարկը, բնականաբար, պիտի փորձէր ստեղծել իր սեփական` քրիստոնէական մշակոյթը։ Ան նախ եւ առաջ եղած է գրչութեան կեդրոն։ Մինչեւ 1828 թուականը գոյութիւն ունեցող ձեռագրական վիճակին մասին տեղեկութիւններ կը հաղորդէ Գեղամ Տէր Կարապետեան. Ստոյգ է որ հին տարեգրութիւններու եւ գտնուած ձեռագիրներու մէջ տեղեկութիւններ կը պակսին Ս. Կարապետի գրական անցեալ գործունէութեան վրայ, կ’ընդունինք որ Միաբանութիւնը աւելի շատ զբաղած է ուխտաւորական եւ Տէրինակի [Փանայիր-Տէրինակ` տարեկան տօնավաճառ, Հ.Ա.] հոգերով, քան գրականութեամբ, ասով մէկտեղ մտաւոր աշխատութիւնները անպակաս եղած են։ Զայս կ’ապացուցանէ նաեւ ձեռագիրներու այն ստուար եւ ահագին մթերքը, որ ԺԹ. դարուն սկիզբը կը գտնուէր հոն։ 1828 թուականէն առաջ Ս. Կարապետի տաճարին կից եղած Ս. Գէորգայ հոյակապ եւ ընդարձակ վկայարանը վերէն վար մատենադարան մը եղած է անհամար ձեռագիրներու` ձեռագիրներ վաղեմի ու բազմարժէք, ամէնքն ալ` թեթեւ բացառութեամբ` գրուած նոյն վանքին, նուիրուած նոյն մենաստանին` – ընդ հովանեաւ Սրբոյ Կարապետին տքնող յոգնամեղ գրիչներով. բաց ի պարզ ձեռագիրներէ` երեւակայուածէն շատ ու շատ աւելի գտնուեր են նաեւ – ակամբ ընդելուզեալ, ոսկեպատ, արծաթապատ եւ խաչազարդ նուիրական մագաղաթներ, անգիւտ-անգին գիրքեր, որոնց հնագիտական արժէքը եւ մեծ կարեւորութիւնը ամէն տարակոյսէ վեր են։ Երեւակայեցէք 40էն աւելի մարդահասակ սնտուկներ` մէկուկէս մէթր երկար, այնչափ ալ բարձր ու լայն մինչեւ բերանը լեցուած այլ եւ այլ ձեռագիրներով։ Եղեր են քանի մը արկղեր ալ, որ յաջորդաբար կնքուած պահուեր են շատ մը վանահայրերու կնիքներով։ Թող ինչ որ տաճարին այս ու այն կողմը, ինչ որ վանքին Միաբանութեան մօտ ու զանազան անկիւնները19։ Այս ձեռագիրները անհետացան երկու գլխաւոր պատճառներով։ Առաջինը` վանականներուն անփութութիւնն ու ԺԹ. դարուն այնտեղ տիրող մշակութային յետադիմութիւնն էր, զորս կը մատնանշէ Գեղամ Տէր Կարապետեան. Հազար ափսո՜ս, ասոնց ամէնքն ալ չկան, փճացած, անհետացած եւ իսպառ կորած են։ Արդէն ո՛ւր չկորսուեցան եկեղեցապատկան ձեռագիրներ, վանական պաշտօնեաներու միջոցաւ։ Բարեյիշատակ Տ. Պետրոս եպիսկոպոս Կուրավցին (թէեւ մեղադրողներ ալ կան) այնուհետեւ հաւաքած է մաս մը ձեռագիրներ, բան մը որ` ինչպէս կ’երեւի յաջորդները չեն շարունակած։ Այս մասին մեղադրանքի մեծ բաժին մը կը հանենք այն վանահայրերու եւ միաբանութեան բանգէտ անդամներուն, որոնք անտարբեր գտնուած են Ս. Կարապետը օժտելու նոր եւ ընդարձակ ձեռագրադարանով մը։ Կ’ըսեն թէ հաւաքուած ձեռագիրներէն մաս մըն ալ (հին ատեն աւելորդ ձեռագիրները տաճարին մէջ կը պահէին) ցրուեր են ասոր անոր, մասնաւորապէս ձեռամբ աւագ լուսարար հանգուցեալ Տ. Յարութիւն վարդապետի, բարի ծերուկին, որ իսկի գաղափար չէ ունեցած անոնց արժէքին վրայ։ Տեսանք, որ նախկին վանահայրերը ո՛րքան հոգածու են գրենական մթերքին, այնքան ստուար եկեղեցապատկան ձեռագիրներ պահելով։ Անոնց ցաւալի կորուստը կարելի էր դարմանել, եթէ յաջորդ վանահայրերը անտարբեր չմնային 50-60 տարի առաջ [իմա` 1840-1850-ական թուականներուն, Հ.Ա.] եւ անկէ վերջն ալ, մինչեւ մօտերս։ Չկար գիւղ, որ չունենար ո եւ է կարեւոր ձեռագիր։ Ի՞նչ եղան։ Անկէ զատ մաս մը մեռելոց հետ թաղուեցան, մաս մըն ալ անհոգութենէ փտտեցան, կորան։ Կարելի էր եւ շատ դիւրին հաւաքել զանոնք, թէպէտ

17

Պատրիարքարանն ալ այս մասին բան մը չէ ըրած, ո՛չ իսկ բարոյական ազդեցութիւն մը ի գործ դրած, գէթ կորուստէ զերծ պահելու համար գրական այդ աննման գոհարները20։ Երկրորդը` 1827-ի քրտական յարձակումն էր, որուն մասին կ’ակնարկէ Հ. Ներսէս Սարգիսեան. Ամաւ յառաջ քան զպատերազմն Ռուսաց մեծամեծք ի Քրդաց միաբանեալ անօրէն խորհրդովք թէ դադարելոց է իսպառ աւազակութիւն նոցա յետ անկանելոյ երկրիս Մշոյ ի ձեռս Ռուսաց, յարձակեցան ի վերայ վանաց սրբոյ Կարապետի եւ կողոպտեցին զամենայն առհասարակ զոսկի եւ զարծաթի սպասս եւ զպղնձի կարասիս. բացին զամենայն գաղտնի դարանս յոյժ սակաւուց ծանօթս ի միաբանից, եւ բարձին անտի բեռինս սպասուց անգինս եւ նորատեսիլս զհաւաքեալսն ի սուրբ Լուսաւորչէն եւ այսր. եւ ոչ թողին անդ եւ ոչ մի ի կարեւոր անօթաց ոչ աստուածային պաշտմանց եւ ոչ հարկաւորացն կենաց մարդոյ. եւ զմիաբանսն որ անդ գտան` մերկացուցեալ թողին ի բաց։ Մատուռն սրբոյն Գէորգայ պահարան բազմաթիւ հնագիր մատենից դատարկացաւ իսպառ. զի ի մատենիցն էր զորս ի բաց տարան եւ էր զոր ի մի շեղջեալ լցին ի կաթսայս մեծամեծս եւ ջուր ածեալ ի նոսա ջնջեցին զամենայն. էր զոր ի ջուր ջրաղացին ամացեալ` ընդ մատամբք ճախարակին հերձոտեալ կորուսին, եւ էր զորս ձեռօք իւրեանց մանր մանր պատառեալ ցրուեցին ընդ ճանապարհ վանացն։ Այսպէս ամենայն ցանկալի հնութիւնք վանացն կողոպտեալ անհետ եղեն եւ մնաց մենաստանն ամայի իբրեւ ամիսս վեց. եւ յետ այնորիկ խաղաղացեալ փոքր մի երկրին յերեսաց նոցա, եկին դարձեալ միաբանք եւ կալան բնակութիւն իբրեւ զառաջինն։ Ընդ կորուստ բազմագանձ սպասուցն թէպէտ ելաց ամենայն հայ մարդ, սակայն մխիթարեան եւ մխիթարեսցին ժամանակաւ իբրեւ տեսցեն դարձեալ զմենաստանն լցեալ զարդարեալ նոքօք վերստին։ Սակայն կորուստ մատենիցն հնոց` վէրս անբժշկելիս գործեաց ի սիրտս ամենայն ուսումնասիրաց, որում չիք այլ եւս դարման տանել, ոչ ոսկի եւ արծաթ եւ ոչ ակունք պատուականք փոխանակեսցեն երբէք անհնարին վնասուն21։ Նկատելի է, որ Գեղամ Տէր Կարապետեան չի նշեր քրտական յարձակումի պատճառով անհետացած մատեաններուն մասին։ Պարզ է։ 1901-ին Պոլսոյ մէջ չէր կրնար նման բան գրել։ Բայց ան կը թողու հետք մը, բանալի մը, երբ կը գրէ` թէ «1828 թուականէն առաջ Ս. Կարապետի տաճարին կից եղած Ս. Գէորգայ հոյակապ եւ ընդարձակ վկայարանը վերէն վար մատենադարան մը եղած է անհամար ձեռագիրներու»։ Այսինքն, 1828-էն ետք այդպէս չէ եղած։ Այսօր, հայկական մատենադարաններուն մէջ կը պահուին Ս. Կարապետի փոքրաքանակ ձեռագիրներ։ Ահաւասիկ անոնց ցանկը.

Երեւանի Մաշտոցի անուան Մատենադարան.

- Ձեռագիր թիւ 525։ Ժողովածու։ ԺԸ. դար։ Վայր` Ս. Կարապետ (Մուշ)։ Գրիչ` Յակոբ դպրիկ, անանունք22։ - Ձեռագիր թիւ 597։ Ժողովածու։ 1737 թ.։ Վայր` Ս. Կարապետ (Մուշ)։ Գրիչ` Մկրտիչ Նախչուան23 ցի ։ - Ձեռագիր թիւ 737։ Ժողովածու։ 1719 թ.։ Վայր` Գլակայ վանք։ Գրիչ` Տէր Աբրահամ24։ - Ձեռագիր թիւ 2692։ Անանիա Սանահնեցի, Մեկնութիւն թղթոցն Պօղոսի։ 1613 թ.։ Վայր` Գլակայ վանք։ Գրիչ` Փիլիպպոս Բազուեցի25։ - Ձեռագիր թիւ 3651։ Ժողովածու։ 1315 եւ 1615 թթ.։ Վայր` Ս. Կարապետի վանք (Տարօ՞ն)։ Գրիչներ` Առաքել աբղյ, Աբրահամ, Մկրտիչ քհյ.26։ - Ձեռագիր թիւ 4107։ Ճաշոց։ 1420 թ.։ Վայր` Գլակա՞յ վանք։ Գրիչներ` Սարգիս Պարտաւեցի, Յունան27։ - Ձեռագիր թիւ 4712։ Աւետարան իւղաբերից։ 1853՞ թ.։ Վայր` Մշոյ Ս. Կարապետի վա՞նք28։ - Ձեռագիր թիւ 4748։ Մեկնութիւն սիրաքայ (հատոր Բ.)։ ԺԸ. դար։ Վայր` Ս. Կարապետ վանք (Մուշ)29։ - Ձեռագիր թիւ 4985։ Գրիգոր Տաթեւացի, Մեկնութիւն Ղուկասու։ 1738 թ.։ Վայր` Ս. Կարապետի վանք (Մուշ)։ Գրիչ` Մկրտիչ30։ - Ձեռագիր թիւ 5062։ Յարութիւն Եդեսացի, Հաւաստի ծանօթութիւն Յօհաննու Մկրտչին։ 1835 թ.։ Վայր` Ս. Կարապետի վանք (Մուշ)։ Գրիչ` Յակոբ Թօփուզեա՞ն31։ - Ձեռագիր թիւ 5063։ Յովհան Պոնայի Կարդինալ, Կերակուր քահանայից։ 1836 թ.։ Վայր` Ս. Կարապետի վանք (Մուշ)։ Գրիչ` Յակոբ Թօփուզեա՞ն32։

18

- Ձեռագիր թիւ 5064։ Յակոբ Թօփուզեան, Պարզաբանութիւն փոքր տրամաբանութեան կովտնոյ։ ԺԹ. դար։ Վայր` Ս. Կարապետի՞ վանք (Մուշ)։ Գրիչ` Յակոբ Թօփուզեան33։ - Ձեռագիր թիւ 5066։ Ժողովածու։ 1808-1815 թթ.։ Վայր` Ս. Կարապետի վանք (Մուշ)։ Գրիչ` Յակոբ Բատկանցի34։ - Ձեռագիր թիւ 5091։ Շարակնոց։ 1561 թ.։ Վայր` Իննակնեան վանք։ Գրիչ` Մակար աբղյ35։ - Ձեռագիր թիւ 5337։ Պետրոս Բարթումեան, Մեկնութիւն յայտնութեանն Յովհաննու։ 1827 թ.։ Վայր` Մշոյ Ս. Կարապետ։ Գրիչ` Յակոբ Թօփուզեան36։ - Ձեռագիր թիւ 5449։ Յարութիւն Եդեսացի, Մեկնութիւն երգոց երգոյն։ 1840 թ.։ Վայր` Մշոյ Ս. Կարապետի վանք։ Գրիչ` Յակոբ Թօփուզեան37։ - Ձեռագիր թիւ 5874։ Ժողովածու։ 1828 թ.։ Վայր` Մշոյ Ս. Կարապե՞տ։ Գրիչ` Կարապետ Կ. Պօլսե38 ցի ։ - Ձեռագիր թիւ 5877։ Մատթէոս Խիզանցի, Բուրաստան հոգեւոր (քարոզգիրք)։ 1886 թ.։ Վայր` Մշոյ Ս. Կարապետի վանք։ Գրիչ` Մատթէոս Խիզանցի39։ - Ձեռագիր թիւ 5900։ Կարապետ Լուսարարեան, Պատմութիւն Մշոյ Ս. Կարապետ վանուց։ 1907 թ.։ Վայր` Մշոյ Ս. Կարապետի վանք։ Գրիչ` Յովնան Տօնապետեան40։ - Ձեռագիր թիւ 5901։ Ժողովածու։ 1912 թ.։ Վայր` Մշոյ Ս. Կարապետ։ Գրիչ` Կարապետ Լուսարարեան41։ - Ձեռագիր թիւ 8121։ Ժողովածու։ 1768 թ.։ Վայր` Ս. Կարապե՞տ (Մուշ)։ Գրիչ` Մատթէոս գրագիր42։ - Ձեռագիր թիւ 8274։ Տաղարան։ 1806 թ.։ Վայր` Ս. Կարապետ (Մուշ)։ Գրիչ` Գրիգոր քհյ Կարնեցի43։ - Ձեռագիր թիւ 9019։ Աւետարան։ ԺԴ. դար։ Վայր` Գլակայ վանք։ Գրիչ` Մելիտոս աբղյ44։ Վենետիկի Մխիթարեաններու մատենադարան.

- Ձեռագիր թիւ 304։ Հաւաքումն բանից նախնեաց ԺԱ։ 1846-1847 թթ.։ Վայր` Ս. Առաքելոց վանք եւ Ս. Կարապետ (Մուշ)։ Գրիչ` Հ. Ներսէս Վ. Սարգսեան45։

Վիեննայի Մխիթարեաններու մատենադարան.

- Ձեռագիր թիւ 935։ Շարակնոց ապաշխարութեան։ 1806 թ.։ Վայր` Ս. Կարապետ Մշոյ։ Գրիչ` Մուրա՞տ46։

Երուսաղէմի Սրբոց Յակոբեանց վանքի մատենադարան.

- Ձեռագիր թիւ 515։ Մովսէս քերթող, Պիտոյից գիրք։ 1796-1797 թթ.։ Վայր` Ս. Կարապետ, Մուշ։ Գրիչ` Յակոբ Աբղ. Բաղիշեցի47։ - Ձեռագիր թիւ 1952։ Աւետարան։ 1512 թ.։ Վայր` Գլակայ վանք։ Գրիչ` Մարտիրոս Աբղ. Տարօնացի48։

Bibliothèque nationale de France.

- Ձեռագիր թիւ 2։ Սաղմոսարան։ ԺԵ. դար։ Վայր` հաւանաբար Տարօնի նահանգ, Ս. Կարապետի վանք։ Գրիչ` Ներսէս49։

Բացի գրչութենէն, բոլոր հայկական վանական կեդրոններուն նման, Ս. Կարապետը եւս պէտք է ունեցած ըլլար եկեղեցական երգեցողութեան իր դպրոցը։ Դժբախտաբար, վանքի երգեցողութեան տեղական տարբերակներուն մասին նոթագրուած նմոյշներ չեն պահպանուած։ ԺԹ. դարու պոլսահայ եկեղեցական երաժիշտները զբաղած էին իրենց սորված-գիտցած տարբերակներու նոթագրութեամբ, առանց կարեւորութիւն տալու մայրաքաղաքէն անդին գտնուող եկեղեցական մշակոյթներու պահպանումի գործով։ Եկեղեցին կանոն հիւսած է վանքին նուիրուած։ Մատենադարանի թիւ 6495 ձեռագիրը գանձարանային կանոններ բովանդակող ժողովածու մըն է, ուր կը գտնուի Ս. Կարապետ վանքին յատկացուած հետեւեալ կանոնը.

19

ԿԴ. ԿԱՆՈՆ ԳԼԱԿԱՅ ՎԱՆԱՑ ԵՒ ՍՈՒՐԲ ԿԱՐԱՊԵՏԻՆ ԳԼԱԿԱՅ ՎԱՆԱՑ ՍՈՒՐԲ ԿԱՐԱՊԵՏԻՆ ԵՒ ՄԿՐՏՉԻՆ Գոյիդ հըզաւրի, Աստուծոյդ մեծի եւ բարերարի, Հօրդ երկնաւորի, Որդոյդ Միածնի, Հոգոյդ ճշմարտի, Անձանց երրակի, բնութեանդ միակի, անեղ անմահի, Արարչիդ երկնի, ստեղծաւղիդ երկրի եւ ամենայնի, Փառս ի մէնջ տացի, ընդ զաւրացն անմահի, անմարմնականի, Յաւուրըս տօնի, Սուրբ Կարապետի, բարբառոյդ ձայնի, Քոյդ մկրտողի եւ ձեռնադրողի Յորդանան գետի, Որ այսաւր տաւնի ի մէնջ եւ պատւի եւ յիշատակի, Բարեխաւսութեամբ սորին ըղձալի, զմերս ընկալցիս պատարագ բանի։ Րաբունդ երկնային, Հաւրդ անեղածին, Որդիդ Միածին, Իջեր ի ստորին, յարգանդ մօր քոյին, Մարիամ Կուսին, Զոր Կարապետին, Սուրբ Յովանիսին ծանեաւ անդըստին, Մինչդեռ յարգանդին, Եղիսաբեթին, մաքուր պառաւին, Էառ ըզհոգին, ի մաւր բերանին, տայր քեզ աւրհնութիւն, Երկըրպագութիւն, յամուլ արքանդին, Եղիսաբեթին, Ճրագ էր ճշմարտին, լուսոյդ արփենին, անմուտ արեւին, Բարեխաւսութեամբ սորին ըղձալի, զմերս ընկալցիս պատարագ բանի: Ինն ամիս եղեալ, հինգ աւր յաւելեալ, նա ի ծնունդ եկեալ, Զամուլն արձակեալ, Յովհաննէս կոչեալ, զհաւր լեզուն բացեալ, Տարեկան եղեալ, յանապատ սընեալ, հրեշտակաց պաշտեալ, Մեղր ճաշակեալ, ուղտու բուրդ զգեցեալ, գաւտին մաշկեղեալ, Երեսուն ամ լըցեալ, բան Տեառն ազդեալ, նըմա քարոզեալ, Յորդանան եկեալ, զմարդիկ մըկըրտեալ, եւ զմեղս թողեալ, Հերովդի սաստեալ եւ յանդիմանեալ, վասն որոյ սպաննեալ Եւ որք աշակերտեալ, բարձեալ եւ անփոփեալ, առ Յիսուս եկեալ, Բարեխաւսութեամբ սորին ըղձալի, զմերս ընկալցիս պատարագ բանի։ Գոլով ընդ նըմին եւ աշակերտեցին Աւետարանին Եւ յետ ժամանակին, առեալ Յոհանին Աւետարանչին Յեփեսոս տանին, ըզմարմին նորին, Սուրբ Կարապետին Եւ անդէն եդին ի յեկեղեցին Սուրբ Աստուածածնին, Շատ աւուրք անցին եւ անտի փոխեցին Մաժաք Կեսարին, Եւ անտի տըւին Սըրբոյ Գրիգորին, մեր Լուսաւորչին, Զոր բերեալ եդին, ի վանս Իննակնին, գաւառ Տարաւնին, Տեղիս մեհենին, յանուն Դեմետրին եւ Գասիանին։ Որք կործանեցին եւ խորտակեցին, զբագինս արձանին, Եւ անդ հիմն արկին Սուրբ Յարութենին, Սրբոյ տաճարին, Սուրբ Կարապետին, Սուրբ Ստեփանոսին եւ Սուրբ Գրիգորին, Սուրբ ճըգնաւորին, Մեծի Անտոնին եւ Կրաւնդիդէսին, Սուրբ հայրապետին, Աթանագինին, մեծ նահատակին, Հօրըն Գըլակին եւ եղբօր նորին, Եղիազարին, Այլեւ Զենոբին եպիսկոպոսին եւ Ողբիանոսին Եւ սուրբ երամին, խոտաճարակին, եւ եւթանցն որ էին, Եւ այլոցն որ լինին, յետին եւ առաջին, մինչ յաւրըն վերջին, Որք հաւասարին, մաղթանաց ձայնին, Սուրբ Կարապետին, Մեզ ի քաւութիւն, մեղաց թողութիւն, անձանց փրկութիւն,

20

Յիշեա.։ Րաբունոյն էից, Արարչին րամից, գոյից ամենից, Մայր Տեառն բնաւից, վեհըդ քրոբէից եւ սէրոբէից, Աթոռոց վեհից, իննակի դասից, Տեառն աւրհնաբանից, Աստուծոյն բնաւից, մայր եւ խաւսակից, բնութեանս ազգակից, Հողեղէն զարմից, պարծանք բոլորից, մարդկան երամից, Առցես լըծակից, քեզ եւ ձայնակից եւ հաղորդակից, Ի յազգէն հրէից, զմեծն ի յերամից, սուրբ մարգարէից, Զընտրեալն ի գնդից, երկոտասանից եւ յեւթանասնից, Զպետն ի Պարթեւից ի Պահլաւունից եւ յԱրշակունից, Սոքաւք ձայնակից, լե՛ր մեզ տաւնակից եւ հանդիսակից, Փըրկել ի վընտանկից, զազգս հայ զարմից Թորգոմեան գրոհից, Ողորմեա50։ Այս կանոնը դրուած է Յովհաննէս Մկրտիչի եւ Ս. Աթանագինէի տօնին փոխարէն։ Վարդան Դեւրիկեան կը բացատրէ. Այս Գանձարանը եւս թէեւ չունի Յովհաննես Մկրտչին եւ Աթանագինէ հայրապետին նուիրուած առանձին կանոն, սակայն յիշեալ տօնը իր որոշակի արտայայտութիւնն է գտել մէկ այլ` «Գլակայ վանաց Սուրբ Կարապետին եւ Մկրտչին» կանոնում, որն ըստ էութեան, Յովհաննէս Մկրտչին եւ Աթանագինէս հայրապետին նուիրուած տօնի համարժէքն է, քանի որ նրանց մասունքները Ս. Գրիգորը ամփոփեց Մշոյ Սուրբ Կարապետի` իր հիմնած վանքում եւ Ս. Կարապետը ոչ միայն նուիրուած էր Յովհաննէս Մկրտչին, այլեւ նրա անուանումներից մէկն է51։

ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

1. Թէեւ պատմիչը ինքզինք կը ներկայացնէ իբրեւ Դ. դարու գրող եւ ամբողջ գրութիւնը` իբրեւ Դ. դարու ականատեսի վկայութիւն, ամբողջ պատմութիւնը «մի կեղծիք է», կը շեշտէ Մանուկ Աբեղեան (Մ. Աբեղեան, «Հայ ժողովրդական վէպը», Ազգագրական հանդէս, Թիֆլիս, թիւ 16, 1907, էջ 84)։ 2. Մ. Աբեղեան, նշ. յօդ.ը, էջ 85։ 3. Հ. Աճառեան, Հայոց անձնանունների բառարան, հատոր Բ., Երեւան, Պետական Համալսարանի Հրատարակչութիւն, 1944, էջ 205։ 4. Մ. Աբեղեան, նշ. յօդ.ը, էջ 87։ Յովհան Մամիկոնեան, Տարօնի պատմութիւն, թարգմանութիւնը, ներածութիւնը եւ ծանօթագրութիւնները Վարդան Վարդանեանի, Երեւան, Խորհրդային Գրող, 1989, էջ 15։ 5. Մ. Աբեղեան, նշ. յօդ.ը, էջ 87-88։ 6. Անդ, էջ 86։ 7. Սարգիս Յարութիւնեան, «Մշոյ Սուրբ Կարապետ եկեղեցու պաշտամունքային նախահիմքերը եւ Ս. Կարապետի կերպարն ըստ ժողովրդական աւանդութեան», Հայոց սրբերը եւ սրբավայրերը. ակունքները, տիպերը, պաշտամունքը, Երեւան, Հայաստան, 2001, էջ 24։ 8. Յովհան Մամիկոնեան, նշ. աշխ.ը, էջ 42-43։ 9. Սարգիս Յարութիւնեան, Հայ հմայական եւ ժողովրդական աղօթքներ, Երեւան, Երեւանի Համալսարանի Հրատարակչութիւն, 2006, էջ 299։ 10. Սարգիս Յարութիւնեան, «Մշոյ Սուրբ Կարապետ եկեղեցու պաշտամունքային նախահիմքերը եւ Ս. Կարապետի կերպարն ըստ ժողովրդական աւանդութեան», էջ 21։ 11. Անդ, էջ 21-22։ 12. Անդ, էջ 22։ 13. Անդ, էջ 23։ 14. Հրանոյշ Խառատեան-Առաքէլեան, Հայ ժողովրդական տօները, Երեւան, Զանգակ-97, 2005, էջ 249-250։ 15. Շաքար, «Վարդավառի աւանդութիւնները», Ծաղիկ, կիսամսեայ հանդէս, Կ. Պոլիս, 15 Յուլիս 1895, թիւ 11, 12, 13, էջ 416-417։ 16. Անդ, էջ 417։ 17. Կարօ Սասունի, Պատմութիւն Տարօնի աշխարհի, Պէյրութ, Հրատարակութիւն Տարօն-Տուրուբերանի Հայրենակցական Միութեան Կեդրոնական Վարչութեան, 1956, էջ 289։ 18. «Սուրբ Կարապետի վանք եւ իւր վիճակ», Արծուիկ Տարօնոյ, 15 Մայիս 1865, Բ. շրջան, թիւ 42, էջ 71։ 19. Գեղամ, «Մշոյ Ս. Կարապետի վանքը. իր հին ու նոր դպրութիւնը, Բ.», Արեւելք, օրաթերթ, Կ. Պոլիս, 20

21

Յունիս / 3 Յուլիս 1902, ԺԹ. տարի, թիւ 4977, էջ 1։ 20. Անդ, էջ 1։ 21. Հ. Ներսէս Սարգիսեան, Տեղագրութիւնք ի Փոքր եւ Մեծ Հայս, Վենետիկ, ի Տպարանի Սրբոյն Ղազարու, 1864, էջ 230։ 22. Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հատոր Ա., կազմեցին` Օ. Եգանեան, Ա. Զէյթունեան, Փ. Անթաբեան, Երեւան, Հայկական ՍՍՌ Գիտութիւնների Ակադեմիայի Հրատարակչութիւն, 1965, էջ 341։ 23. Անդ, էջ 358։ 24. Անդ, էջ 397։ 25. Անդ, էջ 865։ 26. Անդ, էջ 1057։ 27. Անդ, էջ 1149։ 28. Անդ, էջ 1268։ 29. Անդ, էջ 1277։ 30. Անդ, էջ 1328։ 31. Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հատոր Բ., կազմեցին` Օ. Եգանեան, Ա. Զէյթունեան, Փ. Անթաբեան, Երեւան, Հայկական ՍՍՌ Գիտութիւնների Ակադեմիայի Հրատարակչութիւն, 1965, էջ 26։ 32. Անդ, էջ 26։ 33. Անդ, էջ 26։ 34. Անդ, էջ 27։ 35. Անդ, էջ 33։ 36. Անդ, էջ 85։ 37. Անդ, էջ 109։ 38. Անդ, էջ 201։ 39. Անդ, էջ 202։ 40. Անդ, էջ 206։ 41. Անդ, էջ 206-207։ 42. Անդ, էջ 677։ 43. Անդ, էջ 711։ 44. Անդ, էջ 855։ 45. Հ. Բարսեղ Վ. Սարգիսեան, Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վենետիկ, հատոր երկրորդ, Վենետիկ, Տպարան Սուրբ Ղազար, 1924, էջ 1139։ 46. Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մխիթարեան մատենադարանին ի Վիեննա, հատոր Բ., կազմեց Հ. Համազասպ Ոսկեան, Վիեննա, Մխիթարեան Տպարան, 1963, էջ 520։ 47. Մայր ցուցակ ձեռագրաց սրբոց Յակոբեանց, հատոր երկրորդ, կազմեց Նորայր եպս. Պողարեան, Երուսաղէմ, Տպարան Սրբոց Յակոբեանց, 1967, էջ 514։ 48. Մայր ցուցակ ձեռագրաց սրբոց Յակոբեանց, հատոր վեցերորդ, կազմեց Նորայր եպս. Պողարեան, Երուսաղէմ, Տպարան Սրբոց Յակոբեանց, 1972, էջ 518-519։ 49. Raymond H. Kévorkian, Armèn Ter-Stépanian, Manuscripts arméniens de la Bibliothèque nationale de France: Catalogue, Paris: Bibliothèque nationale de France, 1998, p. 1.

50. Մատենագիրք հայոց, ԺԳ. հատոր, Գանձարան, գիրք Բ., աշխատասիրութեամբ Վարդան Դեւրիկեանի, Անթիլիաս, 2008, էջ 964-965։ 51. Վարդան Դեւրիկեան, «Եկեղեցական ամառային տօների գանձարանային ընթացքը», Էջմիածին, Մարտ 2009, ԿԵ. տարի, թիւ Գ., էջ 149։

22

ՈՒԽՏԱԳՆԱՑՈՒԹԻՒՆ

Ս

. Կարապետ ուխտագնացութեան կ’երթային թէ՛ Արեւմտահայաստանէն եւ թէ Արեւելահայաստանէն։ Էջմիածինի նման, Ս. Կարապետ ունէր նուիրակներ, որոնք շրջագայելով Արեւմտահայաստանի եւ Արեւելահայաստանի տարբեր շրջաններ, կը յաջողէին քաջալերել ուխտաւորութիւնը։ Ս. Կարապետ վանքին հետ սերտ առնչութիւններ ունեցած Գարեգին Սրուանձտեանց ականատեսի վկայութեամբ կը պատմէ. Նոյնքան օգտակար էր նաեւ Մշոյ Սուրբ Կարապետի նուիրակն, որ կը շրջէր ուր որ Հայու հոտ առնէր, եւ ցայսօր այդ նուիրակութեանց արգասիքն է, որ Մոզդոկէն, Աժտէրհանէն, Խրիմէն, Նոր Նախջեւանէն, Կովկասէն, Պարսէն, Րումանիայէն եւ Թուրքիոյ գրեթէ ամէն գաւառներէն ամէն տարի ուխտ ընողներ, ուխտ էկողներ բազմաթիւ են այդ սուրբ հողոյն վրայ կառուցուած սուրբ ուխտին, մուրատատուր սուրբ Կարապետին, ուր էկողները կրօնապէս մխիթարուելէն զկնի, հոգեպէս եւ մտաւորապէս ալ կը ճաշակեն քաղցրութիւն յիշատակաց, տեսութիւն վայրաց, մեր անմահ նախնեաց1։ Յատկապէս Վարդավառին, ուխտագնացութեան կ’երթային նաեւ ասորիները, «որոնց համար մի ասորի քահանայ յատկապէս պատարագում է Ս. Կարապետի Ս. Ստեփաննոս կոչուող տաճարում», կը տեղեկացնէ Վրթանէս Փափազեան2։ Քուրտերը եւս այնտեղ են Վարդավառին, ինչպէս կը յիշատակէ Հ. Ղուկաս Ինճիճեան. Յաւուր Վարդավառի հաւաքին ի սմա բազմութիւնք ուխտաւորաց ի մօտաւոր եւ ի հեռաւոր վայրաց, եւ ի Ստանպօլէ. պատուեալ է տեղիս նաեւ առ քուրդս շրջակայս, որք զոհս մատուցանեն ընդ օրինաց իւրեանց, երդնուն յանուն սորա յազգի իւրեանց ասելով Տէ՛րէլ ըսպի, որ թարգմանի Սպիտակ եկեղեցի, (սակս սպիտակութեան որմոց նորա), ելեալ յարաբացւոց բառէս տէյր` որով կոչեն զաղօթատեղի քրիստոնէիցս. երդնուն նաեւ ասելով Տէ՛րէլ լանկլի, սակս զանգակաց իւրոց3։

ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՆԳՐՈՒԱՆ` ՀԱՒԱՏԱՄՔ

Լերան վրայ կայ տեղ մը` որ կը կոչուի Հաւատամք, ուր ուխտաւորները առաջին անգամ կը տեսնեն վանքին երեք գմբէթները։ Հասնելով այս վայրը, ուխտաւորները ծունկի քալով կ’երկրպագեն եւ քանի մը անգամ կը խաչակնքեն իրենց երեսը։ Անանուն թղթակից մը կը նշէ. Ու այսպէս մէն մի խումբն իր հասարակակիցներուն ու տարեկիցներուն պատմելով իր կենաց տարիներուն յարմար պատմութիւններ ու ուխտագնացութեան յիշատակներ, հասան «Հաւատամք» կոչուած տեղը, ուրկէ կ’երեւին Ս. Կարապետի երեք գմբէթներն եւ ուր ժամանելուն ժողովուրդն երեսը մի քանի անգամ կը խաչակնքէ4։ Նոյնպէս` Գարեգին Սրուանձտեանց. Իննակներու գլուխը դէպ ի վեր Հաւատամք կը կոչուի. Կարնոյ ուղիով եկողները այս բարձրէն կը տեսնեն ս. Վանքը եւ կ’իջնան ի ծունկս յերկրպագութիւն. բազումք եւս հետի եւ բոբիկ մինչ ի վանք կ’իջնան5։ Սիմէոն Լեհացի եւս կը նշէ.

23

Եւ իբրեւ տեսաք զխուպայքն Մշու սուլթան սուրբ Կարապետու` անկաք ի վերայ երեսած մերոց եւ բազում խնդութեամբ լցեալ գոհացաք զԱստուծոյ, որ արժանի արար զմեզ տեսոյն սուրբ Կարապետին. փա՜ռք Աստուծոյ6։ Պանդուխտ աւելի կը մանրամասնէ. Մենք խօսալով հազար ու մի յիշատակների մասին` առաջ կ’ընթանայինք, կարծէք մոռացած ըլլալով թէ ո՞ւր ենք, յանկարծ մեր ականջին հասան «Հաւատամք, Հաւատամք» բառերը. բոլորն իրար խռնուած յառաջ կը վազեն եւ ի՞նչ երկիւղով յիշեալ բառերը կ’արտասանէ ու երեսը կը խաչակնքէ մշեցին, դա սքանչելի եւ միանգամայն խորհրդածելի է։ Հոն տեղ պէտք է տեսնել, թէ ի՞նչպէս կանայք գետնին կ’իյնան, լալով կը համբուրեն ու ջերմ կ’աղօթեն, բայց լսեցէ՛ք սա սովորոյթը, թէ ինչպէս շատերը առաջ կը վազեն վանքի բարձրաբերձ գմբէթները տեսնելու յիշեալ «Հաւատամք» կոչուած տեղէն, եւ շատերը որք նոր կը տեսնեն վանքը, միամիտ առաջ կու գան, երբ ետեւէն երկու պինդ ձեռքեր կը փակեն անոր աչքերը, այն ժամանակ անիկայ կը հասկնայ, եւ մինչ ան բռնողին մը չի խոստանար, անոր աչքերը չեն բացուիր, իսկ երբ կը խոստանայ եւ առաջ կը վազէ, ոհ, ո՜րչափ ագահաբար եւ եռանդով երեսը կը խաչակնքէ եւ կ’աղօթէ7։ Գարեգին Եպսկ. Տրապիզոնի պատկերաւոր բառերով նկարագրած է երեք գմբէթներուն թողած առաջին տպաւորութիւնը. Արդէն գագաթն ենք լերան, ինչպէս եւ մեր սպասումին։ Հով ու զով տափաստան մը թագազարդեր է զայն։ Կ’իջնենք ձիերէն։ Պէտք է հետիոտն ողջունել սուրբ կատարը մեր ըղձակէտին։ Քիչ մ’ալ առաջ, - եւ ահա՛ երեք տարերային վերամբարձումներ, վեհօրէն արձանացած կապոյտն ի վեր, դէպ ի կայանքն անմահներուն։ *** Երեք Կաթողիկէնե՜րը Մշոյ Սուլթանին... Կաթողիկէնե՞ր, - կ’ըսես տիեզերական երեք խորհուրդներ, որոնք Մուրատատուրի Տաճարի գմբեթներն են առեր սլացեր, աւելի՜ վեր, աւելի՜ բարձր, անհունութիւններու խելայեղօրէն եւ անմահօրէն սիրահար թափով մ’ու թռիչքով։ Հայաստանեայց Հոգին, աստուածածին ու լուսաւորչածնունդ, չէր կրցեր բաւականանալ լեռներու ամպածրար ու լուսածիր արտեւաններով։ Ան իր ձեռքով իսկ կերտեր է այս նոր բարձրութիւնները, Հայոց լոյս-հաւատքի ընդհանրականութիւնը ճաճանչող այդ լոյս-աշտարակները, ուր կ’ուղերձուի լուսակարօտ Սիրտը հայ շինականին8։ Անդրանիկ Սայըեան այս կէտը կը նկատէ մուտք մը դէպի աստուածային խորհուրդները. Եւ ահա ոլորապտոյտ ճամբայէ մը վանքի հաւատամքն է որ կ’երեւի։ Վանք գնացող եկող փորձառու ընկեր մը շուտ կը հասնի եւ երկու ձեռօք աչքերդ կը բռնէ ըսելով` - Տո՛ւր զիմ անկըճկըլէն, զաչքդ որ թողիմ կը տեսնաս զանկատան գումպէտքն ուր ճերմակ մարմար ոտներով, ուր սեւ գլխու վեղարով, ուր գլխու մեծ խաչով։ Նուէրի թեթեւ խոստումով մը քու հաւատաւոր ընկերի աստուածային մատները կը հեռանան շուտով փակ աչքերուդ վրայէն ու դու չգիտեմ ի՜նչ անբացատրելի փշաքաղումով մը արցունքոտ աչքերդ կ’ուղղես Տարօնոյ քու հեթանոս եւ քրիստոնեայ պապերու այդ խառն ու վեհապանծ յիշատակարաններու վրայ։ Երանի՜ թէ Լուսաւորիչ իսկի նոր շապիկ չի հագցուներ իր հի՜ն դարուց հին հին յիշատակներու մէջ։ Փորձառու ուխտաւոր ընկերոջդ ցուցմունքներով դու քու ագահ աչքերդ կը դարձնես ճերմակ զանգակատան, քովի բարձր մամռոտ խաչազարդ գմբէթներուն, եօթն խոտաճարակաց սրբավայրերուն, Ջորեհատիկին, Դիւտան, Ճգնաւորաց քարերուն, վանքի պատուական այգիին, փուկային, Տրդատ թագաւորի բերած հսկայ քարին, ու ես ի՜նչ գիտեմ ո՞ր մէկ տեղերուն։ Այդ այլակերպութեան վայրկեաններուն ահա սրտիդ խորերէն հառաչանաց ձայն մը կը փրթի ու դու ինքնաբերաբար կը շշնջես հին պապերուդ աղօթքներուն աղօթքը։ - Հաւատա՜մ խոստովանիմ, փառք քեզ Աստուած, մեռնիմ քըզի վանք, դու զիմ մուրատն իտաս։ Այս բոլոր աստուածային մտածումները կուգան կը խռնուին հոգւոյդ ներսերը ու դու վանքի յելան քրտինքներն ու յոգնութիւնները մոռնալով` կը կայտռուիս, կը խանդավառուիս, կը թեթեւնաս, կ’ոգեւորուիս ու արագասլաց թռչունի մը պէս ծնողքիդ ու մեծերուդ ձեռքերէն բռնած` կը հասնիս վանքի մեծ դրան առջեւ9։ Կարելի է ըսել, որ այստեղ կը սկսի ուխտաւորական գործողութիւնը։

24

ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄ` ԱՌԱՋԻՆ ՈՒԽՏԱԳՆԱՑՈՒԹԻՒՆ

«Գարունը սկսելուն պէս զատկից յետոյ բազմաթիւ հայ ուխտաւորներ զանազան երկիրներից հետզհետէ գալիս են Ս. Կարապետի վանքը իրանց ուխտը կատարելու», կը տեղեկացնէ Յովհաննէս վարդ. Բախչեան (Ավէռօէս)10։ Գարունին յաջորդող առաջին կարեւոր ուխտագնացութիւնը տեղի կ’ունենայ Համբարձումին։ Անանուն թղթակից մը կը նկարագրէ 1902 թուականի Համբարձում տօնին եռօրեայ (Երեքշաբթի, Չորեքշաբթի եւ Հինգշաբթի) ուխտագնացութիւնը Ս. Կարապետ։ Ուխտաւորներուն մեծ մասը եկած էր շրջակայ մօտաւոր ու հեռաւոր տարածքներէն. Զատկէն ի վեր ամէն ոք անձկանօք կը սպասէր Համբարձման, որովհետեւ այդ օրը նոր ձեռնադրուած Ս. Կարապետի միաբան երեք սարկաւագները վարդապետական քառասունքն աւարտելով` անդրանիկ պատարագը պիտի մատուցանէին։ Համբարձման շաբթու Բշ. օրէն սկսեալ` լեցուեցաւ Ս. Կարապետն ուխտաւորաց բազմութեամբ։ Գեղջկական ամէն կարգի եւ ամէն հասակի անձեր` այր ու կին, ծեր եւ մանուկ, երիտասարդ եւ կոյս, ճանապարհ ինկան դէպ ի Ս. Կարապետ, իւրաքանչիւրը` իր դասի, իր երամի հետ քալելով։ Առջեւէն կը վազվռտէին փոքր տղաքներ, անոնցմէ սակաւ հեռի երիտասարդներ եւ աղջիկներ խումբ խումբ սուր քրքիչներով եւ վառվռուն խօսակցութիւններով կը յառաջանային. միջնատարիք ունեցող կանայք` աղջիկ եւ տղայ կարգելու խօսակցութեամբ զբաղած կը քալէին, իսկ տարիքոտ մարդիկ որք վերջին խումբը կը կազմէին, ներկայ տարւոյ պտղաբերութեան առթիւ խօսակցելով` մերթ ընդ մերթ երկնակամարին կը նայէին եւ ամպերու ընթացքէն մօտալուտ անձրեւ գուշակելով` միմեանց աւետիս կու տային։ Քիչ յառաջանալով` կը միանան այլ գիւղական նոյնակազմ խումբերուն եւ կը շարունակեն իրենց ճանապարհը11։ Թղթակիցը կը նշէ` որ այդ տարի եկած էին շուրջ 3200 ուխտաւորներ. Հաց ցրուող օտապաշիներէն ստուգուած է որ 3200էն աւելի ուխտաւոր են եղած12։

ՎԱՐԴԱՎԱՌ` ԳԼԽԱՒՈՐ ՈՒԽՏԱԳՆԱՑՈՒԹԻՒՆ

Ինչպէս նշուեցաւ, Նաւասարդի առիթով դէպի Գիսանէ եւ Դեմետր մեհեանները (ներկայ Ս. Կարապետի վայրը) կատարուող ուխտագնացութիւնը կը հանդիսանար նախաքրիստոնէական պաշտամունքի կարեւոր դրսեւորումներէն մէկը։ Շաքար պիտի գրէր. Հին ատեններն ալ, Քրիստոսական թուականէն շատ դարեր առաջ, ամէն տարի Նաւասարդ ամսու սկիզբները զանազան կողմերէն աշխարհախումբ բազմութիւն մը կը հաւաքուէր Տարօնի Քարքէ լեռներու բարձունքին վրայ կառուցուած մարմարեայ հրաշակերտ մեհեաններու շուրջը։ Տարին եօթն անգամ ու մէն մի անգամին եօթն օր ժողովուրդը կը մոռնար իր դաշտային ու տնային աշխատութիւնները, ու կը փութար իր նուիրական պարտքը կատարել։ Ան ատեններ շէն էր վանքը, ունէր շատ մը քուրմեր ու քրմապետներ, իրենց ծառաներով ու զաւկըներով, ունէր տասներկու մեծ աւաններ իբր թեմ, որոնց իւրաքանչիւրն ունէր երկու հազարէն աւելի տուն եւ ամէն մէկ տունը տասնէն աւելի բնակիչ կը պարունակէր13։ Աւանդոյթը նոյն թափով պիտի շարունակուէր քրիստոնէական շրջանին, Նաւասարդը փոխարինուելով Քրիստոսի Պայծառակերպութեան տօնին, որ ժողովուրդին կողմէ հանրածանօթ է Վարդավառ անունով։ Համբարձումէն ետք, երկրորդ կարեւոր ուխտագնացութիւնը վերապահուած էր Վարդավառին։ Վարդավառը ընդհանրապէս կը հանդիսանար ժողովուրդի ամենահարազատ եւ ամենապաշտելի տօներէն մէկը, ինչպէս կը համառօտագրէ Յասմիկ Աբրահամեան. Հայ ժողովրդական տօնաշարում Վարդավառը ժողովրդին հոգեհարազատ, թերեւս ամենասիրուած եւ

25

սպասուած տօներից է։ Մատենագրական նիւթերի հաւաստմամբ Վարդավառը պտղաբերութեան, արգասաւորութեան, լիութեան եւ այս ամէնն ապահովող ջրի, անձրեւի տօն է։ Ըստ ժողովրդական պատկերացումների` Վարդավառը ոչ միայն բերքի առատութեան եւ անձրեւաբերութեան, այլեւ զուարճանքների, ընտանեկան խնջոյքի, ուրախութեան եւ մատաղի տօն է14։ Արդարեւ, Վարդավառի ուխտագնացութիւնը դէպի Ս. Կարապետ կը հանդիսանար դէպի այդ վանքը կատարուող ամենէն աւելի զանգուածայինը եւ տօնականը։ «Ամէն կողմ ուրախութիւն եւ ցնծութիւն» է, ուր անպակաս են մատաղն ու տօնավաճառութիւնը, կը հաստատէ Հ. Սուքիաս Էփրիկեան. Ս. Կարապետի վանքը ամէն օր 180 հոգւոյ կերակուր կու տայ։ Ախոռ մը ունի որ 4-500 ձի կը պարունակէ. խուցերն 70ի չափ են։ Ուխտական ամենամեծ հանդէսը կը կատարուի Վարդավառի կամ Այլակերպութեան տօնին օրը։ Այլ եւ այլ երկիրներէ, նոյն իսկ Ռուսահայաստանէն եւ Կովկասէն հազարաւոր Հայեր կը համախմբին, խուցերը անբաւական լինելով` շատերը բացօթեայ կամ վրաններու ներքեւ կը բնակին. նոյն օրը կ’ըլլայ նաեւ մեծ տօնավաճառ, խոտերով ու կանանչներով հարիւրաւոր խանութներ կը շինուին, եւ ուտելիք, խմելիք, կտաւեղէնք, եւն., կը վաճառուին. ամէն կողմ ուրախութիւն եւ ցնծութիւն։ Վանքը նոյն օրերը ուխտաւորաց անթիւ բազմութեան ձրի հաց եւ ապուր կը բաշխէ, եւ հարիւրաւոր ձիերու` գարի։ Երբ իրիկուն կ’ըլլայ, ամէն ուխտաւոր կը սկսի մատաղի պատրաստութիւն տեսնել, ոչխարներ մորթել, կրակ վառել եւ աստ անդ կաթսաներ պատրաստել մատաղներն եփելու համար. սքանչելի է այն գիշերային տեսարանն. ուխտաւորներու եռանդը, երգերը, կրակներու բոցերը խաւարին մէջ հեթանոսական հանդիսի աւուրց գաղափարը կամ յիշատակը կը զարթուցանեն։ Բուն Վարդավառի օրը վանահայրը Ս. Պատարագը կը մատուցանէ, եկեղեցիէն զգեստաւորուած դուրս ելնելով առաջնորդարան գնացած ատենը ժողովրդեան բազմութիւնը ուրախութեան աղաղակներ կը բարձրացընէ եւ անդադար կը պարպուին հրացաններ։ Այնուհետեւ կը հաւաքուի դարպասն` այսինքն ուխտաւորներու նուէրն։ Նոյն հանդիսական օրերուն մէջ բազմաթիւ օտարազգիներ ալ կը տեսնուին, յոյն, ասորի, քուրդ, մահմետական։ Զանազան պատճառներով վերջին տարիներուս մէջ, Ս. Կարապետի ուխտական հանդէսները, նոյնչափ մեծ շքով չեն կատարուիր, ինչպէս երբեմն15։ Հայերու միացում մըն է ան, կը շեշտէ Վահան վրդ. Տէր Մինասեան. Հայք ամէն ատեն եւ ամէն տեղ տօնեցին Վարդավառը մանաւանդ ի Տարօն։ Հոն մուրատատուր Ս. Կարապետի հռչակաւոր վանքի մէջ շքեղ կը տօնուի Վարդավառը։ Մատաղցու եզներ, նշխուն եւ գոյնզգոյն, կը մորթուին. Հայք կը խայտան, կը ցնծան, զի Վարդավառ է։ Հոն ուխտաւորք ծունր կը դնեն այն շիրիմին վրայ, ուր հանգչած կան առիւծն Վահան, գոռն Սմբատ եւ աղու աղաւնին Տիրան։ Հոն ուխտաւորն Սուրբ Կարապետէն կ’առնու իւր սրտին մուրատը։ Հոն հեռաւոր եւ մերձաւոր Հայք իրարու կը փարին, իրար կ’ողջագուրեն մրմնջելով. «Լուսաղբար ենք»16։ Վարդավառի ուխտագնացութեան ամենավառ ու ամենէն ամբողջական նկարագրութիւնները կու գան ականատեսներէ։ Շնորհիւ իրենց բովանդակած կենդանի փորձառութեան, այս նկարագրութիւնները անկարելի է փոխարինել «գիտական» չափագրումներով։ Անոնց ակադեմականացումը` ինչպէս երբեմն փորձուած է կատարել, պիտի վերացնէ ապրուած իրականութիւնը։ Արդ, ստորեւ կը նախընտրեմ նոյնութեամբ արտագրելով` համախմբել նկարագրութիւնները ամբողջութեամբ։ 1887-1889-ին` տակաւին 22-24 տարեկան, ճանապարհորդելով Արեւմտեան Հայաստան, Վրթանէս Փափազեան կը մասնակցի Ս. Կարապետի Վարդավառի ուխտագնացութեան եւ տպաւորութիւնները կը յանձնէ Մշակին. Ս. Կարապետին ուխտի են գնում հայ բարեպաշտները բոլոր երկիրներից եւ նոյն իսկ ասորիները, որոնց համար մի ասորի քահանայ յատկապէս պատարագում է Ս. Կարապետի Ս. Ստեփաննոս կոչուող տաճարում։ Ուխտագնացութեան օրը Վարդավառի օրն է։ Ամեն երկիրներից ուխտաւորները 10-20 օր առաջ լցւում են Էրզրում, որտեղից եւ գնում է Ս. Կարապետի ուխտաւորների գլխաւոր եւ մեծ կարավանը։ Ռուսահայերը Կարսի ճանապարհով մտնում են Էրզրում. նրանց համար արդէն կան պատրաստ պանդոկներ, միայն թէ եկողը պիտի ունենայ կանոնաւոր անցագիր եւ եթէ կամենում է զինուած լինել (այդ պէտք է, որովհետեւ

26

քիչ չէ պատահում որ կարավանը թալանւում է) պէտք է կամ Զիվինում եւ կամ Էրզրումում մաքսատնից արտօնագիր առնէ մի հրացան, մի րէվօլվեր եւ մի սուր կրելու համար. մի անգամ այդ հրամանագիր ծոցդ` (դժուար չէ առնել) ազատ եւ զինուած կարելի է չափչփել ամբողջ Մուշի դաշտը... Վարդավառին 10 օր մնացած ամենքը առաւօտեան շուտով հաւաքւում են Էրզրումից կէս ժամ հեռու հարաւարեւմտեան կողմը Փալան-թէօքէն լեռների ստորոտում եւ թիւրքաց Աբդիւլրահման Ղազի կոչուող ուխտատեղիի մօտ սփռուող ընդարձակ դաշտի մէջ. այդտեղ են գալիս նաեւ իրանց ծնողներից գաղտնի փախած պատանի ղաչաղները` հետիոտն եւ մի մի ջուր խմելու պղնձեայ թաս գօտիներից քաշ արած. այդտեղ են գալիս հարուստ ուխտաւորները իրանց ընկերացող «սուարի» զինուորներով եւ երբ երեկոյեան հովերը սկսւում են, կարավանը յուղարկաւորների հետ երկար քէֆ անելուց յետոյ բաժանւում եւ սկսում է բարձրանալ Փալան-թէօքէնի լեռն ի վեր։ Ս. Կարապետ գնալու գլխաւոր ճանապարհները երկուս են. առաջինը անցնում է Փալան-թէօքէն լեռներից, հանդիպում է Ղարահամզա ղզլբաշ քիւրդերի գիւղը, իջեւանում է Լահուզար հանքային ջրերով քիւրդի գիւղը եւ հինգ օրուայ մէջ հասնում է Ս. Կարապետ։ Իսկ երկրորդը, որտեղից միշտ անցնում է Էրզրումի կարավանը` նոյնպէս հինգ օրուայ մէջ տանում է մինչեւ Ս. Կարապետ, սակայն անցնում է աւելի մարդաբնակ վայրերով։ Առաջին գիշեր կարավանը իջեւանում է Թէքիյէ Դէրէսի կոչուող Փալան-թէօքէնի լեռնադաշտում. երկրորդ գիշերը թիւգլաներում (աղահանքեր), որոնք գտնւում են մի հայոց եւ մի թիւրքաց գիւղերի միջավայրում. այդ աղահանքից է աղ մատակարարւում ամբողջ Էրզրումի վիլայէթին։ Երրորդ գիշերթ` Ղարաշէյխ քիւրդաց գիւղում, չորրորդ օրը Բաղլի քրդաց գիւղում եւ վերջապէս հինգերորդ օրը ս. Կարապետից ո՛չ շատ հեռու Բաշչիֆտլիք 200 տնով հայկական գիւղի մէջ կարավանը հանգստանում է։ Միւս օր առաւօտեան կարավանը հասնում է վանքից ¾ ժամ հեռաւորութեամբ Հաւատամք բլրակին, որի ետեւը ծածկուած է վանքը։ Այդտեղ բոլոր ձիաւորները պարտաւոր են ցած իջնել եւ ոտքով կտրել մնացած ճանապարհը։ Երիտասարդները եւ պատանիները սկսում են վազել դէպի առաջ լեռն ի վեր, որովհետեւ նրանցից ով որ առաջին անգամ կը տեսնէ վանքի գմբէթները` նա բաղդաւոր կը լինի։ Մի ժամից յետոյ կարավանը հասնում է եւ մտնում վանքը։ Վանքը կառուցուած է Բինկէօլ լեռնաշղթայի մի պորտի վրայ. բնութիւնը սքանչելի է այդտեղ, ջուրը առատ, կլիման առողջարար, պտուղ եւ պարէն էժան17։ 1890-ին, Յովհաննէս վարդ. Բախչեան (Ավէռօէս) կը նկարագրէ ուխտագնացութեան մթնոլորտը` երգ, նուագ, պար, լարախաղացութիւն, զինախաղութիւն, հրացանաձգութիւն։ Այնտեղ են նաեւ ապրանքի, մրգեղէնի եւ ուտեստեղէնի վաճառականները. Վարդավառին, Պայծառակերպութեան տօնին, շուքով եւ փառաւոր կերպով կատարւում է վանքի տօնախմբութեան հանդէսը։ Կովկասից այդ օրը գալիս են ուխտադրութեամբ բազմաթիւ ձիաւոր երիտասարդներ, մշեցիք, դաշտեցիք մի շաբաթ առաջ են ուղեւորւում վանքը, որպէս զի ներկայ լինին հանդիսին եւ տեսնուեն եկողի հայերի հետ, իմանան զանազան լուրեր, հետաքրքրուեն նրանց կեանքով, պատմեն իրանց վիշտերը, շարժեն եղբայրակիցների կարեկցութիւնը։ Մանրավաճառները, մրգավաճառները, խոհարարները, շտապում են տանել վանքը ապրանք, մրգեղէն, ուտելեղէն, որովհետեւ այդ շաբաթուայ մէջ լինում է վանքի շուրջը շահաւէտ առեւտուր եւ տօնավաճառ։ Ամեն տեսակ զուարճութիւններ անպակաս են այս հանդիսաւոր օրերին։ Մէկ տեղ տեսնում ես քէֆ են անում, երգում, միւս տեղ նուագուածուների ներդաշնակութեամբ մի մեծ խումբ երիտասարդների եւ օրիորդների շրջան են կազմում եւ պարում, փոքր ինչ հեռու լարախաղացը զբաղեցնում է ամբոխին, դուրսը զինախաղութիւն է, շատերը երիտասարդներից ցոյց են տալիս իրանց հունարը հրացանաձգութեան մէջ։ Այս հանդէսներում հաւասարապէս հայերի հետ ուրախանում են այլազգիները, որք չափազանց անպատկառ կերպով են վերաբերւում դէպի սրբատեղիները. ամեն մի չնչին թուրք թոյլ է տալիս իրան լկտի անկարգութիւններ անել, վանահայրի խնդիրքները ոչինչ նշանակութիւն չունեն. այդպիսի անկարգութիւններ պատահում են եւ միւս վանքերում տօնախմբութիւնների ժամանակ. շատ անգամ դորա պատճառով հայերի եւ այլազգիների մէջ պատահում է իրարանցում։ Ինչպէս ասացինք Ս. Կարապետ եկող ուխտաւորների թիւը Ռուսիայից շատ է, առաջին տեղը դրանց մէջ բռնում են Նոր-Նախիջեւանցիք, որոնք իրարու գերազանցում են նուիրատուութիւնների մէջ, եթէ փոքր ինչ դրանք ուշանում են եւ հասնում են զատկից յետոյ կամ սովորականից սակաւ են գալիս, վանքի միաբանութիւնը տրտմում է թէ վանքի եկամուտների եւ թէ սեփական արդիւնքի պակսելու համար18։ Ինչպէս Վարդավառի 1892 թուականի ուխտագնաց մը կը նկարագրէ` երգերը, պարերը, խաղերը, աշուղական մրցոյթները, լարախաղացութիւնը (փահլեւանութիւն), ուրախութիւնն ու խմիչքը հանդէս կու գան միաժամանակ, միեւնոյն մթնոլորտին մէջ.

27

Երեկոյեան ամէն կողմերէն ձայներ կը լսուին. տեղ մը աշակերտները հաւաքուած ազգային երգեր կ’երգեն, հոն տեղ ծառերի տակ` աշուղները իրար հետ կը մրցին, տեղ մը տիարպէքիրցիք քէֆ կ’անեն. ուրիշ տեղ մը մշեցիք հաւաքուած` կը դատարկեն օղին ինչպէս ջուր. եւ ադ ուրախութեանց մէջ ամենէն հետաքրքրական ու զարմանալին սա է. տաճիկ մը քաջ տեղեակ կ’երգէ հայերէն երգեր եւ ահագին բազմութիւն մը անով կը հետաքրքրուի։ Տեղ մը մշեցիք հաւաքուած` եարղուշտա կոչուած խաղը կը խաղան, դա ֆիզիքական ոյժ ունեցողի համար է սահմանուած։ Անոնց մօտ ամենէն հետաքրքրական եւ գրաւիչ է տեսնել գիւղացի կանանց, հարսների, ազապ աղջկանց եւ երիտասարդաց պարը կամ «գովընտը»։ Մօտ 50-60 հոգի այդպէս իրար ձեռք բռնած ազատ համարձակ, երեսները բաց (Մշոյ մէջ գիւղացի կինը աւելի ազատ է, քան քաղաքացին) կը խաղան ու պարերգը փոխ առ փոխ կ’երգեն։ Պարերգերը մեծ մասամբ հայերէն են (քրդերէն ալ կայ), որոց մէջ շատ իմաստալի եւ գեղեցիկ կտորներ կան։ Այդ երգերը եթէ հաւաքուեն եւ տպագրուին մեծ լոյս կարող են սփռել Մշոյ ժողովրդի բանաստեղծական հանճարին վրայ։ Հարսները երեսնին կը ծածկին զանազան գոյնի եազմաներ, կը հագնին կարմիր կամ ուրիշ գոյնի շուբա, առջեւէն կը կապեն գոգնոց, ոտքերին կը կրեն մխսեր, իսկ աղջկունք գլխին կը ծածկեն արծաթեայ կամ պղնձեայ փափաթ իւր զարդերով, կարծէք սաղաւարտ լինի, բայց տափակ. պարանոցէն կը կախեն երկայն յոլունքներով զարդարած ապարանջաններ, խառն զանազան ձեւի դրամներով, ձեռները կը զարդարեն ապակեայ կամ արծաթեայ եւ կամ պղնձեայ բշաղութերով, որը օղակաձեւ է եւ կ’անցկանցնեն դաստակի վրայ, իսկ գօտիէն դէպի ետեւ ու մինչեւ գետին կը ծածանեն պխով զարդարած երկայն կապեր։ Իսկ երիտասարդները մինչեւ ծնկները կը հագնին երկայն գուլպաներ, ապա տեղական գործած կարճ շալվարը, գլուխնին կը ծածկեն զանազան գոյնի արաղչիներով, կամ քրդական քօլոզ, փաթթած զանազան գոյնի եազմաներով։ Ուշադրութեան արժանի են փահլէվանները, որք իրենց ձիրքը ս. Կարապետէն կը ստանան։ Անգամ մը 2 տ. փահլէվան մը տեսանք, որ լաւ կը խաղար, երբ կը հարցնէինք թէ ո՞վ տուեց քեզ այդ շնորհը, կ’ըսէր թէ երազիս մէջ տեսայ ծերունի մը, որ գետի վրայ պարան մը կապեց եւ խաղացրեց ինձ, եւ ամէն անգամ երբ ջրի մէջ կ’իյնայի, կրկին վեր կը բարձրացնէր եւ ադպիսով սորվեցայ, ապա կ’աւելացնէր թէ այժմ ալ խաղալու ժամանակ միշտ աչքիս առաջ կը տեսնամ, որ ինձ սիրտ կուտայ։ Եւ երբ կը սկսի խաղալ, երեսը խաչակնքելով, նախ ս. Կարապետը օգնութեան կը կանչէ։ Ո՛չ միայն սուրը կապած ոտքերի տակ կը խաղան, այլ եւ աչքերը կապած19։ Վարդավառի ուխտագնացութեան ականատես մըն է Անդրանիկ Սայըեան։ Զուռնան եւ սրինգը կ’ուղեկցին մշեցի, սասունցի եւ էրզրումցի կիներու, աղջիկներու եւ տղամարդոց պարերուն, իրենց վարպետութիւնը կը ցուցադրեն լարախաղացները (փէհլիվաններ). Ծով է կը զըրըմփայ վանքը։ Խաչերով բակէն դուրս եօթ ձեռք դահուլ զուռնան կը գմռտայ. հսկայ պարը Մուշի կողմի բակը շրջապատեր իր մէջն առեր է. մէկ կողմէն կանաչկարմիր եազմաներով խորոտ մորոտ հայ հարսնուկները քաղաքի եւ գիւղացի խայտաբղէտ տարազներով քօքվորուկ համեստօրէն կը պարեն քաջ ու կտրիճ երիտասարդներու հետ։ Միւս կողմէ` փոքրահասակ փէհլիվաններ ուրուճիկներով եւ համայիլներով զարդարուն արխալուղները հովին տուած` շրտի վրայ կը թռվռկան, խաղեր կ’ընեն իրենց սկլուրդ բաբաեօղուրդներու հետ պոռալով.

- Եա՜, Մշու Սուլթան Սուրբ Կարապետ, եա՜, պառւու տղայ։ Կը խաղայ ու կը խաղայ` գերեզմանէն առած իր բոլոր հունարները ու աստուածատուր շնորհները հիացումով զինք դիտող ուխտաւորներուն ձայնելով։ Մշեցի, դաշտեցի, քղեցի, տիգրանակերտցի, վանեցի, բաղէշցի, խարբերդցի, կարնեցի եւ կովկասցի ուխտաւորներու եղբայրակցութեան հզօր կապը, հայութեան գերազանց ոգին, Մշոյ Սուլթան Ս. Կարապետը ցնծութեան մէջ է։ Հոս` Մուշ քաղաքի պարահմուտ կարմիր ճզմայաւոր, ճերմակ դեղլիկաւոր եւ գունագեղ Թրամպուլիսի գօտիաւոր էրիկ մարդոց եւ կանաչ կարմիր եազմայաւոր խորոտ մորոտ կանանց նազանի Շորորը, Եարմգորանին, նղնղուն Հօյնարը եւ շըրըխկան Եարղուշտանէ կը պարուի, կը խաղցուի հետաքրքիր նոր սերունդի հիասքանչ աչքերուն տակ։ Հոն` ժրաջան դաշտեցիներու, բազմահարիւր հայ կիներու եւ աղջկանց ու տղայոց քաղցրահնչուն հայ բարբառով գողտրիկ Պարկոթն է որ կը պարուի համեստութեան եւ սրբութեան գիրկ ընդ խառն եղբօր նման։ Մէջտեղ` քաջամարտիկ եւ լեռնական սասունցիներու Սլիվանին, Փափօէն, Խլփանին, Լուրքէն եւ Ասպրեցուկն է որ կը դղրդայ Գաբրիէլեան սրինգի գլգլուն նուագով։ Կարծես Վահագնի քաջամարտիկ զօրաց քայլերգն է որ կը հասնի ականջիդ հին դարերէն։ Ընկուզի ծառերու շուքին ներքեւ էրզրումցի ծկւայաւոր եւ թեթեւաշարժ հայ տատալներու Տըրընկին եւ Թամզարան է որ նղնղուն կը խաղցուի Տկզարկին հետ20։

28

Ինչպէս նկարագրողները քանիցս նշեցին` ուխտագնացութեան գրաւիչ երեւոյթներէն մէկն է լարախաղացութիւնը։ Լարախաղացները այնտեղ են ոչ միայն իրենց հմտութիւնները ցուցադրելու եւ դրամ վաստակելու համար, այլեւ «մուրազ» խնդրելու Ս. Կարապետէն, ինչպէս կը պատմագրէ Վարդ Բդոյեան. [Լ]արախաղացները հնում նախապաշարուած էին հաւատալու, թէ իբր լարախաղացութիւնը վերուստ արուած «տուրք էր Մշու Սուլթան սուրբ Կարապետի», կամ, ինչպէս ասում են, «օխան անունի» - Յովհաննէսի, Մկրտիչի, Կարապետի, Մարտիրոսի, Աւետիսի, Մարգարի, Առաքեալի կողմից։ Այդ պատճառով էլ բոլոր վայրերից, ի թիւս որոնց եւ Ջաւախքից, ձի նստում, կամ ոտքով գնում էին նրա դուռը ուխտի, մուրազ խնդրելու։ Բայց հէնց 1900-ական թուականներին արդէն նախապաշարումներն սկսել էին վերանալ, ըմբռնելով, որ դա լոկ ճարպկութեան եւ սովորելու արդիւնք լինելով որեւէ կապ չունէր սրբերի հետ21։ Բաց աստի, նոյն ինքը Մուշը յայտնի էր իր լարախաղացներով. Մշոյ գաւառը յայտնի էր իր ընտիր լարախաղացներով։ Ժողովուրդն այս արուեստը համարում էր ս. Կարապետի ընծայ` երազի միջոցով22։ Մուշի զաւակ` Գեղամ Տէր Կարապետեան, կը նկարագրէ Մուշի լարախաղացներուն (փէհլէվան) ձգտումը օրհնութիւն ստանալու հռչակաւոր վանքէն. Լարախաղացին պաշտպանն է Մշու Ս. Կարապետը։ [...] Մեր լարախաղացները շատ կանուխէն կը սկսին։ Մանկական ի՛նչ հասակի մէջ կ’ուզէ թող լինի, սովորաբար ութը-տասը տարեկան, այն վայրկեանէն, որ հայ տղան` երազի մէջ տեսնէ ճերմակ ձիաւոր Ս. Կարապետը եւ փէհլէվանութեան շնորհն ընդունի, այո՛, այն օրուընէ փէհլէվան կը հռչակուի։ Տղուն ծնողք, կամ պաշտպանք անմիջապէս պատրաստելով այս արհեստին վերաբերեալ լարը, կազմածները եւայլն, տղան ալ հետերնին առած կը տանին Ս. Կարապետի վանքը, մատաղ կը կտրեն, Ս. գերեզմանով օրհնել կուտան, այնուհետեւ երազատեսը կը սկսի ուշիկ փորձեր ընել լարին վրայ, մինչեւ որ վարպետ լարախաղացի մը ընկերանալով` կատարելագործէ23։ Ձիարշաւութիւնը եւս տարածուած էր ուխտագնացութեան ընթացքին, ինչպէս կը բացատրէ Վ. Բդոյեան. Տարօնի հայութեան մէջ զարգացած էր ձիարշաւներ կազմակերպելու սովորոյթը, որին իբրեւ շարժառիթ հանգամանքներ էին հանդիսանում հարսանեկան հանդէսները, ժողովրդական տօներից յատկապէս Համբարձումն ու Վարդավառը։ Ձիարշաւներն առաւել մասսայական բնոյթ էին ստանում ս. Կարապետի մօտ, նրա տօներին։ Այստեղ հաւաքւում էին, բացի տեղացիներից, նաեւ Կարնոյ, Վասպուրականի, Բաղէշի, Խնուսի եւ այլ հեռաւոր շրջանների հեծեալ կտրիչները: Ձիարշաւների ժամանակ դաւուլ-զուռնան նուագում էր այդ մրցման յատուկ եղանակը։ Նուագից ոգեւորուած ձիերը ելման կէտերից սլանում էին դէպի նշանակուած սահմանները եւ վերադառնում էին։ Սուրբ Կարապետում նշանաւոր ձիարշաւները կազմակերպւում էին յատկապէս Վարդավառին, որը յաճախ տեղի էր ունենում արգելքների յաղթահարումով, նիզակախաղով եւ այլն։ Այս բոլորը լուրջ նախապատրաստութիւն էին պահանջում։ Խարս գիւղում ձիարշաւների մէջ իր հմտութեամբ ու համարձակութեամբ երեւելի էր Իրիցու Գրիգորը։ Սա ձիու ընթացքի բոլոր ժամանակներում զոյգ ոտքով կամ գլուխկոնծի կանգնում էր ձիու մէջքին, անցնում էր ձիու պարանոցի տակով, իջնում էր, բարձրանում, ցանկացած առարկան վերցնում էր գետնից, կամ որեւէ իր նետում էր ու բարձրացնում24։ Գործնական գետինի վրայ, մշեցիները կը վայելէին փոքր առաւելութիւններ։ Օրինակ, ոչ-մշեցիները պարտաւոր էին պարգեւ մը նուիրել` վանքի դարպասէն ներս մտնելու համար. Ուխտաւորաց բազմութիւնն հաւաքին անդ ի տօնի Վարդավառին, եւ լինի տօնավաճառ մեծ ամենայն կարեւոր վաճառաց։ Հասոյթ վանացն, թող զսեփական կալուածս իւր, գիւղորէք դաշտավայրին են մեծաւ մասամբ` թեմ նորա. թող եւ զոր նուիրակքն բերեն ի հեռաւոր աշխարհաց։ Մենաստանս կերակրէ զօր ամենայն ոգիս աւելի քան զհարիւր յիսուն. թող զորս ի բազմութեան ուխտաւորաց, որք ոչ միայն ի Վարդավառին, այլ եւ ի Վերափոխման

29

հաւաքին, եւս եւ յայլ եղանակս տարւոյն չպակասեն։ Իւրաքանչիւր յուխտաւորաց որ չէ ի դաշտէն Մշոյ, պարտի հատուցանել դարպասս վանացն` այն է ձեռաձիրս. զի Մշեցիք եւեթ ազատ են յայդմ պարտուց25։ Վարդավառի ուխտագնացութենէն փորձած են օգտուիլ նաեւ աւանդական կուսակցութիւնները` իրենց վերադիր գաղափարախօսութիւնը յառաջ մղելու համար։ Վ. Խաչատուրեան ուխտաւոր չէ եղած։ Իր հայրը` Ա. Խաչատուրեան` եղած է։ 1956-ին, որդին կը նկարագրէ Վարդավառի ուխտագնացութիւնը Ս. Կարապետի մէջ` համաձայն հօրը պատմութիւններուն. Վանքի յեղափոխական վանահայրը, Վարդան վարդապետ, ժպտագին կը դիմաւորէր ծանօթ ուխտաւորները կամ մեր հանրային կեանքի եւ ազատութեան ներկայացուցիչներն եւ հերոսները, Ռոստոմ, Զաւարեան, Տատրակ (Գեղամ), Գարմէն, Ռուբէն, Կորիւն, Մճօն, Հաճի Յակոբ Կոտոյեան, Գասպար, Յարութիւն, Պետօն, Մանուկ եւ շատ մը ուրիշներ։ Բոլորը` յայտնի հայդուկներ։ Կէսօրէ վերջ, տեղի կ’ունենային հանդէսներ, ճառախօսութիւններ եւ ձիարշաւներ։ Վարդան վարդապետը գեղեցիկ ճառով մը անհրաժեշտ կը գտնէր յեղափոխութիւնը, Ռոստոմ կը բացատրէր Տարօնի դերը մեր մշակոյթին եւ ազատագրական պայքարին մէջ։ Իսկ Զաւարեան յեղափոխութեան պատճառներն ու Հ. Յ. Դաշնակցութեան գործունէութիւնը պարզելէ ետք, կը շեշտէր. - «Մեր ազատագրական եւ յեղափոխական պայքարի վերջին պատմաշրջանը, որուն գլխաւոր դրօշակիրը եղաւ Տարօն իր քոյր Վասպուրականին հետ, պիտի կազմէ Հայոց նորագոյն պատմութեան մէջ լուսաւոր էջը»։ Ժողովուրդը լուռ երկիւղածութեամբ կը հետեւէր Հ. Յ. Դաշնակցութեան հիմնադիրներու ճառերուն։ Ինչ խանդավառ օրեր էին, ափսոս որ մենք չտեսանք26։

ՎԱՐԱԳԱՅ Ս. ԽԱՉ` ԵՐՐՈՐԴ ԵՒ ՎԵՐՋԻՆ ՈՒԽՏԱԳՆԱՑՈՒԹԻՒՆ

Մուշէն Փունջին ուղղուած 1892 Հոկտեմբեր 16 թուակիր թղթակցութիւն մը կը գրէ` թէ վերջին «Վարագայ Ս. Խաչի տօնին Կարնոյ դաշտէ եւ Դերջանէ ի Ս. Կարապետ եկող ուխտաւորքն` այր, կին, մանկտի, 200 հոգի» եղած են27։ 1913 Սեպտեմբեր-Հոկտեմբերին, Գարեգին Եպսկ. Տրապիզոնի իբրեւ ուխտաւոր կ’այցելէ Տարօն, եւ անշուշտ, Մշոյ Ս. Կարապետ, ուր ներկայ կը գտնուի Վարագայ Ս. Խաչի ուխտաւորական համախմբումին. [Պ]էտք է տեսնել մշեցի ուխտաւորներու կարաւանները լեռներն ի վեր, Մուրատատուրի բակին մէջ, ուր աշխարհիկ պարերը հին աստուածները կ’ոգեկոչեն, մինչ ներսը, տաճարին մէջ, հոգեւոր մեղեդիները աստուածային նոր Երրորդութեան փառաբանութիւնը կ’ոգեն28։ Բայց Տրապիզոնի դժգոհ է հարբեցողութեան եւ ուտեստեղէնի զեխութեան աստիճանէն. Ո՜ւհ, սակայն, տաճարէն դուրս ալ ուխտաւորներ կան հոն։ Արբեցողութեան եւ ցոփութեան ուխտաւորներ` որոնք կը դառնան ախտաւոր։ Յիմար հաճոյքի գերիներ բոլորն ալ, որոնց գարշելի միսերուն մէջ գազանի ժանիքը կը մխրճի եւ իր մահացու թոյնը կը թափէ։ Շամփուրի ճենճոտ խորովածներ, ուր ճանճեր բզզալով կը վազեն իրենց պժգնալի ծետուկը ձգելու։ Ահաւոր տօնավաճառ` ուխտի այդ օրը, ուր ամէն ինչ կը վաճառուի...29։ Տրապիզոնի բարձր համակուածութեամբ մանրամասն կը նկարագրէ կատարուող ժողովրդական պարերը։ Նախ պատկերաւոր համեմատութիւններով կը փորձէ կապ մը գտնել կրօնական հաւատքի եւ պարի միջեւ, առաջինը բնութագրելով իբրեւ երկնային տրտմութիւն ու թախիծ, որ իր խունկերու անուշահոտութեամբ եւ լոյսերու ողողումով հոգին կը յափշտակէ, երկրորդը` աշխարհիկ խանդա-

30

վառութիւն եւ երկրային խինդ, որ սիրտը կը գինովցնէ։ Այսպէս ան կը դնէ եկեղեցիի փակ տարածութեան եւ եկեղեցիէն դուրս գտնուող բաց տարածութեան խնդիրը։ Բայց պարը սրբագործուած տաճարներու խայտանքն է, խորհուրդ մը` ուր Աստուած եւ մարդ կը գիրկընդխառնուին։ Այս կերպ ընդունելով հաւատքին եւ պարին կապը, անիկա շարժումը դրած կ’ըլլայ հաւատքէն դէպի պար եւ ոչ թէ հակառակը։ Պարը հաւատքին շարունակութիւնն է, բայց հաւատքը` իբրեւ կեդրոն եւ ելակէտ ուխտագնացութեան, չի կրնար պարին շարունակութիւնը ըլլալ. Քանի մը խումբ Դեւտան բակին մէջ. ուրիշ խումբեր Աստուծոյ Տան հրապարակին վրայ։ Մուրատատուրի ուխտաւորներ են անոնք, որ երկրորդ ուխտ մըն ալ ունին կատարելիք Տարօնի Պարմուսային։ Ջերմեռանդ աղօթք ու պաղատանքներէ վերջ, ուր մարդը կը խոնարհի եւ Աստուած կը բարձրանայ, պէտք էին խաղ ու պարերը` ուր Աստուած կը խոնարհի եւ մարդը կը բարձրանայ։ Հոգեկան վերացումներուն` ուր զգայարանները կ’ունենան անրջային ընդարմացումը երկնային տրտմութեան ու թախիծին, պիտի յաջորդէին աշխարհիկ խանդավառութիւնները` ուր հոգին թռիչքն առնէր երկրային զուարթութեան ու խինդին։ Սրբազան մեղեդիներէն յետոյ` ուր երկինք կը նիւթականանայ եւ երկիր կը տեսլականանայ, պէտք է լսուէին գեղջուկի տաղ ու երգեր` ուր երկիր կը դրախտանայ եւ երկինք սիրտերու մէջ կ’աղբերանայ։ Բոցալեզու մոմերու պլպլումներէն վերջ` ուր Բարիի պաշտամունքը կը խորհրդաւորի, պիտի սկսէին սիրակաթ սիրտերու թրթռումները` ուր Գեղեցիկի երկրպագութիւնը կը դիւթանայ։ Բայց ի՜նչ թրթռում, ի՜նչ սարսուռ` այդ միամիտ շինականներու մարմնեղէն տաճարներուն մէջ։ Աստուած մը կայ` որ կը սրբագործէ զանոնք, եւ Հոգի մը` որ կը խայտայ անոնց մէջ։ Պար մը` այդ սրբագործուած տաճարներու խայտանքն է։ Պար մը, ուրեմն, խորհուրդ մ’է` ուր Աստուած եւ մարդ կը գիրկընդխառնուին։ Հրեշտակներու դաս մը կայ, բաղկացած մանուկներու սիրտերէ։ Ասոնք կը պարակցին սեղանի մը շուրջ` ուր պատարագն ու պատարագիները կը մատուցուին։ Անշարժ ու հանդիսաւոր պար, ուր անմեղ շրթներ պապերուն լեզուն կը թոթովեն անանդրադարձօրէն։ Եթերային թոթովանքներ, որ հոգիները կը թովեն անբացատրելի գերզգայութեամբ։ Ասի ներսի պարն է, սակայն. սրբազան պարը` որով Աստուծոյ փառքը կը խմբերգուի։ Կայ նաեւ ու մանաւանդ դրսի պարը, ո՛չ նուազ սրբազան. սա տարբերութեամբ միայն որ` մինչ առաջինը խունկերու անուշահոտութեամբ եւ լոյսերու ողողումով հոգին կը յափշտակէ, վերջինը` բաց երկինքի տակ` եւ արեւի ճառագայթներով` սիրտը կը գինովցնէ30։ Ապա Տրապիզոնի կը նկարագրէ երեք յաջորդական պարեր, ուր ցոյց կու տայ աստիճանական աճն ու զարգացումը մէկ պարէն միւսը։ Ահաւասիկ առաջին պարը. Ահա՛ պարախումբ մը։ Ան կազմուած է մօտաւորապէս երեսուն երիտասարդներէ, որոնց մէջ կը նշմարուին նաեւ օրիորդներ։ Լոկ ճկոյթ մատներու թեթեւ իրերագուցումով կը դառնայ փաթը պարին։ Զոյգ մը համաչափ ու անվրէպ տարուբերում ոտներու, որոնց կը համապատասխանէ կշռաւոր ճօճումը ձեռնաշղթային, - եւ ահա՛ երրորդին` կը տեղափոխուին քայլերը բոլորակի։ Այսպէս կ’իրականանայ շրջանակի շարժումը` որ ծանր է եւ միակերպ։ Հանդարտ է մկանային խաղարկութիւնը, արդիւնք հոգեկան տրամադրութեան մը` ուր տարտամութիւնն ու մելամաղձութիւնը կուտան խորհրդազդած անդորրութիւն մը նաեւ անոնց դիմագծութիւններուն։ Պար մը չըլլար առանց աւիւնի։ Աւիւնն ալ, սակայն, ունի աստիճաններն իր ուժգնութեան։ Ամէն զգացում ալ անորոշութեան սկզբնաւորումով մը կ’արտայայտուի։ Զգացումի մանկութիւնն է այն։ Կը խորհէի իւրովի. – Սա պարի մանկութիւնն է, ուսկից կը ծորի սրտագրաւ անմեղութիւն մը, եւ պարաւորներու անբիծ հոգիները` մատհպումի սուրբ միջնորդութեամբ` կը հաղորդակցէ իրարու։ Խառն են կոյս եւ երիտասարդ, ա՜յնքան բնական եւ անպղտոր պարակցութեամբ մը` ուր կը զգաս թէ սեռերու արուեստակեալ անջրպետը լեցուած է ճառագայթներու սիրապատար աղապատանքով։ Ծիրանի-գօտի մը ամբողջ պարը, ուր Աստուծոյ արեւը երկնային ցօղերը կ’երփներանգէ։ Կեղծ ամօթխածութիւնը չի շիկնեցներ անոնց վարդ-այտերը, եւ ո՛չ ալ լրբենի քթիթ ու թարթեր կը ցանցէ անոնց շուշան նայուածքներուն մէջ։ Միայն հարկաւ ծիածան ծով մը եւ ծիծղուն երկինք մը կայ խորքը բոլոր աչքերուն, ուր Աստղիկ մը կը ծփծփայ կամ կը պսպղայ։ Կը զգաս դու ատի այն մեղմանոյշ շեշտերուն մէջ` որոնք իբր թէ թեւաբախումներու ծաղկապսակ փրփուրներն եղած ըլլային կամ լուսակերտ կայծեր ջահավառումի։ Այս բոլորը տարազն էր պարին, բայց ո՛չ ամբողջ տարազը. քանի որ դնդերային խաղերու աւելի խորհրդաւոր մանրամասնութիւնները ծածկուած կը մնային անոնց գեղջուկի խորոտիկ ու խատուտիկ շորերուն տակ։

31

Կար նաեւ պարին հոգին` որ ձայներուն մէջ կը մարմնանար։ Եղանակի ի՜նչ միօրինակութիւն, սակայն, գրեթէ նոյնահնչիւն խազերու աղքատութեան մէջ։ Ի՜նչ փոյթ. բնութեան բոլոր ձայները, իրենց ամենապարզ` այլ անխարդախ արտաբերումին մէջ, գրաւիչ են միշտ։ Պարը` որ կը դառնար, քրտական էր, իրաւ է, - Եարըմ կէրվանի (Իմ խորոտիկ եարը)-. Բայց Տարօնցին անոր մէջ գտեր էր հաւանաբար իր ջրով ու հողով, իր օդով ու հովով սնած ու արծարծուած շունչը, եւ խորդ հայուն համար կորդ երեւցած ձայնոլորակումներուն եւ լեզուաթեքումներուն մէջ ան կը տեսնէր ինքնատիպ դրոշմն իր սիրելի բնագաւառին։ Երկու կլկլան ձայներ միայն, բամբ ու սուր, կ’առաջնորդէին պարը։ Նորօրինակ փոխասացութիւն, որ ներշնչումի չափն ու կշիռը եղանակէն շարժումի կը փոխանցէր։ Քառեակ մը «լօ՛լօ՜յ, լօ՜յ»է վերջ, որ քայլափողի պատրաստութիւնը կը ճօճէր, ահա զոյգ մըն ալ «լօ՛լօ՜յ, լօ՜յ»` որ շարժումը կ’ամբողջացնէ։ Բայց հազիւ երրորդ զոյգին առաջին «լօ՛լօ՜յ, լօ՜յ»ը կ’արտասանուի, երկրորդ փոխասացը, «դարձկալը», կ’ընդմիջէ զայն, եւ ինք լրացնելով վերջին «լօ՛լօ՜յ, լօ՜յ»ը` կը սկսի ի՛րը միեւնոյն յանգաւորումով։ Եւ այսպէս փոխադարձաբար եւ շարունակաբար։ Ներշնչումի բնական պահանջն է այս, երբ ան ունի երկու շրթներ` իբր միջոց յայտնութեան։ Այն որ կ’երգէր բամբ` կ’ըսես առնական աստուածութիւնն էր, որ սակայն մելամաղձութիւնն ունէր սիրտի բոլոր գելումներուն։ Միօրինակութիւնն աւելի տպաւորիչ էր այդտեղ, ինչպէս բուի մը գիշերային վո՜ւյոցը` ուր ի զուր մարդկային երեւակայութիւնը չարաղէտ գոյժի մ’ահաւորութիւնն է նախազգացեր։ Անոր ձայնի բնորոշ կերկերումներուն մէջ կար գլգլոցը հեզասահ գետակի մը` որուն յատակը մարգարիտներ կը խաղան։ Եւ այնքան խոր է այդ յատակը, որքան խուլ էր եւ կրայոյզ` խաղի յորդումը։ Ձոր ու հովիտներէ, հով ու զով լեռնալանջերէ, մթաստուեր քարանձաւներէ արձագանգող ձայն մը` որ եթերային կոհակաւորումներով կը ծաւալի՜, կը ծաւալի՜, կը թաւալի՜, եւ յետոյ հառաչանքի մը, հեծեծանքի մը, հծծիւնի մը փոխարկուելով` գրեթէ կը մարմրի մելանուագի մը դառնանոյշ տպաւորութեամբ։ Շեշտերու այսպիսի բամբ ներդաշնակութիւն մը ես լսեր էի` պատանութեանս` օտար երկնքի մը տակ, ուր բնութիւն ու գեղարուեստ կը խնամիանային ցայգալուսային դիւթական քօղի մը ներքեւ։ Արուեստն ի՞նչ ըներ, սակայն, լերան մը կատար` ուր իր քոյրը կը շահապետէր այնքան պերճազգեստ, եւ հագագի մը մէջ` ուսկից այդ քրոջ ոլրած մետաքսահիւս լարերն էին ձգուեր, միացնելով սիրտը շրթներուն։ Բնութեան կնտնտոցն ալ է հրաշալի՜։ Իսկ սուր ձայնը կը պատասխանէր բամբին, գրեթէ ութնեակ աստիճանով բարձր, բայց նոյն ոլորակումներով, նոյն թրթռացումներով։ Միայն թէ ուժգնութեան այս յաւելումը յատկութիւնն ունէր կրկնապատկելու պարի ոգեւորութիւնը։ Ասի աւելի ազատ կը թռչկոտէր շրթներէ դուրս, զուարթախառն մելանուշութիւն մը տալով խազին։ Երկու ձայները զիրար կ’ամբողջացնէին։ Պարը կը դառնար անգայթ։ Ջիղերու փոխն ի փոխ կծկումներ ու ձգտումներ, ձայնելեւէջներու եղանակաւորումներէն ծնած, կը հաւասարակշռէին մարմնական եւ մկանային շարժումները, եւ ասոնց համապատասխանող սիրտի զեղումները։ Պարաւորներէն երգողները կար փոխադարձ ներշնչում մը ձեւի ու ձայնի, որոնք զուգակցելով իրարու` կը ստեղծէին պարի տեսլականը, - ՊԱՐՍՈՒՄԱՆ31։ Կը յաջորդէ երկրորդ պարը` աւելի յարաճուն քան առաջինը. Ահա երկրորդ պար մը։ Հոս կը փոխուին ե՛ւ տարազ, ե՛ւ հոգի։ Այս անգամ թեւերն են որ ուղղաձիգ ու սեղմ հպեր են իրարու, մէկին ձախ ձեռքը միւսին աջ ափին մէջ ագուցուած։ Հաղորդակցութիւնը աւելի անընդմիջական է, խանդը աւելի վառ։ Իրանը բոլորովին անճկուն չէ։ Դնդերներու ըմբոստացումը, ուսի ցունցերուն եւ խաղարկութիւններուն մէջ մանաւանդ, աւելի զգալի է։ Ոտքերը փորձեր կ’ընեն ոստոստումի, առանց սակայն հողէն անջատուելու յանդգնութիւնն ունենալու։ Փաթը աւելի շուտ կը շրջի` չափի անթերի յանգութիւններով։ Եղանակները աւելի զուարթ են ու թռուցիկ։ Սիրտը գոհ է, եւ հոգին աշխոյժ32։ Վերջապէս, երրորդ պարը` իբրեւ բարձրակէտ. Երրորդ պար մը կը գերազանցէ այս երկուքը։ Ափէ ափ շղթայ մը կը բոլորուի կորովի բազուկներու` որոնք կը ճօճին հա՜ կը ճօճին։ Խանդը մինչեւ խենդ ոստոստումներու կ’առաջնորդէ ամբողջ պարը։ Իրանները կը ճկին, կը խոնարհին շիկամօրուս պարագլուխին առջեւ, որ` Հայու գլխագիր սկզբնատառը – Հ – իր կեցուածքին մէջ` զոյգ ափերու անվերջ ծափծափումներով եւ սրտաբուխ խաղասացութիւններով, կը յորդէ ոգեւորութիւնը պարաւորներուն եւ կ’առինքնէ սիրտը հանդիսատեսներուն։ Կը մտնէ ձեռնաշղթայէն ներս, կը հրահրէ հոգիները ներզօր ուժգնութեամբ մը` որ ճակատն ողողող քրտինքի վիճակներուն մէջ կը շնորհափայլի, եւ քաջալար բազկի երակներէն հոսելով եւ ափի ծափերուն մէջ արձագանգելով` պարը կը փոխադրէ գերզգայնական ջղագրգռութեան մը մէջ։ Ապա կ’ելլէ շղթայէն դուրս, կը շարունակէ խաղը կոկորդալիր, նոյն գալարումներով, նոյն եռանդուն թափով պարին

32

փաթը դարձնելով։ Խորհրդաւոր միջնորդ մըն է նա այլ եւս, որուն մէջ ջիղ ու զգայարան կը տեսլականանան։ Ծով ու անմոլար նայուածք մը, ուր արեգակ մը կը բոցավառուի, ընդնշմարել կուտայ այդ սեռն տեսլականը։ Գեղեցիկէն աւելի վսեմն է որ կը խորունկնայ անոր լուստան մէջ, եւ դիւթական անդրացոլացումով մը կը թափանցէ զինք շրջապատող սիրտերուն։ Բիբի եւ սիրտերու այս հանդիպադրութիւնը, դիտողի եւ հայեցողի այս զուգախառնութիւնը, պարը կը վերածեն իսկապէս կրօնական պաշտամունքի մը` ուր կեանքը կը փառաբանուի այնքան պարզ ու բնական հոգեզմայլումով։ Պարմուսան է ան քաջայանգութեան (eurythmie) կշռականութեան (cadence), շեշտոլորակումներու (modulation) քնարական ու սրնգական ներդաշնոյթի, որոնք ձայնի ու ձեւի եղանակաւորումներուն կ’ընծայեն իմաստ ու տպաւորականութիւն։ Դժբախտութիւնն ունէի չհասկնալու անոնց բառերը։ Բայց անկարելի չէր զգալ ու գուշակել ինչ որ շարժումներն ու նայուածքները կ’ուզէին արտայայտել։ Ո՛չ սիրտը, ո՛չ ալ միտքը կրնան յղանալ առանց զգայարանական ներհայեցութեան։ Տեսանելիք, լսելիք եւ շօշափելիք իրենց քրմական պաշտօնն ունին այն «Սրբութեանց Սրբութիւն»էն ներս` ուր Տիեզերքի Խորհուրդը կը մանրանկարուի։ Հրաշալի խորհրդակատարներ երեքն ալ` Գեղեցիկ, Բարի եւ Սէր դիցաստուածային Երեքութեան։ Պէտք կա՞ր ուրեմն, խօսքերու, երբ ամբողջ մարմինը կը ծփար «տիեզերական գինովութեան» մը մէջ։ «Անոր գելումն իսկ հեծեծագին կղկաթումն է միտքին` դէպ ի Աստուած»33։ Տրապիզոնի հիացած է նաեւ աշուղի զիլ երգով. Բայց ահա՛ զիլ ու հնչեղ ձայն մըն ալ, որ պատանիի մը կուրծքէն բրդելով` կը խառնուի լուսնկայ գիշերի մը հանդիսական բոլոր պարերգութիւններուն։ Ամբոխը կը խռնուի անոր շուրջ, ծծելու համար այն կանաչարեւ թարմութիւնը` որ, լուսնի մեղրանոյշ շողերուն տակ, անոր զուարթ ու ծիծղուն նայուածքին մէջ կը վառվռի, եւ ըմբոշխնելու համար այդ վճիտ ներդաշնոյթը` զոր անոր սիրտին մէջ շնչող Աստուծոյ մատը հագագային աղիներուն վրայ կը թրթռացնէր։ Սուրբ Կարապետի սոխակն էր ան, որուն մեղեդիներուն ի լուր պէտք է լռէին բոլոր թռչունները։ Մանաւանդ գիշերային մեղեդիները, որոնք` կ’ըսես` կ’իջնէին աստղերու լուսաթեւ փաթպարերէն, լուսնկեակն ունենալով իրենց պարագլուխ34։

ՈՒԽՏԱԳՆԱՑՈՒԹԵԱՆ ԱՅԼ ՊԱՏՃԱՌՆԵՐ

Բնականաբար, ուխտագնացութեան համար կրնային գոյութիւն ունենալ նաեւ ամենատարբեր դրդապատճառներ` ըստ տեղական աւանդոյթներու եւ հաւատալիքներու։ Աղձնիքի մէջ, օրինակ, ուխտագնացութեան կրնային երթալ յատուկ պարագաներու տակ` երեխայի մազերը խուզելու համար. Այն ծնողները, որոնց երեխաները չէին ապրում, մանկանը մնացական դարձնելու յոյսով մազերը չէին խուզում մինչեւ եօթ տարեկան դառնալը։ Կտրելու օրը մատաղ էին անում այն սրբավայրում, որի անունով խոստացել էին զոհ մատուցել։ Եթէ տղան միակն էր, ուխտ էին անում նրա մազերը Մշոյ սուլթան ս. Կարապետի վանքում կտրել։ Այդպիսի երեխայի մազերը եօթ տարի չէին խուզում, աղջկայ նման ծամեր էին հիւսում, ժապաւէն կապում։ Եօթ տարին լրանալուց յետոյ վանքի վարսաւիրին էին հրաւիրում։ Վերջինս մազերը կտրում էր շորի վրայ` գետնին չթափուելու համար, եւ վանքի կշեռքով կշռում. միւս նժարին դնում էին այնքան դրամ, որքան կշռում էին մազերը։ Դրամը բարեգործական նպատակով տալիս էին վանքին։ Առաջին կտրուած մազերը պահում էին։ Կտրուած մազերը թաքցնում էին նոյն սրբատեղիի պատի մէջ։ Կամ էլ մայրը պարտաւոր էր այդ մազերը պահել գաղտնի մի տեղ, ուր ձեռք ու ոտք չդիպչէր35։

ՆԱԽԱՊԱՏՐԱՍՏՈՒԹԻՒՆ ՈՒԽՏԱԳՆԱՑՈՒԹԵԱՆ

Ուխտագնացութիւններուն համար անհրաժեշտ է հոգեւոր ու գործնական նախապատրաստութիւն։ Նախապատրաստութեան աստիճանն ինքնին կը բացատրէ տուեալ երեւոյթին գրաւած դիրքը հասարակական գիտակցութեան մէջ։

33

1. ՊԱՀՔ Վարդավառի ուխտագնացութեան կը նախորդէ պահքը։ Վարդավառի պահքը տօնացուցային չէ. Վարդավառի Մեծ Պահքն սկսւում է Հոգեգալստեան կիրակիին յաջորդող երկուշաբթի օրուանից, սակայն դրա մասին տօնացոյցի որեւէ խմբագրութիւնում հրահանգ չկայ, կը նշէ Յասմիկ Աբրահամեան եւ կ’աւելցնէ. Չլինելով տօնացուցային պահք` այն ընդհուպ XX դ. սկզբները կենցաղավարել է վանքերում, աշխարհիկ վերնախաւում եւ ժողովրդի տարբեր շերտերում։ Այդ են վկայում վիմագրերում յիշուող աշխարհիկ պատուիրատուի կողմից Վարդավառին նախընթաց Մեծ պահքին Պատարագ պատուիրելու եւ որոշակի անձանց յիշելու մասին հրահանգները36։ Հետեւաբար, Վարդավառի պահքի կիրարկութիւնը կախում ունի անձնական կամ տեղական վանական աւանդոյթէն եւ որոշումէն. Զատկի, Ծննդեան եւ Վարդավառի Մեծ պահքերը թէ՛ աշխարհիկ, թէ՛ վանական միջավայրերում կենցաղավարել են անձի կամ տուեալ վանքի ներքին որոշման համաձայն37։ Րաֆֆի կը հաստատէ ուխտագնացութեան համար եօթը տարուայ պահքի սովորոյթը` Հոգեգալուստէն մինչեւ Վարդավառ. Ամէն մարդ, որ ուխտել է Սուրբ Կարապետ գնալու, պէտք է եօթն տարի շարունակ, Հոգեգալստից սկսած մինչեւ Վարդավառ, եօթն շաբաթ պաս պահէ, որ արժանանայ նրա դուռն գնալու։ Նրանց ամէն մինի ուխտը ընդունելի էր, երբ Մուրատ գետի ափի մօտ քնելով այնպիսի մի երազ են տեսնում, որը որեւէ առնչութիւն ունի իրենց ուխտեալ նպատակի հետ։ Թերեւս այդիսկ պատճառով յիշեալ գետը (որ Եփրատի ճիւղերից մինն է), ստացել է «Մուրատ» խորհրդական անունը, որովհետեւ, նրան հասած` ուխտաւորները Սուրբ Կարապետից առնում էին իրանց մուրատները38։ Խօսելով Շիրակի ԺԹ. դարու ժողովրդական բանահիւսութեան ու սովորութիւններուն մասին, Աղեքսանդր Մխիթարեանց կը վաւերագրէ, որ շիրակցին Ս. Կարապետ ուխտագնացութեան երթալու համար եօթը տարի շարունակ, եօթը շաբաթ` Համբարձումէն մինչեւ Վարդավառ, պահք կը պահէր. Սուրբ Կարապետ. Այս տօնը, ըստ օրացոյցի, անխափան կատարւում է յունուարի 15-ին. բայց այստեղ դնելն իւր առանձին պատճառն ունի։ Համբարձմանից մինչի Վարդավառ, ամբողջ եօթ շաբաթ, շատերն առանց լուծելու ինչպէս մեծ պասը, (ոմանք էլ շաբաթ կիրակի լուծում են) «Սուրբ Կարապետի» կամ «Օխան անուան» անունով պաս են պահում եօթ տարի շարունակ եւ անընդհատ։ Եօթ տարին լրացնելուց յետոյ, գնում են Մշու կամ Տարօնոյ Գլակայ կամ Իննակնեան վանքը «Մշու սուլթան»-Յովհաննու Մկրտչի «Մարմառ գերեզմանին» ուխտ ու երկրպագութիւն, որ մուրազները տայ եւ սրտերի խորհուրդներն ու խնդրուածքները կատարէ։ Շատերը նպատակ են դնում գերեզմանի վերայ խնդրել, որ իրանց «օխտ գոմշի ոյժ տայ», ոմանք լարախաղացութիւն են խնդրում, ոմանք սազ ածել ու բանաստեղծական տաղանդ, ոմանք իրանց ցաւերին փարատութիւն, ոմանք էլ այլ եւ այլ շնորհքներ: Իսկ անզաւակ ծնողները, գօտիները դնում են գերեզմանաքարի վերայ, ջերմեռանդ աղօթում, ու անծանօթ մէկին հրաւիրում, որ գօտին մէջքը կապէ, այն նպատակով որ զաւակ ծնանելիս` քաւորը նա լինի։ Այդ ճանապարհով զաւակ ստացողները եւ միամօր զաւակատէրերը, զաւակները ծնած օրից ուխտում են իրանց զաւակների գլխի մազերը այնքան ժամանակ չը խուզել, մինչեւ որ նրանք գնան Ս. Կարապետի գերեզմանին ուխտ անեն. ապա այնտեղ գերեզմանի վերայ վեր են անել տալիս, այդ մազերից բարակ պարան են ոլորում ու կապում այն աւելի վերայ, որով աւելում են վանքն ու գերեզմանի շուրջը սրբում-իստակում: Շատերն էլ խնդրում են, որ իրանց զաւակներին խելք ու շնորհք տայ, որպէս զի իրանց մահուանից յետոյ` օճախները ծխացնեն ու վառ պահեն39։ Վարդավառի ուխտագնացութեան պահքը ընդունուած ընդհանուր երեւոյթ մըն էր, ինչպէս ազգագրագիտուհի Հրանոյշ Խառատեան կը ներկայացնէ.

34

Համբարձումից մինչեւ Վարդավառ ուխտատեղի չէին գնում, համարելով, որ սրբերը համբարձուած են։ Այդ նոյն ժամանակ ոմանք պահում էին Ս. Կարապետի պասը։ Այս իւրօրինակ պասի ընթացքում շաբաթ եւ կիրակի օրերը թոյլատրւում էր ուտել ուտիսի կերակուրներ, բայց` ոչ մսեղէն։ Ինքնատիպ Ս. Կարապետի պաս պահողները ծամոն նոյնպէս չէին ծամում։ Ս. Կարապետը յատկապէս ցանկալի էր անժառանգներին, որոնք ուխտում էին այս պասը պահել եօթ տարի շարունակ։ Այն ի վերջոյ աւարտւում էր Վարդավառին դէպի Մշոյ Ս. Կարապետ ուխտագնացութեամբ, ուր ուղեւորւում էին ընտանիքներով, Վարդավառից երբեմն մէկ ամիս առաջ40։ Մուշի գաւառներէն մէկն է Բուլանըխ։ Բնականաբար, անոր ազգագրութիւնը սերտօրէն կապուած է ընդհանուր Մուշի աւանդոյթներուն հետ։ Սահակ Մովսիսեանի ուսումնասիրութիւնը Բուլանըխի մասին է։ Այս առումով, ան կը գրէ. Զատկից յետոյ 40 օր անընդմէջ ուտիսի օրեր էին. այնուհետեւ սկսւում էին օրական եւ շաբաթական պահքերը. բայց աղջինկների համար սկսւում էր Սուրբ Կարապետի պասը, երբ միայն շաբաթ եւ կիրակի օրերը իւղեղէն եւ ձու էին ուտում, բայց ոչ միս։ Այս պասը պահում էին եօթ տարի, եօթերորդ տարում գնում էին Սուրբ Կարապետի վանքը ուխտի եւ խնդրում, որ մուրատատու Սուրբ Կարապետը իրենց սրտի մուրազը տայ41։ 2. ՄՈՒՇ, ՂՐԻՄ, ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ, ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼ-ԳԻՒՄՐԻ Ստորեւ, չորս քաղաքներու ու շրջաններու մասին պահպանուած համառօտ տեղեկութիւններ` Մուշ, Ղրիմ, Նոր Նախիջեւան եւ Ալեքսանդրապոլ։ Պանդուխտ կը նկարագրէ Մուշի պատկերը` 1892-ի ուխտագնացութենէն առաջ. Մինչեւ վանքի մասին խօսելը, հարկ կը համարինք քանի մը խօսք ասել թէ մշեցիք ի՞նչպէս կը դիմեն վանքը։ Ս. Վարդավառի պասի շաբաթէն առաջ արդէն ամէն տան մէջ համարեա իրարանցում մը կը նկատուի. ընտանիք կայ` որք չափազանց կ’ուրախանան, որովհետեւ պիտի տեսնեն ս. Կարապետը եւ իրենց «սրտի մուրազն» առնեն, իսկ ուրիշ տներ չափազանց տխուր են...։ Ահա հասաւ այն կիրակին, որի յաջորդ օրը արդէն Վարդավառի պասը կը սկսի. այդ կիրակի օրը կը տեսնէք որ հարիւրաւոր տների երդիկներից ծուխ կը բարձրանայ, դիւրին է իմանալ որ ուխտաւորները պաշարի պատրաստութիւնն է որ կը տեսնեն։ Վարդավառի երկուշաբթին եթէ մէկը կանգնած ըլլայ հայոց «Բրտի թաղ» կոչուած տեղում, կը տեսնէ քաղաքէն դուրս տանող Չաթալ կոչուած լայն ճանապարհի վրայ հարիւրաւոր սայլեր, որք ուխտաւորներին տանելու համար են եկել։ Դեռ արեւը չծագած ահագին խառնուրդ մը կը գոյանայ այդտեղ. քաղաքացին գիւղացու հետ առուտուր կ’ընէ, թէ ո՛րքան տայ իւր ընտանիքը մինչեւ վանքը հասցնելու, վերջապէս շատ խօսելէն եւ իրար հայհոյելէն, գիւղացին կը համաձայնի 100-ական փարայէն տանել իւրաքանչիւրին (մօտ 25 կ. եւ որովհետեւ սայլերը մեծ են, կարող են մեծ թուով ընտանիքներ տանել։ Այդ օրը դեռ ուխտաւորաց մէկ մասը կ’երթայ, այսինքն մասամբ ընտանիքներ, մրգավաճառներ. տէրութեան կողմանէ ալ խումբ մը զափտիէ կ’ուղարկուի, իբր թէ կարգ պահպանելու համար։ Հետեւեալ օրը կրկին կ’երթան, իսկ երրորդ ու չորրորդ օրը արհեստաւորներն ու վաճառականները42։ Խաչերես Փորքշէյեան կը ներկայացնէ Ղրիմը. Ամէն տարի ամառուայ ընթացքում հայ երիտասարդութիւնը խոշոր խմբերով, ձիերի վրայ նստած, ուխտ է գնացել Մշոյ Սուրբ Կարապետի վանքը, ճանապարհին այցելել է Հայաստանի տեսարժան վայրերը եւ անպատճառ իրենց մայրենի Անիի աւերակները։ Այդ սովորութիւնը Ղրիմի հայերը իրենց հետ բերել էին Նոր Նախիջեւան։ Քաղաքի եւ հինգ գիւղերի ուխտաւորները ձմեռուանից սկսում էին պատրաստուել գնալու համար` կազմում էին խմբեր, արտասահմանեան անձնագրեր հանում, լաւ եւ դիմացկուն ձիեր էին ձեռք բերում, նրանց պատրաստում երկար ճանապարհի համար։ Գնում էին Թիֆլիսի վրայով։ Կովկասեան եւ անդրկովկասեան երկաթուղիները կարուցելուց յետոյ սկսեցին գնալ երկաթուղիով մինչեւ Թիֆլիս, իսկ այնտեղից ֆուրգոններով եւ կամ գնում էին Նովորոսիյսկ, նաւով հասնում Տրապիզոն, իսկ այնտեղից դարձեալ ֆուրգոններով ճանապարհւում ուխտատեղին։ Սուրբ Կարապետ ուխտ էին գնում միայն տղամարդիկ, մուրազ ունեցող երիտասարդները։ Գիւղացիք ամէն տարի սուրբ Կարապետի բաժնին ցորեն էին ցանում. այդ ցորենը ծախում էին եւ ստացուած փողերով գնում ուխտ։ Ուխտը ընդունելի լինելու համար ուխտաւորները ծոմ էին պահում, միշտ գնում էին եկեղեցի եւ աղօթում։ [...]

35

Սուրբ Կարապետ ուխտ գնացող տղամարդկանց վրայ այլ էր ժողովրդի հայեացքը։ Նրանք ոչ հաճիներ էին եւ ոչ էլ իրենց հոգու փրկութեան մասին մտահոգուածներ։ Սուրբ Կարապետ գնացողները հայրենասէրի համբաւ ունէին, թէպէտ գոյութիւն չունէր սուրբ Կարապետ գնացողների առանձին կազմակերպութիւն, բայց նրանք ամէնքը կապուած էին իրար հետ հայրենասիրական կապով43։ Նոր Նախիջեւանի հայ գաղութը հիմնուած է ԺԸ. դարու վերջաւորութեան` Ղրիմի գաղթականներուն շնորհիւ։ Իրենց մերձաւորութեան պատճառով, յաճախ կը նոյնանան Ղրիմի եւ Նոր Նախիջեւանի ազգագրական սովորութիւնները եւ բանահիւսական արտադրութիւնները։ Հետեւաբար, անոնց անջատումը քիչ մը պայմանական է։ Նոր Նախիջեւանի ուխտագնացութիւնը դէպի Ս. Կարապետ շարունակուած է մինչեւ ԺԹ. դարու վերջերը իսկ ուխտաւորները գլխաւորապէս երիտասարդներ էին, ինչպէս կը գրէ Մ. Լիւլէճեան. Չնայելով որ Նոր Նախիջեւանցիների նախնիները դեռ դարեր առաջ գաղթել ու հեռացել էին մայր հայրենիքից, բայց ս. Կարապետ ուխտ գնալու սովորութիւնը պահպանուել էր մինչեւ 19-րդ դարի վերջերը։ Նրանք խմբերով, ձի հեծած, ճամփայ էին ընկնում, եւ ամիսներ էր տեւում, մինչեւ հասնում էին ուխտատեղին։ Ս. Կարապետ էին գնում նաեւ նշանուած կտրիճները իրենց «մուրազին» հասնելու համար44։ Ազգագրագիտուհի Հրանոյշ Խառատեան կը վերականգնէ Նոր Նախիջեւանի նախապատրաստական մթնոլորտը. Սուրբ Կարապետ կատարուող ուխտագնացութիւնն ամբողջ իրադարձութիւն էր մարդկանց կեանքում։ Հետազօտողներն ասում են, որ Ս. Կարապետի վանքը Տարօնում, յատկապէս Վարդավառի համաժողովրդական տօնախմբութիւնների օրերին, դարձել էր համայն Մերձաւոր Արեւելքի թէ քրիստոնեաների, թէ այլադաւանների սիրուած ու հեղինակաւոր սրբավայրերից մէկը։ Տեսնենք այդ երեւոյթը Նոր Նախիջեւանի հայերի օրինակով։ Այստեղ Ս. Կարապետ ուխտի գնացածները իւրայատուկ յարգանք էին վայելում։ Այս ուխտը ոչ այնքան եկեղեցու, հաւատի հետ կապուած երեւոյթ էր, որքան` հայրենասիրութեան, հայրենիքին նուիրումի։ Եթէ Երուսաղէմ ուխտի գնալը սովորաբար սոցիալական բարձր դիրքի, հարստութեան հետեւանք եւ վկայական էր, ապա Սուրբ Կարապետ ուխտի գնալն ազգային նուիրման եւ հայութեանը պատկանելութեան վկայական էր։ Եթէ Երուսաղէմ ուխտի գնացողները դառնում էին հաջի, եւ նրանց ուխտը քրիստոնէութեան հետ էր կապւում, ապա Սուրբ Կարապետ ուխտի գնացողներն ազգային նուիրեալների, հայրենասէրների համարում ունէին։ Նրանք հասարակութեան մէջ մեծ յարգանք էին վայելում եւ երբեմն, որոշ առիթներով, հանդէս էին գալիս միասին։ Օրինակ, Միքայէլ Նալբանդեանի թաղմանը Սուրբ Կարապետ ուխտի գնացածները մասնակցել են որպէս մի խումբ։ Սուրբ Կարապետի ուխտին պատրաստւում էին երկար։ Գիւղացիները Սուրբ Կարապետի անունով ցորեն էին ցանում եւ այդ ցորենը ծախելով` գնում էին ուխտի։ Ծնողները երազում էին իրենց արու զաւակների ուխտագնացութիւնը։ Սուրբ Կարապետի ցորենը մաղած, Ամբարի աչքը իլինք լցրած, Թոռու ձին դռանը կապած, Խը՜ռ-խը՜ռ կանէ հազիր կայնած, Նալերէն թէք գնած, պահած, էկեռ թախըմ հազիր սարքած, Հեպկեները կողէն կախած, Զենկուները օսկեջրած, Լակէն, տիզկին, շուլբուր ֆըսած, Սեւ խաթռանով աղէկ ներկած, Տղաս կանանչ կապան հագած, Մոշթի գդակ գլոխը դրած, Թուրը-սուրը քովէն կախած, Ուխտ պիտ էշթա սուրբ Կարապետ, Աստուած անպակաս նարա հետ։

36

Ուխտն ընդունելի դարձնելու նպատակով ծոմ պահող մարդիկ մինչեւ ուխտագնացութիւն գնում էին եկեղեցի, աղօթում, որ իրենց ուխտն ընդունելի լինի։ Նոր Նախիջեւանում շատերն են յիշում Մելքոն անունով մի մարդու, որ ծանր հիւանդացել է, ապաքինուելու համար եօթ տարի պաս է պահել եւ եօթերորդ տարին մեկնել է Սուրբ Կարապետ` ուխտագնացութեանը։ Դժբախտը, սակայն, ճանապարհին մահացել է։ Սուրբ Կարապետ ուխտագնացութիւնը միայն հայրենասիրութեան վաւերացում չէր: Ուխտաւորները թաքուն կամ յայտնի երազանքներ էին ունենում եւ ուխտի գնալու նպատակն էր լինում այդ երազանքների իրականացման համար Սուրբ Կարապետի զօրակցութիւնն ստանալ։ Ոմանք նպատակ էին դնում, օրինակ, խնդրել, որ իրենց «օխտը գոմշի ուժ տայ», ուրիշները լարախաղացութեան հմտութիւն էին խնդրում կամ բանաստեղծական տաղանդ, երրորդներն իրենց ցաւերի փարատում էին խնդրում, անզաւակները զաւակ էին խնդրում եւ այլն45։ Հիմնուելով անտիպ ձեռագիրներու վրայ, Կարինէ Բազէյեան եւ Գրիգոր Աղանեան կը ներկայացնեն Շիրակի կացութիւնը։ Իրենց յօդուածին մէջ կը քաղեն Հ. Գէօլէցեանի Գիւմրի (Ալեքսանդրապոլ Լենինական) գրութենէն հատուած մը (ՀՀ ԳԱԱ ՀԱԻ ազգագրութեան բաժինի արխիվ, տետր 2, 1980).

[Գիւմրիէն] Սուրբ Կարապետ մեծ մասամբ գնում էին ունեւորները, որովհետեւ գնալ-գալը, որ տեւում էր մի քանի օր, ե՛ւ ժամանակի (գործից կտրուելը), ե՛ւ դրամի հետ էր կապուած։ Սուրբ Կարապետի ուխտ մեծ մասամբ գնում էին երիտասարդները։ Կնոջ կամ աղջկայ գնալն արգելուած էր, որովհետեւ կին է գլխատել տուել Յովհաննէս Մկրտչին եւ գլուխը սկուտեղի մէջ դրած պարել։ Սուրբ Կարապետ ուխտ գնալը մեծ իրադարձութիւն էր գիւմրեցիների համար։ Ամէն մայր մեծ երջանկութիւն էր համարում այդ ուխտագնացութիւնը եւ երանի (Էրնակ) էր տալիս այն օրուան, երբ իր տղան (կամ տղաները) կ’արժանանայ այդ փառքին46։ Նոյն ձեռագիրը կը յիշատակէ.

Համբարձումից 40 օր յետոյ մինչեւ Վարթեւոր (Վարդավառ) սկսւում է Սուրբ Կարապետի պասը, որը պահում են մեծ մասամբ պառաւ կանայք, ջահել աղջիկները, որոնք մուրազ ունեն, եւ այն տղամարդիկ, որոնք Սուրբ Կարապետ ուխտ են գնալու։ Այս պասը պարտադիր չէ միւս պասերի նման, բացի վերջին շաբաթուանից։ Սուրբ Կարապետի պասը պահում էին չոր` մինչեւ Վարդավառ պասը չէին ուտում, եւ թաց` շաբաթ եւ կիրակի օրերը պասն ուտում էին։ Սուրբ Կարապետի պասը պահում էին մէկից մինչեւ եօթ տարի, նայած պահողի խոստմանը։ Ժողովրդի մէջ հռչակուած, հրաշագործ, մուրազատու սուրբ էր համարւում սուրբ Կարապետը։ Այն ժամանակի լարախաղացներն իրենց ճարպկութիւնը վերագրում էին Մշոյ Սուրբ Կարապետի տուած շնորհին։ Երբ երդւում էին «սուրբ Կարապետ», ապա ճշմարտութիւնը կասկածելի չէր47։ 1860-70-ականներուն, Ալեքսանդրապոլը հանդիպումի կեդրոն մըն էր` ուր Հաշտարխանի, Ղզլարի, Մոզդոկի, Նոր Նախիջեւանի ուխտաւորները կը միանային, երթալու Ս. Կարապետ, ինչպէս ցոյց կու տայ Ն. Նիկողոսեանի անտիպ գրութիւնը (Լենինական, ՀՀ ԳԱԱ ՀԱԻ բանահիւսութեան արխիվ, FF II, էջ 7269). Լենինականցիք (իմա` ալեքսանդրապոլցիները, Կ.Բ.) ուխտ էին գնում Մշոյ Սբ. Կարապետ եւ էջմիածին։ Այն բարի ժամանակներում, 60-70-ական թթ. [նկատի ունի 1860-70-ական թթ.-երը. Կ.Բ.] երբ հայերի ու թուրքերի մէջ թշնամութիւն չկար, դէպի Տաճկաստան երթեւեկութիւնն ազատ էր, թէ՛ առեւտրի, թէ՛ ուխտագնացութեան համար։ Ռուսահայերը շատ էին սիրում Մշոյ սուլթան սուրբ Կարապետին, քեանդրբազների մուրազատուին։ Հաշտարխանից, Ղզլարից, Մոզդոկից, Նոր Նախիջեւանից մեծ ընտանիքներով գալիս էին Լենինական, որ լենինականցիների հետ միասին սահմանն անցնեն, գնան ս. Կարապետ48։ Նիկողոսեան կը մանրամասնէ ԺԹ. դարավերջի Սուրբ Կարապետի ուխտագնացութիւնը (նոյն ձեռագիրը, էջ 7270). Վարդավառից երկու շաբաթ առաջ ուխտաւորներն իրենց ազգականների հետ հաւաքւում էին Արփաչայի ափը։ Հաւաքւում էին նաեւ շատ հանդիսատեսներ։ Առաւօտը վաղ գետի ափին վրաններ էին խփում եւ սկսում էին քէֆ, ուրախութիւն։ Ամէն կողմից լսւում Էր զուռնի ու դհոլի զիլ ձայնը, սազանդարների քաղցր նուագը, երգ, պար,

37

բացականչութիւններ խառնւում էին իրար։ Այդ ամէնը մի աոանձին հրապոյր էր ներկայացնում, եւ մարդիկ ցանկանում էին ինչ էլ որ լինի, իրանք էլ մի օր ոխտ են գնալու։ Կէս օր լինելուն պէս ուխտաւորների առաջնորդները ղլաւուզները կարգադրում էին ձիերը նստել։ Իրանք կարմիր դրօշակները թեւերին գցած անցնում էին գետը, հետները տանելով ուխտաւորներին։ Օդը թնդում էր «մնաք բարով - գնաք բարով» ասողների ձայնից։ Ուխտաւորների մէջ լինում էին հետեւակներ, որոնք տանում էին հետներն իրենց 7-8 տարեկան արու զաւակներին։ Նրանք երեխայի ծնուելուց առաջ խոստացել էին ոտքով ուխտ տանել անդրանիկ զաւակին։ Երեխայի մազերը չէին կտրում, հիւսում էին, որ գերեզմանի վրայ խուզեն, տղան մնացական լինի49։ Յստակ է, որ Ս. Կարապետի ուխտագնացութիւնը կ’ենթադրէր նախապատրաստական շրջան մը, որուն շնորհիւ մասնակցողական զգացողութիւնը կը դառնար աւելի յարաշարժ ու յարատեւ։

ԿՆՈՋ ՏԻՊԱՐԸ

Կիներու ուխտագնացութիւնը արգիլուած չէր։ Արգիլուած էր անոնց մուտքը Ս. Կարապետի եւ Աթանագինէսի մատուռները, ուր կը գտնուէին Յովհաննէս Մկրտիչի (Ս. Կարապետ) եւ Աթանագինէսի մասունքները50, քանի որ Ս. Կարապետի մահուան պատճառը եղած է կին մը։ Կանանց արգելուած է այդ վանքը գնալ, որովհետեւ սուրբ Յովհաննու գլխատման` մի տռփոտ կին էր պատճառ եղել, իսկ գնացողները չեն կարող գերեզմանի մատուռը մտնել եւ գերեզմանը համբուրել, կը գրէ Րաֆֆի51։ Յովհան Մամիկոնեան կը պատմէ Ս. Կարապետի գերեզմանը այցելած կնոջ մը ճակատագիրը.

Արդ, Մամիկոնեան տան իշխան Մուշեղի կենաց եւ Թոդիկի հայրապետութեան օրերին Գլակայ վանքում, սուրբ Կարապետի դռանը մի հրաշագործութիւն տեղի ունեցաւ։ Արծրունեաց Վարդպատրիկ անունով իշխանը, որը բազմաթիւ եկեղեցիներ ու վանքեր կառուցեց, ունէր Մարիամ անունով մի բարեպաշտ կին։ Եւ քանի որ ինքը Կեսարիա պիտի մեկնէր, առաւ կնոջը, տարաւ իր հօրենական տանը թողեց եւ ինքը գնաց։ Իսկ նրա կինը, քանզի խիստ փափագ ունէր այն սրբերին տեսնելու, որոնք սբ. Կարապետի վանքում էին, օրերից մի օր վերցրեց փոքրիկ, ծծկեր մանկանը, որ իւր առաջնեկն էր, մեծագոյն սիրով ու ջերմեռանդութեամբ եկաւ սուրբ Կարապետի դուռը, բազում աղաչանքներով խնդրում էր սպասաւորներին, որպէսզի թոյլ տան մտնի եկեղեցին։ Սպասաւորները, սակայն, արգելում էին նրան իր այդ փափագը կատարելու։ Բայց վերցնում են մանկանը տիկնոջ գրկից եւ տանում են եկեղեցի, տիրոջ սուրբ սեղանի առջեւ երկրպագեցնում են նրան, ապա բերում տալիս են տիկնոջր։ Իսկ նա առնելով մանկանը` սկսեց արտասուել եւ իր գլուխը կոծելով ասել, - «Վա՜յ ինձ, մեղաւորիս, որ զրկուած եմ աստուածային բարուց։ Ողբացէ՛ք ինձ, ամենայն կանայք, մասնակից եղէ՛ք իմ արցունքներին ամենայն ձայնարկներ։ Թող լեռներն ինձ ծածկեն եւ թող բլուրներն ինձ վրայ ողորմեայ ասեն. գազանները թող աւաղեն ինձ եւ թռչունները թող վշտակցեն ու խղճան ինձ։ Թող հրեշտակները ապաշաւեն իմ անձը եւ ինձ վրայ թող դեւերը յարձակուեն։ Ողորմացէ՛ք ինձ, սպասաւորներդ սուրբ Կարապետի եւ թոյլ տուէք ինձ տաճարի ներսը տանել»։ Ապա դառնալով մանկանը` ասում էր. «...Որդեակ, ինչո՞ւ բաժանուեցիր իմ գրկից, ինչպէ՞ս չխղճացիր հարազատ մօրդ։ Մի՞թէ ես չծնեցի ու սնեցի քեզ. իսկ դու ինձ մենակ թողեցիր»։ Այս բոլորն ասելով` տիկինը բազմաթիւ անուշահոտ իւղեր էր հանում տալիս սպասաւորներին եւ ասում, «Վերցրէք սրանք եւ թոյլ տուէք ինձ ներս մտնել»։ Պատգամ էր յղում նաեւ տէր Թոդիկին եւ խնդրում, որ վերցնի ուղարկած իրերն ու իրեն եկեղեցի ներս թողնի։ Բայց նա պատասխանում է. - «Այսպիսի կարգադրութիւն չենք ստացել առաջիններից (նախորդներից) եւ ոչ էլ մենք կարող ենք այդ բանն անել։ Արդ, եթէ յանուն հաւատի ես անում [այդ բոլորը], ապա այդչափ ջանք թափելդ էլ ընդունելի է։ Ուստի չափից աւելին պահանջելով` մի ձանձրացրու մեզ եւ գնա խաղաղութեամբ»։ Եւ նա ասում էր.

- Ո՛չ, այդպէս չէ։ Եթէ ձեր իշխանութեան համար էք ասում, ես ձեզանից չեմ վախենում, իսկ եթէ Կարապետի` մեր հանդէպ ունեցած թշնամանքի համար է, մի՞թէ ինքն էլ հէնց կնոջից չծնուեց։ Մի՞թէ տէրն` ինքը կնոջից չծնուեց. եւ մարգարէներն ու առաքեալները նոյնպէս կնոջից չծնուեցին։ Ահա, ես մտնում եմ, ով տէ՜ր, եւ իբրեւ բարեխօս ինձ հետ քո մայրդ ունեմ։ Մի՛ ուղղիր ինձ քո բարկութեան ցասումը եւ թող չլինեմ այս աշխարհից անարգուածների թւում։ Քանի որ ինքդ էլ կնոջ կաթով սնուեցիր, գոնէ ինձ էլ տաճարդ մտնելու արժանի արա...

38

Եւ այս ասելով ներս մտաւ` տաճարի որմերը համբուրելով. ապա գնաց սուրբ սեղանի առջեւը ծունր դրեց եւ ասաց.

- Նայի՛ր, տէ՛ր, խորտակուած սրտին իմ եւ ողորմութիւնդ արա ինձ` բազում վիրաւորեալիս, քանզի ողորմութեամբ յիշաչար չես լինի։ Ուրեմն, թող յաւիտեանս օրհնեալ լինի անունը քո... Իսկ երբ դուրս եկաւ եկեղեցուց, այնժամ զայրացան, բորբոքուեցին, տրտմեցին եկեղեցու սպասաւորները կատարուածի համար, տիկնոջ համար կերակուր նոյնիսկ չպատրաստեցին։ Ինքը, սակայն, իր սպասաւորներին կարգադրեց կրօնաւորների համար ճաշ պատրաստել։ Երեք հարիւր իննսուն եւ հինգ հոգի տիկնոջ պատրաստած սեղանին մասնակից եղան։ Երբ ճաշը վերջացրին, տիկինը դառնալով նրանց ասաց.

- Ո՛վ սրբասէր եղբայրներ ու աստուածային պատուիրանները գործադրողներ, այսօր ցնծացէ՛ք ինձ հետ միասին, քանզի տէրն մեր ներեց ինձ եւ իմ սրտի փափագը կատարեց։ Արդ, օրհնեցէ՛ք ինձ եւ ճանապարհ դրէք խաղաղութեամբ... Այնժամ եկեղեցապանն ու կրօնաւորներից մին սեղանից վեր կացան, գնացին սուրբ Կարապետի դուռը եւ ծունր իջնելով ասացին.

- Ո՜վ տէր, դու կը ներե՞ս այն կնոջը, որ այդ բանն արեց, եւ բոլոր կանանցից միայն նա համարձակուեց քո տունը մուտք գործել։ Ահա, ցոյց տուր զօրութեանդ նշանը նրան, որպէս ապացոյց բոլոր ազգերին եւ խրատ բազմաց ամենայն։ Իսկ երբ կնոջը ճանապարհ դրին եւ իրենք ետ դարձան, տիկինը մօտեցաւ մի փոքրիկ զառիվայրի, որը Սադակի բարձունքին է, եւ ելաւ բարձրացաւ այնտեղ, նայեց դէպի փոքր ամրոցը եւ զարմանալի տեսիլք երեւաց նրա աչքին. նետեց մանկանը դայեակների մօտ ու գոչեց.

- Տեսնում եմ, ահա՛, այր մի գիսաւոր եկեղեցուց դուրս եկաւ եւ ամպերի մէջ որոտալով դէպի ինձ է գալիս։ Տեսնում եմ նրա մօտ զէնք [սուրսայր], արեամբ ներկուած ու խնամքով թաքցրած։ Բայց խօսքը դեռ բերանումն էր, հարուածեց [տեսիլքը] նրան եւ այնտեղ հոգին աւանդեց։ Այս բանը տեսնելով` ծառաները փութացին յայտնել եկեղեցու սպասաւորներին, իսկ վանահայրը, երբ եկաւ տեսաւ, սաստիկ զայրացաւ եկեղեցականի վրայ եւ շատ տրտմեց ու շատ ժամեր արտասւում էր։ Ապա սպասաւորների հետ միասին վերցրին [տիկնոջ մարմինը], տարան` ուր իրենք էին, նրա համար գերեզման պատրաստեցին եւ դրին մէջը։ Այնուհետեւ քարէ խաչ կանգնեցրին նրա վրայ եւ գրեցին այսպէս.

- Ով մարտնչել յանդգնի Եկեղեցու դէմ Աստծոյ, Սուրն այս խոցի թող նրան... Եւ այսպէս դրուած մինչեւ օրս էլ անջնջելի կայ նոյն տեղում։ Իսկ մանկանը [վանահայրը] վերցրեց յանձնեց դայեակներին, որ պահեցին մինչեւ արբունքի հասաւ։ Ապա վանքն առնելով` ուսուցանեց եւ իր մահուանից առաջ նրան կարգեց նոյն եկեղեցում վանահայր։ Բայց նրա հայրը` Արծրունեաց իշխանը, երբ Կեսարիայից եկաւ եւ լսեց կնոջ մահը, շատ վշտացաւ, սակայն [վանա]հայրը մխիթարեց նրան։ Մտածեց [իշխանը] մի եկեղեցի կառուցել, ուստի գնաց մարտիրոսաց վկայարանը, վանքի մատակարարի մօտ շինանիւթ ձեռք բերելու համար։ Եւ հէնց այնտեղ էլ շինել տուեց մի հոյակապ ու վայելուչ եկեղեցի` իր կնոջ յիշատակի համար եւ անուանեց այն Աստուածածին։ Զարդարել տուեց այն հրաշալի ապարանքներով եւ սուրբ Կարապետի Գլակայ վանքը նոյնպէս զարդարեց52։ Կնոջ նկատմամբ այս վերաբերմունքը կապուած է ընդհանուր քրիստոնէական ըմբռնումին հետ։ Այդպէս կը յուշեն Հին եւ Նոր Կտակարաններու բնագիրները, բացայայտելով իրենց դիրքը կնոջ նկատմամբ. Եւ կնոջ ըսաւ. «Քու յղութեանդ ցաւերը մեծապէս պիտի շատցնեմ. տքնելո՛վ որդի պիտի ծնանիս։ Ամուսինիդ պիտի բաղձաս, բայց ինք պիտի տիրէ քու վրադ»։ (Հին Կտակարան, Ծննդոց 3:16։) Կինե՛ր, հպատակեցէ՛ք ձեր ամուսիններուն` որպէս թէ Տէրոջ. որովհետեւ ամուսինը կնոջ գլուխն է, ինչպէս Քրիստոս ալ եկեղեցիին գլուխն է, եւ ինքն է մարմինին Փրկիչը։ Հետեւաբար, ինչպէս եկեղեցին հպատակ է Քրիստոսի, նոյնպէս ալ կիները թող ըլլան իրենց ամուսիններուն` ամէն բանի մէջ։ (Նոր Կտակարան, Պօղոս առաքեալի թուղթը Եփեսացիներուն 5:22-24։) Բայց կ’ուզեմ որ գիտնաք թէ ամէն այր մարդու գլուխը Քրիստոսն է, ու կնոջ գլուխը` այր մարդը, եւ Քրիստոսի գլուխը` Աստուած։ Ամէն այր մարդ` որ կ’աղօթէ կամ կը մարգարէանայ ծածկուած գլուխով, կ’անպատուէ իր գլուխը։ Իսկ ամէն կին` որ կ’աղօթէ կամ կը մարգարէանայ չծածկուած գլուխով, կ’անպատուէ իր գլուխը. քանի

39

որ միեւնոյնն է` որպէս թէ ածիլուած ըլլար։ Որովհետեւ եթէ կինը չի ծածկուիր, թող կտրէ իր մազերն ալ. իսկ եթէ ամօթ է կնոջ մէ` իր մազերը կտրելը կամ ածիլուիլը, թող ծածկուի։ Արդարեւ այր մարդը պարտաւոր չէ ծածկել գլուխը, քանի որ Աստուծոյ պատկերն ու փառքն է. բայց կինը` մարդո՛ւն փառքն է։ Որովհետեւ ո՛չ թէ այր մարդը կնոջմէն է, հապա` կինը այր մարդէն. ո՛չ ալ այր մարդը ստեղծուեցաւ կնոջ համար, հապա` կինը մարդուն համար։ Հետեւաբար կինը պարտաւոր է շուք դնել իր գլուխին` հրեշտակներուն պատճառով։ (Նոր Կտակարան, Պօղոս առաքեալի առաջին թուղթը Կորնթացիներուն 11:3-10։) Եկեղեցիներուն մէջ` ձեր կիները թող լռեն, որովհետեւ անոնց արտօնուած չէ խօսիլ, հապա` հպատակիլ, ինչպէս կ’ըսէ Օրէնքն ալ։ Իսկ եթէ ուզեն որեւէ բան սորվիլ, թող հարցնեն տա՛ն մէջ` իրենց ամուսիններուն. քանի որ կիներուն ամօթ է եկեղեցիին մէջ խօսիլ։ (Նոր Կտակարան, Պօղոս առաքեալի առաջին թուղթը Կորնթացիներուն 14:34-35։) Բայց կնոջ չեն արտօներ որ սորվեցնէ, ո՛չ ալ իշխէ այր մարդուն. հապա թող հանդարտ կենայ։ Որովհետեւ նախ Ադա՛մ կերտուեցաւ, ու յետոյ` Եւա. եւ Ադամ չխաբուեցաւ, հապա կի՛նը խաբուելով օրինազանց եղաւ։ Սակայն ան պիտի փրկուի որդեծնութեամբ, եթէ խոհեմութեամբ յարատեւէ հաւատքի, սիրոյ ու սրբութեան մէջ։ (Նոր Կտակարան, Պօղոս առաքեալի առաջին թուղթը Տիմոթէոսին 2:13-15։)

Կինե՛ր, հպատակեցէ՛ք ձեր ամուսիններուն, ինչպէս կը պատշաճի Տէրոջմով։ (Նոր Կտակարան, Պօղոս առաքեալի թուղթը Կողոսացիներուն 3:18։) Նմանապէս դո՛ւք, կինե՛ր, հպատակեցէ՛ք ձեր ամուսիններուն, որպէսզի եթէ նոյնիսկ ոմանք չանսան խօսքին, շահուին առանց խօսքի` կիներուն վարքով, մինչ կը տեսնեն ձեր մաքրակենցաղ ու երկիւղած վարքը։ Ձեր զարդարանքը թող չըլլայ դուրսէն` մազերու հիւսքով, ոսկիներու շարքերով կամ շքեղ հանդերձներ հագնելով, հապա ձեր զարդը թող ըլլայ սիրտին ծածուկ մարդը, հեզ եւ հանդարտ հոգիի մը անապականութեամբ, ինչ որ թանկագին է Աստուծոյ առջեւ։ Որովհետեւ ժամանակին սուրբ կիներն ալ, որոնք կը յուսային աստուծոյ, ա՛յսպէս կը զարդարէին իրենք զիրենք` հպատակելով իրենց ամուսիններուն, ինչպէս Սառա կը հնազանդէր Աբրահամի` տէր կոչելով զայն։ Դուք անոր զաւակներն էք, քանի բարիք կը գործէք ու չէք վախնար որեւէ սարսափէ։ Նմանապէս դո՛ւք, ամուսիննե՛ր, գիտակցելո՛վ բնակեցէք անոնց հետ, պատուելով կիները իբր աւելի տկար անօթներ եւ կեանքի շնորհքին ժառանգակիցներ, որպէսզի ձեր աղօթքները չընդհատուին։ (Նոր Կտակարան, Պօղոս առաքեալի առաջին թուղթը Պետրոսին 3:1-7։) Մէրի Տէյլի դիտել պիտի տար.

Հրէա-քրիստոնէական ժառանգութեան մէջ հակաֆեմինիսթական պատմութիւնը արդէն բացայայտուեցաւ։ Քաջ յայտնի են Հին եւ Նոր Կտակարաններուն տխրահռչակ հատուածները։ Պէտք չունիմ վկայակոչելու եկեղեցական հայրերու կնատեացութիւնը, օրինակ, Տերտուղիանոսը` որ կիներուն ընդհանրապէս տեղեկացուցած է. «Դուք սատանայի դարպասն էք», կամ Օգոստինոսին` որ դատեց թէ կիները չեն կազմուած Աստուծոյ պատկերով։ Կրնամ չանդրադառնալ Թովմա Աքվինացիին եւ անոր բազմաթիւ մեկնաբաններուն ու հետեւորդներուն` որոնք կիները սահմանեցին իբրեւ վատածնունդ արուներ։ Կրնամ անտեսել Մարթին Լութէրի նկատողութիւնը` թէ Աստուած ստեղծեց Ադամը իբրեւ բոլոր կենդանի էակներու տիրական բայց Եւան աւարեց այս բոլորը։ Կրնամ շրջանցել այն իրողութիւնը` թէ Ճոն Քնոքս յօրինեց Շեփորի առաջին արձակումը կիներու հրէշային գունդին դէմ 53։ Առանց այս յետնախորքին, կնոջ նկատմամբ Ս. Կարապետի յարաբերութեան մեկնաբանութիւնը պիտի մնայ անաւարտ։

ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Համբարձումի, Վարդավառի եւ Վարագայ Ս. Խաչի ուխտաւորական նկարագրութիւնները պէտք չէ դիտել անջատաբար։ Օրինակ, Գարեգին Եպսկ. Տրապիզոնիի մանրամասն դիտարկութիւնները Վարագայ Ս. Խաչի ուխտագնացութեան` նոյնութեամբ կրնան վերաբերիլ նաեւ միւս տօներուն։

40

Ընդհանուր առմամբ, խանդավառ օրեր էին` իբրեւ հայկական տօնախմբային բացառիկ համատեղումներ։ Գործածելով այսօրուայ բառապաշարը` իրական համահայկական համախմբումներ էին. տօնավաճառ, մատաղ, կերուխում, երգ, զուռնա, սրինգ, պար, լարախաղացութիւն, զինախաղութիւն, հրացանաձգութիւն կը միախառնուէին իրարու, որոնց կը մասնակցէին այր ու կին, ծեր ու մանուկ, երիտասարդ ու երիտասարդուհի, եկած Մուշէն, Մշոյ դաշտէն, Բաղէշէն, Սասունէն, Էրզրումէն, Քղիէն, Տիգրանակերտէն, Խարբերդէն, Կարինէն, Մոզդոկէն, Աստրախանէն, Ղրիմէն, Նոր Նախիջեւանէն, Շիրակէն, Պարսկաստանէն, Ռումանիայէն եւ գրեթէ ամէն հնարաւոր տեղերէ, ուր կը գտնուէր ենթակայական-տօնական համախմբումի գիտակցական բնազդը կամ բնազդական գիտակցութիւնը։ Այսօր, հակառակ համահայկական բառին կեղծ շեշտադրութեան, ոչ մէկ կուսակցութիւն, միութիւն կամ հայկական պետութիւն յաջողած է կազմակերպել նման համահայկական համախմբումներ` շնորհիւ իւրաքանչիւրի վարած մասնատողական քաղաքականութեան։ Վարդավառի ուխտագնացութեան էութիւնը վարքային մղումն էր, ուր` թէեւ արտաքին դրդապատճառը կրօնքն էր, բայց ներքին համոզումը աշխարհիկ տօնախմբութեան մը հաճոյքն էր, համակեցաբար խանդավառուելու տրամադրութիւնը, համատեղաբար շարժելու տենչը։

ՄԱՅՐԱՄՈՒՏ

Այս բոլորը ցուպի մէկ հարուածով վերջ գտաւ` շնորհիւ ցեղասպանութեան։ 1915 թուականը վերջնականապէս փակեց Ս. Կարապետի էջը։ Այսօր վանքը կը գտնուի կիսաքանդ ու լքուած վիճակի մէջ։ Մովսէս Տօնապետեան եղած է Ս. Կարապետի վերապրողներէն մէկը։ Ահաւասիկ անոր պատմած ամբողջ եղելութիւնը, արձանագրուած եւ հրատարակուած կոտորածէն անմիջապէս ետք` անանուն գրիչի մը կողմէ. Մուշի Ս. Կարապետ վանքի շրջակայքը գտնուած 20 հայաբնակ գիւղերէն, որ Սահակեան կոչուած շրջանը կը կազմեն, կոտորածէ ազատած եւ Կովկաս փախած են միայն 4 հոգի, որոնցմէ մէկը Գոմս գիւղացի Մովսէս Տօնապետեանն է։ Ասիկա եղած է Ռուբէն Տէր-Մինասեան խմբապետին զինուորը։ 38 տարեկան, բարձրահասակ եւ կորովի անձ մըն է, որ քաջաբար մասնակցած է Գոմսի, Սասունի, Բախչիսարի, Սերգի լերան եւ ուրիշ կռիւներու, կորսնցուցած է իր կինը, 4 որդիքը եւ եղբայրը` անոր կնոջ եւ երկու երեխաներուն հետ, եւ 3 ամիս Ս. Կարապետի վանքին անտառներուն մէջ դեգերելէ եւ շարունակ կռուելէ յետոյ` սեպտեմբեր 21ին փախած է դէպի Կովկաս եւ այժմ կը գտնուի Երեւան։ Ուրիշ շատ մը աղէտալի պատմութիւններու հետ` ան կը պատմէ նաեւ Ս. Կարապետի վանքին մէջ կատարուած կոտորածը եւ անոր անտառին մէջ տեղի ունեցած կռիւները։ Հայոց Ազգագրական Ընկերութեան կազմած հայ բանահիւսութեան վերաբերեալ նիւթեր հաւաքող արշաւախումբը, որ միաժամանակ նիւթեր կը հաւաքէ վերջին կոտորածներու մասին, գրի առած է վերոյիշեալ Մովսէս Տօնապետեանի կողմէ տրուած հետեւեալ տեղեկութիւնները։ Գասըմ-պէյ` Մուշի հազարապետի պաշտօնակատարը, Զիարէթի միւտիր Պայրամ էֆ.ին եւ Գերմանացի սպայ մը, որ Համիտիէ գունդերը կը վարժեցնէր զինուորութեան, Մալականաց շէյխի 500 քիւրտ Համիտիէ ձիաւորներու եւ 22 ոստիկաններու հետ այս տարուան [1915, Հ.Ա.] յուլիս 3ին պտտած են Ս. Կարապետի շրջակայքը գտնուած Ղէյրիան, Նոր-Ակ, Մեղդի, Բաղլու, Զիարաթ, Սորդար, Բազու, Կըռվարս, Ուռուխ, Անկագ, Հասէն-Օվէն գիւղերը եւ 440 տղամարդ հաւաքելով բերած են Ս. Կարապետի վանքը, խաբելով թէ Մուշ պիտի տանին աշխատցնելու կառավարութեան գործերուն։ Երբ այս տղամարդիկը գիւղերէն կը հանուին, ուրիշ զօրախումբեր վերոյիշեալ գիւղերու բոլոր կիներն ու երախաները, մօտ 5000 հոգի, հաւաքելով քշած բերած են Ս. Կարապետի վանքը, նոյնպէս խաբելով Հալէպ գաղթեցնելու համար։ Ս. Կարապետի վանքին մէջ Պաշէ անուն քիւրտը վանքի վերակացու Զաքարին միամտօրէն կ’ըսէ.

- Ինչո՞ւ այդքան հաց կ’ուտէք. մէկ քանի ժամէն պիտի սպաննուիք. եթէ շատ ուտէք, ձեր դիակներէն գէշ հոտ կ’ելլայ, մեզ ալ կ’ապականէ։ Զաքար պատասխանած է.

- Մեր սպաննուելէն յետոյ ի՛նչ կ’ուզէ թող ըլլայ, մեր փո՞յթն է։ Այս խօսակցութիւնը լսողները իրենց վերջին ճիգը թափած են գաղտնաբար փախչելու այդ տեղէն, սակայն միայն տասը հոգի յաջողած են։

41

Նոյն օրը կանանց եւ աղջկանց մէջէն քիւրտերը զատած են գեղեցիկները եւ պահած իրենց քով, իսկ միւսները եւ երախաները ղրկած են Մուշ։ Այդտեղ, միւս գիւղերէն բերուած հայ կանանց ու երախաներու հետ, անոնք ալ խումբխումբ քշած են զանազան գիւղեր եւ յարդանոցներու մէջ փակելով այրած են։ Հետեւեալ օրը, յուլիս 4ին, այդ 430 տղամարդոց ձեռքերը թոկերով կապած եւ ապա թոկերով բոլորը իրարու շղթայած են։ Թմբուլցի Նորայր վրդ. կտրած է թոկը եւ ուզած է փախչիլ, բայց անմիջապէս զարկած սպաննած են։ Այս միջոցին գերմանացի սպան բարձրացած է վանքի պարսպին վրայ եւ այդտեղէն ըսած է.

- Թիւրք կառավարութիւնը ի՛նչ բարութիւն չը մնաց որ չըրաւ ձեզ, տասնապետութենէ մինչեւ նախարարութիւն տուաւ ձեզի, բայց դուք չգիտցաք եւ ինքնավարութիւն կ’ուզէք. այդ ինքնավարութիւնը իմ նստատեղիս է, եկէք հանեցէք։ Եւ այս ըսելով` նշան ըրած է անմիջապէս մէկ քանի համազարկ տալ եւ բոլորը սպաննել։ Գնդակ մըն ալ քաշած են վանքի վանահայր Եղիշէ վարդապետին, որ թէպէտ չէր կապուած, սակայն չէր ուզած հեռանալ իր ժողովուրդէն։ Եղիշէ վարդապետը վիրաւորուած եւ գետին ինկած է ու դառնալով Պայրամ էֆէնտիին, ըսած է.

- Խնդրեմ, անգամ մըն ալ զարկէք որ հանգստանամ։ Պայրամ էֆէնտին կը պատասխանէ.

- Հը՛, կ’ուզես շուտ մեռնիլ որ ցաւ չը զգաս. չէ՛, պէտք է մնաս ու տանջուիս։ Բայց այս միջոցին ուրիշ գնդակ մը կը հանդիպի գանկին, ու Եղիշէ վարդապետ «հանգստացայ» արտասանելով հոգին կ’աւանդէ։ Այս բոլոր սպաննուածներու դիակները կը տանին Խրիմեան Հայրիկի շինած դարպասին դուրսի կողմը, կը լեցնեն փոսի մը մէջ եւ մօտակայ խուշկու կոյտը ասոնց վրայ փլցնելով փոքր ինչ կը ծածկեն։ Այս շրջանի գիւղերէն աւելի համարձակ եղող մարդիկ եւ կանայք, մօտաւորապէս 4000 հոգի, կարողացած էին փախչիլ եւ ապաստանիլ Ս. Կարապետի վանքի խիտ անտառը, ուր մինչեւ սեպտեմբերի 22ը, որքան յայտնի է այս տեղեկութիւնները տուողին, սոսկալի նեղութիւններ կրելով կռուած են զօրքին եւ քիւրտերուն դէմ։ Գիշերները տղամարդիկ կ’երթային շրջակայ դաշտերը, ցորեն քաղելով կը բերէին, իր ծողունին մէջ կը բովէին եւ կամ այնպէս հում-հում կ’ուտէին. մէկ քանի հոգի ալ 100 անտէր մնացած ոչխարներ քշած բերած էին, զորս մորթելով կ’եփէին եւ առանց աղի կ’ուտէին։ Վերջին օրերը գորտ, կրիայ, ծառերու վրայ բուսնող սունկեր եւ ծծմակներ կ’ուտէին այդ փախստականները։ Մովսէս Տօնապետեան պատմած է թէ, օր մը երբ իրենք պահուըտած էին անտառին խորը, խուսափելու համար իրենց հետեւող քիւրտերէն, մօտակայքը ապաստանած կիներէն մէկուն երեխան սկսած է լալ։ Մարդ ղրկած են այդ կնոջ մօտ, որ տղուն ձայնը կտրէ, ապա թէ ոչ քիւրտերը այդ ձայնին կողմը կուգան, ձեզ ալ կը սպաննեն, մեզ ալ։ Խեղճ կինը իր բոլոր ճիգը թափած է անօթի երախան լռեցնելու համար. իր ցամքած ստինքը ի զուր քանի մը անգամ դրած է տղուն բերանը, եւ երբ տեսած է որ չի լռեր, ձեռքը բերնին վրայ գոցած եւ խեղդած է...։ Սեպտեմբեր 22ին քառասունեւհինգ տղամարդիկ, ինչպէս եւ շատ կիներ ու երեխաներ, սովամահ ըլլալու վախէն գացած են Ս. Կարապետի վանքը եւ անձնատուր եղած են։ Ս. Կարապետի վանքը, այդ միջոցին, այսինքն սեպտ. 22ին, սա՛ տեսարանը կը ներկայացնէր։ Վանքի բոլոր խաչերը կոտրած, հանուած էին, Ս. Կարապետի գերեզմանը փորուած էր` իրեղէններ գտնելու յոյսով, վանքի յատակը ամբողջովին քարուքանդ եղած էր, քանի մը գաղտնի պահարաններ բացուած էին, բայց միւսները դեռ ոչ։ Վանքի սենեակներուն մէջ կ’ապրին վերոյիշեալ Պայրամ միւտիրը` իր զինուորներով, որոնց ամէն մէկը հայ աղջիկ մը կը պահէ իր քով...54։ Մինչդեռ քրիստոնէական ջարդը մեհենականութեան դէմ տեղի ունեցած էր Հայաստանի նախնադարեան համայնական հասարակարգէն դէպի միջնադարեան աւատատիրութեան անցումի ենթախորքին տակ, 1915-ի բնաջնջումը իր վրայ կը կրէր դրամատիրական ամբողջատիրութեան բոլոր յատկանիշները։ Մինչ եկեղեցին` խստագոյն բռնութեամբ եւ վայրագ սպանութիւններով վերացնելով հանդերձ քրմական մշակոյթը, իշխանափոխութիւնը եւ իր սեփական գոյութիւնը ապահովելու համար շարունակեց նախկիններուն գործառոյթը, 1915 թուականը վերջնականապէս արմատախիլ ըրաւ Ս. Կարապետի ֆիզիքական ու մշակութային գոյութեան ողջ գործօնը, ջնջում մը` առանց փոխարինութեան։ Երբ առաջին պարագային, հասարակական յիշողութիւնը շարունակեց վառ պահել աւանդոյթը եւ հասարակութիւնը հետամուտ եղաւ գործող մշակոյթը գործադրել մշտանորոգ տարբերակումներով, 1915-ը հանդիսացաւ կենդանի ու գործադրելի դարաւոր յիշողութեան արմատախիլ վերացումը, մեզի` ժառանգորդներուս, թողելով պատահականօրէն պահպանուած

42

երգ-բանաստեղծութեան բեկորները, դիտարկելի` լոկ գիտական, ակադեմական, մասնագէտ-կատարողական ամրացումներու ընդմէջէն, ընկալելի` բնօրրանէն անդին, օտարացած միջավայրի մէջ` առանց իրական փորձառութեան ու փոխանցիկ յիշողութեան։ Այս բեկորներուն ընտրանի մըն է յաջորդ գլուխները։

ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆ

1. Գարեգին Սրուանձտեանց, Թորոս աղբար, մասն Բ., Կ. Պոլիս, 1885, էջ ԻԵ.-ԻԶ.։ 2. Ապրօ [Վրթանէս Փափազեան], «Նամակներ Թիւրքաց Հայաստանից», Մշակ, Թիֆլիս, 28 Յունիս 1890, թիւ 72, էջ 1։ 3. Հայր Ղուկաս վդպ. Ինճիճեան, Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի, մասն Ա., հատոր Ա., Վենետիկ, Ի վանս սրբոյն Ղազարու, 1806, էջ 196։ 4. Թղթակից, «Ուխտագնացութիւն ի Ս. Կարապետ Մշոյ», Բիւզանդիոն, հայաթերթ ամենօրեայ, Կ. Պոլիս, 28 Յունիս / 11 Յուլիս 1902, Զ. տարի, թիւ 1,750, էջ 1։ 5. Գարեգին Սրուանձտեանց, «Տեղագրութիւն Ս. Կարապետի վանուց ի Մուշ», Արարատ, Վաղարշապատ, Յուլիս-Օգոստոս 1905, ԼԸ. տարի, թիւ Է.-Ը., էջ 715։ 6. Սիմէոն Դպրի Լեհացւոյ ուղեգրութիւն. տարեգրութիւն եւ յիշատակարանք, ուսումնասիրեց եւ հրատարակեց Հ. Ներսէս Վ. Ակինեան, Վիեննա, Մխիթարեան տպարան, 1936, էջ 197։ 7. Պանդուխտ, «Մշոյ Ս. Կարապետի ուխտագնացութիւնը», Նոր-Դար, Թիֆլիս, 16 Օգոստոս 1893, թիւ 147, էջ 2։ 8. Գարեգին Եպսկ. Տրապիզոնի, Տարօնաշունչ, Պուէնոս Այրէս, Տպարան Արմենիա, 1945, էջ 20։ 9. Անդրանիկ Սայըեան, «Հայրենի յուշեր», Հայրենիք, ամսագիր, Պոսթոն, Յուլիս 1935, ԺԳ. տարի, թիւ 9 (153), էջ 134։ 10. Ավէռօէս [Յովհաննէս վարդ. Բախչեան], «Տեղագրական. Մուշ», Արաքս, պատկերազարդ հանդէս, Ս. Պետերբուրգ, Յունիս 1890, երկրորդ տարի, գիրք Ա., էջ 24։ 11. Թղթակից, նշ. յօդ.ը, էջ 1։ 12. Թղթակից, «Ուխտագնացութիւն ի Ս. Կարապետ Մշոյ», Բիւզանդիոն, 29 Յունիս / 12 Յուլիս 1902, Զ. տարի, թիւ 1,751, էջ 2։ 13. Շաքար, «Վարդավառի աւանդութիւնները», Ծաղիկ, կիսամսեայ հանդէս, Կ. Պոլիս, 15 Յուլիս 1895, թիւ 11, 12, 13, էջ 414։ 14. Յասմիկ Աբրահամեան, «Վարդավառեան աւանդոյթների արդի դրսեւորումները Գեղարքունիքում (ըստ Ակունք գիւղի ազգագրական հետազօտութիւնների)», Տարեգիրք, Զ., Երեւան, ԵՊՀ Աստուածաբանութեան Ֆակուլտէտ, 2011, էջ 336։ 15. Հ. Ս. Էփրիկեան, Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հատոր երկրորդ, գիրք Ա., Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1907, էջ 288։ 16. «Վարդավառ եւ Մշոյ մուրատատուր Ս. Կարապետ», Սոխակ հայաստանեայց եկեղեցւոյ, Կ. Պոլիս, 6 Օգոստոս 1888, թիւ 2, էջ 230։ 17. Ապրօ [Վրթանէս Փափազեան], «Նամակներ Թիւրքաց Հայաստանից», Մշակ, Թիֆլիս, 28 Յունիս 1890, թիւ 72, էջ 1-2։ 18. Ավէռօէս, նշ. յօդ.ը, էջ 24-25։ 19. Պանդուխտ, «Մշոյ Ս. Կարապետի ուխտագնացութիւնը», Նոր-Դար, 27 Օգոստոս 1893, թիւ 148, էջ 3։ 20. Անդրանիկ Սայըեան, նշ. յօդ.ը, էջ 134-135։ 21. Վ. Բդոյեան, Հայ ժողովրդական խաղեր, Երեւան, Հայկական ՍՍՌ Գիտութիւնների Ակադեմիայի Հրատարակչութիւն, 1963, էջ 180։ 22. Անդ, էջ 181։ 23. Գեղամ Տէր Կարապետեան, Տարօնի աշխարհ. պատկերներ ու պատմուածքներ, Փարիզ, 1931, էջ 149։ 24. Վ. Բդոյեան, Հայ ժողովրդական խաղեր, հատոր 2, Երեւան, 1980, էջ 196։ 25. Հ. Ներսէս Սարգիսեան, Տեղագրութիւնք ի Փոքր եւ ի Մեծ Հայս, Վենետիկ, Ի Տպարանի Սրբոյն Ղազարու, 1864, էջ 230։ 26. Վ. Խաչատուրեան, «Վարդավառը Տարօնի մէջ», Յառաջ, օրաթերթ, Փարիզ, 8 Յուլիս 1956, 32րդ տարի, թիւ 7624, էջ 3։ 27. «Թղթակցութիւն Փունջի», Փունջ, Կ. Պոլիս, 28 Նոյեմբեր 1892, թիւ 2334, էջ 1։ 28. Գարեգին Եպսկ. Տրապիզոնի, նշ. աշխ.ը, էջ 21։ 29. Անդ, էջ 32։ 30. Անդ, էջ 50-51։ 31. Անդ, էջ 51-54։

43

32. Անդ, էջ 54։ 33. Անդ, էջ 54-56։ 34. Անդ, էջ 57։ 35. Ռաֆիկ Ա. Նահապետեան, «Նորածնի խնամքին առնչուող սովորոյթները աղձնիքահայերի ընտանիքում», Բանբեր Երեւանի Համալսարանի, 2009, թիւ 2 (128), էջ 126։ 36. Յ. Ա. Աբրահամեան, «Վարդավառի Քառասնորդաց (Յիսնակաց) պահքը», Լրաբեր հասարակական գիտութիւնների, 2017, թիւ 2, էջ 345-346։ 37. Անդ, էջ 349։ 38. Րաֆֆի, Սալբի, Վիեննա, Մխիթարեան Տպարան, 1911, էջ 61-62։ 39. «Փշրանք Շիրակի ամբարներից», հաւաքեց` Աղ. Մխիթարեանց, Էմինեան ազգագրական ժողովածու, հատոր Ա., Մոսկուա-Ալէքսանդրապօլ, 1901, էջ 272։ 40. Հրանոյշ Խառատեան-Առաքէլեան, Հայ ժողովրդական տօները, Երեւան, Զանգակ-97, 2005, էջ 182։ 41. Սահակ Մովսիսեան (Բենսէ), «Հարք (Մշոյ Բուլանըխ)», Հայ ազգագրութիւն եւ բանահիւսութիւն, հատոր 3, Երեւան, Հայկական ՍՍՀ ԳԱ Հրատարակչութիւն, 1972, էջ 45։ 42. Պանդուխտ, «Մշոյ Ս. Կարապետի ուխտագնացութիւնը», Նոր-Դար, 16 Օգոստոս 1893, թիւ 147, էջ 1։ 43. Խ. Ա. Փորքշէյեան, «Նոր Նախիջեւանի հայ ժողովրդական բանահիւսութիւնը», Հայ ազգագրութիւն եւ բանահիւսութիւն, հատոր 2, Երեւան, Հայկական ՍՍՀ ԳԱ Հրատարակչութիւն, 1971, էջ 34-36։ 44. Մ. Գ. Լիւլէճեան, «Նոր Նախիջեւանի հայ ժողովրդական երգերն ու եղանակները», Հայ ազգագրութիւն եւ բանահիւսութիւն, հատոր 2, Երեւան, Հայկական ՍՍՀ ԳԱ Հրատարակչութիւն, 1971, էջ 208։ 45. Հրանոյշ Խառատեան-Առաքէլեան, նշ. աշխ.ը, էջ 202-203։ 46. Կարինէ Բազէյեան, Գրիգոր Աղանեան, «Ժողովրդական քրիստոնէութեան դրսեւորումները գիւմրեցիների տօնածիսական վարքում», ՀՀ ԳԱԱ Շիրակի հայագիտական հետազօտութիւնների կենտրոն. գիտական աշխատութիւններ, 2011, թիւ 14, էջ 82։ 47. Անդ, էջ 83։ 48. Անդ, էջ 82։ 49. Անդ, էջ 84-85։ 50. Պանդուխտ, «Մշոյ Ս. Կարապետի ուխտագնացութիւնը», Նոր-Դար, 27 Օգոստոս 1893, թիւ 148, էջ 3։ 51. Րաֆֆի, նշ. աշխ.ը, էջ 62։ 52. Յովհան Մամիկոնեան, Տարօնի պատմութիւն, թարգմանութիւնը, ներածութիւնը եւ ծանօթագրութիւնները Վարդան Վարդանեանի, Երեւան, Խորհրդային Գրող, 1989, էջ 60-63։ 53. Mary Daly, Beyond God the Father: Toward a Philosophy of Women’s Liberation, Boston: Beacon Press, 1985, p. 3.

54. «Մուշի Ս. Կարապետ վանքի կոտորածը», Արեւ, Աղեքսանդրիա, 24 Յունուար 1916, Ա. տարի, թիւ 111, էջ 2։

44

Ս

ԱՇՈՒՂԱԿԱՆ ԱՐՈՒԵՍՏ

. Կարապետ վանքին առնչութիւնը աշուղներուն հետ սերտ էր քանի մը անկիւններէ։ Աշուղները ուխտագնացութեան կ’երթային վանքը` այնտեղէն իբրեւ ստանալու իրենց արուեստին ներշնչանքը։ Աշուղները ելոյթ կ’ունենային ուխտագնացութեան ժամանակ` ցուցադրելով իրենց վարպետութիւնը։ Վերջապէս, աշուղները վանքին նուիրուած երգեր ու գովքեր կը հիւսէին` զանոնք կատարելով ամէնուրեք հայկական գաւառներու եւ քաղաքներու մէջ։

ԱՇՈՒՂՆԵՐՈՒՆ ՈՒԽՏԱԳՆԱՑՈՒԹԻՒՆԸ

Իմաստութիւն, հանճար եւ արուեստի շնորհք կը ստանային աշուղները Ս. Կարապետի վանքէն, կը գրէ Գէորգ Ախվերդեան. Մեր ողորմուկ աշուղներն վառելով սիրտն Աստուծու սիրով` մաշել են ջանն եօթն տարի վրայուվրայ Վարդավառի (սուրբ Կարապետի) պասն պահելում, ուխտ են գնացել իր կռապաշտ նախնեաց աշտից տեղերն, ու երեսն քարերուն քսելով չորէչոք դողդըղալով մօտեցել են համբուրելու զմիջնորդն Աստուծոյ եւ մարդկան` զնշխար սրբոյն Յովհաննէս Մկրտչին, ու պաղատելով խնդրել են սրանից պարգեւ` իմաստութիւն, հանճար ու խաղ ասելու շնորհքն, գրած է Գէորգ Ախվերդեան 1852-ին1։

Աշուղներուն համար ներշնչումի եւ շնորհք ստանալու վայր մըն էր ան, ինչպէս կը նկարագրէ Րաֆֆի.

Մենք միտք չունինք գրելու վանքերի հրաշագործութիւնների մասին, միայն չէր կարելի մի քանի խօսք չասել Մշու դաշտի մէջ գտնուած Գլակայ Սուրբ Կարապետ վանքի մասին: Իւր հրաշագործ զօրութիւններով` հայոց մէջ մեծ համարում ունի այդ վանքը։ Հայոց երգիչ «աշղները» ռամկաբանօրէն կոչում են այդ վանքը Մուրատատու Ջանգլի սուլթան սուրբ Կարապետ։ Առաջին ածականը բարդուած է թուրքերէն եւ հայերէն երկու բառից. «մուրատատու» նշանակում է շնորհաբաշխ կամ փափագակատար։ Բայց չգիտենք ի՞նչ յարմարութիւն ունէր Սուրբ Կարապետին տալ երկրորդ ածականը - «Ջանգլի սուլթան», այսինքն պատերազմող թագաւոր։ Շատ տեղերում հայերի մէջ կայ այն սովորութիւնը, որ մի տղամարդ չէ պսակւում մինչեւ սուրբ Կարապետ գնացած չլինի, իսկ պսակուելուց յետոյ անզաւակութեան դէպքում նա կրկին դիմում է սուրբ Կարապետի դուռը եւ երբ իր նպատակին հասնում է` իւր առջնեկին անուն է դնում Յովհաննու եօթն անուններից մինը։ Աշուղները համարում են նրան իրենց քանքարի մուսան - նրանցից ոչ մինը համարձակութիւն չունէր սազ վեր առնել եւ «մեյդան» (հրապարակ, հանդէս) դուրս գալ` մինչեւ գնացած չլինէր այդ վանքը, եւ երազի մէջ ստացած չլինէր սուրբ Կարապետի ձեռքից մի գաւաթ էշխի (աշխոյժի) ըմպելի, եւ մինչեւ նրա սազը օրհնած չլինէր վանքի վանահայրը։ Նրա դուռը սիրով դիմում են իրենց արհեստը կատարելագործելու - լարախաղացներ, ըմբիշներ, եւ տեսակ-տեսակ նուագածուներ, ո՛չ միայն հայ, այլեւ թուրք եւ պարսիկներ2։ Հռիփսիմէ Պիկիչեան կը մեկնաբանէ Շիրակի աշուղական արուեստի ազգագրական կողմը, աշուղական հաւատալիքը եւ Սուրբ Կարապետ վանքի աշուղական արարողակարգը. Ըստ աւանդութեան, աշուղների նախահայրն ու հովանաւորը (փիր), Դաւիթ մարգարէն էր, որն էլ հէնց պատկերուած էր համքարութեան դրօշին` տաւիղ կամ քնար նուագելիս։ Սակայն, պաշտօնապէս ընդունելով Դաւիթ մարգարէին, հայ աշուղների համար, ամենայայտնի ու սիրելի հովանաւորն այնուամենայնիւ Սբ. Կարապետն էր, որին Շիրակում մեծարում էին Չենկի Սուլթան (չենկի` պրսկ. գուսան, երգեցիկ, նուագածու, չենկ նուագող), իսկ Արեւմտեան Հայաստանում` Մշոյ Սուլթան Սբ. Կարապետ անուններով։

45

Սբ. Կարապետին եւ նրա անսահման շնորհներին նուիրուած բազմաթիւ երգեր այսօր էլ կարելի է գրանցել Հայաստանի տարբեր շրջաններում, որոնք, անկախ այդ բնակավայրում նրա պատուին կառուցած սրբավայրի գոյութիւնից, նկարագրում են «սրբի դուռը» տանող ուխտագնացութեան տարբեր մանրամասնութիւններն ու բուն տաճարը` սրբազան տարածքով։ Աւանդոյթի համաձայն, ամէն տարի Վարդավառին բոլոր աշուղներն ու երաժիշտներն ուխտագնացութիւն էին կատարում Սբ. Կարապետի շիրիմին, որպէսզի իրենց նպատակը` «մուրազը» կատարուէր (տեղին է յիշել, որ սրբի անուան մակդիրներից մէկն էլ «մուրազատու»-ն էր)։ Ըստ աւանդոյթի, ուխտագնաց երաժիշտներն իրենց նուագարանները գիշերը թողնում էին գերեզմանաքարին, իսկ իրենք պառկում կողքին, որ երազում շնորհ ստանան։ Արթնանալով` երգով պատմում ու ցուցադրում էին ստացած շնորհը։ Մշոյ Սուլթան Սբ. Կարապետի վանքի մասին լեգենդը պատմում է, որ այստեղ թողնուած բոլոր նուագարանները (այդ թւում նաեւ փողայինները), գիշերը հրաշքով լարւում էին` օժտուելով դիւթիչ հնչողութեամբ։ Սբ. Կարապետի վանքի հրաշագործութիւնը կապւում է մի հնամենի ծիսական յարացոյցի (մոդէլի) հետ, որը պատկանում է կատարողական վարպետութեան շնորհ ստանալու թեմային։ Խօսքը երաժշտական կամ պոէտիկ վարպետութեան արժանանալու նպատակով` դէպի անդրաշխարհ ճամփորդելու մասին է։ Այս թեմայի այլազան տարբերակները կարելի է գտնել աշխարհի տարբեր ժողովուրդների հէքիաթներում եւ առասպելներում։ Ուշագրաւ է, որ յաճախ հէքիաթային հերոսն այդ նպատակներով ուղեւորւում է անմահական ջուր, խնձոր, հուր գտնել-բերելու։ Եւ երաժշտապոէտիկ շնորհը նրա խորհրդանշական մահից վերածնուելուց յետոյ ձեռք բերուած յարակից պարգեւն է։ Այս դիտանկիւնից, հետաքրքիր է XVII դարի մանրանկարներից մէկում «Ե» տառի պատկերագրումը` սազահար երաժիշտը ծովային հրէշի երախում։ Այստեղ երաժիշտն աղերսւում է աստուածաշնչեան Յովնանի կերպարին, որի կէտ ձկան փորում գտնուելը յաճախ մեկնաբանւում է իբրեւ նուիրագործման ծէս, իբրեւ ժամանակաւոր մահ եւ վերածնունդ` նոր կարգավիճակով։ Գիշերը Սբ. Կարապետի վանքում, կամ գերեզմանաքարին թողնուած հրաշքով լարուող նուագարանների հետ միասին, առաւօտեան շնորհ են ստանում նաեւ քնած երաժիշտները, որոնք միանգամից դառնում են վիրտուոզ կատարողներ` նուագելով վերափոխուած նուագարանները, կամ` երաժշտապոէտիկ շնորհ ստանալով` սկսում են յանպատրաստից ստեղծագործել3։ Պիկիչեանի նկարագրութիւնը հիմնականապէս կը վերաբերի Շիրակի աշուղներուն։ Իբրեւ հիմնաղբիւր, ան օգտագործած է երկու անտիպ ձեռագիրներ, աշուղ Խայեաթ Զահրիյեան` Գիւմրու աշուղների մասին (Լենինական, 1932), եւ Մ. Թամրազեան` Ալեքսանդրապոլի աշուղները 18301930թթ. (Լենինական, 1937)։ Թէեւ բովանդակութիւնը Շիրակի փորձառութիւնն է, սակայն ան իր մէջ կը կրէ ընդհանուր երեւոյթներ` որոնք կը վերաբերին բոլոր աշուղներու ծիսային կիրարկումներուն։ Գրեթէ նոյն կէտերուն եւ նոյն տեղավայրին շուրջ կը դառնայ Յասմիկ Յարութիւնեանի յօդուածը, որ, սակայն, օգտագործած ըլլալով Խայեաթ Զահրիյեանի ուրիշ անտիպ մը` Յիշողութիւններ աշուղների մասին (Լենինական, 1930), աւելորդ չէ այստեղ կատարել երկու քաղուածքներ։ Աշուղ Խայեաթ կը գրէ. Կրօնասէր էին նոյնպէս եւ մեր աշուղները, հէնց այս էր պատճատը, որ ամէն տարի Վարդավառի տօնին շատերը սուրբ Կարապետ էին գնում իրանց մուրազը առնելու։ Ան կ’աւելցնէ. Եւ այսպէս մի սովորութիւն կար նրանց մէջ. գնացողները իրանց սազերը կամ քեմենչաները դնում էին սուրբ Կարապետի գերեզմանի վրայ եւ իրանք գիշերը կողքը պառկում էին ու քնում, որպէսզի իրենց փիրը` սուրբ Կարապետը իրանց մուրազը տայ, իսկ առաւօտեան վեր էին կենում ու միմեանց պատմում էին իրանց տեսած երազները4։ Յասմիկ Յարութիւնեան կը մեկնաբանէ. Հայ ազգագրութեան մէջ այս ուխտը բացառիկ գնահատական ունի իր մեծ ժողովրդականութեան, մուրազատուութեան, նոր կեանքի օրհնութեան ու բարեկեցութեան խորհուրդներով։ Այս համատեքստին ներդաշնակօրէն համադրւում է Ալեքսանդրապոլի աշուղների սուրբ-հովանաւորի ոչ միայն ընտրութիւնը, այլեւ ծիսական բովանդակութիւնը։ «Կրօնասէր էին նոյնպէս եւ մեր աշուղները, - գրում է Խայեաթը, - հէնց այս էր պատճատը, որ

46

ամէն տարի Վարդավառի տօնին շատերը սուրբ Կարապետ էին գնում իրանց մուրազը առնելու»։ Եւ ահա այս ուխտի ամենասրբազան արարողութիւններից մէկի նկարագրութիւնը Խայեաթի յուշագրութեան ամենահետաքրքիր ու բացառիկ արժէքաւոր դրուագներից մէկն է. «Եւ այսպէս մի սովորութիւն կար նրանց մէջ. գնացողները իրանց սազերը կամ քեմենչաները դնում էին սուրբ Կարապետի գերեզմանի վրայ եւ իրանք գիշերը կողքը պառկում էին ու քնում, որպէսզի իրենց փիրը` սուրբ Կարապետը իրանց մուրազը տայ, իսկ առաւօտեան վեր էին կենում ու միմեանց պատմում էին իրանց տեսած երազները»։ Երազներն ունէին շատ խորհրդանշական բովանդակութիւն. ծարաւած աշուղին մօտենում է սուրբ Կարապետը եւ նրան ջուր է տալիս` «առա բաժակը իստակ խմեցի, դարտակ բաժակը տուի իրան` գնաց»։ Մէկ ուրիշին էլ սուրբը սազ նուագել է սովորեցրել, երրորդին էլ սուրբը տուել է թարմ թխած բոքոն։ Արքետիպային բոլոր տարրերը այդ երազներին մեծ խորհուրդ են հաղորդում ու սկսնակ աշուղներին դէպի մեծ ճանապարհ ուղղորդում5։ Ամբողջ արարողակարգ մըն էր` որ տեղի կ’ունենար Ս. Կարապետ վանքին մէջ։

ՈՒԽՏԱԳՆԱՑ ԱՇՈՒՂՆԵՐ

Ս. Կարապետ ուխտագնացութեան գացած թերեւս ամենահռչակաւոր աշուղը Սայեաթ-Նովան է։ Թէեւ թուականը յստակ չէ, բայց այցելութիւնը կատարած է քսան տարեկանը չբոլորած։ Հայերէն Դաւթարին մէջ Սայեաթ-Նովա արձանագրած է. Էս դիվանի խիստ լաւն է. ովոր սովրի, օղորմի ասէ։ Հիմա գ’ուզիմ, թէ հայէվար ասիմ. ամէն Աստուած։ Յիս` մղդսու վուրթի Արութինս, պստուց ինչորի եարսուն տարին գլուխ գրի ամենան խաղին, ամա սուրբ Կարապետի կարողութէնով սովրեցայ քամանչէն ու չօնգուրն ու ամբուրէն6։ Հիմնուելով անոր խաղերու բառերուն վրայ, Գէորգ Ախվերդեան տակաւին 1852-ին կը գրէր.

Մեր վարպետ ջուլհակն [իմա` Սայեաթ-Նովա, Հ.Ա.] երեւի շատ վաղ է նկատում իր մէջ քերթողական շնորհքն, որ պստուց պաս պահելով գլուխ է դնում ամէնան խաղին, ու սուրբ Կարապիտի կարօղութէնով սովրում է քամանչէն, ու չօնգուրն ու ամբուրէն 7։ Ահաւասիկ պարսկահայ աշուղները` համաձայն Արամ Երեմեանի տեղեկութիւններուն։ Աշուղ Ամիր Օղլի (մօտ. 1740-1826)` «ըստ ընդունուած սովորութեան, Թաւրիզի վրայով գնում է Մշու Սուլթան Ս. Կարապետ, աշուղական շնորհք ստանալու համար։ Այնտեղ ուխտ անելուց, մատաղ կտրելուց յետոյ, վերադառնում է Նոր-Ջուղա եւ իրեն նուիրում աշուղութեան արուեստին»8։ Ալլահվէրդի (ԺԹ. դար) ուխտի կ’երթայ Ս. Կարապետ` «աշուղութեան շնորհք ստանալու համար», ինչպէս նախապէս գացած էր իր ուսուցիչը` աշուղ Յարթուն օղլի9։ ԺԹ. դարու վերջաւորութեան այնտեղ կ’այցելէ պարսկահայ աշուղ Միսկին Ստեփան. Աշուղութեան շնորհք ստանալու միտքը ձգել է նրան Մշու Սուլթան սուրբ Կարապետի վանքը։ Այնտեղ նա ծոմ է պահել, ջերմեռանդ աղօթել, համբուրել է «մուրատատուր սուրբի» սուրբ գերեզմանը, ծրադիր եւ բազկատարած արցունքներ է թափել եւ երազում մուրատատու սրբից ստացել մի «թաս»։ Այնուհետեւ նոր շնչով, նոր ոգով, նուիրուել է իր արուեստին10։ Այնտեղ է աշուղ Ղուլ Յովհաննէս (ԺԸ.-ԺԹ. դարեր). Նոր-Ջուղայեցի ծերունիների ասելով` Ղուլ Յովհաննէսն անգրագէտ, բայց բանաստեղծական ձիրքով օժտուած աշուղ է լինում ու առանձին յարգանքի եւ ուշադրութեան առարկայ դառնում իր միջավայրում։ Աշուղական շնորհք ստանալու համար գնում է Մշու սուլթան Ս. Կարապետ11։ Անունները կ’երկարին։

47

ԱՇՈՒՂԱԿԱՆ ԽԱՂԵՐ

Բազմաթիւ են Ս. Կարապետին նուիրուած աշուղական խաղերը։ Օրինակ, Սայեաթ-Նովա անոր նուիրած է թրքերէն խաղ մը (հայերէն կիսատողեր պարունակող). Մշու Սուլթան սուրբ Կարա՛պիտ, յիրգինքն է հասեալ գովքըն քո. Գլուխ վարդա՛պիտ ճըշմարտութեան, չըկար հաւասար ոքըն քո. Խօսքիրըդ` անգին ջավահիր, լալ իս թափեալ բերնօքըն քո. Որովայնէ յիրգիր պագիր, արմացեալ ին ծընողքըն քո. Անապատէն բարբառեցար հըրաշախօս շըրթնօքըն քո։ Գընացիր գիդըն Յորդանան, Տէրըն ինքըն մըկըրտեցիր. Տիրուջըն դո՛ւ ցուցիր մարդկանց` Երրորդութինըն այտնեցիր. Յիս վասըն այն ուրախ եմ շատ` չար սատանէն կորցըրեցիր. Եարասուն ամ ի մէջ այրի, վասն աշխարին աղօթեցիր. Միղըր վայրի վայիլիցար, շատ քաղցըր ին քարոզքըն քո: Գըրեալ է ի մէջ Սուրբ Գըրքի, Ովհաննէս մեծ ի ծնունդկանանց. Զարեամբ քո հոգիք փըրկեցիր, թագ ու պարծան իս կուսանանց. Հրիշտակնիրըն իջան յիրգնուց, պըսակ լուսոյ առիր անանց. Խաչապաշտեաց հիմըն դառար, աշտանակ իս ամէն վանանց. Մասունքդ ամէն տիղ ծաւալի, ամէն տիղ է լուս-շողքըն քո։ Կըռապաշտըն քիզ հիւր կանչից, զօրս ամենայն յուր հաւաքեաց. Բազմութիւնըն եղեւ յուզեալ` եղբօր աղջիկըն չըխաղաց. Օրթում կերաւ գահի վըրայ, ինչ վուր ուզիս, կու տամ` ասաց. Մարգարէի գլուխըն ցանկաց, ջալլաթըն շուտով գըլխատեաց. Օխտն անուն յիշատակեցին, վուր կըտրեցին շըլինքըն քո։ Ի՜նչ հրաշալի կերպ ունիր դու, Սանթարամիտն զօրօք սարսեալ, Տարտարոսը այտնի արիր, աւետիս համայն առաքեալ. Դրախտի հըրիշտակըն իս դու, սուրբըդ սըրբոց սիրտըդ մաքրեալ. Սայաթ-Նովէն շատ կու վուղբայ, աղաչում է երեսն անկեալ. Միղաւորաց միղքըն հա՛լէ. լուսով լի է տապանքըն քո։ Էս մուխամմազ. Արութինի ասած է12։

Բացի այդ, իր խաղերուն մէջ Սայեաթ-Նովա տարբեր առիթներով յիշատակած է Չանգլու-փիր եւ Մշու Սուլթան (Սուրբ Կարապետ – Յովհաննէս Մկրտիչի մականունները). Մըշու Սուլթանի մօդ ուխտի կու գընամ, Մէ լուր իմ յիս, բազային զոհ կու դառնամ13։ Քու էդ բարերար կամօքըն ղուլն իմ փարվար-ուստադի. Փիրն ինձ լըսից ու տիղ տըվից. էշխըս` տըվածն ուստադի14։ Փիրից շնուրհք առայ, սազըն ածիցի, Կըրակից էլ կըրակ առայ, մընացի, Սայաթ-Նովէն քու ցաւին է տիրացի. Ձեռըդ տո՛ւր ինձ, նազ ունիս դուն, նազ ունիս, Ալա գօզ ունիս15։

48

Աշուղ ըլիլն ինձ ամա մինձ ցաւ դառաւ. Ձեռքըս Չանգլու-փիրէն կապածի պէս է. Ուշքըս շաղվից, յիփ էշխի հուրն ինձ առաւ. Հէնց գիդին, թէ խիլքըս պահածի պէս իմ16։ Էս էշխըն ինձ Փիրն է տըվի` Էրվեցի, վառվեցի ձեռքին17. Բորչալուի գաւառի աշուղ Վարդան ունի հետեւեալ ներբողը. Շատ երկիր ման էկայ, շատ աշխարհ տեսայ, Չկար հէչ նման սուրբ Կարապետին, Ինքը էր դրախտի մէջ, հոգին էր լուսին, Տաճարը զանազան սուրբ Կարապետին։ Ջուխտակ կաթուղիկէ ունի, զօրաւոր խաչ է, Շատ միլլէթ կգայ դուռը կ’աղաչէ, Ծառայ եմ սուրբ լուսին, բոլորը կանանչ է, Նարգիզ բանէուշ ա սուրբ Կարապետին։ Ղայսարի քաղաքում գլխատեցին, գաղեցին, Հրէշտակնին հոգիդ լուսով քաղեցին, Հայրապետներ եկան մարմինդ թաղեցին, Գլուխն Իւսկուտար էր սուրբ Կարապետին։ Ով իրան հոգին պահի պատուական, Առաջի Աստըծոյ կլինի սիրական, Աշղ Վարդանն ասեց ես եմ ծառայական, Էն Մշու սուլթան սուրբ Կարապետին18։ Աշուղ Յարութիւնի Վարսաղին հրատարակած է Արշակ Բրուտեան. Սուրբ Կարապետ կնեացիմ, ուխտս արեցիմ, Ես էլ արիմ դեարմէ հո, այբ, զա (հազ), Հազ արեցիմ, լուս կերեզման խամբուրիմ, Թարսայ դրեց ձեռս սէ, այբ, զա (սազ)։ Սազս թարս ի, խօսքերս դիւզ ի, Միայն, թագաւոր, այեան է քեզի։ Չար սատանան չար կամ արիր խետ մեզի, Մէջ աչկին տնգուի կէն, այբ, զա (կազ)։ Կազ տնգուի մէջ աչկին, ըլի երկու աչկէն կուր. Մոլորի ճամբախն, չին է էթայ դեօր, Կիրկեօր Լուսաւորչին Տրդատ թալեց մէ փոս խոր, Էն էլ ընդարն արաց խէ, ո, զա (խոզ)։ Խոզ արաց, քցեց աշխարհքը, Շաշ տուէց զէօրութիւնը, հրաշքը, Վրան էլ տրէց հազար մէյկ վանք ապաշխարանքը, Էն էլ դարմէն էկաւ վէվ, այր, զա, (վազ)։

49

Վազի՛ արի, աշուղ Յարութիւն, չես խասնի աշխարքիս տակը Կիրկեօր Լուսաւորչու խէրն էր Անակը, Միտս էլ ինչ կինի` դժողքի կրակը, Կպարակեմ, կըլեմ մէն, այբ, զա, (մազ)19։ Դարձեալ, օրինակները շատ են։ Աշուղական արուեստը այստեղ կանգ չ’առներ։ Վերոյիշեալ անհատականացումներէն զատ, անիկա մաս կազմած է ընդհանուր բանահիւսական շարժումին, ինչպէս կարելի է տեսնել յաջորդ գլուխը։

ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

1. Գէորգ Ախվերդեան, Սայեաթ-Նօվայ, Մոսկուա, 1852, էջ դ։ 2. Րաֆֆի, Սալբի, Վիեննա, Մխիթարեան Տպարան, 1911, էջ 61-62։ 3. Հռիփսիմէ Պիկիչեան, Երաժշտութիւնը հայոց աւանդական առտնին եւ տօնածիսական կեանքում, Երեւան, Ամրոց Գրուպ, 2012, էջ 205-206։ 4. Յասմիկ Յարութիւնեան, «Ալեքսանդրապոլի աշուղական համքարութիւնը աշուղ Խայեաթի յուշերում», Շիրակի հայագիտական հետազօտութիւնների կենտրոն. գիտական աշխատութիւններ, Երեւան, 2016, թիւ 19, էջ 213։ 5. Անդ, էջ 213։ 6. Սայեաթ-Նովա, Խաղեր (լիակատար ժողովածու), աշխատասիրութեամբ Հենրիկ Բախչինեանի, Երեւան, Գրականութեան եւ Արուեստի Թանգարանի Հրատարակչութիւն, էջ 35։ 7. Գէորգ Ախվերդեան, նշ. աշխ.ը, էջ է։ 8. Արամ Երեմեան, Պարսկահայ աշուղներ. աշուղ Ամիր օղլի (նրա մահուան 100-ամեակի առիթով), Վենետիկ, 1930, էջ 12։ 9. Արամ Երեմեան, Պարսկահայ նորագոյն աշուղներ, Վիեննա, Մխիթարեան Տպարան, 1925, էջ 23։ 10. Անդ, էջ 104։ 11. Արամ Երեմեան, Աշուղ Ղուլ Յովհաննէս, Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1929, էջ 7։ 12. Սայեաթ-Նովա, Խաղեր (լիակատար ժողովածու), էջ 125։ 13. Անդ, էջ 236։ 14. Անդ, էջ 117։ 15. Անդ, էջ 210։ 16. Անդ, էջ 217։ 17. Անդ, էջ 220։ 18. Ե. Լալայեան, «Բորչալուի գաւառ. բանաւոր գրականութիւն», Ազգագրական հանդէս, թիւ 11, 1904, էջ 8586։ 19. Արշակ Բրուտեան, Ռամկական մրմունջներ. աշուղական, ժողովրդական խառն երգեր եւ պարերգեր, չորրորդ տպագրութիւն, Ալեքսանդրապոլ, 1904, էջ 58։

50

ԲԱՆԱՀԻՒՍՈՒԹԻՒՆ ԳՈՎՔ ՍՈՒՐԲ ԿԱՐԱՊԵՏԻ 1. ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹԻՒՆ

1

874-ին, Արիստակէս Վարդապետ Սեդրակեան կը հրատարակէր Ս. Կարապետի ուխտագնացային ամենատարածուած երգերէն մէկուն ծաւալուն, թէեւ ոչ-ամբողջական բանաստեղծութիւնը` Ի Ս. Կարապետն Գլակայ վանից խորագիրով. Դիւ աղա ես, դիւ վազիր* ես, Ամեն սրբոց գլխաւոր ես. Մայրամ կիւսին դիւ քեաւոր ես. Մաքիւր քեաւոր սուրբ Կարապետ.

Ծառայ կլնեմ քեօ շնորհքին. Զօրքդ էլ շատ է սուրբ Կարապտին, Մուրատատու սուրբ Կարապետ։ Դիւն ես արեւ, դիւն ես լուսին, Քեաւոր էլար Մայրամ կիւսին. Դիւան նստար խըտ Քրիստոսին, Դիւան արող սուրբ Կարապետ.

Ծառայ կլնեմ եւլն։ Սուրբ Կարապետ կանգաւ յուսով, Գետ Յորդանան լցուաւ լուսով, Մուրատ կիտաս ոսկի թասով, Մուրատատու սուրբ Կարապետ.

Ծառայ կլնեմ եւլն։ Սուրբ Կարապետ կանգնեցուցին Լուսեղէն խանդերձ խագիւցին, Քրիստոս քեօ գիրկ մկրտեցին, Մկրտարող սուրբ Կարապետ.

Ծառայ կլնեմ եւլն։ Աշխարհ ժողվան, եկան քեօ տես, Լոյս կփայլէր քեօ սուրբ երես, * Բառարանը կազմած է գրառողը` Արիստակէս Վարդապետ Սեդրակեան. Վազիր = Փոխարքայ, Եպարքոս։ Մայրամ = Մարիամ։ Կիւսին = Կուսին։ Քեաւոր = Կնքաւոր։ Մուրատատու = Խնդրուածք կատարող։ Դիւան = Ատեան, դատաստան։ Խըտ = Ընդ, հետ։ Մուրատ = Իղձ, հայցուած։ Թաս= Բաժակ։

51

Դիւ ամեն աղքեատին տէր ես, Մուրատատու սուրբ Կարապետ.

Ծառայ կլնեմ եւլն։ Քե շինած են պանծր տեղաց, Քեօ մէջ պանի, ֆրոն ջաղաց, Մուրատ կիտաս ականջ երողաց, Մուրատատու սուրբ Կարապետ. Ծառայ կլնեմ եւլն։ Քեօ չորս պիւլոր խայու գեղ ի, Պանծր Գմբէթ անոշ տեղ ի, Սուրբ Կարապետ դարդին դեղ ի, Դարդի դարման սուրբ Կարապետ.

Ծառայ կլնեմ եւլն։ Սուրբ Կարապետ խաւքու նման, Որ շինած էր վըր ուր խման, Ժողվեց դիւան, լցեց զնդան, Յաղթեց դիւան, քե կան եաման։ Ասաց գեամ ըլլեմ քե փոշեխան, Տանեմ թափեմ փրէյ պատման, Չիւր Քրիստոս գեայ դատաստան։ Մուրատատու սուրբ Կարապետ.

Ծառայ կլնեմ եւլն։ Քեօ չորս պիւլոր չայիր չիման, Որ թուխ ամպեր կանգնած դուման, Խետ Քրիստոսին կանես դիւան, Դիւան արող սուրբ Կարապետ.

Ծառայ կլնեմ եւլն։ Սուրբ Կարապետ պանծրիկ պիւլոր, Քեօ ճամբխներ ուլոր մուլոր, Կիւգան քեօ դուռ շատ ըխտաւոր, Շատ ձիաւոր քիչ ոտաւոր, Մուրատ կիտէր ոտաւորին, Ջուղաբ կիտէր ձիաւորին, Մուրատատու սուրբ Կարապետ.

Ֆրոն = Փուռ։ Երողաց = Անողաց։ Պիւլոր = Բոլորը, շուրջ։ Խայ = Հայ։ Դարդ = Ցաւին, կսկիծին։ Խաւքու = Հաւի, թռչնոյ, գուցէ ասել կ’ուզի տաճարի շինուածոյ համար սագաշէն։ Վըր = Վերայ։ Քե կան եաման = Սարսին, դողան ի քէն, քեզ կան ի սպասու։ Փրէյ պատման = Գուցէ տեղւոյ անուն լինի։ Չիւր Քրիստոս գեայ դատաստան = Նախապաշարումն է առհասարակ Հայ ռամկաց մէջ, որ կաղ դեւ մի ամեն օր կուգայ եւ սուրբ Կարապետի վանքի փռատան մոխիրը կը ժողովէ կը տանի թափելու. ամեն մէկ պարզամիտ ուխտաւորէ լսած եմք, որ իբր թէ ինքն իսկ երկար ժամանակ այն տեղ մնալով, բնաւ չէ տեսած յիշեալ «օջախի» մէջ մոխիր. խաբեբայ շահասիրութիւնն եւ ճարտար խորամանկութիւնն մեր շատ վանքերը գրեթէ այսպիսի հրաշքներով կը կառավարեն։ Չիման = Սէզ, մարգագետին։ Դուման = Մէգ, մառախուղ։ Մուլոր = Մանուածոյ, պատուաւոր։ Ջուղաբ = Պատասխան։

52

Ծառայ կլնեմ եւլն։ Մարմար քեարեր քեօ պատաններ Սատաֆ էրաւ տաճարի դուռ, Չորս կողմ խաչ էր լալու դուռ, Ուխտացողաց մուրատն ետուր, Մուրատատու սուրբ Կարապետ.

Ծառայ կլնեմ եւլն։ Քե շինած են Մշու ծմին, Կիգան քեօ դուռ աշխարհ զըմէն, Մուրատ կառնեն գերեզմընէն։ Մուրատատու սուրբ Կարապետ.

Ծառայ կլնեմ եւլն։ Քեօ գմբէթներ գուշա գուշա, Քեօ ճամբխներ վարդի փուշ ա, Գերեզմնին խոտն անոշ ա, Մուրատատու սուրբ Կարապետ.

Ծառայ կլնեմ եւլն։ Աղջիկ ըմկէր Ստամբոլա քաղաք անուն Շուշան, Սատաֆէ դուռ ճամբխեց գերեզմնին նշան, Կիգան քեօ դուռ վեզիր փաշայ, Գերեզմնին խոտն անոշ ա, Մուրատատու սուրբ Կարապետ.

Ծառայ կլնեմ եւլն։ Քեօ քարեր տաշած քիւլինկով, Ոսկի բուրվառ, անոշ խնկով, Կիւգամ քեօ դուռ լալով ծնգով, Մուրատատու սուրբ Կարապետ.

Ծառայ կլնեմ եւլն։ Սուրբ Կարապետ գլխատեցին Կայսարու քաղքէն խանեցին Մարմին որ ղաթրին բարձեցին, Մշու սարի մէջ թաղեցին, Մշու Սուլթան սուրբ Կարապետ, Մուրատատու սուրբ Կարապետ.

Ծառայ կլնեմ քեօ շնորհքին, Զօրքդ էլ շատ է սուրբ Կարապետին Մուրատատու սուրբ Կարապետ 1։ Պատաններ = Պարիսպներ։ Ծմին = Գուցէ ծմակն է։ Զըմէն = Ամենայն, բովանդակ։ Գուշա գուշա = Զոյգ զոյգ։ Ըմկէր = Կայր։ Ղաթրին = Ջորւոյն։

53

Ամբողջական պատում մըն է ասիկա։ Կարելի է համառօտագրել արտայայտուած իմաստները իրենց յաջորդականութեամբ.

1. Սուրբ Կարապետ – Յովհաննէս Մկրտիչի գովքը` իբրեւ Յիսուսի մկրտող։ 2. Վանքի գովքը` ուր կը միաձուլուին Սուրբ Կարապետի անձի եւ վանքի հասկացողութիւնները։ 3. Վանքի շինարարական հմայքը` բարձր դիրքի վրայ։ 4. Դեւին առասպելը։ Գրիգոր Լուսաւորիչ կը կործանէ մեհեաններն ու կը սպաննէ քուրմերը եւ այնտեղ կը կառուցէ վանքը։ Կաղ դեւ մը մօտենալով Լուսաւորիչին կը խնդրէ իրմէ խնայել կեանքը, փոխարէնը ընդունելով դառնալ նորակառոյց վանքին փոշիները մաքրողը (ասոր մասին մանրամասն տե՛ս «Աւանդապատումներ» գլուխը)։ 5. Ձիաւոր եւ ոտաւոր բազմաթիւ ուխտաւորներու գալուստը դէպի վանք։ 6. Աշխարհասփիւռ ուխտաւորներու ծնկադրութիւնը Ս. Կարապետի գերեզմանին առջեւ` անկէ մուրատ առնելու համար։ Գերեզմանին դուռը, սակայն, փակ է կիներուն համար։ Այս երգին ծաւալը եւ բովանդակային-պատումնային ընդարձարկութիւնը կու գան հաստատելու` որ զայն կրնային կատարել յատուկ կարողութիւններով գուսաններ եւ աշուղներ, մասնաւոր առիթներով` նպատակային միջավայրերու մէջ։ Նկատի ունենալով անոր երկարութիւնը, յաճախ երգուած են անկէ հատուածներ` որոնք իրենց մէջ ներառած են մէկ կամ մէկէ աւելի իմաստային պարփակուն շերտեր, երբեմն կատարելով մեծ ու փոքր յաւելագրութիւններ եւ լրացումներ։ Այս ապակառուցուած եւ վերակառուցուած անսահման վիճակներուն շնորհիւ է որ ան դարձած է Ս. Կարապետի ուխտագնացութեան ամենատարածուած երգը։ Ըլլալով տուեալ վանքի ուխտագնացութեան երգ, բնաւ պայման չէ եղած անոր կատարումը միայն ուխտագնացութեան ժամանակ` վանքին շրջակայքը։ Շրջագայող աշուղները զայն կրնային կատարել որեւէ ժամանակ, որեւէ տեղ։ Եւ այս պատճառով, անոր բառերը անընդհատ յարմարած են տեղական բարբառներու, իսկ երաժշտական տարբերակները դարձած են անճանաչելիօրէն այլազան։ 1893-ին, Սուրբ Կարապետի այս գովերգը Վահան վարդապետ Տէր Մինասեան կը վերագրէ գուսաններուն, տալով պատկերաւոր բացատրութիւն մը. Արեւէ արեւ ծնիլ, շուշան ու վարդ յեղյեղել, միթէ այս օրինակ բառեր ու խօսք սիրական չէի՞ն այն ժողովրդին, որ միշտ գեղեցիկն էր սիրած ու պաշտած. եթէ հեթանոսութիւնն ունէր իւր Աշտիշատը, Քրիստոնէութիւնն անդէն իսկ չունեցա՞ւ հոն, Աշտիշատի դէմ, շա՛տ մօտ, իւր սուրբ Կարապետը, ուր երկնքէն ոչ թէ միայն հայ նոր գուսանն երգելու շնորհք առաւ եւ իւր սազին համար օրհնէք առաւ, այլ երգեց ու փառաբանեց իւր սրտին սիրական լուսապսակ Սուրբը2։ Որմէ ետք կը տեղադրէ երգին խօսքերը. Սուրբ Կարապետ կայնեցուցին, Լուսեղէն շուրջառ հագուցին. Քրիստոս ի գիրկ մկրտեցին, Լուսապըսակ սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ գլխատեցին, Խայսէրու քաղքէն հանեցին. Տարին Մշու սար թաղեցին, Լուսապըսակ սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ ջորուն վրայ, Մայրը քալեց ծովուն վրայ. Հայրը կուլար իրեն վըրայ, Լուսապըսակ սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ բարձըր տեղեր,

54

Բոլորտիքը ծառ ու ճիւղեր. Անոր պտուղը հոգու դեղ էր, Լուսապըսակ սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ երկայն խաչեր, Ոտքըդ կուգան մանըր մանչեր. Մատաղ կ’անեն սեւ սեւ խոչեր, Լուսապըսակ սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ խորան խորան, Մէջը կ’որրէր ոսկի որրան. Սաղմոս կ’ասեն բերան բերան, Եօթըն անունդ էր սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ նստէր սարին, Մէջքը տըւեր մէրմէր քարին. Սէյիր կ’անէր ուխտաւորին, Մատաղ կ’ուզէր Վարդավառին Լուսապըսակ սուրբ Կարապետ3։ 1904-ին, Վահան Տէր-Մինասեան կը պատմէ երգի ուրիշ տարբերակի մը աշուղական հենքի մասին.

Հին Օրէնքի յետին եւ Նոր-Օրէնքի վերջին այս Սուրբը [Ս. Կարապետ, Հ.Ա.] գրեթէ բոլոր սուրբերէն ա՛լ աւելի փառաւորուեցաւ։ Գովք եւ գանձք, շարականք եւ տաղք իրարու յաջորդեցին ամէն ատեն եւ ամէն տեղ, մանաւանդ Աշուղներ, որք իրենց սազերն այս Սուրբին պարտական էին, նուագեցին ու գեղգեղաձայն եղանակեցին մտնելով ամէն քաղաք, գիւղ եւ հիւղ4։ Որմէ ետք կը հրատարակէ խօսքերը. Սուրբ Կարապետ բարձըր բոլոր Քե ճամբըխներ օլոր մոլոր. Շատ ուխտաւոր քե դուռ կիգայ, Շատ ուխտաւոր` որ ոտաւոր, Որ ձիաւոր, պոշ ձիաւոր։ Սուրբ Կարապետ եմ գնացեր, Պառկուկ էմ, մէջն եմ քնացեր, Սէրս եմ առեր, չեմ իմացեր, Ումուտատուր սուրբ Կարապետ։ Ինն աչերու (իննակեայ) լուսաղբիւրներ Կաթ կու կաթեն լոյս լոյս ջըրեր, Ուռին բարտին շուք են եղեր, Սիրականիս շնորհք են տըւեր։ Ի հոն դընեմ գլխիկս քարին, Հոգիս ի տամ Թուխ-մանուկին. Ի հոն քնեմ սուրբ Կարապետ, Ումուտատուր սուրբ Կարապետ5։

55

Միհրան Թումաճան այս երգը դասակարգելով իբրեւ դաստան (տէսթան) կամ գանձ (կանծ), անոր արմատները կը տանի մինչեւ հեթանոսական շրջան. Սուրբ Կարապետի վրայ հիւսուած այս երգը, որ այլապէս տէսթան (դաստան) կամ գանձ էլ կարելի է կոչել, քրիստոնէական կեանքի ու սովորոյթի հետ ուղղակի կապուած է, բայց եւ այնպէս, հին-հին դարերի, նախաքրիստոնէական հաւատալիքների, նախապաշարումների եւ պէս-պէս ծիսակատարութիւնների ցոլացումներ էլ է պարունակում6։ Ռոբերտ Աթայեան եւս զայն կը համարէ դաստան. Հայ ժողովրդի մէջ այս ամենասիրուած ու մեծ հեղինակութւն վայելող ուխտատեղին նուիրուել ու պահպանուել են բազմաթիւ «դաստաներ», որոնցում, մէկը միւսին գերազանցելով, թուարկուել ու գովաբանուել են ուխտատեղի արդարամիտ արարքներն ու շնորհները7։ Նոր շրջանի ազգագրագէտներէն Արմինէ Յակոբեան եւ Լիլիթ Յարութիւնեան երգատեսակը կը դասեն առասպելական երգերու շարքը8։ Վանի արեւելքը գտնուող Արճակ գաւառի բարբառով տարբերակ մը կը հրապարակէ Սերինէ Աւագեան` իբրեւ թափառական երգիչներու արտադրութիւն. Սըփ* Կարապետ, պանցրիկ պիւլոր, Քիւ ճամխըներ ուլոր-մուլոր, Քիւ տուռ կուկեան շատ ըխտաւոր, Բիթունին կ’անես բախտաւոր։ Առատաձեռն Սըփ Կարապետ, Եօթ անուան տէր, Սըփ Կարապետ։ Սըփ Կարապետ, անմար ճրաքյ, Մենք շըլկիր ենքյ ջուխտըմ էրկանքյ, Էկանք քիւ տուռ, տրիցինքյ խանքյ, Մուրադըմ տուր, առնենք էրթանքյ, Ոտապոպիկ Սըփ Կարապետ, Մազէ շապիկ Սըփ Կարապետ։ Սըփ Կարապետ կայնըցուցին, Լուսեղէն հանթերց խակեուցին, Խաչ կեաւազան ծեռ տուիցին Քյրիստոս կեիրկ մկըռտիցին, Մաքուր քեաւոր Սըփ Կարապետ, Ինակաւոր Սըփ Կարապետ։ Տիւ ես արեւ, տիւ ես լուսին, Քեաւոր էլար Մայրամ կուսին, Դիւան նստար խետ Յիսուսին Արժան արա մէ` քիւ լուսին, Լոս աղօթրան Սըփ Կարապետ, Չանգլի դիւան Սըփ Կարապետ։ Ոտքերս պոպիկ, ծեռքերս անփետ, * Բառարանը պատրաստած է հատորը կազմողը. Սըփ = Սուրբ։ Պիւլոր = Շուրջ։ Բիթուն = Ամբողջը, բոլորը։ Խանք = Հանգստանալ. աշխատելիս կամ քայլելիս մի քիչ հանգիստ առնել։ Մուրադ = Փափաք, նաեւ արական անուն է։ Դիւան = Ատեան, խորհրդարան։

56

Էկանք խասանք Մուրադայ կեէտ, Մուրադըմ տուր, նոր տառնանք ետ, Մուրադատուր Սըփ Կարապետ, Մշու Սուլթան Սըփ Կարապետ9։ Մշոյ Բուլանըխ գաւառի բարբառով տարբերակ մը կը հրապարակէ Սահակ Մովսիսեան` իբրեւ վիպական-աշուղական երգ, որուն գրառումի ժամանակը եւ ասացողը անյայտ են. Սըբ* Կարապետ բանձր ու բոլոր, Ուր դուռ գիկան շատ ըխտաւոր, Ո՛ր ոտաւոր, ո՛ր ձիաւոր, Մշու սուլթան սըբ Կարապետ։ Սըբ Կարապետ բանձրաքումպէթ, Խօսք կը բանայ մեր եըմնու հետ, Էլ չը հարցու մանտրիկ ու բեդ, Մշու սուլթան սըբ Կարապետ։ Սըբ Կարապետ մըջ պրակին, Ջուխտակ աղբուր մըջ ուր բակին, Ինոր մատաղ գառն ու մաքին, Մշու սուլթան սըբ Կարապետ։ Սըբ Կարապետ դաշտն է բոլոր, Ճամպէք ունի օլոր-մոլոր, Մինակ կնկտոց կիշկէ խոլոր, Մշու սուլթան սըբ Կարապետ։ Սըբ Կարապետ աղբուր ու ջուր, Ուր դուռ գիկան շատ կաղ ու կուր, Էրթըցողի մուրազն ետուր` Մշու սուլթան սըբ Կարապետ։ Սըբ Կարապետ յէլման գետեր, Մէջն է բուսի կանանչ խոտեր, Ուրնէ գիկան խնկի հոտեր, Մշու սուլթան սըբ Կարապետ։ Սըբ Կարապետ չանգլի դիւան, Քումպէթներ հեռուէն կ’երեւան, Է՛ն խափանեց չարք ու դիւան, Մշու սուլթան սըբ Կարապետ։ Սըբ Կարապետ զօրաւոր խաչ, Խաչն է օսկի, քարն է կանաչ, Մարդ կա՞յ ինոր չէղնի ճանանչ, Մշու սուլթան սըբ Կարապետ։ Սըբ Կարապետ մըջ աշխըրքին * Բառարանը պատրաստած է հատորը կազմողը. Սըբ = Սուրբ։ Մանտր = Մանր։ Բեդ = Խոշոր։ Պրակ = Պուրակ։ Ջուխտակ = Զոյգ։ Կնկտոց = Կանանց։ Յէլման = Վարար, յորդ։ Դիւան = Դեւերը, դեւի յոգնակին։

57

Փառաւորէ մարդու հոգին, Տէր ու փրկիչ Հայոց ազգին` Մշու սուլթան սըբ Կարապետ10։ 1894-ին Տարօնցի կը ներկայացնէ անկէ երկու տուն. Ս. Կարապետ Բազուայ սարին, Իւր դուռ կերթէր գառն ու մագին, Մատաղ կենէր Լուս կիւրակին, Մուրատատու Ս. Կարապետ։ Ս. Կարապետ մըջ պրակի Սիրտս սիրուցդ` կրակ կընկի, Ամլորդւոյ ջամբխներ ոլոր մոլոր, Աչքերս ետիցդ կընկի խոլոր11. Ս. Հախումեան իր արձակ գրութեան մէջ կը մէջբերէ հատուած մը երգի Սասունի տարբերակէն. Սուրբ Կարապետ պանձրիկ պիւլոր, Քեօ ճամբխներ ոլոր մոլոր. Կիւգան քեօ դուռ շատ ըխտաւոր, Շատ ձիաւոր, քիչ ոտաւոր. Մուրատ կիտէր ոտաւորին, Ջուղաբ կիտէր ձիաւորին, Մուրատատու Սուրբ Կարապետ... Կիւգամ քեօ դուռ լալով ծնկով, Մուրատատու Սուրբ Կարապետ...12 Եզնիկ Իկիթեան (Ղարիբ) եւս ունի տարբերակ մը, որմէ կը հրապարակէ չորս տուն. Սըբ Կարապետ, մեռնիմ քըզի, Մուրատատու` քու հունարին, Իմտատ հասնիս ալամ-աշխարհին, Յետի ջոթիկ` մըր Հայ-Ազգին։ Եօթն անուան տէր` քըզի մատաղ, Զիմ ղարիպին հօրթես ճամբաղ, - Օձեր սատկեն, քարեր կանչնան, Կամուրջ կապէ` ալամ-աշխարհ... Սըբ Կարապետն էր բարձրիկ սարին, Իր դուռ կերթան գառն ու մաքին, Մատաղ կենէ լուս կիրակին, Ցնծաղակ զարկէ սըբ սեղանին։ Իր ճամբխներն է ոլոր-մոլոր, Իր դուռ կերթան շատ ուխտաւոր` Ո՛ր ձիաւոր, ո՛ր ոտաւոր, Մեծ ու պզտիկ` հափսարաւոր...13 Եւ այլն...

58

Սարգիս Հայկունի զայն կը ներկայացնէ իբրեւ կրօնական երգ. Դու աղա ես, դու փաշա ես. Էմեն սրբոց դու գլխաւոր ես, Մաքուր քեաւոր սուրբ Կարապետ։ Քե շինած կամար-կամար. Լուսն էր դադրած չուր ազմար. Քրիստոսի խաթրի համար։ Քեօ լուսամուտ խըտ աւազան. Ոսկի բուռ, ոսկի գաւազան. Թուխ մանուկ առջեւ զանազան։ Քե շինած է մէջ պրակին, Քեօ տօնն էր կանանչ կիրակին, Դարտին դարման սուրբ Կարապետ։ Քեօ ճամբխըներ օլոր-մոլոր, Քեօ դուռ կիգէր շատ ըխտաւոր. Ձիաւորինն ոսկի խնձոր, Պայաւորին մուրատատուր սուրբ Կարապետ։ Դեօ նստիմ քե գովամ, Չարքեր բռնեց, մլեց զնտան. Մէկ թօփալ կեօնդրիկ (կծկած) կէր. Ասաց. – Քե կեղնիմ մուխրախան, Տանեմ թափեմ Փըռ Պաթման, Չուր Քրիստոս գայ դատաստան14։ Հայկ Աճէմեան կը մէջբերէ տարբերակի մը սկիզբը. Սուրբ Կարապետ բարձր է բոլոր, Ճամբայ ունի բոլոր-մոլոր, Կ’երթայ կուգայ շա՛տ ուխտաւոր, Թէ ձիաւոր թէ ոտաւոր։ Ջուղաբ կուտայ ձիաւորին. Մուրատ կուտայ ոտաւորին. Մշու սուլթան, չանկլի դիւան, Մուրատատո՛ւ Սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ մըջ պրակին, Ջուխտակ աղբուր մըջ ուր բակին, Որ դուռ կուգայ գառն ու մաքին, Մատաղ կտրի լուս-կիրակին։ Եա Մշու սուլթան չանկլի դիւան, Մուրատատո՛ւ Սուրբ Կարապետ15։ Ն. Յ. Գասապեան կը յիշէ, թէ ինչպէս Ակն կուգային կոյր աշուղներ` որոնց տեղացիները կ’անուանէին «Սուրբ Կարապետի կոյրեր»։ «Տարակոյս չկար թէ այն խեղճերը սրբավայրի առընթեր Մշոյ դաշտի գիւղերէն մէկէն էին», կ’աւելցնէ ան։ Անոնք կը շրջագայէին տունէ տուն «եւ երբ դուռը զարնուէր ու բանային` կը սկսէին միաձայն երգել Մ. Կարապետի ձօնեալ քառեակներ»։ Գասապեան կ’արձանագրէ կոյր աշուղներու երգածը.

59

Սուրբ Կարապետ եմ գնացեր – Պառկեր օտան եմ քնացեր, Մուրատս առեր չեմ իմացեր, Մուրատատուր Սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ բարձր բոլոր, Ոտքդ կուգանք շատ ըխտաւոր Մատաղ կ’անենք գէր գէր խոչեր` Մատաղատուր Սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ կանգնեցուցին` Ոսկեղէն շուրջառ հագուցին, զՔրիստոս Տէր Մկրտեցին Մկրտարար Սուրբ Կարապետ16։ Մինաս Չերազ, հրատարակելով տուն մը, զայն նոյնպէս կը վերագրէ Ս. Կարապետի կոյր աշուղի. Սուրբ Կարապետ կայնեցուցին, Ոսկիէ շուրջառ հագուցին, Յիսուս Քրիստոս մկրտեցին, Մուրատատո՜ւր Սուրբ Կարապետ17։ Արտաշէս Տէր Խաչատուրեանին ծանօթ է հետեւեալ գովանքը. Զանգերն ալ կախած են տաճարի դրան, Կազմեցին սուքեցին տըսուերկու խորան, Որն որ մտնէր տեսնար, բաց մնար բերան, Մեղաց լա՛ց, մեղա՜յ տուր Ս. Կարապետին, Ինք բարեխօս լինի անկաճ էնողին։ Ս. Կարապետ ըսաւ. «Վա՜յ, Մարիամ հա, Ես կ’իգամ կ’եղնիմ քըզի դատկան փոշհան, Փոշիմ, հանեմ, թափիմ չուր փրէ-պաթման, Մեղաց լաց... Ս. Կարապետ դրուկ մութ խաւար պրակին, Ջուխտակ աղբըրներ վազեն մըջ ուր բակին, Ուր դուռ կ’իգան վազին նխշուն գառ մաքին, Ես մատաղ կը դառնամ Ս. Կիրակմըտին։ Մեղաց քաց... Շատ երկիր ոլորտայ, շատ աշխարհք տեսայ, Իսկի չըր նմանէ Ս. Կարապետին, Օգնական-պահապան տան դատաւորին, Ինք բարեխօս լինի մեր խեղճ հայ ազգին18։ Վարդան քհնյ. Ժամկոչեանին ծանօթ է հետեւեալ տարբերակը. Չանկլի տիվան Սուրբ Կարապետ, Դուն մեզ եղիր կարապետ, Քեզի կուգանք խունկ ու մոմով,

60

Ոլոր մոլոր ճամբաներով, Զնգլիկ մնգլիկ հանանաւոր։ Մըշու Սուլթան Սուրբ Կարապետ, Ճուղապ կուտաս ձիաւորին, Մուրազ կուտաս ոտաւորին։ Գլուխ եղար ճգնաւորաց Պարծանք եղար մարտիրոսաց, Երեք հարիւր հայրապետաց, Սրբոց գլուխ Սուրբ Կարապետ։ Խմենք նռան հատ գինի, Ուր գուն արուն կը մընի Խմենք նռան հատ գինի, Խմենք ըսենք շատ անուշ, Գինին անուշ սերն անուշ, Սէրը սիրողին վայելէ, Գինին խմողին անուշ։ Կուգանք ջօգման Սուրբ Կարապետ, Մեր քաջ պաշտպան Սուրբ Կարապետ։ Չանկլի զիմ մուրազը տուր, Զիմ սրտի սիրածը տուր. Տուր աշխարհիս խաղաղութիւն, Ազգիս Հայոց սէր միութիւն, Եկեղեցեաց պայծառութիւն հաստատութիւն19։ Գարեգին Սրուանձտեանց Համով-հոտովի մէջ հրատարակած է երկար երգ մը` Փեսայի համար օրհնէք, զոր տեղադրած է «Գեղջկական երգեր» գլուխին տակ։ Անոր մէկ հատուածը խնդրոյ առարկայ երգն է. Սուրբ Կարապետ կայնեցուցին, Լուսեղէն շուրջառ հագուցին, Քրիստոս գիրկը մկրտեցին. Օրհնէ այս մեր թագաւորը20։ Այսպիսի տարածուած երգ մը եղած է Ս. Կարապետի գովքը։ Զայն յօրինած ու տարածած են գուսաններն ու աշուղները, կատարած են թափառական գրիչները, գեղջուկը եւ ամբողջ ժողովուրդը։ Դաստան մըն է, նաեւ` գանձ, առասպելական երգ, վիպական երգ, որ իր ճիւղաւորումները գտած է ժողովրդական կրօնական եւ գեղջկական երգերուն մէջ։

2. ԵՐԱԺՇՏՈՒԹԻՒՆ

Կոմիտաս վարդապետ, Արշակ Բրուտեան, Միհրան Թումաճան, Աշոտ Պատմագրեան, Լեւոն Աստուածատրեան (Արմենուհի Գեւոնեանի երգածէն) կատարած են գովքի զանազան հատուածներու նոթագրութիւններ21։

ԵՌՔԱՌԱԼԱՐ ՀԵՆՔՈՎ Լատային առումով, եռքառալար (երեք քառալար) բաղկացուցիչով տարբերակները ունին լարուած յագեցուածութիւն։ Բանաստեղծութեան «Սուրբ Կարապետ բարձր է բոլոր» հատուածին եռքառալար մէկական տարբերակ նոթագրած են Կոմիտաս վարդապետ եւ Միհրան Թումաճան։ Կոմիտաս երգ-նուագի տարբերակը ձայնագրած է Գերմանիայէն վերադառնալէն ետք` 1899-1904-ի միջոցին22.

61

ษฆษกษซษฉษ ษ ษ ษฉษ ษฃษ ษจษ ษ ษ ษฉษ ษฉ ษ ษกษ ษกษฉ

ยกยก ยกยกL

ยฉยขยข ยฉยขยข ยฉยขยขยข ยฉยขยขยข ยฉยขยข ร ยขยข L ร ยขยข ร ยกร ยฉยข D ยฉ ยฉ ยข ยข ร ยก ร ยกยกยก ยกยกL

ร ยก ร ยกยกร ยก ยกยกร ยก ยญ] ยข ยข ยข ยขยข ยข ยข ยข N ร N ยข

ยข ยข [ษ ษ ส ส ส ษธส , ษธษฝษธส ส ษธส ส ส . Tempo rubato, ma senza fretta]

ษฆส ส ส ษน ษ ษธ ส ส ส ส ส ส ส ส ษพส ส ษ ส ส - ส ษธษฝ ส ษธ - ส ษธส

-

-

ส ษธ ส ส ส ษธ ส ส ส ส

-

-

ษนษธส ส ษธส ส ษพส ส ส ส -

ส ษผส (ส ) ษบษธส ส ส ส , ส ษธส ส ษธส

ส ษฟส ษฟส ส ส ส ษธ ษธ

-

ษนส ส ษธ ษธ ส ส ส ส

-

ส ส ส , ส ส ส , ส ส ส ส ส ส ส , ส ส ส ,

-

ร ยขยข ยฉยขยขยข ยฉยขยข ยขยขยฉ ยขยฉ ร ยข ยกยก ยกยก ยก ยก ยกL ยกร ยกร ยฉยข ยกยกร D ยฉยขยขยข ร ยขยขยข ยฉ ยฉ ยข ยข ยข L ร ยก ร ยก ยกL ยข ยข ยข ยข ยข ร ยก ร ยกร ยก ยก ยข ยข ยข ยข ยข ยข

N ร NN ยข N ยข ยข ยก

ยก ยกยก ยกยก ยกยก ยกยกL ยฉยขยข ยขยฉยขยข ยฉยขยข ยฉยขยข ยกยกร ยก ยฉยขยข ยฉยขยข ร ยขยข ร ยขยข ร ยกร ยฉยข ยกL ยฉ D ยข ร ยก ร ร ยก ยข ยข ยข ยข ยข ยข ยข ยข ยข N ยฌ] ร N ยข ยญ]

ยข ร ยก ร ยก L ส ส ส - ส ษธ

-

ษฆส ส ส ษน ษ ษธ ส ษพส - ส ส ส ส ส ส ส ส - ส ษธส

ษฝษธ

-

-

ส ส ษดส

ส ษธ ษฝษธส ษธส

-

-

ษฆส ส ส ษน

ส ษผส (ส ) ส ษธส ษนส ส ส

ษ ษธ

-

ษนษธ - ส ส ส ส ส ส ษธส - ส ษธส ส ษฟส ส 'ส ส ส

ส ษธ

-

ส ษผส ส

ส ษธ ส ษธ ษนษธ

-

ส ส ส ส , ส ส ส ส , ส ส ส ส ,

-

ส ษธ

ยขยฉ Aยฉ ยข ยฉ A ยข ยฉ Y ยขยข ยขยข ยขยขยข ยฉยขยข ยฉยข ยฉยข ร ยกยก ยฉ ยข ยฉ , ยข ยข ยกยกร ยก ยกยก ยกยก 7 ยป ยขยข ยขยข ยข ยฉยขยข ยกยกLร ยกร ร ยขยข ยขยข ยขยข ยขยข Lร ยกร D ยข ร ยก ร ยก ยข ยข

N ร N NN ยข ยก 7

ยก N

ยฉ ร ร

ร

ยข ยข ยข ยข ยฉยขยข ยฉยขยข ยฉยข ยฉยข ,ยฉ ยฉยข Lร ยกร ยฉ ยกยก ยกยก ยก ยก ยก ยฉยขยข ยฉยขยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยขยข D ยข ยข ยขยข ยขยข ยขยขยข N ยขยข ยขยขยข L ร ยก ร ยก ยกL ยข ร ยก ยกร ยก ยกร ยก N

ร NN ส ส ส - ส ษธ - ษฝษธ - ส ส ษดส

ษฆส ส ส ษน ษ ษธ

-

ส ษผส ,

ยกL ยกยกL ยกยกL ยกยกL ยกยกL ยกยก ยกยก ยกยก ยกยก ยกยก ร ยกยกร ยกยกร ยก ยกยกร ยก ยฉยขยข D ยฉ ยข ร ร ร ร ยก ยก ยก ยก L ร ร ร ร ร ยก ยข ยก ยก ยก ยก N N N ยญ

ยข ยข [ ษง ษผ ส ส ษธ ษน ษธ ส , ษธ ส ษผ ส ษบ ส ส . R e ci t a t i v o ]

ส ษบ - ส ษธ - ส ษธส

ยก

ส ษธ - ส ษธ - ส ษธส

ษธ - ส ษธส ส

ษพ - ส ส

-

ส ส ส ส

ี ีธึ ึ ีข ิฟีกึ ีกีบีฅีฟ ีขีกึ ีฑึ ีขีธีฌีธึ , ี ึ ึ ีฟีธึ ีผ ีฏีซีฃีกีถ ีทีกีฟ ีจีญีฟีกึ ีธึ ิฟีงีฝ ีธีฟีกึ ีธึ , ีฏีงีฝ ีฑีซีกึ ีธึ ึ ี ีธึ ึ ีกีฆ ีฏีซีฟีก ีธีฟีกึ ีธึ ีซีถ, ี ีกีฐีกีถ ีฏีซีฟีก ีฑีซีกึ ีธึ ีซีถ, ี ีธึ ึ ีกีฆีกีฟีธี ึ ี ีธึ ึ ีข ิฟีกึ ีกีบีฅีฟึ ี ีธึ ึ ีข ิฟีกึ ีกีบีฅีฟ ีขีกีฒีธึ ีถึ ีฝีกึ ีธึ ีถ, ี ีงีปีฏีธีถึ ีฆีกึ ีฏีกีฎ ีดีกึ ีดีกึ ึ ีกึ ีธึ ีถ, ี ีธึ ีญีฟีกีฏ ีกีฒีขีซึ ึ ีดีจีป ีฐีซึ ึ ีขีกีฏีธึ ีถ, [ีถีธึ ีกีฃ] ี ีธึ ึ ีกีฆีกีฟีธี ึ ี ีธึ ึ ีข ิฟีกึ ีกีบีฅีฟึ ี ีฃีถีกีฏีกีถ ีบีกีฐีกีบีกีถ ีกีฏีกีถีป ีงีถีธีฒีซีถึ ยซิปึ ีฅึ ีฅึ -ีฏีพีกึ ีฟีกีตีซีถ ีฐีฅีถึ ีธีพ, ีกีถีทีธึ ีทีฟ, ีขีกึ ีกีผีซีฏ ีถีทีกีถีกึ ีธึ ีถีดีธีตีท ีงยป, ีฏีจ ีฃึ ีง ิฑีฉีกีตีฅีกีถ23ึ ิตึ ีฅึ ึ ีกีผีกีฌีกึ ีฅึ ีถ ีฅีถ` ีกีถีฏีกีญ ีซึ ีฅีถึ ีตีกีปีธึ ีคีกีฏีกีถีธึ ีฉีฅีถีงีถ.

ยฉ Aยฉ DAยขร ยขยข ร Y ยข ยฉ ยฉ ยข ร Y ยข Dยฉ ยขยข N ยข N

Y ยฉ N ษผส ษบ T

ษผส ษบ

ส ส ส ษธษบ

ิตึ ีฏึ ีธึ ีค ีฟีกีถ ยซี ีธึ ึ ีกีฆีกีฟีธี ึ ี ีธึ ึ ีข ิฟีกึ ีกีบีฅีฟยป-ีจ ีขีฅึ ีธึ ีกีฎ ีง ีฅึ ีฏีธึ ีฟีกึ ีขีฅึ ีกีฏีธีพ` ีถีธึ ีกีฃ ีฅึ ีฅึ ีฃ, ีธึ ีธีถึ ีฅีถีฉีกีคึ ีกีขีกึ ีบีงีฟึ ีง ีฏีกีฟีกึ ีธึ ีซีถ ึ ีธีญีถ ีซ ึ ีธีญึ ี ึ ึ ีซีท ีฑีฅีผีกีฃีซึ ีซ ีดีจ ีดีงีป, ีธึ ีฏีจ ีขีธีพีกีถ-

62

դակէ նմանատիպ երգ մը` Քառսուն հոտաղ (Տարոս խաչ), Կոմիտաս նշած է. Տամպուրայի վերայ նուագում է նոյնը, ինչ որ երգում է, բայց` փոխեփոխ, միասին չէ, նուագն ու երգերը միասին չեն լինում24։ Նշանակալի է կրկներգին տարբերակային սլացքը, որ հիմնական մղումն է երգի երեք քառեակային ձայնածաւալին.

¡¡ ©¢¢ Ñ¢¢ Ñ¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢ Ñ¢ ¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ L Í¡Ï ©¢ ¡L © © D ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ Í¡ Ñ¡ Ñ¡ N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N È

¢ N ¢ ¢ Í¡ Í¡ L ʋʏʙ - ʗɸ ɽɸ ɦʏʙʗɹ ɘɸ - ʗɸ - ʑɼʖ, N ¢© A ©¢ ʖʏɴʙ

A ʍʏʙɸɺ © ¡¡

© Ñ ¢ © Ñ ¢ ¢ ¢ ¢ ©¢¢ ¢ ¢¢ ¢¢ ©¢¢¢ ¢¢ ¡¡Ñ¡ ¡¡ ¡¡ 7 N D » ,©¢¢¢ ¢¢¢ ¢¢ ¢¢ ©¢¢ Ñ¢¢ L Í¡Ï Ñ¢ © ¢ ¢ ¢ Ñ¡ N Ñ ¢ ¡ ¢ ¢ ¢

È N ¢ N ¡L ©¢ Ñ¢¢ Ñ¢¢ ©¢ ©¢ N Í¡¡Ï ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ 7 ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ Ñ¢¢¢ ¢ ©

© ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ D © , © ¢ ¢ ¢ ¢ Í¡ Í¡ L ¢ Í¡ Ñ¡ ¡¡Ñ¡ N ¢ ¢¢ ¢¢ N ¢¢ ¢¢ L N ¢ È

ʋʏʙ - ʗɸ - ɽɸ - ʖʏɴʙ

ɦʏʙʗɹ ɘɸ

-

ʗɸ

- ʑɼʖ,

Թումաճանի նոթագրածը Կիւրինի տարբերակ մըն է25.

ɦɡɫɩɋ ɘɊɩɊɣɎɨ ɋɊɩɦ ɐ ɋɡɕɡɩ

¡ ¡¡

,©¢ ,©¢¢ ©¢¢ ¢¢¢© ,©¢¢¢ ,©¢¢¢ ,©¢¢¢ Ñ¢¢¢ Ñ¢¢ ¡Í¡¡ ¡¡Í¡ Ñ¢¢¢ ¡Í¡ Í¡ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ,©¢¢ Ñ¢¢

» Ñ ¢ © ¢ ¢ ¢ ¢ È ¢

¢¢ ¢ ¢ È ¢ N È N¢ È ¢ È N S = 76

¡¡L ¢¢¢© Í¡Ï D A

¡

ɦʏʙʗɹ ɘɸ - ʗɸ - ʑɼʖ

ɹɸʗʔ

ɾ

ɹʏ

¡¡L ¢©¢¢ Í¡Ï D A -

ʃʏʗ,

ʊɸʋ - ɹɸʌ

ʏʙ - ʍʂ

A©,¢¢ A©¢¢¢ ¢¢© ©¢¢ ¢© ¢© ¢© Ñ¢¢ ¢ ¢ A,¢©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ DA©¢¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ D©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ¢ ¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢¢ ¢ ¢ ¢ N

È È N È È ʜ

-

ʃʏʗ,

ʋʏ

-

ʃʏʗ,

ʆ'ɼʗ

-

ʀɸʌ

ʆʏʙ - ɺɸʌ

DA© D©¢¢¢ ¢¢© Ñ¢ ©¢¢ ,©¢¢¢ ©¢¢¢ ¢¢¢© ©¢¢¢ ©¢¢¢¢ ©¢¢¢ D©¢¢¢ ¢©¢¢ ¢¢© Ñ¢¢ ©¢¢ ,©¢¢¢ ©¢¢¢ ¢¢¢© ©¢¢¢ ¢¢¢¢ ©¢¢¢¢ ©¢¢¢ ¢ ¢¢ ¢ ¢ ¢ ¢ È È N È È N

¡¡ ¡¡ ¡ ¡ ¡¡ ©¢ ¡¡Í ¡¡ ¡ ¡¡ ©¢¢ ,©¢¢ ©¢¢ D©¢ ¡¡L L , Í¡Ï ¢ © ¢ © ¢ Í Í¡ Í¡ ¡L D© ¢ ¨ ­ ¡ ¢ ¢ ¡ Í¡ È Ñ¡ Í¡ È ¡Ñ¡ L ¢ ¢ ¢¢ È L

¢ ¢ ¢ ¢¢ È N ¢ N ¡Ñ¡ ʎɸʖ

ɿʄ

¡¡ L Í¡Ï

ɝɿ

-

ʎʏʙ

-

ʖɸ

ʔʏʙʃ

-

-

ʙʏʗ,

ʀɸʍ,

ʋʏʙ

ɦʏʙʗɹ

-

ʗɸ

ɘɸ

-

-

ʗɸ

ʖɸ

-

-

ʖʏʙʗ

ʑɼʖʟ

Սուրբ Կարապետ բարս է բոլոր, Ճամբայ ունի օլոր-մոլոր, Կ’երթայ կուգայ շատ ըխտաւոր, Թէ ոտաւոր, թէ ձիաւոր. [Սէրը կուտայ օտաւորին, Ջուղաբ կուտայ ձիաւորին.] (ամբողջացուցած է Թումաճան) Մըշու սուլթան, Սուրբ Կարապետ։ Ի տարբերութիւն Կոմիտասի նոթագրածէն` ուր երաժշտական ներքին շեշտադրութիւնները կ’ընթանան խօսքի հետ համաչափ (symmetric) տրամաբանութեամբ, Թումաճանի մօտ որոշ անհամաչափ (assymetric) զարգացում մը կու գայ հանդիսանալ սլացքին մղիչ ուժը։

63

Օրինակ, Կոմիտասի պարագային, «մուրազատու» բանալի բառին վերջին վանկը զարդոլորուն շեշտադրութիւն մը կը յառաջացնէ, մինչդեռ Թումաճանի մօտ «մուրատատու»-ն չի տարբերիր ուրիշ դասոյթներէ (phrase) իսկ զարդոլորուն շեշտադրութիւնը կ’իյնայ անկարեւոր թուացող «կուգայ» բառին վրայ։ Առաջին պարագային, բանաստեղծութեան տողերը կը համապասխանեն երաժշտական մէկ նախադասութեան (sentence), մինչդեռ երկրորդին մէջ կը գտնուին ուշագրաւ խաչաձեւումներ, օրինակ, «մուրատատուր» դասոյթը տարբերակային կրկնութիւնն է նախորդ տողի վերջաւորութեան` «շատ ըխտաւոր», երկուքը միասին կազմելով երաժշտական մէկ նախադասութիւն, իսկ կրկներգի շարունակութիւնը` «Մըշու սուլթան, Սուրբ Կարապետ», առանձին նախադասութիւն մըն է` կազմուած երկու կրկնուող դասոյթներէ։ Միաժամանակ, լատային ներքին համաչափութիւն մը կը խաղայ կառուցուածքային կարեւոր դեր, յատկապէս «Կ’երթայ կուգայ շատ ըխտաւոր» տողին հետ կապուած` որ բաղկացած է վայրէջք կատարող չորս համալրող եւ ամբողջական քառալարերէ, ինչպէս կը վերծանէ Թումաճան իր ծանօթագրութեան մէջ26.

D©A A© © © D©A © © © © © D© © © D© © ©

N N N N

Ընդհանուր առմամբ, երգի ամբողջ տեւողութեան, երեք քառալարերը նման են Կոմիտասին` մինոր-մաժոր-մաժոր. ɼʗɺ Ñ Y © A© DA¢Ñ¢¢ ¢ D © © ¢ ( ) Ñ Y ¢ D© ¢ ¢¢ N N

Y © N ɼʗɺ T

ɼʗɺ

Դարձեալ ի տարբերութիւն Կոմիտասէն, որուն նոթագրութիւնները դաշտային են, Թումաճան իր նոթագրութիւնները իրականացուցած է յատուկ այցելելով Եղեռնի եւ աքսորի վերապրողներուն։ Սուրբ Կարապետ բարս է բոլորի վերոյիշեալ բարդ տարբերակը կատարողը պէտք է ըլլայ մշակուած երաժիշտ, ինչպէս յստակօրէն կը մեկնաբանէ Թումաճան. [Ե]րգողը, Երուանդ Ճղլեան, դարձեալ աքսորից ու ջարդից ազատուած մի պատանեակ, որ սոյն երգերը երգած ժամանակ 30-35 տարեկան, ընտանիքի տէր, ծանրաբարոյ մի անձ էր, բացի երաժշտասէր լինելուց, ջութակի վրայ նուագածուների նման վարժութիւններ անող մէկն էր։ Իր ձայնը հնչուն էր, մի քիչ ռնգային, բայց ընդարձակ ձայնելեւէջային, վերին ձայնաշարերի վրայ մի քիչ ճչացող։ Մի զարդարում երգող, որ շատ անգամ երգը կրկնելիս ռիթմի եւ զարդի նորանոր փոփոխութիւններ էր անում։ Այդ իսկ պատճառով գրի առածս ժամանակ յաճախակի մանր-մունր զարդային կամ շեշտային յաւելումներ կամ պակասեցումներ էի անում։ Այս սկզբնական սեւագրութիւնները այս պահիս ձեռքի տակ չունեմ, որպէսզի բաղդատութիւններ անեմ այստեղ ներկայացուած տարբերակի հետ27։ Ուշադրութեան արժանի է, որ Թումաճանի շեշտադրութիւնը երգիչ-կատարողն է, այլ ոչ ստեղծագործութիւնը։ Բանաւոր մշակոյթի մէջ միշտ գոյութիւն ունեցած է կատարողը, որ գլխաւոր պատասխանատուն է տարբերակի գոյացումին։ Միայն կատարող հասկացողութենէն ետք է որ կարելի է վերլուծել նոթագրուած բնագիրը արդի ժամանակներու ստեղծագործութիւն հասկացողութեան ծիրին մէջ։ Կոմիտասի եւ Թումաճանի տարբերակները, արդարեւ, կը յարակցին իրենց աստիճանական ծորուն ամբարձում-խոնարհում ընդհանուր, թէեւ ոչ միանման, կորագիծով։ Նկատելիօրէն տարբեր է Կոմիտասի եռքառալար նոթագրութիւնը վիպերգի դեւի առասպելին եւ անոր շարունակութեան28.

64

ɦ ɡ ɫ ɩ ɋ ɘ Ɋ ɩ Ɋ ɣ Ɏ ɨ ɟ Ɏ ɩ ɏ Ɋ ɟ- Ɏ ɩ ɏ Ɋ ɟ

©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢ Í¡¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡ ©¢¢ ¡¡Í¡ Í¡¡¡ ¡¡L ¡ D ¡ ¡ Í ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¡ Í Ñ Í¡ ¡¡Í¡ ¡¡L ¡ ¢ ¢

È Í¡ ¡Í¡ ¡¡Í¡ ¡¡Ñ¡ N ɦʏʙʗɹ ɘɸ - ʗɸ - ʑɼʖʍ ɼʗ - ɽɸʍ ɼʗ - ɽɸʍ, ¡ ¢ © ¢ © ¡ ¡ ¡ ¢¢ ¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ¡L ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡ D ©¢ ¡L ¢ ¢ Í¡ ¡Í¡ Í¡ ¡¡Í¡

¬ ] ¢¢ L Í¡ Í¡ Í¡ ¡Ñ¡ È ¡Í¡ N [ɗ ɗɸ ʍ ʗ , ɸ ɽɸ ʖ ʐ ɸ ʚ ʏ ʕ . L ar g o , te m p o r ub at o ]

ɻɼ ʆʏʙ

-

ʙɼʗ ʛɼɸʋ

ʁʏʉ ʆ'ɼʃ

-

ʕɼʘ, ʍɼʋ

ɼ ʛɾ

-

ʃʂʘ ʋʏʄ

-

ɽɿʍ ʗɸ

-

ɻɸʍʟ ʆɸʍ,

©¢¢¢ ©¢¢ ©¢ ©¢¢¢ ¢¢© ¢¢© ¢© ¢¢¢© ©¢¢ ©¢¢ ©¢ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡ ¡ ¡ ¡ D ©¢¢¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ Í¡ Í¡ Í¡ ¡Í¡ ¡¡Í ¡Í¡ ¡Ñ¡ ¢ ¢ ¢ È Í¡ L ­]

ɝɾʆ ɻɼ ʋʏ - ʄʂʗ

-

ʙɿʋ ʆɸʗ ʖɸ - ʍɼʋ

ʂ - ʍɾ, ʀɸ - ʚɼʋ

ʆɸʍ - ʐɼʘ ɬɿ - ʗʜ

ɼɸ - ʋɸʍ, ɋɸʀ - ʋɸʍʟ

Սուրբ Կարապետն երզան-երզան, Դեւեր ժողուեց, ելից զնդան։ Մէկ դեւ’մ կար ինէ, կանչեց` եաման, Կուքեամ կ’ելնեմ քէ մոխրական, Մոխիր տանեմ թափեմ Փրօ Բաթման, Զուր Քրիստոս գայ դատաստան, Մուրատատու սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ գօշա-գօշա, Քու չորս բոլոր վարդի փուշ ա, Կըգեր քիւ դուռ վզիր, փաշա, (Ը)մենաց մուրադ հաւսարական։ Սուրբ Կարապետ դադրեր վար պատեն, Լիւս կամար կայնէ վըր քիմբեթէն, Շուտ կը խասնես անճար ժողովրդին։ Սուրբ Կարապետ գօշա-գօշա, Գերեզմընի խոտն անուշ ա, Ով սրտով, հաւասով ըզ քէ յիշա, Կը տաս հունար, շատին էլ փիշա։ Ո՜վ չանկըլան սուրբ Կարապետ, Դուն էր ամէն սրբերաց գլխաւոր, Դուն էր Քրիստոսի քեաւոր. Չանկըլ դիւան սուրբ Կարապետ, Ծառայ կ’ըլնիմ քո շնորհքին։ Սուրբ Կարապետ էր վըր սարին, Լիւս կամար կայնէ քու տաճարին։ Երեք քառալարերն են` մինոր-մինոր-մաժոր (փոխանակ նախորդ երկու տարբերակներու մինորմաժոր-մաժորին).

¡¡Ñ Y © D© Ñ¢¢ Y © © Ñ¢¢¢ ¢ N

Y © © ¡ N N T

65

Կազմուած է երեք տարբերակային նախադասութիւններէ։ Իւրաքանչիւր նախադասութիւն կ’ընդգրկէ երեք քառալարերը` վերէն վար սահուն բայց սրաշարժ վայրէջքով։ Առասպելական երգերու նմոյշ մը ըլլալէ անդին, Լիլիթ Յարութիւնեան կը գտնէ` որ «այս օրինակն ըստ իր տեքստային բովանդակութեան առաւել յարում է պատմական երգի ժանրին. այստեղ նկարագրւում են Սբ. Կարապետի հրաշագործութիւններն ու բարութիւնը։ [...] Կարծում ենք` այս երգը կարող է նաեւ դասակարգուել որպէս գերբնական իրողութիւնների մասին պատմող վիպական երգ»29։ Եռքառալարային նմոյշ մըն է Թումաճանի նոթագրած Կիւրինի միւս տարբերակը30. ɦɡɫɩɋ ɘɊɩɊɣɎɨ ɐɩɒɊɕ ɘ 'ɡɫɏɎɝ

¡ ¡¡ ¡¡¡Í ©¢ ©¢ ¡¡Í¡ ¡¡ ¡¡ ¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡ ¡¡Í ©¢¢ ¢© ¡¡Í¡ Í¡¡¡ ¡Ñ¡¡ ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ¡Í¡ Í¡¡¡ ¡Ñ¡¡ Í¡ N Í¡ Í¡ Í¡¡ ¡Í ¡Í¡ ¡¡Í¡ ¡¡Ñ¡ N

¢ ¡ ¢

N¢ N Í¡ ¢¢ ¢¢ Í¡ Í¡ Í¡L¡¡Ï ¡L ¢ ¢ S = 66

¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡ ¡ ¡¡Í¡ ¡¡ ¡¡¡Í ¡¡Í¡ ¡¡Í¡ ¡¡ ¡¡L ¡¡ Í ¡ ¡¡ N A¡¡ A¡¡¡Í A¡¡ A¡¡Í¡ A¡¡ A¡¡ A¡¡¡ A¡¡¡ ­ L Ï Í ¡ Í ¡ N Í¡ Í¡ Í¡¡ Í¡ ¡Í¡ Í¡¡ ¡Í¡¡ Í¡¡¡ ¡¡Í¡ A¡¡Í¡ A¡¡Í¡ NAÍ¡¡L¡Ï ¡¡Í¡ ¡¡Í ¡¡Í¡ Í¡¡¡ ¡¡Í¡ A¡¡¡Í A¡¡L

¡Í A¡¡¡Í A A¡L ¡Í L¡ÍÏ Í¡ Í¡ ¡Í AÍ¡ A¡Ñ ɦʏʙʗɹ ɘɸ - ʗɸ - ʑɼʖ

ʋʏʙ- ʗɸɽʔ

ɸʓ - ʍɼʃ`

ɾʗ - ʀɸʃ

ɻɸʓ - ʍɸʃ

ʆ'ʏʙ - ɽɼʋ,

ʆ'ʏʙ - ɽɼʋ,

ʂ - ʗɼʛ

ʜʗ

ʇʏʍ

ʋʏʙ - ʗɸ - ɽɸ - ʖʏɴʙʗ

Սուրբ Կարապետ էրթալ կ’ուզեմ, Իրեք օր հոն կենալ կ’ուզեմ, Մուրազըս առնել` դառնալ կ’ուզեմ, Մուրազատո՜ւր Սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ եմ գնացեր, Գացեր` ընկեր ու քընացեր, Մուրազս առեր` ետ եմ դառցեր, Տո՜ւր մուրազիս, Սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ եմ գնացեր, Գացեր ու բակն եմ մնացեր, Մուրազ տուեր` չեմ իմացեր, Մուրատըմ վեր, Սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ բարսը տեղ է, Չորս քէնէրը ծառ ու ճեղ է, Ամէն պըտուղ դէրտի դեղ է, Մենծ ընքապապ, Սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ խորան, խորան, Մէջը կէրրուի օսկի օրան, Եօթը գըլուխ սուրբ ավտըրան, Մուրազիս տո՛ւր, Սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ կայնեցուցին, Լըսեղէն շըռջալն հագուցին։ Քրիստոս գիրկը մըկըրտեցին, Մըկըրտատուր Սուրբ Կարապետ։

66

ʆɼ - ʍɸʃ

ʆ'ʏʙ - ɽɼʋ,

ɦʏʙʗɹ ɘɸ - ʗɸ - ʑɼʖʟ

Սուրբ Կարապետ կէնէնչ դաշտ է, Հոն գացողը արդար մարդ է, ........... Դէրտէն դէրման, Սուրբ Կարապետ։ Երեք քառալարային հենքն է` մինոր – մաժոր – մաժոր.

¡¡ © © Ñ¢¢¢ N ¡ Ñ Y ¡ © ¡

A © N N Y Ñ ¡ AY A© A© T

Քառալարերը բաժնուած են երաժշտական երկու նախադասութիւններուն միջեւ, առաջինը («Սուրբ Կարապետ էրթալ կ’ուզեմ, / Իրեք օր հոն կենալ կ’ուզեմ») ընդգրկելով վերի երկուքը, երկրորդը («Մուրազըս առնել` դառնալ կ’ուզեմ, / Մուրազատո՜ւր Սուրբ Կարապետ»)` վարի երկուքը։ Քառալարային վայրէջքի ընդլայնուած ընթացքը եղանակը կը դարձնէ հեշտաշարժ, ի տարբերութիւն Կոմիտասի Սուրբ Կարապետ երզան-երզանի սրաշարժ վայրէջքէն։ Թումաճան կը բացատրէ.

[Այս] տարբերակը մեզ համար երգել է Սիրվարդ Թորոսեանը, որ ինչպէս իր միւս երգերի մէջ էլ որոշակի նշմարելի է, երգելու հանդարտ եւ զգայուն շունչ ունի։ Զօրաւոր ու անսպասելի թռիչքներ չի կատարում։ Ինքնամփոփ է, եւ երգած ամէն մի երգին, երգի յուզական բովանդակութեանը համաձայն ձայնական բնական արտայայտութիւն է տալիս31։

ԵՐԿՔԱՌԱԼԱՐ ՀԵՆՔՈՎ Երկքառալար (երկու քառալար) հենքով նմոյշ մը ներկայացուցած է Թումաճան, որ Երզնկայի տարբերակ մըն է` նոթագրուած Վարդանոյշ Թորոսեանի երգածէն32. ɦɡɫɩɋ ɘɊɩɊɣɎɨ ɡɫɠ ɐɩ, ɝɡɫɠ ɐɩ S = 42 ¡¡Í ¡ ¡¡ ¡¡Í¡ PÍ¡¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡ ¡ ¡¡Í¡ » ¡¡ ¡¡L ¡¡L

» ,©¢¢¢ ,©¢¢¢ ,©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ,©¢¢ ¡¡Í¡ ¡¡¡Í ¡¡L

D Í Í Í ¡ ¡ ¡ L Í

Í¡ N Í¡ Í¡ Í¡ ¡Í¡ ¡Í¡ ¡ N ¢ ¢¢ ¢¢ N ¢

N

¡ ¡ ¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡Í ¡¡¡ ¡¡ ¡ ¡ ¡ ¡¡¡ ¡¡¡ ¡¡¡¡ ¡¡¡Í ¡¡Í¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ D » ¡¡Í¡ DÍ¡¡ ,©¢¢ ,©¢¢ ¡Í¡ ¡¡Í¡ ¡¡Í¡ ¡¡L Í Í¡ Í¡ N » ¡¡L ¡ Í¡ ¡L Í¡ L Í¡ ¡Í Í¡ N Í¡ Í¡ ÍÍ¡ Í ¡ ¡¡Í Í¡¡ N Ñ¡¡ ­

N Í ¡Í Í ¡Í L ¢ ¢ ɦʏʙʗɹ ɘɸ - ʗɸ - ʑɼʖ

ɺɼ - ʗɼɽ- ʋɸ - ʍʂʍ

ʇʏʖʍ

ʏʙʎ ɾʗ,

ʋʏʙʎ ɾʗ,

ɸ - ʍʏʌʎ ɾʗ,

ɹʏ - ʑʂʆ ʋ'ɼɴʗ - ʀɸʗ,

ʋʏʙ -ʗɸ- ʖɸ - ʖʏʙʗ

ɦʏʙʗɹ

ʊɸʋ - ɹɸʍ

ʚʏʙʎ

ɾʗ,

ɘɸ - ʗɸ - ʑɼʖʟ

Սուրբ Կարապետ ուշ էր, մուշ էր, Բոպիկ մ’ե՜րթար, ճամբան փուշ էր, Գերեզմանին հոտն անուշ էր, Մուրատատուր Սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ խորան-խորան, Մէջը իլլուկ սաղմոցարան, Էկէք կարդանք մէյմէկ բերան, Մուրատատուր Սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ կայներ քարին, Մէջքը տուեր մէռմէռ քարին,

67

ี ีงีตึ ีจ ีฏโ ีจีถีง ีธึ ีญีฟีกึ ีธึ ีซีถ, ี ีกีฟีกีฒ ีฏโ ีธึ ีฆีง ี ีกึ ีคีฅีพีกีผีซีถ, ี ีธึ ึ ีกีฟีกีฟีธึ ึ ี ีธึ ึ ีข ิฟีกึ ีกีบีฅีฟึ ิตึ ีฏีธึ ึ ีกีผีกีฌีกึ ีฅึ ีถ ีฅีถ.

ยกยก ยฉ ร ยขยขยข

Y ยฉ ยฉ ร ยก N Y Dยฉ N T

ิตึ ีฏึ ีธึ ีค ึ ีกีผีกีฌีกึ ีซ ีดีฅีฎีกึ ีกีฎ ีฅึ ีฏีฅีกีฏ โ ิณี -ีจ ยซีซีถึ ีถีกีตีกีฟีธึ ีฏยป ีฏีจ ีฐีกีดีกึ ีง ินีธึ ีดีกีณีกีถ` ี . ิฟีกึ ีกีบีฅีฟีซ ีฅึ ีฃีฅึ ีธึ ีขีถีกีขีกีถีซีถ ีดีงีป33ึ ิฑึ ีดีฅีถีธึ ีฐีซ ิณีฅึ ีธีถีฅีกีถีซ ีฅึ ีฃีกีฎีจ` ิผีฅึ ีธีถ ิฑีฝีฟีธึ ีกีฎีกีฟึ ีฅีกีถีซ ีถีธีฉีกีฃึ ีธึ ีฉีฅีกีดีข, ีฅึ ีฏึ ีกีผีกีฌีกึ ีง` ีดีฅีฎีกึ ีกีฎ ีฅึ ีฏีฅีกีฏีธีพ, ีฆีธึ , ีซ ีฟีกึ ีขีฅึ ีธึ ีฉีซึ ีถ ีถีกีญีธึ ีคีงีถ, ีฏีจ ีฝีฟีกีถีฑีถีง ีฐีซีดีถีกีฑีกีตีถีกีตีซีถ ึ ีกีผีกีฌีกึ ีจ34. ษฆ ษก ษซ ษฉ ษ ษ ษ ษฉ ษ ษฃ ษ ษจ ษ ษ ษกษง ษญ ษ

G = 144 misterioso

( ยกยกยก ยกยก ยกยกยกย ยกยก ยกยกยก ยก ยก ยก ยก DD D D ยกยกร ยกยกร ยฉ , ยข ยข ยฉ ยข ยฉ ยฉ ยข ยฉ ยข ยข ยฉ ยข ยก ยก ยป ยฉ

ยก ยก ยข ยขยขยข ยขยข ยขยขยข ยข ยขยข ยขยข ยฉยขยขยข ยขยขยข ยฉยขยขยข ร ยก ยกยกร ยก ร ยก ยกร ร ยก ร ยก ยกยกร ยกร Dร ยกM M ร ยก ยก ยก ยก ยกยกร ยก ร

ษฆส ส ส ษน ษ ษธ

-

ส ษธ - ส ษผส

ษนษธส

-

ส ษฟ - ส ส ส

ษนส - ส ส ส ,

ยก ยกยก ยกยกย ยกยก ยก ย ยก ยก DD D D ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยกยกร ยก ยกยกร ยก Lร ยกยกร L ร ยก ยกยกร ยก ร ยก ร ยก ร ยก Dร ยกยก ร ยก ร ยก ร ยก Dร ยกยก ยกร ยก Dร ยกL ย ยกM ยก ยกร ยก

ร ยก ร ส ษธส - ษนษธส

ส ส

-

ส ส

ส

-

ส ส ส - ส ส - ส ส ส ,

ยกยกร ยก ยกยก ยกยกร ยกยกร ยก ยกยกยกย ยกยกร ยก ยกยกL ยกยกยก ยกยกย ยก ยกยก ย ยก D D D ยกยกM ยกยกL ร ยก ยกยก ยกยก ยป D ร ร ร ยก ยก ยก ยกร ยก ร ยก Dร ยกยก ร ยก Dร ยกL Dร ยก ยก ร ยก ยกร ร

ส ส ส

ษปส ส ส

ส 'ษผส

-

ส ษธส

ส ษธส

ษฟส

-

ส ษธ - ส ส ส ,

ย ยก ยก ย ย ยก ยข ยฉ ยก ยก DD D D ยกยกร ยกยกL ร ยก ยก ยก ยก ยข ยฉ ยข ยฉ ยฉ ยข ยข ยข ยข ยฉ ยฉ ยข ยฉ

ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยขยขยข ยขยข ยขยขยข ยขยข ยขยข ยขยขยข ยฉยขยข ยขยข ยฉยขยข ร ยก ยกร Dร ยกยก ยกร L ร ยก ร ยก ยกร ยก Dร ยกยก ยกร ยก ยกL M ยก ยก ร ยก ยกร ยกยก ยป ร ยข ยข ยข

ส ส - ษธ

-

ส ส

-

ส ส ส

ส ส ส

-

ษธษน

ส ส ส - ส ษธส ,

ย ยกยก ย ยกยก ยก ยกยก ย ยกยกร ยก ยกยก ยกยก ยก DD D D ร ยกยก ยกยก ยกร ยก ยกร ยก ย ยก ยกร ยก ยป ยกยกร ยก ยกยกร ยก Dร ยกยกยก ยกยกL L ร ยก ร ยก L ยก Dร ยก ยก ยก Dร ยกL ร ยก Dร ยกยกร ร ยก ร ยก Dร ยกL ยก ยก ยก ร ยก

ร ส ส

-

ส ษธ - ส ส

-

ส ส ส

ส ส ส - ส ษธส

ส ส ส - ส ษธส ,

D D ยกยก ยกยก ยก ยก ยกยก ยกยก ยป ยกยก ยกยก ยกยก ยกยก ยจ Dร ยกยกL ยก ยก ร ยก Dร ยก Y ร

D D ร ยก ร ยก Dร ยกยก Dร ยกL L M ร ยก ยกร ร ยก ยกร Y ส ส ส

-

ส ษธ - ส ษธ

-

ส ส ส ส

ส ส ส ส ษน

ษ ษธ

-

ส ษธ - ส ษผส ,

ยกยก ยกยก ยกยกยก ยกยก ยกยก ยกยก ยกยกย ยก ยกยก ย ยก ยก ยกยก ยฉยขยข ยฉยข ยฉยขยข ยฉยขยข ยฉยข ยฉยขยข ยฉยข ยขยฉ ยฉยข D D D ยกยกM ยก ยป D ร ยก ร ยก ร ยกยก ร ยก ร ยก ร ยก ยกร Dร ยกยก ร ยก Dร ยกL ยก ยก ยกร ยก Dร ยกL

ยฌ ] ร ยก ร ยก ยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยขยขยข ยขยขยข ยขยข ร

ยก ย ยกยกยก ยกยก ยกยกย ยกยก ยกยก ย ยก ยก ยก ยกยก ยกยก ยกยก ย ยก ยกยก ยก ยก ยก ยก ยก ยก D D D D ยกยกM ร ยก ยกยกร ร ยก ยกL ร ยก ร ยก ร ยก Dร ยกยก ยกร ร ยก ยกร Dร ยกยก ร ยก Dร ยกL ร ยก ยก ยกร ยก Dร ยกL ยก ร ร ยก ร ยก

ษฆส ส ส ษน

ษ ษธ

-

ส ษธ

-

ส ษผส

ส ษฟส

ส ส ส

-

ส ษธ - ส ส ส ,

ย ยก ยกยก ยกยก ยกยก ยก DD D D ยกยกM ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยป ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยกร ยก ร ยก ร ยก ยกร ยก Dร ยกยก ยก ร ยก L ร ยก ยกร Dร ยกยก ร ยก ร ยก ร ยก Dร ยกยกL ยก

ร ร ยก ส ส ส ส - ส ษธส

ส ษธ - ส ษธส

68

ษธส

ส 'ษผ

-

-

ษนส ส ส

ส ษผส

ส ษฟส

ส ส ส ส

ส ส

ส ส ส

-

ส ษธ

ษนษธ - ส ส ส ,

-

ส ส ส ,

D D ¡Í¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡ ¡¡ ¡ ¡¡ » ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ D ¡ ¡ Í ¡ L Í¡ DÍ¡L ¡M DÍ¡L DÍ¡L ¡ ¡Í¡ ¡¡Í ¡Ñ¡ ¡ Í¡ DÍ¡¡ Ñ¡ ¡

D ­] Í¡ ¡Ñ¡ ʋʏʙ - ʗɸ - ʖɸ - ʖʏʙʗ ʔʏʙʗɹ ɘɸ ʗɸ - ʑɼʖʟ Սուրբ Կարապետ բանձրիկ բոլոր, Ճամբայ ունի օլոր-մոլոր, Ուր դուռ կ’երթայ շատ ըխտաւոր, [Որ ձիաւոր, որ ոտաւոր]։ Ձիաւորին շուաբ կուտայ, Ոտնաւորին մուրատ կուտայ, Մուրատատուր սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ մըչ պուրակին, Ջուխտակ աղբուր մըչ ուր բակին, Մատաղ կ’ենեն լուս կիրակին, Մուրատատուր սուրբ Կարապետ։ Քառալարերն են.

¡¡ D© DÑ ¡ N DY D© © DÑ¢¢¢ N ©

D© DY D© T

Դուստրը Գեղամ Տէր Կարապետեանի եւ Կիւլիզարի, Արմենուհի Գեւոնեան (1902-2002) ծնած է Մուշ եւ բախտով ազատած Մեծ Եղեռնէն։ Եղած է երգչուհի, տուած է բազմաթիւ երգահանդէսներ` կատարելով Մուշի ժողովրդական եւ աշուղական երգերը, զորս լսած էր մանկութեան տարիներուն եւ ապա մօրը կատարումներէն։ 1960-ականներուն, շնորհիւ Մարի Աթմաճեանի եւ իր ամուսինին` Շարլ Լը Շըւալիէի, ժապաւէնի վրայ կը ձայնագրուի իր երգերուն գրեթէ ամբողջականութիւնը, որ յետագային (1978-էն ետք) կը հրապարակուի սկաւառակի վրայ ֆրանսական DOM երաժշտական ընկերութեան կողմէ։ Լեւոն Աստուածատրեան կը նոթագրէ ժապաւէնէն երգերու փունջ մը, որ կը հրատարակուի 1978-ին։ Ըստ հրատարակութեան մէջ նշուած տեղեկութեան` Գեւոնեան տուեալ երգը լսած է Մշոյ Ս. Կարապետ վանքի պատերուն տակ երգող կոյր աշուղներէն35։ Գեւոնեանի տարբերակը զարդարունօրէն գնայուն է` ամենազարդարունը եւ մանրամասնուածը մեզի յայտնի նոթագրուած բոլոր տարբերակներուն, անկախ քառալարային դրուածքներէն։ Այստեղ դեր կրնայ խաղացած ըլլալ Աստուածատրեանի ձայնագրութիւնը` որ ձգտած է որսալ ելեւէջային մանրամասնութիւնները, ինչպէս նաեւ ինքը Գեւոնեանը, որուն արուեստը մարմին առած է լուրջ բեմերու վրայ եւ փրոֆեսիոնէլ բեմելներու ընդմէջէն։ ՄԻԱՔԱՌԱԼԱՐ ՀԵՆՔՈՎ Միաքառալար (մէկ քառալար) սահմաններու մէջ կ’ընթանան Կոմիտասի մէկ, Արշակ Բրուտեանի մէկ եւ Թումաճանի երկու նոթագրութիւնները։ Բոլորն ալ` մինոր։ Միջին հանդարտութեամբ կը նշանաւորուի Կոմիտասինը36. ɦ ɡ ɫ ɩ ɋ ɘ Ɋ ɩ Ɋ ɣ Ɏ ɨ ɟ ɐɩ ɝɠɎɪ ɔ

¡ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢¢ D ¨ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ¡¡Í¡ ¡¡¡Í ¡¡Ñ¡ ¢¢ N

N ¡Í¡ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢¢ ©¢¢¢ ¢¢¢ ¢ ¢ ¢¢ ¢ N ¢ ¢ [ə ə ɸʍ ɻɸ ʗ ʖ . T r a n q u i l l o ]

ɦʏʙʗɹ ɘɸ - ʗɸ - ʑɼʖʍ ʋɿ - ʖʂʘʔ ɼ - ʃɸʙ`

ɾʗ ʋɿ ʍɿʔ - ʖɸʌ

-

ʎɼ ʃɸ

-

ʘʂ, ʘʂ,

ɻʏʗ ʏʗ ʆɸ - ʘʂ ʋʏʙ- ʗɸʖʔ ɼ - ʖʏʙ`

69

¡¡ ¡¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡ ¡¡Í¡ Í¡¡¡ ©¢ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ©¢¢ ©¢¢ ©¢ ©¢¢ ¡¡Í¡ Í¡¡¡ ¡¡Ñ¡ L D ¨ ¡ Í ¡ Í Í¡Ï ¡Ñ¡ ¡ Í ¢ Í Ñ Í¡ Ñ¡ ­ ¡ ¡ ¢ ¢ ¢ ¢

­] N ¢ ¢ ʍɸ ʌʂ ɼ - ʃɸʌ

-

ʎɼ ɺɸ -

ʘʂ, ʘʂʟ

ɝʏʙ

-

ʗɸ - ʖɸ

-

ʖʏɴʙʗ

ɦʏʙʗɹ

ɘɸ

- ʗɸ - ʑɼʖʟ

Սուրբ Կարապետն էր մըշեցի, Դոր որ կացի նա յիշեցի, Մըտիցս ելաւ` նստայ լացի, Մուրատս ետու` ելայ գացի։ Մուրատատո՜ւր Սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ բանձր տեղ է, Ուր չորս բոլոր հայոց գեղ է։ Մատաղ բերին գառն ու մագին, Մատաղ էրին սուրբ կիրակին, Մուրատատո՜ւր Սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ բանձրիկ բոլոր, Իր ճամբախն ա ոլոր-մոլոր, Իր դուռ կը գան շատ ըխտաւոր, Որ պայաւոր, որ ձիաւոր. Պայաւորին մուրատ իտա, Ձիաւորին կարմիր խնձոր, Մուրատատո՜ւր Սուրբ Կարապետ։ Արմինէ Յակոբեան, ելակէտ ունենալով այս նոթագրութիւնը, տուեալ երգին մէջ կը գտնէ անհատականացուած գուսանական վիպերգի յատկանիշներ. Կոմիտասի գրառած Մշոյ դաշտի վիպական եւ պատմական երգերից առանձնայատուկ է նաեւ Սուրբ Կարապետն էր մշեցի (առասպելաբանական) նմուշը։ [...] Եղանակի կոմիտասեան այս գրառումը հայ վիպական եղանակաւորուած պատումի դասական նմոյշ է, բացի այդ Կոմիտասի գրառած Ս. Կարապետին նուիրուած այս – եւ բոլոր մնացած նմոյշները – երգը եւս յարում է դէպի զարգացած եւ անհատականացուած եղանակին, որը գուսանական վիպերգի (բալլադի) տիպ ունի37։ Աշխոյժ հանդարտութիւն ունի Երզնկայի տարբերակի նոթագրութիւնը Թումաճանի կողմէ` ըստ Արուսեակ Էրհամճեանի երգածին38. ɦ ɡ ɫ ɩ ɋ ɘ Ɋ ɩ Ɋ ɣ Ɏ ɨ Ɏɝ ɌɟɊ ɪ Ɏɩ S = 60

¡ ¡ ¡¡ ¢¢¢© ©¢¢ ©¢¢ ¢©¢¢ ©¢¢ © ¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ¢©¢¢ ©¢¢¢ © ¢¢ ¢¢© ,©¢¢ ¡¡Í¡ ©¢¢ ©¢¢¢ ¢ © ¢ © ¡ ¡ Í ¢ © ¡

Í ¢ ¢ ¡ ¢ ¢¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ Í¡ N

¢ ¢ N ¢ ¢ N ¢ N ¢

© ¢ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡ ¡ ¡¡ ©¢ ©¢ ©¢ ¢© ©¢ © ¢ ©¢ ©¢ ¢© ©¢¢ © ¢ ¡¡ ¡¡ ¡¡¡ ¡¡ ¡¡ » ¢ L © ¢ ¡ Í ¡ ¢ © ¢ ¢ ¢ © ¢ © ¢ ¢ © Í¡Ï Í¡ ©¢¢ ©¢¢¢ © ¢ © ¢ ¢ ¢

¢ Í ¡ Í ¡ Í ¢ © ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¡ ¡ ¢ ¡ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ Í ¢ ¢ ¢ Í¡ N ¢¢ ¢ ¢ ¢

¢ ¢ ¢ N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢ N ¢ ¢ Í ¡Í Í¡ ­ ɦʏʙʗɹ

ɘɸ - ʗɸ

-

ʑɼʖ

ɼʋ

ʛɿ - ʍɸ - ʘɼʗ, ʋʏʙ - ʗɸʖ ʖɿ - ʏʙɼʗ ʐɼʋ

ɺɿ -

ʍɸ - ʘɼʗ,

ʂ - ʋɸ - ʘɼʗ ɝʏʙ - ʎʏʙ

ʜ

ʖɸʍ

ɼʋ

ʑɸʓ

-

ʆɼʗ`

ʔʏʙʃ - ʀɸʍ ɦʏʙʗɹ ɘɸ - ʗɸ - ʑɼʖʟ

Սուրբ Կարապետ եմ գընացեր, Օտան եմ պառկեր` քընացեր, Մուրատ տուեր` չեմ իմացեր, Մուշու սուլթան Սուրբ Կարապետ։

70

-

Սուրբ Կարապետ էրկան խաչեր, Ոտքդ կուգան կէնճ-կէնճ մանչեր, Դուն ամմէնուն մուրատը տուր, Մուրատվէրէն Սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ` բարձըր բոլոր, Ճամբայ ունի ոլոր-մոլոր, Կ’երթայ կուգայ շատ ուխտաւոր, Թէ՛ ձիաւոր, թէ՛ ոտաւոր. Ճուղապ կուտայ ձիաւորին, Մուրատ կուտայ ոտաւորին, Մուրատատուր Սուրբ Կարապետ։ Հանդիսաւոր հանդարտութեամբ աչքի կը զարնէ նոյնպէս Երզնկայի տարբերակի մը նոթագրութիւնը Թումաճանի կողմէ` ըստ Հայկանոյշ Մատթէոսեանի երգածին39. ɦ ɡ ɫ ɩ ɋ ɘ Ɋ ɩ Ɋ ɣ Ɏ ɨ Ɏɝ ɌɟɊ ɪ Ɏɩ

¡¡Ñ¡ ¡¡Í¡ ¡¡L ¡¡Í¡ ¡¡L ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡Ñ¡ ¡¡Í

Í Í¡ ¡Í¡¡ Í¡¡¡ N ¡¡Í¡ ¡¡Ñ¡ ¡

¡ Í Í ¡ Í¡ N ¡

N N N J = 44

ɦʏʙʗɹ

ɘɸ

-

ʗɸ

-

ʑɼʖ

ɼʋ

ɺɿ

-

ʍɸ

-

ʘɼʗ

ʊɸʋ - ɹɸʍ

¡¡ ¡¡Í ¡¡ ¡¡Í¡ ¡¡L ¡¡ Í¡¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡ Í¡ N ¡¡Í¡ L

Í ¡ N ¡ Í¡ Í¡L N L N ¡Í¡ ¨ ­ Í¡ N Ñ¡

ʑɸʓ

-

ʆɼʗ

ɼʋ

ʛɿ

-

ʍɸ

-

ʘɼʗ

Սուրբ Կարապետ եմ գընացեր Ճամբան պառկեր եմ` քընացեր Մուրատ տուեր` չեմ իմացեր, Մուրատատուր Սուրբ Կարապետ։ Ժողովրդական երաժշտութեան իր նոթագրութիւնները Արշակ Բրուտեան աւարտած էր 1898-ին։ Անոնք լոյս կը տեսնեն 1985-ին, ուր կը գտնենք տուեալ երգի միաքառալարային ուշագրաւ տարբերակ մը40. ɦ ɡ ɫ ɩ ɋ ɘ Ɋ ɩ Ɋ ɣ Ɏ ɨ ɢ Ɋ ɞ ɔɩ ɢɔɝɊɟ

¡¡ ¡¡ ,© ©¢ ¡¡ ¡¡ ,©¢ ©¢ ©¢ ©¢

©

¢ © © © ¢ © © ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ D ¡ © © Í ¢ ¢ Í ¢ Í¡ ¢¢ ¢¢ ¢¢

N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ N ¡ Í¡ ¢¢ ¢¢ ¢¢¢ ©¢¢¢ ¢¢¢ N ɦʏʙʗɹ ɘɸ - ʗɸ - ʑɼʖ ʐɸ ʌʂʗ ʐʂ - ʋɸʍ, ɹʏ - ʃʏʗ ɹɸʗ - ʈɿʗ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡ ¡ ¡

¢ © L Ï © © Í

¡ © © ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¡ ¡ ¡ D ¡Í ¡Í Í¡ Í¡ N Í¡ Í¡ ,©¢¢ ¢¢ ¢¢ N ¢¢ ¢¢© ,©¢¢¢ LÍ¡Ï ©¢¢¢ © ¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ N

¢¢ ¢¢¢ ©¢¢¢ ¢ - ʋɾʓ ʋɾʓ ɻʂ - ʙɸʍ, ʕɸʍ - ʛɼʗʍ ʇɼ - ʓʏʙ ɾʍ ʆ'ɼ ʗɼ - ʙɸʍ, ¡¡ ¡¡ ¡ ¡L ¡¡ ¡¡ ¡¡

© ¢ © ¢ ¢ © Í¡¡Ï ¡Í¡ ¡¡Í¡ ¡¡L © ¢ Í D , © ¡ © Í¡Ï ¡Í ¢ ¢ Í ¡ ¢ © ¢ ¢ ¢ ¢ © ¢

¡Í Í¡ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢

N ¢ ¢ ¢ ¢¢ N ¢ ¢ ʔʏʙʗɹ ʋɸ - ʔʏʙʍ ʛɿɻ ʕɸ ʍɼʘ ɻʂ - ʙɸʍ,

¡ 7 ¡¡Í¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡L ¡¡Í¡ ¡¡Í¡ ©¢,

¡ ¡ ¡¡Í ¡ © ¢ , © Ï D ¡ Í Í ¢ ¡ ¡ Í¡ Í¡ N ¢¢ ¢¢ Í¡ Í ¡ ¡Í Í¡ ¢¢ ¡

­ ɢɸʚɸʙʏʗ

ɝɿ

-

ʎʏʙ

ɦʏʙʃ

-

ʀɸʍ

ʔʏʙʗɹ

ɘɸ

-

ʗɸ

-

ʑɼʖʟ

71

Սուրբ Կարապետ չայիր չիման, Բոլոր բարձր մէռմէռ դիւան, Վանքերն հեռուէն կ’երեւան, Սուրբ մասունքդ վանեց դիւան. Մշու Սուլթան Սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ գեղին մօտիկ Երեք օր վազեցի բոբիկ. Ինքն կ’անէ մարդու մտիկ, Մեծ, զօրաւոր Սուրբ Կարապետ. Մշու Սուլթան Սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ աղբուր ու ջուր, Ոտքդ կուգայ շատ կաղ ու կուր, Դու ամենուն մուրազը տուր, Մուրազատուր Սուրբ Կարապետ. Մշու Սուլթան Սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ կայնեցուցին, Լուսեղէն հանդերձ հագուցին, Քրիստոս գիրկը մկրտեցին, Մկրտարար Սուրբ Կարապետ. Մշու Սուլթան Սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ յելման գետեր, Մէջն է բուսեր կանանչ խոտեր, Քենէ կուգայ խնկի հոտեր, Չանկլի-Դիւան Սուրբ Կարապետ. Մշու Սուլթան Սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ բանձր բոլոր, Ճանփէք ունի ոլոր-մոլոր, Ուր դուռ կ’երթայ շատ ուխտաւոր, Որ ոտաւոր` ո՛ր ձիաւոր. Մշու Սուլթան Սուրբ Կարապետ։ Մուրազ կուտայ ոտաւորին, Օսկէ խնձոր ձիաւորին, Ջուխտակ աղբուր մըջ ուր բակին, Ուր դուռ կ’երթայ դառն ու մաքին, Մատաղ կ’էնին լուս կիրակին. Մշու Սուլթան Սուրբ Կարապետ։ Կաղ դեւն ասաց – եաման, եաման, Ընձի մի՛ թալի զընդան, Ես քեզ կ’եղնիմ փոշեհան, Տանիմ թափիմ Փիրէ-Բաթման. Մշու Սուլթան Սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ քեօշայ-քեօշայ, Դուռդ կուգայ բագ ու փաշայ, Ճամփէք ունիս ղօշայ-ղօշայ,

72

Լուս-գերեզման Սուրբ Կարապետ. Մշու Սուլթան Սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ է մէջ դաշտին, Սրբանունքն իրեն հետ հաշտին, Շատ խաչապաշտ իրեն պաշտին, Մշու Սուլթան Սուրբ Կարապետ. Մշու Սուլթան Սուրբ Կարապետ։ ՀՆԳԱԼԱՐ ՀԵՆՔՈՎ Աշոտ Պատմագրեանի երկու նոթագրութիւնները` իրենց ոճով, բոլորովին տարբեր նմոյշներ կը ներկայացնեն։ 6/8 կայուն չափակշռոյթի հետ պարային տարր մը կ’աւելնայ այնտեղ։ Առաջինը հրատարակած է 1930-1940-ականներուն, Գանձարան հայկական երգերու շարքին մէջ41. ɦɡɫɩɋ ɘɊɩɊɣɎɨ

¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ,©¢¢ ©¢¢ ,©¢¢ ,©¢¢ ¡¡Í¡ , D © ¢ Í¡ N Í¡ L Í¡ ¡Í¡ ­] ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢

¬] ¢ N N ¢ ¢ Í¡ L Andantino

¡¡Í¡ ¡¡ ¡¡L ¡¡¡Í ¡¡ ¡¡L ¡¡ ¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡Í¡ ¡¡¡ ¡¡ ¡¡¡ ¡¡Í¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡L ¡¡L D Í Í ¡ ¡ L ¡ Í ¡ Í ¡ ¡ Í ¡ Í Í Í ¡ Í¡ Í¡ N ¡ Í

Í Í ¡ Í Í ¡ Í L ¡ ¡ ¡ ¡ ¡Í N N N

ɦʏʙʗɹ

ɘɸ - ʗɸ

-

ʑɼʖ

ɹɸʗʈʗ

ɾ

ɹʏ

-

ʃʏʗ

©¢¢ ,©¢¢ ,©¢¢ ,©¢¢ ¡¡Í¡ ¡¡Í¡ ¡¡Í¡ ¡¡¡Í¡ ¡¡¡Í ¡¡¡ ©¢¢ ©¢¢ ¡¡L ¡¡Í¡ ¡¡Í¡ D ¢ Í ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¡ ¬] N N ¡Í N

ʏ - ʃʏʗ ʋʏ ʃʏʗʟ ɠɸʖ ʏʙʄ - ʖɸ ʙʏʗ O ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ ¢ © ¢ © , ¡¡ ¡¡Í¡ ¡¡Í¡ ¡L ¡Í¡ ¡¡Í¡ ­] ¡¡L Í¡ ¡Í¡¡ Í¡¡¡ ¡¡L Í¡ Í¡¡ Í¡¡¡ N ¡¡L Í¡ Í¡¡ ¡Í¡ ¡¡Í¡ Í¡¡ ¡¡¡Í N

D ¢¢ ¢¢ ©¢¢¢ Í¡ L N ʊɸʋ

ʆ'ɼʗ

-

-

ɹɸʌ

ʀɸʌ

ʏʙ - ʍʂ

ɹʏ

ʏ - ʃʏʗ

-

ʋʏ

ʃʏʗ

-

ʀɾ

ʃʏʗ.

ʈʂ

-

ʊɸʋ

ɸ - ʙʏʗ,

¡¡ DÍ¡¡¡ Í¡

-

ʀɾ

ɹɸʌ

ʏ

-

ʏʙ - ʍʂ

ʖɸ

-

¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡ ¡¡ ¡ ¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡ ¡¡ ¡¡ ¡ ¡¡ D Í¡ ¡L Í ¡ ¡ Í L ¡ Í¡ Í¡ ¡¡Í N ¡L Í¡ Í¡ Í¡ ¡Í¡ ¡Í ¡¡Í N ¡Í¡ Í¡ Í¡

N Í¡ Í¡ L NN ʙʏʗ,

ʀɾ

ʈʂ - ɸ - ʙʏʗ,

ʀɾ

ʏ

-

ʖɸ

-

ʙʏʗʟ

¡¡ ¡¡¡ ¡¡Í¡ ¡¡ ¡¡ ¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡ ¡ B¡ ¡ ¡ ¡ ¡¡ ¡¡¡ ¡¡Í¡ ¡¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡ ¡ ¡ D Í ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ Í ¡ Í ¡

Í

Í ¡ ¡ Í Í ¡ ¡ ¡ Í Í

¡ ¡ ¡ Í ¡ ¡ Í Í Í Í ¡ ¡ ¡ Í

N ¬] N N ¡Í Í¡ Í¡ Í¡ ¡Í¡ N ɏʏʙʓʍɸʌ (ʍʏʙɸɺ)

II II

¡¡Í ¡¡ ¡ ¡¡ ¡¡Í¡ ¡¡Í¡ ¡¡¡ ¡¡Í¡ ¡¡¡ ¡¡ ¡¡Í¡ ¡¡Í¡ ¡¡¡ ¡¡Í¡ ¡¡¡ ¡ ¡¡Í D ¡ ¡ Í L ¡ ¡ Í ¡ ¡ Í Í¡ Í Í

¡ ¡ ­] ¡Í ­

Í¡ N ¡Í¡ N 1.

2.

Սուրբ Կարապետ բարձր է բոլոր, Ճամբայ ունի ոլոր մոլոր, Շատ ուխտաւոր կ’երթայ բոլոր, Թէ՛ ձիաւոր, թէ՛ ոտաւոր։ Մուրազ կուտայ ոտաւորին, Ոսկէ խնձոր ձիաւորին, Որ դուռ կ’երթայ գառ ու մաքին, Մատաղ կ’ենին լուս կիրակին։

73

Սուրբ Կարապետ չայիր չիման, Բոլոր բարձր մերմէր դիւան, Վանքերն հեռուէն կ’երեւան, Մշու Սուլթան Սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ գեղին մօտիկ, Երեք օր վազեցի բոպիկ, Ինքն կ’անէ մարդու մտիկ, Մեծ զօրաւոր Սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ աղբիւր ու ջուր, Ոտքդ կուգայ շատ կաղ ու կուր, Դու ամենուն մուրազը տուր, Մուրազատուր Սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ կայնեցուցին, Լուսեղէն հանդերձ հագուցին, Քրիստոս գիրկը մկրտեցին, Մկրտարար Սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ յէլման գետեր, Մէջն է բուսեր կանաչ խոտեր, Քենէ կուգայ խնկի հոտեր, Չանկլի-դիւան Սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ քէօշա-քէօշա, Դուռդ կուգայ բէկ ու փաշա, Ճամփէք ունի ղօչա-ղօչա, Լուս-գեղեզման Սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ է մէջ դաշտին, Սրբանունքն իրեն հետ հաշտին, Շատ խաչապաշտ իրեն պաշտին, Մշու Սուլթան Սուրբ Կարապետ։ Երկրորդ նոթագրութիւնը` տպագրուած առաջինէն 30-40 տարի ետք, տարբերակն է առաջինին42.

¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡ Ɋʎʄʏʌ©¢ʁ ©¢¢ ,©¢¢ ©¢¢ © , © ¢ ¢ © © , , ¢ ¢ © ¢ ¢ ¢ ¢ Í¡ N Í¡ L Í¡ ¡Í¡ N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢¢ ¢ ¢ ¢ Í¡ L

¬] ¢ N N ¢ ɦʏʙʗɹ

ɘɸ - ʗɸ

-

ʑɼʖ,

ɹɸʗʈʗ

ɾ

ɹʏ

-

ʃʏʗ,

¡¡ ¡¡ , ¡ ¡¡ ¡ ¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡ ¡¡Í¡ ¡¡ ,© ¡ ¡¡ ¡ ¡ Í © ¡ Í ¡ ¡ Í ¡ ¡ ¢ ¡ ¡

¡ Í ¡ Í ¡ ¡ Í Í ¡ Í ¡Í ¢¢¢ ¡L L ¡ L L Í Í ¡ Í ¡ Í Í¡ Í¡ Í¡¡ N Í ¡ ¡ ¢ ¡ ¡ Í

N N N ¢ ʊɸʋ

-

ʚɸʌ ʏʙ - ʍʂ

ʏ - ʃʏʗ

ʋʏ

-

ʃʏʗ.

ʊɸʋ

-

ʚɸʌ ʏʙ - ʍʂ

¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ©¢ ¢© ¡¡Í¡

©¢ ©¢¢ ¡L Í¡ Í¡ Í¡ ¡Í¡ ¡Í ¡Í¡ N ¡¡Í¡ ­] ¢¢¢ ©¢¢¢ ¢¢¢ ¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ N ©¢¢¢

¢ N ʍʏʙɸɺ

ʏ - ʃʏʗ

ʋʏ

-

ʃʏʗ.

¡¡ ¡¡¡ ¡¡Í¡ ¡¡ ¡¡ ¡ ¡¡ ¡¡¡ ¡¡Í¡ ¡¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡Í¡ Í ¡ Í ¡ ¡ Í ¡ ¡ Í Í

Í

¡ ¡ ¡ Í ¡Í Í¡ ¡Í¡ N ¡¡Í¡

­ N N Í¡ Í¡

74

Սուրբ Կարապետ բարձր բոլոր Ճամբայ ունի ոլոր մոլոր, Կ’երթայ, կիգայ շատ ուխտաւոր, Թէ ձիաւոր, թէ ոտաւոր. Ջուղաբ կու տայ ձիաւորին, Մուրազ կու տայ ոտաւորին Մուրազատու Սուրբ Կարապետ։ Առաջինին բնութագրութիւնը` Andantino, երկրորդինը` Աշխոյժ, միեւնոյն ոճով երաժշտութեան համար, նոթագրողի անհատական վերաբերմունքը պէտք է ըլլայ։ Երկուքն ալ ունին անվրէպ ու անփոփոխ հնգալարային հենք` ոչ-ընդհանրացած լատային կառուցուածք մը Ս. Կարապետի ուխտագնացային վիպերգութեան համար.

Ñ¢ © D© © Y © © © Ñ¢¢¢ ©

© Y © © D© ¢¢ N N NN Ɋ. ʖɸʗɹɼʗɸʆ T

ɋ. ʖɸʗɹɼʗɸʆ T

ԵՌԱԼԱՐ-ՔԱՌԱԼԱՐ-ՀՆԳԱԼԱՐ ՀԵՆՔՈՎ Միհրան Թումաճան ձայնագրած է Բալուի տարբերակ մը` Յովհաննէս Նիկողոսեանի երգածէն43. ɦ ɡ ɫ ɩ ɋ ɘ Ɋ ɩ Ɋ ɣ Ɏ ɨ ɍ ɐ ɣ ɔ ɝ ɡ ɫ ɠ ɐɩ

¡¡Í¡ ¡¡ ¡ -© ¡¡ ¡¡ ¡ ¡ ¡ ¡¡M ¡¡L ¡¡L » -©¢¢ ©¢¢ ,©¢¢¢ ¡¡LÍ¡Ï ©¢¢¢ , ¡ ¢ ¡ Í Í ¡ ¡

L ¡ L Í Í Í Í ¡ Í Í ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ ¢ Í¡ ¡L ¢

N ­] ¬ ] ¢ N ¢ Í¡ S = 56

ɨɿʋ

ʖɿ - ʋɿ

ʖɿʋ

ʖɿʋ,

ʖɿʋ

ʖɿ - ʋɿ

ʖɿʋ

ɦʏʙʗɹ ɘɸ - ʗɸ - ʑɼʖ ʊɸʋ - ɹɸʍ ʔɸ - ʖɸ

ʖɿʋ.

¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡¡ ¡¡¡ ¡ ¡¡Í ¡ ¡¡ O ¡ ¡ » -©¢¢ ,©¢¢ ,©¢¢ ,©¢¢ © ¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢ Í¡¡ Í¡ ¡Í¡ Í¡ ¡Ñ¡ ¡ Í ¡ Í Í L ¡ ¡Í ¡Í¡ ¡LÍ¡Ï N ¢ ¢ N ­] ¬ ] N

¢ ¢ ¢ ¢ ɻɾ - ʑʂ ʛɸʗ ʏʙ

ɝʏʙʎ ʚʏʙʎ

ɾʗ, ɾʗʟ

ʋʏʙ - ʗɸ - ʖɸ - ʖʏʙʗ

ʔʏʙʗɹ

ɘɸ

-

ʗɸ

-

¡¡ ¡¡ ¡ ¡ ¡¡Í ¡ ¡¡¡ ¡¡ ¡¡Í¡ ¡¡LÍ¡Ï ¡¡ ¡¡M ¡¡L Í¡ ¡¡L ¡¡Í¡ M Í¡ L ¡ Í Í¡ ¡M ¡ Í Í Í Í L ¡ ¡ ¡ ¡ M

Í¡ N N AÍ¡L N Í N ¡ ¡

¡¡Í¡ ¡¡ ¡ © ¡¡ ¡¡ ¡ ¡ ¡¡M ¡¡L ¡¡L ©¢¢ ,©¢¢ ,©¢¢ ¡

Í¡ N ¡L Í Í Í Í¡ -¢¢¢ L Í¡ Í¡ Í¡¡ ¡Í¡ ¬ ] » ,©¢¢¢ ¡ ¡ ¡ ¢ ¢ ¢

¡L N Í¡ ʑɼʖʟ

ɨɿʋ

ɨɿʋ

ʖɿ

ʖɿ - ʋɿ

ʖɿʋ

- ʖɿʋ,

ʏ - ʃʏʗ ʋʏ ʆɸ - ʋɸ - ʆʏ

-

ʃʏʗ, ʖʏʗ,

- ʋɿ

ʖɿʋ

ʖɿʋ

ʖɿ - ʋɿ

ʖɿʋ,

ʖɿʋ

ʖɿʋ

- ʖɿʋ.

ʖɿ - ʋɿ

ʖɿ - ʋɿ

ʖɿʋ.

ɦʏʙʗɹ ɘɸ - ʗɸ - ʑɼʖ ʔʂʗ - ʖɿʔ ɺɿ - ʍɸʘ

¡¡Í ¡ ¡¡ O ¡¡ ¡LÍ¡¡Ï ¡¡ ¡¡ ¡ ,©¢¢ © ¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ¡¡¡Í¡ Í¡¡¡ Í¡¡¡¡¡ Í¡¡¡¡ ¡¡Í¡ ¡¡Í¡ » -©¢¢ ,©¢¢ ,©¢¢ ¡¡Í¡ ¡¡¡Í ¡¡L Í ¡ Í ¡ Í¡ N Í¡ LÍ¡Ï ¡Í¡ ­ ¢ ¢ N ­] N ¢ ¢

¢ ¢ ¢ ʋʏʙ - ʗɸ - ʖɸ - ʖʏʙʗ

ʔʏʙʗɹ

ɘɸ - ʗɸ

-

ʑɼʖʟ

Սուրբ Կարապետ դէպի Մուշ էր, Ճամբան սատա քար ու փուշ էր (կամ` տատաշ փուշ էր) Մուրատատո՜ւր սուրբ Կարապետ։ Սուրբ Կարապետ ոլոր մոլոր, Սիրտըս գընաց կամակոտոր, Մուրատատո՜ւր սուրբ Կարապետ։

75

Սուրբ Կարապետ կամար կամար, Աչքըս մընաց անոր համար, Մուրատատո՜ւր սուրբ Կարապետ։ Թումաճան չ’ուշանար տալու իր մեկնաբանութիւնը. Երգի եղանակը կարելի է հնաբոյր կոչել, մօտիկ է աշուղական արտաբերութեանը։ Սազի ընկերակցութեամբ երգուելը ցոյց է տալիս սոլօ, առանձին, ուրեմն եւ հանդարտ ու լիաբերան երգուելու պարագան։ Երգի ձայնագրութեան մէջ նուագի բաժինը նշանակուած է երկու հիմնաձայնով` սոլ եւ ֆա, որ այդպէս էլ լսել ենք։ Սա պէտք է նկատել որպէս տոնայնական փոփոխութիւն եւ այս տեսակէտից հետաքրքրական է «Մուրատատուր Սուրբ Կարապետ» խօսքերի եղանակաւորման վերջաւորութիւնը, որ տոնայնական անցման կարեւոր օղակն է44։ Թումաճանի յիշատակած նուագի մասը երգողի «Տըմ տըմը տըմ տըմ» երեք նախադասութիւններն են, որոնք հանդէս կու գան իբրեւ իւրաքանչիւր տան նախանուագ եւ կ’ընթանան մաժոր եռալարի սահմաններուն մէջ, առաջինը եւ երրորդը` սոլ-լա-սի, երկրորդը` ֆա-սոլ-լա։ Առաջին տունը մաժոր հնգալար է, իսկ երկրորդը` մաժոր քառալար.

T © Ñ¢¢¢ © © Ñ¢¢¢ © Y Y

NN © NN Ɋ. ʖʏʙʍ T

ɋ. ʖʏʙʍ

Հնգալարերուն հիմնաձայնը` սոլը, կը հանդիսանայ երգին ընդհանուր հիմնաձայնը։ Բայց անսպասելին կու գայ կրկներգէն` «Մուրատատուր սուրբ Կարապետ»։ Փռիւքիական – ԱՁ հնգալարը` իր փռիւքիական ֆայով, զարտուղող աւարտ մըն է իւրաքանչիւր տան համար, յառաջացնելով երկրորդային հիմնաձայնը միի վրայ.

Y © © © Ñ¢¢¢ N T

Երկրորդ տան նուագարանային նախաբանին մէջ («Տըմ տըմը տըմ տըմ»), հնչիւնային նորամուծ ֆա պեքարը իր գործառնութիւնը փռիւքիականութեան կրողէ կը փոխէ հիմնաձայնի, յառաջացնելով երկրորդ տան նախաբանի առաջին նախադասութեան ֆա եռալարը։ Սակայն երկրորդ տան մեներգը պէտք է սկսի գլխաւոր լատով` սոլ հիմնաձայնով։ Նուագարանը կը կատարէ առաջին նախադասութեան սեքվենսիոն կրկնութիւնը մեծ երկեակ բարձր` իր սոլ եռալար մաժորով նախապատրաստելու երգչային երկրորդ տան մուտքը։ Սեքվենսը իբրեւ զարտուղութեան միջոց ոչ-տարածուած եղանակ մըն է աշուղական երգերուն համար։ *** Այսպէս, Սուրբ Կարապետի այս գովքը, որուն տարբեր իմաստները մկրատուելով, վերամիանալով, խաչաձեւուելով, վերաիմաստաւորուելով, յաւելագրուելով, իսկ երաժշտականապէս ստանալով ամենատարբեր մեկնաբանութիւններ, դարձաւ ուխտագնացութեան ամենասիրելի արտայայտութիւններէն մէկը։ Զայն միանշանակօրէն կատարեցին թէ՛ գուսանները եւ թէ՛ աշուղները, որոնցմէ անցաւ ժողովրդական լայն հասարակութեան` կազմելով անոր կենդանի յիշողութեան մասը։

ԽԱՐԻԲ ՄԵԼՔՈՆԻ ԵՐԳԸ

Ղրիմցի Խարիբ (խարիպ) Մելքոն դարբնութիւն կ’ընէ Թոփտի գիւղին մէջ։ Ծանր հիւանդանալով, կ’ուխտէ երթալ Ս. Կարապետ եւ եօթը տարի պահք կը պահէ։ Հիւանդ վիճակով կը ճանապարհորդէ դէպի վանք, բայց չհասնելով իր «մուրատ»ին կը մահանայ Թիֆլիսի մէջ։ Ան կը կտակէ` որ իր ընկերները իրականացնեն իր «մուրատ»-ը եւ ձին տանին կապեն Ս. Կարապետի դրանը։ Այս երգը հասած է զանազան տարբերակներով։

76

Երուանդ Շահազիզ կը գրառէ տարբերակ մը` ըստ Սերովբ Չաթալբաշեանի հաղորդածին, զայն ներկայացնելով իբրեւ Նոր-Նախիջեւանի բանահիւսութիւն։ Ծանօթագրութեան մէջ ան կ’աւելցնէ. «Սա, ինչպէս երեւում է մտքից, խանգարուած եւ պակասաւոր է»45։ Օխտի տարի ցաւ քաշիլ էր խարիպ* Մելքոնը, Ս. Կարապետ ուխտ արիլ էր խարիպ Մելքոնը։ Ձիերս հեծանք ճամփըուեցանք, գեղէն չէթ էլլանք, «Չիմլալ, աղա, չիմլալ, աղա՛, ինքդ երթայեր»։ «Գնա՛, Մելքոն, գնա՛, Մելքոն, ուխտդ կատարէ՛», «Կոխէ՛ զէնկուդ, կուպո՛ւր խամչիդ, մի՛ մնալ հալխէն»։ Կախեցի զէնկու, կուպուցի խամչիս, հասայ Նախշըւան։ Ճամփըուեցանք, ճամփըուեցանք խաղ ու խունդումով, Ճամփըուեցանք մինչեւ թամպը խաղալ-խնդալով։ Թամպէն էլլանք, Քափքայ հասանք, ոտքերս ուռեցաւ, Քափքայէն էլլանք, սարը հասենք, սիրտս ուռեցաւ, Սարէն էլլանք, Թիֆլիզ հասանք, մէկ բան չիմացայ։ Հա՜յ աղաներ, հա՜յ աղաներ, ճարիս ճար գտիք։ Էրկու տղաք խօսք մէկ էղանք, բօշտա բռնեցինք, Մինչ որքի բօշտան ալ էկաւ, Մելքոնը լմնցաւ։ Յիսուն չորս առխատաշներս լաց-գոռում էղանք, Մենք փորեցինք, մենք թաղեցինք մէկ հայ տէրտէրով, Յիսուն չորս առխատաշներս չորս դին փաթթաց։ Յիսուն չորս առխատաշներս էլլանք, գնացինք։ «Մուրատս տարէք, ս. Կարապետին դուռը կապեցէք». «Բարեւ կանիք Խաչիկ ախբօրս եւ բաբայիս», «Բարեւ կանիք Խաչիկ ախբօրս եւ մամայիս»46։ Խաչերես Փորքշէյեան կը հրապարակէ երկու տարբերակ եւս, իբրեւ Ղրիմի տարբերակներ. Օխտը դարի ցաւ քաշիլ էր խարիբ Մելքոնը, Օխտը դարի բաս բահիլ էր խարիբ Մելքոնը, Սուրբ Գարաբեդ ուխտ արիլ էր խարիբ Մելքոնը։ Ձիերս հեձանք, ջամփըուեցանք, Կեղէն շէթ էլլանք։ - Չիմ լալ աղա, չիմ լալ աղա, ինքդ էշթայիր։ Կնա՛, Մելքոն, կնա՛ Մելքոն, ուխտդ գադարէ, Գոխէ զենգուն, գբուր խամչին, մի՛ մնա հալխէն։ Գոխեցի զենգուս, գբուցի խամչիս, հասանք Նախշւան, Ջամփուեցանք, ջամփուեցանք խաղ ու խընդումով, Ջամփուեցանք մինչեւ Տամբը խաղ ու խընդումով։ Տամբէն էլլանք, Քափքայ հասանք, ոտքերս ուռեցան. Քափքայէն էլլանք սարը մդանք, սիրտս ուռեցաւ, Սարէն էլլանք, Թիֆլիս հասանք, մէգ պան չիմացայ։ Հայ աղաներ, հայ աղաներ, ջարիս ջար կդիք. Էրգու դղաք խօսք մէգ էղանք, փոշթա պռնեցինք. Մինչովքի փոշթան էգաւ, Մելքոնը լըմնցաւ։ Յիսունչորս առխադաշներս լաց-կոռում էղանք.

* Բառարանը կազմած է Երուանդ Շահազիզ. Խարիպ = Աղքատ։ Չէթ = Դաշտ։ Զէնկու = Ասպանդակ։ Խամչի = Մտրալ։ Թամպ = Дамба։ Առխատաշ = Ընկեր։

77

Մենք փորեցինք, մենք թաղեցինք մէգ հայ դէրդէրով Յիսունչորս առխադաշներս չորսդին փաթթած Յիսունչորս առխադաշներս էլլանք-էլլանք կնացինք։ - Մուրադս դարէք սուրբ Գարաբեդին դուռը դաբեցէք, Բարեւ գանիք Խաչիկ ախպորս եւ բաբայիս, Բարեւ գանիք Խաչիկ ախպորս եւ մամայիս47։ Ահաւասիկ Փորքշէյեանի երկրորդ տարբերակը. Օխտը դարի ցաւ քաշիլ էր խարիբ Մելքոնը, Օխտը դարի բաս բահիլ էր խարիբ Մելքոնը, Օխտը դարի աղօթք գանէր, ծում գըբահէր խարիբ Մելքոնը, Սուրփ Գարաբեդ ուխտ արիլ էր խարիբ Մելքոնը։ Ձիերս հեծանք, կեղէն չէթ էլլանք, Ուխտաւոր դղաքս թոփ էղանք։ - Չիմ լալ աղա, չիմ լալ աղա, ինքդ էշթայիր - Կնա՛ Մելքոն, կնա՛ Մելքոն, ուխտէդ մի՛ մնալ, Կնա՛ Մելքոն, կնա՛ Մելքոն, տուն ան ջանփորդն իս.

- Չիմ լալ աղա, չիմ լալ աղա, ջամփան գըմնամ.

- Գնա Մելքոն, ուխտդ գադարէ, դուն ան ջամփորդն իս, Գոխէ զենգուն, գբուր խամչին, ջամփէդ մի մնալ։ - Գոխեցի զենգուս, զբուցի խամչիս, հասայ Նախշւան.

- Չիմ լալ աղա, չիմ լալ աղա, ինքդ էշթայիր։ - Կնա Մելքոն, կնա Մելքոն, հալխէն մի՛ մնալ, Համփուրուեցանք, փաթթուեցանք, ձիերս հեձանք. Համփուրուեցանք, ջամփուեցանք մինչեւ Տամբը։ Տամբէն էլլանք, Կաւկազ մդանք, սիրդս տողաց. Կաւկազէն էլլանք, սարը մդանք, մէգ պան չիմացանք։ Էրգու դղայ մէգ խօսք էղան փոշթա պռնելու. Մինչեւ փոշթան էգաւ, հասաւ, Մելքոնը լըմնցաւ։ Հէմ փորեցինք, հէմ թաղեցինք մէգ հադ դէրդէրով, Հէմ փորեցինք, հէմ թաղեցինք թուրքին շոլին մէջը։ Յիսունչորս ուխտաւորով լաց-կոռում էղանք։ Բուլան ձին էգեռով հեդներս դարինք, Սուրբ Գարաբեդին տուռը գաբեցինք. Ժամին մէջը խունդով-մոմով հոքուն արինք. Ալայս մէգտեղ նորէն լաց-կոռում էղանք։ Պարեւ դարէք Անդրէաս աղայիս, ընգերներ, Պարեւ արէք Մարիամ եանգայիս, ընգերներ, Պարեւ դարէք նացա դղոցը, ընգերներ, Նաքա թող լան ուխտս գադարողը, ընգերներ48։ Մ. Գ. Լիւլէճեան կը հրատարակէ երգին ձայնագրուած տարբերակ մը` որ աւելի շատ կը կատարուի Չալթր գիւղին մէջ49. ɖɊɩɔɋ ɝɎɕɭ ɡɟ

¡ ©¢¢ ©¢¢ ,©¢¢¢ D ¡¡Í¡ ©¢¢¢ ,©¢¢¢ N ©¢¢¢¢ ©¢¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ N ¡¡Í¡ ¡¡Í ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ N ©¢¢¢ ¢¢© ¡¡Ñ¡ N ¢ ¢

¢ ¢ ¢ N ɗɸʍʗ S = 84

78

ɮʄ - ʖɿ

ɻɸ

-

ʗʂ

ʘɸʙ

ʛɸ

-

ʎʂʃ

ɾʗ

ʄɸ - ʗʂɹ

,©¢¢ ©¢¢¢ ¢¢¢© ©¢¢ ¢¢© ©¢¢ ¡¡Í¡ ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ Ñ¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ¡¡Ñ¡ D ¢ N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢

N N N N ¢

¡¡Ñ¡ ¡¡Ñ¡ ¡¡Í ©¢ ,©¢¢ ©¢¢ ©¢ ¡¡L ¡¡Í¡ ¡¡Í¡ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ¢¢© ¡¡Í¡ ¡¡L D ¨ ­ Í ¡ ¡ Í ¢ ¢ ¢ ¡ ¢ ¢

N N N N ¢ ¢ ¢ N ¢ ¢ ¢ ɝɼʃ -

ʏʙʄʖ

ʛʏ

-

ɸ

-

ʍɿ.

ʗʂʃ

ʔʏʙʗʚ

ɾʗ

ʄɸ - ʗʂɹ

Ɍɸ

ɝɼʃ - ʛʏ

-

ʗɸ

-

-

ɹɼɻ

ʍɿʟ

ՂՐԻՄԻ ՈՒԽՏԱԳՆԱՑՈՒԹԵԱՆ ԵՐԳԸ

Ղրիմը, ինչպէս տեսանք, Ղրիմը ունէր Ս. Կարապետ ուխտագնացութեան աւանդոյթ։ Խաչերես Փորքշէյեան կը ներկայացնէ Ղրիմի ուխտագնացութեան իւրայատուկ երգի մը բառերը. Սուրփ Գարաբեդի ցորենը մաղաձ, Ամբարին աչքը իլինք լըցաձ, Թոռու ձին առանը գաբաձ, Խը՜ռ-խը՜ռ գանէ հազիր գայնաձ, Նալերէն թեք գնաձ, բահաձ, Էգեռ թախըմ հազիր սարքաձ, Հեբգէները գողէն գախաձ, Զենգուները օսկի ճըրաձ, Լուգէն, դիզգին, չուլբուր ֆըսաձ Սեւ խաթռանով աղէգ ներկաձ. Դղաս գանանչ գաբան հաքաձ, Արձըթէ կոդին մէջքը գաբաձ, Մոշթի կդագը կլուխը տըրաձ, Թուրը-սուրը քովէն գախաձ, Ուխտ բիդ էշթայ սուրփ Գարաբեդ, Աստուաձ անբագաս նարա հետ50։

ԱՂՕԹՔՆԵՐ ԵՒ ՕՐՀՆԱՆՔՆԵՐ

Ս. Կարապետ վանքին հայցող, անոր դիմող, անկէ ներշնչանք խնդրող արտայայտութիւններ ժողովրդական բանահիւսութեան մէջ անհամար են։ Ահաւասիկ առաւօտեան աղօթքի մը օրինակը. Օրշնեալ ի Աստուած, Օրշնեալ ի բարի լուսու քաղցրիկ Քրիստոս, է՜յ շաղաթաթախ Հայոց սուրբ աղօթրան, է՜յ չորեքկողմանի սրբեր, Սերոբէք, քերոբէք, ինն ղաս հրիշտակներ, Բարեխօս էլնաք առ Աստուած։ Եա՜ Տիրամար սուրբ Աստուածածին, Եա՜ Մշու սուլթան սուրբ Կարապետ, Ատենահաս բոզ ձիաւոր սուրբ Սարգիս51. Աղօթք մը. Ո՛վ սուրբ Անդանակ հայրապետ, Մէջընա [Մծբնայ] հայրապետ,

79

Մշու սուլթան Կարապետ. Դուք շարը գինի փոխէք, Աւազը` գարի, Իմ չար երածս` բարի52։ Արծկէի բարբառով օրհնանքէ մը քաղուած երկու տողեր. Մէկ կովու օրթիկ կը խօստանամ Սըփ Կարապետու։ Մշու Սուլթան Սըփ Կարապետ քեզի քօմակ եղի53։

ՁԵՌԱԳԻՐ ՏԱՂԱՐԱՆՆԵՐ ԵՒ ԵՐԳԱՐԱՆՆԵՐ

Վիեննայի Մխիթարեաններու թիւ 1002 ձեռագիրը Տաղարան մըն է, թուական` 1654, գրիչ` Յովհաննէս, վայր` անյայտ։ Կը բովանդակէ վանքին նուիրուած տաղային գովք մը. ԳՈՎԱՍԱՆՔ ՍՈՒՐԲ ԿԱՐԱՊԵՏԻՆ Գովելի է սուրբ Կարապետ, Քրիստոս իւր եար կասեն զքեզ։ Չպուխ աւգլուն տէրտէր խեւ է, Մեղաւոր մ(’)երեսըն սեւ է, Խիստ զանազան կու գովէ, Քաղցր ու նազար սուրբ Կարապետ։ Վանքդ կենայ շատ հաբեղայ, Ուխտդ կու գայ թեր ու տղայ...54 Վիեննայի Մխիթարեաններու թիւ 643 ձեռագիրը նոյնպէս Տաղարան մըն է, թուական` 1791, գրիչ` անծանօթ, վայր` Երուսաղէմ։ Կը բովանդակէ տաղային գովք մը. ՏԱՂ ԵՒ ԳՈՎԱՍԱՆՔ ՍՈՒՐԲ ԿԱՐԱՊԵՏԻՆ Իսմին անկսան կուլամ համան Տէրտէ տէրման սուրբ Կարապետ. Բարձր լեռներդ ամէն տուման, Մուշու սուլթան չենկլի տիւան։ Ես պիքարար տուրմաղ կուլամ, Վախեմ թէ ես մէճլուն լինամ, Առաջնորդէ որ առ քեզ գամ, Մուրատատուր սուրբ Կարապետ55։ Երուսաղէմի Սրբոց Յակոբեանց վանքի մատենադարանի թիւ 2794 ձեռագիրը ԺԹ. դարու Երգարան մըն է, որ կը պարունակէ հետեւեալ տաղը. ՄՇՈՅ ՍԲ. ԿԱՐԱՊԵՏԻ Տէրն իմ առաջնորդեաց ինձ առ քեզ գալու, Չի դադրիր երբեմն աչերս ի լալու, ի լալու, Խարբերդու դաշտն անցաք եկաք ի Բալու,

80

Լեռներդ երեւեցաւ ով Սուրբ Կարապետ, Յովհաննէս Մըկըրտիչ։ Երեկոյեան աւազաններըն հասի, Ղուպպէներուն քարէ խաչերըն տեսի, ըն տեսի, Դուռըդ մըտի փառըս ետու Յիսուսի, Ուխտըս մեր կատարեա, ով Սուրբ Կարապետ, Յովհաննէս Մըկըրտիչ։ Գացի տեսի ջորուն կանկ առած տեղը, Սուրբ Սարգիս կառուցած է այն տեղը, այն տեղը, Հոն կը վառի Լուսաւորչայ կանթեղը. Ուխտըս մեր կատարեա, ով Սուրբ Կարապետ, Յովհաննէս Մըկըրտիչ։ Առաւօտեան չոգայ ի Լոյս Աղբիւրը, Գըլխոյս վրայ լըցի եօթը թաս ջուրը, թաս ջուրը, Պազի մարդիկ հրաշք տեսին քո դուռը. Ուխտըս մեր կատարեա, ով Սուրբ Կարապետ, Յովհաննէս Մըկըրտիչ։ Անտի եօթը խոտաճարակսըդ առին, Զաղօթարան շինեալ էին մէջ քարին, մէջ քարին, Ուխտաւորըդ կու գայ հետ Վարդավառին. Ուխտըս մեր կատարեա, ով Սուրբ Կարապետ, Յովհաննէս Մըկըրտիչ56։ Թէեւ նիւթէս դուրս կը գտնուի, բայց կարելի է աւելցնել` որ կան վանքին նուիրուած տաղեր, յօրինուած յատուկ դէպքերու առնչութեամբ։ Օրինակ, Երուսաղէմի Սրբոց Յակոբեանց վանքի մատենադարանի թիւ 1844 ձեռագիրը 1812 թուակիր կրօնական Ժողովածոյ մըն է, գրիչ` Մեսրոպ աբղ. Իւսկիւտարցի, վայր` Երուսաղէմ։ Ան կը բովանդակէ Մկրտիչի մը կողմէ յատուկ գրուած ողբ մը` «Տաղ ի վերայ աղէկտուր անկմանն ցանկալի աթոռոյ Սրբոյ Կարապետին որ ի Տարօն ի մեծէ շարժմանէն»57, որ կը սկսի այսպէս. Ի յողբալի յաւուրս յետինս մինչ չափ մեղաց մեր լըցաւ... Կամ, Վիեննայի Մխիթարեաններու թիւ 1041 ձեռագիրը` Ի. դարու Տաղարան-Գանձարան մը, գրիչներ` Հրաչեայ Աճառեան եւ իր կինը, վայր` Էջմիածին եւ Թաւրիզ58։ Ան կը բովանդակէ Յովսէփի մը կողմէ յօրինուած երգ` վանքի եւ ճեմարանի վերանորոգումին առիթով. «Երգ սրբոյ Կարապետի գեղեցիկ աթոռոյն նորոգմանն, ի գոյն ի յողբալի աւուրս յետինս եղանակէ։ Ի շնորհատու աթոռս այս մեծ կազմեցաւ, յոյժ ցանկալի չքնաղ շինուածք ճեմարանու յօրինեցաւ, սխրալի սխրալի»։ Ձեռագիրներու աշխարհը ընդարձակ է։ Բաց աստի, անհամար են ձեռագիր եւ տպագիր երգերը` ուր յղումներ կան Ս. Կարապետ վանքին։ Այդ երգերը կրնան պատկանիլ ամենատարբեր սեռերու եւ կատարուիլ ամենատարբեր առիթներու։

ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

1. Մշեցւոց եւ վանեցւոց (մինչեւ այժմ չհրատարակուած երգեր), ժողովեաց Արիստակէս Վարդապետ Սեդրակեան, Վաղարշապատ, Տպարանի Սրբոյ Կաթուղիկէ Էջմիածնի, 1874, էջ 6-9։ 2. Վահան վարդապետ Տէր-Մինասեան, Անգիր դպրութիւն եւ առակք, Կ. Պոլիս, Տպագրութիւն Գ. Պաղտատլեան, 1893, էջ Թ.։ 3. Անդ, էջ Թ.-Ժ.։ 4. Վահան վարդապետ Տէր-Մինասեան, Անգիր դպրութիւն եւ հին սովորոյթներ, Բ. հատոր, Կ. Պոլիս,

81

Տպագրութիւն Վ. Մինասեան, 1904, էջ 39։ 5. Անդ, էջ 39։ 6. Միհրան Թումաճան, Հայրենի երգ ու բան, հատոր 2, Երեւան, Հայկական ՍՍՀ ԳԱ Հրատարակչութիւն, 1983, էջ 214։ 7. Կոմիտաս, Երկերի ժողովածու, տասերորդ հատոր, Հայ ժողովրդական երգեր, Բ., կազմեց, խմբագրեց եւ ծանօթագրեց Ռ. Աթայեան, Երեւան, ՀՀ ԳԱԱ Գիտութիւն Հրատարակչութիւն, 2000, էջ 181։ 8. Արմինէ Յակոբեան, «Մուշ – երգ ու պար», Յուշամատեան. օսմանեան հայերու բնաշխարհը վերականգնելու ծրագիր, 21 Նոյեմբեր 2016, https://www.houshamadyan.org/arm/mapottomanempire/bitlispagheshvilayet/kazaofmush/moushlocalcharacteristics/moushsonganddance.html։ Լիլիթ Յարութիւնեան, «Ժողովրդական հոգեւոր երգերը Կոմիտաս վարդապետի եւ Միհրան Թումաճանի գրառումներում», Հասկաքաղ. Միհրան Թումաճան (1890-1973). ցուցադրութեան պատկերագիրք եւ գիտական յօդուածներ, Երեւան, Կոմիտասի Թանգարան-Ինստիտուտի Հրատարակչութիւն, 2018, էջ 185։ 9. Ս. Մ. Աւագեան, «Արճակ», Հայ ազգագրութիւն եւ բանահիւսութիւն, հատոր 8, Երեւան, Հայկական ՍՍՀ ԳԱ Հրատարակչութիւն, 1978, էջ 134։ 10. Սահակ Մովսիսեան (Բենսէ), «Հարք (Մշոյ Բուլանըխ)», Հայ ազգագրութիւն եւ բանահիւսութիւն, հատոր 3, Երեւան, Հայկական ՍՍՀ ԳԱ Հրատարակչութիւն, 1972, էջ 139, 172։ 11. Տարօնցի, «Մուշ Տարօն (թռուցիկ տեղագրականի)», Արձագանք, Թիֆլիս, 13 (25) Նոյեմբեր 1894, թիւ 132, էջ 2։ 12. Ս. Հախումեան, «Մի տեսակցութիւն սասունցիների հետ», Արձագանք, Թիֆլիս, 5 (17) Փետրուար 1895, թիւ 15, էջ 1։ 13. Ղարիբ, «Մշեցու նամակ», Արձագանք, Թիֆլիս, 25 Փետրուար (8 Մարտ) 1896, թիւ 23, էջ 1։ 14. «Ժողովրդական երգ, առած, հանելուկ եւ այլն այլ եւ այլ բարբառներով», հաւաքեց Ս. Հայկունի, Էմինեան ազգագրական ժողովածու, Վաղարշապատ, հատոր Զ., 1908, էջ 17-18։ 15. Հայկ Աճէմեան, «Մշու Սուլթան Սուրբ Կարապետ», Հայրենիք, ամսագիր, Պոսթոն, Յունիս 1926, Դ. տարի, թիւ 8 (44), էջ 115։ 16. Տոքթ. Ն. Յ. Գասապեան, «Սուրբ Կարապետի կոյրերը», Հայաստանի կոչնակ, Նիւ Եորք, 7 Նոյեմբեր 1953, ԾԳ. տարի, թիւ 45, էջ 1066։ 17. Մինաս Չերազ, «Եա՜ Սուրբ Կարապետ», Վերածնունդ, կիսամսեայ հանդէս, Փարիզ, 14 Նոյեմբեր 1918, երկրորդ տարի, թիւ 21-22, էջ 415։ 18. Տարօն (հաւաքածոյ ժողովրդ. երգերու), Ա. գիրք, հաւաքեց եւ կազմեց` Արտաշէս Տէր Խաչատուրեան, Պէյրութ, 1950, էջ 56։ Արտատպուած Տարօն տարեգիրքէն, էջ 171։ 19. Վարդան քհնյ. Ժամկոչեան, Հայուն տարեցոյցը, Փարիզ, 1965, էջ 44-45։ 20. Գ. Վ. Սրուանձտեանց, Համով-հոտով, Կ. Պոլիս, Տպագրութիւն Գ. Պաղտատլեան, 1884, էջ 340։ 21. Պիտի գործածեմ «նոթագրութիւն» բառը փոխանակ «ձայնագրութիւն»-ի, զանազանած ըլլալու համար ձայնանիշերու գրառութիւնը (նոթագրութիւն)` կատարումի երիզային կամ խտասալիկային արձանագրութենէն (ձայնագրութիւն)։ 22. Կոմիտաս, Երկերի ժողովածու, տասերորդ հատոր, Հայ ժողովրդական երգեր, Բ., կազմեց, խմբագրեց եւ ծանօթագրեց Ռ. Աթայեան, Երեւան, ՀՀ ԳԱԱ Գիտութիւն Հրատարակչութիւն, 2000, էջ 85։ 23. Անդ, էջ 181։ 24. Անդ, էջ 180։ 25. Միհրան Թումաճան, նշ. աշխ.ը, էջ 43։ 26. Անդ, էջ 216։ 27. Անդ, էջ 216։ 28. Կոմիտաս, նշ. աշխ.ը, էջ 84-85։ 29. Լիլիթ Յարութիւնեան, նշ. յօդ.ը, էջ 185։ 30. Միհրան Թումաճան, նշ. աշխ.ը, էջ 43-44։ 31. Անդ, էջ 216։ 32. Անդ, էջ 191-192։ 33. Անդ, էջ 261։ 34. Տարօնի ժողովրդական երգեր, ձայնագրուած Արմենուհի Գեւոնեանի կատարումից, ձայնագրեց` Լ. Ա. Աստուածատրեանը, Երեւան, Սովետական Գրող Հրատարակչութիւն, 1978, էջ 19-20։ 35. Անդ, էջ 20։ 36. Կոմիտաս, նշ. աշխ.ը, էջ 84։ 37. Արմինէ Յակոբեան, նշ. յօդ.ը։ 38. Միհրան Թումաճան, նշ. աշխ.ը, էջ 190-191։ 39. Անդ, էջ 190-191։

82

40. Բառերը նախ տպագրուած են` Արշակ Բրուտեան, Ռամկական մրմունջներ. աշուղական, ժողովրդական խառն երգեր եւ պարերգեր, երրորդ տպագրութիւն, Ալեքսանդրապոլ, 1901, էջ 124-126։ Արշակ Բրուտեան, Ռամկական մրմունջներ. աշուղական, ժողովրդական խառն երգեր եւ պարերգեր, չորրորդ տպագրութիւն, Ալեքսանդրապոլ, 1904, էջ 109-110։ Երգն ու բառերը տպագրուած են` Արշակ Բրուտեան, Ռամկական մրմունջներ, առաջաբանը, ծանօթագրութիւնները եւ խմբագրումը` Մարգարիտ Արամի Բրուտեանի, Երեւան, Սովետական Գրող Հրատարակչութիւն, 1985, էջ 146-147։ 41. Գանձարան հայկական երգերու, Ե. գիրք, պրակ թիւ 70, Գահիրէ, անթուակիր, էջ 566։ 42. Ա. Պատմագրեան, Հայ երգը դարերի միջից, Պէյրութ, 1973, էջ 43։ 43. Միհրան Թումաճան, Հայրենի երգ ու բան, հատոր 3, Երեւան, Հայկական ՍՍՀ ԳԱ Հրատարակչութիւն, 1986, էջ 17։ 44. Անդ, էջ 152։ 45. Երուանդ Շահազիզ, Նոր-Նախիջեւանք եւ Նոր-Նախիջեւանցիք, Թիֆլիս, 1903, էջ 181։ 46. Անդ, էջ 181։ 47. Խ. Ա. Փորքշէյեան, «Նոր Նախիջեւանի հայ ժողովրդական բանահիւսութիւնը», Հայ ազգագրութիւն եւ բանահիւսութիւն, հատոր 2, Երեւան, Հայկական ՍՍՀ ԳԱ Հրատարակչութիւն, 1971, էջ 34-35։ 48. Անդ, էջ 35։ 49. Մ. Գ. Լիւլէճեան, «Նոր Նախիջեւանի հայ ժողովրդական երգերն ու եղանակները», Հայ ազգագրութիւն եւ բանահիւսութիւն, հատոր 2, Երեւան, Հայկական ՍՍՀ ԳԱ Հրատարակչութիւն, 1971, էջ 208։ 50. Խ. Ա. Փորքշէյեան, նշ. յօդ.ը, էջ 35։ 51. Սարգիս Յարութիւնեան, Հայ հմայական եւ ժողովրդական աղօթքներ, Երեւան, Երեւանի Համալսարանի Հրատարակչութիւն, 2006, էջ 195։ 52. Անդ, էջ 201։ 53. «Ժողովրդական երգ, առած, հանելուկ եւ այլն այլ եւ այլ բարբառներով», էջ 330։ 54. Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մխիթարեան մատենադարանին ի Վիեննա, կազմեց Հ. Համազասպ Ոսկեան, Վիեննա, Մխիթարեան Տպարան, 1963, էջ 594։ 55. Անդ, էջ 125։ 56. Մայր ցուցակ ձեռագրաց սրբոց Յակոբեանց, հատոր ութերորդ, կազմեց Նորայր արքեպս. Պողարեան, Երուսաղէմ, Տպարան Սրբոց Յակոբեանց, 1977, էջ 424։ 57. Մայր ցուցակ ձեռագրաց սրբոց Յակոբեանց, հատոր վեցերորդ, կազմեց Նորայր եպս. Պողարեան, Երուսաղէմ, Տպարան Սրբոց Յակոբեանց, 1972, էջ 223։ 58. Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մխիթարեան մատենադարանին ի Վիեննա, էջ 683։

83

ԱՒԱՆԴԱՊԱՏՈՒՄՆԵՐ ԴԵՒԻ ԱՒԱՆԴԱՊԱՏՈՒՄԸ

Գ

րիգոր Լուսաւորիչ քանդեց Քարքէ լերան մեհեանները եւ ջարդեց, հալածեց ու բանտարկեց քուրմերը։ Ըստ աւանդապատումին, կաղ դեւ մը մօտեցաւ Լուսաւորիչին եւ աղաչեց խնայել զինքը, փոխարէնը խոստանալով` որ դառնայ վանքին փոշեհանը եւ հաւաքած աղբը թափէ Փրէբաթման գետը։ Բաթման, Փրէբաթման կամ Փրաբաթման հայկական լեռնաշխարհի գետերէն մէկն է` հանդիսանալով Տիգրիսի աւազանին ձախակողմեան վտակը, իսկ Բաթման կամ Փրէբաթման կամուրջը կը գտնուի Բաթման գետին վրայ, Մուաճարկին քաղաքի մօտ1։ Փրէբաթման քաղաքը կը գտնուի Բիթլիսի նահանգի Մուշ գաւառը, Սասունի Խիանք գաւառակին մէջ, Փրէբաթման կամուրջին մօտ2։ Համաձայն Գարեգին Սրուանձտեանցին, «Փրէ` Մարաց լեզուաւ կամուրջ ըսել է»3։ 1865-ին, Սրուանձտեանց կը հրատարակէ կաղ դեւին աւանդավէպը` ինչպէս կ’երգեն աշուղները. Սուրբ Լուսաւորիչ ժողվեց դիւան լըցեց զընդան. Թօփալ դեւն եկաւ եաման ասաց, զիս մի՛ դներ զընդան. Ես կ’եղնիմ սուրբ Կարապետու փոշեհան. Տանիմ թափեմ փրէ պաթման. Մինչ օր Քրիստոս գայ դատաստան։ Բանաստեղծութեան կը կցէ հետեւեալ մեկնաբանութիւնը. Աւանդութիւն է ազգիս պարզամտաց մէջ, միանգամայն եւ ջերմեռանդ բարեպաշտութեան մաս մը համարուած է այնպիսեաց որք կը հաւատան թէ Մշոյ սուրբ Կարապետի վանուցս մէջ կաղ դեւ մի կայ, որ Ս. Լուսաւորչին շատ աղաչեր զինքը չհալածելու կամ չկործանելու, եւ յանձն առած է ուխտիւ Ս. վանուցս փոշին կրել թափել։ Այս բանի վրայ յարմարցուցած են բանաստեղծք կամ աշուղներ վերոյ գրեալ ասացուածքը, եւ իրաւցնէ ինչպէս կ’ասեն, նոյնպէս եւ կը հաւատան4։ 1874-ին կը հրատարակէ նոյն բանաստեղծութիւնը` փոքր փոփոխութիւններով. Լուսաւորիչը ժողվեց դիւան լըցեց զընդան. Կաղ Դեւն եկաւ ասաց, եաման. Զիս մի՛ դներ զընդան. Ես կ’եղնիմ Սուրբ Կարապետու փոշեհան, Տանիմ թափեմ Փրէբաթման, Մինչ օր Քրիստոս գայ դատաստան5։ Կը կցէ եւս բացատրութիւն մը. Մշոյ Սուրբ Կարապետի վանքը` կայ մի կաղ Դեւ, որ վառուած կրակներու մոխիրը կը շալակէ գետնի տակով կը տանի երկու աւուր ճանապարհ դէպ ի Տիգրանակերտ Փրէբաթման գեղին մօտ կը թափէ, որմէ մեծ բլուր մը ձեւացեր է։ Ահա Աշուղներու այս մասին շինած երգը6։ Ասիկա այն նոյն տարին է, երբ Արիստակէս Վարդապետ Սեդրակեան կը հրատարակէր վերոյիշեալ Գովքի բնագիրը` որուն մէկ տունը կը հանդիսանար դեւին աւանդավէպը.

85

Սուրբ Կարապետ խաւքու նման, Որ շինած էր վըր ուր խման, Ժողվեց դիւան, լցեց զնդան, Յաղթեց դիւան, քե կան եաման։ Ասաց գեամ ըլլեմ քե փոշեխան, Տանեմ թափեմ փրէյ պատման, Չիւր Քրիստոս գեայ դատաստան։ Մուրատատու սուրբ Կարապետ7. Արդարեւ, Սրուանձտեանցի գրառածը աւելի յստակ է իմաստային-պատումնային առումով։ Կը պարզուի, որ դեւի աւանդապատումը իր գրառումին ժամանակ եղած է տարածուած մշեցիներուն մօտ։ Գրոց բրոցի քննախօսականին մէջ, Րաֆֆի ուշադրութիւն կը դարձնէ հաղորդելու` որ զայն «ամեն մշեցի գիտէ». Մշու դաշտի Կլակայ, կամ Սուրբ Կարապետայ հռչակաւոր վանքը մինչեւ այսօր պահում է իւր հին, ցքրիստոնէական ժամանակներից մնացած, ոգիներից մինը: - Դա մի դեւիկ է, որ իբր թէ աներեւութապէս վանքի սպասաւորութիւնն է անում: - Սուրբ Կարապետայ «կաղ դեւի» պատմութիւնն ամեն մշեցի գիտէ։ Երբ Լուսաւորիչ բանտարկեց կռապաշտական մեհեանի բոլոր ոգիները, այն մինին խնայեց, որովհետեւ նա խոստացաւ միշտ հաւատարիմ մնալ վերանորոգուած տաճարին, թէեւ նա այժմ մի նոր Աստծուն էր պատկանում։ «Կաղ դեւը», մինչեւ այսօր վանքի վառարանների մոխիրը շալակած, գետնի տակով տանում է դէպի Տիգրանակերտ եւ թափում է Փրէբաթման գիւղի մօտ, որից ահագին բլուր է ձեւացել8։ Դեւի աւանդավէպը գրական վէպերու նիւթ դարձած է։ Րաֆֆիի Կայծերուն մէջ, Մուշի մէջ պատահաբար հանդիպած օտար կրօնաւորը Ասլանին կը պատմէ Տարօնի անցքերը, «կրօնական կողմից միայն, այն եւս ծուռ ու սխալ կերպով»9.

- [...] Ս. Լուսաւորիչը հասկացաւ, որ այնտեղ [Քարքէ լերան վրայ, Հ.Ա.] պէտք էր հիմնել տաճարները։ Բայց այդ լեռան գլխին շատ կռատներ կային, որոնց մէջ դեւեր էին բնակւում։ Ս. Լուսաւորիչը խաչակնքեց, կռատները կործանուեցան եւ դեւերը հալածուեցան։ Այնտեղ հիմնեց Ս. Լուսաւորիչը Ս. Կարապետի վանքը եւ ամփոփեց նրա մէջ իր բերած սուրբ մասունքների մի մասը։ Այն դեւերից մէկը մնաց միայն, որ մինչեւ այսօր ծառայում է վանքի մէջ։ - Ի՞նչ է շինում, - ընդհատեց Ասլանը նրա պատմութիւնը։ - Վանքի թոնիրների մոխիրը առնում է եւ ստորերկեայ աներեւոյթ ճանապարհով տանում է, ածում է Եփրատ գետի մէջ։ Նրան կոչում են «Կաղ դեւ», որովհետեւ կռատները կործանուելու միջոցին քարերից մէկն ընկաւ, ոտքը կոտրեց։ Լուսաւորիչը ներեց նրան, որովհետեւ զղջաց, մեղայ եկաւ10։

Ռանչպարների կանչը վէպին մէջ, Խաչիկ Դաշտենց բաւական մանրամասն հանդէս կու գայ երրորդ դէմքի պատումով, առանց «ծուռ ու սխալ»-ի. Գրիգոր Լուսաւորիչը Կեսարիայից վերադառնալով, Հաւատամք լեռան վրայ պատերազմի էր բռնուել Տարօնի քրմական բանակի դէմ։ Աւանդութիւն կայ, որ նա իր ձեռքին բռնած փայտաշէն խաչով յաղթել է քրմական բանակին եւ նրանց առաջնորդներ Գիսանէ եւ Դեմիտրի քրմապետներին սպանելով եւ նրանց մարմինները այրելով` մոխիրը Փրէ-Բաթմանի կամուրջից թափել է ջուրը։ Պարտուած քրմերի եւ քրմուհիների մի մասը իրենց տաճարների փլատակներից փախչելով, ըստ աւանդութեան, վերափոխուել են կաքաւների, իսկ միւսներին Լուսաւորիչը ժողովելով լցրել է Հաւատամք լեռան եւ Սասնոյ լեռների անդունդների մէջ, նրանց վրայ շպրտելով հսկայական քարեր։ Միայն մի կաղ դեւ է ազատուել այդ մութ զնդաններից, խոստանալով որպէս փահլեւան [՞, Հ.Ա.] յաւէտ ծառայել ս. Կարապետի եւ ս. Աղբերիկի վանքերին, մաքրելով նրանց կրակարանները եւ մոխիրը գիշերով թափելով ՓրէԲաթմանի մէջ։ Ու Տարօնի ժողովուրդը հաւատում է, որ երբ ամէնքը քնած են, կաղ դեւը իր հսկայ սակառը շալակած գիշերով գալիս մաքրում է այդ վանքերի մոխիրը եւ մի ոտքը Շամիրամի լեռանը դրած, միւսը Ծովասարին` Մարաթուկի վրայով շտապում է դէպի Բաթմանի կամուրջը եւ կռանալով իր ծանր բեռը դատարկում է դէպի գետ11։

86

ԱՐՋԻ ԱՒԱՆԴԱՊԱՏՈՒՄԸ

Սրուանձտեանցի հրապարակումէն 60 տարի առաջ` 1806-ին, Հ. Ղուկաս Ինճիճեան կ’արկնարկէր արջի աւանդապատումի մը մասին, նշելով` որ համաձայն գիւղացիներու պատմածին, Ս. Կարապետ վանքէն ոչ հեռու գտնուող Խոտաճարակաց ճգնարանին մօտ թաղուած է արջ մը, որ ծառայած է վանքին. Արտաքոյ մենաստանին [իմա` Ս. Կարապետ վանքի, Հ.Ա.] հանդէպ մեծի դրանն նորա յարեւմտից կողմանէ` է մատուռն հին Սբ. Յարութիւն կոչեցեալ հանդերձ կաթուղիկէիւ եւ խորանաւ Սբ. Աստուածածնի: Հեռի ի մենաստանէն իբրեւ մի քարընկէց ի հարաւոյ նորա յէջս նոյն լերին` է մատուռն ի ծաղկաւէտ վայրի, յորում է եւ աղբիւր. անդ է գերեզման Անտոնի եւ Կրօնիդեայ, եւ եօթն Խոտաճարակացն. իսկ ճգնարան Խոտաճարակաց գրեթէ 3 քառորդօք տարակայի ի վանաց: Մերձ ի սա է եւ հասարակաց գերեզմանատեղին, ուր է եւ գերեզման ինչ կոչեցեալ Առջի գերեզման, իբր թէ առաջին գերեզման, որպէս ասացին տեղեկագոյնք տեղւոյն, եւ ոչ արջու գերեզման, որպէս ասեն ռամիկք. իբր զի անդ թաղեալ կայ արջ որ ի հին ժամանակս ծառայէր հաւատարմութեամբ մենաստանին12։ Ս. Կարապետ վանքի հետ կապուած արջի աւանդապատում-հաւատալիքի մասին Ինճիճեանի հակիրճ նշումէն զատ ուրիշ յիշատակութեան չեմ հանդիպած։ «Հայ ժողովրդական հաւատալիքների համակարգում զգալի հետաքրքրութիւն է ներկայացնում արջի պաշտամունքը», իր յօդուածը կը սկսի Ա. Պետրոսեան13 եւ կ’աւելցնէ. Հարիւրամեակների ընթացքում, չնայած կրած փոփոխութեանն ու շերտաւորմանը, յստակօրէն պահպանուել է աւանդութեան հիմնական բովանդակութիւնը` արջի կամովին կամ պարտադիր ծառայելը եկեղեցուն, նրա գերեզմանը որպէս սրբատեղի, այնտեղից վերցուած հողով տարբեր հիւանդութիւնների բուժումը, վտանգներից զերծ մնալու ակնկալութիւնը եւ այլն14։ Այս առումով արջի առաջին յիշատակութիւնը, կը գրէ Պետրոսեան, կատարած է Կիրակոս Գանձակեցի։ Վերջինս կը պատմէ` որ արջը կ’ուտէ եկեղեցիին պէտքերը սպասարկող էշը։ Արջին կ’ըսեն` որ իր կատարած սպանութեան փոխարէն գայ եւ ծառայէ եկեղեցիին։ Արջը ամենայն հնազանդութեամբ բեռնակրութիւն կ’ընէ եկեղեցիին համար։ Օր մը, որսորդներ, առանց իրազեկ ըլլալու արջի ինքնութեան, կը սպաննեն զայն։ Վանականները կը թաղեն արջը իսկ անոր գերեզմանը կը դառնայ սրբատեղի։ Արդարեւ, Պետրոսեան համոզուած է, որ ժողովրդական բանահիւսութեան մէջ սերտագոյն առնչութիւն կայ դեւի եւ արջի միջեւ։ Իբրեւ ապացոյց, Պետրոսեան կը հիմնուի Երուանդ Լալայեանի գրառած աւանդապատումին վրայ, որ կը պատմէ Տարօնի սահմանակից Վասպուրականի մէջ գտնուող Հոգոց վանքէն դրուագ մը. Հոգոց վանքը կառուցանելիս մերձակայ այրում բնակուող դեւերը շարունակ եկել` շինուածը քանդել են։ Երբ շինողները յուսահատուել են, Տիրամայրը երեւացել է նրանց եւ ասել, թէ մի օրում շինեցէք վանքը եւ օծեցէք, որպէսզի դեւերը չկարողանան մօտենալ։ Երբ վանքը շինել եւ օծել են, դեւերը հալածուել, փախել են, միայն մինը ոտը կոտրել է եւ չի կարողացել փախչիլ, աղաչել է, թէ իմ կեանքը խնայեցէք, ես կը ծառայեմ վանքին, նրա թոնրի մոխիրը կը տանեմ կ’ածեմ Փրաբաթման, որ գտնւում է Սղերդի Թուլլահ գիւղի տակ։ Այդ կաղ դեւին չեն վնասել, եւ այդ օրուանից մինչեւ այժմ Հոգոց վանքի թոնիրներուն երբէք մոխիր չի մնում, նա հաւաքում, տանում, Փրաբաթման գետն է ածում։ Այս վանքի շինութեան միջոցին էլ մի արջ ինքնաբերաբար եկել է եւ սկսել վանքին ծառայել, օրական երկու անգամ անտառից փայտ բերելով։ Եւ երբ սատակել է, նրան թաղել են ս. Յովհաննէսի մատրան մօտ։ Այժմ էլ ցոյց են տալիս նրա գերեզմանը եւ շատերն ուշտ են անում։ Եթէ արջին պատահած միջոցին` մարդու պէս բարեւեն, վերջինս ո՛չ մի վնաս չի հասցնիլ15։ Նախ, նկատելի է կաղ դեւը, որ Ս. Կարապետի համանման պայմաններու տակ, նոյնպէս Փրէբաթման գետին մէջ կը թափէ վանքին աղբը։ Մինչեւ այստեղ խնդիր չկայ։ Գետը ունի 115 քիլոմեթր երկարութիւն եւ զայն կարելի է հասնիլ Տարօնէն թէ Վասպուրականէն։ Իսկ աւանդապատումները

87

կրնան շրջագայիլ մէկ վայրէն միւսը, կերպարանափոխուիլ եւ յարմարուիլ տեղական պայմաններուն։ Հետաքրքրականը, սակայն, դեւին հետ կապուած` բայց անկէ անկախ ներկայացուած, Հոգոց վանքին ծառայած արջն է ու անոր գերեզմանը, որ նման է Ինճիճեանի պատմածին։ Լալայեան յաջորդաբար յիշատակելով դեւն ու արջը` զանոնք կը ներկայացնէ իբրեւ իրարմէ անկախ գոյութիւններ։ Ա. Պետրոսեան կը մեկնաբանէ Լալայեանի պատումը` այնտեղ գտնելով դեւ-արջ փոխակերպումի գաղափարը.

Բերուած [իմա` Լալայեանի գրառած, Հ.Ա.] աւանդութեան մէջ յստակ առաջ է քաշւում դեւի` արջի փոխակերպման գաղափարը, որի ուղղակի կապը կաղ դեւի եւ արջի ծուռթաթ լինելու պարագան է։ Կարծեմ թէ այս փոխակերպումն այնքան ուղղակի է, որ տրւում է «ինչո՞ւ է արջը ծուռթաթ (կաղում է)» հարցի պատասխանը։ Չարագործ դեւը շղթայուելով քաւում է իր մեղքերը` ծառայելով վանքին որպէս փոշեհան։ Կ. Գանձակեցու հաղորդման հետ ունեցած ընդհանրութիւնն աւելի քան ակնառու է աւանդութեան այս հատուածում։ Աւանդութեան վերջին մասում արջի գալն ու կամովին վանքին ծառայելը սոսկ յաւելում է եւ նախորդ աւանդութիւնների կրկնութիւն։ Այստեղ յատկանշականը դեւ-արջ փոխակերպման գաղափարն է, որն ունի շօշափելի հիմքեր. երկուսն էլ գազան են, ուժեղ ու հզօր, չարիք գործող եւ միայն մարդու ջանքերի շնորհիւ է, որ նրանք կարող են ծառայել բարի գործերի համար16։

Ասոր հիման վրայ, կարելի չէ՞ ըսել` որ Ս. Կարապետի արջը (Ինճիճեանի հաղորդած` որուն անծանօթ է Պետրոսեան) եւ դեւը (Սրուանձտեանցի հաղորդած` որուն ծանօթ է Պետրոսեան) կը ներկայացնեն միեւնոյն գաղափարը` հանդէս գալով փոխն ի փոխ, փոխակերպումի համոզումով։

ԱՆՊՈՉ ՃԳՆԱՒՈՐԻ ԱՒԱՆԴԱՊԱՏՈՒՄԸ

1893-ին, Վահան Տէր-Մինասեան կը պատմէ աւանդավէպ մը.

Ժամանակաւ պոչաւոր ճգնաւոր մը կայ եղեր որ պոչով կ’աւլէր ու կը մաքրէր սուրբ Կարապետի օճախը։ Օր մը Կաղ-գրողը կը խածնէ ու կը փրցնէ պոչը, որով պոչաւորը կ’ըլլայ Անպոչ ճգնաւոր։ Անպոչ ի՞նչ ընէ այնուհետեւ. ի՞նչ պաշտօն վարէ. կը մտածէ ու կը գտնէ. – Սուրբ-գիրքը ծաղկեցնել Հայոց մէջ, ուստի վանքէ վանք մտնելով կը սկսի պատերուն վրայ զանազան հարցեր գրել, պատուիրելով դպիրներուն եւ մոնթերուն (վանքի տիրացու, փոքրաւոր), անոնց պատասխանները գտնել եւ գրել։ Վիճաբանութիւնները կը շատնային կարծիքներն իրարմէ տարբերուելուն համար։ Անպոչ կը գրէր եւ ի դարձին եթէ պատասխանները ճիշդ լինէին, գոհ կ’ըլլար, իսկ եթէ չէին, այլ եւ այլ պատիժներով կը չարչրկէր տգէտները։ Ահա քանի մը օրինակներ. «Քրիստոսի էշն ի՞նչ եղաւ։ Նոյի ագռաւն ո՞ւր գնաց։ Ծիածանը քանի՞ գունով է։ Ի՞նչու մարդիկ քանի տարիքնին առնուն, կը ճերմկին, մինչդեռ բոյսերն ու տունկեր եւ ծառեր կը կարմրին։ Ի՞նչու կենդանիներն իրենց մեռած ատեն երկինք չեն նայիր։ Հրեշտակներէն կէսն ի՞նչու վերն են, ու կէսը վարը, հոս են։ Դժոխքն ալ կ’երթա՞ն։ Ադամայ կերած պտուղն ի՞նչ էր։ Դրախտին մէջ քանի՞ հատ ծառ կար։ Կայէնի գլխու կոտոշէն ի՞նչ ձայն կ’ելլէր։ Ո՞վ է ան, որ ծնաւ ու չմեռաւ։ Ո՞վ է ան, որ չծնաւ, այլ մեռաւ։ Ի՞նչու էշերն երբ դար վեր ելլեն, ծուռ կը քալեն։ Սատանան քանի՞ կոտոշ, քանի՞ ճանկ ու շոչ ունի։ Դժոխքին մէջ քանի՞ կարգ կայ։ Լիմպոսն ո՞ւր է, ո՞ւր Քաոսն ու Տարտարոս»։ Բայց երբեմն ամէն չար բան իր ետեւէն բարի բան մը կը բերէ, այս ալ եղաւ։ Անպոչ փոքրաւոր մը ունէր Լոշտակ

88

անուն, զոր կաթոգին կը սիրէր անուշիկ ձայն ունենալուն համար։ Անպոչ երգը կը սիրէր, Լոշտակ կ’երգէր, ուրեմն` երկուքն իրար գտած էին, այլ սակայն Լոշտակ կ’ատէր անպոչական հարցերը եւ զայնս ժողովրդեան փորձանք կը համարէր, ուստի Լոշտակ անլուր հնարի մը դիմեց խայտառակելու համար Անպոչը, որով նա յուսահատութենէն ստիպուի թողուլ այդ վնասակար գործունէութիւնը։ Օր մը Անպոչ սա հարցին պատասխանը գրուած տեսաւ եւ բերնէ բերան ծիծաղաբար տարածուած լսեց. «Քրիստոսէն յետոյ դեւերն ի՞նչ եղան»։ Լոշտակ գաղտ գրած էր. «Անպոչին փորը մտան»։ Ուրիշ օր մըն ալ Անպոչ սա հարցին, «Նեռն ո՞րմէ կամ ի՞նչէ պիտի ծնի». սա պատասխանը գրուած գտաւ. «Անպոչին փորէն պիտի ծնի»։ Այլ Լոշտակ այսպէս վարուելով երբ տեսաւ թէ Անպոչը զգաստութեան բերելու չյաջողիր, որոշեց խայտառակիչ վերջին հնարն ի գործ դնել։ Աստուած մեղքնալով Անպոչին, անոր մօրուք տուած էր, պոչին տեղ փառաւոր մօրուք մը որ մինչեւ ի գետին կը հասնէր։ Անպոչ երբ օր մը կը մրափէր, Լոշտակ վառ ճրագն առաւ եւ պիտի դպցնէր մօրուքին, ըսելով. «Ինչպէս Կաղ-գրողն Անպոչին հախէն եկաւ պոչը փրցնելով, ես ալ մօրուքն այրեմ, որ ա՛լ երես չունենայ շարունակել իւր միսթիքութեան պաշտօնը», ահա յանկարծ Անպոչ կ’արթննայ եւ խոժոռելով կ’անիծէ այսպէս. «Գետինն անցնիս, Լոշտակ»։ Երբ Լոշտակ գետինը կը մտնէր, ըսաւ Անպոչին. «Մէկը պիտի չըլլա՞յ որ զիս հանէ». - «Ով որ զքեզ հանէ, ինք թող մտնէ քո տեղը»։ Լոշտակ արտասուագին կ’աղաղակէ. «Հապա ա՜զգս...» - «Ան ալ թող քեզ պէս գետինն անցնի»։ Լոշտակ այսպէս գետինը կը մտնէ եւ կայ ցարդ այնպէս։ Սակայն Անպոչի տուած այս ծանր պատիժն ու ըրած անէծքն իրեն, Անպոչին շատ սուղի նստաւ։ Նա խղճէն այնքան խայթուեցաւ որ մինչեւ մոլեգնեցաւ. նա այնպէս կը կարծէր թէ գետնէն, երկրիս տակէն ձայն մը կը հասնի ականջին. «վա՛յ, վա՛յ, վա՜յ»։ Ալ չկրցաւ դիմանալ, օր մը լեռն ի վեր քալեց ու քալեց, բարձրացաւ սարին ծայրը, հոն բազկատարած նայեցաւ երկինքն ի վեր եւ կողկողագին գոչեց. «Մեղայ Տէ՛ր, մեղա՜յ, մեղա՜յ Լոշտակիս դէմ, մեղա՜յ ազգիս դէմ»։ Եւ անդէն ձգեց ինքզինքը այն վհին մէջ, որմէ մուխ ու բոց կը ժայթքէր ի տնուց անտի, եւ 1848ին հեղեղանման լավա դուրս թափելով կործանեց բոլորովին Նոյաշէն Ակոռին17։ Աւելի քան տասը տարի ետք` 1904-ին, Տէր-Մինասեան կը վերապատմէ նոյն աւանդավէպին աւելի ընդարձակ տարբերակը. Հապա աւանդավէպե՜րն, որք պապերու եւ մամերու բերաններուն մէջ կը վխտան սուրբ Կարապետի անունով, որոց մին շատ սրտառուչ է եւ դաս միանգամայն կենցաղօգուտ բարոյականի։ Օր մը, գեղանի բայց գեղջուկ կոյս մը համարձակեցաւ մտնել սուրբ Կարապետի գերեզմանը, ուր մտնել մինչեւ ցայսօր արգիլուած է կիներու եւ աղջիկներու։ Բայց աղջիկը ի՞նչ կ’ուզէր սուրբ Կարապետէն. – իրեն պէս աղուորիկ էրիկ մը։ Եւ տաճարին գմբէթները կը թնդային երբ սա ձայնը կը լսուէր գերեզմանէն. «Արուէգ-ըլլաս»։ Եւ ահա աղջիկը կերպարանափոխ եղաւ, պեխ ունեցաւ եւ որ սոսկալին է, պոչ ալ ունեցաւ։ Աղջիկն այս պատիժէն սարսափահար եւ միանգամայն ամօթահար` ուխտեց սուրբ Կարապետի վանքէն չհեռանալ։ Այլ սակայն այս աղջիկն որ որձեւէգ եղած էր եւ ուխտած էր սպասաւորել սուրբ Կարապետի Օճախին, զայն վառ պահելով ու պոչովը մաքրելով. թշնամի մը ունեցաւ, այն է Տիրը, Հուրին` այս էր աղջկան անունը, որքան որ կրակը կը վառէր, Տիրը գաղտուկէն հոն` օճախը մտնելով` կրակը կը մարէր։ Ա՛լ ճարահատեցաւ Հուրին, լրտեսեց եւ օր մը հաստկեկ բիրով անոր ոտներուն ուժգին զարկաւ եւ վիրաւորեց, այն օրէն ի վեր մինչեւ ցայսօր Տիրը կ’ըսուի Կաղգրող կամ կրող, որուն ըսաւ Հուրին. «Այսուհետեւ սուրբ Կարապետին օճախին ըլլաս փոշեհան եւ կաղանա՜ս»։ Բայց վրէժխնդրութի՛ւնը. – ամենասարսափելի պիտի ըլլար. Տիրը յաջողեցաւ օր մը Հուրիին կառչիլ եւ պոչը խածնել, փրցնել ու փախչիլ։ Եւ ահա Հուրիէն զաւակ մը ծնաւ, այն է Լոշտակը։ Որձ-էգէ կարելի՞ է զաւակ ըլլալ. այդ չէ գիտնալու բանը, այլ գիտնալու բանն այս է որ տիեզերքի մէջ, կամ ըստ արդի բարբառի բնութեան մէջ անակնկալներ կան։ Եւ ահա ձայներ կը լսուէին. «Ո՜ ջուրք անոյշ, որ զԵդեմին ծանեայք ըզռահըս, Եւ գրգեցէքն զծաղկունըս, Ձեր զի՞ վիժակք քաղձրութեան Անդէն յաղի աչաց աղբիւր դառնացան»։

89

Այս երգն որ կը լսուէր, չարագուշակ էր անոր որ զաւակ ունեցած էր, եւ որ այլ եւս ժողովրդէն կը կոչուէր ԱՆՊՈՉՃԳՆԱՒՈՐ։ Հին Հայերն արդարեւ վէպը սիրած են։ Որքան որ կրօնական վէպն էր յարգի, բայց ա՛լ աւելի յարգի էր միւսը` մասալը։ Ժողովածուն կրօնական վիպագրութիւն մը էր, այլ սակայն Պղնձէ-քաղաքը յաղթանակը տարած էր։ Այս երկու գրքերը մեր շատ մը հին գրքերէն առաջ տպուեցան, ինչպէս Ախթարքը, որպէս զի ճշդուի սա առածը թէ «Խաւար էր նախ քան զլոյսն»։ Անպոչ-ճգնաւոր հաց կ’անէր եւ կը վայէր զանոնք, եթէ ճիշդ չպատասխանէին։ Այն ատեն այս էր հայկական փիլիսոփայութիւնը. չէ՞ք հաւատար, լսեցէք. «Զանբոյսն անծնին բարձին, եւ ընդ անդադարին երդս անցուցին»։ - Անբոյսն` աղն է, անծինն` ջորին է, անդադարն` ջուրն է, երդիք` կամուրջն է։ «Այն ո՞վ էր, որ ետ խրատ մարդոյ. ոչ ոգի էր եւ ոչ մարդ եւ ոչ հրեշտակ»։ - Բաղաամու էշն էր։ «Ինչո՞ւ ժամուն մէջ պատարագի Հաւատամքին ատեն ձեռնամած կ’ըլլան»։ - Վասն զի գառներն Քրիստոսի մսուրին մէջ իրենց առջեւի ոտներն իրարու վրայ բերելով` իրենց ետեւի ոտներուն վրայ կանգնած բարեւի կեցան։ Այս տեսակ հարցեր ու պատասխաններ կը վխտան Պղնձէ-քաղաքին մէջ, որուն հեղինակը կը կարծուի Անպոչճգնաւոր։ Իսկ սուրբ Կարապետ գթալով Անպոչ ճգնաւորին, շնորհեց անոր մօրուք մը, փառաւոր մօրուք, կզակէն մինչեւ ոտները տարածուած մօրուք, որպէս զի այդ մօրուքով մաքրէ իր օճախը։ Կ’երեւի թէ այն ատեն ստեղծուած կամ հնարուած չէր աւելը։ Բայց որովհետեւ սուրբ Կարապետ ուրիշ շնորհք չտար մէկու մը որ իր գերեզմանին կ’երկրպագէ եւ մեղրամոմ մը կը վառէ – ճրագու մոմ չ’ընդունիր – այլ սազ մը կուտայ եւ կ’ընէ աշուղ։ Անպոչ-ճգնաւոր եւս որ սիրականն էր սուրբ Կարապետի, սազ էր առած եւ աշուղ եղած, որու երգերն մինչեւ այսօր կ’եղանակուին մայրավանքերու մէջ եւ Թուխ-մանուկներու մօտ կամ Լուս-աղբիւրներու քով։ Ահա նմոյշ մը. Այդ վայրի լեռներէն ի վայր Ջուրն ի շինիդ անցանի. ա՜յ. Թուխ-մանուկ մի դուրս էլեր, Ձեռքն ու զերես է լուացեր. Դարձեր ի ջուրն` հարցունք աներ ա՜յ, «Ջուր դու, ի յո՞ր լեռնէն կուգաս, Իմ պաղիկ ջրիկ ու անուշիկ ա՜յ»։ - Ես այն լեռնէ կուգամ, Որ հին ու նոր ձիւնն ի վերայ ա՜յ։ «Ջուր դու, ի յո՞ր առու կ’երթաս, Իմ պաղիկ ջրիկ ու անուշիկ ա՜յ»։ - Ես այն առուն կ’երթամ, Ուր փունջըն շատ է մանուշկին ա՜յ։ «Ջուր դու, ի յո՞ր այգի կ’էրթաս, Իմ պաղիկ ջրիկ ու անուշիկ ա՜յ»։ - Ես այն այգի կ’երթամ. Որ տէրն ի մէջն է այգեպան ա՜յ։ «Ջուր դու, ո՞ւր տունկ կը ջրես, Իմ պաղիկ ջրիկ ու անուշիկ ա՜յ»։ - Ես այն տունկըն ջրեմ, Որ տակըն խոտ բերէ գառին, Ծառըն խնծորի, հազա-վարդին ա՜յ։ «Ջուր դու, ի յո՞ր պաղչա կ’երթաս, Իմ պաղիկ ջրիկ ու անուշիկ ա՜յ»։ - Ես այն պաղչա կ’երթամ, Ուր պուլպուլին քաղցր եղանակ ա՜յ։ «Ջուր դու, ի յո՞ր աղբիւր կ’երթաս

90

Իմ պաղիկ ջրիկ ու անուշիկ ա՜յ։ - Ես այն աղբիւր կ’երթամ, Որ գայ քո եարն ու ջուր խմէ. Դէմ գամ, ըզդունչըն պագնեմ, Ապա սիրովն յագենամ»։ Աւա՜ղ Քրիստոս կ’ըսէր. «Ոչ է մարթ չգալ գայթակղութեան». արդի իմաստասիրութիւնը պնդելով կը պնդէ թէ չկայ մարդ մը որ փորձութիւն չունենայ։ Անպոչին փորձանքն էր Լոշտակը, որ անառակ էր, որ երգը չէր սիրեր եւ կը ծաղրէր Անպոչը։ Օր մը, սեւ օր մը, երբ Անպոչ կ’եղանակէր Բեթլեհէմի տղեկներուն ի յիշատակ սա տաղերգը. Արթունք զուարթունք, Բանին բանաւոր ծիծռունք, Գարնան աւետիս, Դրախտին գոյնզգոյն ծաղկունք։ Եւ քաղցրաճըղիկ Զարմին` զանազան մրգունք, ՅԵդեմ շնչական Ընտրեալք` լուսափայլ աստղունք։ Թռչունք թեւաւոր, Ժողով ձեր ի ծառ ‘ւ ի տունկ, Ի ժամ գիշերի, Լոյս լուսակարկաչ աստղունք Խնկաբեր լերանց, Ծառ ծաղկաքաղիկ մանկունք։ Լոշտակ Անպոչին երեսն ի վեր պոռաց. «Այդ Աստուա՞ծը կը պաշտէք, որուն ծնունդը Բեթլեհեմի երախաները կենազրաւ ըրած է»։ Սարսռաց Անպոչ, եւ լի բարկութեամբ գոչեց. «Ոճիրդ է մեծ, գետինն անցիր. Զի է՞ր քեզ պէս պիղծ ոք ժպիրհ Ընէ դեռ կոխ, Սուրբ Կարապետի հող»։ Եւ ահա գետինը կը բացուէր եւ Լոշտակ հողամոյն կ’ըլլար եւ կը ձայնէր Անպոչին. «Մէկը պիտի չըլլա՞յ, որ զիս հողէն դուրս հանէ. գթութի՜ւն»։ - «Ով մր ըզքեզ հանէ տեղէդ, Ան թող մտնէ քուկին տեղը. Վկա՜յ թող ըլլայ սա արեւը»։ Բայց Անպոչ խղճահարեցաւ, վասն զի գետնէն միշտ կը լսէր սա ձայնը. «Գթութի՜ւն, գթութի՜ւն»։ Ճարահատեցաւ ու խելայեղ` կոճղեր նետեց դիզեց, եւ բոցավառ օճախին մէջ նետեց զինքը գոչելով. «Մեղայ Տէ՜ր, մեղա՜յ»։ Եւ արդարութեան Արեւուն արուսեակը – սուրբ Կարապետ երկնքէն վար, լուսածրար ամպերը պատռելով իջաւ, եւ իննակնեայ ջրերէն ափով ջուր նետեց օճախը, ուր կ’ածխանար Անպոչ, բռնեց Անպոչի մօրուքէն, յօդն ի վեր երիցս ճօճելէ յետոյ` նետեց ածխացած մարմինը լեռն ի վեր, ըսելով. «Այսպէս քարարձան թող ըլլայ ան` որ Աստուծոյ լոյսն ի հող կը թաղէ»։ Այն օրէն ի վեր մինչեւ այսօր սուրբ Կարապետի օճախը մարած է, եւ հարցուի թէ ինչո՞ւ է մարած, մատնանիշ քարարձանին` կը պատասխանուի. «Դատաւորն ահաւոր, դատաստանն արդար»18։

91

Լոշտակը օգտակար բոյս մըն է` զոր կը գործածեն գիւղացիները։ Զայն քաղելու համար մշեցիները կը հետեւին արարողակարգի, ինչպէս կը յայտնէ Տէր-Մինասեան. Որովհետեւ Լոշտակ մարդակերպ բոյս է, եւ է թանկագին ու օգտակար միանգամայն, եւ այս առասպելն անշուշտ բնութեան այս գործէն հնարուած է, ուստի մեր գեղջուկներ երբ զայն գտնեն, կը փորեն շուրջը մինչեւ ոտները։ Յետոյ եօթն օրէ ի վեր անօթի շան մը վզէն կը կապեն թոկը, որոյ ծայրը կապուած է Լոշտակի արմատին։ Շունը բռնի կը քաշէ միշտ ծեծ ուտելով, եւ վերջապէս ալ երբ կը հանէ, կը սատկի, քաղցէն ու ծեծէն անշուշտ։ Բայց գիւղացիք կը մեկնեն թէ Ճգնաւորին անէծքը շան վրայ կատարեցաւ19։ Վասպուրականի մէջ եւս Լոշտակը նոյն պաշտամունքը ունի, ինչպէս ցոյց կու տայ Լալայեան.

Լոշտակի արմատն ամենայն տեսակ հիւանդութիւնների դեղ է համարւում։ Լոշտակը հանելիս արմատի շուրջը փորում են եւ ապա արմատը մի թոկով կապում են կատուի պոչից, որին ծեծելով ստիպում են քաշել հանել։ Պնդում են, թէ լոշտակը դուրս քաշելիս այնպիսի մի սարսափելի ձայն է հանում, որ կատուն անմիջապէս սատկում է20։ Այս աւանդապատումը կը պարփակէ զանազան իմաստներ։ Կը գտնուի անհնազանդ կնոջ պատիժի պատկերը։ Քանի որ Հուրի կը համարձակի մտնել կիներու համար արգիլուած վայրը` Ս. Կարապետ – Յովհաննէս Մկրտիչի գերեզմանը, պէտք է կրէ իր պատիժը։ Պատժուելով, ան կ’ուխտէ ծառայել վանքին իբրեւ հաւաքարար (գործած ըլլալու համար այսօրուայ բառապաշարը)։ Վերջապէս, զանազան դէպքերէ ետք, կը հրկիզէ ինքզինք` ստանալով գերագոյն պատիժը։ Այս ուրուագիծը նման է վերը յիշուած Յովհան Մամիկոնեանի պատմածին` Վարդպատրիկ իշխանի կնոջ Մարիամի մասին։ Կայ երկսեռականութեան գաղափարը իբրեւ մարմնական արատ` երբ Հուրի կը պատժուի եւ կը դառնայ արուէգ։ Կայ բռնաբարութեան գաղափարը` երբ կաղ-գրողը (Տիր) կը բռնաբարէ արուէգ Անպոչ-ճգնաւորը (Հուրի)։ Իսկ կաղ-գրողը` իբրեւ եկեղեցիին վնասակար տարր, առնչութիւն ունի՞ արդեօք կաղ-դեւին հետ։ Կայ աշուղներուն շնորհք տալու գաղափարը` երբ Ս. Կարապետ Անպոչ-ճգնաւորին կու տայ սազ եւ կը դարձնէ աշուղ։ Նաեւ այլ գաղափարային շերտեր հանդէս կու գան այս աւանդապատումին մէջ։

ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

1. Թ. Խ. Յակոբեան, Ստ. Տ. Մելիք-Բախշեան, Հ. Խ. Բարսեղեան, Հայաստանի եւ յարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հատոր 1, Երեւան, Երեւանի Համալսարանի Հրատարակչութիւն, 1986, էջ 549։ 2. Թ. Խ. Յակոբեան, Ստ. Տ. Մելիք-Բախշեան, Հ. Խ. Բարսեղեան, Հայաստանի եւ յարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հատոր 5, Երեւան, Երեւանի Պետական Համալսարանի Հրատարակչութիւն, 2001, էջ 280։ 3. [Գարեգին Սրուանձտեանց], [Անվերնագիր], Արծուիկ Տարօնոյ, Ս. Կարապետ, 1 Մարտ 1865, Բ. շրջան, թիւ 37, էջ 1։ 4. Անդ, էջ 1։ 5. Գ. Վ. Սրուանձտեանց, Գրոց ու բրոց եւ Սասունցի Դաւիթ կամ Մհէրի Դուռ, Կ. Պոլիս, 1874, էջ 105։ 6. Անդ, էջ 105։ 7. Մշեցւոց եւ վանեցւոց (մինչեւ այժմ չհրատարակուած երգեր), ժողովեաց Արիստակէս Վարդապետ Սեդրակեան, Վաղարշապատ, Տպարանի Սրբոյ Կաթուղիկէ Էջմիածնի, 1874, էջ 7։ 8. Մէլիքզադէ [Րաֆֆի], «Գրոց ու բրոց կամ Սասունցի Դաւիթ գրքոյկի առիթով», Մշակ, Թիֆլիս, 23 Յունուար 1875, չորրորդ տարի, թիւ 3, էջ 1։ 9. Րաֆֆի, Կայծեր, երկրորդ հատոր եւ վերջ, Վիեննա, Մխիթարեան Տպարան, 1904, էջ 589։ 10. Անդ, էջ 590։ 11. Խաչիկ Դաշտենց, Ռանչպարների կանչը, Երեւան, Սովետական Գրող Հրատարակչութիւն, 1984, էջ 8283։ 12. Հայր Ղուկաս վրդպ. Ինճիճեան, Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի, մասն առաջին, Ասիա, հատոր Ա., Վենետիկ, Ի վանս սրբոյն Ղազարու, 1806, էջ 197։ 13. Ա. Ս. Պետրոսեան, «Արջի պաշտամունքը հայ ժողովրդական հաւատալիքներում», Բանբեր Երեւանի

92

համալսարանի, Երեւան, թիւ 3 (87), 1995, էջ 163։ 14. Անդ, էջ 164։ 15. Ե. Լալայեան, «Վասպուրական. հաւատք», Ազգագրական հանդէս, Թիֆլիս, թիւ 25, 1913, էջ 49։ 16. Ա. Ս. Պետրոսեան, նշ. յօդ.ը, էջ 166։ 17. Վահան վարդապետ Տէր-Մինասեան, Անգիր դպրութիւն եւ առակք, Կ. Պոլիս, Տպագրութիւն Գ. Պաղտատլեան, 1893, էջ ԽԲ.-ԽԵ.։ 18. Վահան վարդապետ Տէր-Մինասեան, Անգիր դպրութիւն եւ հին սովորոյթներ, Բ. հատոր, Կ. Պոլիս, Տպագրութիւն Վ. Մինասեան, 1904, էջ 40-45։ 19. Վահան վարդապետ Տէր-Մինասեան, Անգիր դպրութիւն եւ առակք, էջ ԽԵ.։ 20. Ե. Լալայեան, նշ. յօդ.ը, էջ 43։

93

Մ

ԲԱՐՍԵՂ ԿԱՆԱՉԵԱՆԻ ՆԱՆՕՐԸ

շոյ Ս. Կարապետի ուխտագնացութեան նուիրուած յօրինողական ամենէն շատ կատարուող ստեղծագործութիւնն է Բարսեղ Կանաչեանի Նանօրը, ա քափելլա խմբերգի եւ մեներգիչներու համար։ Նանօրի բառերը` բացի քանի մը նախադասութենէ, Կանաչեանի յօրինումներն են։ Երաժշտութիւնը ամբողջութեամբ Կանաչեանինն է1։ Երաժշտահանը փափաքած է ստեղծել ուխտագնացութեան պատկերը։ Երբ 1949 Ապրիլ 24-ին, Նիւ Եորքի West Hall-ին մէջ, ԱՄՆ-ի մէջ առաջին անգամ պիտի կատարւէր Նանօրը Միհրան Թումաճանի խմբավարութեամբ, յայտնի խմբավար-բանահաւաքը երգահանդէսի նախօրէին պիտի գրէր. Այս Համերգին մէջ պիտի երգուի նաեւ` առաջին անգամ ըլլալով` Բարսեղ Կանաչեանի Նանօր երկարաշունչ նոր գործը։ Ասիկա Ուխտագնացութեան պատկեր մըն է, որ մեզի կը հասնի դարաւոր աւանդութիւններու եւ հաւատալիքներու ճամբով։ Մշոյ Սուլթան Սուրբ Կարապետի մեծահզօր ու հրաշագործ ձեռքն է որ կը տարածուի մեր ժողովուրդի հոգիին բոլոր ծալքերուն վրայ։ Ա՛յնքան զօրաւոր է անոր զօրութիւնը, որ ո՛չ միայն Հայուն ցաւերուն կը հասնի, այլ բոլոր անոնց` որ իրեն կը դիմեն...։ Շրջակայ օտար ցեղերն իսկ, մասնաւորապէս լեռնցի Քիւրտերը, մեծ հաւատքով ուխտի կուգային այս Սուրբին։ Ատոր համար է որ Սուրբ Կարապետի Վանքն ու եկեղեցին` ժողովրդական բարբառով` կոչուած է Չանկլի Քիլիսայ` օտարներէն։ Իսկ հայ գիւղացիին շրթունքներուն վրայ ան կը բացուի մէկ բառով. – Չանկլի...։ Պր. Կանաչեան լիովին յաջողած է այս անսպառ հաւատքի, նախապաշարումի եւ աւանդապաշտ հաւատալիքներու բրգաւորումները, կարկառուն ու խորոխռով կերպով ներկայացնել, կրկնապէս։ Առաջին անգամ, երբ ուխտաւորները` ճամբուն վրայ` կը խնդրեն իրենց ուխտերուն ընդունակութիւն...։ Մըշոյ Սուրթան Սուրբ Կարապետ, Ճուղաբ կուտաս ձիաւորին, Մուրազ կուտաս ոտաւորին։ Գըլուխ եղար ճըգնաւորաց, Պարծանք եղար մարտիրոսաց, Երեք հարիւր հայրապետաց, Սըրբոց գըլուխ` Սուրբ Կարապետ...։ Երկրորդ անգամ, - ըսի մեզ` հոգիները փշաքաղող ու գերազանցօրէն ցնցող պահը, - երբ Ուխտաւորները` ա՛լ յոգնած իրենց կտրած երկար ճամբաներէն, կը հասնին բարձունքի մը, ուրկէ կ’երեւայ Չանկլին, մշուշի մէջէն...։ Եւ հոս է որ կարաւանը յանկարծ կանգ կ’առնէ, ու կը լսուի աղեկտուր, այլ ցնծալից աղաղակ մը... – Չանկլին... Չանկլին...։ ...Ու ծունկի կուգան...։ Թերեւս գիւղացի տէրտէր մըն է որ այս խորհրդաւոր պահուն` կ’օրհնէ իր հօտը, ու կը մրմնջէ. – Ալելուեա որդի..., մինչ բազմութիւնը ամբողջ, լալագին ու ողբակոծ` կ’արձագանգէ. – Ամէն...։ ...Ու ահա ձա՜յներ ու ձայներ, աղերսական, պաղատագին... Չա՜նկլի, զիմ մուրազը տո՛ւր, Զիմ սըրտի սիրածը տո՛ւր...2։ Նկատի ունենալով ստեղծագործութեան վայելած ժողովրդականութիւնը, շատեր արտայայտուած են անոր մասին։ Արձանագրելի է Խաչիկ Սիրականեանի տպաւորութիւնը.

95

Ս. Կարապետ վանքը իր հոյաշէն կառոյցով եղած է քարեղէն բանաստեղծութիւն մը, իսկ տօնախմբութիւնը` ուխտագնացութիւն մը պերճադրուագ, որուն համապարփակ պատկերացումն է Կանաչեանի Նանօրը։ Հանգրուան առ հանգրուան կ’ապրիս այդ մթնոլորտին մէջ ու կը վերանաս անոր բիւրալար ու քաղցրունակ երաժշտութեամբ։ Կը լսես զանգակներու ախորժալուր ղօղանջը, կ’ուղեկցիս այդ բուռ մը բարեպաշտ հոգիներուն, կը ծնրադրես ու կ’աղօթես անոնց առընթեր, հուսկ` կ’արբենաս իրենց մատուցուած գինիով, կ’ոգեւորուիս երգերու եւ պարերու աղմկայարոյց թոհուբոհին մէջ3։

ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

1. Սաթենիկ Ղափլանեան, «Միհրան Թումաճանը` Բարսեղ Կանաչեանի Նանօրի մասին», Կանթեղ, թիւ 2, 2017, № 2, էջ 235։ 2. Միհրան Թումաճան, «Հայ ժողովրդական երգը», Հայաստանի կոչնակ, շաբաթաթերթ, Նիւ Եորք, 23 Ապրիլ 1949, ԽԹ. տարի, թիւ 17, էջ 395։ 3. Խաչիկ Սիրականեան, «Սուրբ Կարապետի հետքերով...», Քուլիս, կիսամսեայ հանդէս, Իսթանպուլ, 15 Յունիս 1975, 29-րդ տարի, թիւ 12-684, էջ 22։

96

Ե

ԿՈՄԻՏԱՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ՄՇՈՅ ՇՈՐՈՐԸ

թէ 1940-ականներուն սկիզբը պատրաստ էր Կանաչեանի Նանօրը, անկէ շուրջ 35 տարի առաջ` 1906 Դեկտեմբեր 1-ին, Փարիզի Salle des Agriculteurs-ի յայտնի նուագահանդէսին, առաջին անգամ կը հնչէր Կոմիտաս վարդապետի Մշոյ Շորորը, դաշնակի նուագածութեամբ Շուշիկ Բաբայեանի։ Կոմիտաս ձեռագիրին վրայ կ’աշխատի մինչեւ 1916 թուական` ներառեալ աքսորի ցնցումին յաջորդած կարճատեւ կազդուրումի ընթացքին1։ Ստեղծագործութիւնը, սակայն, կը մնայ անտիպ եւ կը մատնուի մոռացութեան, մինչեւ 1982 թուական` երբ առաջին անգամ լոյս աշխարհ կու գայ շնորհիւ հմուտ կոմիտասագէտ Ռոբերտ Աթայեանի ջանքերուն։

ԲԱՆԱՀԻՒՍԱԿԱՆ ԿՈՂՄԸ

Պարերու շարք մըն է Մշոյ Շորորը, որուն անմիջական աղբիւրն է Ս. Կարապետ վանքի ուխտագնացութեան ժողովրդական նուագարանային բանահիւսութիւնը։ Ան տոգորուած է, բնականաբար, վանքի վերոյիշեալ մշակութային ողջ բազմազանութեամբ։ Անշուշտ, կարեւոր չէ իմանալ այդ բոլորը` մեկնաբանելու կամ կատարելու համար գործը։ Բայց իմացութիւնը անպայմանօրէն կ’աւելցնէ իմաստային շերտեր, առիթ կու տայ նոր մտորումներու, դուռ կը բանայ ընդարձակելու բովանդակային ըմբռնումը։ 1906 Դեկտեմբեր 1-ի նուագահանդէսին, Արշակ Չօպանեան կը կարդայ դասախօսութիւն մը, ուր կ’արտայայտուի այս գործին մասին. Շորորը կը պարեն Մշոյ Ս. Կարապետի մեծ ուխտագնացութեան։ Հանդիսաւոր պար մըն է` ծանր, գրեթէ կրօնական նկարագրով։ Զայն կը պարեն բոլորը միասին, այր, կին, ծեր ու մանուկ. անսահման բոլորապար մըն է, երբեմն երկու երեք հարիւր հոգիով կազմուած։ Թմբուկի քանի մը հարուածէ յետոյ` պարողները շրջանակը ձեւացնելու հրաւիրող, զուրնան կը սկսի եղանակն ոլորել, եւ բոլորակը կը տատանի թեթեւ ու շատ յամր շարժումով մը. ներդաշնակ ճօճում մըն է, նմանութիւն հասկերու վէտվէտման` սիւքին տակ որ կ’օրօրէ զանոնք։ Բոլոր անոնք որ պարին կը մասնակցին, խորին յափշտակութեան մը մէջ սուզուած կը թուին. բոլորը, անձայն, քաղցր ու ծանրաշուք յուզմունքով մը գինովցած, կ’ունկնդրեն մելոտին որ օդին մէջ կ’երկարաձգէ իր ցաւագին անուշութիւնը։ Մերթ երաժշտութիւնը քիչ մը կ’երագէ իր շարժումը, խուսափուկ ժպիտ մը կ’ուրուագծէ, յետոյ նորէն կ’իյնայ իր երազուն խոկմանը մէջ։ Այս պարը պէտք է շատ հին ըլլայ, շատ հաւանականաբար մնացորդ մը հեթանոսական շրջանին, տեսակ մը միստիքական պար` ի պատիւ պաշտպան աստուածի մը2։ Չօպանեանի յիշած թմբուկի հարուածները «Ծանր պար»-ի առաջին հատածներն են (տե՛ս ձայնանիշի բաժինը, հատածներ 25-27)։ Արդեօ՞ք թմբուկը միայն «պարողները շրջանակը ձեւացնելու հրաւիրող»-ի դեր կը կատարէ, թէ կը շարունակուի ողջ պարի տեւողութեան։ «Ծանր պար»-ի մէջ դժուար չէ գտնել ելեւէջային ընդհանրութիւններ եկեղեցական երաժշտութեան հետ։ Օրինակ, հատածներ 29-30-ի զուռնայի մեղեդիական դարձուածքին նմանները կարելի գտնել ԳԿ, ԴԿ եւ ԴԿ ստեղի ձայնեղանակներով Ծանր շարականներուն մէջ3. ɘʏʋʂʖɸʔ ʕɸʗɻɸʑɼʖ, ɝʎʏʌ ɠʏʗʏʗ ɠɸʖ ɿʍɻɸʗʈɸʆ. Lento 29

¡¡ ¡¡Í¡ ¡¡Í¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ D ¡ Í Í ¡ Í ¡ Í¡

N Í¡

97

ɖʏʗɼʍɸʘʂ, ɖʏʗʇʏʙʗɻ ʋɼʅ ɼʙ ʔʛɸʍʐɼʃʂ ɗɸʍʗ. ɍɘ

¡¡Í¡ ¡¡ ¡¡ ¡ ¡¡ ¡ ¡¡ ¡ D Í¡ Í¡ ¡Í¡ Í¡¡ Í¡¡¡ Í¡¡ Í¡¡

ɸʎ

-

ʄɸʗ

-

ɖʏʔʗʏʕʂɻʏʙʄʖ, ɏɸʗʋɸʍɸʃʂ ɾ ʂʍʈ ɗɸʍʗ. Ɍɘ

¡¡ ¡¡ ¡ ¡¡Í¡ ¡¡ ¡¡¡ ¡¡ ¡ ¡ ¡ ¡ D Í¡ Í¡ Í¡¡ Í¡ Í¡ Í¡¡ ¡¡Í ¡¡ ¡¡Í ¡¡Í

¡Í ɿɽ

-

ɠʍʏʗʇɸʃʂ, ɘɸʍʏʍ ɦʗɹʏʘ ɣɼʖʗʏʔʂ ɼʙ ɣʜʉʏʔʂ, «ɝɸʍʆʏʙʍʛ» ɗɸʍʗ. ɍɘ ʔʖɼʉʂ

¡¡ ¡¡ Í¡¡¡¡ ¡¡¡ ¡¡¡ ¡¡¡ ¡¡¡ ¡¡ ¡¡¡ ¡¡ ¡Í ¡Í ¡¡Í ¡¡Í ¡¡¡ ¡¡Í ¡¡Í D ¡Í Í¡

Í ʃʏʙ

-

© © © © © © © Y N

D ()

Ելեւէջային նմանութիւն կայ հատածներ 31-32-ի եւ ԳԿ, ԴԿ եւ ԴԿ ստեղի ձայնեղանակներով Ծանր շարականներուն միջեւ. ɘʏʋʂʖɸʔ ʕɸʗɻɸʑɼʖ, ɝʎʏʌ ɠʏʗʏʗ ɠ ɸ ʖ ɿ ʍ ɻ ɸ ʗ ʈ ɸ ʆ . L e n to 31

¡M Í¡¡ ,©¢ ,©¢ ¡¡ ¡¡ ¡¡¡ ¡¡ ¡¡¡¡Í ¡¡¡¡Í ¡¡¡Í ¡¡¡Í ¡¡L D Í Í¡ N Í¡ ¡ ¢¢ ¢¢ M Í Í¡

ɖʏʗɼʍɸʘʂ, ɖʏʗʇʏʙʗɻ ʋɼʅ ɼʙ ʔʛɸʍʐɼʃʂ ɗɸʍʗ. ɍɘ

¡¡¡ ¡¡Í¡ Í¡¡ ¡¡¡ ¡¡¡Í Í¡¡¡ ©¢ LÍ¡¡Ï ©¢¢ ©¢ ©¢ ¡¡LÍ¡Ï ¡¡Í¡ ¡¡ D Í ¡ Í¡ ¡ ¢¢ ¢ ¢¢ ¢¢ Í¡

¡

ɼʗ

-

ɺɼʍ

ɿʍɻ

ɠʂʗɸʆɸʘʂ, Ɋʍʊɸʓɼʃʂ ɹʍʏʙʀʂʙʍ ɗɸʍʗ. Ɍɘ

¡¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡¡ ¡¡¡ ¡¡Í¡ Í¡¡¡ ©¢ ¡LÍ¡¡Ï ©¢ ©¢ Í D ¢

¡ Í © ¢ ¡Í ¡Í ¡ Í ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢¢

ɹʍʏʙ

-

ʀʂʙʍ

ɼʙ

ɠʍʏʗʇɸʃʂ, ɋɸʗɼʄʜʔʏʙʀɼɸʋɹ ɗɸʍʗ. Ɍɘ

¡¡¡ ¡¡¡ ¡¡Í¡ ¡¡¡Í ©¢ ¡¡LÍ¡Ï ©¢ ©¢ ¡¡ ¡¡ D ¢ ¢ ¡ Í © ¢ ¡ Í ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¡Í ¡Í

ɋɸ

-

ʗɼ

-

ʄʜ

-

© © © © © © Y

D © © © © © ( ©) N

«Ծանր պար»-ին մէջ քիչ չեն նաեւ ֆոլքլորային պարային տարրերը (հատածներ 45-52)։ Միւս կողմէ, անխառն գեղջկական բնոյթ ունի «Քոչարի»-ի խրոխտ հնչիւնները։ Կրօնական-աշխարհիկ համաձուլուածք կը ներկայացնէ վերջին պարը` «Ճօշ»-ը կամ «զինապար»-ը։ 1905-ին, Թիֆլիսի Յովնանեան դպրոցին մէջ Կոմիտասի արտասանած դասախօսութեան սղագրութեան մէջ կը կարդանք.

98

Մշու դաշտում մենք հանդիպում ենք այնպիսի եղանակների, որոնք յիշեցնում են մեր նախնական երաժշտութեան հետքերը եւ որոնք կազմուած են մի քանի կիսաձայներից միայն։ Այդ եղանակները կրում են ճօշպար անունը4։ Պոլսոյ Եսայեան վարժարանի 1912 թուականի դասախօսութեան սղագրութեան մէջ դարձեալ անդրադարձ կայ Ճօշ զինուորական պարի մասին. Գալով ժողովրդական պարերուն, անոնք հեթանոսական օրերէն մինչեւ այսօր կ’ապրին մեր մէջ, մինչ ֆրանսացիներուն եւ գերմաններուն մէջ կորսուած են։ Ժողովրդային կամ աշխարհական պարերուն մէջ ալ կրօնական հետքեր կը շարունակեն, ինչպէս ջուր սրսկել` որ շարժում մըն է` պարի մըն է կապուած. Տեառընդառաջին կրակէ ցատքել եւ զինուորական պարը որ Մուշի դաշտին մէջ քանի մը գիւղեր ու Շատախ եւ Մոկք գոյութիւն ունի տակաւին. եւ Շորոր կ’ըսեն ու կը պարեն հոն ուր սուր կայ. թուր կայ` անով. եթէ ոչ կոպալով (բարակ փայտ)5։ Արդ, ընդհանուր առմամբ, Մշոյ Շորորը իր մէջ կը պարփակէ հեթանոսական, քրիստոնէական եւ ֆոլքլորային երաժշտական տարրերու համաստեղութիւն մը, ինչպէս նաեւ պատմական իրադրութիւններու եւ ընդհանուր բանահիւսական իմաստներու կենդանի յետնախորք մը։

ԱՆՀԱՏԱԿԱՆ ԿՈՂՄԸ

Մշոյ Շորորը, արդարեւ, կը կրէ Կոմիտաս վարդապետի անհատականութեան կնիքը։ Նրբագոյն ասեղնագործութիւն մըն է անիկա` պարային նկարակերտում մը։ Պարային` որ չէ նախատեսուած պարելու համար։ Կոմիտաս ինքը ընտրած է մասերուն յաջորդականութիւնը, հիմք ունենալով դանդաղ-արագ, մէկ պարագայի` թեթեւազուարթ-առնական յաջորդականութիւն։ Ըլլալով ինքնուրոյն դաշնակի գործ, անիկա անցած է մշակումի երկար ճանապարհ։ Ձեռագիրները կը բացայայտեն այս ճանապարհը (տե՛ս յաջորդող էջերը` որոնք կը ներկայացնեն Մշոյ Շորորի առաջին ութ հատածներուն ժամանակագրական ընթացքը)։ Ձախ ձեռքի նուագակցութեան առումով, սկսելով ձայնանիշ ընդդէմ ձայնանիշ սկզբունքէն (թիւ 474/14բ), անցած է հպումնային եղանակին (թիւ 425/8), հասնելով լիահնչիւն-փետալային ամրագրութեան (թիւ 425 /4)։ Կը գծագրուին հարմոնիք մղումներ։ Հարմոնի ըսելով նկատի պիտի առնել հարմոնիք ոլորտը, այլ ոչ լիահնչիւն դաշնեակը (chord)։ Մէկ ձայնանիշ մը կրնայ ստեղծել հարմոնիք ընդհանուր ոլորտ կամ ուրուագիծ։ Օրինակին մէջ բերուած են երեք դասոյթներէ (phrase) կազմուած նախադասութեան (sentence) առաջին երկու դասոյթները, իրենց երկու յանգաձեւերով (հատածներ 4 եւ 8)։ Երրորդ դասոյթը (հատածներ 9-12) լրումն է երկրորդին։ Առաջին երկու դասոյթներով կը կազմուի ներդաշնակային ուղեծրային վայրէջք մը` մի (հատած 1) – սի (հատած 4) – լա (հատած 8).

Y

NY N Y N

Հանդէս կու գան կոմիտասեան հարմոնիք բազմիմաստութեան տարրերը։ Մինչեւ թիւ 474/12` առաջին յանգաձեւին (հատած 4) (որ կարելի է դիտել նաեւ իբրեւ կիսայանգաձեւ) ութեակային սիերը կը յառաջացնեն տոմինանթի ոլորտը` կիսայանգաձեւային ընդունուած կաղապար մը։ Թիւ 425/8-էն սկսեալ ձախ ձեռքին կ’աւելնայ հիմնաձայնը` մին, որ կը մնայ մինչեւ վերջին տարբերակը։ Սի-մի հնգեակա-քառեակային յարաբերութեան ներմուծումով կը յառաջանան երկու մեկնաբանական կարելիութիւններ։ Եթէ վերցնենք հատածը ամբողջութեամբ (հատած 4) իբրեւ մէկ հարմոնիք ընդհանրութիւն, այսինքն` հարմոնիք առումով ձախ ձեռքի մին (հիմնաձայն) եւ սին (տոմինանթ) ընդունինք համահաւասար գործառութային արժէքով, տոմինանթի յիշուած ոլորտը

99

100 ɠɊɩɊɟɔ

A A PAA©¢¢¢ A©¢¢¢¢ A©¢¢¢¢ A©¢¢¢ A©¢¢¢ ©¢¢ A¢©¢ A©¢¢¢ A A ¢¢ P©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ¢¢ ¢¢¢© ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ¢¢¢© ©¢¢¢ ©¢¢¢ ¢ ¢

© © © ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ © © © © © © ¢ ¢ © © © ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ © ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢ ¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢¢ ¢¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ N ©¢¢¢ ©¢¢¢¢ ¢,¢© ¢¢¢ ¢ N ¢ ¢

¢ N N N N ¢ N ¢ ¡ ¡ ¡ A © A © ¢ ¢ A © ¢ A © ¢ A ¢ © ¢ ¢ ¢ A © A © A © P ¢ © © ¢ © ¢ ¢ © ¢ © ¡ ¡ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ A A A A A A ¢ ¢ ¢ A A A A © ¢ A A A © A © A © A A ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ N N ¡ ¡¡ ¢¢ ¢¢ ¢¢ N ¡ ¡ ¢¢ ¢¢ ©¢¢ ©¢¢ N ©¢ ¢ ©¢ N Í¡ ¡ ÍL ¡¡¡Í ÁN ¡¡ ¡ ¢ ¢ ¢ N ¡¡¡ ¡¡Í ¢ ¢ ¢¢ N ¢¢ ¢¢ ¢ ¢ ¢ N Í¡¡Í¡¡ ¡¡¡ PÍ¡ ¡¡ Í¡¡ ¢ ¢ ¢¢ ¢¢ N ¡¡¡ Í¡¡¡ ¢¢ ¢¢ ¢¢ N ¡¡¡Í¡ Í¡¡¡¡Í¡ ¡¡¡Í¡ ¡Í ¡ N ! A¡¡¡Í¡ Í¡ N A¡¡Í¡ N N N N N

AA¡¡Í¡ AA©¢ AA©¢ AA©¢ PAÍ¡¡ A AA¡Í¡ » A A A AA©-¢¢ A ¢ © A ¢ © N ɒʂʙ 474/14ɹ ~ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢

~ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ A ©¢¢¢ N ʔʗɹɸɺʗʏʙʀʂʙʍ A ©¢¢¢ A ©¢¢¢ ¢ P © A A ¢ © A A A

©

© ¢ ¢ ¢ ¢ © ¢ A A A © A © A A ¢ A A A A ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢¢¢ ¢¢© ¢¢ ©¢¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ¢ ©¢ ¢ N ¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢¢ ¢¢¢ P©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ N ¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ N ¢¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ N ¢©¢¢¢ ¢¢¢©¢¢ ¢,© ¢¢¢ ¢ ¢ ¢ ¢¢ N ¢¢ ¢¢ ¢ ¢ ¢ N ¢¢¢©¢

N N N ¢ ¢ ¢ ¢¢ ¢ ¢¡ N ¡¡Í A ©¢¢¢ A ©¢¢¢ A ¢¢¢© N A ©¢¢¢ A ©¢¢¢ A©¢¢ N A©¢¢ A©¢¢ AA©¢¢¢ AA©¢¢¢ AA©¢¢¢ N ¡¡Í P ¢ © © ¢ © ¢ ¡ ¡ A A A ¢ ¢ ¢ A A A A © A A A © A © ¡ ¡ ¡ N N ¡ ¡¡ ¢¢ ¢¢ ¢¢ N ¡ ¡ ¢¢ ¢¢ ©¢¢ ©¢¢ N ¡Í¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡ ¢ ¢ ¢ ÁN ¡¡¡ Í¡¡ ¡ ©¢¢ ¢¢ ©¢¢ N Í¡¡ Í¡¡ L N A¡¡¡Í¡ ¡Í N N Í¡¡ A A¡¡Í A A N A¡¡¡¡ PÍ¡ N A¡¡¡¡ Í¡¡ ¢ ¢ ¢¢ ¢¢ N A¡¡¡¡ Í¡¡ ¢ ¢ ¢ N ¡¡Í¡ ¡¡Í¡ ¡¡Í¡ A A N

N ! A¡¡Í¡ » A¡Í¡ A©¢¢ A©¢¢ A©¢¢ P Í¡ AÍ¡ A-¢©¢ A A©¢¢¢ A A¢¢¢© ~ N

¢ ¢ ¢ ¢ Allegro vivace ~ N ɒʂʙ 497ɸ

A©¢ A©¢ ¡ PAA¢¢¢© A©¢¢¢ A©¢¢¢ ¢© ¢© ¢© AA©¢¢¢¢ ©¢ ©¢ N AA¢¢¢¢ ¢¢© ©¢¢ ©¢¢ ¢¢© AA¢¢¢¢ ¢¢© ©¢¢ ¡M¡¡Í¡ ¢¢© ©¢ ©¢ ©¢ ¢¢© ©¢¢ ©¢¢ A©¢¢¢¢ ¢ ¡¡ ¡¡ ¡¡ A,¢©¢¢ ¢ P© ¢ ¢ ¢

© ¢ ¢ © ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ © © ¢ ¢ © ¢ © ¢ ¢ ¢ ¢ © ¢ © ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ © Í¡ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢

¢ N ¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢¢ N ¢ ¢ ¢ ¢¢ ¢ N Í¡ ¡Í M

N N N ¢ N ¢ N N R ¡ ¡M 5H N N N N N N N N N

¡ 5 ¡ ¡¡Í A¢© A©¢ A©¢ A©¢ ¢© ¢ A©¢ A©¢ A¢© A©¢ AM¡¡Í A¢©

PA¢¢¢© A¢¢¢© A©¢¢¢ N A © ¢ A © ¢

© ¢ © ¢ , ¢ ¢ © ¢ ¢ © © Á N ¡¡ ¡¡¡Í A¢¢ A¢¢ A¢¢ N ¡¡ ¡¡¡Í A¢¢ A A¢¢ A©¢¢¢ N A¢©¢¢ A©¢¢¢ A¢¢ A¢¢ A¢¢ N ¡Í¡¡ ¡ ¢ ¡ ¡ N N N N ¢ ¢ ©¢ ¡¡¡ PÍ¡¡ ¡¡¡Í ¡¡¡ ¡¡Í ¢¢ ¢¢ ¢¢¢ ¢¢¢ ¡¡¡ ¡Í¡ ¡¡¡¡ ¡¡¡Í ¢ ¢¢ ¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢

¡ N ! A¡¡¡Í¡

¡ N N N N N N N AÍ¡ AA¡Í¡ AAÍ¡¡ AA,¢© PA¡¡Í

AA-¢©¢

¢ N ¢ ¢ vivace

N ɒʂʙ 497ɸ Allegro ~

A¢

ʔʗɹɸɺʗʏʙʀʂʙʍ

A © A © ¢ ¢ ¡¡ N

¢ P © A © A A ¡ ¢ ¢ ¢ A ¢ ¢ M A¢©¢ A¢¢¢ P©¢ ¢© ¢© ¢© A¢¢¢ A¢¢¢ ¢¢¢© ©¢¢¢ ©¢¢¢ ¢¢¢© A¢¢¢ ¢¢¢© ©¢¢¢ ¡Í¡ ¢¢© ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ¢¢¢© ©¢¢¢ ©¢¢¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢

¢¢ ¢¢¢© ©¢¢¢ ©¢¢¢ ¢¢© ¢¢© ¢¢¢¢ ¢¢© ©¢¢ ©¢¢¢ ¢¢© ¡¡Í¡ ¡¡¡Í ¡¡¡L Í ¢ © ¢ © ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N

¢ N N N N ¢ N N ¢ ¢ ¢¢ ¢¢ N N R N N N N N N N N 5 H

5

N ¡ ¡¡Í A©¢ ¢©

PA¢¢¢© A¢¢¢© A©¢¢¢ N A © ¢ ¢ A © ¢ © ¢

© N N ¡¡ ¡¡¡Í AA-¢¢©¢¢ » N A©¢¢¢ A©¢¢¢ AA¢¢¢© AA©¢¢¢ AA©¢¢¢ N ¡Í¡¡ N N N Á N ¡¡ ¡¡¡Í AA-¢¢©¢¢ » ¡ ¢ ¢ ¢ © ¢ © , ¢ ¢ © ¡ ¡ ¢¢ ©¢¢¢ ¢¢ ¡¡¡Í ¡¡¡ ¡¡Í ¢¢ ¢¢ ¢¢¢ ¢¢¢ ¡¡¡ ¡¡¡Í ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¡¡¡¡ PÍ¡¡ ¡Í¡ ¡¡¡ ¡¡¡

N N N N N N N N

!

¡ AA,¢© AA¡Í¡ AA¡Í¡¡ AÍ¡ AÍ¡ N PA¡¡Í AA-¢©¢¢ ¢

¢ N Allegro vivace

~

A¢ ɒʂʙ 497ɸ N

¢

¢ ¢ © © A A ʔʗɹɸɺʗʏʙʀʂʙʍ A ¡

¢ P © ¡ A © ¢ ¢ ¢ A A N ¡ ¢ ¢ M A©¢¢ A¢¢ ¢ ¢© ¢© ¢© A¢¢¢ A¢¢¢ ¢¢¢© ©¢¢¢ ©¢¢¢ ¢¢¢© A¢¢¢ ¢¢¢© ©¢¢¢ ¡Í¡ ¢¢¢© ©¢¢ ©¢¢ ¢©¢¢ ¢¢¢© ©¢¢¢ ©¢¢¢ ¢¢ P©¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ¢¢© ¢© ¢¢¢¢ ¢¢© ©¢¢ ©¢¢ ¢¢© ¡¡Í¡ ¡¡¡Í ¡¡L Í¡

¢ © ¢ ¢ © ¢ © N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢¢ N ¢ ¢ ¢¢ ¢ N

¢ N N N ¢ N ¢ N N N R 5

5H A©¢ N N N N N N N N

A©¢ ¢© ¡¡¡Í A©¢¢ ¢© ©¢ PA¢¢¢© A¢¢¢© A©¢¢¢ ¢ A © ¡¡ AA©¢¢¢¢ ¢¢© N A©¢¢¢ A©¢¢¢ AA¢¢¢© AA©¢¢¢ AA©¢¢¢ N ¡¡¡Í¡ ¢ ©

¡ ¢ © ¢ © , ¢ ¢ ¡ Á N ¡¡ Í¡¡¡ A¢¢¢ ©¢¢¢ ¢ ¢ ¢ © ¢ N N N N N N ¡ ¡ ¡ ¡¡¡ ¡¡Í ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢¢ ¡¡¡ Í¡ ¡¡¡ PÍ¡¡ ¡¡¡ Í¡¡ ¢ ¢¢ ¢ ¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¡Í¡ ¡¡¡Í NN ! ¡¡¡

N N N N N N N N ¡ ¡

¡ ¡ AA,¢© AA¡Í¡ AA¡Í¡ AÍ¡ AÍ¡ PA¡Í AA-¢©¢¢ ¢¢

~

ɒʂʙ 474/14ɹ

101

A A ¡¡¡ PAA¢©¢¢ A¢© A©¢¢ AA¢©¢ AA©¢¢ AA©¢¢ A©¢¢¢¢ A©¢¢¢¢ A©¢¢¢ A©¢¢¢ AA¢¢¢¢© A A©¢¢¢ A ¡ ¡ ¡ ¢¢ P©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ¢¢ ¢¢¢© ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ MMÍ¡¡ ¢¢¢© ¢¢© A¢¢¢¢¢© A¢¢©¢¢ A¢¢¢©¢ A¢¢©¢¢ A©¢¢¢¢ ¢ ¢ ¢

© © ¢ ¢ ¢ © ¢ © © ¢ © ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ © ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢

¢ ¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢¢ N ¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢¢ ©¢¢¢ N Í¡¡ Í¡¡ ¡L Í¡ N N N N ¢ N N N A © ¢ P © ,

¢ NÁ N N N N N N N ¢ A © A A © ¢ ¢ A , A © ¡ ¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ,©¢¢¢ ¡¡¡ ¡Í¡ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ N ¢¢

¡¡ PÍ¡¡¡ ¢¢

¡ ¡ ,

,

© © ¢ ¢ ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ ¢

¢ ¢ ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ A¡¡ A¡¡¡Í ¢ ¡¡¡ AÍ¡¡¡ ¢

NN Í¡¡ NN AA¡¡¡ Í¡ NN PA¡¡Í¡ NN AA¡¡¡ Í¡ NN AA¡¡¡ Í¡ NN AA¡¡¡ Í¡ NN NN !

NN A ¡¡ A A ¡ ¡ ¡ ¡ Í Í ¡A ¡ A ¡ ¡ Í Í A A ¡ AÍ¡ AÍ¡

~

~ ɒʂʙ 425/8 ©¢¢ ©¢¢ ¢¢© ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ¡MÍ¡¡ ©¢¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ P©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ¡¡Í¡ ¡¡Í¡ ¡¡Í¡ ©¢¢¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢¢ N ¢¢ ¢¢ ¢ ¢ ¢ N ©¢¢¢ ¢ ¢ N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N

N N ¢ ¢ ¢ N ¢ ¢ ¢ N

N N N N N N N N N ¡ ¡ ¡¡

¡ ¡ ©¢ A¢-¢©¢ © N AÍ©¢¢¡¡ AÍ¡¡ AAÍ¡ » N AA©¢¢¢¢ ,©¢¢ N ©¢ ©¢ A Í¡¡¡ AÍ¡¡ PAÍ¡¡ » N ¨©¢¢ Á N A©¢¢¢ A©¢¢¢ AA©¢¢¢ ©¢ AA©¢¢¢¢ » N A©¢¢¢ A©¢¢¢ AA©¢¢¢ ©¢ AA©¢¢¢¢ » N ©¢ A©¢¢¢ AA¢¢¢¢ A©¢¢¢ A©¢¢¢¢ AA©¢¢¢¢ A©¢¢¢ N AA©¢¢¢¢ ©¢ ©¢¢ ©¢¢¢ AA©¢¢¢¢ ,©¢ N ¨©¢ ¢ ¢ ¢ ©¢¢¢ ¢ ¢¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ N! N N ¢¢ ¢¢ ¢ N ¢¢ ¢¢ ¢ N ¢ N ¢¢ ¢¢¢© ¢ ¨ N ¢¢ ¢¢ ¢ N

N ʔʗɹɸɺʗʏʙʀʂʙʍ N ɒʂʙ 425/8, ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ¡MÍ¡¡ ©¢¢ ©¢¢ ©¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ P©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ¢©¢ ¢©¢ ¢©¢ ©¢¢ N ¢©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ N ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢¢ ©¢¢¢ N ¡Í¡¡ ¡¡Í¡ ¡Í¡¡ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ©¢¢¢ ¢ N ¢ ¢ ¢ N ¢ ¢ ¢ N

N

N N N N N N N N ¡

¡ ¡ ¡ ¡

¡

©¢ N AÍ©¢¢¡¡ AÍ¡¡ AAÍ¡ » N AA©¢¢¢¢ ,©¢¢ ©¢¢¢ ¡ ¡¡ ©¢¢ Í¡¡¡ AÍ¡¡ PAÍ¡¡ » N ¨©¢¢ N N Á N A¢¢¢© A¢¢¢© AA©¢¢¢ ©¢ AA¢¢¢¢¢© » N A©¢¢¢ A¢¢¢© AA©¢¢¢ ©¢ AA©¢¢¢¢¢ » N ©¢ A©¢¢¢ AA¢¢¢¢ ©¢ A©¢¢¢ AA©¢¢¢¢¢ » N AA©¢¢¢¢¢ ©¢ ©¢¢ ©¢¢¢ AA©¢¢¢¢ ,©¢ N ¨©¢ ¢© ¢ ¨ ©¢ ©¢¢¢ ¡ Í¡ ¢

¢¢ N ¢¢ ¢¢ ¢ ¢¢ ¢ N N ¢¢ ¢¢ ¢ ¢¢ ¢¢ N ¢ ¢¢ ¢ N ¢ N ¢¢ ¢¢ N ¢¢¢© ¢¢¢¢ ¢¢¢ ¡Í¡ ¢ N

!

N N ɒʂʙ 425/8, ʔʗɹɸɺʗʏʙʀʂʙʍ N ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ¡¡MÍ¡ ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ P©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ¡Í¡¡ ¡¡Í¡ ¡Í¡¡ © ©¢¢¢

¢ N ¢ ¢ ¢ N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N N N ¢¢¢ N ¢ ¢ ¢ N ¢ ¢ ¢ N

N ¢ N

N N N N N N N ¡ N ¡ ¡

¡ ¡

¡

¡ ©¢ AÍ©¢¢¡¡ AÍ¡¡ AAÍ¡ » N ¢¢© ¡ © ¢ Í©¡¡¡ AÍ¡¡ PAÍ¡ » N ¨©¢¢ ¢ © N N Á N A¢¢¢© A¢¢¢© AA©¢¢¢ ©¢ AA¢¢¢¢© » N A©¢¢¢ A¢¢¢© AA©¢¢¢ ©¢ AA©¢¢¢¢ » N ©¢ A©¢¢¢ AA¢¢¢¢ ©¢ A©¢¢¢ AA©¢¢¢¢ » N AA©¢¢¢¢ ©¢ ©¢¢ ©¢¢¢ AA©¢¢¢¢ ,©¢ N ¨©¢ ¢ © ¢ © ¡ ¢¢ ©¢ ©¢¢ ¢ ¢¢ ¡ Í¡¡ ¢¢ ¢ ¢¢¢

¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ N ¢¢ ¡Í¡ N N ¢¢ ¢¢ ¢ ¢¢ ¢¢ ¢ N ¢¢ ¢¢ ¢ N ¢ N ¢¢¢ ©¢¢¢ ¢ ¢¢ ¢¢ N ¢

N N! N ɒʂʙ 425/1ɹ N ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ¡MÍ¡¡ ©¢ ©¢ P©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ¡¡Í¡ ¡¡Í¡ ¡¡Í¡ ©¢¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ N ©¢¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ N ©¢¢¢ ¢ ¢ N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N N ¢ N ¢ ¢ ¢ N ¢ ¢ ¢

N

¡ ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ N N ¡ N ¡ N N ¨ N N A¡¡Í ¡¡ » N ¡ ¡¡Í ¡ ¡¡Í ¡ AA¢©-¢¢ A AA¡Í PA¡¡Í©¢¡ ¡¡¡¡ » N A¨¢©¢ ©¢¢¢ AA©¢¢¢ ©¢ Ä¡¡Í¡ A¡Í¡ AA¡¡Í A¡¡Í̈¡ AÍ¡¡ A A¡¡Í̈¡ AÍ¡¡ A A © A A A A A¡Í ¢ ¡ © © © ¢ © ¢ ¢ ¢ ¡ N N N N N N N ÁN ¨ ¢ © © ¢ ¢ ¡ ¢ ¢ © ¢ ¢

¢ ¢ ¢ ¡ ¡ ¢ ,© ¢ ¢ Í¡ ,©¢¢ ¢ ¢ PÍ¡¡ ¢ ¢ ©¢ ¢ ¢ ¢ ¡¡ Í¡ ¢¢ ,©¢¢ ¨ ,©¢¢ ¨ ¢ NN ! ¨ ¢ N ¢¢¢ ¢ N ¢ N Í¡ N N N N ¢¢¢ ¢¢¢© ¢ ¢¢ ¢¢ N ¢

ɒʂʙ 474/12

102

¡¡ M Í¡ ¢© ©¢¢ ¢¢© ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ¢ © ¢ © ¢ ©¢ ©¢ ©¢ © P©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ¢ ¢ ¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ¡¡ ¡ ¡¡ ©¢¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢ ¢ ¢ ¢¢ ¢¢¢© N ©¢¢¢ ©¢¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ N ©¢¢¢ ¢ N N N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ©¢¢¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢¢ ¢¢ N Í¡ ¡Í¡ Í¡

N N N N N N N N N ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ AÍ¡¡ ¡¡ » ¨ ¡¡Í© ¡¡¡ » A¨¢© AA¡¡Í AA©¢¢¢ A AA©¢¢¢ ©¢ P ¢ ©

A ¡ A¡¡Í A¡¡Í A¡¡¡Í̈ A¡Í¡ A A © ¢ A¡¡Í A¡¡Í̈¡ A¡¡Í A A¡¡Í̈¡ AÍ¡¡ AA¡¡Í A A © ¢ ¢ © ¢ © © ¢ ¢ ¢ ¡ N N N N N N N N ÁN ¨ ¢ © © ¡ ¢ ¢ ¢ ¡ ¡ ¢ ¢¢ ©¢ ¢ ¢ ¢ ¢¢ PÍ¡¡ ¢¢ ¢ ¢ Í¡ ¢,©¢¢ N ¨ ¢,©¢¢ N ¢¢¢ ¢©¢¢ ¢,©¢¢ N ¨ ¢¢¢¢ ©¢¢ ¢¢ ¢¢¢© ¢¢¢ N ¢¢ ¢ Í¡¡¡ ¡Í¡ ¢¢ N! ¨ N N N N

¢

N ɒʂʙ 425/3, 3ɹ, ʔʗɹɸɺʗʏʙʀʂʙʍ N ©¢ ¢© ©¢ ©¢ ©¢ ©¢¢¢ ¢¢¢© ¢¢¢© ¡¡MÍ¡ ¢¢¢© ¢¢© ©¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ¡¡ ¡ ¡¡ P©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢

©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢¢¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢¢ ¢

N

N N N ©¢¢¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ N ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ¢¢¢ ©¢¢¢ N Í¡ Í¡¡ Í¡ N ¢ © N N N N N N N N ¢ AA©¢¢¢ AA©¢¢¢ ©, ©¢ A © A ©A¢¢¢ A ©A¢¢¢ A PA¢¢¢© A¢¢¢ A¢¢¢ ©¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ¡¡ ¡¡Í¡ ©¢¢ ¢¢¢ ¢¢ Á N ¨ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ » ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ © © © © © N N N N N N N N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ P© ¨ ¨ ¢ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¢¢ ¢ ¢¢ ¢ ¢¢ ¢ ¢¢ ¢ ¡Í¡

¢ ¢ ¢¢ ¢¢

N N N N ¢¢ ¢ N N N N N! N ɒʂʙ 425/3, 3ɹ, ʔʗɹɸɺʗʏʙʀʂʙʍ N ©¢¢ ¢¢© ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ¢¢¢© ¢¢¢© ¡MÍ¡¡ ¢¢¢© ¢¢© ©¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ P©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢¢¢ © ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ¡¡ ¡ ¡¡ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢

¢ N ¢¢ ¢

N N N N ¢¢¢ N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ©¢¢¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢¢ ¢¢ N Í¡ ¡Í¡ Í¡ N N N N N N N N N ,©¢ A©¢¢¢ A©¢¢¢ PA¢¢¢© A¢¢¢© AA©¢¢¢ AA©¢¢¢ A AA©¢¢¢¢ A AA©¢¢¢¢ ©,¢ ©¢¢ ¢¢¢© N Á N ¨ ¢¢ » ©¢¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ N ©¢¢¢ ©¢¢¢ » ¢¢¢ ¨ ¢¢¢ ¨ ¢ » © ¢ ¢ ¢ ¢ » © © © ¢ N N N N N N ¢ ¢ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¢

¢ ¢ ¢ ¢

¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N

¢ ¢ ¢ ©¢¢¢ ¢¢ N

N N ¢ N N N N N! N ɒʂʙ 497ɹ Ɋʎʄʏʌʁ ɼʙ ɸʓʏʌɺ ¡ ©¢ ©¢ ©¢ N ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ¢¢© ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ¡MÍ¡ ©¢¢ ©¢¢ P©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ¢¢¢© ¢¢¢© ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ¢©¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ¡¡Í¡ ¡¡Í¡ ¡¡Í¡ ©¢¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ©¢¢¢ ©¢¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ N ©¢¢¢ ¢ N ¢ N N N

N ¢ ¢ N ¢ ¢ ¢ ʌɸʍʆɸʗʅ ʏʙʁɺʂʍ sub.H

N N N N N N N N N ¡ ¡ ¡ ¡

¨ ¡Í© A¡¡Í » N A¨¢© AA¡Í¡ AAÍ¡¡¢© » N ,© A AA©¢¢¢ AA©¢¢¢ ©, ©¢ A P ¡ A©¢¢¢¢ A©¢¢¢¢ A N N N N N ¢ © , © © ¢ ¢ ¢ ¢ ÁN ¢¢¢© N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ » ¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ¢¢ » ©¢¢¢ ¢¢ ¨ ©¢¢¢ ¢¢¢ ¨ ©¢¢¢ ¢¢¢ ¢¢¢ ¢¢ ©¢¢¢ ¢¢ ¨ ¨ ¨ ¨

¢

N N N N N N N ¢ © N!

¢¢ ¢¢¢ N N ɒʂʙ 497ɹ, ʔʗɹɸɺʗʏʙʀʂʙʍ N Ɋ ʎ ʄ ʏ ʌ ʁ ɼʙ ɸ ʓ ʏ ʌ ɺ ¡ N ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ¢¢¢© ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ MÍ¡¡ ©¢¢¢ ©¢¢ P©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ¢¢¢© ¢¢¢© ¢¢¢© ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ¡¡Í¡ ¡¡Í¡ ¡¡Í¡ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ¢

¢ ¢ N ¢ ¢ ¢ ¢ N

N N N N N N

N ʌɸʍʆɸʗʅ ʏʙʁɺʂʍ sub.H N N N N N N N N N AA¢©,¢¢ A AA¢©,¢¢ AA©¢¢¢ ©, ©¢ AA¢©,¢¢ AA¢©,¢¢ PA,¢©¢¢ ,¢©¢¢ A¢©,¢¢¢ A¢©,¢¢¢ A ¢ © N N AA¢©,¢¢¢ N N N N N A

Á N AA¢©,¢¢¢ » AA¢©,¢¢¢ ¢ © © ¢ ¢ © ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ » ¢ ¨ ©¢¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢ » ©¢¢ ¢¢¢ N ,©¢ » ¢ ¨ » » ¨ ¨

¨ ¢ N N N N N ©¢¢¢ ¢¢ ¢ ¢ N N N ¢¢ »

N!

ɒʂʙ 425/3, 3ɹ

103

Ɋ ʎ ʄ ʏ ʌ ʁ ɼʙ ɸ ʓ ʏ ʌ ɺ

©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ¡¡MÍ¡ ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢ ©¢ ©¢ P©¢¢ ¢¢© ¢¢© ¢¢© ¢¢© ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ©¢¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ©¢¢¢ ©¢¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ N ©¢¢¢

¢ N N N N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ©¢¢¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ N Í¡ Í¡ Í¡

ʌɸʍʆɸʗʅ ʏʙʁɺʂʍ sub. H N N N N N N N N N AA,¢©¢¢ AA,¢©¢¢ A AA©¢¢¢ ©, ¢© N AA,¢¢©¢ AA,¢©¢¢ P © , ¢ A,¢©¢¢¢ A,¢©¢¢¢ A,¢©¢¢¢ A © ¢ ¢ NÁ ©¢ ©¢¢¢ A N A N N N N N ©¢¢¢ ¢¢ » ©¢ ©¢¢¢ N ¢ » ¢ ¨ ,©¢¢¢ » ¢ ¨ » ©¢¢¢ ¢¢¢ ¢¢¢ ¢¢ ©¢¢¢ » ¢ ¨ » ¢ ¨ ¨

¨ , , P© ¢ ¢

¢ ¢¢ ¢ N

¢ ¢ N N N N N N N N ! ¢ ¢ N ɒʂʙ 497ɹ, ʔʗɹɸɺʗʏʙʀʂʙʍ N Ɋ ʎ ʄ ʏ ʌ ʁ ɼʙ ɸ ʓ ʏ ʌ ɺ N ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ¡MÍ¡¡ ¢¢© ©¢¢ P©¢¢ ¢¢© ©¢¢ ¢¢© ¢¢© ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢¢ ¢¢© ¢¢© ¢¢© © ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ¡¡ ¡ ¡¡ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢

¢©¢¢ N

N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ©¢¢¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ N Í¡ Í¡¡ Í¡ N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢¢¢ N ʌɸʍʆɸʗʅ ʏʙʁɺʂʍ sub. H N N N N N N N N N AA,¢©¢¢ AA,¢©¢¢ AA,¢©¢¢ A© AA¢©,¢¢ AA,¢©¢¢ AA©¢¢ ©, ©¢ AA¢¢© ¢© AA,¢©¢ PA,¢¢© A © ¢ © , ¢ ¢ © © ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ © Á N ¢© ¢¢¢© A,¢¢¢¢ ¢ ¢ N N N N N N N ¢ » ¢ ¨ ¢¢¢ ¢¢ ¢¢¢ ¢¢© ¢¢¢© ¢ ¢¢ » ©¢ ¢¢ N ¢ » ¢ ¨ ¢ » ¢ ¨ ¢¢ » ¢ ¨ ©¢¢ ¢¢¢ ¢¢ ¢¢ ¨

¢

¢ ¢ ¢¢ ¢ N

¢ ¢ N ¢

¢ N !

N N N N N N N ¡¡ N ɒʂʙ 425/4 ©¢¢ ©¢¢ ¢¢© ¢¢© ¢¢© ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ M¡¡Í¡ ©¢¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ P©¢¢ ¢¢© ©¢¢ ¢¢© ¢¢© ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ¢© ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ©¢¢ N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢ ¢ ¢ ¢¢ ¢¢ N ©¢¢¢ ©¢¢¢ ¢¢¢ ¢¢ ¢¢ N ©¢¢¢

¢ N N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢¢© N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ N Í¡ Í¡ ¡¢Í©¢¢ N ʏ ʙʁ . © ¢ ¡ N N N N N N N N A © A ¢ A¢¢¢ ©¢¢ » ¡¡ ¡¡Í¡ ©¢¢ A¢¢¢¢ A¢©¢¢ ©¢¢¢ @ ¡¡¡ ¡¡Í¡ ©¢ Á N ʋʋ. ¡ © ¢ ¢ © ¢

© © L Í ¢ Í

¢ ¢ ¡ ¡ N N N N N N N N ¢ P© ¢ ¢ ¢ ¢ ¡ ¢¢ ¢¢ ¢ ¢¢ ¢¢ ©¢¢¢

N N Í¡ N ©¢¢¢ ¢¢¢ ¢¢¢ N ¢¢¢© ¢¢¢ N PA¡¡¡Í N ¡¡Í¡ N ©¢¢¢ ¢¢ N AA©¢¢¢ N ! A¡¡¡Í A©¢¢¢ N ¢ ʔʗɹɸɺʗʏʙʀʂʙʍ ¡¡¡ M N ɒʂʙ 425/4, ¡ M ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ Í ¡ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ P©¢¢ ¢¢© ©¢¢ ¢¢© ¢¢© ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ¢© ©¢¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢¢ ©¢¢¢ N ©¢¢¢ ©¢¢¢ ¢¢¢ ¢¢ ¢¢ N ©¢¢¢ N

¢ N N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢¢© N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ N Í¡ Í¡ Í¡ N N N N N N N N N ʏʙʁ. ¡¡ AA©¢¢¢ A¢© AA¢¢¢© A¢¢© A¢© ©¢ ¡ ¡ ¢ ©

@ » ¡ ¡ Á N ʋʋ. ¢ Í ¡ ¢ N ¡L N N ©¢¢ ¢¢ ¢ N N N ¡¡ Í¡ ©¢¢ N N ¡¡ ¢ ¢ ¢¢ ©¢¢ ¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ Í¡ ¡Í¡© P©¢¢¢ ¢ N ! A¡¡¡Í ¢¢¢

N A©¢¢¢ N N Í¡ N ¢ ¢ N N PA¡¡¡Í N ¡¡Í¡ N ©¢¢¢ ¢¢ AA¢¢© N ¢¢ N ɒʂʙ 425/4, ʔʗɹɸɺʗʏʙʀʂʙʍ ¡¡ N ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢ ¢©¢ ¢©¢¢ M¡Í¡¡ ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ P©¢¢ ¢¢© ©¢¢ ¢¢© ¢¢© ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ¢© ¢ ©¢¢¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢ ¢ ¢ ¢ N ©¢¢¢ ¢¢ ¢¢¢ ¢¢ ¢¢ N ©¢¢¢ N N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢¢© N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ N Í¡ Í¡ ¡Í

N N N N N N N N N N ʏʙʁ. © ¢ ¢ © ¡ A ¢ A © A ¢ © ¢

¢ ¡ ¢ A A © A A A ¡ ¡ ¢ ʋ ʋ .

N » ¡L N N ¡ N ¢¢ N ¢¢ ¢ N N ¡¡ ¡Í¡ ©¢ N ÁN ¢¢ ¢¢ ¢¢©¢ ¡¡ ©¢¢@ Í¡ Í¡¡Í¡ ©¢¢ ¡ P©¢¢ ¢¢ Í¡ ¢©¢¢ N ! A¡¡¡Í ¢ ¢

N AA¢©¢¢ N ¢ N N N PA¡¡¡Í N ¡¡Í¡ N AA¡¡¡ N Í¡¡ ¡Í A¢©¢¢ ¢

ɒʂʙ 497ɹ, ʔʗɹɸɺʗʏʙʀʂʙʍ

104 ¡

¡M ¡¡M Í¡ ©¢ ¢¢© ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ¢ ¢ ¢ © © © ¡¡ ¡¡ ¡¡ P©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢ ©¢ ¢© ©¢ ©¢ ¢ ¢ ¢ ¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢ ¢© ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢

¢ N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ©¢¢¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ N Í¡ Í¡ Í¡ N N N ¢¢ ¢ ¢¢ ¢ ¢ N ¢¢ N

N N N N N N N N N ʏ ʙʁ . ¡¡¡¡Í A¢¢¢¢© A©¢¢¢ ©¢¢ A¢¢©¢¢ A¢©¢¢ @ N N A©¢¢¢ A N ¡¡¡ ¡Í¡¡ ©¢ N ¡ N A N N » ¡¡L N Á N ʋʋ. ¡ © Í Í¡© ¢

©

¡ ¢ ¢

P© ¢ ¡ ¡ ¢

¡

¢ ¢ ¢

Í Í ¢ ¡ ¡ ¡ © ¡ ¢ ¢ ¢ ¢ ¡ ¡ N PA¡¡Í N N Í¡ N! N N N A¡¡ N A¢¢ N

¢ ¢¢ A¡¡Í AA©¢¢ A¡Í N ¢¢ N ɒʂʙ 425/4, ʔʗɹɸɺʗʏʙʀʂʙʍ ¡¡¡ M N ¢¢© ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ Í¡¡ ©¢ ¡¡ ¡ ¡¡ ¢ © ¢ © ¢ © P©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ¢ ¢ ¢ ¢¢¢ ©¢¢¢ ¢© ¢¢© ¢¢© ¢¢© ¢¢© © ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢¢¢ ¢© ¢© ¢© ©¢ ©¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢

N

N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ©¢¢¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ N Í¡ Í¡¡ Í¡ N N ¢¢ ¢ ¢¢ ¢ ¢ N ¢¢¢ N N N N N N N N N N ʏʙʁ. ¡¡¡ AA¢©¢¢ AA¢©¢

¡ A © ¢

© @ » ¢ ¡ ¡ Í ¢ Á N ʋʋ. ¡ ¢ N N N N N N N N ¢¢ ¡¡¡ Í¡ ©¢¢ ¡L ¢ ¢ ¢ ¡¡Í¡ ¡¡Í¡ ©¢¢ Í¡ ¡Í¡© ©¢¢ P©¢¢¢

¡ ¢

¡ ©

¢ ¢ ¢ ¢ ¡ ¡ N !

N PA¡¡Í N Í¡ N A¡¡ N A¢¢ N N N N ¢¢ A¡Í¡ A¡Í AA©¢¢ N ¢¢ N ɒʂʙ 425/4, ʔʗɹɸɺʗʏʙʀʂʙʍ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ¡¡ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ M¡Í¡¡ ©¢¢¢ ©¢¢ N ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ P©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ¢¢¢© ¢¢¢© ¢¢¢¢© ¢¢¢© ¢¢¢© ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ¢¢© ¢¢© ¢¢© ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ¢ ¢ Í¡ Í¡ Í¡ ¢

¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢

¢ ¢ N N N N N N N N N ¢ N N N N N N N N N ʏ ʙʁ .

A¢©¢¢ AA,¢¢©¢¢ ¢©¢ N N ¡ N AA¢©¢¢¢ N N ¡¡ ¡¡Í¡ ©¢ N N N Á N ʋʋ. ©¢@ ¡¡Í¡ » ©¢¢ ¢ ¡¡¡Í ¡ P©¢¢ ¡ ¢¢ ¢¢ N ! A¡¡¡Í ¢ ¢

N PA¡¡¡Í N ¡¡Í¡ N A¡¡¡ N A¡¡¡Í N N Í¡ N N A¡Í N ¡¡ N ɒʂʙ 425/4ɹ M Í¡ ©¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ¢ © ¢ © ¢ © ¢© ¢© ¢© ¡¡ ¡ ¡¡ P©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ¢ ¢ ¢ ©¢ ©¢ ¢© ©¢ ©¢ ©¢¢¢ ¢© ¢© ¢© ©¢ ©¢ N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢ ¢ ¢ ¢¢¢ ©¢¢¢ N ¢¢¢© ¢¢¢© ¢¢¢ ¢¢ ¢¢ N ©¢¢¢ N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢¢ ¢¢¢ ¢¢¢ ©¢¢¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢¢ ¢¢ N Í¡ ¡Í¡ Í¡ N

N N N N N N N N N ¢©¢¢ N A © A ¢

A ¢ A © A ¢ N N N N N N N N ¢ ©

ÁN ¢¢ ¢¢ ¢ ¢¢ ¡¡ ¡¡ ©¢¢

©¢¢ ©¢¢ ¡ P©

¢ ¡

¡ ¡ ¡ Í ¢ ¡ ¢ ¡ Í

¡ ¡ N N N N N N NN N ¢ ¢ Í¡ N N N PA¡¡Í N Í¡¡ N A¡¡ N A¡¡Í N!

N ¢ A¡¡Í A¡Í ~

~

~

~

~

ɒʂʙ 425/4, ʔʗɹɸɺʗʏʙʀʂʙʍ

105

©¢¢ ¢¢© ©¢¢ ©¢¢ ¢¢© ¢¢© ¢¢© ¢¢© ¡¡MÍ¡ ©¢¢ ©¢¢ P ¢¢© ¢¢© ¢¢© ¢¢© ¢¢© ©¢ ¢© ©¢ ©¢ ¡ ¡ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢¢ ¢¢¢© ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢

¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢¢ ¢¢¢ ©¢¢¢¢ ©¢¢¢ N ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢¢ ©¢¢¢ N ¡Í¡ ¡¡Í¡ ¡Í¡©¢¢¢ N ¢ ¢ NN N ¢ ¢ N N N

N N N N NN N N ¢© N N @ AA¢¢©¢¢ ¢©¢ AA¢¢¢ A¢©¢¢ @ @ @ @ @ N N N N N N N N N Á N ©¢¢¢

¡¡Í¡ ¡ ©¢¢ ©¢¢ ¢

¡¡¡Í N A¡¡¡Í N A¡¡¡ N ¡¡Í¡ N N P A¡¡¡Í ©¢¢¢ N N N ¡Í¡ N ! A¡¡¡Í ¢ ¢

N A¡Í N ~

~

~

~

~ N ɒʂʙ 474/9ɹ-11ɹ, ʔʗɹɸɺʗʏʙʀʂʙʍ N ©¢¢ ¢¢© ©¢¢ ©¢¢ ¢¢© ¢¢© ¢¢© ¢¢© ¡MÍ¡¡ ©¢¢ ©¢ P ¢¢© ¢¢© ¢¢© ¢¢© ¢¢© ©¢ ¢© ©¢ ©¢ N ¢¢ N ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢¢ ¢¢¢© ©¢¢¢ N ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ N ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ N ¡¡Í¡ ¡¡Í¡ ¡¡Í¡ N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N N N N

¢ ¢ N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N N N N N N N N N @ @ N @ A¢©¢¢@ A©¢¢¢¢ A¢©¢¢ N N N N N N ¡ ¡¡ A¢©¢¢ N AA©¢¢¢¢ ¢©¢ N AA¢©¢¢¢ N ¡¡ ¡¡ A ¢ © @ @© Á N ¢ ¢ ¡¡¡ Í¡¡¡ ¢ ¡¡Í¡ ¡¡ ¡Í P ¡¡¡ ¡Í ¡ ¡¡ ¢¢¢ ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ N N N N N N N N N ¡

!

¡ ¡ AAA¡¡¡ ¡Í A AAA¡¡¡ AÍ¡ AAÍ¡¡¡ AÍ¡ A¡¡Í N ¡¡¡¡ AÍ¡ A A ¡ Í A ¡ A A Í¡ Í¡ N

~ ~

~

~

~ N ¡¡¡ N ɒʂʙ 430 M Í¡¡ ¢© ©¢ ¡¡ ¡¡ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ © © © © © © © © D ¢¢¢© ¢¢¢© ¢¢¢© ¢¢¢© ¢¢¢© ©¢¢ ¢¢© ©¢¢ ©¢¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢ ©¢¢ ©¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢¢¢ ¢¢ ¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢¢ ¢¢¢© ©¢¢¢ N D ©¢¢¢ ©¢¢¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ D ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢

¢ ¢ ¢ ¢ N ¢ N Í¡ Í¡ ©¢¢¢ N N NN N N N N 5 ' N N N N NN N A¢© N AA¢©¢ N 4 N AA¢©¢¢ A¢©¢¢ A¢¢©¢¢ A¢¢¢ A¢©¢¢ A¢©¢¢ A¢¢¢ A¢©¢¢ ¡ ¡¡¡ ¡Í¡¡ A ¡ ÁN N

N N N N N N N ¡ ¡ N ¢ © ¢ ¡ ¡ ¡ ¢ ¡¡¡ Í¡¡ D D ¡¡¡ ¡Í D ¡¡¡ ¡¡Í¡ ¢¢ ¡¡¡ ¡¡Í¡ ¡Í¡ N ¡¡¡ ¡¡¡¡ ¡¡¡Í N

!

N N N N N N N Í A A A Í A A ¡ ¡ N AÍ¡ A AAÍ¡¡ AAA©¡¡Í¡ A A¡¡Í¡ ¢ N

¢¢

~ ~ ~

~

~ N ɼʗʆɼɸʆ ʘɸʅ ¡¡M N ɒʂʙ 430, ¡M ©¢¢ ¢¢© ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ P ¢¢© ¢¢© ¢¢© ¢¢© ¢¢© ©¢ ¢© ©¢ ©¢ Í¡¡ ¢© ©¢ ¢ ¢ ¢ © © © ¡ ¡ ¡ ¢ ¢ ©¢ ©¢¢ ©¢¢ ¢¢© ©¢¢ ¢

¢¢¢ ¢¢ © N ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢¢ ¢¢ ¢¢¢ ¢¢¢ ¢©¢¢¢ ©¢¢¢ N ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢¢ ©¢¢¢ N ¡Í¡ Í¡¡ ¡Í¡ N NN N ¢¢ ¢ ¢¢ ¢ ¢ N ¢¢¢ ¢©¢¢ N N N N N N NN N N N ' 5 4 N

¢©¢¢ A © A A © ¢ ¢ ©

¢ A ¢ A © ¢ A A A © ¢ A ¢ ¡ N N N N N N N N N ©¢¢ ÁN ¢¢ ©¢¢¢ ¢¢ ¢¢ ¡¡¡ ¡¡Í ¢¢ ¢ P ¡¡¡ ¡¡¡Í ¢¢ ¡ ©

¢ ¢ ¡ ¡

¡ ¡ ¢

¡ ¡ Í ¡ NN A¡¡ A¡¡Í¡ Í¡ NN NN A¡¡ NN A¡¡¡ ¡¡Í NN NN NN NN NN AÍ¡¡¡ ¡¡ ¡¡ ¢

N! A A¡¡¡Í A AAA¡¡¡ AAA¡Í¡ A¡Í¡ A¡¡¡Í¡ AÍ¡ A ¡ ¢©Í¡¢ ~

~

~ ~ ~

¢

ɒʂʙ 474/9ɹ-11ɹ

միաժամանակեայ համալրումով միախառնուած կ’ըլլայ հիմնաձայնի ոլորտին հետ։ Եթէ հատածը բաժնենք երկու հաւասար մասերու եւ առաջին կէսը ընդունինք իբրեւ ածանցեալ երկրորդ կէսին, ձախ ձեռքի միին գործառոյթը կը դադրի հիմնաձայն ըլլալէ եւ կը դառնայ սուպտոմինանթ երկրորդ կէսի սիին համար։ Այսինքն` մին կը խաղայ կրկնակի սուպտոմինանթի ոլորտի դերակատարութիւն, առաւել եւս ամրացնելով սիի տոմինանթի ոլորտը։ Միջին ձեռագիրներուն մէջ (թիւ 425/8 – 497բ) ափոճիաթուրայի դիրքով կը յայտնուի լա տիէզը` իբրեւ ձգտող ձայնանիշ սիին համար, յաւելեալ շեշտադրութիւն մը ներդնելով տոմինանթի ոլորտին։ Երկրորդ դասոյթը (հատածներ 5-8) զարտուղութիւն (modulation) մըն է դէպի լա` գլխաւոր թոնալիթէի (մի) սուպտոմինանթը։ Հատած 5-ի զարտուղող դաշնեակը կը տանի դէպի հատած 6-ի նոր թոնալիթէն (լա)։ Զարտուղող դաշնեակին զգացողութիւնն է որ կը գտնուի, աւելի քան անոր հնչիւնները։ Այս զարտուղող դաշնեակը (կամ անոր կմախքը) կը հանդիսանայ լաի տոմինանթը.

PY AYYY

!

N ʇɸʖɸʅ 5

Նկատի ունենալով այդ շրջանի հիւսուածքը, թիւ 474/14բ – 474/12-ի մէջ հարմոնիք զգացողութիւնը հանդէս կու գայ լոկ ռէ պեքարով։ Բազմաձայն հիւսուածքի ներմուծումի առաջին փուլին (թիւ 425/8 եւ սրբագրութիւններ), մի, սի եւ ռէ պեքար կը շեշտեն դաշնեակի գրեթէ լիարժէք գոյութիւնը։ Ասիկա կը տեւէ ընդամէնը մէկ ձեռագիր, թիւ 425/1բ-էն սկսեալ կը վերանայ մին, մնալով եռեակ ձայնամիջոցը` սի-ռէ պեքար։ Թիւ 425/3, 3բ-ի եւ թիւ 497բ-ի սրբագրութիւններուն արդէն փորձ կը կատարուի վերադառնալ դէպի նախնական` լոկ ռէ պեքարի դրութեան, որ կը դառնայ տիրապետողը մինչեւ վերջ։ Հատած 6-ի նոր հիմնաձայնը (լա), բնականաբար, տակաւին հաստատուած չէ։ Ան կը կայունանայ յանգաձեւին` հատած 8-ին։ Հատած 6-ի անկայունութիւնը նաեւ արտացոլուած է տարբերակներուն եւ ընտրութիւններու այլազանութեան ընդմէջէն։ Թիւ 474/14բ եւ 497ա` մեղեդիի ութեակային կրկնապատկումներու միջոցով յառաջ պիտի բերէին լաի ոլորտի առաջին դարձուածքը` տօ տիէզ հնչիւնի միակ առկայութեամբ։ Թիւ 474/12-ը երեւան կը հանէ դաշնեակի հիմնական դրութիւնը` լայի յայտնութեամբ պասին մէջ։ Ապա` լա-տօ տիէզ-մի դաշնեակային ամբողջական հնչողութիւնը կը պարփակէ թիւ 425/8-ը։ Թիւ 425/1բ եւ 425/3, 3բ տարբերակները ֆա տիէզի ներմուծումով կը յայտնաբերեն նոր տարր մը` վեցերորդ աստիճանի իննեակային դաշնեակի ոլորտը.

AY AYYY

!

N ʇɸʖɸʅ 6

Թիւ 425/3, 3բ-ի սրբագրութենէն սկսեալ, երաժշտահանը կը հրաժարի նախընթացէն, ձախ ձեռքը հիմնելով մի ձայնանիշին վրայ, որ պիտի ուրուագծէր քատանսային 6/4 ոլորտը.

AYYY

!

N ʇɸʖɸʅ 6

Երկու մտափոխութիւններէ ետք (թիւ 497բ եւ անոր սրբագրութիւններէն մէկը), Կոմիտաս կանգ կ’առնէ ֆա տիէզին վրայ իբրեւ դաշնեակի հիմնական հնչիւն, որոշ թօթափումով վերականգնելով թիւ 425/1բ եւ 425/3, 3բ-ի փորձառութիւնը.

AYYY

!

N ʇɸʖɸʅ 6

Ի՞նչ ոլորտ է այս վեցերորդ աստիճանի դաշնեակը` հիմնաձայնայի՞ն թէ սուպտոմինանթային։ Երկու պարագաներուն ալ ունի երկուական ընդհանուր հնչիւններ։ Զուտ դասական կառուցուածքի քերականական կանխադրոյթով, հատած 6-ը ենթադրուած է ըլլալ հիմնաձայնային` նախորդուած

106

զարտուղող տոմինանթով եւ յաջորդուած հիմնաձայնը կայունացնող յանգաձեւային շարժումով։ Տուեալ գործի կոմիտասական տարբերակային բնաբանին մէջ, վեցերորդ աստիճանի ոլորտը կու գար անմիջապէս փոխարինելու քատանսային 6/4-ը։ Վերջինս, իր ձեւով հիմնաձայնային է, բայց զգացողութեամբ տոմինանթային` քանզի կը ձգտի դէպի այնտեղ եւ իր մէջ կը ներգրաւէ անոր յատկանիշները։ Տոմինանթէն հեռացո՞ւմ մըն է որ պիտի նշանագրէր Կոմիտաս` իբրեւ յաջորդ քայլ։ Պայմա՞ն է որ քայլերը Կոմիտասի մօտ ըլլան յաջորդական։ Չէ՞ որ թռիչքաձեւ վերադարձներ ու նորացումներ եւս անսովոր չեն Կոմիտասի մտածողութեան համար։ Այս բոլորը միասին, երկիմաստութիւն մը կը ստանայ հատած 6-ի հարմոնիք հենքը։ Այդպէս ալ պէտք է թողուլ անոր իմաստը` վեցերորդ աստիճան, ինչպէս որ կայ։ Կու գանք հատած 7-ին։ Անիկա անկասկած հարմոնիք առումով ածանցեալն է հատած 8-ի հիմնաձայնին (լա)` կը նախապատրաստէ զայն։ Ուրեմն, ինչպէ՞ս կը նախապատրաստուի յանգաձեւը։ Թիւ 474/14բ – 474/12, սին կրնայ ուրուագծել տոմինանթը կամ երկրորդ աստիճանը։ Յետագայ տարբերակները կը յայտնաբերեն երկուքը։ Նախ, յաջորդող թիւ 425/8-ը ունի տոմինանթային թեքում, օգտագործելով մի – սի (սի – մի) քառեակա-հնգեակային ձայնամիջոց-դաշնեակը։ Կը յաջորդեն` թիւ 425/8 երկրորդ սրբագրութիւն, 425/1բ, 425/3, 3բ եւ 497բ, ուր ձախ ձեռքին կը տիրապետէ երկրորդ աստիճանի սի – ֆա տիէզ քառեակա-հնգեակային ձայնամիջոց-դաշնեակը, որ իր կարգին ածանցում մըն է սուպտոմինանթի ոլորտին։ Թիւ 497բ երրորդ սրբագրութեան մէջ երկուքը միացած են կրկնակի քառեակային դաշնեակով.

A AY YY

!

N ʇɸʖɸʅ 7

Թիւ 425/4 երկրորդ սրբագրութենէն սկսեալ վերադարձ մը կը նշանաւորուի դէպի սկզբնական տարբերակները` միակ սիերը։ Վերջապէս` յանգաձեւը (հատած 8)։ Նախընթացի ամենապարզն է, նոր թոնալիթէի (լա) հիմնաձայնային դաշնեակով` լա – (տօ տիէզ) – մի, կոմիտասեան ընդունուած եռեակային հնչիւնի զանցառումով։ Եռեակային հնչիւնը` որ պիտի զանազանէր մաժորը մինորէն, գոյութիւն չունի։ Բայց հարմոնին անվարանօրէն մաժոր է, շնորհիւ մեղեդիի յստակ տօ տիէզին։ Դաշնեակի մը երանգը միայն ինքն իրմով չի վերջանար։ Մաժոր եռեակային հնչիւնի տառացի բացակայութիւնը լսողութեան մէջ չի վերացներ մաժորի զգացողութիւնը տուեալ դաշնեակին մէջ։ Եռեակին բացակայութիւնը, ներկայ պարագաին, խուսափում մը չէ մաժոր-մինորէն, այլ նուազում մը անոր շեշտադրութեան։ Մաժորի սեւեռումի նկատելի մեղմացում մը` այլ ոչ վերջնական վերացում։ Հարմոնիէն զատ կայ նաեւ կշռոյթի խնդիրը։ Սկիզբը (թիւ 474/14բ – 497ա) հոմոկշռութային է։ Թիւ 497ա-ի սրբագրութիւններով Կոմիտաս արդէն կը սկսի փորձել կազմալուծել ուղեկցող կշռոյթը։ Թիւ 425/8-ը արդէն կը դրսեւորէ բազմակշռութային սկզբունքը։ 5/16 եւ ապա 5/8 չափի ներքին բաժանումը բաւական կայուն է` 2+3, բացի քանի մը չյարատեւած փորձերէ, օրինակ` թիւ 425/4, հատած 4-ի ձախ ձեռքը։ Գալով հիւսուածքին, ընդհանուր առմամբ կը տիրէ երկձայնութիւնը, բացի քանի մը մասնաւոր տեղերէ` յատկապէս միջին շրջանի ձեռագիրներուն մէջ։ Ի՞նչ կը նշանակէ այս բոլորը` զուտ թեքնիքական թուագրումներէ անդին։ Կը նշանակէ, որ Կոմիտաս վարդապետի երաժշտամտածողութիւնը լաւագոյն կերպով կրնար գործել տարբերակներու ընդմէջէն` կենդանի յաւերժ շարժումի շնորհիւ, իբրեւ ներլսողական հնչական իրականութիւն։ Այս ծիրին մէջ, ան կը մերժէր կառչիլ կանխադրեալ սկզբունքներէ, իսկ իր սեփական ինքնութիւնը կը գտնէր իմաստներու գոյակցութեան եւ բազմակի մեկնաբանութեան կարելիութեան մէջ։ Բաց աստի, կ’ենթադրուի, որ մէկ գործի մը յաւիտենական սրբագրութիւնը կրնայ տանիլ դէպի արտայայտչամիջոցներու աստիճանական կուտակային միաժամանակեայ բազմացում կամ յատկապէս նուագակցային գիծի մանրացում։ Կոմիտաս, սակայն, մէկ գիւտը պահելու եւ անպայմանօրէն անոր վրայ նորը աւելցնելու փափաք չէ ցուցաբերած։ Իւրաքանչիւր յաջորդական տարբերակի մէջ ունեցած է ինքնաբացասելու եւ վերստեղծելու կամքը, յառաջացնելով իրական տարբերակներ, այլ ոչ պարզապէս սրբագրութիւններու կուտակումներ։

107

Հետաքրքրական օրինակ մըն է նաեւ «Ճօճ»-ը, զոր կ’արտագրեմ ամբողջութեամբ (տե՛ս յաջորդող էջերը)։ Տարբերութիւնը երկու խումբերուն միջեւ` թիւ 419/3, 4, 5, 6 – 497/ա եւ 579, բաւական կտրուկ է։ Անմիջական արտայայտչութենէ դէպի նրբահիւսուած ժանեակաձեւ գծագրութիւն մը։ Յատուկ վերաբերմունք եւ կարեւոր միջամտութիւն բուն մեղեդիին առումով, ոչ այնքան ուշադրութիւն դարձնելով սկզբնաղբիւրի «անաղարտ» պահպանումի տենչը։ ***

Այսպէս, Կոմիտաս վարդապետի Մշոյ Շորորը կը կրէ, մէկ կողմէ` պատմական եւ մշակութային դարաւոր իմաստային շերտեր, միւս կողմէ` անհատականացուած ստեղծագործութեան մը ամբողջ ծանրութիւնը։ Ինչպէս նշուեցաւ, Մշոյ Շորորի միակ հրատարակութիւնը կատարուած է 1982-ին, շնորհիւ Ռոբերտ Աթայեանի անդուլ ջանքերուն։ Հրատարակութեան համար Աթայեան կատարած է վերականգնումի անգնահատելի աշխատանք` ի մի բերելով մեծաքանակ ձեռագիրներ, որոշելով անոնց ժամանակագրական յաջորդականութիւնը եւ միացնելով ցրուած պատառիկները։ Կոմիտասի յօրինողական համոզումներէն մէկն էր բաց ստեղծագործութիւն հասկացողութիւնը, ստեղծագործութիւն` որ վերջակէտ չունէր եւ անընդհատ ենթակայ էր մշակումի եւ վերամշակումի6։ Մշոյ Շորորը կը ներկայացնէ այս հասկացողութեան կարեւոր նմոյշ մը` արտայայտուած անվերջանալի ձեռագիրներու ընդմէջէն7։ Անթուակիր ձեռագիրներու առատութիւնը նաեւ խնդիրներ կրնայ յառաջացնել ժամանակագրական դասակարգումի տեսանկիւնէն։ Այս առումով, ոչինչ կարելի է վերջնականօրէն հաստատել։ Աթայեան ցուցաբերած է ժամանակագրական դասակարգումի ուրոյն եւ հետաքրքրական մօտեցում։ Վերջերս հրատարակելով Մշոյ Շորորի ամբողջ ձեռագիրները, ցուցաբերեցի ժամանակագրական յաջորդականութեան քիչ մը տարբեր մօտեցում, համաձայն իւրաքանչիւր ձեռագիրի վրայ կատարուած սրբագրութիւններուն եւ անոնց կիրառութեան յաջորդ ձեռագիրին մէջ8։ Հիմնուելով այս հրատարակութեան վրայ, ներկայ հատորի վերջաւորութեան կը ներկայացնեմ ժամանակագրականօրէն վերջին տարբերակը` որ տարբեր է 1982-ի հրատարակութենէն։ Ինչ որ ալ ըլլայ պարագան, կը հաստատեմ` որ ներկայ խմբագրութիւնս անկարելի պիտի ըլլար առանց Աթայեանի վերականգնողական մանրակրկիտ աշխատանքին։ Ասիկա Աթայեանի աշխատանքին ժխտումը չէ բնաւ, այլ անոր շարունակութիւնը, աւելի ճիշդ` անոր այլաշերտ մեկնաբանութեան փորձը։ Չեմ պնդեր այստեղ տպագրուած տարբերակին վերջնականութիւնը։ Ակնկալելի եւ մեծապէս ցանկալի է կոմիտասական բնագիրի դասակարգումի եւ մեկնաբանութեան այլ մօտեցումներ եւս։

ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

1. Մշոյ Շորորի պատմականը եւ անոր ձեռագիրներու մշակումին ընթացքը մանրամասնօրէն տե՛ս` Կոմիտաս, Երկերի ժողովածու, վեցերորդ հատոր, դաշնակի ստեղծագործութիւններ, խմբագրութիւն Ռ. Ա. Աթայեանի, Երեւան, Սովետական Գրող, 1982։ 2. Ա. Չօպանեան, «Բանախօսութիւն հայ երաժշտութեան եւ բանաստեղծութեան մասին», Անահիտ, Փարիզ, Յունուար-Փետրուար 1907, Թ. տարի, թիւ 1-2, էջ 17։ 3. Յստակութեան համար Կոմիտասը փոխադրած եմ սոլ հիմնաձայնին։ Շարականներուն օրինակները վերցուցած եմ Նիկողայոս Թաշճեանի ձայնագրածէն` Ձայնագրեալ շարական հագեւոր երգոց, Վաղարշապատ, 1875։ 4. Տիգրան-Զաւէն, «Հայ ժողովրդական եւ եկեղեցական երգերը (դասախօսութիւն հ. Կոմիտաս վարդապետի)», Մշակ, Թիֆլիս, 8 Ապրիլ 1905, թիւ 65, էջ 1։ 5. Կոմիտաս վրդ. (սղագրեց` Հ. Զօրթեան), «Պարն ու մանուկը», Ամէնուն տարեցոյցը 1928, Փարիզ, 22-րդ տարի, էջ 180։ 6. Հայկ Աւագեան, Կոմիտաս վարդապետի բաց ստեղծագործութիւն հասկացողութիւնը. տարբերակներ եւ ինքնատարբերակներ Կոմիտասի թեմայով, Ջահակիր, Յաւելուած ԻԸ., 2019։ 7. Կոմիտաս վարդապետ, Տարբերակներ դաշնակի ստեղծագործութիւններու, խմբագրութիւն եւ ծանօթագրութիւն` Հայկ Աւագեան, Ջահակիր, Յաւելուած ԻԷ., 2019։ 8. Տե՛ս անդ։

108

109

ษ ษฎษ

ยก ยก

ษ ส ส 497/ษธ, ส ส ษนษธษบส ส ส ส ส ส ส

-ยฉยขยขยข Pยฉ,ยขยขยข ,ยฉยขยขยข ยฉยขยขยข Aยฉยขยขยขยข ยฉยขยขยข ยฉยขยขยข Pยฉยขยขยข ยขยขยขยฉ ยขยขยฉ Pยฉ ยขยขยข ยขยขยขยฉ ยฉยขยขยข ยฉยขยขยข ยฉยขยขยข ยฉยขยขยข ยฉยขยขยข Aยฉยขยขยข ยป ยฉยขยขยข ยฉยขยขยข Andante

ยป ยกร ยกยก ,ยฉยขยข ,ยฉยขยข Pร ยกยกยก ยกยก Pร ยกยกยก ยกยก ยกยก Pร ยกยกยก ยกยก ยกยกร ยก ยกยก ยกยกร ยก ยกยก ยกยกร ยก ยกร ยกยก ยป ยกยก ยกยก ยป

ย ยข N

ยกร ร ยก N ร ยก ร ยก ร ยก ย N ร ยก ร ยก ]ยญ ]ยญยฌ ] M N ร ยก N ยฌ] N ยข ยข N ย ย ( ย R ย N N ยญยฌ ย N N N N N Aยขยฉยข ยฌ ยก ยก Aยขยขยฉยข ยญ ร N ยกยกยก ร ยกยกยก ยกยกยก ยฉยขยข ยป Aยขยฉยขยข Aยขยข , ยฉ , Pยฉ ยข ยข ยก ยฉ

ยข ยฉ ยข ยป

ยฉ ยญ ยข ยข N N ยญ ยฌ N N N

ยฌ N

ยป

ยข ยข ยฉ ยข ยข ยข ยป

ยฉ ยป ยฉ ยฉ ยฉ ยข ยก ยก ยก ยฉ ยฉ ยฉ ยข ยข ยข ยข ยข ยฉ ยฉ ยฉ ยฉ ยข ยก ยก ยข ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยข ยก ยข ยขยข ยขยข ร ยก N ยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยข N ยขยข ยกยกM ยฌ] ร ยก ยกL ร ยก ยกร ยก ร ยกยก ยกร ยก N ยกยกร ยกยกร ยกยกร Aยกยกยกร N ยกร ยก ยกร ยก ยกร ยก ยกร ยก ยกร ยก ยกร ยก ยกร ยก ร ยกยก N ยกยกร ! ยขยข ]ยญยฌ ] ยข ยข ยข ยขยข N ยขยข

]ยญ N ! ร ยกยกยก ร ยกยกยก ยข ร ยกL

ยขยข ย N N N N N N N N ยกยก N ยก ยก ยฉ ยข ยก ร N ยป -ยฉยขยข Pยฉ,ยขยข ,ยฉยขยข ยฉยขยข ยฉยขยขยข ยฉยขยข N ยฉยขยข Pยฉยขยข ยฉยขยข ยฉยข N Pยฉ

ยฉ

ยข ยข ยข ยฉ ยข ยฉ

ยก ยข ร ยข ยฉ ยข ยฉ ยข ยฉ ยก ยฉ ยข ยก ยก ยก ยก ยข ยข ยขยข N ยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยข ยป NN ยขยข ร ยกยก ,ยฉยขยขยข ,ยฉยขยขยข Pร ยกยก NN ยกร ยก

ยกยกยกร ยก NN ยป M Pร ยกยก ยกยกร ยกยกร ยก NN ยกร ยกยก ร ยกยกยก ร ยกยกยก ยกยกร ยก ยกร ยกยก ยกยกร ยก ยกร ยกยก ยกร ยก ยป NN ยกยกร ยก ! ร ยกยกร ยก NN ยข ยข ยข ยข ยข ยข N ยข

!

N N ษ ส ส 419/3, 4, 5, 6, ส ส ษนษธษบส ส ส ส ส ส ส AA-ยขยฉยข PAAยขยฉ,ยขยข AAยขยฉ,ยขยข Aยขยฉยข N Aยขยขยขยขยฉ Aยฉยขยขยข Aยฉยขยขยข Aยขยขยขยฉ Aยขยขยขยฉ Pยฉยขยข Aยฉยขยขยข Aยฉยขยขยข Aยฉยขยขยข Aยฉยขยขยข Aยฉยขยขยข Aยฉยขยขยข Aยฉยขยขยข AAยฉยขยขยข Aยฉยขยขยข Aยฉยขยขยข Pยฉยขยข Aยฉยขยขยข Aยฉยขยขยข Aยฉยขยขยข Aยฉยขยขยข Aยฉยขยขยข Aยฉยขยขยข Aยฉยขยขยข AAยขยขยขยฉ A-ยขยขยฉยข A,ยขยฉยขยข A,ยขยฉยขยข Aยฉยขยขยข A Aยขยขยฉยข Aยขยขยฉยข Aยขยขยฉยข Aยขยฉ Aยขยขยฉยข

ยข ยป ยป ยขยข ยข ยข ยข ยข ยป ยป ยขยข Nย N N N N N N N

N N ย ยก ยก N N N N N N N Pยฉยข ,ยฉยข ยกยก N ยก ร N ยป -ยฉยขยข Pยฉ,ยขยข ,ยฉยขยข ยฉยขยข ยฉยขยขยข ยฉยขยข ยฉยข ยกยกยก ยกยก ยก N Pร ยกยกยก ยกยก ร ยกยกยก ยกยก ยกยกร ยก ยกยก ยกยกร ยก ยกยกร ยก ยป N ยก ยกร ยกยกร ยก N ยขยข ยฉยขยขยข ยฉยขยขยข N Pยฉ ยขยขยข ยฉยขยขยข ยขยขยขยฉ ยฉยขยขยข ยฉยขยขยข ยฉยขยขยข ยฉยขยขยข ยขยฉยขยข ยป N ยขยขยฉยข ยกยกยกยกร N ยป ยกยกยกM , ยฉ ยข ยข ร

ยก N N ยข ยข ยข ยข ยข ยข

ยข ยข Pร ยข Pร ยก ยก !

ร ร ร ร ยก ยก ยก ร ยก ยก ยก ยก N ร ยก N N N N

N ยข ยข ร ยก N ร ยก N N! N ษ ส ส 419/3, 4, 5, 6, ส ส ษนษธษบส ส ส ส ส ส ส AAยขยฉยข-ยข PAAยขยฉยข,ยข AAยขยฉยข,ยข Aยขยฉยข Aยขยฉยข Aยฉยขยขยข Aยฉยขยขยข Pยฉยขยข Aยฉยขยขยข Aยฉยขยขยข Aยฉยขยขยข Aยฉยขยขยข Aยฉยขยขยข Aยฉยขยขยข Aยฉยขยขยข AAยขยขยขยฉ N ยป ยกยก ยฉยข ยก ยก ยก ยก ยข ยข ยข ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยข ยข ยก ยก ยก ยก

ยข ยก ยก ยก ยก ยฉ ยป ยป ยกยก ยข ยป

ยก ยก ยก ร ยข,ยฉยขยข ยข,ยฉยขยข ยฉยขยขยข ยขยขยข ยฉยขยขยข N ยกร ยกร ร ยก Pร ยกยก N ร ยก ร ยก ร ยก ร ยก ร ยก ร ยก ยขยฉยขยข ยขยข ยกM N ย N ยกร ร ยก N N N ยกร ยกร ยก N N ย N N N N N N N N ยฉยขยข ยกยกยกร N ยฉยขยขยข ยป N ยฉยข ยก ยก ร N ยป -ยฉยขยข Pยฉ,ยขยข ,ยฉยขยข ยฉยขยข ยฉยขยขยข ยฉยขยข N ยฉยขยข Pยฉยขยข ยฉยขยข ยฉยข N Pยฉ ยฉ ยฉ ยข ยข ยข ยข ยฉ

ยฉ ยฉ ยข ยฉ ยข ยข ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยข ยข ยข ยข N N N N ยก ยป ยป

ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยก ร ยกยฉยข N ยข ยข ยขยข N ยข ยขยข ยข ยขยข ยข ยขยข ยข

M ร ยก ,ยฉยขยขยข ,ยฉยขยขยข Pร ยกยก N ยกร ยก ยกยกร ยก N ยข ยข ยข ยข ยข ยข N ยข Pร ยกยก ยกยกร ร ยกยก N Pร ยกยก ร ยกยก ร ยกยก ยกร ยก ร ยกยก ยกร ยก ยกร ยก ร ยก ! N ยข

N ยขยข A N! Aยขยขยฉยขยขยข N ยข N Aยขยฉ, ยฉ P ยฉ ยข A ยข ยฉ A ยฉ ยข A Andante ยฉ , ยข ยฉ ยข ยฉ

ยข ยฉ ยข ยฉ ยข

ยข ยข ยข ยข ยข ยข ยข ยข A A A ยข A A A ยฉ A A ยฉ A A ยฉ A A ยฉ A A ยฉ A A A ยฉ ยขยฉยข ยข ยข N ษ ส ส 497/ษธ ยขยข ยขยข Pยฉยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยข ยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยป ยกยก ,ยฉ ,ยฉ ยฉยข ยฉยข ยฉยข ยขยข ยขยข ยกยกร ยก ยกยกยกร ยกยกร ยก ยกยก ยกยกร ยก ร ยกยกยก ยกยกร ยก ยกยกร ยก ยกยกร ยก ยกยกร ยก ยฉยข ยฉยขยข ยป ยกยกร ยก ยกยกร ยก ยข ยข ยป ยป

ยข ยข

M ร ยข ยก ยข ยข ยข ยข

ยข Pร ยก N ย ยข ยข N N N ยข ยข ยข ยขยข ยข N N N N N N ย R N ( N ย N ย N ย N N N N ยฉยขยข N ร N ยป -ยฉยขยข Pยฉ,ยขยข ,ยฉยขยข ยฉยขยข ยฉยขยขยข ยฉยขยข N ยฉยขยข Pยฉยขยข ยฉยขยข ยฉยข N Pยฉ ,ยฉยข ยกยก N ยก ยขยขยข ยฉยขยข ยขยขยขยฉ ยฉยขยข ยฉยขยขยข ยฉยขยข ยฉยขยขยข ยฉยขยขยข ยป N ยฉยขยข ยก ยกยก ยกยก ยก N ยกยก ยกยก ยกยก ยกยก ยกยก ยกยก ยกยก ยก ยป N ยกยก N ยป ยกยกM ยข , ยฉ ยข ยข ยข ยข ยข

ยข ยข ยก ร ยก ยข

ยข ยข Pร Pร ยก Pร ยก ร ยก ยก ยก ร ยก ร ยก ยก !N ยข ยข ยข ยข ยข ยข ยข ยข

ร ยก ร ร ยก ยก ยก

ร ร ร ยก ยก ยก ยข ยข

ร ยก N ร ยก N N N N N N! ร ยก N

ยกยก ยกยก ยกยก ยกร A ยขยฉ AAMยกร Aยขยฉ AAMยกร AAM

ยก Aยขยฉ, AAยฉยขยฉยข AAAยกยกยฉร PAAยกยกร ยก AAร ยกยกยกยก Aยฉยข Aยฉยข ษ ส ส 419/3, 4, 5, 6 P ยฉ ยข

A ยข ยฉ ยข AยกL ยกร A ร A ยฉ ยข A A ยฉ ยก ยฉ ยฉ

ยฉ ,

ยฉ ยข ยฉ ยข ยข ยข ยข ยข ยฉ ยฉ , ยฉ , ยข ยข ยข ยข ยก ยข ยข A A A A ยฉ A A ยฉ ยข A ยข A A ยฉ ยข A ยข A A ยฉ ยฉ ยข A A A A A A A ยข ยขยขยข ยข ยขยขยข ยขยข Pยฉยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยข ยขยข ยขยข Pยฉยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยป ยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ยขยข ร ยกยก ยกยกยกยกร ยกยกยกยก ยฉยขยขยขยฉ ยขยข ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยก ยกยก ยป ยก ยข ยข ยป

ยป ยก ยข ยก ยข

ยก ยข

ยกร ยขยฉ ย N Pร ยกยก ร ยกยก ร ยกยก ยกร ยก ยกร ยก ยกร ยก ยกร ยก ร ยก N ยกร ยก ยกยกร ร ยก N N N N N N N

ยกยก ร ยกร A AAL ยขยฉ

110 ¡¡M ¡

¡¡M ¡

A¢©¢¢ A©¢¢¢ A¢¢¢© A©¢¢¢ ©¢¢ ,©¢ AM¡Í¡ ©¢¢ ©¢¢ ©¢ ¢¢© ¢¢© ¢¢© ©¢ ©¢¢ ©¢¢ ,©¢ ,©¢ A,¢©¢¢ A©-¢¢¢ A-¢©¢¢ A¢¢¢© ©¢¢ ,©¢ AM¡Í¡ ©¢¢ ©¢ ©¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ A¢¢¢© A¢¢¢© A©¢¢¢ ,©¢ ,©¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ¢¢¢© A¢¢¢© ,©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ © ¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ,©¢¢ ,©¢¢ ©,¢¢¢ -©¢¢¢ -©¢¢¢ ©¢¢¢ A©¢¢¢ ,©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ ,©¢¢ ,©¢¢

¢¢ ¢ ¢¢ ¢ ¢ ¢¢ ¢¢ ¢ ¢¢ ¢¢ ¢ ¢ ¢¢ ¢¢ ¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢ ¢¢ ¢ ¢ ¢¢

¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢

¢ ¢ ¢ ¢ ¢

¢

NN N N N N N N N N N N

NN N N N N N N N N N N A¢©

A © © © A A A © ¢ ¢ A © A © A © ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ʏʙʁ ʎ ʋ A A A A ¢ ¢ A A A ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ © AA,¢¢¢ ¢¢¢ A AA©¢¢¢ ©¢ AA¢¢¢ AA,¢¢©¢ N N ¢¢¢ A AA,¢¢¢ AA©¢¢¢ ©¢ AA¢¢¢ AA,¢¢©¢ N ¢¢¢ A AA©¢¢¢ AA,¢¢©¢ N A AA-¢¢©¢ ,¢¢¢ , , ʎ ʋ N N N N N N A A A A © ¢ A ¢ © ,

¡ ¡ ÁN ¡¡¡¡ Í¡¡¡ ¡¡¡¡ ,©¢ A-¢¢©¢ AA,¢¢©¢¢ AA,¢¢¢¢ N ʏʙʁ ¢ ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ ,©¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢ ¢ ¢ ¢¢ ¢¢ ¢ ¢

¢ ¢ ¡ ¡ ¡ ¡Í N ¡ Í¡¡¡¡ ¡¡¡ Í¡¡ ¡¡L Í¡ ! N ¡¡ ,©¢¢¢ ¢ ¢ ¢ ¢ NN ¢ NN ¡¡ ,©¢¢¢ ¢ ¢ NN ¡¡¡¡ ¡¡Í ¡¡¡¡ ¡¡ Í¡¡¡ Í¡¡¡ Í¡¡¡ ¡¡¡¡ Í¡¡ ¡¡L Í¡ NN ¡¡L Í¡ PÍ¡L NN ¡¡¡ Í¡¡¡ ¡¡¡ ¡L Í¡¡ ,©¢¢¢ ,©¢¢¢ NN -©¢¢¢ » » ©¢¢¢ ¢¢¢ ¢¢ ¢ NN ,©¢¢¢ ¢ N ! Í¡¡¡ Í¡¡¡ ¢¢ ¡¡ Í¡L ¡ ¡L N L N A¡¡L ¡Í ¡L

NN NN Í¡ Í¡ ¡¡ L A Í A A ¡ P A Í A A A A ¡ ¡ ¡ Í ¡ Í ¡ ¡ Í Í A A ¡ ¡ N ~ ~ AAÍ¡¡ AAÍ¡¡ N ¡¡ ¡¡ N ɒʂʙ 579, ʔʗɹɸɺʗʏʙʀʂʙʍ A©¢¢¢ A©¢¢¢ A¢¢¢© A©¢¢¢ ©¢¢ ,©¢ AM¡¡¡Í ©¢¢ ©¢¢ ©¢ ¢¢© ¢¢© ¢¢© ©¢ ¢©¢ ©¢¢ ,©¢ ,©¢ A¢,¢©¢ A©¢-¢¢ A©¢-¢¢ A©¢¢¢ ¢¢© ,©¢ AM¡¡¡Í ©¢¢ ©¢ ©¢ ©¢¢ ¢©¢ ©¢¢ A¢¢¢© A¢¢¢© A©¢¢¢ ,©¢ ,©¢ -©¢¢ ©¢¢ A©¢¢¢ ¢,©¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢ ©¢ ©¢ ¢©¢ ©¢ ©¢¢ ©¢¢ ¢,©¢ ¢,©¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ A©¢¢¢ ¢,©¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢ © ¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ¢©¢ ¢©¢ ©¢¢¢ ¢,©¢ ¢,©¢ ¢ © N » » ¡¡A AA¢,©¢¢ ¢ ¢ ¢¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢

¢ ¢ N¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N » ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ N ¢¢ ¢ ¢¢ ¢ ¢ ¢¢ ¢ ¢ ¢ N¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N

L Í¡ N NN N ¢ ¢

N ʏʙʁ N NN N N N N N N N N N

A A A ʎ ʋ ʎ ʋ ʏʙʁ AAAA¢¢©,¢ A©¢¢ AAAA©¢¢¢ AA,¢¢© N A A©¢¢¢ AA,¢¢© N A¢¢©-¢¢ A A¢,¢¢©¢ A A¢¢©¢¢,© N A A¢©,¢¢ AAA¢©¢¢ AA©¢¢¢ ©¢ AAAA©¢¢¢¢¢ AA,¢¢©¢ N N A-¢¢©¢ N N N N ¡L Í¡¡ » ¡¡L Í¡ N ¡¡ ¡ ¡ A © A A A A A ¢ A A ¢ ¢ © ¢ ¢ »

¢ ÁN ¡¡¡¡ Í¡¡¡ ¡¡¡¡ -©¢ A-¢©¢¢ » » N ¡¡¡¡ Í¡¡¡ ¡¡¡¡ -©¢ ¡¡ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¡ ¡ ¡ ¢ ,

, © ¢ ¢ ¢ ¢ © ¢ ¢ ¢ ¢ ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ ¢ ¢ ¢¢ ¢¢¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ NN ¡¡ ¡¡ Í¡¡ ¡¡ N ¡ ¢¢ Í¡ NN ¡ ¡¡L ¡ NN ¢-©¢¢ » » ©¢¢¢ ¢¢¢ ¢¢ ¢ NN ,©¢¢¢ ¢ NN ¢ NN ,©¢ ,©¢ ,©¢¢ ,©¢¢ NN ¡¡¡ ¡¡Í ¡¡¡ ¡¡ ¡¡ Í¡¡¡ Í¡¡¡ ¡¡¡ Í¡¡ ¡L Í¡¡ NN ¡¡ ¡ ¡L Í¡ ¡L NN ¡¡ ¡¡ ¢¢ M N ! Í¡¡¡ Í¡¡¡ ¢¢

N N Í¡ Í¡ Í¡ ¡Í ¡L Í¡ AA¡¡¡L ¡Í¡ A¡¡Í P AÍ¡ Í¡ AÍ¡¡ ¡L ¡L ¡Í Í¡ Í¡ AÍ¡¡¡ L Í¡ ! N ¡L ¢ ¢ A A A A ¢ ¢ ¡ L ¡ A A ¢ ¢ ¡ ¡

P Í

¡ A¡Í N ~ ~ AA¡Í¡ N ¡¡ ¡¡ ʔʗɹɸɺʗʏʙʀʂʙʍ N ɒʂʙ 579, A©¢¢¢ A©¢¢¢ A¢¢¢© A©¢¢¢ ©¢¢ ,©¢ AM¡¡¡Í ©¢¢ ¢©¢ ©¢ ¢¢© ¢¢© ¢¢© ©¢ ©¢¢ ©¢¢ ,©¢ ,©¢ A,¢¢©¢ A©-¢¢¢ A©-¢¢¢ A©¢¢¢ ¢¢© ,©¢ AM¡¡¡Í ©¢¢ ©¢ ©¢ ©¢¢ ¢©¢ ©¢¢ A¢¢¢© A¢¢¢© A©¢¢¢ ,©¢ ,©¢ -©¢¢ ©¢¢ A©¢¢¢ ¢,©¢ ©¢¢ ©¢¢ ©¢ ©¢ ©¢ ¢©¢ ©¢ ©¢¢ ©¢¢ ¢,©¢ ¢,©¢ ©¢¢¢ ©¢¢¢ A©¢¢¢ ¢,©¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢ © ¢¢¢ ©¢¢ ©¢¢¢ ©¢¢ ¢©¢ ©¢¢¢ ¢,©¢ ¢,©¢

AA AA¢,©¢ ¢ © ¢ ¢¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ » ¢ »

»

¡

¢ N ¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ N ¢¢ ¢ ¢¢ ¢ ¢ ¢¢ ¢ ¢ N¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¢ ¢ ¢ N¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ N ¡L Í¡ ¢ N N NN N ¢ ¢

ʏʙʁ N NN N N N N N N N N ʏʙʁ

A © ¢ A © A © A © ¢ ¢ ¢ ʎ ʋ N ʎ ʋ A A A A A A AA¢©¢¢NA N N N » ¡¡L Í¡ » ¡L Í¡¡ N ©¢¢ ¡ ¡ ¡¡ ©¢ ©¢¢ ©¢¢ N N A©¢¢¢ AA©¢¢¢¢ AA¢,¢¢©¢ N ¡ A¢¢¢-¢¢ A A¢¢© ,¢¢ A¢¢¢,¢¢ A A¢¢©¢,¢¢ AAA¢¢©¢,¢© AA©¢¢¢¢ ©¢¢ AA¢¢¢¢¢ AA¢©¢¢,¢ N N ¡ ¡ ¡ ÁNN ¡¡¡¡ Í¡¡¡ ¡¡¡¡ -©¢ A-¢©¢¢ » » N ¡¡¡¡ Í¡¡¡ ¡¡¡¡ -©¢ ¡¡ © ,

¢ ¢ ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ © ¢ ¢ © ¢ ¢ ¢ © ¢ © ¡ ¡ ¡ ¡ ¡ ¢ ¢ ¢ ¢¢ Í¡ NN ¡ ¡¡ Í¡¡¡ ¡¡¡ Í¡ ¡L Í¡ ! NN ¡¡ ¢¢ ¡Í ¡¡L Í¡ ¡¡ NN ¢¢ » » ¢¢ ¢¢ ¢¢ NN L Í¡¡ ,©¢¢¢ ¡¡¡¡ Í¡¡¡ Í¡ ¡L Í¡ ! NN ,©¢ ,©¢ ¢,©¢ ¢,©¢ NN ¢©¢ ¢¢¢¢ ¢©¢ PÍ¡¡ Í¡ Í¡ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ ¢¢ NN ¡¡ ¡ L Í¡¡ L NN NN Í¡¡¡ Í¡¡¡ ¢¢ M N ! Í¡¡¡ Í¡¡¡ ¢¢

NN NN Í¡ Í¡ L ¢ ¢ ¢ AL ¡¡Í L AÍ¡¡ AAAL AAAL AÍ¡ ¡¡¡Í P AAL ¢¢ ¢¢ ¢ ¢ ¡¡¡ ¡¡¡Í

~ ~ A¡Í

ɒʂʙ 579

ԿՈՄԻՏԱՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏ

ՄՇՈՅ ՇՈՐՈՐ դաշնակի համար

Նոր խմբագրութիւն Հայկ Աւագեանի

111

ՄՇՈՅ ՇՈՐՈՐ ԿՈՄԻՏԱՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏ [ՇԱՐԱՆԻ]

[Allegro vivace]

∀∀∀∀ 4 œ œ œ œ œ œ œ œ œθϑ œ œ œ œ œ œ œ œ % 7 > ∀∀∀∀ 47

œ ↓

œ

œ−

œ

œ

œ

œ−

> ∀∀∀

œ ↓

œ

œ−

œ )↓

œ

∀∀∀∀ ∀ œ % ∀

↓

%

œ−

œ

∀ ∀ ∀ ∀ ∀ œ œ œ œ œ œ œ œ œθ œ œ œ œ œ œ œ ∀

œ

µ∀∀∀∀∀ Œ

∀∀∀∀ œ œ œ œ œ % ∀

ϑ

œ œ œ œ− Ι œ

œ

œ œ œ Ι œ −

↓

↓

ιœ œ

Œ

ιœ œ

Œ

ι œ

œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ−

21

œ−

)

↓

µ∀∀∀∀ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ ∀ œ œ−

œ−

œ œ > ∀∀∀∀ ∀ œ œ− Ι ∀ œ ↓ > ∀∀∀∀ œ ∀

œ

œ ↓

œ−

œ

œ œ œ œ œœ

œ−

œ

ι œ œ ‰ œ œ ‰ œ ∀∀ ∀ œ ∀ ∀∀ œ − Ι œ œ− œ ) ↓

œ œ− > ∀∀∀ œ 16

)

œ œ−

µ∀∀∀

œ œ œ œ œ

œ œ œ−

œ−

∀∀ œ % ∀ œ œ œ œ œ œ œ− 11

œ− )

∀∀∀ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ % 6

œ

œ−

µ∀∀∀ œ œ œ œ œ

œ−

%

œ

œ−

œ œ œ− 112

)

œ

) œ

œ

œ−

>

∀∀∀∀ ∀ 3 ∀ 3

‰ œ œ ‰ œι > ∀∀∀∀∀∀ 33 œ œ−

[ԾԱՆՐ ՊԱՐ]

∀∀∀∀ ∀ 3[Lento] % ∀ 3 ϖ œ œ œ 25

> ∀∀∀∀ ∀ 33 œ œ ∀ Θœ œ −

≈− œ œ œ œ ΘÔ œ ↓

≈ − ϑθ ∀∀∀∀ ∀ % ∀ œ − œ œ œ œ˙ − œ ˙ 28

> ∀∀∀∀ ∀ œ œ ∀ œΘ ˙

)

œ

‰

œ

‰ œ− œ œ œ œ ‰ Œ Ι ≈ œ œ > ∀∀∀∀ ∀ œ œ œ œ œ % œ ∀ ˙ œ ↓ ∀∀ ∀ % ∀ ∀∀ 37

> ∀∀∀∀ ∀ ∀

)

≈− œ œ œ œ ΘÔ œ ↓

œœ

œ Θ

œ œ œ −− œ œ ‰ œ ‰ œ œ − ‰ œ ≈œ œ ≈ œ Ι Ι Θ Θ

œ œ œ œ œ œœœ œ œ

∀∀ ∀ − % ∀ ∀∀ œœ −

œ œ−

Ó−

˙˙

œ œ

œ œ

œ œ

≈ − ϑθ θ œ œ− œ œœ œ œ˙˙ −

∀∀∀∀ ∀ ι œθ œ − œ œ ∀ œ œ − % œ œœ Ι Ιœ

34

œ Θ

œ

œ œ œ œ ↓ )

31

> ∀∀∀∀ ∀ ∀

ϖ œ œ œ

˙˙

œ Θ

œ

œ ˙

œ− œ œ ‰ Ι œ œ œ œ

œ

œœ

œ

œ œ−

)

œ Θ

‰

œ œœ

œ

≈− œ œ œ œ ΘÔ œ ↓

≈ − ϑθ œ − œ œ œ œ˙ − œ ˙ œ ˙

œ

Œ

œ œ œ− œ œ œ−

œ

↓

‰

œœœ

˙

œ ≈− œ ΘÔ

œ œ œ œ œ œ œ œθ œ œθ ϑ

œ œ œ œ

−ι →ι →ι Œ œ ‰ ‰ œ œ ‰ œ œ − œ œ œœœ ˙ œœ œ− œ œ − ≈− œ˙ ΘÔ ‰ œ− ˙ œ œ œ œ œ ˙ −− œ œ − Θœ ≈ œ œ œ Ô œ œ œ ↓ )↓ ) ↓ )

œ

œ

œ ι ≈ − θϑ œ −œ œ œœ œ œ œ œ Ι Ι œ œ œ ) ↓

œ− œ œ œ œ ‰ Œ Ι œ œ > œ %œ œ )↓

113

œœœ

˙˙

>

œ

œ

œ

ϑ

œ )

− ι →ι ‰ œ œ ‰ Ó œ œ− œ œ− œ œ œ Œ − ϖϖ

− → ‰ œι œι ‰ œ − ≈ −œ œ − ‰ ΘÔ

∀∀∀∀ ∀ Ó % ∀ œ− 40

œ œ œ œ œ œΙ

> ∀∀∀∀ ∀ œ œ ˙ − ∀

œ

∀∀ ∀ œ œ œ % ∀ ∀∀

œ ≈ − ΘÔ

œ

43

> ∀∀∀∀ ∀ œ ∀ œ

œ

œ

œ

œ

œ

œ

œ

œ Ι œ

œ ↓

œ

œ µœ œ

œ

œ− œ− œ− œ− œ− œ− œ− œ−

− − ∀∀∀∀ ∀ œ œ œ œΙ œ œ œΙ œ œ œ % ∀

∀∀ ∀ % ∀ ∀∀

œ

)

œ

œ−

œ ‰

θ

œ œ Ι Ι

œ ≈ Θ

œ œ œ œ œ

œ− %

˙œ

œ œ− ≈ − ΘÔ œ

‰

Œ œ œ œ

œ

>

œ œ œ− œ œ œ− œ œ œ ϑ θ ι θ Ι Ι ≈ œ œ œ ≈− œ œ − − − œ− œ œœ œœ œœ œ œ œ− œ− œ− œ− œ− œ− œ %Ι ≈ ‰ ≈ œ− œ œ œ− œ œ œ − Ι Ι

œ− œ− œ− œ− œ− œ− œ− œ−

œ œœœ

œ− œ œ œ− œ œ œ− œ œ œ Ι Ι Ι

œ− œ œ œ Ι

œ− ≈ − œΘÔ

œ− œ− ‰ Ι

‰

œ− œ œ œ− œ œ Ι Ι

œ, œ, œ œ œ, œ œ œ, œ œ œ , œ , œ œ, œ œ, œ œ, œ , œ , œ , œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓

∀∀∀∀ ∀ œ − % ∀ 52

œœ

œ

œ− œ œ œ Ι

49

∀∀∀∀ ∀ % ∀

˙ ˙ ˙ ˙

↓ ↓ ↓ œ− œ − œ − 46 ∀∀∀∀ ∀ Ι œ œΙ œ œΙ œ œ œ % ∀ ∀∀∀∀ ∀ % ∀

œ

œ

œ

œ− ≈ − œΘÔ

œ

œ œ œ œ œ œ œ œ )↓ ↓

ϖ œœœ ˙ œ œ− œ œ œ−

Œ

‰ >

ϖœ œ ˙ −−

114

ϖœ œ œ œ œ

≈−œ ˙ ΘÔ

œ≈œœœ Θ

∀∀∀∀ ∀ % ∀ œ−

≈ − ϑθ θ œœœ ˙ ‰ Œ œ œ− œœœ ˙ œ œœ œ œ˙˙ − œœœ œ œ œ ι ≈ − ϑθ œ œ œ œ − œ ˙ œ œ œ ˙ Θ Ι ↓ ↓

ι œθ œ − œ œ œ œ œ œ Ι Ιœ

55

œ > ∀∀∀∀ ∀ œ ∀ œ ∀∀∀∀ ∀ ˙ % ∀ ˙ 58

œ

> ∀∀∀∀ ∀ Ó ∀ ϖ

θ

%

œ

œ œ œ œ œ œ œθ œ œ œ œ œœ œ œ œ œ œœ œ œ œ œ œœœ œ œ œ Ι œ

œ

œ

œ

œ

œ

œ œ

− œ œ œ œ− œ œ œ œθ œ µ œ œ œ œ œ − œ ∀ ∀ ∀ Ι µœ œ œ œ œ− % ∀ ∀∀ Ι

œ œ œ−

61

∀∀∀∀ ∀ œ œ œ % ∀ ∀∀∀∀ ∀ % ∀ 64

œ œ

> ∀∀∀∀ ∀ ∀ ∀∀∀∀ ∀ % ∀ ˙ 67

œœœ

œ− œ

>

˙ ≈ − œΘÔ œœ

˙ Ó

œ

œ ↓

œ−

œ

œ

œœ

‰

Œ œœœœ ϖ )

% œ œ œ−

œ

œ

œ

>œ

œ

œ œ œ−

œ œ œœ

≈œœ

œ

>œ

œœ œ

‰ œ œ œ œ− œ œ œ œ− œ

œ

≈ − ϑθ œ ‰ œ œ œ œ− œ œ œ œ− œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ Œ 115

œœœ

œ

œ− œ œ œ− œ ˙ Ι ‰ Ι ≈ − ΘÔ

‰ œœœ œœœ œœœ − −

ι − œ ≈ ϑθ œ œ ↓

−ι −ι ‰ œ œ œœ œœ œœœ > ∀∀∀∀ ∀ œ œ ∀ œ œ ↓ ↓

œ œ

œ œ − œ œ œ œœ œ œ˙ − œ− œ œ œ

‰ œΙ œ ↓

Œ œœœ ˙

%

œ œ

œ− œ œ

≈ − œϑθ

∀∀∀∀ ∀ % ∀ 70

>

> ∀∀∀∀ ∀ ∀ ϖœ œ µœ œ

œœ µœ œ

[ԹՌՆՈՑԻ]

œ− œ œ > ∀∀∀∀ 57 Ι ≈ œΘ Ι œ œ ∀

œ−

œ− Ι

œ œ œ œ− Ι ≈Θ Ι

[Andante]

73

≈ − ϑθ ι ≈ − ϑθ ι ≈ − ϑθ œ œ− œ œ− œ œ− œ œ œœ ≈Θ Ι œ

≈ − ϑθ œ ˙

µ∀∀∀∀∀ 57 µ∀∀∀∀∀ 57

œ œ œ− Ι ≈ œΘ Ι

%

= = = = ι ι ι > ∀∀∀∀ 5 ≈ œ œ œ œ œ œ − œ ≈ θ ι œ œ − œ− ≈ Θœ œ œ µ œ œ œ œΙ œ ≈ θ œι œ œ œ œ − ∀7 ι Θ − œ œ œœ œ− œ œ− œ − œ − œ θ œ − œ œ œΙ œ œ − œ œ− œ œ ≈ œ œ œ− œ Ι Ι Ι Ι Ι Ι = =œ − =œ œ œ œ =œ − œ œ œ œ œ œ œ œ œœœ œœœ œ− œ− − > ∀∀∀∀ œ − œ œ œ− ≈ Θ Ι ∀œ œ ↓ ) ↓ ∀∀∀∀ œ − % ∀ 77

∀∀∀∀ ‰ − θ ι ι % ∀ œœ œ œ 81

> ∀∀∀∀

85

%

∀∀∀∀

> ∀∀∀∀

œ œι œ ∀ œ− Ι œ ↓ ∀ ‰− ∀ œ œ−

ι θ ι œ ≈ œ œ œι œ œ œ − œ

θ ι ι œ œ œ œœ Θ œ − œ − −− œ Ι

œ−

œ ≈ θ œι œΙ œ œ

)

ι œ ≈ œθ œ œ = −θ œ ≈ œ −− œ Ι œ Ι

œ =œ −θ œœ ≈ −

θ ≈ œ œ œ− Ι

œœœ ≈ Θœ œΙ

=œ −

ι ≈ θ œ œ ˙− մ. −ι արձագանգ œ ‰ ‰− θ ι ι œ œœ œœ − œ Θ Ι

= œ œ œ œ œ œ ≈ œ ˙− Ι Θ մ. արձագանգ œ œ ι œι œ θ œ− œ œ œ ‰ − œ œœ œ − œ Θ Ι ↓ ) )↓

œ − œ œ =œ œ œ œ − =œ − Ι Ι œ œ œΙ œ œ−

œ ↓

116

%

œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ ∀∀ % ∀ ∀∀ Ι 89

∀ ∀∀ % ∀ ∀ œι œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ− œ œ œ 95 ∀∀∀∀ œΙ œ œ œ % ∀ > ∀∀∀∀ 99

%

∀∀∀∀

− œ œ œ œ œ œ œΙ œ œ œ Ι

∀‰

œ œ œ

∀∀∀∀ 1 Œ % ∀3 103

> ∀∀∀∀ 1 Œ ∀3

108

%

∀∀∀∀

œ œ− Ι ι œ œ− ↓

œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ Ι

œ œ− Ι

œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ Ι

œ œ− Ι

œ œ Ι

œ œ œ œ Ι

œ− œ œ œ œ œ Ι

œ− œ Ι

œ œ ≈ Θœ Ιœ œ ≈ œΘ µ Ιœ ≈ œ œ œ œ ≈ œ œ œ œ œ œ ≈ ≈ œ ι ι Ι Ι Ι Ι ∀ œ œ ‰ œ œ œ

œ Ι

∀∀∀∀ ι œ µ œ œι œ œ % ∀œ − −

[ԿՈԽ]

√

ι µ œ œ œι œ œ œ− −

œ œ œ œ ˙

œ

↓

œ œ œ œ œ œ− ‰ ∀ œ

œ˙

œ œ œ œ œ−

œ

‰ œ œ œ

‰

ι œ œ œι µ œ œ œ− −

ι œ− œ œ œ

‰ > 13

œ

œ

œ

œ 117

13

˙

œ

œ µœ œ œ œ œ œ œ− œ

œ œ− œ œ−

≈ œ œ œ œΙ % œ œ œ

˙ œ

)

− ‰ œ œ œΙ œ œ

˙

= œ œ œ œ œ œ œ œ

[Allegro giocoso]

∀∀ % ∀ ∀∀ œ

œ Ι

œ œ

>

œ− œ œ œ œ˙

œ

œ

œ

œ œ œ œ œ

‰ >

œ

œ

œ

œ

%

œ œ œ œ œ

œ−

œ œ œ

∀∀ % ∀ ∀∀ œ − 113

> ∀∀∀∀ œ˙œ − ∀ 118

%

∀∀∀∀

œ µœ œ œ

œœœœ œ

œ

œ

∀

œ œ œ œ œ −θ ‰− > ∀∀∀∀ œœ ≈œ œ ∀ ∋√( ∀∀∀∀ œ − % ∀ 123

∀∀∀∀ œ œ œ ‰œ − % ∀ 128

%

∀∀∀∀

> ∀∀∀∀

∀‰ ∀œ ↓

∀∀ % ∀ ∀∀ œ − 133

−θ œ

%

œœœœ

> ∀∀∀∀ œ̇ œ œ œ ∀ Ι

%

œ−

œ œ œ œ œ− −θ œ˙ ≈ ‰

œ

−θ ≈œ‰

‰−

œ œ œ œ œ− œ œ− œ œ œ œ −θ −θ −θ − θ −θ − − ‰ ≈ ‰ ≈ ‰ ‰ œ œ˙ œ œ ˙ œ

œ œ˙ −

œ

œœœœ

−θ ≈ œ ‰ ‰− ˙

œ

≈

œœ

↓

œ œ

œ

˙

−θ œ

−θ œœ ‰ −

œ−

118

≈

œ ) ↓

˙ œ

↓

œ

œœ

>

œ œ œ œ µœ œ

œ−

%

œ

œ−

œ Ι

>

œ−

œ œ œ œ œ−

œœ œœ

œ œ œ )

œ

œ œ

œ µœ œ œ

œ

œ œ œ œ œ

‰

ι œ

œ µœ œ œ œ

œœœ

−θ ≈ œ ‰ µœ œ œ œ

œ

œ œ−

œ

œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ−

œœœ œœ

œ œ ≈ œ ‰− Θ Θ− −

œ ∀œ œ œ

√ œ œ ‰ œ œ œ œ−

ι œ

œ œ œ œ œ œ− œ

−θ ≈ ‰ œ œ œ œ ˙

˙

↓

œ ∀œ œ œ

œ œ œ œ−

˙ Œ œœ

µœ

œ

œ≈œ≈ Θ Θ− − œ−

œ− œ œ− œ

œ

θ ∀∀∀∀ œ œ œ œ œ œ ∀ œ œ œ % ∀

œ œœ ‰ œœœ œœ

138

%

∀∀∀∀

∀œ œ œ

∀∀∀∀ œ œ œ % ∀ 143

%

∀∀∀∀

∀

œ

œ œœ œœ

)

œ

‰

œ œ œ œ œ œ œ œ

∀∀ % ∀ ∀∀ œ œ œ œ

œ ↓

>

œ Œ

œ−

œ−

œœ

µœ

œ− œ œ− µœ œ œ œ œ œ œ ≈ − ϑθ ≈ −θ −θ ≈ −θ ≈ œ œ œ œ ˙ ↓

œ œ − œ œ−

œ

œ œ œ œ œ

œ

œ

œœ

µœ

œ−

˙œ −

œ œ

œ œ− µœ œ œ œ œ œ œ œ̇

œ

œ

œ

33

147

> ∀∀∀∀ œ ∀

œœœœ ˙ Œ

∀∀ % ∀ ∀∀ 33

[Allegro vivo]

> ∀∀∀∀ 33 ∀

œ Ι

ϖ ϖ

œ Ι œ Ι

ϖ ϖ

œœœœœ con fuoco

œ ↓

∀∀ œœœœœœœœœœœœœ % ∀ ∀∀ 155

œœœœ

˙ œ ≈œ≈ œ≈œ ≈Œ Θ− Θ− Θ− Θ−

[ՔՈՉԱՐԻ] 152

œ œ−

œ œ œ œ œ−

œ

œ œ

˙ œ ≈‰ Θ−

œœœœœ œ

œ

œœœœœ

˙ œ œ ≈ ≈ œ≈œ ≈Œ Θ− Θ− Θ− Θ−

3 3

œœœœœœœœœœœœœ

œ œœ œ

œœœœœœœœœœœœœ

˙

œ

œ

œ

œ

œ

œ œœ

œ ∀œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ

œ œ œ œœ œ œ œ œ œ œ œ œœ œœœ œœœ œœœ œœœ > ∀∀∀∀ œ œ ∀œ œ œ˙ − œ œ œ Œ ↓ 119

∀∀ œ œœ % ∀ ∀∀ ∀ œ œ œ œ œ œ œ œ

œœ œœœœœœœ

∀œ œ

158

œ œ ∀œ œ œ œ œ œ œ œ œ

‰ œι ∀ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ ∀œ œ œ ≈ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ > ∀∀∀∀ ˙ − Œ ∀ œ ≈ œΙ ≈ ≈ Ιœ ≈ ↓ ) √ 161 œ œ œ œ œ œ œ ‹œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ ∀∀∀∀ œ œ ‹ œ œ œ % ∀ œ œ œ œ

> ∀∀∀∀ œ ∀ ↓

∋√( ∀∀∀∀ œ œ ‹ œ œ œ œ œ œ % ∀ > ∀∀∀∀

∀

œ

œ œ

œ œœ %

œ

œ

œœœœ

œ

%

163

>

œ

œ

[ՃՕՃ]

[Andante] ] ] − ∀∀µ∀ 01 ι œ % ∀ 05 ‰ − ‰ − œ − Ι

œœ

œ

%

∑

165

ուժ.

‹œ

œ œ

>

)

œ œ œ œ œ

∀œ œ œ œ

>

œ

œœ

œ

%

œ œ ‹œ

œ− œ œ œ − œ ≈ ≈ Ι

œ

œ œœœ

ուժ. շ.մ. œ œ œ− œ θ œ‰ Θ‰ œœ Ι > ∀∀µ∀ 01 œ œ ≈ Θ ‰ − ‰ − œ œ ≈ œ ι ∀ 05 œ œ Θ œ œΘ œ − ι Θ œ−

∀∀µ∀ ‰ œ− ≈ œ œ œ − Θ Ι % ∀ − > ∀∀µ∀ ‰ ∀ œ− Ι

ι œ− œ− Ι

‰− œ− Ι

œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ− Ι

ι œ− œ− Ι

œ− Ι

œ œ µœ œ œ œ œ œ œ œ œ 120

œ œ œ œ œ

œ œ œ œ‹œ œ œ œ œ

≈ %

ι œ−

œ

œ %

%

ι œ−

>

µµµµ ∀∀µ∀ 01 µ ∀ 05

ι œ−

œ− Ι

ι œœœ− œ

œ− Ι

œ œ œ œ œ

>

µµµµ ∀∀µ∀ 01 µ ∀ 05

œ− œ œ œ œ œ œ− Ι

շ.մ.

169

œ

≈ œΙ ι ∀œ −

œ

θϑ

>

œ œ œ œ− Ι

∀µ œ œ œ œ œ œ− Ι % ∀ ∀∀ œ %

∀∀µ∀

∀ ι œ−

œ œ œ œ œ œ− Ι Θ Θ Ι

œ− Ι

172

ι œ œœœ−

ι œ−

[ՃՕՇ] [Allegro ma non troppo]

∀ ∀ œ− œ œ Ι % ∀ ∀ 57 ε con fuoco, heroico œ œ− œ− Ι > ∀∀∀∀ 57 œ ≈ œ œ Ι Θ œ

œ− Ι

175

∀∀∀∀ œ − Ι % 178

> ∀∀∀∀

œ œΙ œ − Θ

œ ≈ θ œ œι œ œ Ι œ

∀ ∀ œ− % ∀∀ Ι 182

> ∀∀∀∀ ≈ θ œ œ

œ œΙ œ Θ ≈ œΘ

∀∀∀∀ ι ≈ θ ι % œ œ œ œ−

œ Ι œ

œ ≈ θ œ œι œ œ œ Ι

œ Ι

œ ≈ Θœ

≈ œθ œ

186

> ∀∀∀∀

œ œ Ι

œ

œ

θ

œ− Ι

ι œ− ‰ θ œ

‰

œ− Ι

œ− œ− Ι

œ Ι

œ− œ− œ Ι

œ

œ

θ

œ− Ι

ι ι œ− œ− ‰ θ θ œ œ 121

ι œ− θ œ

œ œ− Ι

‰

µµµµ ∀∀∀∀ 5 µ 7 œ

œ Ι

œ ≈ œΘ

‰

œ

œ−

œ Ι

œ œ

µµµµ ∀∀∀∀ 5 µ 7

œ− Ι

ι œ œ

œ ≈ θœ œ œ Ι

‰

œ ≈ θ œ œι œ œ œ Ι ‰

ι

œ

œ œΙ œ Θ

œ œ Ι

œ ≈ θ œ œι œ œ œ Ι ‰

œ− Ι

≈ œθ œ

œ œΙ− œ œ Θ Ι

œ− θΙ œ

œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ− Ι

œ

œ Ιœ Θ

œ ≈ œΘ Ιœ œ

‰

θϑ

œ œ œ− Ι Θ Ιœ −

œ− Ι

ι œ− ↓

>

œ

œ œ Ι

œ

œ ≈ Θœ

≈ œθ œ ι ι œ œ−

œ Ι

θ ι œ œ œ œ œ−

œ ≈ θ œ œι œ œ œ Ι

œ

θ

œ− Ι

ι œ− ‰ θ œ

‰

‰

œ

θ

œ− Ι

ι ι œ− œ− ‰ θ θ œ œ

‰ ι œ− θ œ

∀∀ − % ∀ ∀ œΙ œ œ ο dolce > ∀∀∀∀ ι œ œ œ կակուղ

189

œ− œ œ œ− œ œ œ Ι Ι − œ−

↓

∀∀ % ∀ ∀ œ− ι ≈ œθ œ− ι œ œ œ −

ι œ œ œ ) ↓

193

> ∀∀∀∀

œ

œ œ œ œι œ œ≈Θ Ι Ι

∀ ∀∀ œ œ− œ % ∀ ‰ 197

œ− Ι

œ œ− œ ∀ > ∀∀ ∀ ι œ œ œ− ↓ ) ∀ ∀ − œ œ œ− % ∀ ∀ œΙ 201

œ−

ι œ œ− ι ≈ œθ œΙ œ )

œ ≈ œθ

œ−

œ

œ

− ‰ œ œ œ

œ− Ι

œ œ− œ ι œ œ− œ ↓ ) œ− œ œ œ − Ι

œ ≈ œθ

≈ œΘ œ

ι ι œ ≈ œθ œ œ −

œ œ œ œ œι œ œ≈Θ Ι

ι œ œ− ι ≈ œθ œΙ œ

ι ι œœ œ œ

‰−

œ œ œ œι œ œ≈ΘΙ Ι

œ− œ œ œ Ι

œ œ− Ι

œ œ− œ ι œ œ− œ ↓ ) ‰ œ œ œ

∀∀∀∀

‰ œ π µ œ > ∀∀∀∀ Ι ‰ %

œ œ Ι ‰ Ι ‰ a

poco

crescendo

œ ‰ œ ‰ œ ‰ Ι Ι Ι

122

œ Œ Ι

θ ι œ œ œ−

œ œ œ œ œι œ œ≈Θ Ι

œ− œ œ œ Ι

œ− Ι

œ œ− œ ι œ œ− œ ↓ ) ι œ

ι œ œ œ− ↓

‰−

œ œ ‰ œ œ ‰ œ œ ‰ œ œ ‰ œ œ ‰ œ œ ‰ œ œ œ œ œ œ œ œœ poco

≈ œΘ œ

ι − œ ‰ Ιœ ≈ œΘ œ

œœœ œ œ œ œ− œ œ œ œ− œ œ œ ∀ > ∀∀ ∀ ι œ œ ι œ œ ‰− ιœ œ œ− œ− œ− ) ↓ )↓ )↓ 205

ι œ

œ œ œ œ œ œœ œ =

œœœœ

œ ˙− œ = ˙− ƒ ˙− ˙−

)

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹԻՒՆ ՄՈՒՏՔ

3

ՄՇԱԿՈՅԹ Քրմական մշակոյթ Քրմականէն դէպի քրիստոնէական Քրիստոնէական մշակոյթ

13 13 14 17

ՎԱՅՐԸ ԵՒ ՏԱՐԱԾՈՒԹԻՒՆԸ

ՈՒԽՏԱԳՆԱՑՈՒԹԻՒՆ Առաջին հանգրուան` Հաւատամք Համբարձում` առաջին ուխտագնացութիւն Վարդավառ` գլխաւոր ուխտագնացութիւն Վարագայ Ս. Խաչ` երրորդ եւ վերջին ուխտագնացութիւն Ուխտագնացութեան այլ պատճառներ Նախապատրաստութիւն ուխտագնացութեան 1. Պահք 2. Մուշ, Ղրիմ, Նոր Նախիջեւան, Ալեքսանդրապոլ-Գիւմրի Կնոջ տիպարը Ամփոփում Մայրամուտ ԱՇՈՒՂԱԿԱՆ ԱՐՈՒԵՍՏ Աշուղներուն ուխտագնացութիւնը Ուխտագնաց աշուղներ Աշուղական խաղեր

ԲԱՆԱՀԻՒՍՈՒԹԻՒՆ Գովք Սուրբ Կարապետի 1. Բանաստեղծութիւն 2. Երաժշտութիւն Եռքառալար հենքով Երկքառալար հենքով Միաքառալար հենքով Հնգալար հենքով Եռալար-քառալար-հնգալար հենքով Խարիբ Մելքոնի երգը Ղրիմի ուխտագնացութեան երգը Աղօթքներ եւ օրհնանքներ Ձեռագիր տաղարաններ եւ երգարաններ

ԱՒԱՆԴԱՊԱՏՈՒՄՆԵՐ Դեւի աւանդապատումը Արջի աւանդապատումը Անպոչ ճգնաւորի աւանդապատումը

5

23 23 25 25 30 33 33 34 35 38 40 41

45 45 47 48

51 51 51 61 61 67 69 73 75 76 79 79 80

85 85 87 88

123

ԲԱՐՍԵՂ ԿԱՆԱՉԵԱՆԻ ՆԱՆՕՐԸ

ԿՈՄԻՏԱՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ՄՇՈՅ ՇՈՐՈՐԸ Բանահիւսական կողմը Անհատական կողմը

ՄՇՈՅ ՇՈՐՈՐ, դաշնակի համար

124

95

97 97 99

111

ՅԱՒԵԼՈՒԱԾՆԵՐ ՋԱՀԱԿԻՐ ՇԱԲԱԹԱԹԵՐԹԻ 2016

Յաւելուած Ա. Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ, նախաբան` Հայկ Աւագեան (59 էջ)

Յաւելուած Բ. Հայր Լեւոն Զէքիեան, Մեծ Եղեռնի հարիւրամեակ` յիշողութիւն եւ մարտահրաւէր (դասախօսութիւն) (40 էջ) Յաւելուած Գ. Թէոդիկի նամակները Արարատ Քրիսեանին, խմբագիր` Հ. Աւագեան (61 էջ)

Յաւելուած Դ. Հայկ Աւագեան, Փարիզի Քոմիւնը, Կայսրութիւնը եւ հայոց ցեղասպանութիւնը. մարքսիսթականանարշիսթական ընթերցում մը (202 էջ)

2017

Յաւելուած Ե.

Papasian & Co. երաժշտական ընկերութիւնը (ըստ ազդագիրներու եւ յայտագիրներու), հաւաքեց` Հ. Աւագեան (317 էջ)

Յաւելուած Զ. Աղեքսանդրիոյ հայկական երաժշտական կեանքի ուրուագիծ (ըստ ազդագիրներու եւ յայտագիրներու), հաւաքեց` Հ. Աւագեան (201 էջ) Յաւելուած Է. Խմբավար եւ երաժշտահան Հայկ Սարգիսեանի Եգիպտոսի շրջանի գործունէութեան ուրուագիծ (ըստ վաւերաթուղթերու եւ փաստագրութիւններու), հաւաքեց եւ պատրաստեց` Հայկ Աւագեան (561 էջ)

Յաւելուած Ը. Դաշնակահար եւ մանկավարժ Նուարդ Տամատեանի կեանքի ուղեգրութիւնը (ըստ վաւերաթուղթերու եւ փաստագրութիւններու), հաւաքեց եւ պատրաստեց` Հայկ Աւագեան (546 էջ) Յաւելուած Թ. Ուրուագիծ Գոհար Գասպարեանի Եգիպտոսի շրջանի գործունէութեան (1940-1948), պատրաստեց` Հայկ Աւագեան (88 էջ)

Յաւելուած Ժ. Տիրան Կարապետեան. յօդուածներ իր մասին, նկարներու ալպոմ (ծննդեան 135-ամեակին առիթով), հաւաքեց` Հ. Աւագեան (73 էջ)

Յաւելուած ԺԱ. Վանիա Էքսէրճեան. բազմերանգ աշխարհ մը համակ կենսունակութեամբ, պատրաստեց` Հայկ Աւագեան (53 էջ)

125

2018

Յաւելուած ԺԲ. Արփիար Արփիարեանի սպանութեան 110-ամեակին առիթով Ա.- Հայկ Աւագեան, Արփիար Արփիարեանի սպանութիւնը (155 էջ)

Յաւելուած ԺԳ. Արփիար Արփիարեանի սպանութեան 110-ամեակին առիթով Բ.- Արփիար Արփիարեանի լոնտոնեան թղթածրարը Գահիրէի մէջ, պատրաստեց` Հայկ Աւագեան (497 էջ)

Յաւելուած ԺԴ. Արփիար Արփիարեանի սպանութեան 110-ամեակին առիթով Գ.- Մարդը ընդդէմ մարդու. մահափորձեր եւ սպանութիւններ հայկական օրինակով (1890-1908), հաւաքեց` Հայկ Աւագեան (169 էջ)

Յաւելուած ԺԵ.

2008 Մարտ 1-ը ըստ Lragir.am-ի, A1+-ի եւ Հետքի (10-ամեակին առիթով), հաւաքեց` Հայկ Աւագեան (625 էջ) Յաւելուած ԺԶ. Հայկ Աւագեան, Թաւշեայ Յեղափոխութիւն Հայաստանի մէջ. Ա. փուլ (13 – 23 Ապրիլ 2018) (32 էջ)

Յաւելուած ԺԷ. Հայկ Աւագեան, Թաւշեայ Յեղափոխութիւն Հայաստանի մէջ. Բ. փուլ (25 Ապրիլ – 1 Մայիս 2018) (58 էջ) Յաւելուած ԺԸ. Արմենակ Շահ-Մուրատեան. ժամանակագրութիւն, յօդուածներ, երգացանկ, պատրաստեց` Հայկ Աւագեան (580 էջ)

Յաւելուած ԺԹ. Գոհարիկ Ղազարոսեան. ցանկ ստեղծագործութիւններու, սկաւառակագրութիւն, պատրաստեց` Հայկ Աւագեան (160 էջ)

Յաւելուած Ի. Մարուշ Երամեան, Ուրուանկար 1965-1995 թուականներու Սփիւռքահայ բանաստեղծութեան, ներածութիւն` Հայկ Աւագեան, գնահատանքի խօսք` Արմենակ Եղիայեան (182 էջ)

2019

Յաւելուած ԻԱ. Քիրազ. ընտրանի եգիպտական շրջանի երգիծանկարներու, հաւաքեց` Հայկ Աւագեան (81 էջ)

Յաւելուած ԻԲ. Հայկ Աւագեան, Վահան Թէքէեանի յօդուածները Արեւ լրագիրին մէջ. հնարաւորութի՞ւն թէ դիմադրութիւն (124 էջ)

Յաւելուած ԻԳ. Հայկ Աւագեան, Արամ Խաչատրեանի ընկալումը եգիպտական շրջանակներու մէջ. փոխուող յարացոյցներ (250 էջ)

126

Յաւելուած ԻԴ. Վարան Ոյժ, Յակինթի պարտէզը (բանաստեղծութիւն), նախաբան` Հ. Աւագեան (52 էջ)

Յաւելուած ԻԵ. Եւգենեա Արիստակեան, Յուշեր գաղութահայ կեանքից, տեքստի կազմող, առաջաբանի եւ ծանօթագրութիւնների հեղինակ` Արծուի Բախչինեան, ներածութիւն` Հ. Աւագեան (264 էջ)

Յաւելուած ԻԶ. Արշակ Ալպօյաճեան, Պատմութիւն հայ ազատագրական շարժման. դասախօսութիւններու շարք, հրատարակութեան պատրաստեց` Հայկ Աւագեան (101 էջ)

Յաւելուած ԻԷ. Կոմիտաս վարդապետի ծննդեան 150-ամեակին առիթով Ա.- Կոմիտաս վարդապետ, Տարբերակներ դաշնակի ստեղծագործութիւններու, խմբագրութիւն եւ ծանօթագրութիւն` Հայկ Աւագեան (160 էջ)

Յաւելուած ԻԸ. Կոմիտաս վարդապետի ծննդեան 150-ամեակին առիթով Բ.- Հայկ Աւագեան, Կոմիտաս վարդապետի բաց ստեղծագործութիւն հասկացողութիւնը. տարբերակներ եւ ինքնատարբերակներ Կոմիտասի թեմայով (89 էջ)

Յաւելուած ԻԹ. Կոմիտաս վարդապետի ծննդեան 150-ամեակին առիթով Գ.- Հայկ Աւագեան, Մշոյ Ս. Կարապետ վանքի մշակութային ժառանգութիւնը եւ Կոմիտաս վարդապետի Մշոյ Շորորը (127 էջ)

127