Зелени работни места - Студија на случај во РМ by HFHM analytic

СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Наслов во оригинал: “Green Jobs: Case Study of the Republic of Macedonia”

Издавач: Хабитат Македонија Никола Парапунов бр. 41, Макотекс 1 кат 1000 Скопје, Македонија www.habitat.org.mk За издавачот: Д-р Зоран Костов Извршен директор Проект: УСАИД и Хабитат Македонија Проект за енергетска ефикасност за секторот домување Автор: Д-р Пеце Недановски Графички дизајн и печатење: Аркус дизајн Скопје, ноември 2013 год.

ISBN 978-608-65506-5-3

Оваа студија е овозможена со поддршка на американскиот народ преку Агенцијата за меѓународен развој на Соединетите Држави (УСАИД). Содржината е единствена одговорност на авторот и не задолжително ги изразува гледиштата на УСАИД и Владата на Соединетите Држави.

СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Автор: Д-р Пеце Недановски

Скопје, ноември 2013 год. 3

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје 331.103.1:502.13(497.7) НЕДАНОВСКИ, Пеце Зелени работни места : случајот на Република Македонија / Пеце Недановски. - Скопје : Хабитат - Македонија, 2013. - 175 стр. ; 30 см Превод на делото: Green jobs : case study of the Republic of Macedonia / Pece Nedanovski. - Фусноти кон текстот. - Библиографија: стр. 171-174 ISBN 978-608-65506-5-3 I. Nedanovski, Pece види Недановски, Пеце а) Зелени работни места - Македонија COBISS.MK-ID 95033098

ПРЕДГОВОР............................................................................................................................9 ИЗВРШНО РЕЗИМЕ............................................................................................................11 ВОВЕД.....................................................................................................................................21 1. ДЕФИНИРАЊЕ НА ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА......................................... 23 1.1. Во контекст на растечките потреби: Континуитет од старото кон новото.....................23 1.2. Современи предизвици за концептот на зелени работни места.......................27 1.3. Зелена економија или зазеленување на економијата............................................28 1.4. Проблемот на дефинирање зелено работно место................................................30 1.5. Дефиниции за зелени работни места.......................................................................33 1.6. Пристап кон мерлива дефиниција за зелени работни места..............................35 1.7. Промени во вработеноста...........................................................................................39 1.8. Потенцијали и предизвици за раст на бројот на зелени работни места.....................42 1.9. Победници и губитници..............................................................................................46 1.10. Зелените работни места како пристојни работни места...................................48 1.11. Транзиција кон зелена и одржлива економија.....................................................49 2. МЕРЕЊЕ И СОЗДАВАЊЕ ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА – УЛОГАТА НА ДРЖАВАТА............................................................................. 53 2.1. Потреба од мерење и проекции за зелените работни места...............................53 2.2. Истражување на зелените работни места...............................................................55 2.2.1. Основни цели на истражувањето на зелените работни места..................55 2.2.2. Конципирање на истражувањето за зелените работни места...................55 2.2.3. Контекстот во кој може да се користат податоците од истражувањето............60 2.2.4. Дефиниции и категории на зелени работни места кои се користат во истражувањето..................................................................60 2.2.5. Ставки од анкетниот прашалник.....................................................................61 2.3. Размислувања за подготовка на национални информации за зелените работни места...........................................................................................62 2.4. Мерење и предвидување на зелените работни места: Проценка на емпириските пристапи........................................................................66 2.5. Државата и креирањето зелени работни места.....................................................70 2.5.1. За креирањето зелени работни места..............................................................70 2.5.2. За улогата на државата........................................................................................72 2.5.3. Јавни инвестиции во секторот за обновлива енергија: Создавање или уништување зелени работни места.....................................73 2.5.4. Двигатели за креирање зелени работни места..............................................75

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Содржина:

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

3. ЗЕЛЕНИТЕ РАБОТНИ МЕСТА ВО САД, ВО ЕВРОПСКАТА УНИЈА И ВО АВСТРАЛИЈА............................................ 81 3.1. Меѓународно искуство со зелените работни места: Методолошки забелешки.......................................................................................................81 3.2. САД...................................................................................................................................84 3.2.1. Вовед........................................................................................................................84 3.2.2. Улога на владата....................................................................................................85 3.2.3. Федерални фондови за повторнa изолација на станбени објекти............85 3.2.4. Научен пристап кон проблематиката за зелени работни места...............87 3.2.5. Едукација на заедницата и зелени работни места........................................89 3.2.6. Прашање на правична транзиција...................................................................91 3.3. Европска Унија...............................................................................................................91 3.3.1. Шпанија...................................................................................................................94 3.3.2. Италија....................................................................................................................96 3.3.3. Германија................................................................................................................97 3.3.4. Данска......................................................................................................................98 3.3.5. Шведска.................................................................................................................100 3.3.6. Обединето Кралство..........................................................................................101 3.3.7. Холандија..............................................................................................................103 3.4. Австралија.....................................................................................................................104 3.4.1. Австралиската агенда за зелени работни места..........................................104 3.4.2. Предизвик за синдикатите...............................................................................106 3.4.3. Загуба на работни места на патот на одржлива економија?....................107 4. ПОТЕНЦИЈАЛИ ЗА ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА ВО МАКЕДОНИЈА.... 109 4.1. Деловното окружување во Македонија.................................................................109 4.2. Институционална и правна рамка – анализа на релевантните документи, стратегии и закони................................................111 4.3. Пазарот на труд во Македонија – тенденции и структура................................115 4.3.1. Невработеност во Македонија........................................................................115 4.3.2. Пазарот на труд и работната сила..................................................................116 4.3.3. Институциите и пазарот на труд....................................................................116 4.4. Можности за подобрување на деловното окружување.....................................120 4.5. Можности и предуслови за создавање нови и зелени работни места............121 4.6. Пазар за зелени работни места или понуда и побарувачка за зелени работни места.............................................................................................123 4.7. Енергетска ефикасност и создавање зелени работни места во Македонија: анализа на можностите во македонски околности................128 4.8. Капацитетите на македонскиот градежен сектор во поглед на енергетската ефикасност и обновливите извори на енергија.....................133 4.8.1. Анализа на тековната состојба .......................................................................133 4.8.2. Развојни тенденции на градежниот сектор во однос на енергетската . ефикасност и обновливи извори на енергија..............................................136

5. ПРАШАЊА НА ПОЛИТИКАТА ЗА ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА ВО МАКЕДОНИЈА......................................................... 141 5.1. Бариери и можни решенија......................................................................................141 5.1.1. Бариери во однесувањето на одделни актери и организациски бариери.................................................................................141 5.1.2. Финансиски бариери.........................................................................................143 5.1.3. Бариери поврзани правните регулативи и политиките............................143 5.1.4. Технички бариери...............................................................................................144 5.1.5. Бариери во градежниот сектор.......................................................................145 5.1.6. Бариери во системот на стручно образование и обука.............................147 5.2. Мерки на политиката ................................................................................................148 5.2.1. Активни и пасивни програми/мерки за вработување..............................149 5.2.1.1. Вработување инвалидни лица............................................................150 5.2.2. Национално законодавство за (ЕЕ) и за креирање зелени работни места.........................................................................................152 5.2.2.1. Правна рамка..........................................................................................152 5.2.2.2. Стратешки документи за енергетска ефикасност во Македонија........................................154 5.2.2.3. Основни цели на Стратегијата за развој на енергетиката во Република Македонија.....................................155 5.2.3. Државна образовна политика и стратегија за ЕЕ и за образование за зелени работни места...................................................156 5.2.3.1. Политика и законодавство..................................................................157 5.2.3.2. Национален образовен систем ..........................................................157 5.2.3.3. Акредитациски тела и релевантни институции за обука..................................................158 5.3. Можни мерки и препораки.......................................................................................159 5.3.1. Правни и регулаторни мерки..........................................................................159 5.3.2. Механизми/мерки за поддршка со цел зголемување на бројот на проекти за енергетска ефикасност во Македонија.............159 5.3.3. Градење институции и капацитети................................................................162 5.3.3.1. Мерки за образование и обуки..........................................................163 5.3.3.2. Фонд за енергетска ефикасност (ФЕЕ).............................................163 5.3.4. Економски и фискални мерки.........................................................................163 5.3.5. Политики и мерки на пазарот на труд..........................................................165 АНЕКС: Интервју со г-дин Славчо Ѓоргиев....................................................... 167 КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА............................................................................... 171

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

4.8.3. Инвестиции и работна сила за воведување на барањата за ЕЕ во градежниот сектор.............................................................................137

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

ЛИСТА НА ТАБЕЛИ Табела 1.1. Типологија на зелените работни места........................................................... 31 Табела 1.2. Алтернативни зелени дефиниции.................................................................... 37 Табела 1.3. Предложени категории на зелена економска дејност.................................. 38 Табела 1.4. Досегашен раст на зелените работни места и иден потенцијал................ 43 Табела 4.1. Заштеда на енергија по сектори (ktoe)...........................................................132 Табела 4.2. Финансиски заштеди по сектори на годишно ниво...................................132 Табела 4.3. Инвестиции, заштеди, придобивки врз основа на усвоената Национална стратегија за унапредување на енергетската ефикасност, 2010-2020 .......................................................137 Табела 4.4. Инвестиции кои се неопходни за да се остварат целите на националната стратегија за ЕЕ до 2020 год............................................138 Табела 4.5. Динамика на неопходните финансиски инвестиции за воведување ЕЕ во градежниот сектор........................................................138 Табела 4.6/7. Потребен број работници за воведување мерки за ЕЕ при реконструкција на постојниот фонд згради и за нова градба..............139 Табела 5.1. Активни програми на пазарот на труд во 2009 година.............................149

Во 2011 година УСАИД и Хабитат Македонија потпишаа Договор за соработка чија цел беше заеднички да имплементираат комплексен проект составен од 4 компоненти, наречен Енергетска ефикасност за секторот домување во Македонија, инаку редок и иновативен напор да се развие сет на активности кои ќе им помогнат на македонските домаќинства кои живеат во колективни станбени згради да ја намалат ранливоста од зголемувањето на цената на енергијата, имајќи ги предвид истовремено и прашањата поврзани со климатските промени. На погенерална основа проектот исто така има за цел да ја зајакне свеста меѓу чинителите и засегнатите страни во секторот енергетска ефикасност, придонесувајќи на тој начин кон разрешување на денешните глобални проблеми со климатските промени, енергетската сигурност, економската неизвесност и сиромаштијата. Врз основа на проценката на предизвиците на секторот за домување во Македонија, вклучувајќи ги начините на користење на енергијата и трошоците, појдовната основа на проектот беше дека потрошувачката на енергија во Македонија е висока, ја деградира околината и е неефикасна. Додека расположивите технологии обезбедуваат голем потенцијал за значително намалена потрошувачка на енергија во домувањето, секторот всушност прави малку да ги надмине застарените и неефикасни практики. Се користи многу повеќе енергија отколку што е потребно, учеството на домувањето во емисијата на јаглероден диоксид е високо, многу станари немаат достапна или чиста енергија на располагање и голем дел од деловниот потенцијал е неискористен. Студијата за зелени работни места која е презентирана во ова издание, изработена од професор Пеце Недановски, и во раната фаза помогната од г-дин Панос Папантонополос, всушност третира многу од овие предизвици. Како поткомпонента на компонентата Ц: Олеснување на инвестициите, претприемништвото и создавањето работни места за енергетска ефикасност, таа воведува клучни концепти и отвора прашања во Македонија на кои им недостасува внимание од политичките чинители, од зелените бизниси и климатските промени до пазарот на труд, од понудата и побарувачката за зелени работни места до можните мерки и препораки кои можат да доведат до создавање зелени работни места преку примена на решенија за енергетска ефикасност, со особен фокус на секторот домување. Како таква, студијата е од големо значење и претставува додадена вредност за идната работа на Хабитат, кој е посветен на обезбедување едноставни, пристојни и достапни решенија за домување за оние кои живеат во услови на сиромаштија, последователно трансформирајќи ги нивните животи и промовирајќи долгорочни социјални и економски промени во Македонија. Хабитат Македонија

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

ПРЕДГОВОР

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

1. „Програмите за изолација“ кои се однесуваа на потребата од заштеда и зачувување на енергијата во зградите за првпат беа воведени во Северна Америка во текот на 70-тите години од 20-от век, за време на кризата со фосилни горива на ОПЕК, како поддршка кон „Зачувувањето на енергијата“. Кризата со фосилни горива предизвика растечка и неповратна глобална загриженост во врска со зачувувањето на енергијата и со сè поголемиот недостиг на природни ресурси во рамки на класичниот модел на економски раст имплементиран по Втората Светска Војна. Оттогаш, општеството сè повеќе проучува, а сега и јасно ја разбира суровата реалност, дека истиот модел на раст не може да продолжи да се базира на бескрајна потрошувачка на енергија од фосилни горива. На глобално ниво се води дебата за енергијата и животната средина, вклучувајќи ги и прашањата за „зелената економска активност/дејност“ и зелените работни места. Во исто време, се зголемуваат иницијативите и инвестициите во обновливи извори на енергија, за поголема енергетска ефикасност и за одржливост на животната средина. Резултатот е зголемена побарувачката за информации во врска со работните места во „зазеленетата“ (еколошка) економија. 2. Карактерот на зелените работни места и нивната траекторија на пазарот на труд и понатаму се најактуелни теми во литературата за пазарот на труд. Иако зелените работни места се поврзани со унапредување, заштита и одржување на животната средина, сè уште не постои договорена рамка која може да ги утврди основните карактеристики на зелените работни места, да ја утврди природата на работата и да воспостави методи за добивање вакви информации и за прецизно пребројување на зелените работни места. И покрај концептуалните и практичните предизвици во дефинирањето и пребројувањето, зелените работни места постојат и можат да послужат како модел за истражување на влијанието на динамичните и растечки зелени технологии и практики врз природата на работата и динамиката на зелениот пазар на труд. Всушност, во литературата постојат три дефиниции за зелени работни места и секоја од нив на некој начин помага да се утврди одредена рамка за она што се смета за зелено работно место. Тие дефиниции, кои вклучуваат три гледишта, се следните: • Индустриска – Работата е од суштинско значење за производите и услугите кои ја подобруваат животната средина и/или работното место опфаќа работа во зелена економска дејност; • Професионална – Степенот до кој зелената економска дејност и технологија ја формираат побарувачката за одредени професии и условите за работа; • Нормативна – Работни места кои ја подобруваат животната средина и обезбедуваат пристојни плати, подеднакви можности, како и начини за излез од сиромаштијата.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

ИЗВРШНО РЕЗИМЕ

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Постојат неколку интересни прашања поврзани со горенаведените дефиниции: • Идејата дека „зазеленување“ на економијата може да биде подобра карактеризација отколку „зелена економија“; • Употребата на терминот зелени работни места предизвикува многу различни мислења и побудува политички и филозофски интереси, па тоа може да резултира во пристрасни одговори во рамки на анкетите; • Сознание дека концептот или дефиницијата за зелено работно место може да се измени со текот на времето. Имајќи ги предвид карактеристиките на дадениот технолошки напредок и на итната потреба за унапредување, ефикасноста мора да се зголемува со текот на времето. Во тој контекст, зелените работни места се релативен и многу динамичен концепт. Во однос на динамиката на зелениот пазар на труд, податоците покажуваат дека зелените работни места се квалификувани работни места кои нудат значајна работа со можности за напредување и дека бараат дефицитарни квалификации. Но, малубројни се податоците кои укажуваат дека зелените работни места имаат ниски прагови за влез или дека постои недостиг на работници во клучните индустрии кои стануваат зелени. Покрај тоа, во литературата не е наведено ништо за тоа дали за зелените работни места може да се ангажира надворешен кадар и дали ограничувањата од страна на компаниите на средствата за обука за работните места водат до недостиг на поддршка за обука од областа на основните квалификации на професиите во зелениот сектор. Од поширока концептуална перспектива, вкупната вработеност ќе биде погодена на најмалку четири начини на патот на економијата кон поголема одржливост: прво, во некои случаи, ќе се создадат дополнителни работни места - како во производството на уреди за контрола на загадувањето додадени на постојната производствена опрема; второ, некои работни места ќе бидат заменети - како при транзицијата од фосилни горива кон обновливи извори на енергија; трето, одредени работни места може да бидат елиминирани без директна замена – поради тоа што некои материјали за пакување ќе бидат отфрлени или забранети и нивното производство прекинато; четврто, се чини дека многу од постојните работни места (особено водоводџии, електричари, металски работници и градежни работници) едноставно ќе се трансформираат и редефинираат, соодветно како што секојдневните квалификации, методи на работа и профилите ќе „зазеленуваат“. Зелените работни места опфаќаат широк спектар квалификации, завршено образование и професионални профили. Ова се однесува особено на т.н. индиректни работни места - оние во снабдувачките индустрии. Во една мерлива дефиниција за зелените работни места се потенцира дека: Зелено работно место е она на кое се врши работа што е од суштинско значење за обезбедувањето производи или услуги што ја подобруваат енергетската ефикасност, ја прошируваат употребата на обновливите извори на енергија или ја поддржуваат одржливоста на животната средина. Работното место вклучува работа во која било од категориите на зелените стопански дејности: обновливи извори на енергија и алтернативни горива; енергетска ефикасност и зачувување; управување, спречување и намалување на загадувањето, отпадот и стакленичките гасови; расчистување и санација на животната средина и чистење и намалување на отпадот; одржливо земјоделство и зачувување на природните ресурси; образование, регулирање, усогласеност, јавна свест и обука, и тргување со енергија.

Меѓутоа, истражувањата фокусирани на зелените работни места се соочуваат со дополнителни предизвици, а првиот од нив е дефинирање на тоа што претставува зелено работно место. Многу зелени технологии се релативно нови, со мал удел на пазарот и без доволна економска оправданост за постигнување на нивната долгорочна трошковна структура, со можен исклучок на користењето на силата на ветрот. Иако е разумно да се очекува дека барем некои од овие технологии ќе продолжат да се развиваат и дека нивните трошоци ќе бидат намалени, тешко е да се споредат и да се одредат фаворити. Доколку овие патеки на технолошката еволуција не се разберат добро, тешко ќе биде да се одговори на прашањата колку луѓе ќе бидат вработени од која технологија, какви квалификации ќе бидат потребни за овие работни места, колкави ќе бидат платите, каква поддршка ќе им треба на овие технологии за влез на пазарот и многу други прашања. Без одговори на овие прашања, точноста на проекциите за трошоците, цените и платите направени во текот на моделирањето, ќе остане дискутабилна. Се чини дека анкетата е најдобриот метод за проценка на зелените работни места, затоа што во официјалните статистички класификации нема разграничување меѓу „зелените“ работници од другите работници во исти индустрии или професии. Значи, постои потреба од анкета која воспоставува и поаѓа од стандардни дефиниции и методологии, како и потреба од флексибилност во рамките на една држава за модифицирање на дефинициите за зелени работни места. При проценката на вработувањата во зелената економија, работното место е основна единица за набљудување. Работните места постојат во рамките на претпријатијата (т.е. индустријата), и може да се класифицираат според производот или услугата што се дава, според типот на работа која се врши (односно, професијата), како и според локацијата. Затоа, деловната анкета е веројатно најдобриот метод да се проценат и да се следат трендовите кај зелените работни места. Анкетата треба да биде дизајнирана за идентификување зелена дејност што ја вршат претпријатијата, како и работните места поврзани со овие дејности. Статистиката на создавање работни места и опортунитетниот трошок на зелените инвестиции во смисла на создавање работни места заслужуваат посебно внимание. Често недостига споредба на економските влијанија врз слични инвестиции во други сегменти на економијата (енергетски или неенергетски). Некои студии го нудат инвестирањето во зелени работни места како решение за економскиот застој или рецесија. Ако се следи овој кејнзијански пристап, тогаш ќе се дојде до сознание дека постојат и други индустрии/сектори во економијата кои би можеле да создадат повеќе работни места за иста вредност од денар инвестиција.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

3. Во современи услови потребни се серии квантификации, проценки и проекции за зелените работни места, со цел да се надмине значителниот недостаток податоци. Владите мора да утврдат категории за статистичко известување кои ги препознаваат и помогаат да се опфатат релевантните зелени работни места во новорастечките индустрии, но и зелените работни места во постојните сектори. Исто така, владите/ државите треба да вложат напори за сеопфатно економетриско моделирање за да се анализираат не само директните зелени работни места, туку и оние кои се поврзани на индиректен начин. Бизнис здруженијата и синдикатите можат да имаат корисна улога. Тие веќе прават анкети и профили на работни места, но потребни се многу повеќе напори. Треба да се обрне внимание и на расчленетите податоци врз основа на полот, со цел да се гарантира еднаква можност за зелените работни места и за жените и за мажите.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Тешко е да се процени економското влијание, вклучувајќи го создавањето на работни места на некои покрупни инвестиции, затоа што повеќекратните ефекти може да се сменат со текот на времето и често се јавуваат непланирани последици. Колку е подолг временскиот период, толку понесигурни стануваат инпут-аутпут коефициентите за проекции во врска со идните работни места. Кај зелените работни места постојат дополнителни компликации, како што се нивното дефинирање и претпоставената трудоинтензивност. Многу од овие индустрии се релативно нови; некои технологии се уште не доживеале комерцијално искористување. Како такви, проекциите за работни места по денар инвестиција или по единица енергетски аутпут, зависат од малку податоци, што ги прави помалку веродостојни. Владината поддршка во форма на субвенции, даночни олеснувања, директни инвестициски грантови, задолжителен откуп на домашни производи и слично, дополнително ја комплицираат анализата, затоа што овие политики ги нарушуваат компаративните трошковни предности и често водат до воведување поскапи технологии кои влијаат на останатиот дел од економијата. Сиве овие несигурности само го дополнуваат својствениот недостаток на прецизност при секое моделирање и постои потреба од дополнително сценарио и сензитивни анализи за да се опфатат сите погодни патеки за развој. Меѓу економистите добро е познато дека владите не создаваат работни места, туку подготвеноста на претприемачите да го инвестираат својот капитал, поврзана со побарувачката на потрошувачите за одредени производи и услуги. Од оваа гледна точка, многу студии за зелените работни места се преплетени со економски грешки, погрешни методи и спорни проекции. Економската политика не треба да се заснова на таква погрешна анализа. Всушност, потребни се сериозни економски истражувања за трошоците и придобивките пред усвојувањето било кој предлог за зелени работни места. Сите истражувања за зелените работни места и нивните поборници, кои на чинот на создавање работни места гледаат како на придобивка, прават суштинска грешка. Работните места се трошоци во процесот на производство. Поборниците за зелени работни места често тврдат дека одржливата технологија за производство на електрична енергија, транспорт или производство на храна ќе бара повеќе работна сила по единица производ отколку конвенционалните методи. Ова е главниот трошок во нивните предлози – а не придобивка како што тврдат тие. Намалената продуктивност на трудот е пат кон сиромаштија. 4. Врз основа на досегашното искуство во разни области - од горива за возила до трговија со јаглерод - се чини дека еден целосно пазарно управуван процес нема да може да ги изврши потребните промени во обем и со брзина кои што ги бара кризата со климатските промени. Со цел да се испитаат доброволните иницијативи и задолжителните регулаторни обврзувачки одлуки кои се однесуваат или директно влијаат врз формирањето зелени работни места, анализата на светските искуства започнува со пристап “од врвот кон долу” на меѓународно и на регионално ниво, а кога станува збор за парадигмите на политиката за зелени работни места, може да се анализираат конкретни практики и резултати на ниво на пошироки формации, односно оние на нашите животни заедници и држави, со надеж дека сите се свесни и споделуваат, ако не одговорност, барем минимално заедничко разбирање на причините и потребата за зазеленување на нашите општества. Следствено, подетално беа анализирани најзначајните иницијативи за зелени работни места, финансирани и промовирани од страна на три клучни западни државни формации: Федералната влада на Соединетите Американски Држави,

Проучувањата на релевантни примери и соодветна литература од Европа, Америка и Австралија, покажуваат дека за да се постигне функционалност на сеопфатните потенцијали за модернизација за постигнување енергетска ефикасност во згради (Building Energy Efficiency Retrofit - BEER) и модернизација за постигнување енергетска ефикасност во станбени објекти (Residential Energy Efficiency Retrofit - REER) кои што можат да ја опфатат квази-севкупноста на нашата изградена околина, се јавува итна потреба движењето за зелена работна сила да се организира за повторна обука и доквалификација, за да може на краток, до среден рок, да обезбеди покомплексни и понови „зелени“ квалификации. За таа цел, наставните програми, описот на работните места и потребните квалификации се елаборираат не само за специјалностите што се потребни со цел да се добие структура на работната сила неопходна за менаџирање, работење и контрола потребни за теренските активности на модернизација и постигнување енергетска ефикасност, туку почнувајќи паралелно, ако не и претходно, со подготовката на специјалисти за комуникација за промовирање на „зелениот концепт“ и со обука на идни обучувачи, за да се создаде основно водство кое ќе биде во можност да ги организира заедниците за домување и да се подигне свеста за заштеда на енергијата и придобивките од тоа за домаќинствата. Затоа, се чини дека за да може иницијативата за зелени работни места да ја мобилизира побарувачката за BEER-REER, не е доволно само да се обезбедат соодветните зелени квалификации потребни за вршење санации за постигнување енергетска ефикасност во иднина, туку пред сè треба да биде превентивно и целосно вклучена во обликување и „позиционирање на умот“ на потрошувачот на енергија во домаќинството за потенцијалните придобивки од енергетската ефикасност (ЕЕ), а исто така, треба да се идентификува и да се создаде соодветно ЕЕ-лидерство во рамките на соседите и заедниците. Со цел иницијативата за зелени работни места да создаде можности за работа, потребни се партнерства и сојузи кои можат да го отворат потенцијалот на пазарите за BEER-REER, а обемот на можностите и заинтересираноста на работната сила лежи во приоритетното отворање на пазарите за енергетска модернизација на станбени објекти. Но, можностите на зелените работни места не се ограничени само на работниците и вработените. Одржливата иницијатива за зелени работни места треба да се фокусира на среднорочните, до краткорочните влијанија на мултипликаторот врз создавањето работни места, што може да се гарантира само со основање и зголемување на бројот на иновативни мали и средни претпријатија (МСП). Всушност, иницијативите на САД и ЕУ, денес масовно ги наменуваат „зелените пари“ за стимулирање иновативни применети истражувања и иновативни мали и средни претпријатија во секторите за енергетска ефикасност и зачувување на енергијата.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Европската Унија (вклучително и примери на неколку земји-членки), како и примерот на Австралија. Сиве овие случаи, примери на политики и практики на државно и национално ниво, избрани се врз основа на два критериуми: нивниот ранг и угледот во врска со успешноста на мерките за спроведување на енергетската ефикасност (ЕЕ) и за создавање зелени работни места; и толку колку што е можно - релевантноста на овие примери за случајот на Македонија (големина, клима, економска состојба, национална историја и ниво на регионална интеграција).

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

5. Република Македонија, како земја-кандидат за членство во ЕУ, се соочува со предизвиците на ефикасна примена на сериозни реформи во економскиот и општествениот систем. Во овој контекст, суштинска важност за целокупниот развој на земјата имаат реформите на полето на енергијата и енергетската ефикасност. Насоката во која што се развива енергетскиот сектор во Македонија има огромно влијание врз економскиот раст и врз заштитата на животната средина и животниот стандард на луѓето. За многу македонски домаќинства месечните сметки за електрична енергија и трошоците за храна, зафаќаат најголем дел од семејниот буџет. Општините во Македонија не можат повеќе да се потпрат на одделните министерства за покривање на нивните локални трошоци и сега тие, исто така, имаат нова и скапа одговорност да ја управуваат сопствената употреба на енергија. Индустријата во Македонија троши повеќе енергија по единица на производ од најголем дел од индустриите во Европа, па оттаму, се соочува со конкурентни слабости на пазарите на кои се јавува како извозник. Постоечките технологии не се оптимални, така што постои простор за технолошки подобрувања. Она што охрабрува, е фактот што неопходните технологии не мора да бидат високи технологии. Поранешните економски политики и одлуки посочуваат дека постојат многубројни можности за подобрување преку примена на потврдени расположливи технологии, како контрола и изолација. Она што е поважно е дека широката примена на овие технологии може да создаде нови бизниси и работни места за многу краток период и на економичен начин. Македонија има ограничени резерви на енергетски извори за комерцијална употреба и ќе станува сè повеќе зависна од увоз на енергија. Оттука, практицирањето енергетска ефикасност во блиска иднина може да ја намали оваа зависност. Таа може делумно да ги зачува домашните резерви и да ја одложи потребата од инвестиции во нова енергетска инфраструктура. Овие опции се поевтини од инвестициите за истражување за зголемување на резервите и проширување на постојната инфраструктура. Дури и во тешки економски услови, како што е случајот со многу Македонци кои се невработени и без примања, заштедата на енергија може да има економска и финансиска важност. Традиционално, деловните активности за енергетска ефикасност, вклучително широката примена на технологиите за енергетска ефикасност во клучните сектори, се карактеризираат со висока трудоинтензивност и создаваат нови работни места. Во земјите каде што енергетската ефикасност во голема мера е занемарена, можноста за отворање нови работни места може да биде многу важна и економски исплатлива. За оние што се долгорочно невработени, како и за сиромашните, трендовите на енергетска штедливост немаат висок приоритет, особено ако вклучуваат потреба од вложување. Во тие случаи неопходно е да се обезбеди одреден вид социјална помош, бидејќи подобрувањето на нивната потрошувачка на енергија е економски оправдана на државно ниво. Креирањето нови закони или измена и дополнување на постоечките закони (на пример, основање Фонд за енергетска ефикасност), може да биде многу потешко од примената на постоечките. Во период кога државата се соочува со фискални ограничувања, најтешка задача е адекватно да се алоцира државниот буџет и да се обезбедат средства за стимулирање на процесот на создавање нови работни места. Оттаму, приоритет треба да се даде на создавањето нова рамка која ќе овозможи подобрување на енергетската ефикасност на комерцијална основа.

Дополнителни мерки треба да се преземат од страна на Владата со цел подобрување на структурата на работната сила, особено во поглед на степенот на образование. Освен формалното образование, релативно важна улога игра и неформалното образование. За оваа цел, акцентот треба да се стави на активните политики на пазарите на труд. Три различни институции влијаат врз крајните резултати на пазарот на труд: Владата/државата и државните институции, ограноците на синдикатите кои се здружени во Сојузот на синдикати на Македонија (како и другите синдикални организации) и работодавачите преку нивните здруженија. Сите овие институции креираат посебни политики коишто се однесуваат на различни сегменти од пазарот на труд и поради тоа е различно нивното влијание врз него. Овие институции го прават пазарот на труд повеќе или помалку приспособлив кон промените кои настануваат во непосредното окружување. Некои од нивните дејности и политики се насочени кон зголемување на флексибилноста на пазарот на труд, додека пак, други, ја намалуваат истата. Сите горенаведени факти создаваат слика на нефлексибилен пазар на труд. Впрочем, овие институции придонесоа кон тоа во Република Македонија да дејствува неформална економија и неформален пазар на труд. Според некои пресметки извршени од страна на Меѓународното биро за труд, речиси една третина од работната сила ја обезбедува својата егзистенција во неформалната економија, вклучително сезонската работа, привременото вработување и прекувремените работни ангажмани. Овие пресметки покажуваат дека неформалната економија во Република Македонија се протега во интервалот од 25-40 проценти од БДП. Во поглед на очекувањата за динамиката на работната сила, не е забележан изразен недостиг од работници кај традиционалните активности и професии (градежни работници - бетонирци, ѕидари, тапетари, водоводџии, електричари, поправачи на покриви, поставувачи на рамки за прозорци, поставувачи на термичка изолација, поставувачи на заштита од вода, ролетари итн.). Во блиска иднина, т.е. до 2020 год. се предвидува дека околу 20 проценти од овие работници ќе ја напуштат работната сила врз основа на пензионирање. Ова води кон претпоставката дека ќе се јави потреба од обука на толкав број нови работници кои ќе ги заменат пензионираните. Веројатна е опцијата замената да ја претставуваат млади луѓе од ранливите социјални слоеви на населението. Меѓутоа, поради стабилното навлегување на ниско-енергетските решенија во традиционалното градежништво, се претпоставува дека речиси сите работници би биле ангажирани (иако на различни нивоа) во долготрајни активности за стручна обука посветени на главните начела за енергетска ефикасност, без разлика дали на терен или преку специјализирани програми за обука. Од друга страна, пак, понудата на специјалисти за поставување и одржување на

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Пазарот на труд во Република Македонија се покажа многу нестабилен за време на транзицијата. Понудата на работна сила за целиот овој период беше и се уште е повисока од побарувачката на работна сила, што предизвика високи стапки на невработеност кои траат долг период. Флексибилноста на пазарот на труд и структурата на работната сила претставуваат важен аспект на климата за инвестирање. Ригидниот пазар на труд и несоодветната структура на работната сила имаат негативно влијание врз создавањето поволни услови за инвестирање, особено од гледна точка на степенот на образование, возраста и времето на чекање за вработување.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

главните системи за обновлива енергија во згради и степенот на квалификациите на работната сила, се релативно ограничени. Постои јасно изразен недостиг на поставувачи за секој од проучените системи (мали бојлери кои работат на биолошки разградливи супстанции, фотоволтаични и соларни системи за греење, геотермални системи и пумпи за греење, мали турбини на ветер). Треба да се развијат и воведат нови специјализирани шеми за обука во системот за обука со стапка на пораст слична или пак, дури и повисока од очекуваната стапка на воведување на наведените системи. 6. Во Македонија можат да се препознаат значителен број бариери поврзани со отворањето зелени работни места. Тешко е сите овие бариери да се препишат на одреден пазар или област на политиката и да се предложи соодветна рамка за нивно надминување. Голем број од проблемите се преклопуваат и ги засегаат, иако во различна мерка, градежните компании и професионалците, вработените во областа на стручното образование, производителите и снабдувачите на градежни производи и технологии, креаторите на политики, домаќинствата, и т.н. Бариерите би можеле да ги спречат поединците, компаниите и бизнисите да ги искористат можностите за енергетска ефикасност. Тука можат да се вклучат следните бариери: • бариери во однесувањето на одделни актери и организациски бариери, • бариери на пазарот / финансиски бариери, • бариери поврзани со правни регулативи и политики, • технички бариери, • бариери во градежниот сектор • бариери во системот за стручно образование и обука. 7. Можните мерки и препораки, кои би довеле до отворање зелени работни места преку примена на решенијата за енергетска ефикасност со особен акцент на станбениот сектор, се поделени на неколку области, и тоа: • Правни и регулаторни мерки: измени и дополненија на Законот за градење и изготвување Енергетски кодекс за зградите, • Механизми или мерки за поддршка со цел зголемување на бројот на проекти за енергетска ефикасност во Македонија. Заедно со правно-регулаторните мерки постои и потреба од неколку мерки за да се подобри капацитетот и институционалниот развој, и сето тоа со цел да се гарантира постојано разработување на мерките за енергетска ефикасност во различни сектори. Овие мерки можат да бидат: ∘∘ Помош за основање компании за енергетски услуги (ESCO) и склучување договори за вршење енергетски услуги; ∘∘ Подготвување стабилна основа за формирање Фонд за енергетска ефикасност: пред тоа, овој фонд мора да се постави и осмисли на начин на кој што ќе се обезбеди јасна оперативна рамка, подзаконски акти и акции;

• Градење институции и капацитети • Мерки за образование и обука: градење капацитети во стручното и високото образование, образување и подигање на свеста на сите нивоа, изготвување предлози за измени во регулаторната рамка насочена кон подобрување на свеста на работодавците, вработените и државните институции. • Економски и фискални мерки. Ако се генерализира, овие иницијативи спаѓаат во една од следните генерички категории: промислена одлука за цената на снабдената енергија и тарифната политика, даночна политика – пониски даноци или да нема даноци за опремата за енергетска ефикасност и алатките за домаќинството, поволни царински стапки за опремата за енергетска ефикасност, придвижување на капиталот со цел создавање инвестициски фондови, правила и стандарди за рационална употреба на енергијата, кампањи за информирање и подигање на свеста за овој проблем. • Политики и мерки на пазарот на труд. Во наредниот период, македонската влада треба да ги насочи активните политики на пазарот на труд кон надградба на постоечките и развивање нови програми, како и кон одредени целни групи за нови зелени работни места. Фокусот треба да се стави на: ∘∘ спроведување програми за обука на работната сила, ∘∘ програми што ќе стимулираат вработувања во приватниот сектор, како помош за платите на нововработените лица, назначување поддршка за самовработување, даночно ослободување за нововработените лица итн., ∘∘ програми што ќе ги едуцираат невработените како да бараат работа, ∘∘ програми за стимулирање на вработувањето помлади лица.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

∘∘ Државно-приватните партнерства на локалната јавна администрација за енергетски услуги ќе обезбедат пристап до приватен капитал, искуство во спроведување проекти, понапредни искуства во управувањето, способности за намалување на трошоците и подобра услуга и внимание кон клиентите.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

„Програмите за изолација“ кои се однесуваа на потребата од заштеда/зачувување на енергијата во зградите за првпат беа воведени во Северна Америка во текот на 70-тите години од 20-от век, за време на кризата со фосилни горива на ОПЕК, како поддршка на „Зачувувањето на енергијата“. Оваа кризата предизвика растечка и неповратна глобална загриженост во врска со зачувувањето на енергијата и со сè поголемиот недостиг на природни ресурси согласно класичниот модел на економски раст по Втората Светска Војна. Оттогаш, општеството сè повеќе ја проучува и сега јасно ја разбира суровата реалност, дека истиот модел на раст не може да продолжи да се базира на бескрајна потрошувачка на енергијата од фосилни горива. Иако има одреден напредок кон нова политика за енергетска потрошувачка, понатамошниот напредок треба да биде побрз, поглобален и воедно поправичен од било што друго веќе видено во човечката историја. Таквата брза и сеопфатна промена ќе бара од владите, од деловните субјекти и од граѓанските општества да ги преиспитаат своите традиционални улоги. Треба да се воспостави нова рамнотежа меѓу конкурентните интереси, со цел постигнување на општо поставените цели и задачи. На глобално ниво се води дебата за енергијата и животната средина, вклучувајќи го и она што претставува зелена економска дејност и зелени работни места. Во исто време, се зголемуваат иницијативите и инвестициите во обновливи извори на енергија, поголема енергетска ефикасност и одржливост на животната средина. Резултатот е зголемена побарувачката за информации во врска со работните места во „зазеленетата“ економија. Централна карактеристика на следната трансформација ќе бидат зелените работни места. Во оваа студија ќе биде анализирано појавувањето на зелените работни места. Според презентираните податоци, потенцијалот за зголемување на бројот на зелени работни места е речиси неограничен. Меѓутоа, јасно е и тоа, дека само многу мал дел од економската активност што се извршува денес во светот може да се опише како „зелена“. Во рамки на разни историски околности, темпото на раст на зелените работни места може да се смета за задоволително, а во некои случаи дури и импресивно. Сепак, за само две или три децении целата глобална економија ќе треба да биде на пат да стане економија со ниска емисија на јаглерод и одржлива. Согласно тоа, историските околности бараат преземање храбри мерки за проширување на зелената економија и за зголемување на бројот на зелени работни места со многу побрзо темпо во развиениот свет, како и да се обезбеди истиот процес да започнува со полна пареа и во земјите во развој. Денес, околу одржливоста не треба да се разговара, како што не треба да постојат дилеми и за концептот на правична транзиција. Ако тие станат основни принципи кои ги насочуваат политиките, деловните практики, а со текот на времето и однесувањето на поединците, тогаш може да се очекува дека зелените работни места и пристојната работа ќе растат експоненцијално и заедно.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

ВОВЕД

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

1.1. Во контекст на растечките потреби: Континуитет од старото кон новото Вкупните општествени потреби обично прво се изразуваат како побарувачка на пазарите, барајќи решение на страната на понудата. Потоа, ако се континуирани и растечки, овие потреби често се натрупуваат и се трансформираат во организирана заинтересираност на општеството за воспоставување колективни норми и прописи, плус мерки и практики. Затоа е корисно да се има предвид дека човековата потреба за живеење и работење во „пријатна средина“, заштитена од непријатните климатски услови – како што се студ или топлина - постои, можеби, како основна потреба на кој било концепт или барање за зачувување на енергијата или за енергетска ефикасност, кои не се поврзани со сферата на човековото постоење, туку со онаа на човековиот развој и раст. Затоа, и односот потреба-побарувачка и услуги-обезбедување за “климатски пријатни средини”, биле практика и пред појавата на нафтената криза во 1970-те години. Поконкретно, организираните активности на општеството за промовирање и регулирање на овие пазари преку доброволни или задолжителни мерки, веќе постојат извесно време. „Пријатниот престој“ во различни климатски услови е зависен од природните географски услови за живеење, како и од материјалните, технолошките и економските средства со кои се располага во определен период од развојот на човечкото општество. Одредени средства и мерки кои први се развиле на пазарот, потоа биле претворени во административни мерки. Нормално е, што ова се случило прво во економски развиените земји, кои се наоѓаат на голема географска ширина, како што се Канада и Скандинавските земји, пред сè Шведска. Според тоа, овие земји ги нудат најдобрите случаи за набљудување на парадигмите и акумулираното, наметнато од општеството, административно и регулаторно искуство во модернизација за енергетска ефикасност и тоа во рамките на нивната „изолација“, па дури и „темнозелената“ верзија на практики и мерки за модернизација на згради. Потребата од увоз на фосилни горива и енергетска сигурност е за првпат дефинирана за време на ерата на целосно независни национални држави и нивните протекционистички економии. Во тоа време, кое е сè уште во тек, дефинирани се економските аспекти на денешните „иновативни погледи“ на интеракцијата меѓу користењето на енергија и зачувувањето/ефикасноста на енергијата. Навистина, обезбедувањето сигурни пазари со енергија и суровини беа фактори кои придонесоа за избивањето на Првата и на Втората Светска Војна, при што и двата фактори беа специфични според локацијата и затоа беа од суштинско значење за национално ограниченото индустриско производство и економии.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

1. ДЕФИНИРАЊЕ НА „ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА“

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Факторот на увоз на енергија и енергетска сигурност, е производ на постојано растечката човекова потреба која го поттикнува современиот интерес за темата за енергетска ефикасност. Факторот, исто така, резултирал во појава на општествени концепти и практики за зачувување на енергијата, енергетската ефикасност, обновливите извори на енергии, зелен раст, зелени претпријатија и зелени работни места. Сиве овие концепти се должат на појавата на Нафтената криза во 1973 год., при што развиените земји кои во голема мера зависеле од увезените фосилни горива биле принудени да преземат итни мерки за справување со проблемот на зголемување на цената на фосилните горива. Третиот фактор на човекови потреби кој се развил паралелно и се споил со претходниот, е сè поголемата свест за суштинските врски меѓу неограничениот и неекономичниот раст и потребата да се заштити природата и животната средина изградена од човекот. Визионерските урбани економисти и проектанти ги дадоа првите предупредувања за начинот на кој се справувавме со животната средина, уредувањето на земјиштето и нашите градови борејќи се против урбаната сиромаштија во текот на доцните 60-ти години од 20-от век. Но, веднаш потоа, во почетокот на 70-тите, можноста од недостиг на фосилни горива за првпат ја разниша нашата искрена доверба во „неограничен економски раст“ (Meadows: The Limits of Growth, 1972). Ова сознание поттикна систематски истражувања на ограничените ресурси на Земјата, а особено на нашите неекономични модели на раст (Mesarovic: Mankind at the Turning Point, 1974). Особено во САД, цела серија на владини извештаи (National Petroleum Council: Report on US Energy Future, 1971) и авторитетни монографии напишани од страна на искусни државници, привлекоа голем интерес на меѓународната научна заедница (S. Udall: The Energy Balloon, 1974; S.D. Freeman: Energy The New Era, 1974). Во текот на втората половина од 1970-тите години, загрозените земји ги презедоа своите први чекори кон усвојување законодавства во корист на зачувување на енергијата (Energy Conservation and Production Act, USA, 1976). Алатките за оценување и споредување на алтернативните енергетски политики собрани под насловот „енергетска анализа“ почнаа да побудуваат голем интерес (Energy Analysis: A New Public Policy Tool, 1978). До крајот на деценијата, јавните политики почнаа да се занимаваат експлицитно со технолошките опции за подобрување на зачувувањето на енергијата во станбени и комерцијални згради (J. Sawhill: Energy Conservation and Public Policy, The American Assembly, 1979), додека разни технички монографии се обидуваа да ја поврзат енергијата со урбаната средина (R. G. Stein: Architecture and Energy, 1977), истражувајќи ја улогата на енергетската ефикасност и трошоците во текот на животниот циклус на зградите (Conception et Cout Global de l’ Habitat: Actes de Colloques, Франција, 1979). Во периодот 1975-1977 година, Централната корпорација за хипотеки и домување во Канада до градежните институции и до локалните власти доставила голем број илустрирани прирачници за „Зачувување на енергијата во станбените објекти“, детални „Упатства за енергетска ревизија во заедницата“, па дури и „Упатства за изработка на зелен кров“. Исто така, Канцеларијата за зачувување на енергијата дистрибуирала информативни илустрирани прирачници за „100 начини да заштедите енергија и пари во вашиот дом“ и на тема „Како да се заштеди енергија и пари со трошење помалку“, наменети за домаќинствата. На овој начин, „програмите за изолација“ кои се однесуваа на потребата од

Во меѓувреме, бројни студии покажуваат дека, ако истиот модел на раст базиран на постојано зголемување на потрошувачката на енергија од фосилни горива продолжи со несмалено темпо, тоа ќе ја доведе климата на Земјата во состојба која ќе го загрози постоењето на човечката раса и дека тоа, најверојатно, ќе се случи побрзо отколку што првично се мислеше. Како последица на тоа, денес мора да бидеме свесни дека, доколку продолжиме да ги „изолираме“ нашите згради со цел задоволување на нашата примарна потреба за удобна домашна средина за живеење, овојпат ќе мораме да го сториме тоа не само за да постигнеме заштеда на енергијата во смисла на зачувување количеството енергија т.е. да се троши помалку енергија, туку и: • Со цел поефикасно да се произведуваат и да се трошат помали количества енергија, за да се намали испуштањето на СО2. • За производство зголемени количества на обновливи извори на незагадувачки енергии, од истата причина. • Поради тоа што опасноста од климатските промени претставува опасност за целото човештво, зашто глобалното затоплување, долготрајната суша, ураганите и поплавите немаат граници. Опасноста од климатски промени е спротивна на онаа од намалување на фосилните горива и растечките цени на горивото, од кои и двете можат да бидат сфатени како опасност за развиените земји кои зависат од увоз, додека има минимален негативен ефект, па дури и корисен, за земјите извознички. Затоа, во последниов контекст, претходната заинтересираност за зачувување на енергијата отвори јасен пат за заинтересираноста за енергетска ефикасност. Сепак, овој пат, заинтересираноста е глобална. На крај, можеби вреди да се забележи дека во доцните 1970-ти години, Америка сè уште се обидуваше да се справи со урбаната сиромаштија и малцинските права, преку масовно и ненадминато движење во рамки на заедниците и соседствата врз основа на федерални субвенции за урбана обнова. Во исто време, првите економисти од областа на „енергетската анализа“ почнаа во овој контекст да посветуваат должно внимание на интеракцијата меѓу енергијата и вработеноста, поврзувајќи ја енергетската ефикасност со политиките за вработување. Во статијата „Енергијата и влијанието на алтернативните решенија врз вработеноста“ (Energy and Employment Impacts of Policy Alternatives, 1978), Булард тврди дека кога конвенционалните извори на енергија стануваат прилично ретки и невработеноста е висока, од практични причини важно е да се разгледа влијанието на политичките одлуки врз сферата на енергетиката и вработувањето. Во таа смисла, од посебна важност се оние политики што се насочени кон ублажување на проблемите со енергијата или невработеноста. Меѓу другото, додека односот меѓу енергијата и вработеноста продолжува да се рафинира и да се дебатира меѓу аналитичарите кои се занимаваат со проблемите

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

заштеда и зачувување на енергијата во зградите, беа за првпат воведени во Северна Америка во текот на 70-тите години од 20-от век, за време на кризата со фосилни горива на ОПЕК, како поддршка на „зачувување на енергијата“. Оттогаш, кризата со фосилни горива предизвика неповратна и сè поголема глобална загриженост во врска со зачувувањето на енергијата и сè поголемиот недостиг на природни ресурси, согласно класичниот модел на економски раст по Втората Светска Војна.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

на работната сила, денешните иницијативи за зелени работни места го имаат постигнато нивото на глобални политики поврзани со потребите на нашите, сè поскапи, перспективи за опстанок на Земјата. Откако економијата „зазелене” под влијание на климатските промени, јасно е дека модернизацијата за постигнување енергетска ефикасност во згради (BEER) и во секторот за домување (REER) мора генерално да се смета за алатка за брзо создавање работни места. Затоа, можностите за зелени работни места треба да се комбинираат со неопходноста од модернизација на нашата изградена средина. Градењето објекти за домување од секогаш било меѓу омилените алатки на економистите за пресметување инвестиции во фиксни фондови (Кузнец - раните 1940-ти години), како силен индикатор за идниот раст во годините по Втората Светска Војна, поради поврзаноста со урбанизацијата и индустрискиот раст на основните добра за домување во економиите во развој. Тоа било исто така моќна и докажана кејнзијанска алатка за генерирање вработувања за време на кризи. Денес, во услови на криза и со поголем дел од нашиот урбан фиксен капитал кој веќе не подлежи на голема експанзија и има потреба од реновирање, зелената модернизација на зградите, а особено темно-зелената модернизација на уреди кои трошат енергија, може да придонесат кон сето погоре наведено, да ги зголеми вредностите и значително да го намали испуштањето на СО2 (состојба на двојна добивка). REER и BEER се униформни, обемни и трудо-интензивни сектори со најголем потенцијал за вработување балансирана структура од постоечки полуквалификувани, неквалификувани и квалификувани невработени работници и техничари, како и за понатамошно постепено привлекување хронично невработени млади лица. Покрај тоа, тие можат да доведат до вработување и да овозможат професионални кариери на дипломираните студенти со вонсериски, иновативни технолошко претприемачки идеи во енергетските технологии и услуги, вклучувајќи интегрирани ИКТ-автоматизации и софтвер, проценки на енергетска ефикасност, креативно зелено банкарство, зелени хипотекарни финансии и право, проценка на ризици и проценка на вредноста на зелен недвижен имот. Згора на ова, можат да им бидат од полза на оние со иновативни социјални и организациски претприемачки вештини кои можат да предлагаат и да реализираат партнерства и сојузи од повисок ранг и комплексност меѓу локалните самоуправи, здруженија на корисници/ сопственици, градежни претпријатија, синдикални организации, академски институции и технички училишта, заедно да осмислат подобри шеми за енергетска ефикасност и зелени работни места, за поголеми проекти за зазеленување на економијата и животниот стил.

Многу студии кои отвораат патишта кон одржлива економија застапуваат идеи за успешна иднина на зелените работни места, но, само неколку од нив презентираат специфичности. Тоа не е случајно. Сè уште има огромни празнини во нашето знаење и во достапните податоци, особено кога тие се однесуваат на земјите во развој. Освен тоа, сериозните програми не секогаш ја поддржуваат реториката за зелените работни места. Обрнувањето внимание на животната средина и климатските предизвици ќе бара спектар на далекусежни политики. На пример, развој на бенигни технологии, пораст на ефикасноста во користењето на енергијата и суровините, критичко преиспитување на начинот на живот и начините на потрошувачка, како и економските структури, реставрација на животната средина и заложби за ублажување на нејзината деградираност. Исто така, ќе биде потребно и прилагодување на овие промени кои сега се чинат неизбежни, а можеби и неповратни. Овие промени претставуваат суштинска еколошка трансформација на економијата. Меѓутоа, ваквите промени нема да се случат автоматски. Без иницијатива и поттик од владините/државните активности и приватните инвестиции, потребните промени нема да се случат доволно брзо.1 Субвенциите, даночните структури и сметководствените методи кои дозволуваат продолжена „екстернализација” на значителните трошоци поврзани со животната средина - и поради кои неодржливите практики се чинат одржливи и профитабилни - остануваат основни пречки за побрзи промени. Во меѓувреме, светот се соочува со подеднакво предизвикувачки проблеми со вработувањето. Вкупната невработеност изнесува околу шест проценти, а опфаќа околу 190 милиони лица. Но, дури и меѓу оние три милијарди вработени во светот на возраст од 15 или повеќе години, многумина се соочуваат со тешки услови за работа. Околу 487 милиони работници не заработуваат доволно за да ја преминат линијата на екстремна сиромаштија од заработка од еден долар на ден, а околу 1,3 милијарди заработуваат помалку од два долари на ден. Многу луѓе особено во земјите во развој, работат неформално, во ситуации, обично карактеристични по многу ниски плати, опасни работни услови, како и без здравствено осигурување. Бројот на достапни студии значително варира. Поединечните анализи се базираат на бројни претпоставки и сценарија, методологии, променливи, врз базни години и идни временски хоризонти за проценки и проекции. Иако достапните студии овозможуваат донесување одредени заклучоци, нивните наоди не можат да се сумираат или екстраполираат. Резултатот претставува повеќе импресионистичка слика, отколку прецизни податоци за работните места. 1

Ветувајќи дека ќе вложи 150 милијарди УСД во зелената технологија во текот на следната деценија, американскиот претседател Барак Обама даде големи ветувања во врска со неговата еколошка агенда. "Тоа, исто така, ќе ни помогне да ги трансформираме нашите индустрии и да ја извлечеме нашата земја од економската криза со генерирање 5 милиони нови зелени работни места, кои се добро платени и за кои не може да се ангажира надворешен кадар", изјави тој во ноември 2009 година. Во тоа време, британскиот премиер Гордон Браун, слично, повика на меѓународен "Зелен нов договор" (Green New Deal) за да се создаде "ниско-јаглеродна обнова". Обединетите нации бараат цел еден процент од глобалниот БДП да оди на еколошки иницијативи. Богатите земји, како што се Канада, Јапонија и Јужна Кореја го исполнуваат тоа, трошејќи милијарди за промовирања еколошки проекти и зелени бизниси. Дури и американскиот Конгрес разгледува голем број мерки за намалување на емисиите на стакленички гасови од регулаторните правила, како што се намалување на потрошувачката на гориво во возилата или барање од електро-енергетските претпријатија да произведуваат повеќе од својата енергија од обновливи извори, со јаглеродни даноци и систем “cap and trade” за електро-енергетските претпријатијa.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

1.2. Современи предизвици за концептот на зелени работни места

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

1.3. Зелена економија или зазеленување на економијата Со оглед на широкиот опсег на потребни технолошки промени и економска трансформација и реструктуирање, постојат многу аспекти и димензии за зазеленувањето на економијата. Според Организацијата за економска соработка и развој (ОЕЦД), „заштитата на животната средина се состои од активности за мерење, спречување, ограничување, минимизирање или санација на загадувањето на водата, воздухот и почвата, како и проблемите поврзани со отпадот, бучавата и екосистемите. Тука се вклучени активности, почисти технологии, производи и услуги кои ја намалуваат еколошката опасност и го намалуваат загадувањето и користењето на ресурсите”. Постојат многу технологии, работни процеси, како и производи и услуги кои го намалуваат влијанието на човештвото врз животната средина, со што економијата станува поодржлива. Сепак, со оглед на итноста на еколошката криза, овие подобрувања мора да бидат многу обемни. Маргинални промени се несоодветни и може да бидат совладани од комбинација на растечка потрошувачка по глава на жител и зголемување на бројот на населението. Во идеална смисла, зелена економија е онаа што не генерира загадување или отпад и е хипер-ефикасна во употребата на енергија, вода и материјали. Користејќи ја оваа зелена утопија како мерило, би значело дека во моментов постојат неколку, доколку воопшто ги има, зелени работни места. Пореалниот прагматичен пристап се насочува кон процесот, наместо да биде фиксиран на идеална, а неостварлива крајна состојба. Со други зборови, зелени работни места се оние кои значително придонесуваат за одржување или обновување на квалитетот на животната средина и избегнување на идно оштетување на еко системите на Земјата. Итната потреба од стремеж кон поодржлива економија дополнително ги усложнува овие прашања. Одеднаш се наметнува голем предизвик за државите, компаниите, заедниците и поединците, но исто така, се нудат огромни можности за деловно работење и вработување. Всушност, идентификувањето на зелени работни места ќе биде клучен економски двигател во 21-от век, како што светот навлегува во многу непозната територија за постигнување глобална економија со ниска емисија на јаглерод. Зазеленувањето на економијата треба да вклучува големи инвестиции во нови технологии, опрема, згради и инфраструктура, па тоа може да биде голем поттик за многу потребните вработувања. Развојот на обновливите извори на енергија и суровини, како и ефикасни и безотпадни технологии, производствени процеси, производи и услуги, е од суштинско значење за зазеленување на економијата. На пример, производството на алуминиум од рециклиран отпад е еколошки подобро од производство од руда, бидејќи тоа е многу помалку енергетски интензивно. Но, подеднакво важни се структурите и просторното уредување кои ја карактеризираат економијата. Од причина што големите растојанија - меѓу индустриите и нивните снабдувачи, меѓу продавниците и домовите, меѓу домовите и работните места - се карактеристика на економијата, постои суштинска потреба од обемни моторизирани транспортни услуги. Таа потреба може да биде задоволена со повеќе возила кои се економични во потрошувачката, но тоа е помалку оптимално решение од она кое го овозможува јавниот транспорт или она кое ја минимизира потребата од таков транспорт. Во земјите-членки на ОЕЦД сè повеќе се зголемува обемот на литература на

Освен тоа, потребно е зазеленување на образованието, стекнување квалификации и обука на самото работно место. Но, за да се направи економијата поодржлива, исто така, ќе треба правична транзиција за оние кои сега имаат работни места во индустриите кои емитуваат висок процент на јаглерод и загадувачки индустрии. Алтернативните енергетски технологии, енергетската ефикасност и заштеда и други еколошки програми носат придобивки кои се движат од помалку емисии на штетни материи до подобрена енергетска сигурност, иако на различни нивоа за различни технологии или пристапи. Меѓутоа, додавањето „нето работни места“ не може да се одбрани како уште една придобивка од инвестирањето во овие технологии. Можат да се изработат модели за да се анализираат алтернативни сценарија кои можат да ја прикажат нето добивката од работните места во текот на еден одреден временски период, но тие се базираат на агресивни и нереални претпоставки за континуирани и брзи технолошки иновации, брз напредок на економиите од обем, глобална имплементација на слични зелени политики, усвојување протекционистички мерки како што се царинските давачки или барањата за застапеност на домашни производи, и друго. Сепак, реалноста на глобалната енергетска сцена е следна: • Најголем број зелени технологии се многу далеку од тоа да ги заменат конвенционалните горива во значителна мерка. Иако е разумно да се очекуваат подобрувања во технологијата и структурата на трошоци во иднина, тешко е да се предвиди развојната патека која може да се вклучи во изработката на моделите. • Овие технологии се поскапи од конвенционалните технологии и затоа се потребни субвенции, даночни олеснувања и мандати за стекнување пазарен удел (некои, повеќе од другите). • Тие се соочуваат со проблеми на интеграција како резултат на нивната непостојаност, незрелост на технологијата, ограничена приспособливост, неможност да се комуницира со постоечката инфраструктура, како и други ограничувања на пазарната економија во техничка или енергетска смисла. • Потрошувачите, особено оние на ниво на објекти за домување, често не сакаат да користат нови технологии ако не се сигурни дека ќе ги добијат истите придобивки како тие од сегашните технологии, па уште повеќе, одбиваат да го сменат сопственото однесување во врска со потрошувачката на енергија, што повеќе се базира на навика отколку на свесно одлучување.2 • Упорното настојување да се зголеми уделот на овие технологии, иако е очигледно можно, ќе бара огромни средства со што ќе се зголеми цената на енергијата за општеството, негативно влијаејќи на куповната моќ, вработеноста и БДП. 2

Однесувањето на потрошувачите е интересна област за истражување и привлекува големо внимание на промоторите на енергетска ефикасност, паметни мрежи и слични технологии, бидејќи потрошувачите не се однесуваат секогаш како што се очекува кога станува збор за купување зелена опрема или менување на нивните потрошувачки навики и постојат разлики меѓу она што го велат во анкетите, од она што го прават во реалноста.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

тема за животната средина и вработувањето. Сепак, зголемувањето на бројот на студии и извештаи не мора по секоја цена да овозможува директно агрегирање на резултатите. Клучна причина е недостигот на општо прифатена, конзистентна дефиниција за „зелено” - границите на обновливата енергија, енергетската ефикасност, чистата технологија, одржливиот транспорт, органското земјоделство, и т.н.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

1.4. Проблемот на дефинирање зелено работно место Едно од критичните прашања околу дискусијата за зелените работни места е тоа дека не постои согласност околу разбирањето на терминот или мерките за утврдување на постоењето на „зеленило“. Не постои ни јасна одреденост на видот на општествени односи во кои зелените работни места може да се реализираат. На пример, Меѓународната организација на трудот (ILO) го дефинира зеленото работно место како онакво, кое едноставно „го намалува влијанието врз животната средина од страна на претпријатијата и економските сектори, во крајна линија да нивоа кои се [еколошки] одржливи“. Сепак, концептот на еколошка одржливост е проблематичен. Замислено е, особено од корпоративни и политички интереси, тоа да претставува одржлив економски раст со помош на технологијата и пазарно засновани еколошки решенија, како што се програмите за трговија со емисии. Посеопфатната визија ја гледа еколошката одржливост како потреба од одржување на биолошката разновидност, обезбедување еколошки интегритет, одржување на природниот капитал и обезбедување интергенерациска правичност. Одредувањето на тоа што е всушност одржливо, стана многу актуелно и резултираше со ставање „зелена“ етикета на широк спектар професии. Оваа двосмисленост најдобро е илустрирана со тврдењето на Австралиската унија на работниците на (AWU), дека работните места во индустријата за челик треба да бидат класифицирани како зелени, бидејќи челикот може да се рециклира и е суштинска компонента на технологиите за обновливи извори на енергија, како што се ветерните турбини. Двосмисленоста во врска со тоа што може да се карактеризира како зелено работно место резултираше во обидите да се направи разлика помеѓу „класи“ или „нијанси“ на зелени работни места. На пример, Австралиската фондација за зачувување/конзервирање на животната средина, ги дели зелените работни места во две струи: • „Темно-зелени работни места“, како што се изградба на енергетско ефикасни домови. • „Светло-зелени работни места“, како што се рударите кои се вклучени во санација на земјиштето. Австралискиот институт истакнува пет класи: • За трансформација, работни места кои активно придонесуваат за долгорочна еколошка одржливост, • За намалување на влијанието, работно место кое ги намалува нашите негативни влијанија врз животната средина, • За санација, работни места кои поправаат еколошка штета, • За почитување на природата, работно место кое го подобрува пристапот до природната средина, • За еколошка едукација, работно место кое ги информира другите за потребата од намалување на влијанието врз животната средина Од друга страна, Кејт Кроули (Kate Crowley) ги дели зелените работни места во три категории: темно, средно и светло зелени, како што е прикажано во Табелата 1.1. подолу.3 Оваа типологија е корисна затоа што обезбедува рамка во која зелените ингеренции на професиите можат да се евалуираат. 3

Crowley, K. (1999): “Jobs and environment: the ‘double dividend’ of ecological modernization?” International Journal of Social Economics, No. 26, pp. 1013-1026.

Темно зелени

Средно зелени

Светло зелени

Модалитет

Проактивни

Интегративни

Реактивни

Период

Долгорочни

Среднорочни

Краткорочни

Карактер

Трансформирачки

Реформирачки

Конформистички

Задача

Редефинирање на растот

„Екологизација“ на растот

Засилување на растот

Работење

Одбивач

Реиноватор

Прилагодувач

Цел

Еколошка одржливост

Еколошка модернизација

Одржлив развој

Санација на еколошка штета Извор: Crowley, K. (1999): “Jobs and environment: the ‘double dividend’ of ecological modernization?” International Journal of Social Economics, No. 26, pp. 1013-1026. Работни места

Зачувување на природата

Зазеленувачка индустрија

Категоријата на Кроули за светло зелени работни места и нејзината цел на „одржлив развој“ се компатибилни со основниот/вообичаениот пристап кон еколошката одржливост. Категоријата на средно зелени работни места се фокусира на прагматичната интеграција на грижата за животната средина во постоечките индустрии, на пример, зазеленување на автомобилската индустрија. Средно зелените работни места имаат потреба од развој на пазарни механизми и технологии за „еколошко реформирање“ на економскиот развој, но целта на светло зелените работни места за „еколошко модернизирање“ може да се постигне во рамки на општествените односи. Спротивно на тоа, категоријата на темно зелени работни места е фокусирана на тоа да се биде проактивен, како на пример преку проектирање и производство на технологии за искористување на обновливите енергетски ресурси, и да се биде општествено трансформирачки, преку соочување со суштинскиот двигател на растот во капитализмот. Целта на темно зелените работни места за „еколошка одржливост“ на крајот бара развој на алтернатива за постоечките општествени односи и нивниот еколошки деструктивен карактер. Употребата на термините зелени работни места или „еколошки“ работни места, е особено привлечна за оние кои се заинтересирани за нагласување на можностите, наместо опасностите, кои произлегуваат од ублажувањето на климатските промени и други еколошки политики. Меѓутоа, толкувањето на она што претставува „еколошко“ работно место останува спорно. Во голем дел од достапните истражувања се јавува имплицитна претпоставка дека тоа е секое работно место што резултира од имплементацијата на зелени политики, како што е зголемувањето на енергетската ефикасност. Сепак, според Институтот „Ворлдвоч“ (Worldwatch Institute), може да каже дека дефинирањето на секторот за енергетска ефикасност е спорен проблем, бидејќи поголемиот број од релевантните форми на вработување се вградени во широк спектар на постоечките индустрии, како што производство на возила, градежништво, осветлување, опрема за затоплување и ладење, електроника и апарати, итн. Анандејл (Annandale, 2004) ги дефинира зелените работни места како работни места кои се јавуваат благодарение на иновации што го намалуваат влијанието на загадувачките индустрии до работни места, формирани првенствено за

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Табела 1.1. Типологија на зелените работни места

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

спроведување специфични мерки за одржливост. Исто така, се нотираат тензиите во определувањето на она што се зелени работни места во дадени случаи, на пример, во погон за рециклирање кој испушта штетни емисии. Овие автори сметаат дека, со оглед на овие тензии, наједноставна дефиниција на зелените работни места може да биде онаа според која тие го намалуваат негативното влијание врз животната средина, во однос на ситуацијата статус кво. Истражувачите од Њукасл, додаваат социјални критериуми на нивното толкување на зелените работни места, определувајќи ги овие работни места како нужно сигурни, добро платени и еколошки, наведувајќи притоа список со она што тие го сметаат како неопходна владина поддршка за работниците и индустриите кои се во транзиција кон одржливост (Bill at al., 2008). Оваа тема за зелените работни места како социјално правични и еколошко одржливи, се јавува и во други публикации. На важноста на интегрирањето на етичките и економските аспекти на политиките за ублажување на климатските промени им се дава поширока перспектива, нагласувајќи ги подрачјата на раст на вработеноста преку работни места кои што се квалификувани, добро платени и одржливи. Оваа преокупираност јасно го одразува фактот дека голем дел од оваа литература е плод на автори блиски до прогресивните работнички организации, што се занимаваат со своите идни насоки во менување на животната средина. Максин Буркет, професор по право на Универзитетот во Колорадо мудро забележува дека „кампањата за ‘еколошки’ работни места се однесува на економската и социјална обнова за заедниците [со еколошката правда] во иста мерка како и на еколошките дивиденди... Економијата на „еколошките“ работни места ги вклучува сите зелени работни места како што се градежни работи на зелени објекти, органско земјоделство, производство на соларни панели и поправка на велосипеди“.4 Одредени студии кои се користат со извори на податоци за работната сила во САД го одредуваат „еколошкото“ работно место како средство за борба против одливот на работници, нагласувајќи ја потребата од одржување локализирани работни места, базирана на занимања кои обично се сметаат за „индустриски“ работни места, онаму, каде што моќта на традиционалниот синдикат е сè уште голема. Економските национални и протекционистички тенденции се евидентни и во некои од промотивните материјали, одговарајќи на проблемот на „трка до дното“, што се јавува кога работните места се преместуваат во државите каде прописите за заштита на животната средина и за работните односи се релативно лабави. Во Австралија предлогот за воведување зелени царински давачки одразува слична намера за гарантирање дека увезените стоки немаат неразумна пазарна предност, бидејќи потекнуваат од земји каде што производителите не се обврзани целосно да ги покријат трошоците за заштита на животната средина. Овие обиди да се позиционира потенцијалниот раст на бројот на „еколошки“ работни места во рамките на социјално праведна агенда, ги одразуваат пошироките интереси на работничкото движење. Како што тврди Фил Ангелидес, раководител на Аполо Алијансата со седиште во САД, за „еколошките“ работни места мора да се плаќаат пристојни плати и бенефиции со кои може да се прехранува семејството.5 Тоа мора да биде дел од вистинска кариера, со нагорна мобилност. А, треба да го намалат и отпадот и загадувањето и да бидат од корист за животната средина. Сепак, иако е разбирлива загриженоста на синдикалното движење за одржливоста 4 5

Maxine Burkett, Just Solutions to Climate Change, 56 Buff. L. Rev. 169, 225–26 (2008), p. 225. „Аполо Алијансата“ е формирана во 2004 година од страна на бизнис, еколошки, трудови групи и групи на заедницата и води активни кампањи за политики за промовирање чиста енергија и "еколошки работни места". Терминот Аполо е избран за да се покаже слична визија и технолошки предизвик како оној на поранешната вселенска програма во САД наречена „Аполо“: www.apolloalliance.org/about.php.

• Дали работата е еколошки одржлива. • Дали станува збор за квалитетна работа, во смисла на тоа да е добро платена и безбедна. • Кога се заменува некоја друга, незелена работа, дали е лоцирана во истата заедница и наменета за истиот работник Овие прашања во врска со животната средина, карактеристиките на работните места и локацијата, се спојуваат во стратешките аспекти на управување со транзицијата.

1.5. Дефиниции за зелените работни места Иако, се навлегува во втората деценија откако концептот на зелени работни места почна да станува предмет на насочени иницијативи, политики и закони на двете страни на Атлантикот, дебатите во врска со дефинирањето и спектарот на квалификации за зелените работни места, сè уште се жестоки. Во неодамнешниот напис за напредокот на зелените работни места изработен од Светска банка (СБ), провокативно се забележува дека Федералниот закон за зелени работни места во САД е инициран и спроведени се практични и прагматични владини иницијативи за креирање зелени работни места, во услови на отсуство на утврдени дефиниции. Темата за зелените работни места сè уште е многу оспорувана во литературата за пазарот на труд. И покрај фактот што е општо познато дека зелените работни места на некој начин се поврзани со подобрување, заштита и одржување на животната средина, се уште не постои договорена рамка која може да ги утврди основните карактеристики на зелените работни места. И покрај идејните и практичните предизвици во дефинирањето и пребројувањето, зелените работни места постојат и можат да послужат како модел за истражување на влијанието на растечките зелени технологии и практики врз природата на работата и динамиката на зелениот пазар на труд. За соодветно фокусирање на дефиницијата на зелени работни места, потребно е да се разгледаат пошироки и посуштински концепти за тоа што се подразбира под терминот „зелено“. Дефинициите кои се чинат соодветни на претходните цели, се наведени подолу: • Одржливост на животната средина – одржување практики кои придонесуваат за долгорочниот квалитет на животната средина. (Забелешка: ова е генеричка дефиниција која вклучува широк спектар на фактори, како што се заштита и зачувување на животната средина, контрола на загадувањето, отстранување на отпадот, управување со природните ресурси, и т.н.). • Зелена економија – „Зелената економија ја опфаќа економската дејност поврзана со намалување на употребата на фосилни горива, намалување на загадувањето и емисиите на стакленички гасови, зголемување на ефикасноста во користење енергија, рециклирање материјали, како и

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

и за квалитетот на работните места, загриженоста што се однесува на платите, безбедноста и условите, очигледно не е ограничена само на еколошките работни места. Корисно би било да се размислува во правец на три принципи:

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

развивање и усвојување обновливи извори на енергија“ (Dierdorff et al., 2009). • Зелена индустрија – индустриски сектор кој најверојатно ќе вклучува претпријатија кои произведуваат производи или услуги кои се поврзани со зелената економија. • Категорија на зелена економска дејност – категорија на дејности кои позитивно влијаат на поголема употреба обновливи извори на енергија, зголемена енергетска ефикасност или одржливост на животната средина. • Зелени професии – професии во кои постои веројатност да бидат вклучени работни места кај кои работната активност го поддржува производството на зелени производи и услуги, или „позелени“ процеси, без оглед на тоа дали претпријатието произведува зелени производи. Горе наведените дефиниции даваат поширока идејна рамка за разбирање на зелените работни места. Веројатно, најзначајна од нив, е категоријата на зелена економска дејност. Концептот на зелено работно место бара поврзаност со зелена економска дејност. Покрај тоа, таа поврзаност може да биде чекор подалеку од примарната цел на еден производ или услуга. На пример, примарна цел на некој потрошувач при купување нов централен клима-уред, како замена на постоечкиот, е да се излади домот. Секундарен исход може да биде дека новиот уред е поефикасен и со текот на времето ќе ги намали месечните сметки. Зелениот исход е дека овој уред придонесува за намалена употреба на енергија (енергетска ефикасност) и намалени емисии на јаглерод (ако електричната енергија се добива од фосилни горива), во однос на постариот, помалку ефикасен уред. Во овој пример, зелено работно место може да биде она кое е од суштинско значење за производство на клима-уредот. Друго работно место би можело да биде она на инсталатерот или сервисерот за самиот уред. Литературата нуди три дефиниции за зелените работни места, а секоја на некој начин помага да се промовира одредена рамка за тоа што се смета за зелено работно место. Овие дефиниции ги опфаќаат индустриските, професионалните и нормативните гледишта: • Индустриска: Работата е од суштинско значење за производите и услугите коишто ја подобруваат животната средина и/или работното место вклучува работа во зелена економска активност.6 • Професионална: Степенот до кој зелената економска дејност и технологија ги обликуваат побарувачката за одредени професии и условите за работа.7 • Нормативна: Работни места кои ја подобруваат животната средина и обезбедуваат добри плати, еднакви можности и излез од сиромаштијата.8 Сите три дефиниции за зелени работни места, вклучувајќи ја индустриската, професионалната, процесната и нормативната, се функционални. На пример, за зелени работни места се сметаат оние поврзани со одредени индустрии, како 6 7 8

Gregson, J. A. (2010). “A conceptual framework for green career and technical education: Sustainability and the development of a green-collar workforce”, Journal of Technical Education and Training, 2(1), 123-135. Dierdoff, E. C, Norton, J. J., Drewes, D. W., Kroustalis, C. M., Rivkin, D., & Lewis, P. (2009). Greening the world of work: Implications for O'NET-SOC and new and emerging occupations (O*NET Research & Tech. Reps.) Washington, DC: US Department of Labor. Woods, J. (2009). Measurement and analysis of employment in the green economy: Workforce information council green jobs study group final report. Washington, DC: U.S. Department of Labor, Bureau of Labor Statistics.

Во литературата, неколку работодавачи тврдат дека отвориле сосема нови работни места, а всушност имаат потреба од подобрени специјалистички квалификации за да ги додадат на основните функции на постоечките работни места и професии. Дури и работодавачите и научниците од областа на обновливите извори на енергија кои соработуваат во врска со напредни нови перки за ветерни турбини, признаваат дека обуката и сертификацијата на техничари за поправка за оваа нова зелена професија бара основни механичарски и занаетчиски квалификации кои веќе постоеле на пазарот на труд. Исто така, некои аспекти на нормативната дефиниција, исто така, се потврдуваат во литературата, затоа што речиси секој ја забележува социјалната вредност на зелените работни места, а сликата за зелените работни места ги поттикнува актуелните работници и привлекува нови кандидати за техничките области. Додека сите поддржувачи на нормативните дефиниции се согласуваат дека зелените работни места обезбедуваат можност за значајна работа, некои признаваат дека условите за работа се тешки и дека платата не е секогаш доволна за да се држи чекор со трошоците на живеење и истата да се квалификува како „добра работа“ од оваа гледна точка. Сезонската природа на некои од работните места, исто така, создава несигурност која повлекува прашања за тоа дали зелените работни места се добри работни места. Но, во принцип, литературата за зелената индустрија и развојот на зелената работна сила, потврдува многу од горе наведените карактеристики на зелените работни места. Во однос на динамиката на зелениот пазар на труд, податоците зборуваат дека зелените работни места се квалификувани работни места кои нудат значајна работа, со можности за напредување и дека бараат дефицитарни квалификации. Но, малубројни се податоците кои покажуваат дека зелените работни места имаат ниски прагови за влез или дека постои недостиг на работници во клучните индустрии кои стануваат зелени. Покрај тоа, литературата не вели ништо за тоа дали за зелените работни места може да се ангажира надворешен кадар и дали ограничувањата од страна на компаниите на фондовите за обука на вработените води до недостиг на поддршка за обука од областа на основните квалификации на професиите во зелениот сектор.

1.6. Пристап кон мерлива дефиниција за зелени работни места За да се разбере значењето на промените кај енергетските и еколошките производи, услуги и деловни практики, со нивното актуелно влијание врз вработеноста и потребата од работници, корисно е да се спроведат ригорозни студии во кои ќе се мерат и анализираат зелените економски активности и работни места. Основа за таква анализа е дефиницијата за зелени работни места, која ќе биде специфична и доволно јасна за употреба при мерењето. Некои принципи за утврдување мерлива дефиниција за зелени работни места вклучуваат: • Концептите и дефинициите мора да се директно поврзани со зелените економски активности. Дефиницијата за зелени работни места почнува со економска активност, а потоа ги идентификува работните места поврзани со дејноста.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

што е соларната индустрија. Зеленото, исто така, се опишуваше како процес со кој постоечките работни места се надополнети со нови специјализирани квалификации, за да се врши нова зелена работа.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

• Зелените дефиниции мора да бидат такви да може да се делува во согласност со нив, заради преземање напори за прибирање податоци. • Работното место е единица на набљудување за мерење на вработувањата по професии. • Податоците треба да се категоризираат по сектори/индустрии (произведен производ или услуга) и по професија (вид работа што се врши), користејќи официјални статистички системи за класификација. • Дефиницијата за зелени работни места за статистички мерења треба идејно да препознава три елементи, т.е. работни места кои се: ∘∘ Вклучени во производство на зелени производи; ∘∘ Вклучени во зазеленување на производствени процеси; или ∘∘ Во синџирот на снабдување, да произведува зелени производи и услуги. Методите и степенот до кој сето она претходно наведено може да се мери, сè уште е отворено прашање и бара понатамошен развој. • Дефиницијата треба да се потпира исклучиво на економска активност/ дејност и да не вклучува фактори како што се плати или бенефиции. Општо земено, зелени работни места се работни места во кои работата се однесува директно на производството или испораката на зелени производи или услуги поврзани со категориите на зелена економска активност/дејност. Најчестите термини се однесуваат на животната средина и енергетските прашања, вклучувајќи: зачувување, расчистување, употреба на алтернативни извори на енергија и енергетска ефикасност. Овие заеднички елементи се истакнуваат и кога се зборува за дефиниции за зелената економија. Табелата 1.2. прикажува четири алтернативни дефиниции за зелените работни места. Првите три се основни дефиниции што во моментов се користат во некои студии, а четвртата е работна дефиниција за можна употреба од страна на држави или влади во врска со категориите на зелена економска активност/дејност. Предложената дефиниција е наменета за мерење на зелените работни места, како и на вработувањето во зелени професии.

Извор

Дефиниција

Коментар

Генеричка

Зеленото работно место обезбедува производи и услуги во секоја од категориите на зелена економска дејност

Концепт на високо ниво кој мора подетално да се разработи заради практична употреба во мерењето

Варијација од поранешна дефиниција од државата Вајоминг

Работни места кои директно ја поддржуваат заштитата на животната средина и чиста енергија во една од категориите на зелена економска активност/ дејност

Оваа варијанта дава некои информации во самата дефиниција пред упатување на категориите, и може да се одржи сама, без упатувањето

Извештај на УНЕП (UNEP): Зелени работни места: Кон пристојна работа во одржлив, ниско јаглероден свет (UNEP Report: Green Jobs: Towards decent work in a sustainable, low carbon world)

Зелени работни места: работни места во земјоделството, производствот, градежништвото, инсталација и одржување, како и научни и технички, административни дејности и дејности поврзани со услуги кои значително придонесуваат за зачувување или обновување на квалитетот на животната средина

Дефиницијата е одржлива сама по себе со наведување на видови позиции кои придонесуваат за квалитетот на животната средина. Документот на УНЕП (UNEP) ја разработува дефиницијата, вклучувајќи, но не ограничувајќи се на работни места, кои „ги заштитуваат и обновуваат еко системите и биолошката разновидност, ја намалуваат енергијата, материјалите и потрошувачката на вода ...ја ослободуваат економијата од јаглен и ги минимизираат... сите форми на отпад и загадување“. Извештајот на УНЕП додава дополнителни критериуми поврзани со „добри работни места“.

Дефиниција изработена од Советот за информации во врска со работната сила, за мерење на зелените работни места

Зелено работно место е она во кое работата е од суштинско значење за производи или услуги кои ја подобруваат енергетската ефикасност, ја прошируваат употребата на обновливи извори на енергија, или ја поддржуваат одржливоста на животната средина. Работното место вклучува работа во која било категорија на зелена економска активност

Дефиницијата ја специфицира работата која е од суштинско значење (иако тоа е субјективно, сепак дава одреден увид во степенот на меѓусебниот однос)

Извор: Workforce Information Council – Green Jobs Study Group, Final Report (2009): Measurement and Analysis of Employment in the Green Economy, October, p. 19.

Дефинирањето на зелените работни места не е доволно за одредување на параметарот или степенот на она што може да се измери. Потребна е комбинација од дефиницијата, категориите на зелена економската активност/дејност и упатства за инструментот за истражување за да се добие целосниот контекст за мерење на зелените работни места.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Табела 1.2. Алтернативни зелени дефиниции

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

• Во дефиницијата: работата е од суштинско значење. Тоа значи дека постои одредено ниво на важност и релевантност на работата за еколошката дејност и дека без работата, производот или услугата нема да бидат обезбедени. Од гледна точка на мерењето, важно е толкувањето на „суштинско“ при одредувањето дали една работа се квалификува како „зелена“. • Категории на зелена економска дејност – категориите на зелена економска активност се важни во мерењето и анализата на зелени работни места во неколку аспекти: ∘∘ Обезбедуваат поконкретни информации како поддршка на мерењето, за разлика од самата дефиниција. ∘∘ Категориите помагаат испитаниците подобро да утврдат дали работните места ги исполнуваат зелените критериуми утврдени со комбинацијата на дефиниција и зелени дејности. ∘∘ Категориите може да се користат на ниво за прибирање податоци. Од анализата на различни дефиниции, во продолжение е дадена предлог-листа на категории на зелена економска дејност, и тоа: Табела 1.3. Предложени категории на зелена економска дејност Зелена економска дејност

Вклучени активности (но, не ограничено само на нив)

Загадување, отпад, и управување, спречување и намалување на емисии на стакленички гасови

Преработка, производство, градежништво, проектирање, истражување, испорака, складирање, чување и одржување на ветер, сончева енергија, биомаса, вода, алтернативни транспортни горива, геотермална енергија, океани, метан и горење отпад како извор на гориво Преработка, градежништво, инсталирање, производство на енергетско ефикасни производи, услуги на енергетска ефикасност, изолација, модернизација/енергетска ефикасност на градежни објекти, енергетско ефикасни производствени процеси, подобрувања на дистрибуцијата на енергија (паметна мрежа), транспортна технологија, како и подобрување на развојот и складирање на акумулатори Активности поврзани со контролирање на комерцијални, транспортни и индустриски емисии и загадување; пречистување на водата, рециклирање, управување и третман на отпадот. Вклучени се контрола и намалување на емисиите на CO2, други стакленички гасови, отпадни води, како и други загадувачи

Чистење и санација на животната средина, и расчистување и намалување на отпадот

Санацијата на животната средина вклучува и расчистување и отстранување на загадувањето, отпадот и опасните материјали; ревитализација на постојни (Brownfield) локации, и обнова на депонии

Обновливи извори на енергија и алтернативни горива

Енергетска ефикасност и зачувување

Производи и услуги за зачувување, одржување и подобрување на природните ресурси и животната средина, вклучувајќи нискојаглеродно земјоделство, управување со земјиштето, управување со водите и нивно зачувување, санација на мочуриштата и зачувување на животната средина Активности за едукација на јавноста, претпријатијата и владата во врска со енергетската ефикасност, обновливите извори на енергија, сертифицикација на системи за енергетски рејтинг и поефикасна потрошувачка на енергија. Исто така, информирање на соодветните Образование, регулирање, страни за спроведување на барањата за усогласеност на прописите, законска усогласеност, промовирање државни енергетски стандарди и планови, како и јавна свест и обука, и обука за ефикасно користење на енергетските производи и процеси. трговија со енергија Во теорија, тргувањето со енергија може да вклучува купување и продавање енергија или горива поврзани со енергетската ефикасност и обновливите извори на енергија, како и систем за утврдување лимити во врска со емисиите и тргувањето („cap and trade“) за контрола на загадувањето Извор: Workforce Information Council – Green Jobs Study Group, Final Report, ibid.,p. 17. Одржливо земјоделство и зачувување на природните ресурси

Мерливата дефиниција за зелените работни места вклучува неколку компоненти и дополнителни информации: • Општ опис со една или две реченици кои се однесуваат на работното место во зазеленувачката економија • Директна врска со категориите од областа на зелената економска дејност ∘∘ Категориите го одредуваат опсегот на она што е зелено, односно што не е ∘∘ Треба да се наведе степенот на меѓусебен однос на работата со категориите на зелена економска дејност. На пример, работата поврзана со зелена економска активност има суштинско значење за основната функција или се карактеризира со однос изразен во проценти. Овој однос може да се специфицира во основната дефиниција На крајот, како мерлива дефиниција може да се предложи следнава: Зелено работно место е она во кое работата е од суштинско значење за обезбедување производи или услуги кои ја подобруваат енергетската ефикасност, ја прошируваат употребата на обновливите извори на енергија или претставуваат поддршка за еколошката одржливост. Работното место вклучува работа во која било од категориите на зелена економска дејност: обновливи извори на енергија и алтернативни горива; енергетска ефикасност и зачувување; управување, спречување и намалување на загадувањето, отпадот и стакленичките гасови; расчистување и санација на животната средина и расчистување и намалување на отпадот; одржливо земјоделство и зачувување на природните ресурси; образование, регулирање, законска усогласеност, јавна свест и обука, и трговија со енергија. Во истражувањата би можеле да се опфатат и одредени работни места во синџирот на снабдување. На пример, работните места поврзани со производство на ветерни турбини може да се земат предвид, ако испитаникот смета дека производот е зелен. Меѓутоа, дефиницијата не дава адекватен одговор кои производи долж синџирот на снабдување може да се сметаат за зелени. На пример, би било проблематично ако производителот на завртки посочи дека завртките се зелени производи бидејќи се користат во градењето ветерни турбини. Понатамошното истражување на односите и методите на мерење во синџирот на снабдување ќе биде корисно и за мерењето и толкувањето на емпириските резултати.

1.7. Промени во вработеноста Погледнато од поширока концептуална перспектива, ориентацијата на економијата кон поголема одржливост ќе ја погоди вработеноста на најмалку четири начини: • Прво, во одредени случаи, може да се создадат дополнителни работни места, како во производството на уреди за контрола на загадувањето додадени на постоечката производствена опрема;

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Ова е работна рамка на зелените економски дејности. Може да се претпочитаат различни категории за поконкретно фокусирање на важните сектори во економијата. Горе наведеното претставува основа од која би можело да се започне, а во врска со која би можеле да се документираат одредени разлики за да се олесни секое споделување или споредба на студии и проценки во врска со зелените вработувања. Со помош на концептите на зелени економски дејности, вниманието повторно може да се насочи кон утврдување мерлива дефиниција за зелените работни места.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

• Второ, еден дел од работните места ќе бидат заменети – на пример при промена од фосилни горива во обновливи извори на енергија, или од депонирање и горење на отпадот кон рециклирање; • Трето, одредени работни места може да бидат елиминирани без директна замена – на пример, поради тоа што некои материјали за пакување ќе бидат отфрлени или забранети, а нивното производство ќе биде прекинато; • Четврто, се чини дека многу од постоечките работни места (особено водоводџии, електричари, металски работници и градежни работници), едноставно ќе се трансформираат и редефинираат така како што секојдневните квалификации, методи на работа и профили ќе „зазеленуваат“. Се подразбира дека овој последен аспект е најтешко да се документира и да се анализира, и најтешко може да се предвидат целосните импликации; Крајните наоди на повисоко ниво, за ефектите на зелените политики и деловни субјекти врз вработеноста имаат донекаде ограничена корист: ефектите врз работните места се разликуваат кај различни фирми, индустрии, региони и земји. Исто така, се јавува и прашањето, до кој степен одредени заедници, региони или земји имаат корист од зелените работни места? Делумно, тоа е поврзано со прашањата до кој степен енергијата и материјалите треба да се увезуваат, со колкав процент во приходите учествуваат локалните производители за разлика од посредниците и компаниите кои работат глобално, и дали потребната индустриска база и база на знаење, како и инфраструктура, постојат во одредена земја, регион или на друг локалитет. Државите кои стануваат лидери во производството на зелени производи, услуги и технолошки развој, освен што ги опслужуваат домашните пазари, сакаат да ја искористат својата предност и да ги освојат пазарите за извоз. Всушност, земји како Германија и Јапонија гледаат на животната средина како на клучна димензија на нивната идна економска стратегија. Тоа значи дека најголемиот дел од приходите на зелените претпријатија и работните места од областа на истражување и развој и производствени активности, припаѓа на релативно мала група земји, барем додека не бидат стигнати од другите земји. Спротивно на тоа, работните места во оператива и одржување, обично постојат во близина на местото каде се инсталирани и се користат, на пр. ветерни турбини, соларни панели, ефикасни прозорци, итн. Кај нив не може лесно да се ангажира надворешен кадар. Како и секоја друга економска дејност, инвестирањето во економски дејности, што во исто време се и еколошко прифатливи, генерира одреден број директни работни места (проектирање, изградба, оператива, одржување), но и индиректни работни места (во снабдувачки индустрии). Собраните податоци за вработувањето, сепак, може да сокријат важни димензии како што се просторната распределба на работните места - каде ќе бидат создадени работните места и кои региони ќе имаат најмногу корист од тоа? Во голема мерка, ова зависи од технологијата, квалификациите и производствената основа на дадена земја или регион. Особено во енергетиката, екстрактивните и земјоделските сектори во економијата, клучно прашање е местото каде што се врши обработката на суровините, и каде се акумулира „додадената вредност“ од тие дејности. Економската наука, исто така, споменува и „поттикнати“ или индуцирани работни места. Овие работни места се поддржани од секојдневната потрошувачка

• Едната се однесува на нивото на платите: подобро платените работни места создаваат поголема куповна моќ и на тој начин поголем број поттикнати/ индуцирани работни места; • Втората разлика се однесува на видот на купената храна, облека, итн, и каде се произведени овие стоки и услуги; со други зборови, до кој степен потрошените пари циркулираат во локалната или регионалната економија или „се одлеваат“ во пошироката светска економија. Некои зелени работни места се лесно препознатливи - како што се лицата вработени во инсталирање соларни панели или во ракување со ветерни турбини. Други, особено во снабдувачките индустрии, може многу потешко да се препознаат. На пример, одреден дел од специјален челик може да се користи за производство на кула за ветерна турбина без воопшто вработените во компанијата да бидат свесни за тоа. Па така, некои работни места имаат јасна „зелена значка“, додека други - во традиционалните сектори на економијата, може да немаат очигледен зелен изглед и својство. Клучно прашање е дали инвестициите во економски дејности што во исто време се и еколошки прифатливи, поддржуваат повеќе или помалку работни места по единица потрошувачка, отколку расходите во загадувачките индустрии и индустриите што генерираат отпад. Со други зборови, дали се помалку или повеќе трудоинтензивни? Имајќи го предвид горе наведеното, вреди да се споменат два концепти кои се многу важни: • Прво, сите зелени работни места не се подеднакво зелени. Би можело да се употреби и терминот „нијанси на зелена“ за да се покаже дека некои политики ќе вродат со поголеми придобивки за животната средина од други. Спречување на загадувањето е подобро од контрола на загадувањето. Слична слика се добива во однос на прашањето дали зелените работни места се пристојни работни места. Постои огромен опсег во однос на потребните квалификации, професионални профили, кариера и плати кај зелените работни места. А, тука се и условите за работа и правата на работниците. Зелените работни места може да бидат добри работни места, но тоа зависи во одреден степен од техничките аспекти (односно степенот до кој одредени видови работа ги изложуваат работниците на опасност), и од степенот до кој синдикалното организирање и колективното преговарање се дозволени; • Второ, создавањето зелени работни места во клучните делови на економијата има потенцијал да „зрачи“ низ голем дел од економијата, а со тоа да доведе до зазеленување на пропорционално големи делови од вкупната работна сила. На пример, обезбедувањето чиста енергија значи дека секоја економска дејност има далеку помало влијание врз животната средина во однос на денешната состојба кога горивата и електричната енергија сè уште се произведуваат во голема мера од загадувачки извори. Исто така, зазеленувањето на возилата (односно производство на автомобили, камиони и автобуси кои работат на

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

на оние кои се на директно и на индиректно работно место. Се разбира, секој сектор во економијата повлекува таква индуцирана вработеност, и може да се јави прашањето, дали воопшто индуцираните работни места треба да се земат предвид тука. Сепак, постојат две важни разлики:

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

почисти горива и се енергетски поефикасни), значи дека милионите работни места во транспортните услуги имплицитно се и зелени. Зелените згради до одреден степен ги зазеленуваат работните места на оние кои работат во нив. Сепак, таквите ефекти не ја ограничуваат потребата од дополнителни еколошки мерки, како што се исфрлање од употреба на токсични материјали, намалување на отпадот, и така натаму. Но, тоа значи дека освен бројот на зелени работни места којшто може да се измери во одредени сектори, како што се обновливите извори на енергија, постои многу поголемо „царство“ на одржливи работни места.

1.8. Потенцијали и предизвици за пораст на бројот на зелени работни места Потенцијалот за понатамошен раст на бројот на зелени работни места е огромен. Обновливите извори на енергија се подготвени за континуирана експанзија и може да генерираат милиони работни места во областа на добивање енергија од силата на ветерот и од сонцето, само во текот на следните две децении. Ако поголемиот број или пак, сите нови згради се градат во согласност со стандардите за поголема енергетска ефикасност, тоа ќе ја револуционизира градежната индустрија. Многу дополнителни зелени работни места може да се создадат преку сеопфатна изолација и модернизација на постоечките згради. Можеме само да замислиме што ќе се случи ако стимулативните економски пакети и други владини и бизнис програми низ целиот свет навистина се насочат кон отпочнување револуција во иновативната зелена технологија – односно, да обезбедуваат средства за модернизација на зградите, па веќе да нема потреба од скапа климатизација во лето и скапо греење во зима. Бројот на дополнителни зелени работни места кои би можеле да се создадат преку таквите пионерски мерки не е познат, но очигледно е огромен. Табела 1.4. нуди широк поглед на потенцијалот за зазеленување на различни сектори на економијата со посебно внимание на зградите (Градежништво); односно степенот до кој нивното влијание врз животната средина може да се намали. Тука исто така се опфатени досегашните зелени работни места во тие области и се дава проценка за идниот раст на бројот на зелени работни места. При тоа, се демонстрира широкиот спектар на потенцијалот за зазеленување, и различниот степен до кој овој потенцијал досега е реализиран во секојдневната реалност.

Обновлива енергија Геолошко складирање на јаглерод диоксид Челик Алуминиум Цемент Целулозна маса и хартија Рециклирање Автомобили со ефикасна потрошувачка на гориво Јавен транспорт Железница Авијација Зелени згради Санација Осветлување

Одличен

Досегашен напредок на зелените работни места Добар

Поволен

Нема

Непознат

Добар Добар Поволен Добар Одличен Поволен до добар Одличен Одличен Ограничен Одличен Одличен Одличен

Поволен Поволен Поволен Поволен Добар

Поволен Поволен Поволен Добар Одличен

Ограничен

Добар

Ограничен Негативен Ограничен Ограничен Ограничен Добар

Одличен Одличен Ограничен Одличен Одличен Одличен

Ефикасна опрема и уреди

Одличен

Поволен

Одличен

Одржливо фармерство од мали размери

Одличен

Негативен

Одличен

Органско фармерство

Одличен

Ограничен

Еколошки услуги Пошумување/засадување

Ограничен Ограничен

Агрошумарство

Добар Добар Добар до одличен

Ограничен

Добар до одличен Непознат Добар Добар до одличен

Одржливо управување со шумите

Одличен

Добар

Одличен

Потенцијал за „зазеленување“

Сектор

Енергетика

Индустрија

Транспорт

Згради/ Градежништво

Земјоделство

Шумарство

Долгорочен потенцијал на зелените работни места Одличен

Извор: Worldwatch Institute (2008) Green Jobs: Towards Decent Work in a Sustainable, Low-Carbon World, Worldwatch Institute with technical assistance by the Cornell University Labor Institute, for the United Nations Environmental Program (UNEP), Nairobi, p. 301.

Кога станува збор за Високоградбата односно Градежништвото, треба да се нагласи дека зградите учествуваат со 30-40 проценти во примарната употреба на енергија, во емисиите на стакленички гасови и создавање отпад на глобално ниво. Поради овие две реалности - големото влијание врз животната средина и можноста значително да се намалат емисиите - зградите станаа критична област за ублажување на климатските промени и придвижување кон одржливост во животната средина. За среќа, повеќето од бараните промени во преминувањето од конвенционални градежни практики кон енергетски ефикасни објекти, можат да се реализираат првенствено со постоечката технологија со мал или без нето трошок. Можеби уште поважно за претпријатијата, поединците и креаторите на политиката е тоа што енергетски ефикасните мерки во зградите имаат потенцијал за негативни нето трошоци со текот на времето, зашто почетната инвестиција се исплаќа во текот на

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Табела 1.4. Досегашен раст на зелените работни места и иден потенцијал

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

одреден временски период и може да биде повторно инвестирана во заедницата. Во извештајот на ИПЦЦ (IPCC) се наведува: „Поголемиот број студии се согласуваат дека енергетската ефикасност ќе има позитивни ефекти врз вработеноста, директно преку создавање нови бизнис можности и индиректно преку економски мултипликативни ефекти на трошење на парите заштедени од намалената потрошувачка на енергија на други начини.“9 Позитивниот резултат од подобрувањето на квалитетот на животната средина и од зголемувањето на вработеноста од мерките за енергетска ефикасност е познато како двојна дивиденда. Мерките за енергетска ефикасност во градежниот сектор водат до директни, индиректни и поттикнати работни места. Работните места се создаваат директно во градежниот сектор. Ова е значајно, бидејќи секторот во поголем дел се состои од мали и средни претпријатија: 90 проценти од глобалното градежништво сè уште се одвива во микро-претпријатијата кои имаат десет или помалку вработени. Дури и најголемите компании во овој сектор се мали во споредба со водечките мултинационални компании во другите поголеми индустрии/сектори, како енергетиката, банкарството и трговијата/продажбата на мало. Работата кај овие новосоздадени работни места во градежниот сектор главно се врши директно на местото на градење и затоа тие главно се локални работни места. Индиректните работни места се создаваат главно во производствениот сектор, а индуцираните работни места се создаваат како резултат на тоа што средствата кои претходно биле трошени на енергија сега можат да се потрошат во рамки на заедницата. Ваквите работни места не се создаваат само во градежната дејност, туку и во производството, администрацијата и консалтингот. Градежниот сектор вработува повеќе од 111 милиони луѓе ширум светот, или околу пет до десет проценти од вкупната вработеност во една национална економија. Промените во начинот на проектирање, градење и користење на зградите, паралелно со тоа како се произведени градежните (вградените) компоненти и како се користи енергијата, најверојатно ќе влијаат врз бројот и видовите на работни места. Мерките за енергетска ефикасност во градежниот сектор - зелено градење, модернизирање и вградување компоненти (вклучувајќи грејачи на вода, опрема за готвење, домашни апарати, канцелариска опрема, електронски апарати, греење, системи за вентилација и климатизација, и осветлување), имаат голем потенцијал да ги намалат емисиите на стакленички гасови и да создадат нови работни места. Но остануваат недоволно искористени. Новите зелени иницијативи за градење се чекор напред во вистинската насока, но претставуваат само мал дел од потенцијалот во овој сектор. Поради тоа што активноста за енергетска ефикасност генерално се фокусира на постоечките објекти кои инаку не би биле подобрени, се создаваат нови можности за работа, заедно со потполно нови специјализации. Работните места во врска со енергетската ефикасност нужно се локални работни места, затоа што се справуваат со „решенија за крајна употреба“ – намалување на користењето на енергијата на местото на потрошувачка. Проектите и работните места од областа на енергетската ефикасност се различни, но во целина, зголемувањето на ефикасноста во постоечките згради вклучува дел или сите од следниве видови работници: инженери, проектанти, лица од градежна струка и градежни професионалци, персонал за одржување и функционирање на 9

IPCC (2007): Mitigation of Climate Change, Cambridge University Press, Cambridge UK and New York, p. 417.

Следните делови ги опишуваат типовите на зелени работни места, потребните квалификации, како и можностите и бариерите за растот на бројот на работни места во три главни области: унапредување на енергетската ефикасност, ефикасно функционирање на зградите и управување со енергијата. Многу техники и технологии помагаат во подобрување на енергетската ефикасност на постоечките згради. Сопствениците на зградите често имплементираат повеќе мерки за подобрување по спроведена анализа, или „ревизија“, во врска со користењето на енергијата во зградата. Мерките спроведени во рамките на ова сеопфатно подобрување на зградите - модернизации - се разликуваат од проект до проект. Многу проекти, особено во поголемите згради, вклучуваат замена, доградба или инсталирање нови системи за користење енергија. Други проекти, особено во помалите згради и домови, може да се фокусираат на поправки и подобрувања на фасадата на зградата - понекогаш нарекувана нејзина обвивка - и други основни мерки. Во принцип, подобрувањата може да вклучат: • Замена на котли, • Инсталирање системи за климатизација (чилери), • Подобрување на внатрешните системи за циркулација на воздухот (вклучувајќи цевки, компресори и вентилатори), • Подобрување на електричните системи (вклучувајќи инсталирање светлосни сензори и термостати за контрола), • Инсталирање системи за енергетска обновливост (вклучувајќи соларни фотоволтаични панели, соларно греење и геотермални системи), • Инсталирање нови кровови (вклучувајќи зелени кровови или „cool“ кровови), • Замена на инсталацијата за осветлување, • Додавање или замена на изолација (вклучително и изолациски цевки), • Замена на прозорци со изолирачко стакло, • Замена на постојните апарати со нови, енергетско ефикасни апарати, • Дихтување на прозорци, • Замена на сијалици (замена на блескави со компактни флуоросцентни светилки), • Замена на врати и додавање праг под вратите за да се минимизира загубата на енергија при греење и ладење. Без оглед на големината или обемот на проектот, енергетското унапредување на зградите е обично процес со три фази: ревизија/проценка (фаза 1), пред-изградба (фаза 2), и изградба (фаза 3). Подобрувањето на ефикасноста вклучува голем број квалификувани професионалци и работници од градежната струка. Поголемиот дел од новите работни места се слични на постоечките работни места. За нив се потребни општи градежни или инженерски знаења, плус некои дополнителни квалификации.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

зградите, како и специјалисти за информатичка технологија.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Градежната ревизија е релативно ново поле со нови називи на работните места, квалификации и кариера. На крајот, оптимистичката проценка на потенцијалот за идниот раст на бројот на зелени работни места, сепак, мора да се погледне од аспект на одредени притисоци кои доаѓаат од неизбежната реалност во позадина. Тие го вклучуваат следново: • Бројот на зелени работни места се зголемува, но сè уште не расте доволно брзо - особено ако се земе предвид фактот дека глобалниот пазар на труд се зголемува за неколку десетици милиони работни места секоја година. Згора на тоа, нивото на вработеност генерално заостанува зад понудата на нови работници. Во 2006 година, Меѓународната организација на трудот (ILO), објави дека бројот на невработени лица е на рекордно ниво – 195,2 милиони. Вкупниот број невработени и недоволно платени (кои работат напорно без да заработат доволен приход), изнесува една третина од работниците во светот. Невработеноста најмногу ги погодува младите лица (на возраст од 15-24 години), со 86,3 милиони млади лица, што претставува 44 проценти од вкупниот број невработени во светот во 2006 година. • Зелената вработеност зазема важно и цврсто место во развиениот свет, меѓутоа, сè уште е многу мала во повеќето земји во развој. Сепак, истите овие земји сочинуваат околу 80 проценти од работната сила во светот. Кина и Бразил се чини дека покажуваат напредок во овој поглед, но треба да се направи многу повеќе за зелената вработеност да прерасне во вистински глобален феномен. • Зголемувањето на обемот на неформалната економија во глобални рамки претставува голем предизвик за зелените работни места. Згора на тоа, хроничната и сè поголемата нееднаквост во и меѓу државите претставува голема пречка. Напорите за унапредување на пристојната работа и стабилен развој на „сиромашните“ се од клучно значење за креирање зелени работни места, особено во земјите во развој. • Неодржливите деловни практики сè уште се распространети и често се попрофитабилни од зелените начини на водење бизнис. Краткорочните притисоци од акционерите и финансиските пазари не се надминуваат лесно. Оние кои усвојуваат зелени деловни практики за првпат треба да се соочат со компаниите - производители и трговци на мало – кои создаваат кај потрошувачите лојалност преку ниските цени постигнати на товар на „екстернализираните“ трошоци. За изненадување е тоа што многу често, неуспесите на пазарот, заедно со отсуството на „зелено“ знаење, го попречуваат дејствувањето.

1.9. Победници и губитници Како што придвижувањето кон одржлива економија со ниска емисија на јаглерод добива на интензитет и динамика, така расте и бројот на креирани зелени работни места. Сепак, агрегатните бројки во врска со работните места можат да сокријат важни разлики, исклучоци и диспаритети. На пример, локалните заедници и региони ќе сакаат да се уверат дека зелените работни места се создаваат во рамките на нивните надлежности; владите и синдикатите може одблиску да следат дали зелениот развој може да биде од корист за домашната економија или за компании

Не може секој да биде победник. Ќе има и губитници - барем привремено. Тука спаѓаат вработени во компании кои се бавни во справувањето со еколошкиот предизвик, индустрии кои во голема мерка загадуваат региони каде што голем дел од егзистенцијалните приходи на поединците зависат токму од нив. Предизвикот на политиките е да не се дозволи овие разлики да станат постојани карактеристики. Затоа, транзицијата кон одржливост и зелени вработувања треба добро се испланира. Законските прописи за животна средина може да имаат ефекти на „технолошки притисок“ - поттикнувајќи побезбедни и подобри производи и производни процеси - што им дава на компаниите натпреварувачки дух, наместо да ги остават во неповолна ситуација. Паметните иновации и модификации на процесот на производство нудат значителни заштеди во трошоците за енергија и суровини, во оперативните трошоци, како и во избегнат отпад, трошоци за отстранување на отпад, и слични обврски. Тие предности ќе станат повидливи како што владите поагресивно ќе се спротивставуваат на климатските промени и ќе ги насочуваат економиите кон поголема одржливост преку пресметка на вкупните трошоци и други мерки. За разлика од конвенционалните индустрии засновани на енергетски ресурси како јагленот, нафтата и природниот гас, лидерите во развојот и искористувањето обновливи извори на енергија во помала мера се детерминирани од природната локација (т.е. таму каде што се лоцирани ресурсите), а многу повеќе од политиките за поддршка на технолошкиот развој и обука на потребната квалификувана работна сила. Сепак, за разлика од преработувачките дејности, инсталацијата на соларни панели и ветерни турбини, или изолирањето згради и модернизација на индустриската опрема, се активности кои по дефиниција во голема мера се локални. Компаниите, државите и регионите кои стануваат лидери во зелени иновации, проектирање и развој на технологијата, имаат поголема веројатност да ги задржат постоечките и да создадат нови зелени работни места. Ова ќе се претвори во огромен пазар и извозни можности за оние што ќе почнат меѓу првите. Оние побавните, сепак, може да претрпат значителни загуби во однос на деловното работење и работните места. Во автомобилската индустрија, на пример, „Тојота“ е лидер во хибридната технологија. Производителите на автомобили во САД долго време не сакаа да ја користат оваа технологија, како и ефикасната потрошувачка на горивото, воопшто. Сега, кога губат значаен удел на пазарот, најавуваат масовни отпуштања. Јавните политики можат и треба да бараат да се намалат разликите меѓу наводни победници и губитници кои се јавуваат во транзицијата кон зелена економија. Иако, губитниците во однос на вработувањето, веројатно, ќе бидат далеку побројни од победниците, некои работници несомнено може да претрпат штета при економското преструктуирање кон одржливост - првенствено оние во рударството, фосилните горива и преработувачката индустрија. Барем некои, а можеби и многумина од дислоцираните лица ќе ги немаат потребните квалификации за новите работни места без соодветна преквалификација. Отпуштен рудар кој дотогаш копал јаглен, не може лесно да се префрли на работа на инсталирање соларни панели. Исто така, нови зелени работни места може да се појават првенствено на локации различни од оние кои укинуваат работни места во индустриите-загадувачи. Државите и регионите кои во голема мерка зависат од екстрактивните и загадувачките

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

и заедници од други земји.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

индустрии, може да се соочат со значителен предизвик за диверзифицирање на своите економии. Секторите на вадење/ископување природни ресурси и тешките загадувачки индустрии ќе го почувствуваат најголемиот ефект од придвижувањето кон одржливост. Но блокирањето на еколошките активности нема да ги спаси работните места во овие индустрии. Брзото темпо на автоматизација и исцрпување на ресурсите значи дека вработувањето во многу од овие индустрии сè уште се намалува, дури и ако производството се зголемува. Всушност, постои поголема веројатност во многу индустрии работните места да бидат изложени на опасност кога еколошките стандарди се ниски и кога иновациите во корист на почисти технологии заостануваат. И како што со текот на времето се зголемува итноста за поодржливи практики, така се зголемуваат и трошоците за стратегијата „да не се прави ништо“, со што се пропуштаат можностите за навремено дејствување и избегнување на негативните последици.

1.10. Зелените работни места како пристојни работни места Зелените работни места опфаќаат широк спектар на квалификации, завршено образование и професионални профили. Тие се јавуваат во истражувањето и развојот; професионални области како што се инженерство и архитектура, планирање и управување со проекти, ревизија, администрација, маркетинг, продажба и услуги за корисниците, како и во многу традиционални области на “индустриски“ работни места како што се поставување водоводни или електрични инсталации. Исто така, зелените работни места не постојат само во приватниот сектор, туку и во владините канцеларии (поставување стандарди, донесување одлуки, дозволи, мониторинг и спроведување, програми за поддршка, итн.), науката и академските институции, професионалните здруженија и организациите на граѓанското општество (застапување и надзорни тела, организации на заедницата, итн.). Свеста за животната средина и применетото зелено знаење ќе станат сè позначајни во многу професии. Но, нема сите зелени работни места да бидат нови. Всушност, поголема е веројатноста дека кај поголемиот број работни места ќе доминираат промени со послаб интензитет во секојдневните работни практики и методи. „Индустриските“ работници можат прилично „тивко“ да се трансформираат во „еколошки“ работници. Во извештајот од ноември 2007 година објавен од страна на Американското здружение за сончева енергија (ASES), е утврдено дека „поголемиот број на работни места создадени од обновливите извори на енергија и енергетската ефикасност се стандардни работни места за сметководители, инженери, компјутерски аналитичари, службеници, фабрички работници, возачи на камиони, механичари, итн. Всушност, повеќето од работниците вработени на овие работни места дури и не можат да сфатат дека нивните средства за егзистенција се должат на обновливите извори на енергија и енергетската ефикасност“. 10 Студијата на АСЕС нагласува дека обновливите извори на енергија и деловите од економијата кои се поврзани со енергетска ефикасност, вработуваат работници од сите образовни и квалификациски нивоа. Една кратка дефиниција за зелените работни места може да се фокусира 10 Bezdek Roger(2007), Renewable Energy and Energy Efficiency: Economic Drivers for the 21st Century, Boulder, CO: American Solar Energy Society, 2007, pp. 5, 21.

Во идеална смисла, иднината на вработувањата сè повеќе ќе вклучува работни места кои се почитувани и кои ги штитат не само животната средина, туку и здравјето на работниците, човековите потреби и права. Сепак, денес постојат милиони работни места во секторите кои се првенствено наменети за поддршка на еколошките цели, како што е на пример индустријата за рециклирање електронски апарати во Азија, чија секојдневна реалност се карактеризира со екстремно слаби практики, изложување на работниците на опасни супстанции кои го загрозуваат нивното здравје и живот. Пристојните услови за работа треба да бидат исто толку важни за поборниците за заштита на животната средина, како и грижата за животната средина за поборниците за заштита на правата на работниците. Денес има многу повеќе достапни информации за бројот на работни места отколку за нивниот квалитет. Но, за да се направи релевантен терминот зелени работни места, разгледувањето на платите, работните услови и работничките права ќе мора да станат интегрален аспект на идните политики и стратегии. Само тогаш може вистински да се зборува за фер и одржлив развој. Владите, заедниците, бизнисите и синдикатите, сите тие имаат своја улога во постигнувањето задоволителен резултат.

1.11. Транзиција кон зелена и одржлива економија Транзицијата кон одржлива економија со ниска емисија на јаглерод е општествен процес. Процесот подразбира технолошки иновации, промени во деловните и инвестициските стратегии, како и нови политики, при што сите тие се производ на општествени интеракции и преговори. Транзицијата ги вклучува претпријатијата, работниците, заедниците и движењата. Создава нови зелени работни места и врши зазеленување на некои постоечки работни места. Сепак, тоа исто така, резултира во намалување на работните места и загрозена егзистенција во одредени региони, заедници, индустрии и економски сектори. Соочени со ова сценарио, се јавуваат повици за „фер и праведна транзиција“ (или праведна транзиција), при што, оние кои се оштетени од промените ќе бидат соодветно потпомогнати, а новосоздадените можности ќе ги делат одредени групи работници, општествени групи и заедници. Се чини дека се формира нова рамка која овозможува праведна транзиција што функционира на неколку нивоа, почнувајќи од глобалното-општествено ниво надолу, кон работните места и локалните заедници. Оваа рамка е втемелена во

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

исклучиво на зелените ингеренции на некое работно место. Сепак, зелените работни места треба да бидат и пристојни работни места – спојувајќи ги прашањата кои се однесуваат на ефикасноста и ниската емисија со традиционалните прашања во врска со трудот, вклучувајќи плати, кариера, сигурност на работното место, здравје и безбедност на работното место, како и други услови за работа и права на работниците. Се разбира, прецизната природа и квалитетот на работните места низ целиот свет енормно варира. Иако, е пожелно, нема да има единствен глобален стандард во догледна иднина. Но, дури и со прифаќањето на неизбежноста на разликите во плати и други карактеристики, треба да бидат прифатени одредени стандарди. Средствата за егзистенција на луѓето, правата и чувството на достоинство се цврсто врзани за нивните работни места; работните места треба да обезбедат еднаква надеж и за животната средина и за вработениот. Работа која е штетна или за која не се плаќа минимална дневница (или уште полошо, ги осудува работниците на живот во сиромаштија), тешко би можела да се нарече зелена.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

одредени добро воспоставени општествени практики, соочени со предизвиците на работните места, и се рефлектира во тековната работа на Меѓународната организација на трудот (ILO), синдикатите, националните и локалните власти, претпријатијата и индустриите, како и локалните организации. Сепак, тоа е рамка која е структурирана врз одреден принцип и цел. Од принципиелна гледна точка трошоците и придобивките од транзицијата кон одржливост треба да се распределат пошироко низ општеството. Целта е да се генерализира овој принцип на ниво на политики. Навистина, можат да се наведат низа примери на преземање чекори пристапот на праведна транзиција да стане реалност, но сè уште е долг патот истиот да стане норма за политиките. Најзначајните економски транзиции во минатото доведоа до значаен социјален и економски напредок за општеството, но неопходно е да се напомене дека фер и праведни транзиции не се случувале многу често во историјата. Всушност, приказната за општествените влијанија на економските промени во текот на историјата е полна со бројни примери на сериозни тешкотии. Последниве децении се јавуваат бројни случаи на лошо водени транзиции. Такви се на пример, дезиндустријализацијата во развиениот свет и влијанието на програмите за структурно прилагодување и прекумерна либерализација во некои земји во развој, како и транзицијата кон пазарна економија во пост-социјалистичките земји. Генерално, модерното општество често настојува ефикасно да се справи со негативните појави предизвикани од големи економски турбуленции и промени. Ова историско искуство претставува товар за оние кои се надеваат дека следната голема економска транзиција - транзиција кон зелена и одржлива економија - ќе отстапи од ова често обесхрабрувачко сценарио. Приказната за економските промени, сепак, е и приказна за избор во контекст на политиката. Многу често овие избори го ставаат акумулирањето на богатство пред потребите на мнозинството. Креаторите на политиката, исто така, покажуваат склоност прилагодувањата кон економските промени да ги остават на пазарните сили, особено со оглед на фактот дека економските транзиции се случуваат постојано и таквите промени често се општествено и економски корисни. Сепак, транзицијата кон одржлива економија и квалитативната експанзија на зелените вработувања нема да личи на ниту една друга транзиција во човековата историја. Тоа е транзиција која ќе биде потпомогната од пазарните сили до одреден степен, но други пазарни сили ќе ги попречуваат потребните промени. Обемот на транзиција треба да биде глобален и треба да се продолжи со темпо кое е повеќе или помалку без преседан во економската и општествената историја. Во само две или три децении, веројатно целата глобална економија ќе треба да биде на патот кон одржлива иднина со ниска емисија на јаглерод. Пазарите не можат да ја водат транзицијата сами, а не може ни да се потпреме на нив за да се справиме со проблемите кои транзицијата неизбежно ќе ги создаде. Така, обидот да се забрза транзицијата кон зелена и одржлива економија, исто така, вклучува нов сет пристапи и опции за креаторите на политиката. Потребата да се зазелени светската економија претставува можност да се донесе вистинска политичка одлука, но не постои ништо суштински фер или праведно, било за процесот на зазеленување или за крајниот резултат - ова мора да се води во рамките на глобалната парадигма на одржлив развој, при што општествената димензија е целосно и рамноправно интегрирана во економските и еколошките димензии. За среќа, обидот да се создаде транзиција може да извлече охрабрување од

Солидните капацитети за истражување, развој, инженеринг и производство претставуваат критичен аспект на градењето зелени индустрии и зелени работни места. Всушност, некои професии во секторот за обновливи извори или во енергетската ефикасност бараат високо образован, па дури и прилично специјализиран персонал, вклучувајќи различни техничари, инженери и квалификувани стручњаци. Во технолошкиот развој на ветерните турбини или соларни фотоволтаични конструкции, на пример, специјализацијата стигнува до точка кога универзитетите треба да размислат за понуда на сосема нови студиски области и специјалности. Сепак, зелените вработувања не се ограничени само на софистицираните квалификации. Постојат многу позиции кои бараат широк спектар на квалификации и искуство, особено при инсталацијата, ракувањето и одржувањето. Во современи услови во земјите во развој, како и во развиените земји, се јавува зголемена потреба од она што некои го нарекуваат „еколошка“ обука кај широк спектар професии, покрај позициите кои бараат највисоко образовно ниво. Ова е важно за да може работната сила во целост да се подготви за барањата за квалификации својствени за зелените работни места и да гарантира дека зелените индустрии и работни места не се соочуваат со недостиг од соодветно обучени работници. Исто така, важна обврска кон луѓето во сиромашните и обесправени заедници, е обезбедувањето излез од сиромаштијата и поврзување на зелените работни места со социјалната еднаквост. Промовирањето ваква обука за работните места е подеднакво важна и за земјите во развој. Разни агенции на ООН и други меѓународни агенции, како што УНЕП, ИЛО, УНИДО и т.н., кои соработуваат со компании, синдикати и општествени организации, може да одиграат клучна улога во формирањето центри за зелени обука и експертиза во земјите во развој. Во сите земји, важно е да се поврзат зелените субвенции, даночните олеснувања, како и другите стимулации предвидени за компаниите кои располагаат со одредено ниво на квалитет во производствениот процес и стандарди за обука, за да се обезбеди креирање „работни места со соодветни стандарди за квалитет“ – пристојна плата и бенефиции, како и безбедни услови за работа. Обуката и образованието за зелените работни места, исто така, ќе треба да ја нагласат и половата еднаквост.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

долгата традиција на социјална и трудова легислатива која постои за да се заштитат сиромашните и обесправените, за да се олесни и овозможи создавањето општествено неопходна работа и да се вгради социјална солидарност во структурата на економскиот живот. Но, можеби клучот за разбирањето на потенцијалот на праведната транзиција не е за само да се види едноставно како некој вид на заштитна мрежа, туку како средство да се стави економскиот живот во демократска и одржлива рамка, втемелена врз осмислен социјален дијалог и управувана од пошироко споделени економски и општествени приоритети. Прашањето, тогаш, не се однесува само на транзицијата, туку на она што следува по транзицијата – а целта е да се има нов начин на производство и потрошувачка што овозможува поголема социјална инклузија, еднаквост и еднакви можности.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

2.1. Потреба од мерење и проекции за зелените работни места Интересот за зелените работни места полека се зголемува и веќе достигна високо ниво. Со тоа се појави изразен оптимизам во врска со потенцијалот на зелените вработувања. Во извесна смисла, зеленото работно место стана симбол за нова и одржлива економија, како и за поправично општество. Голем дел од присутниот оптимизам околу зелените работни места е оправдан. Растот на зелената вработеност во многу земји веќе е прилично значаен. Освен анегдотските и случајни докази за растот и потенцијалот на зелените работни места, постојат серија квантификации, проценки и проекции на зелените работни места низ целиот свет. Сепак, сè уште не се располага со доволно податоци. Државите мора да утврдат категории за статистичко известување кои ги препознаваат и помогаат да се опфатат релевантните работни места во новорастечките индустрии и зелените работни места во постојните сектори. Исто така, државите/владите, треба да побараат сеопфатно моделирање и вложување економетриски напори за да се анализираат не само директните зелени работни места, туку и оние кои се поврзани на индиректен начин. Во оваа смисла, стопанските комори и синдикатите можат да имаат многу корисна улога. Некои од нив започнаа со спроведување анкети и изготвување профили на работните места, но потребни се многу поголеми напори. Треба да се обрне внимание и на расчленетите податоци врз основа на половата припадност, со цел да се гарантираат еднакви можност за вработување и на жените и на мажите на зелените работни места. Се бара и поголема контрола врз синџирите на снабдување, за подобро да се разбере во која мерка традиционалните бизниси и професии се под позитивно влијание и се заживеани од зазеленувањето на економијата. Конвенционалните индустрии се добро опфатени во државните и други статистички податоци. Наспроти ова, од сето она што може да се карактеризира како зелена економска дејност, податоци за вработеноста се достапни само за одредени сегменти (индустрии или земји). Дури и кога има такви достапни податоци, тие обично се моментални прикази наместо временски серии, и повеќе се проценки и проекции, отколку веродостојни бројки. Новите индустрии - како што се секторот за обновлива енергија или енергетска ревизија - може да се идентификуваат релативно лесно. Но, други промени кои помагаат за зазеленување на економијата многу потешко се дефинираат и опфаќаат: нови технологии, деловни практики, како и промени во професии и занимања кои даваат подобрена енергетска, материјална и водна ефикасност; методи и техники кои помагаат да се избегне или минимизира создавањето отпад; или нови структури и инфраструктури кои што генерално ја прават економијата помалку зависна од материјалниот инпут. Многу од овие промени ќе се случат во постоечките компании и индустрии, но тешко е да се издвојат.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

2. МЕРЕЊЕ И СОЗДАВАЊЕ ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА – УЛОГАТА НА ДРЖАВАТА

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Повисоката ефикасност е суштинско барање за една економија која е еколошки помалку штетна - остварување на истиот економски аутпут (и ниво на благосостојба), со помалку материјален инпут. Но ефикасноста е релативен и многу динамичен концепт. Не постои општо прифатен праг или гранична линија што го одделува ефикасното од неефикасното во секој поединечен случај. Колку уште ефикасност е доволна? Со оглед на технолошкиот напредок и сè поприсутната потреба да се минимизираат влијанијата врз животната средина поврзани со потрошувачката на енергија и материјали, дали вчерашното ниво на ефикасност може да се смета како соодветно за утрешнината? Оттука, иако основната дефиниција за зелените работни места може да остане иста, нејзината суштина се менува со текот на времето. За новонастанатите „зелени“ сектори на економијата, како што се обновливите извори на енергија, проценките за вработеноста можат да се изведат алтернативно од индустриските истражувања, од анализите кои генерираат проценки на коефициентот на вработеност (како што се работни места по единица на производство или инсталиран капацитет на производство, или работни места по единица инвестициски трошок), или од макроекономските модели (како инпутаутпут моделите кои бараат да се опфатат директните и индиректните вработувања и да се процени влијанието на вработеноста).11 Изработката на модели обично се базира врз една клучна претпоставка како што е исполнување одредена цел на политиката (на пример, генерирање еден дел од енергијата од чисти извори до одредена целна година), трошење одреден паричен износ или спроведување мерка на политиката (како што е т.н. јаглероден данок). Овие различни пристапи резултираат во сознанија кои не може едноставно да се агрегираат или екстраполираат. Други студии, врз основа на макроекономски пресметки, не се фокусираат директно на зелените индустрии, туку имаат за цел да го одредат најверојатниот севкупен ефект врз економијата што произлегува од политики насочени кон намалување на емисиите на стакленички гасови или други влијанија врз животната средина. Тие се фокусираат на начините на кои трошоците на производство може да се променат, како побарувачката за производи и технологии може да се промени со нови прописи и стандарди, итн. Резултатите од таквите анализи се под силно влијание на основните претпоставки што се дел од нив. На пример, каков тренд ќе имаат трошоците за генерирање енергија и материјални инпути? Основна претпоставка меѓу екологистите и еколошките економисти е, дека цените на енергијата и материјалите ќе треба да се зголемат со цел да се стимулираат построги мерки за зачувување и ефикасност. Но, колку брзо ќе растат цените и дали оваа промена ќе биде дел од смислена, далекувидна политика или последица на непредвидени и несакани шокови? Колку добро се прилагодуваат компаниите и до кој степен се обидуваат да го зазеленат своето работење на проактивен начин или се спротивставуваат на ваквите промени? Природата на овие и други претпоставки неизбежно влијае врз општата природа на наодите. Па така, скептичните претпоставки за намалување на емисиите на стакленички гасови или други еколошки мерки, најверојатно ќе произведат студии 11 Никој не може да го игнорира предупредувањето дека инпут-аутпут анализата може да биде несоодветна за предлозите за зелени работни места. Имено, инпут-аутпут анализата, делумно претпоставува дека технологијата не се менува за да им овозможи на некои инпути да произведат повеќе аутпут, додека во исто време бара ценовните соодноси на разните инпути да останат непроменети. Сепак, предлозите за зелени работни места ги нарушуваат и двете претпоставки, бидејќи проектираат подобрување и поголема распространетост на технологиите што се базираат на алтернативни енергии, како и премин кон поскапа енергија, со што ќе се промени релативниот ценовен сооднос на енергетските со другите инпути!

2.2. Истражување на зелените работни места Анкетниот пристап се чини е најдобриот метод за проценка на зелените работни места, затоа што официјалните статистички класификации не се структурирани да ги разграничат „зелените“ работници од другите работници во истите индустрии или професии. Значи, постои потреба од истражување со кое се воспоставува стандарден сет на дефиниции и методологии, како и потреба од флексибилност во рамките на една држава за модифицирање на дефинициите за зелените работни места.

2.2.1. Основни цели на истражувањето на зелените работни места Постојат многу начини и нивоа на кои може да се истражи зелената вработеност. Поради тоа, одредувањето на целта на истражувањето е најважно за ефективен дизајн на анкетата. Следниве прашања можат да се земат предвид при разјаснување на целта на истражувањето: • Дали истражувањето/анкетата е наменето(а) за мерење на бројот на зелени работни места? Ако е така, дали е наменето(а) за мерење на бројот на зелени работни места по категории зелена економска активност? • Дали истражувањето/анкетата е наменето за мерење и на некоја фруга варијабла, како дополнување на бројот на зелени работни места (на пример, плати, демографски трендови, услови за обука, зелени деловни практики)? • На кое секторско ниво и класификација на професии ќе бидат групирани податоците за зелените работни места? • Дали истражувањето/анкетата, ја има предвид целата економија или сегменти од неа, кои може да се сметаат за дел од зелената економија (на пример, вработеност поврзана со обновливите извори на енергија или со намалување на загадувањето)?

2.2.2. Конципирање на истражувањето на зелените работни места Една државна институција или влада која е заинтересирана за спроведување вакво истражување може многу да научи од искуството на другите, и треба да го земе предвид следново при планирање на процесот и при дефинирање на временската рамка: 1. Планирање – утврдување опфат на студијата. 2. Начини на давање одговор – утврдување имплементација на истражувањето и начини на давање одговор (по пошта, телефон, интернет или комбинирано). 3. Инструмент на истражувањето / анкетен прашалник – дизајнирање на инструментот.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

кои предвидуваат затворање на работните места, исто онака како што позитивните претпоставки ќе донесат оптимистички резултати. Сепак, поголемиот број студии се согласуваат дека можната последица е мала позитивна промена во вкупната вработеност.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

4. Тестирање на истражувачкиот инструмент/прашалникот. 5. Одредување примероци – подготвување на примерокот од претпријатија што треба да бидат анкетирани. 6. Процедури на последователно анкетирање – за да се добие саканата стапка на добиени одговори. 7. Уредување на податоците, нивно складирање и користење – обработка на одговорите и доделување класификациски кодови. 8. Проценка. 9. Анализа на податоците, презентација и објавување. 1. Планирање. Целта и контекстот на истражувањето е да се утврди основната рамка за прибирање податоци за зелените работни места. За да се утврди видот на информации што треба да се прибираат и анализираат, неопходно е да се стекне темелно запознавање на клиентите (кои го бараат или ќе го користат резултатот) и нивните потреби. Чекорите што треба да се преземат се следниве: • Јасно дефинирање на целите и задачите. • Утврдување на објектот што ќе треба да се мери. • Утврдување дефиниции на термините (на пример, зелени работни места, зелена дејност). • Изнаоѓање доволно време за планирање на проектот, преглед на дефиницијата и другите аспекти на планот, развивање и пред-тестирање на инструментот/ прашалникот, когнитивен преглед, имплементација и последователни анкети со испитаниците. • Когнитивен преглед. Како пристап за проценка, когнитивниот преглед може да се фокусира на целото истражување - административниот процес или само на прашалникот. Когнитивен преглед треба да се спроведе така што ќе се отстранат непотребните пречки во процесот на одговарање. Когнитивниот преглед гарантира дека инструкциите се јасни, прашањата се разбрани како што треба и дека одговорите ги исполнуваат барањата на спонзорите на истражувањето. Важно е да се напомене дека мерењето и анализата на зелените работни места се различни од традиционалното статистичко мерење и анализа на одделни професии и индустрии/сектори: • Зелената активност е меѓусекторска и вклучува работни места во многу индустрии/сектори и професии. • Терминот зелени работни места поттикнува многу различни мислења и наметнува значителен ризик од пристрасен одговор. Затоа, важно е негово внимателно конципирање и тестирање. Би било корисно, едноставно класифицирање на работните места по економски категории врз кои тие влијаат, при што може дури и да не се користи терминот зелени работни места или да не се пренагласува како термин во прашалникот. • Поимот или дефиницијата за „зелено“ може да се промени со текот на времето. На пример, дали некој производ кој е енергетски ефикасен денес ќе

Планирањето треба да ги вклучува клучните засегнати страни во процесот. Треба да се земат предвид потенцијалните неконтролирани промени во опсегот: • Опасноста од концентрирање врз повеќе цели може да стане реална и да ја преоптовари студијата. • Дали постои рамнотежа меѓу разгледуваните дефиниции и постигнувањето консензус. • Еден приод е да се разгледуваат дефинициите во рамки на поголема група, а друг е да се побара консензус во контекст на помала група, користејќи инпут од поширок спектар партнери. • Студијата мора да биде објективна. Одлуките во врска со обемот на истражувањето се вградуваат уште во фазата на планирање. Притоа важно е да се утврди дали истражувањето: • Ги вклучува сите индустрии/сектори; • Ги иззема индустриите/секторите за кои постои мала веројатност дека вклучуваат зелени работни места; • Се фокусира само на претходно утврдените „кандидати“ за зелени индустрии, и • Го вклучува единствено приватниот сектор или и јавниот сектор. 2. Начини на одговарање. Очигледно, постојат различни начини на одговарање, но важно е да се забележи следново: • Треба да разгледа можноста за одговарање преку интернет. • Иако често се претпоставува дека доколку му се овозможи избор на испитаникот за начинот на одговарање, тоа ќе го намали недавањето одговори, некои студии покажале дека нудењето поголем број начини за давање одговор, резултирале со нешто пониска стапка на добиени одговори. 3. Инструмент за истражување/анкетен прашалник. Клучно значење за дефинирање на зелената вработеност, за целите на вработување по професии и конципирање на истражувачкиот процес и инструмент, има разбирањето дека работното место е единица на анализа. Оттука, треба да се има предвид дека: • Прибирањето информации за зелените работни места овозможува спроведување внатрешна микроанализа во претпријатија/компании кои имаат зелени работни места, и анализирање и објавување информации за „зелените професии“ и „зелените индустрии“. • Проценките за зелените работни места може да се агрегираат на ниво на индустрија/сектор и професија. • Оптимално, проценките за работните места во рамките на претпријатијата/ компаниите, треба да се направат на што е можно подетално ниво.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

биде енергетски ефикасен по пет години во однос на поефикасни производи што може да се развијат? Оттука, менувањето на дефинициите за зелени производи и услуги со текот на времето би можело да влијае врз бројот на работници кои се вклучени во овие активности.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Дефинициите за „зелено“ треба да бидат приклучени на инструментот/анкетниот прашалник и треба: • Самата дефиниција да се поврзе со одредените категории зелена економска активност; • Да се утврди степенот на поврзаност (како што е тој дека работата е од суштинско значење за дејноста); • Референтен временски период (како што може да биде едно тромесечје или една година); и • Да се вклучат конкретни примери на она што треба и што не треба да биде вклучено во категоријата на „зелена економска активност“. Почетното прашање е клучно од аспект на изгледите дали испитаникот ќе продолжи со истражувањето или не. Треба да се појасни дека анкетниот прашалник треба да се врати назад, дури и ако претпријатието/компанијата не ги вклучува оние активности што се истражуваат. Доколку прашалникот не се врати, постои опасност од пристрасен одговор. Корисно е да се добие податок за вкупниот број вработени во фирмите кои не произведуваат „зелени производи и услуги“. Исто така, важно е да се конципираат анкетните прашања така што ќе се минимизира „префрлањето на топката“ во претпријатијата. Когнитивниот преглед и пред-тестирањето можат да помогнат во утврдувањето на веројатноста од појава на ситуации на „префрлање на топката“ и можат да сугерираат промени во концептот, со цел тоа да се избегне. Во идеална смисла, истражувањето треба да биде дизајнирано така што едно лице ќе може да ги даде одговорите. Степенот до кој еден испитаник може точно да одговори на сите прашања може да ја подобри стапката на добиени одговори. Во таа смисла, инструкциите можат да бидат дел од прашалникот (истражувачкиот инструмент) или да бидат вклучени во прилог. Прашалникот треба да содржи јасни дефиниции за зелените работни места и зелените економски активности, заедно со примери за елементи кои треба да бидат вклучени или изземени за секоја категорија. Тој може да биде придружен со прилози. Некои истражувања може да се сретнат со идентификување работни места поврзани со „зелени“ процеси во рамките на едно претпријатие/компанија, без разлика дали претпријатието/компанијата произведува „зелен“ аутпут. 4. Тестирање на истражувачкиот инструмент/прашалникот. Нејасни или лошо формулирани прашања може да ги одвратат испитаниците од одговор, да извлечат пристрасни одговори, или да генерираат информации кои не соодветствуваат со намерата на истражувањето. Формалниот когнитивен преглед и пред-тестирањето се значајни за подобрување на стапките на одговор во смисла на намалување на евентуалната пристрасност во одговорите. Примери за тоа што треба да се земе предвид при тестирањето се: • Дали прашањата се јасни и ефикасни? • Дали испитаникот може да ги достави бараните информации? • Дали прашалникот/инструментот е добро конципиран? 5. Одредување примероци. При утврдување на примероците врз кои ќе се врши истражувањето, треба да се имаат предвид следниве опции:

• Каков метод на одредување примероци ќе се користи? • Одредување пондери што ќе се употребуваат при проценката. • Дали вреди одредувањето поголем број примероци од индустрии/сектори што се претходно идентификувани како потенцијални „зелени индустрии“, или ќе се истражуваат сите индустрии/сектори? 6. Процедури за последователно анкетирање. Ако испитаниците сами ги идентификуваат зелените работни места, важно е анкетарите да не даваат директни совети за тоа дали да се категоризира нешто како „зелено“ или не. Наменските истражувања бараат пообемно последователно анкетирање за да се добие прифатлива стапка добиени одговори. Значајното инсистирање при недавање одговор е потребно, во услови на спроведување една единствена или при прва анкета. Обуката на телефонски анкетари е важна при прибирањето податоци преку телефон или последователно анкетирање на испитаниците кои не дале одговор. 7. Уредување на податоците, нивно складирање и користење - обработка на одговорите и доделување кодови за класификација. Општо земено, поголемиот број работни места можат релативно лесно да се кодираат во соодветни категории врз основа на официјалната статистичка практика и искуство. Алатките за онлајн внесување на одговорите на интернет треба да вклучуваат опции кои им овозможуваат на испитаниците да се зачуваат делумните одговори за последователно комплетирање. 8. Проценка. Генерално, студијата треба да ги пондерира резултатите за да ги претстави сите индустрии/сектори вклучени во опсегот на истражувањето, со дел да се направат проценки за зелените работни места по индустрија/сектор и по професија. 9. Анализа на податоците, презентација и објавување. • Доколку се истражи колкав дел од растот на зелените работни места припаѓа на етаблираните фирми наспроти новите, ќе може да се извлече сознание за евентуална поврзаност и со други варијабли (на пример, присуството на шпекулативен капитал и патенти); • Компаниите кои одговориле дали имаат зелени работни места треба да се проверат за да се види колку долго се во бизнисот и да се споредат зелените со незелените бизниси; • Истражување и на друга деловна динамика. Овие лекции можат да претставуваат непроценливо искуство кое ќе послужи како појдовна точка за развој на други истражувања и студии.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

• Каква стратификација треба да се користи (на пример, по големина на претпријатие, индустрија/сектор, подрачје)?

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

2.2.3. Контекстот во кој може да се користат податоците од истражувањето Понекогаш, податоците од истражувањето можат да се користат во комбинација со податоци од други истражувања. Во вакви случаи многу е важно да се утврди на кој начин ќе се комбинираат податоците од двете истражувања, со што самата анкета ќе може да се конципира на начин што ќе го олесни користењето на нејзините резултати со резултатите од другото истражување. На пример, едно истражување може да биде конципирано за проценка на зелените работни места, но не и да се приберат податоци за платите - наместо тоа во анализата ќе се користат официјалните податоци за платата. Друго истражување може директно да прибира податоци за исплатената плата на едно зелено работно место, за што ќе бидат потребни различни прашања и концепт на истражувањето. Иако има многу заедничко меѓу презентираните истражувања, јасно е дека собраните податоци и начинот на кој тие се користат, ќе се разликуваат. Секоја анкета прибира податоци за изработка на проценка на зелените работни места од некој вид, но клучните разлики во интересот и потребите на истражувачот влијаат врз концептот на истражувањето и прашалникот, вклучувајќи, но не ограничувајќи се на следното: • Опсегот на работни места кои треба да бидат вклучени; • Прибирање податоци за платата преку истражување на зелените работни места; • Добивање информации за образованието или за потребите од обука преку истражувањето; • Идентификување на клучните „зелени“ бизнис практики. Овие разлики ги покажуваат варијациите во тоа како истражувачот ги прилагодува истражувањата за да ги исполни неговите специфични потреби. Овие варијации може да дадат значајни информации за идните иницијативи за истражувања и да му овозможат на истражувачот да учи од нив, и по можност да ги примени наодите од други истражувања без прибирање идентични информации. Тие, исто така, ја илустрираат важноста на јасно утврдената цел и контекст на истражувањето заради обезбедување широка рамка за прибирање податоци поврзани со зелените работни места.

2.2.4. Дефиниции и категории на зелени работни места кои се користат во истражувањето Како што беше претходно разгледано, за секоја студија неопходни се јасни дефиниции за зелените работни места поврзани со утврдените категории на зелена економска активност.12 Проценките на зелените работни места во 12 Треба да се има предвид дека зелените работни места може да се дефинираат како работни места во земјоделството, производството, градежништвото, инсталирањето и одржувањето, како и кај научните, техничките, административните и услугите поврзани со активности кои значително придонесуваат за зачувување или обновување квалитетот на животната средина. Посебно, но не исклучиво, овде се вклучени и работни места кои помагаат да се заштитат и да се обноват екосистемите и биодиверзитетот; намалување на потрошувачката на енергија, материјали и вода преку високо-ефикасни стратегии за избегнување такви случаи; ослободување на економијата од емисиите на јаглерод, како и минимизирање или целосно избегнување на генерирањето секакви форми отпад и загадување. Но, зелените работни места

2.2.5. Ставки од анкетниот прашалник Дизајнот на прашалникот резултира од основните одлуки за целта, користењето и дефинициите на клучната терминологија, како и од одлуките за начинот на прибирање податоци. 1. Квалификациско или „скрининг“ прашање: Секоја анкета содржи основно „скрининг“ прашање кое одредува дали испитаникот ја пополнува целата анкета или само одредени прашања. Варијациите кај „скрининг“ прашањата можат да бидат корисни за идниот концепт на анкетата. „Скрининг“ прашањето е важно од неколку причини. Првенствено, тоа обезбедува информации кои му помагаат на испитаникот да утврди дали неговата фирма нуди производи или услуги кои ги задоволуваат зелените критериуми. Покрај тоа, значајни се и основните информации, како што е вкупната вработеност и видот на бизнисот, кај фирми кои не произведуваат зелен аутпут. Во најмала рака, прашањето дали една фирма нуди зелени производи или услуги претставува точка за споредба на тоа колку анкетирани претпријатија произведуваат зелени производи и услуги, а колку не. Доколку соодветно се кодира, тоа станува важен сооднос во која било анализа за тоа колкав процент од претпријатијата/компаниите во рамки на една официјална статистичка класификација произведуваат „зелен“ аутпут. Тоа, исто така, може да овозможи подетална внатрешна анализа која може да се публикува за подобро да се утврди кој тип претпријатие/компанија е најмногу ангажирано во зелената економија. Прашалникот мора јасно да бара и да ги поттикне испитаниците кои одговараат со „не“ на „скрининг“ прашањето, да го вратат прашалникот назад. 2. Ставки од прашалникот за бројот на вработени на зелени работни места: Иако постојат мали варијации, истражувањето треба: • Да го опфати податокот за вкупниот број вработени во претпријатието/ компанијата. Ова е важно, бидејќи процентот на зелени работни места во некое претпријатие или индустрија/сектор е основна мерка за анализа. • Да се направи разлика за степенот на поврзаност на работата со зелена активност за да може истата да биде вклучена како зелена. • Да се стави акцент на прибирање детали за директните зелени работни места. • Да се користат зелените работни места како единица на набљудување. треба да бидат и добри работни места кои ги исполнуваат долгогодишните барања и цели на работниците, односно соодветна плата, безбедни услови за работа, и работнички права, вклучувајќи го правото да се организираат работнички синдикати.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

значителен степен ќе зависат од користените дефиниции. Дефиницијата, целта и контекстот на употреба на истражувањето влијаат врз опсегот на истражувањето, популацијата што треба да биде анкетирана, концептот на прашалникот и методите за одредување примероци. Дефинициите на зелените работни места и зелените економски категории, не само што го насочуваат концептот на прашалникот, туку и ги водат испитаниците кои го пополнуваат прашалникот, обезбедувајќи основа за утврдување на тоа, кои работни места можат да се вклучат како зелени.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

• Да приберат информации за бројот на вработени на зелени работни места и вработување по одредени категории на зелена економска дејност. Прибирањето податоци на ова ниво обезбедува анализа на поврзаноста на професиите со зелените економски активности. Ова ниво на детали, исто така, бара од испитаникот да прави разлика меѓу примарната од другите дејности. 3.

Ставки од прашалникот кои се однесуваат на обврските и задачите на зелените работни места, квалификации или плати: секоја анкета обично треба да собира и некои дополнителни информации во врска со зелените работни места.

Ставки од прашалникот поврзани со барањата за образование, потреби од обука и прашања во врска со вработувањето: Информациите за тековното и очекуваното образование и потребата од обука се од голем интерес за образовниот систем, стопанството и за државата. Иако голем број студии укажуваат на тоа дека за поголемиот дел од зелените работни места не се потребни значително различни квалификации, кај многу од нив, сепак, е потребна одредена обука на самото работно место или засебна обука за одредени вештини. Мала е веројатноста дека таквите информации може или треба да се прибираат во детали преку тековна анкета за зелените работни места, но утврдувањето основни информации за идните студии, слични на уникатните вештини разгледани погоре, може да биде корисно.

Како што беше претходно потенцирано, анкетите се веројатно најдобриот метод за да се проценат и да се следат трендовите во зелената вработеност. Сепак, пред да се почне едно истражување, важно е истражувачите да ги прегледаат информациите од пазарот на труд и да се утврдат обемот и целта на нивната студија, за да се одреди кои податоци ќе треба да се прибираат. Алтернативните истражувачки методи вклучуваат анализа на постоечките податоци од информациите за пазарот на труд во комбинација со информации од извештаите изготвени од страна на здруженијата, веб-страниците на претпријатијата/компаниите, како и јавните агенции.

2.3. Размислувања за подготовка национални информации за зелените работни места Побарувачката за информации во врска со пазарот на труд за мерење на зелената економска дејност постојано расте. Институциите за обезбедување податоци за пазарот на труд на државно ниво и бироата/агенциите за трудова статистика треба да обезбедат информации и анализа за зелените економски дејности/активности, кои што може да се користат за поддршка на планирањето и развојот на деловни и јавни политики (од страна на приватните т.е. државните организации и институции, респективно). Сега се јавува предизвик како да се искористи искуството од почетните напори на други држави за мерење на зелените работни места, како да се концептуализираат и да се испланираат активностите во рамки на националниот статистички систем, за да се вклучат и измерат зелените работни места. За мерење и следење на зелената вработеност потребни се јасни и ригорозни насоки за тоа како се прибираат и користат информациите. Секој национален систем за мерење и анализирање на зелените работни места мора да се гледа како дел од целокупниот систем на податоци за пазарот на труд на државно ниво, бидејќи

За утврдување репер или основа за зелените работни места и нивно последователно следење, потребни се податоци базирани на истражување. Концептот на национално истражување треба да го утврди Државниот завод за статистика на Република Македонија (ДЗС). Меѓутоа, има одредени прашања кои треба да се земат предвид при планирањето какво било истражување на зелените работни места. • Одредување примероци. Меѓу прашањата кои би можеле да се разгледаат е и тоа што се однесува на дилемата, дали одредувањето поголем број примероци во претходно утврдени зелени индустрии/сектори е корисно за да се максимизираат податоците за зелените работни места. Истражувањето на сите индустрии/сектори се чини соодветно само за првичните напори при реализирање национално истражување. Секако, тука е пожелно спроведување одредена стратификација или одредување поголем број примероци. • Посакувани резултати. Во идеална смисла, проценките за зелените работни места се изработуваат преку национално истражување со податоци добиени на државно/национално ниво. • Динамика на анкетата. Без разлика колку се строги дефинициите и инструкциите во анкетата, може да се јават одредени варијации врз основа на пристрасни одговори кои влијаат на мерењето на промените на годишно ниво. Сè додека нема достапни резултати од национални истражувања, нема да биде јасно до кој степен годишните истражувања може да ги опфатат промените во зелените работни места, од една, до друга година. Сепак, годишната проценка на зелените работни места по индустрии/сектори (без детали за професиите), се чини дека е од суштинско значење за националниот систем за мерење на промените во годишни интервали и трендовите во текот на неколку години. Национално истражување за генерирање професионални детали може да се моделира со податоците собрани во текот на две или три години, за да се изработи проценка на зелените професии и да се обезбедат доволно детални податоци во врска со професиите/ индустриите. Во врска со идните студии може да се разгледаат неколку други заложби и прашања: • Разбирање на поврзаноста меѓу професијата и индустријата (секторот). Добивањето информации за поврзаноста меѓу индустријата и професијата во клучните зелени економски дејности, вклучувајќи ја и поврзаноста меѓу синџирот на снабдување, зелените производи и услуги, и потенцијалните влијанија на големите јавни или приватни иницијативи за вработување, може да бидат корисни за анализа на анкетните податоци. Разбирањето на поврзаноста помеѓу индустриите/секторите ќе помогне и да се илустрира колкава е потенцијалната големина на растот на вработеноста и дали е потребно подетално кодирање за некои индустрии. Тоа може да помогне и за утврдување на горната граница на очекуваниот раст или дали истиот е реален. Сè додека нема достапни анкетни податоци, треба да се размисли за изработка на матрица на професиите во зелената индустрија со комбинирање работни листови за професијата и индустријата. Ова би била подгрупа во

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

„зеленото“ е само еден аспект од тој поголем систем. Во овој случај, потребна е посебна внимателност, затоа што постои тесна поврзаност меѓу производите и услугите, работните места и индустриите/секторите.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

националната матрица на професии, вклучувајќи ги само професиите и индустриите (секторите), кои врз основа на претходно спроведени државни истражувања се определени како веројатни зелени кандидати. • Следење на зелените бизниси/претпријатија и новите зелени работни места. Вреди да се размисли за определување и следење примерок од зелените бизниси/претпријатија, т.е. оние кои се цврсто поврзани со зелената економија. Ова би било корисно и за националниот систем за следење потенцијални нови професии. Ниту една од студиите спроведени досега на светско ниво, не идентификувала нови зелени работни места што резултираат од појава на комплетно нова професија. Треба да се земе предвид и една здружена заложба за проверка на онлајн листите за работа и огласи за вработување, за да се следат новите називи на работни места, новите квалификации, како и можните нови професии. Прибирањето и извлекувањето податоци за отворање нови зелени компании, исто така, би било драгоцено. Корисно би било да се идентификуваат новите компании со нови производи, затоа што тие можат да станат значајни извори за создавање нови работни места (и нови професии). • Следење на главните случувања. Треба да се вложат напори за следење на приватните инвестиции, позначајните политики и јавни иницијативи во областа на енергетиката и животната средина, заради нивното можно влијание врз идните потреби од вработување. Исто така, корисно е и да се биде во тек со позначајните сертифицирања и регистрирања на приватни или јавни претпријатија, кои се однесуваат на зелени економски активности. Овие размислувања претставуваат само неколку можни идеи кои би можеле да се земат предвид, во услови кога националната статистика за работната сила започнува да вклучува мерења за зелената вработеност. Целта на воведување вакви елементи е да се охрабри понатамошниот дијалог и дејствување кон конципирање и инкорпорирање зелени обележја во постоечкиот систем. Потребни се значителни заложби за националниот систем за анализа на пазарот на труд да одговори на основната потреба од информации, за да помогне во дефинирањето и мерењето на зелените работни места во македонската економија. Секако, не постојат тешки и брзи решенија, но сигурно постојат две цели што треба да се реализираат: Цел 1 – Дефинирање на зелените работни места и опишување на она што треба да се мери кај нив. 1. Разбирање на прашањето, како и разните постојни обиди за мерење. 2. Идентификување и истражување на проблемите и прашањата околу мерењето на зелените работни места, повикувајќи се на заложбите споменати погоре. Во продолжение е дадена првичната листа со прашања и проблеми: • Каков вид податоци и информации им требаат на креаторите на политиката и на јавноста во врска со зелените работни места? Кои прашања треба да бидат одговорени? • Која е дефиницијата (или алтернативните дефиниции), за зелени работни места, имајќи ги предвид целите на анализата на политиките за работната сила и економскиот развој? Може ли оваа дефиниција да се користи за

1. Изработка на предлози за обезбедување податоци и информациите што им се потребни на креаторите на политиката и на јавноста во врска со зелените работни места. Овие предлози треба да го вклучат следното: • Идентификување на она што ќе се мери: аутпут или производи. • Идентификување на мерните методи кои би можеле да се користат. Различни мерни методи може да бидат потребни за различен аутпут или производ. • Колку често треба да се спроведува мерење за да се утврдат трендовите? • Кои критериуми треба да се користат при евалуација на мерните методи? • Проценка на приближните трошоци и потребното време за прибирање на податоците и нивна анализа.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

целите на мерење? • Дали зелените работни места се сконцентрирани во одредени групи индустрии/сектори или професии? Ако е така, во кои? • Дали целокупната индустрија т.е. сите сектори или професии се „зелени“? Ако е така, кои се тие и дали истите можат да се идентификуваат како такви во рамките на постоечките системи на класификација? • Колкав дел од работните места во одредени индустрии/сектори или професии е „зелен“? Може ли тоа да се измери? • Кои се барањата за задолжително образование и обука за зелените работни места? Дали се слични на оние за „незелените работни места“? Дали се бараат одредени сертификати или лиценци конкретно за зелените работни места? • Колкави се платите на зелените работни места? • Какви видови квалификации се бараат за зелените работни места и колку се тие слични или различни од квалификациите потребни за други работни места? Дали овие квалификации се добиваат преку релативно кратки обуки на работниците од постоечките или сродни професии или е потребна подолга специфична обука? • Дали зелените работни места се сконцентрирани во одредени подрачја во земјата? Ако е така, кои видови работни места се сконцентрирани во кои подрачја? Цел 2 – Развивање алтернативи за мерење на зелените работни места, вклучувајќи проценка на трошоците за мерење.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

2.4. Мерење и предвидување на зелените работни места: Проценка на емпириските пристапи Проценката на економското влијание, вклучувајќи го и создавањето работни места, на некој поголем инвестициски план е тешко, затоа што повеќекратните ефекти може да се променат со текот на времето и често има ненамерни последици. Колку е подолг временскиот период, толку е помала довербата во инпут-аутпут коефициентите за предвидување на идните работни места. Кај зелените работни места постојат дополнителни компликации, како што се нивната дефиниција и претпоставена трудоинтензивност. Голем дел од овие индустрии/сектори се релативно нови; некои технологии дури не се ни користат на комерцијални основа. Така, проценките за бројот на работни места по денар инвестиција или по единица енергетски аутпут, зависат од мали серии на податоци, што веројатно ги прави помалку сигурни. Владината/државната поддршка во форма на субвенции, даночни олеснувања, директни инвестициски грантови, барања за застапеност на домашни производи и слично, дополнително ја комплицираат анализата, затоа што овие политики ги нарушуваат компаративните трошковни предности и често водат до прифаќање поскапи технологии кои влијаат на останатиот дел од економијата. Тие можат да бидат минливи, можат да се пренасочат кон различни технологии или можат да се променат со текот на времето. Сиве овие несигурности водат кон својствениот недостиг на прецизност при секоја изработка на модел и имаат потреба од дополнително сценарио и сензитивни анализи за да се опфатат сите разумни патеки за развој. Генерално, може да се заклучи дека додавањето „нето работни места“ не може едноставно да се оправдува како дополнителна корист од инвестирање во зелена енергија (технологии за искористување алтернативни енергетски извори, енергетска ефикасност и зачувување на квалитетот на животната средина). Секоја опција нуди придобивки како што се пониски емисии и разновидно портфолио, иако на различни нивоа.13 Меѓутоа, истражувањата фокусирани на зелените работни места се соочуваат со дополнителни предизвици, а првиот од нив е дефинирање на тоа што претставува „зеленото работно место“. Многу зелени технологии се релативно нови, со мал удел на пазарот и без доволно економија од обем за постигнување поволна долгорочна трошковна структура, со можен исклучок на користењето на силата на ветрот. Иако е разумно да се очекува дека барем еден дел од овие технологии ќе продолжат да се развиваат и дека нивните трошоци ќе бидат намалени, тешко е да се споредат сиве овие технологии и да се одредат фаворити. Доколку овие патеки на технолошка еволуција не се разберат добро, тешко ќе биде да се одговори на прашањата колку луѓе ќе бидат вработени и од која технологија, какви квалификации ќе бидат потребни за овие работни места, каков вид плати ќе се исплаќаат, каков вид поддршка за влез на пазарот ќе им треба на овие технологии и многу други прашања. Без одговори на 13 „Глобал Инсајт“ (Global Insight, October 2008. U.S. Metro Economies: Current and Potential Green Jobs in the U.S. Economy, for The United States Conference of Mayors and the Mayors Climate Protection Center), ги смета работните места во нуклеарните централи, земјоделските работни места за снабдување со пченка на погони за производство на етанол и државни работни места во администрацијата за животна средина, како зелени работни места. Како што тврдат авторите, многумина од заедниците за заштита на животната средина нема да ја прифатат нуклеарната технологија како зелена. Исто така, водата и биомасата се сметаат како зелени алтернативи. Но, постои противење за хидро-објектите, особено поголемите брани, поради нивното негативно влијание врз животната средина преку нивните резервоари и канали за истекување. Собирањето и согорувањето на биомасата не е без штетни емисии, туку напротив. Нето енергетскиот биланс и емисиите при производство на етанол од пченка може да биде полош отколку кај конвенционалните горива во текот на еден животен циклус.

И покрај различните пристапи во голем број студии, можат да се идентификуваат некои општи проблеми и неконзистентности. • Можеби најзначаен, е фактот на постоење различни дефиниции на зелените работни места во различни студии, што само по себе јасно укажува на фундаменталниот проблем при споредување на резултатите од различни студии.14 ∘∘ Работните места не се секогаш поделени помеѓу градежните работи, коишто се привремени и оперативни работни места, (кои всушност се долгорочни).15 ∘∘ Некои студии претпоставуваат дека за зелените работни места ќе бидат платени повисоки плати од оние за работните места лоцирани во индустриите/секторите што користат енергија од конвенционални извори или во најмала рака повисока од просечната плата. Сепак, во отсуство на подетален преглед на видовите работни места и нивоата на квалификации, ова тврдење тешко може да се оправда. На пример, не постои однапред оправдана причина да се очекува дека едно генеричко градежно работно место на една фарма со ветерници ќе биде подобро платено од слична позиција на друга „конвенционална“ електроцентрала. ∘∘ Работните места не мора да бидат „нови“ зашто на нив веќе се вработени луѓе кои вршат „зелени“ работи. Со оглед на предизвикот за дефинирање на овие работни места, калкулирањето на постоечка работа како „нова“ ги удвојува шансите за погрешно пребројување. Дополнителна компликација е и тоа дека некои луѓе може да вршат „зелена работа“, иако продолжуваат да работат и во индустрија/сектор што користи конвенционални горива. • Честопати, не постои анализа на затворените (изгубените) работни места ∘∘ Зголемената цена на енергијата за бизнисите и домаќинствата ќе ја намали потрошувачката на други стоки и услуги во рамки на истиот буџет, што ќе се претвори во затворање работни места во овие сектори. Како што се тврди во некои од студиите, зелените технологии генерираат поскапа струја или произведуваат поскапи горива со сегашната технологија. Со повисока економија од обем и повеќе истражувања и развој, поголем дел од овие технологии ќе можат да ги намалат трошоците во иднина, но, не е познато во колкав временски интервал и за колку. ∘∘ Затворање работни места во традиционалните индустрии. Зелените технологии веројатно ќе ја заменат побарувачката за конвенционални 14 Бирото за трудова статистика (BLS) во САД го признава овој факт, наведувајќи дека: „Не постои широко прифатена стандардна дефиниција за 'зелените работни места’. Иако оваа тема е од интерес за државата, академскиот свет и бизнис заедницата, различни студии различно го дефинираат овој термин“. Во своите напори да се стандардизира дефиницијата, Бирото за трудова статистика ги класифицира „работните места кои се вклучени во економските дејности кои помагаат да се заштити или обнови животната средина или да се зачуваат природните ресурси", како зелени работни места, каде спаѓаат рециклирање, намалување на загадувањето, органското земјоделство, и слични не-енергетски дејности. Како такви, доколку акцентот се стави на влијанието на технологиите за обновлива енергија, земањето предвид на сите овие категории во нивната анализа ќе ги зголеми резултатите. 15 Колку повеќе се напредува, толку опфаќањето на градежните работи во оваа смисла наметнува зголемена пристрасност врз основа на имплицитната претпоставка дека ќе има постојан, па дури и поголемен број нови градби.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

овие прашања, точноста на проекциите за трошоците, цените и платите, направени во текот на моделирањето, ќе остане дискутабилна.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

горива и технологии, што несомнено ќе води до отпуштања во овие индустрии. • Одредени макроекономски придобивки како што се зголемената продуктивност, повисоките приходи и пониските трошоци за водење бизнис не се поткрепени со никакви докази и не се во согласност со реалноста на зелените технологии и пазарите на енергија. На пример, под претпоставка сè друго да остане исто (ceteris paribus), повисоката трудоинтензивност и повисоките трошоци за енергија што се резултат на брзата експанзија на зелените технологии, ќе ги зголеми трошоците за водење бизнис и ќе ги намали расположливите приходи. • Обично, ваквите студии зависат од претпоставки за многу интензивен раст во користењето обновливи извори на енергија, далеку над официјалните владини проекции. • Поголемиот број студии не упатуваат на трошоците, како во поглед на капиталните инвестиции, така и во однос на цените на електричната енергија и транспортните горива за крајниот корисник. Во некои студии постојат претпоставки за паушално стимулирање, но тие не се директно поврзани со инвестицијата. Инвестициските услови и претпоставките за временската рамка варираат кај студиите. Финалните проценки за создавањето работни места, исто така, значително се разликуваат. • Имплицитна, а понекогаш и експлицитна претпоставка во многу студии е, дека постои неограничена понуда на работна сила која ќе биде подготвена да ги пополни зелените работни места. Иако ова може да биде вистина за неквалификуваните градежни работни места кои се привремени, пополнувањето на некои квалификувани работни места може да се одвива многу потешко. Постоењето многу програми за обука во врска со индустриите за користење енергијата на ветрот, сончевата енергија и биогоривата, укажува на тоа дека има потреба од развој на дополнителни вештини. Привлекувањето искусни работници за такви позиции може да биде потешко. • Многу студии ги земаат предвид протекционистичките политики (увозни царини, барања за застапеност на домашни производи, и т.н.), за поддршка на развојот на домашните индустрии. Но, индустријата веќе е под влијание на глобалната конкуренција; кинески, индиски, корејски компании веќе се конкуренти на етаблирани компании од Европа и САД во областа на технологиите за добивање енергија од силата на ветрот, сончевата енергија, како и други технологии, и при тоа располагаат со значајни трошковни предности. Протекционистичките политики ќе доведат до производи со повисоки цени, па со тоа ќе го нагласат и поголемото ценовно влијание на зелените технологии врз потрошувачите и претпријатијата. • Статистиката на креирани работни места и опортунитетниот трошок на „зелените инвестиции“ во смисла на создавање други работни места, заслужуваат посебно внимание. Често недостига споредба на економските влијанија на слични инвестиции во други сегменти на економијата (енергетски или неенергетски). Некои студии го нудат инвестирањето во зелени работни места како решение за економскиот застој или рецесија. Ако се следи овој кејнзијански пристап, ќе се види дека постојат и други сектори

Имајќи го сето ова предвид, може да се заклучи дека постои висок степен на неизвесност околу проценката на работните места во овие студии, делумно затоа што тие користат различни дефиниции за „зелено работно место“. Покрај ова, проценките во одделни студии значително се разликуваат бидејќи студиите во повеќето случаи користат различни модели за да се процени создавањето работни места и различни инвестициски сценарија. Исто така, постојат многу малку заложби да се балансираат потенцијалните позитивни влијанија со евентуалните негативни влијанија на затворање работни места и повисоки трошоци за енергија. Во извесна смисла, многу студии претставуваат всушност cost-benefit анализи, но без соодветно разгледување на трошоците. И покрај сè, создавањето работни места се нуди како придобивка поврзана со инвестициите во овие енергетски технологии. Некои одат подалеку и ги нудат зелените работни места како начин за излез од рецесијата (особено по економскиот колапс во 2008 година), и пат кон одржлив раст на економијата. Ваквите студии тврдат дека инвестирањето во овие технологии ќе создаде повеќе работни места, отколку инвестирање во други енергетски индустрии, што би било вистина само доколку е неопходна повеќе работна сила по денар инвестиција, во споредба со конвенционалните технологии кои треба да се заменат. Овој аргумент е проблематичен од економска гледна точка, бидејќи подразбира помала продуктивност и оттаму, повисоки трошоци за работна сила, со истовремено негативно влијание врз потрошувачката кошница на домаќинствата и намалена конкурентност на претпријатијата на глобалниот пазар. Некои алтернативни технологии можат делумно да бидат поскапи од етаблираните технологии поради отсуство на економија од обем; а нивните трошоци може да се намалат со текот на нивниот развој и комерцијализација. Исто така, намалувањето на некои од овие трошковни слабости преку програми за поттик може да биде оправдано врз основа на придобивките за животната средина и разноликоста што зелените технологии можат да ја обезбедат. Но, ако истите во повисок степен се трудоинтензивни и најверојатно и останат такви, нивната трошковна слабост во однос на етаблираните технологии може да стане трајна. Структурата со континуирано високи трошоци, се чини, дека ја има пред сè во секторот/ индустријата на биогорива, што е условено од земјоделството и шумарството кои што се високо трудоинтензивни. Дури и трошоците за добивање енергија од силата на ветрот кои се намалуваа континуирано во текот на годините, претрпеа инфлаторен удар во текот на последниве неколку години. Промовирањето на зелените технологии од аспект на креирањето работни места, всушност, може да ја ослабе нивната експанзија.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

од економијата кои би можеле да создадат поголем број работни места за ист обем на инвестиција.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

2.5. Државата и креирањето зелени работни места 2.5.1. За креирањето зелени работни места Креирањето зелени работни места подразбира работен ангажман за некој и во исто време пренасочување ресурси од други сектори на економијата. Ако на зеленото работно место се гледа како на нето корист, тогаш вредноста што работното место ја создава за потрошувачите мора да биде поголема од цената на вршење на работата. Всушност, честопати се тврди спротивното, имено, дека е потребно повеќе работа за да се обезбеди истото количество енергија, и ова претставува како корист. Самата енергија претставува корист, но, работата што се реализира при добивањето енергија е трошок, од кој ќе има корист само со негово минимизирање. Литературата за зелените работни места е полна со ова основно недоразбирање. Многу извештаи погрешно тврдат дека трошокот е всушност корист. Едноставно, ние ги вреднуваме услугите и производите кои се добиени кога работниците извршиле некаква работа – а не реалното вршење на работата. Вложениот труд (работењето), на работното место е трошок, кој мора да се направи со цел да се добие одредена корист. Луѓето обично преферираат слободно време наместо работа – всушност тоа е причината зошто работодавците им плаќаат на вработените, а не обратно! Еден предлог за создавање алтернативни работни места може подобро да го разјасни овој момент. За да го реши проблемот на невработеност, државата би можела да подготви програма за вработување за половина од сите невработени лица, кои осум часа на ден би копале дупки, а другата половина од невработените лица, откако тие од првата група ќе ја завршат својата работа, би ги затрупувале дупките. На овој начин би се создале илјадници нови работни места, но, очигледно е дека тука нема да има корист за општеството. Нема да биде создадено ништо ново што некој би го консумирал. Во најмала мерка, општеството би ја изгубило вредноста според која сите копачи го вреднувале своето слободно време. Ваквата програма очигледно ќе мора да им плати на копачите на дупки, но тие плати мора да дојдат од некаде. Државата или ќе мора дополнително да оданочи некои даночни обврзници, да позајми од некого или да отпечати пари. Ова ќе ги премести реалните ресурси од преферираниот потрошувачки пакет на луѓето, во копање дупки. Во тој процес, некои работни места кои обезбедувале услуги што корисниците позитивно ги вреднувале, ќе бидат изгубени. Програмата на работни места за „копање дупки“ е штетна за економијата, бидејќи не создава ништо што луѓето го вреднуваат, а за неа се потребни реални ресурси во смисла на изгубено слободно време и други изгубени добра за широка потрошувачка. Кога студиите за зелени работни места го прифаќаат создавањето зелени работни места како корист, тие во суштина подлегнуваат на заблудата со „копањето дупки“. Создавањето зелени работни места обезбедува некому работа со распределба на ресурсите, кои инаку би отишле на друго место во економијата. Ако зелените работни места се корисни, тоа произлегува од фактот дека вредноста која работните места ја создаваат е поголема од трошоците за ангажирање работна сила (работници), за вршење на работите. Всушност, спротивното, честопати се смета за корист: имено дека е потребна повеќе работа (или повеќе зелени работни места) за обезбедување исто количество енергија.16 Минимизирањето на трошоците (да се 16 Ако создавањето зелени работни места се врши со форсирање потрошувачка на поскапи форми на

Исто така, опортунитетниот трошок на „зелените“ инвестиции речиси секогаш е игнориран во студиите за зелени работни места. Кога еден денар се инвестира во алтернативни технологии, истиот не е повеќе на располагање на другите сектори. Кога државите/владите обезбедуваат субвенции, дотации или даночни олеснувања за да се прошират поскапите технологии, било да се работи за обновливи извори на енергија или за нуклеарна енергија, ресурсите треба да се преместат од другите сектори во економијата. Ако целта на инвестирање е да се создадат нови работни места, постојат и други сектори каде што парите би можеле да се потрошат попродуктивно. Споредено со целокупната економија и посебно со одредени сектори, инвестициите во енергетски проекти водат до затворање работни места. „Нето работни места“ ќе биде разликата помеѓу работните места создадени под влијание на државни стимулации во секој сектор/индустрија, минус проценките за работните места кои се затворени поради пренасочување на инвестициите. Процесот на економски развој кој резултираше во спас на огромен дел од човечката популација од очајната сиромаштија која човештвото ја искусувало во поголемиот дел од своето постоење, е директен резултат на зголемувањето на продуктивноста на трудот. За жал, многу луѓе од Третиот свет се уште не учествуваат целосно во процесот на раст и зголемување на продуктивноста на трудот придвижени од економската слобода. Намерното креирање политики за ограничување на продуктивноста на трудот би ги осудило на продолжена идна сиромаштија и би го лимитирало растот во кој би уживал и поразвиениот свет. Зголемената продуктивност на трудот нужно не резултира во невработеност, бидејќи не постои фиксна група на работи што треба да се вршат. Како што стануваме попродуктивни, така невработените поради технолошките промени ги ставаме да работат други работни задачи. Реалноста е дека луѓето имаат неограничени потреби за стоки и услуги и секогаш ќе најдат начини да ги вработат оние, чии сегашни работни места се дислоцирани поради пораст на продуктивноста. Ако постои оправданост за создавање еколошки работни места, тоа мора да биде еколошката корист која им се обезбедува на луѓето – а не едноставниот факт дека тоа ги присилува луѓето да работат повеќе за да добијат помалку. Во врска со прашањето за субвенции за „самоисплатливост на енергетската ефикасност“ како дополнителна корист, тврдењето дека парите потрошени сега за енергетска ефикасност ќе се исплатат преку пониски сметки за електрична енергија на подолг рок, е контроверзно. Во некои случаи, ова е несомнено точно. Меѓутоа, инвестициите кои се навистина самоисплатливи не бараат владини субвенции, бидејќи и приватните претпријатија/компаниите и потрошувачите би ги барале овие подобрувања на енергетската ефикасност. Генерално, приватните претпријатија настојуваат да го максимизираат профитот. Кога ќе се соочат со стимулации понудени од страна на државата, можат да ја зголемат својата добивка со тоа што ќе ги направат своите бизниси енергетски поефикасни. Ако на приватните претпријатија им се потребни такви субвенции, енергија, ќе треба да се анализира како зголемените цени на енергијата ќе го забават растот во другите индустрии/сектори.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

направи повеќе со помалку работници), треба да биде посакуваниот резултат. Но, студиите за зелени работни места честопати посакуваат повеќе работни места, при производство на помалку енергија.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

со цел да се мотивираат за „подобрувања“ на енергетската ефикасност, тогаш тоа е силна индикација дека намалувањето на трошоците за енергија, всушност, не го покрива вистинскиот трошок за подобрувањето. Во други случаи, во кои заштедата на трошоците ги надоместува трошоците за подобрување, претпријатијата секако би ги реализирале инвестициите, па тука субвенциите се излишни. Произлегува дека или штедењето енергија не е исплатливо, или програмата непотребно субвенционира инвестиции што, бездруго, би биле реализирани.

2.5.2. За улогата на државата Секогаш кога една држава обезбедува значителни субвенции насочени кон една индустрија/сектор, тоа им овозможува повисока профитабилност на фирмите во таа индустрија/сектор и може да се очекуваат дополнителни вработувања во рамките на индустријата/секторот. Кога засегнатата индустрија/сектор е вклучена во добивање или користење обновлива или чиста енергија, дополнителните работни места создадени во таа индустрија/сектор, најчесто се опишуваат како зелени работни места. Оние кои ги поддржуваат агресивните иницијативи за зелени работни места тврдат дека опасноста од глобално затоплување ја наметнува итната потреба од оддалечување од традиционалните извори на енергија и приближување кон обновливите извори. Постои надеж дека оваа транзиција не само што ќе ја ублажи опасноста од глобалното затоплување, туку ќе биде и значаен извор на работни места и економски раст, затоа што ќе бидат ангажирани милиони работници во изградбата на илјадници ветерници, во производството и инсталирањето соларни панели, собирањето суровини за биогоривата, итн.17 За да може да се разбере заблудата во врска со тоа дека владите/државите преку субвенции и прописи, наводно, креираат зелени работни места18, добро е да се навратиме на пишувањето на францускиот економист Фредерик Бастиа (Frédéric Bastiat). Имено, во 1850 година, Бастиа се осврнал на една слична заблуда до која се доаѓа преку погрешен начин на размислување. Тој ова го објаснил во еден свој есеј, во кој ја раскажува приказната за скршеното стакло од излогот на една продавница.19 17 Политичарите низ целиот светот долги години нудат планови за зелени работни места. Поранешниот британски премиер Гордон Браун тврдеше дека неговиот план за зелени работни места ќе создаде 400.000 зелени работни места за период од осум години. Поранешниот американски потпретседател Ал Гор, со одобрување цитираше една студија што тврди дека стратегија за зелени работни места во САД би можела да создаде 1,7 милиони работни места. Претседателот Барак Обама е дури и поамбициозен, тврдејќи дека неговиот план за зелени работни места, всушност, ќе создаде пет милиони нови зелени работни места. 18 Студијата изработена на Универзитетот Реј Хуан Карлос (Alvarez Calzada Gabriel, Jara Merino Raquel, and Julián Juan Ramón Rallo, 2009: Study of the effects on employment of public aid to renewable energy sources, Universidad Rey Juan Carlos, March), ја оценува неодамнешната иницијатива на Шпанија за создавање зелени работни места. Шпанија е во првите редови на создавањето зелени работни места. Студијата покажа дека на секои четири работни места создадени од зелени субвенции, се затвораат по девет работни места во несубвенционираните области. 19 Бастиа ја објаснил заблудата на следниов начин: „Замислете дека деца со камења им ги скршиле излозите на некои сопственици на продавници. Луѓето сочувствуваат со дуќанџиите сè додека некој не изјави дека и не е толку лошо што децата го скршиле стаклото. Така се создава работа за стакларот, кој потоа би можел да купи повеќе храна, од што корист ќе има колонијалната продавница; или да купи повеќе облека, од што корист ќе има кројачот. Ако се кршат доволно стакла, стакларот ќе може дури и да вработи помошник и на тој начин ќе се создаде ново работно место.“ Слично на ова, Бастиа во неговата позната "Петиција на изработувачите на свеќи", се потсмева на намерите на протекционистички настроените претприемачи, споредувајќи ги со изработувачите на свеќи кои барале од државата да го сокрие Сонцето, бидејќи тоа обезбедува светлина, со што им претставува нелојална конкуренција. Според нив, ако се спречи Сонцето да обезбедува светлина, ќе се создадат бројни работни места во индустријата за производство на свеќи. Очигледно, и покрај целата иронија присутна во приказнава, тоа не е така: токму поради тоа што нема да бидеме во можност да уживаме и да ја користиме светлината на Сонцето, дел од нашите дефицитарни ресурси ќе трошиме за производство на свеќи, наместо за производство на други стоки и услуги што ќе го зголемат нашето богатство.

2.5.3. Јавни инвестиции во секторот за обновлива енергија: Создавање или уништување зелени работни места Создавањето нови работни места е една од експлицитните цели на јавните инвестиции во обновливите извори на енергија кај голем број држави, што со оглед на актуелната економска криза укажува на намерата за започнување обнова со помош на субвенции за зелени работни места. Проблемот со овој план е дека ресурсите кои се користат за создавање зелени работни места мора да се добијат од друго место во економијата. Затоа, овој вид политики имаат тенденција не само да создадат ефект на истиснување на инвестициите од приватниот сектор, туку и нето уништување на капиталот, затоа што инвестицијата мора да биде субвенционирана во голема мерка и тоа се врши со апсорпција или уништување на капиталот од останатиот дел од економијата. Парите потрошени од страна на државата не можат, штом се веќе наменети за зелени работни места, да се трошат или инвестираат од страна на претприемачите, па работните места кои зависат од таквата потрошувачка и инвестиција, ќе исчезнат или нема да се создадат. Инвестирањето во зелените работни места ќе се покаже за соодветно, само ако трошењето од страна на јавниот сектор е поефикасно во генерирањето добивка, отколку приватниот сектор. Ова би било можно, доколку јавните инвестиции се во можност да бидат исплатливи без да се прибегне кон субвенции, односно без потреба да се апсорбираат средства генерирани од страна на останатиот дел од економијата, со цел да се поддржи производство кое не може да се оправда преку остварените приходи и трошоци.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

На економистите им е добро познато дека владите/државите не создаваат работни места. Всушност, креираните работни места се резултат на подготвеноста на претприемачите да го инвестираат својот капитал, како одговор на побарувачката на потрошувачите за одредени производи и услуги. Она што државите можат да го направат, тоа е да субвенционираат одредени индустрии/сектори, со што субјектите во тој сектор кои се квалификувани за добивање субвенција, ќе се стекнат со конкурентска предност во однос на оние кои не ги исполнуваат условите да бидат субвенционирани. Кај вторите, доаѓа до зголемување на трошоците во работењето. Во случајот на зелените работни места, државите ќе ги уништат работните места во конвенционалниот енергетски сектор, а најверојатно и во другите индустрии/ сектори, преку даноци и субвенции дадени на новите „зелени“ компании, кои ќе ги користат парите од даночните обврзници за да ја намалат нивната конкурентност. Субвенционираните работни места кои ќе бидат „создадени“, по дефиниција ќе претставуваат помалку ефикасни начини на користење на капиталот отколку пазарно-креираните работни места. Ова значи дека тие во економска смисла се помалку продуктивни од работните места кои ги заменуваат и со тоа имаат помал придонес за економскиот раст. На крајот, производите и услугите добиени од работни места што се фаворизирани од страна на државата, по својата природа се непазарни. Тие треба да се поддржуваат неодредено време, често без економски оправдан модел на приходи. Ваков е случајот со патиштата, железничките системи, јавниот превоз, кон што се приближуваат и ветерниците, инсталациите со соларно напојување, итн.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

• Со цел да се знае колку други работни места се затворени под влијание на одделните програми за зелени работни места, т.е. во однос на секое работно место кое таа треба да го создаде, се користат две различни методи: • Прво, споредување на просечниот износ на субвенција, како неопходен дел од инвестицијата за создавање зелено работно место, со просечниот износ на капитал потребен за креирање работно место во приватниот сектор; • Второ, споредба на просечната годишна продуктивност со која субвенцијата за секое зелено работно место би придонела за економијата доколку не би била потрошена на таков начин, со просечната продуктивност на трудот во приватниот сектор, која што им овозможува на работниците да останат во работен однос. Со цел да се добие годишната јавна потрошувачка на средства наменети за обновливи извори на енергија во еден иден период, на пример наредните 25 години, може да се појде со пресметка на просечната ануитетна вредност на субвенциите за истиот период од 25 години. Сега се поставува прашањето, по која стапка ќе можат да се дисконтираат ануитетите? Во приватниот сектор, соодветен репер е стапката на принос на вкупните средства (RОA), бидејќи тоа е стапката на дополнителен поврат што би се добил во текот на една година, доколку годишниот износ на јавни средства за обновливи извори на енергија се алоцира во приватниот сектор. На ниво на национална економија, најблиску до стапката на принос на одделна компанија е односот меѓу годишниот приход од капитал и вкупниот капитал во економијата, т.е. вкупната стапка на годишен принос од тој износ на капитал. Овој износ треба да се спореди со просечна продуктивност по работник во останатиот дел од економијата на годишно ниво. Овие податоци може да се добијат со делење на вкупниот приход на работната сила во економијата со бројот на работници. Претходното може да се презентира преку следниов пример: сончевата енергија располага со значително пониско ниво на конкурентност, со оглед на тоа дека за неа е потребно двојно поголема субвенција по генериран мегават, споредено со енергијата на ветрот. Споредувајќи ги податоците за субвенција по мегават со просечната вредност на основните средства, може да се добие бројот на затворени работни места како резултат на секој поединечен субвенциониран обновлив извор на енергија. Иако на хартија може да се чини дека секторот за искористување на сончевата енергија вработува многу работници (во суштина, тоа се случува при изградбата на колекторски системи), реалноста е дека за да функционира системот, потребен е голем обем на капитал кој што, доколку е инвестиран во друг сектор, би создал повеќе работни места. Обратно на тоа, енергијата добиена од силата на ветрот, иако има негативни економски консеквенции поради нејзиното воведување со помош на неопходните државни субвенции, троши многу помалку ресурси по мегават инсталиран капацитет и на тој начин не загрозува многу работни места во останатиот дел од економијата. На крајот, вреди да се размисли за дистрибуцијата на затворени работни места во националната економија и на нивните негативни консеквенции. Очигледно, бројот и видот на индустрии/сектори кои ќе бидат засегнати ќе зависи од тоа како владата/ државата ги финансира субвенциите за обновливи извори на енергија. Пристапите може да се поделат во три групи: зголемување на цените на енергенсите, зголемување на даноците или зголемување на јавниот долг.

• Вториот метод го намалува износот на приход кој потрошувачите или претпријатијата/компаниите го имаат на располагање, намалувајќи ја нивната потрошувачка и/или инвестиции. • На крај, субвенцијата која треба да се додели за зелените работни места или обновливите извори на енергија, може да се финансира со создавање јавен долг. Оваа стратегија има сличен ефект со претходниот метод, но опфаќа подолг временски период (бидејќи наметнува повисоки идни даноци). Но, долгот има дополнителен ефект: ограничување на моментално достапните кредити кои претпријатијата би можеле да ги користат за рефинансирање на својот долг или за реализирање нови инвестиции. Така, вработените во најзадолжените претпријатија или инвестиционите проекти кои имаат потреба од поевтини кредити, ќе го сносат товарот од трошоците за обновливи извори на енергија.

2.5.4. Двигатели за креирање зелени работни места Кои се клучните двигатели на зелените вработувања? Зелените иновации им помагаат на претпријатијата да бидат во тек со последните технолошки решенија, задржувајќи ги постојните работни места и креирајќи нови. И додека некои компании слабо напредуваат со зелените слогани или полошо, „зеленото прочистување,“ сè поголем број други компании најавуваат амбициозни цели за намалување на емисиите на јаглерод или за трансформирање на своите производни процеси во производство „без јаглерод”. Пазарните сили и доброволните иницијативи и инвестиции нема да бидат доволни да се претвори зелениот потенцијал во реалност, и тоа со брзина што е потребна за да се пресретнат климатските промени и други еколошки ургентни потреби. Значи, и покрај претходно наведеното, сите досегашни, напредни политики на државата/владата на ова поле, остануваат да бидат неопходни. Тие се важни за обезбедување финансии за зелените проекти; поставување долгорочни и посеопфатни цели и стандарди од оние што се карактеристични за светот на бизнисот; обезбедување инфраструктура која приватниот сектор не може или нема да ја создаде; и создавање и одржување терен за рамноправен натпревар за сите учесници. Клучните политики вклучуваат: • Програми за јавни инвестиции и набавки. Овие програми и политики можат да бидат важни алатки на државите/владите за поттурнување на економијата во зелена насока. На национално и локално ниво, државните органи трошат трилиони долари за јавни набавки секоја година. Со купување еколошки прифатливи производи, тие ќе имаат силно влијание врз начинот на дизајнирање на производите, врз нивното ефикасно и долготрајно користење, како и во правец на одговорно постапување со нив по употребата. Добро осмислените правила за набавка можат да ги придвижат технолошките иновации и да помогнат во формирање зелени пазари. • Субвенции. Постепено укинување на еколошки штетните индустрии и пренамена

субвенциите на дел или

за сите

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

• Првиот метод има за цел да го корегира дефицитот кој е делумно предизвикан од субвенциите за обновливи извори на енергија, што се потврдува преку повисока идна цена на електричната енергија.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

средства кон обновливите извори на енергија, ефикасните технологии, методите за чисто производство и јавен превоз. Клучен елемент во поместувањето на економијата кон одржлива основа е напуштање на користењето на субвенциите за индустриите/секторите кои загадуваат или неефикасно ги користат природните и финансиските ресурси. Се уште се користат бројни субвенции кои овозможуваат цените на горивата, дрвото, металите и минералите (и производи кои ги инкорпорираат овие суровини), да бидат многу пониски од нивната реална вредност, поттикнувајќи поголема потрошувачка. Ограничената достапност на податоци не овозможува целосна слика за субвенциите за дејностите со негативни еколошки последици, а во исто време основните методологии и дефиниции многу често се разликуваат од една до друга студија. Но, извештајот на Организацијата за економска соработка и развој (ОЕЦД) од 2002 година, ги проценува глобалните субвенции на околу 1 трилион УСД годишно, од што на земјите-членки на ОЕЦД, им припаѓаат три четвртини од вкупниот износ.20 Разни видови субвенции за обновливи извори на енергија имаат значаен успех во голем број земји. Обезбедување поволно финансирање преку заеми со ниски камати за поединци и бизниси може да помогне да се создаде пазар, за чија појава, инаку, може да биде потребно долго време и да се стигне до степен каде што ќе стане можно значително намалување на трошоците. Програмата за соларни покриви во Германија (што започна како Програма за 1000 покриви во 1991 година и се прошири на 100.000 покриви во 1998 година), е пример за таква добро дизајнирана иницијатива. Во Кина, владата ги поддржува биогасот, сончевата енергија, малите хидроцентрали, енергијата добиена од ветер и проектите базирани на кредити со ниски камати (по стапки обично на двојно пониски од оние кај стандарден заем). Во Непал, владата субвенционирала 75 проценти од трошоците на малите погони за производство на енергија од биогас и пумпи за вода за пиење на сончева енергија кои се користат во домаќинствата. „Грамеен Банка“ (Grameen Bank) од Бангладеш, од 1996 година има програма за кредитирање фотоволтаични системи за домаќинства. Микрокредитирањето на обновливите извори на енергија би можело да игра значајна улога во многу земји во развој и да помогне да се креираат нови работни места. Треба да се прави разлика меѓу субвенции за фосилни горива наменети за производителите или за потрошувачите. Во врска со потрошувачите, субвенциите често се од суштинско значење за да им се овозможи на сиромашните да добијат пристап до енергија и енергетски услуги. Сиромашните често трошат многу поголем дел од нивниот приход за горива за греење, електрична енергија за ладење, како и други форми на енергија, отколку оние во средната класа, а камоли најбогатите во општеството. Без субвенции, тие нема да бидат во можност да си дозволат комерцијални извори на енергија, што е од клучно значење за нивната благосостојба и опстанок. Во спротивно, тие можеби ќе се свртат кон високо-загадувачки начини на добивање енергија, каков што е горењето дрва. Постепеното укинување на субвенциите за фосилните горива треба да биде придружено со мерки кои ја прават достапна алтернативната енергија. Ова е уште еден пример каде треба да се интегрираат еколошките и социјалните цели. 20

Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD), Towards Sustainable Consumption: An Economic Conceptual Framework, Paris: Environment Directorate, 2002, p. 41.

• Даночни реформи. Тековните даночни системи обесхрабруваат создавање работни места, дури и тогаш кога ја поттикнуваат потрошувачката на ресурси. Јаглеродните даноци, надоместоците за користење енергија добиена од исцрпливи извори и непреработени материјали, таксите за депонирање, како и други давачки за отпадоци и за загадување, претставуваат поттик за производителите да престанат со употреба на фосилни горива, да ја зголемат енергетската и материјалната продуктивност, и да престанат со генерирање отпад и емисии. Наместо наметнување нов данок, логично е да се извршат промени во даноците. Современите даночни системи го прават премногу евтино користењето природни ресурси, а работната сила премногу скапа. Користењето на јавните приходи прибрани врз основа на еко-даноците за олеснување на даночното оптоварување, кое сега паѓа на товар на работната сила (со користење на даночните приходи за финансирање на националното здравствено или социјално осигурување, кое сега вообичаено се финансираа преку персонални даноци на приход), ќе помогне за намалување на индиректните трошоци за работна сила и на тој начин би можело да поттикне создавање работни места, без повреда на интересите на работниците. Теоретски, идеите од доцните 1970-ти години за промени во даночните системи на поголем број европски земји и воведување еколошки данок, започнаа да стануваат реалност во 1990-тите. Данска, Германија, Италија, Холандија, Норвешка, Шведска и Обединетото Кралство, започнаа со реформи, поврзувајќи ги разните „зелени“ даноци со намалување на придонесите за социјално осигурување. Пред да бидат прилагодени за стапката на инфлација, приходите од еко-даноците во ЕУ во периодот 19802004 година се зголемиле за повеќе од пет пати, достигнувајќи износ од 364 милијарди УСД (266 милијарди ЕУР). Најголемиот дел од овие приходи се добиени од даноците за бензин и дизел, како и за моторните возила. За жал, еко-даноците често се ослабени со разни „дупки“ – доделување даночни олеснувања за одредени индустрии/сектори или извори на енергија, примена на намалени даночни стапки за енергетско-интензивни фирми, или можност компаниите да исполнат услови за делумен поврат. Честопати, ова се прави во име на зачувување на конкурентноста на домашната индустрија на светскиот пазар.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

• Пазари за тргување со дозволи за емисија на јаглерод (или накратко – пазари за тргување со јаглерод). Официјалната помош за развој има многу мал удел во глобалните финансиски текови, па аналитичарите укажуваат на алтернативни механизми за финансирање. Тргувањето со јаглерод во целина, Механизмот за чист развој (CDM) и инструментите за Заедничка имплементација (JI) вклучени во Протоколот од Кјото, се наведуваат како потенцијални големи извори за поддршка за промоција и поголемо користење на обновливите извори на енергија и енергетска ефикасност, а со тоа и на зелените работни места. Компаниите и владите/државите, можат да набават јаглеродни кредити преку поддршка на одредени проекти за намалување на емисиите, користејќи некој од овие два механизми (CDM е насочен пред сè кон земјите во развој и досега има многу поголема улога отколку JI). Шемата на Европската унија за тргување со емисии (EU ЕТС), што во моментов има најголем удел во целокупното тргување со јаглерод, предвидува такви конкретни трансакции.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

• Цели и обврски за спроведување стандарди. Регулаторните алатки играат клучна улога во заложбите за развој на зелените технологии, производи и услуги, а на тој начин и за зелените вработувања. Тука спаѓаат политики за користење на земјиштето (за што надлежноста обично лежи на локално и регионално, а не на национално ниво), закони за градба, разни видови стандарди за енергетска ефикасност, како и цели за добивање енергија од обновливи извори. Сè поголем број држави/влади, воведуваат обврска за почитување стандарди за ефикасност на апаратите за домаќинствата. До 2000 година, на пример, 43 земји веќе имале воведено такви програми - седум пати повеќе отколку во 1980 година. Повеќето од нив биле во Европа и Азија. Европската комисија (ЕК) издаде директиви за енергетски карактеристики на зградите и за крајната употреба на енергија и енергетски услуги. Првата, донесена во декември 2005 година, бара земјите-членки да ги дефинираат националните акциони планови кои ќе дадат годишни енергетски заштеди од еден процент во текот на периодот 2008-2017 година. Втората стапи на сила во јануари 2006 година и бара од земјите-членки да воведат минимални стандарди за енергетски карактеристики за новите згради и големите реновирани згради. ЕК издаде и директива за унапредување на комбинираното производство во 2004 година. Секако, постојат и други алтернативни двигатели (или политики) што владите/ државите, можат да ги стават во функција: • Енергетски алтернативи. Усвојување иновативни политики за надминување на бариерите за развој на обновливите извори на енергија, вклучувајќи закони за преференцијални тарифи со кои се обезбедува пристап до електричната мрежа по загарантирани цени. • Враќање назад на искористениот производ на производителот. Усвојување закони за „продолжена одговорност на производителот“ и тоа за сите видови производи (овие закони бараат компаниите на крајот на корисниот век, да си ги земат производите назад). • Еко-етикетирање. Усвојување еко-етикети за сите производи за широка потрошувачка, со цел потрошувачите да имаат пристап до информации потребни за донесување еколошки одговорни одлуки за купување (со ова се поттикнуваат производителите да дизајнираат и продаваат еколошки прифатливи производи). • Буџети за истражување и развој. Намалување на поддршката на нуклеарната енергија и фосилните горива, и обезбедување поголемо финансирање технологии за обновлива енергија и енергетска ефикасност. • Меѓународна помош. Преориентирање на приоритетите на агенциите за национална и мултилатерална развојна помош, како и кредитните агенции за поддршка на извозот, од фосилните горива и големите проекти за хидроенергија кон зелени алтернативи. Модерните економии мобилизираат огромни количества горива, метали, минерали, граѓа и земјоделски суровини. Иако во изминатите децении се направени извесни промени за да се намали влијанието на светската економија врз животната средина, овие придобивки се недоволни и едноставно може да бидат поразени од континуираниот економски раст.

Економските системи кои се способни за производство огромен број производи, а за што им е потребно сè помалку работна сила, наметнуваат двоен предизвик во поглед на нивното влијание врз животната средина и невработеноста. Во иднина, не само што работните места ќе треба да бидат позелени, туку и нивната суштина, можеби, ќе треба да се редефинира. Голем број земји и компании се борат со предлози за намалување на работното време на поединците, со цел да се обезбедат повеќе достапни работни места за сите оние кои сакаат, а не можат да најдат работа.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Во поглед на еколошката криза, а особено опасноста од климатските промени, постои итна потреба економиите да станат многу поодржливи, како и да се преиспита тековниот производствен и потрошувачки модел. Концептите како што се дематеријализација, повторно производство, системи на затворен циклус со „нула-отпад“, одржливост и замена на набавката на производи со ефикасни услуги (како што се „договори врз основа на резултати од работењето“), веќе се разгледуваат некое време и истите се тестирани во низа случаи, но во голема мерка, допрва треба да станат реалност.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

3.1. Меѓународно искуство со зелените работни места: Методолошки забелешки Прегледот на релевантната меѓународна литература за зелените работни места прави обид да го опфати ова специфично прашање од гледна точка на неговата современа причинска димензија, т.е. онаа на прекуграничниот, глобален напор за ублажување на климатските промени. Неопходноста од ваков пристап ја наметна потребата таквиот напор и неговите последици да не смеат да се преземат според „старомодната” идеологија на национална држава од почетокот на 20-от век, туку како глобална иницијатива која овој пат ќе ги собере на светската маса најзначајните клучни играчи, и тоа старите и новите меѓународни и регионални организации и иницијативи на одделните држави, земји и народи. Затоа, беше направен обид да се испитаат доброволните иницијативи и задолжителните регулаторно-обврзувачки одлуки што се однесуваат или директно влијаат на креирањето зелени работни места, почнувајќи „одгоре-надолу”, на светско и регионално ниво, додека кога ќе се оди кон парадигмите на одделните политики на зелени работни места, да може да се испитаат конкретни практики и резултати на општествените формации според принципот „оддолу-нагоре”. На пример, иницијативите и принципите присутни во нашите заедници и во нашите држави каде живееме, со надеж дека свесно се споделува ако не одговорноста, тогаш барем минимум заедничкото разбирање на причините и потребата за зазеленување на нашите општества. Затоа, во ова поглавје направен е детален преглед на главните систематски иницијативи за зелени работни места, финансирани и промовирани од страна на две клучни западни регионални формации: Федералната Влада на Соединетите Американски Држави и Европската Унија, и нејзините земји членки, како и случајот на Австралија. Анализираните примери на политики и практики на државно и национално ниво кај овие наведени случаи се избрани врз основа на два критериуми: • Нивниот ранг и углед во однос на успешноста на мерките за имплементација на енергетска ефикасност (ЕЕ) и за создавање зелени работни места, и • Согласно нивната релевантност за случајот на Македонија (секогаш кога тоа е можно), т.е. имајќи ги предвид македонските особености (големина, клима, состојба на економијата, административна историја и нивото на регионална интеграција). Меѓународното искуство покажува дека во последните неколку години сведоци сме на забавување на процесот на создавање зелени работни места, со оглед на фактот дека е тешко да се претвори искажаната потреба за модернизација во

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

3. ЗЕЛЕНИТЕ РАБОТНИ МЕСТА ВО САД, ВО ЕВРОПСКАТА УНИЈА И ВО АВСТРАЛИЈА

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

соодветни производи. До овој момент, се чини дека најголемиот проблем не е понудата на работна сила, туку проширувањето на пазарот за модернизација и за постигнување енергетска ефикасност. Од една страна, бројни студии за „пазарните потенцијали” (кои го испитувале потенцијалот за енергетски заштеди при спроведување BEER-REER), покажуваат дека заштедите од модернизација за постигнување енергетска ефикасност се целосно исплатливи во однос на потребниот капитал за модернизација и тоа во разумен рок. Исто така, низа експериментални податоци и бројни истражувања покажуваат дека постои недостиг на информации меѓу сопствениците и професионалците за управување со недвижен имот и недостиг на специфични знаења кај финансиските посредници за износите кои би требало да се заштедат со енергетската ефикасност (ЕЕ) и степенот на ризик поврзан со ваквите парични текови. Но, литературата повторно укажува на фактот дека пазарите сè повеќе учат од грешките и тешкотиите и ние можеме да им помогнеме преку ширење креативен деловен модел и финансиски инструменти кои веќе се тестирани или останува да бидат тестирани и доработени во наредниот период. Од друга страна, најдобрите практики прибрани во меѓународната литература (на глобално, континентално, државно и локално ниво), покажуваат дека пазарот на труд за зелени работни места ќе мора во иднина да одговори на посебните нови карактеристики на специфичните BEER-REER пазари во развој. Под влијание на загриженоста на општеството за ублажување на ефектите на климатските промени, меѓународните иницијативи, регионалните и националните/ државните закони за енергетска ефикасност и прописите за енергетска ефикасност на градежните објекти, повикуваат на постигнување повисоки нивоа на енергетска ефикасност – посеопфатно модернизирање на зградите. Пазарната рационалност повикува на составување/врзување неколку поединечни активности на енергетска ефикасност (ЕЕ) во оптимален обем, како би можело да се обезбеди истовремено поевтина и посеопфатна модернизација со интегрирање на интересите на крајниот корисник со потребите за успешна производствено– дистрибутивна ЕЕ во рамки на заеднички шеми (пример ЕСКО компании и мрежи за услуги за енергетска ефикасност и зачувување на енергијата). Затоа, за да се избегне ефектот на „запечатување” соодветен за програмите на изолација, како сегмент од активностите за модернизација на пониско ниво, заедниците, сопствениците на домови и давателите на услуги за модернизација имаат заеднички интерес да создадат форми на организации преку групирање, соединување и здружување на овие активности. За да биде појасно, ефектот на „запечатување” се однесува на трошење на ограничените финансиски средства на сопственикот за неоптимални резултати во поглед на енергетската ефикасност. На пример, штом еднаш ќе се завршат активностите за модернизација, тоа го „запечатува” овој објект на ниво на енергетска ефикасност што е помала од онаа што би можела да се постигне преку примена на подалекусежен план за модернизирање, користејќи повеќе единични економии од обем, подобра експертиза, подобро кредитно финансирање, промена кај технологиите и уредите, како и други мерки. Проучувањата на соодветните студии на случај од Европа, Америка и Австралија, покажуваат преку низа примери дека во современи услови, ако се сака да се постигне функционалност на вкупните потенцијали за модернизација насочена кон постигнување енергетска ефикасност во деловните згради (BEER)

Во врска со ова, деловните (бизнис), правните и економските училишта, како и одделите за социјална работа и бихејвиористички студии, во соработка со техничките универзитети и колеџи за стручно образование, често воведуваат нови наставни програми со цел дооформување и трансформација на постојните квалификации во рамките на занимањата на работната сила во индустриските сектори, но исто така и на квалификациите на вработените во банкарството, осигурувањето, недвижностите и во адвокатските фирми за новите инструменти и карактеристики на овој нов и голем пазар. Тука нема потреба премногу да се истакнува фактот дека во согласност со меѓународното искуство, сè поголем број наставни програми за зелени работни места во блиска иднина нема да се поврзуваат само со градежните занимања, туку ќе се однесуваат и на новите квалификации за зелени работни места во општините (локална власт), владата (централна власт), комуналните претпријатија, кредитните институции и во академските и стручни институции. Можностите за зелени вработувања, сепак, не треба да бидат ограничени само на вработените и работодавачите. Одржливата иницијатива за зелени работни места треба да се фокусира врз мултипликативниот ефект на среден, до краток рок, врз создавање работни места, што може да се гарантира само со етаблирање и ширење на бројот на иновативни мали и средни претпријатија. Всушност, во контекст на иницијативите на американската влада и на ЕУ во моментов се издвојуваат респектабилни износи на „зелени пари” за да се стимулираат иновативни применети истражувања кај малите и средни претпријатија во секторите за енергетска ефикасност и зачувување на енергијата. Имајќи го предвид претходното, малите и средни локални претпријатија и индустрии/сектори поврзани со градежништвото, не се единствените субјекти кои треба да се идентификуваат за доквалификација, трансформација и иновативна квалификација на нивната работна сила во смисла на стекнување зелени квалификации, и за да станат членки на иницијативата за зелени работни места. Во таа насока, речиси сите универзитети/факултети (бизнис, право или технологија), треба да ги преосмислат нивните студиски и наставни програми и да ја збогатат нивната понуда, нудејќи дополнителни курсеви за специфични зелени вештини. Тие треба да им помагаат на талентираните студенти кои покажале квалитетни истражувачки резултати да преземат претприемнички активности и комерцијализација на нивните иновативни идеи, за производи и услуги кои се директно или индиректно поврзани со унапредување и одржување на енергетската ефикасност (на пр. софтвер, контролни инструменти, математички модели, посебни еколошки материјали и слично).

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

и модернизација за постигнување енергетска ефикасност во станбените објекти (REER), кои што можат да ја опфатат квази-севкупноста на нашата изградена околина, се јавува итна потреба движењето за зелена работна сила да се организира за повторна обука и доквалификација, за да може да обезбеди, на краток до среден рок, покомплексни и нови зелени квалификации. За таа цел, наставните програми, описот на работните места и потребните квалификации треба да бидат елаборирани имајќи ги предвид не само специјалностите коишто се потребни за раководење, конкретна работа и контрола на активностите за модернизација и за постигнување енергетска ефикасност на терен, туку почнувајќи паралелно, ако не и претходно, со подготовката на специјалисти за комуникација и со обука на идни обучувачи, за да се создаде основно водство кое ќе биде во можност да ги организира заедниците за домување и да ја подигне свеста за заштедата на енергија и придобивките кај домаќинствата.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

3.2. САД 3.2.1. Вовед Кога во 2007 година дојде до рецесија, владата на САД се сврте кон зелената економија како извор на иновации, економски раст и работни места. Ова резултираше со дотогаш невидена американска инвестиција од 500 милиони долари во Закон за обука за зелени работни места, донесен во 2007 година. Сепак, пазарната траекторија на зелените работни места, се уште е сериозно оспорена. Иако е општо познат фактот дека зелените работни места на некој начин се поврзани со подобрувањето, заштитата и одржувањето на квалитетот на животната средина (Dierdoff et al., 2009), се уште не постои пошироко прифатена рамка која ќе ги разграничи или означи основните карактеристики на зелените работни места, ќе ја дефинира природата на нивната работа и ќе воспостави методи за прибирање и обработка на информации што се неопходни за опфаќање и пребројување на зелените работни места. Иако поставувањето работници на зелени работни места е потешко поради недостиг на општо разбирање за тоа што се подразбира под зелено работно место воопшто, притисокот врз оние кои работат на развој на работната сила да креираат работни места се зголемува, пред се поради огромниот број предизвици поврзани со брзорастечката природа на пазарот на труд за зелените работни места. Овие предизвици ги вклучуваат еволутивната природа и новата структура на зелените индустрии и зелените работни места кои ја прават индустријата тешка за опслужување, предизвици поврзани со недостиг на синхронизација меѓу понудата и побарувачката на пазарот на труд и стратегии и политики за развој на работната сила кои го отежнуваат развојот и реализацијата на програми кои поддржуваат долгорочен, иако бавен економски раст во новосоздадените индустрии. Овие програмски предизвици укажуваат, дека оние лица кои работат на развојот на работната сила, во однос на зелените програми, мора да бидат подготвени да се справат со длабоките структурни недостатоци во системот на обука и во развојниот систем, а пазарот на труд треба да креира стабилни модели и програми за унапредување во кариерата поврзани со зелените работни места. Сегашната фокусираност на зелените работни места произлезе во моментите кога САД се обидоа да се извлечат од неодамнешната економска криза. Постоеше широко распространет страв дека фабричките работни места ќе бидат изоставени при заздравувањето, затоа што пообразованите работници ќе си најдат нови работни места. Карневејл, Смит и Строл (Carnevale, Smith and Strohl, 2010) посочуваат дека уделот на работни места за кои треба диплома за стекнати дополнителни вештини после завршеното средно образование, се зголемил од 29 проценти во 1973 година на 59 проценти во 2008 година.21 На тој начин иницијативата за зелени работни места стана дел од заложбите да се интегрираат напредни работни обуки и работни стимулации. Креаторите на политиката препознаа дека индивидуалното учење само по себе не може да ги реши проблемите на сиромаштијата и системската невработеност. Ќе бидат потребни напори од заедницата и индустријата за да се создадат нови структурни можности што ќе им овозможат на поединците пристап до образование и работа и ќе ги оттргнат од сиромаштијата. 21 Carnevale, A. P., Smith, N., & Strohl, J. (2010). Help wanted: Projections of jobs and educational requirements through 2018. Washington, DC: Center on Education and the Workforce, Georgetown University.

3.2.2. Улога на владата Поборниците за зелени работни места ветуваат дека владиното субвенционирање на овие работни места ќе креира нето зголемување на вработеноста, економскиот раст, заздравување од тековната криза и заштеди на енергија, и сето ова како дополнување на придобивките во врска со квалитетот на животната средина. За жал, овие тврдења се засновани на економски анализи со сериозни пропусти. И покрај овој факт, зелените работни места стануваат сè повеќе популарни меѓу политичарите. За време на претседателската кампања, тогашниот кандидат за претседател Барак Обама, вети дека ќе создаде 5 милиони нови зелени работни места. Денес, како претседател, тој планира владата да инвестира 150 милијарди УСД во наредните 10 години за: “Забрзување на комерцијализацијата на хибридни возила, промовирање на комерцијализацијата на обновливите извори на енергија, поттикнување енергетска ефикасност, инвестирање во фабрики кои продуцираат ниски емисии на јаглен, унапредување на следната генерација на биогорива и инфраструктура на горива, како и започнување на преодот кон нова дигитална електрична мрежа.“22 Тој тврди дека овој план ќе „помогне приватниот сектор да создаде 5 милиони нови зелени работни места за кои не може да се ангажира странска работна сила.“ Буџетот на претседателот Обама за последните неколку фискални години, исто така, содржи и политики за ограничување и тргување со емисиите („cap and trade“), со кои би требало да се намали емисијата на јаглен за 14 проценти до 2020 година, во однос на нивоата од 2005 година. Обама и федералната влада не се единствени и изолирани во овој поглед. Многу сојузни држави и градови во САД сериозно размислуваат за субвенционирање на креирањето нови зелени работни места и имплементација на политики за ограничување и тргување со емисиите.

3.2.3. Федерални фондови за повторна изолација на станбени објекти Во моментов, постои голем број федерално финансирани програми достапни за стимулирање на пазарот за повторнa изолација на станбени објекти. Тие вклучуваат, но не се ограничени на Програмата за помош за изолација против климатските услови, даночни кредити за изолација наменети за сопственици на куќи (ENERGY STAR програми), како и блок-грантови за енергетска ефикасност и зачувување (EECBG). Поголемиот број од овие програми добиваа финансиски средства во текот 2010 година преку американскиот Закон за обнова и реинвестирање од 2009 година. Други федерални програми кои користеа федерални пари со цел пошироко фокусирање на подобрувања во смисла на енергетска ефикасност, ги вклучуваат 22 Barack Obama and Joe Biden, “New Energy for America,” (March 2008) http://www.barackobama.com/pdf/factsheet_energy_speech_080308.pdf.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Овој пристап првично беше насочен кон работните обуки, но исто така ја нагласува и иновацијата на работните места и зелената енергија. Зелените работни места понекогаш се претставуваат како прекрасна иновација која ќе ја промени економијата и ќе биде спасител на американскиот работник.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

американското Министерство за домување и урбан развој, како и американската армија. Програмата за помош за изолација против климатските услови (WAP) воспоставена во 1976 година, беше креирана за да им помогне на домаќинствата со ниски приходи да инвестираат во енергетска ефикасност на домот, намалувајќи ги на тој начин своите трошоци за енергија и подобрувајќи го своето здравје, но и квалитетот на животната средина. Дихтување- заптивање и инсталирање изолација, се две од типичните подобрувања кои се направени во многу домови со помош на оваа програма. Претседателот Обама постави цел, климатски да изолира еден милион домови годишно во текот на 2009 и 2010 година преку програмата WAP, и сето тоа помогнато со 5 милијарди УСД засновано на американскиот Закон за обнова и реинвестирање од 2009 година (ARRA). Финансирањето е реализирано првенствено преку Министерството за енергетика и Министерството за здравство, со помош на блок грантови на Програмата за енергетска помош за домови со ниски приходи (LIHEAP). Домаќинствата кои се наоѓаа на или под сојузната линија на сиромаштија за 200 проценти, се квалификуваа за WAP, и тоа за финансирање согласно Законот (ARRA), во висина од 6.500 УСД по домаќинство, што беше повеќе од поранешните 2.500 УСД. Програмата WAP бараше работата што ќе биде финансирана преку неа да биде извршена од страна на обучени професионалци. Проценето е, дека ваквата изолација (дихтувањето- заптивањето), ќе резултира со просечни годишни заштеди по домаќинство во висина од 350 УСД. За оние кои не ги исполнуваат условите на WAP за ниски приходи, Законот од 2009 година воведе даночен кредит за изолација, кој на сопствениците на куќи им овозможи рефундирање на 30 проценти од трошоците за изолација и производи за дихт ување-заптивање, купени во текот на 2009 и 2010 година за нивниот дом, до износ од 1.500 УСД. Kредитот беше применлив само за производи чија примарна цел беше изолација или дихт ување-заптивање и даночниот кредит не можеше да биде користен за трошоци за работна сила. Изолацијата и дихтувањето-заптивањето со програмата Energy Star претставува всушност програма чија мисија беше да се зголеми свеста на сопствениците на куќи за влијанието на дихтувањето и изолацијата за заштеда на енергија. Зголемувањето на ефикасноста на домот со програмата Energy Star беше исто достапна и за семејствата со средни и повисоки приходи, за да се идентификуваат квалификувани енергетски ревизори во домовите кои може да ги одредат трошковно најповолните начини за подобрување на енергетската ефикасност во домовите. Во партнерство со Energy Star, организациите кои беа спонзорирани од државата, изготвуваа програми за да им помогнат на сопствениците на куќи да го намалат нивното користење на енергија преку промени како што се: дополнителна изолација, дих тување-заптивање, замена на системите за греење и ладење, поправање канали и замена на прозорци. Конечно, блок-грантовите за енергетска ефикасност и зачувување (EECBG) и државната енергетска програма, исто така поддржани од Законот од 2009 година (ARRA), им овозможија на сојузните држави да ја финансираат изолацијата или други програми за енергетска ефикасност на станбените објекти во состав на заедниците на нивната територија. Законот од 2009 година (ARRA) обезбеди 3,2 милиони УСД за EECBG и 3,1 милион УСД за државната енергетска програма, преку Министерството за енергетика. Можностите за вработување во индустријата за реизолација на станбени објекти

Според Економскиот план за стимулирање експанзија на Програмата за помош за изолација против климатските услови (WAP), изолирањето против климатските услови на 1.000.000 домови годишно, наметна потреба за повеќе од 68.000 работни места во мрежата на WAP (било со скратено или со полно работно време), од кои околу 55.000 беа нови позиции од 2008 година. Најтешко беше да се пополни работното место на енергетски ревизор, кое бара исполнување строги услови за компетентност и завршување шест до осум месечна формална обука. Самото производство на материјали за изолација, како и добавувачите на вакви материјали, исто така беа под влијание на зголеменото финансирање на изолацијата против климатските услови и поба ру вачката на проекти за подобрување на енергетската ефикасност на сопствениците на станбени објекти. Можностите за вработување во мрежите на дистрибутери и претприемачи-изведувачи варираа врз основа на вклученоста во Програмата за помош за изолација против климатските услови и побарувачка на сопствениците на домови за производи за изолација.

3.2.4. Научен пристап кон проблематиката за зелени работни места Најголемиот број од студиите и моделите за проектирање во САД се прилично сеопфатни. На пример, Камен, Кападиа и Фрип (Kammen, Kapadia and Fripp), предвидуваат цел спектар сценарија за пазарот на труд во САД, врз основа на очекувањето дека до 2020 година, речиси 20 проценти од производството на електрична енергија ќе доаѓа од различни комбинации на обновливи извори на енергија.23 Тие се фокусираат на работните места кои произлегуваат од создавањето и дистрибуцијата енергија кај два кластери: градба/производство/инсталација и работа/одржување/обработка на гориво. Моделирањето на различни сценарија ја покажува распределбата на бројот на работни места помеѓу двата сектори. Секое сценарио покажува најмалку двојно зголемување на вкупниот број работни места во споредба со „вообичаеното“ сценарио за фосилните горива. Сепак, треба да се напомене дека оваа студија претпоставува дека поголемиот дел од производството ќе биде реализирано во рамките на државата-домаќин, наместо да се премести во други земји: меѓународните споредби на трошоците за производство, транспорт и дистрибуција, се најверојатните детерминанти на овој втор аспект на резултатите од вработувањето во пракса. Од друга страна, користени се различни методи за проценка на веројатните регионални влијанија. Во САД еден особено интересен истражувачки проект, спонзориран во рамки на кампањата Зелени работни места за Америка, е спроведен од страна на Институтот за истражување на политичката економија на Универзитетот на Масачусетс. Тој се обидува да ги идентификува секторите во кои 23 Kammen, D, Kapadia, K. and Fripp, M. (2004), Putting renewables to work: how many jobs can the clean energy industry generate? RAEL report, University of California Berkeley.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

се зголемуваат и покрај кризата во секторот на домување. Голем дел од растот во 2009 и 2010 година се должеше на финансирањето согласно Американскиот закон за обнова и реинвестирање од 2009 год. Според Бирото за трудова статистика, во 2006 година имало 32.000 работници за изведување изолации кои работеле на инсталирање соодветни подови, тавани и ѕидови во САД. Државите со најголем број работници кои изведувале изолациски работи по глава на жител во 2008 година, биле Монтана, Небраска, Вајоминг, Делавер, Ајдахо, Вермонт, Јута, Алабама, Колорадо и Луизијана.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

постојат изгледи за пораст на вработеноста во новите еколошки и економски услови. Акцентот е ставен на идентификација на можностите за одредени професионални групи во различни области. Извештајот дава слика за работната сила во дванаесет сојузни држави во САД. Тој се обидува да докаже дека мнозинството работни места создадени со „зазеленување” на индустријата ќе се базираат на постоечките квалификации и професии во нови услови. Според извештајот, на пример, изградба на фарми со ветерници создава работни места за работници со лим, механичари и возачи на камиони, и многу други. Зголемувањето на енергетската ефикасност на зградите преку модернизација, помеѓу другото, се потпира, на изведувачи и монтажери на покриви, изолатори и градежни инспектори. Она што ги прави зелени работни места овие потполно познати професии, е фактот што луѓето кои работат во нив придонесуваат со нивната секојдневна работа кон изградба на зелена економија . Ова размислување евидентно е наменето како уверување за работничкото движење, дека прифаќањето на одговорните политики за животна средина не претставува закана, туку напротив, отвора многу повеќе можности за вработување. Извештајот на Глобал Инсајт за потребите на Конференцијата на градоначалници во САД, се обидува да го утврди моменталниот број на зелени работни места во САД и да даде прогноза за нивниот иден раст.24 За разлика од другите извештаи, Глобал Инсајт не тврди отворено дека создавањето поголем број зелени работни места е од корист или треба да биде предмет на владина политика. Наместо тоа, тие се обидуваат да предвидат како побарувачката на пазарот и законодавните напори ќе влијаат врз креирањето зелени работни места. Глобал Инсајт проценува дека во 2006 година во САД имало околу 750.000 зелени работни места. Тие ги дефинираат зелените работни места како: секоја активност која генерира електрична енергија со користење обновливи или нуклеарни горива, земјоделски работни места за снабдување со пченка на процесите на добивање гориво за транспортните возила, работните места за производство на стоки што се користат во добивањето енергија од обновливи извори, продавачи на опрема и трговци на големо од областа на обновливите извори на енергија или производи за енергетска ефикасност, конструкција и инсталација на енергетски системи и системи за управување со загадувањето, државна администрација задолжена за програми за животната средина, како и поддршка на работни места во инженерството, правните работи, истражувачки и советодавни области. Извештајот потоа ги разгледува областите во кои Глобал Инсајт верува дека постои потенцијал за зелени работни места и проценува колку нови работни места ќе бидат создадени. Работните места ги дели во три широки категории: добивање енергија од обновливи извори, станбена и комерцијална модернизација и обновливи транспортни горива. Глобал Инсајт проценува дека во економијата на САД во периодот до 2038 година има потенцијал да се додадат нови 4,2 милиони зелени работни места. Се проценува дека околу 1,2 милиони работни места ќе бидат создадени во добивањето енергија од обновливи извори, 81.000 во станбената и комерцијалната модернизација, 1,5 милиони кај добивањето обновливи транспортни горива, како и дополнителни 1,4 милион работни места во другите области кои се јавуваат како поддршка на претходните. Се чини дека Извештајот на Глобал Инсајт е најмалку дискутабилен од аспект на 24 Global Insight for U.S. Conference of Mayors “U.S. Metro Economics: Current and Potential Green Jobs in the U.S. Economy” (October 2008), http://www.americanprogress.org/issues/2008/09/pdf/green_recovery.pdf.

Досегашните критики во најголема мера биле насочувани кон злоупотребата на работата на Глобал Инсајт, а не кон самата работа. Сепак, постои голем проблем дури и со нивната сопствена прогноза за бројот на зелени работни места кои се очекува да бидат создадени. Таа е целосно базирана на сет од претпоставки во едно единствено сценарио, кое не е добро одбрането како најверојатно или дури и како веродостојно сценарио. Глобал Инсајт едноставно го претпоставува следново: • 40 проценти од електричната енергија мора да потекнува од алтернативните извори (од тоа, 30 проценти ќе бидат генерирани од силата на ветрот, 20 проценти од сончевата енергија, 10 проценти од хидроенергијата, 10 проценти од геотермалните извори и 30 проценти од биомаса); • Потрошувачката на енергија од страна на сегашниот фонд на станбени и комерцијални објекти мора да падне за 35 проценти, и • 30 проценти од бензинот и дизелот за патнички автомобили и лесни камиони, ќе бидат задоволени со алтернативни горива. Овие драстични промени во производството и потрошувачката на енергија никогаш не се засновале на емпириска поддршка. Реализмот на претпоставките никогаш не е оправдан, ниту пак веројатната распределба е во прилог на овие или алтернативни сценарија. Тие се едноставно претпоставени, а потоа зелените работни места се предвидуваат врз основа на ваквите радикални претпоставки. Глобал Инсајт признава: „Важно е да се препознае дека овие претпоставени резултати во голема мерка произлегуваат од нашите избрани сценарија. Менувањето на која било од претпоставките во однос на уделот на електрична енергија што ќе се генерира од алтернативните извори, степенот на модернизацијата или уделот на транспортни горива од обновливи извори, очигледно ќе ги промени резултатите“.

3.2.5. Едукација на заедницата и зелени работни места Движењето за зелени работни места во САД доби неколкугодишен поттик кога во 2007 година во Конгресот беше донесен Законот за зелени работни места. Целта на Законот беше „да го подобри Законот за инвестирање во работната сила од 1998 година за воведување програма за обука на работници за енергетска ефикасност и обновлива енергија” (Закон за зелени работни места од 2007 година). Спонзорот на законот, Хилда Солис, во тоа време пратеник од Калифорнија, ја препозна побарувачката за обуки и можноста за американските работници да се приклучат кон зеленото движење. Ако потенцијалните новоотворени зелени работни места можат да бидат пополнети од страна на обучени американски работници во Соединетите Американски Држави, тогаш тие работни места нема да мора да бидат пополнети од странски работници т.е. нема потреба од нивен „извоз“ во странство. Нацрт-законот беше усвоен од Конгресот во рамките на Законот за енергетска безбедност и независност од 2007 година, но никогаш не беше финансиран. До 2009 година, економијата на САД навлезе во длабоки проблеми и Конгресот ја призна

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

резултатите. Тој не се обидува да тврди дека создавањето работни места, било да се тоа зелени или некакви други, е добро само по себе. Исто така, во овој извештај не се тврди дека зелените политики се ефикасни од аспект на трошоците и користите. Тој едноставно се обидува да предвиди колку зелени работни места ќе бидат создадени со оглед на очекувањата присутни во соодветната легислатива и пазарните услови.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

потребата за интервенција. Американскиот Закон за обнова и реинвестирање беше донесен на 26 јануари и потпишан од страна на претседателот на 17 февруари 2009 година. Овој дел од законодавството беше наменет за решавање на итните економски проблеми со пошироки потези кои обезбедуваа, помеѓу останатото, инвестирање во зелена инфраструктура на различни начини, вклучувајќи и обука. Зелените работни места се моментално многу дискутирана тема на политичките, економските и образовните форуми. На милиони Американци би им било многу мило да имаат едно такво работно место, но какви се поточно овие работни места? Или поконкретно, што треба тие да бидат и како може образованието за возрасни да го поддржи нивниот развој? Од гледна точка на еколошка едукација, зелените работни места треба да бидат повеќе од еколошко вработување, како што е дефинирано од страна на Бирото за трудова статистика (2012). Тие треба да служат за унапредување на развојот на одржливите општества. За таа цел постојат три елементи кои, проткаени заедно, можат да создадат зелени работни места кои ќе му служат на општеството на различни начини. Овие три елементи: а) развој на работната сила; б) образование во областа на природните науки, технологијата, инженерството, и математиката; и в) одржливи вредности - се постојни движења во рамки на американското општество. Обединувањето на овие елементи би можело да создаде мрежа што би го зајакнала секое од нив и би создало испреплетен систем на поддршка во кој зелените работни места допираат до економските, еколошките и општествените проблеми. Во овој период, значителен дел од образованието за одржливост е концентрирано во сферата на формалното образование. Постојат најмалку 200 сертифицирани програми за соработници, додипломци, дипломци, магистри и доктори, кои ги нудат универзитетите ширум САД. Иако сето ова го поддржува развојот на зелените работни места, едукацијата на заедницата е уште една предност која може да ја поддржи трансформацијата во општеството, обезбедувајќи дополнителен поттик за транзиција кон образование за зелена економија кое вклучува вредности на одржливост и ја содржи намерата за градење капацитети на заедниците и граѓаните да го разберат природниот свет и нивното место во него . Ова се само два примери на начини на кои развојот на работната сила и едукацијата на заедницата се испреплетени заради поддршка на зелените работни места. Центарот за одржливо живеење произлегува од контекстот на едукација на заедницата. Тој има развиено сопствени насоки за своите учесници како да станат креатори на зелени работни места, ставајќи ги стекнатите вредности на одржливост во полза на имплементирање решенија на ниво на заедницата, па дури и повисоко. Центарот за одржливо живеење на Техничкиот колеџ „Флинт Хилс“ во Емпорија, Канзас, им помага на заедниците да го развијат својот капацитет за креирање одржливи населби и за обезбедување идни зелени работни места. Мисијата на Центарот е да ги заинтересира заедниците и регионот за проблемите животната средина и енергијата преку програми за обука, работилници, предавања и конференции. Едукацијата на заедницата од страна на Центарот се фокусира на свесноста базирана на индивидуалните потреби и потребите на заедницата од дополнителен чекор за да им се помогне на луѓето да создадат свои зелени работни места. Втората програма работи на едуцирање на граѓаните и промовирање на развојот на зелените работни места „Разбивање на тишината / Градење одржлива заедница на Земјата”, со седиште во Канзас Сити, Канзас. Оваа организација опслужува една

3.2.6. Прашање на правична транзиција Во САД, идејата за правична транзиција беше опфатена во предложената Конгресна легислатива за климатска заштита. Во 2008 година, законодавството изготвено од страна на сенаторите Либерман и Ворнер (Нацрт-закон на ЛиберманВорнер), содржеше неколку одредби со кои им се нуди помош на работниците кои се преместени поради ефектите од мерките за намалување на емисиите на штетни гасови. Овој нацрт-закон вклучува квалитетна обука за работа за било кој преместен работник, привремена парична помош, здравствени бенефиции за работниците кои учествуваат во програмите за обука, како и други мерки. Нацртзаконот, исто така, воведува механизми за работниците кои се преместени на нови работни места што се создадени од страна на соодветното законодавство и „да им обезбеди квалификувани работници на претпријатијата кои развиваат и нудат напредни технологии и практики со кои се намалуваат емисиите на стакленички гасови“. Помошта за работниците, исто така, вклучува „патни трошоци за учество во програмата за обука“ и „дел од трошоците за преместување на ново работно место“.

3.3. Европска Унија Известувањето на Комисијата во врска со мапата на обновливи извори на енергија од јануари 2007 година, ги постави темелите за Пролетнотo заседание на Европскиот Совет во 2007 година, каде шефовите на држави и влади членки на Европската унија одобрија нова енергетска политика на ЕУ, т.е. „Европски енергетски акционен план“. На претходно таргетираните 20 проценти вкупни обновливи извори на енергија (вклучувајќи и десет проценти биогорива во транспортниот сектор, вкупно на ниво на Унијата, како и во секоја одделна земја-членка), Акциониот план додаде уште две цели и тоа, за 20 проценти да намалат емисиите на стакленички гасови (во однос на нивоата од 1990 година), и 20 проценти подобрување на целокупната енергетска ефикасност. Земени заедно, овие три цели од 20 отсто ги претставуваат тековните цели на ЕУ за 2020 година. Целите за 2020 година официјално станаа дел од законодавството на ЕУ со донесување Директива за обновливи извори на енергија од 2009 година, која ги заменува претходните директиви за обновливи извори на електрична енергија и биогорива. Законот претставуваше пресвртна одлука, затоа што со него за прв пат ЕУ издаде правно обврзувачки цели за обновливи извори на енергија за своите земји-членки. Целите 2020 оттогаш се приклучија на пошироката стратегија за раст, „Европа 2020”, формално усвоена од страна на Европскиот Совет во јуни 2010 година. Европската Унија се смета за лидер во политиките за неутрализирање на климатските промени (климатските политики), а европскиот „пазар на зелени работни места” се разви многу брзо во последниве години. Стравувањата дека климатските политики може да предизвикаат големи загуби на работни места досега

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

урбана популација и користи регионални партнерства за да создаде можности за учење во областа на заштита на животната средина. Многу важна крајна цел на оваа заложба е да се прошири и да го зголеми бројот на млади луѓе заинтересирани и квалификувани за зелените работни места.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

се покажаа како неоправдани. Поголемиот дел од намалувањето на вработеноста се случил во екстрактивните и енергетски интензивните индустрии/сектори, каде што тоа главно се должи на автоматизацијата, либерализацијата на пазарот и ангажирањето надворешен персонал и не е поврзано со мерките за заштита од климатски промени. Напротив, производите поврзани со „зелената економија” обично имаат тенденција да бидат повеќе трудоинтензивни од производите поврзани со традиционалните индустрии засновани на фосилни горива.25 Расположливите податоци покажуваат дека во Европа околу 400.000 работни места се создадени во секторот за обновлива енергија. Околу 2,1 милион луѓе се вработени во ефикасниот транспорт и над 900.000 во индустриите/секторите кои добавуваат енергетски ефикасни добра и услуги. Овие работни места подразбираат широк спектар на професии, нивоа на квалификации и плати. Зелените работни места вклучуваат, на пример, производство, инсталација и одржување на турбини на ветер и соларни панели, а градежните работи се однесуваат на подобрување на енергетската ефикасност во зградите. Тие нудат широк спектар можности за голем дел од работната сила. Освен тоа, се проценува дека постојат уште пет милиони индиректни работни места создадени во сродни гранки. Можностите за работа во јавниот транспорт, градежниот сектор, добивањето енергија од ветерот, соларните фотоволтаични и био-енергетски бизниси, се во пораст последниве години. Во споредба со вкупните 130 милиони работни места во ЕУ, бројот на зелени работни места останува мал. Сепак, тоа ги надминува оние 2,8 милиони работни места во индустриите/секторите со големи емисии на јаглерод, како што се рударството, електричната енергија, гасот, цементот и секторите за железо и челик. Ова е тренд за кој експертите очекуваат дека ќе продолжи и во наредните години. Помеѓу 2000 и 2008 година, вработувањето во овие области имаше годишна стапка на раст од 6,7 отсто. Севкупно, еко-индустријата во ЕУ-27 имаше обрт од 232 милијарди УСД во 2004 година и 319 милијарди УСД во 2008 година, што одговара на 2,2 отсто и 2,5 отсто од бруто-домашниот производ (БДП), соодветно. Корегирана за стапката на инфлација, годишната стапка на раст на еко-индустријата во рамките на ЕУ-27 е 5,9 отсто. Четирите најголеми под-сектори се: управување со отпад (32 отсто), вода (21 отсто), управување со отпадни води (11 отсто) и рециклирани материјали (18 отсто). Глобалниот пазар за еко-индустриите моментално е околу 1 трилион ЕУР годишно и се очекува да се зголеми тројно до 2030 година; ЕУ има околу 33 отсто удел во глобалниот пазар. Според моделот „Напредна стратегија за обновливи извори” поддржан од страна на ЕУ, во Европскиот сектор за обновлива енергија до 2020 година може да се постигнат 2,5 милиони нето работни места. Во областа на енергијата на ветерот, Европа има потенцијал да го зголеми бројот од денешните 154.000 директни и 25 Ако некој сака да го истражи секторот за еколошки стоки и услуги (EGS) како извор на нови работни места, тогаш сигурно би му биле потребни квалитативни податоци за облиците на професии вклучувајќи го и степенот на образование и квалификации. Достапните информации во најнапредните земји, вклучително и оние од ЕУ, покажуваат дека индустријата за еколошки стоки и услуги е генерално трудоинтензивна економска дејност која главно вработува луѓе од следниве професии: научници и техничари, занаетчии и услужни занимања, оператори на машини, како и помагачи и физички работници. На некој начин секторот е спој на двата краја на квалификацискиот спектар на висококвалификувани и нискоквалификувани области. Голем дел од операциите во секојдневното работење се потпира на релативно неквалификувани работници. Сепак, овие работни места не би постоеле доколку не беа висококвалификуваните сервисни експерти и квалификуваните техничари и менаџери кои го планираат развојот на работните процеси. Вторите сочинуваат околу една третина од работната сила во овој сектор. Сепак, постојат различни улоги во секторот овој сектор (EGS) кои бараат вештини и квалификации од повисок вид. Еден од нив е еколошкиoт консалтинг и следење.

Во Германија, како еден од водечките светски производители на соларни ќелии, се смета дека има речиси две третини од работните места поврзани со фотоволтаична енергија во Европа, поточно околу 90.000 работни места. Останатата третина е речиси целосно покриена од страна на Шпанија. До 2020 година, работната сила на ЕУ поврзана со фотоволтаичната енергија, се очекува да достигне 727.000 работни места и потенцијално 1,4 милиони работни места до 2030 година. За споредба пак, концентрираната сончева енергија (CSP), е многу млада индустрија. Сепак, компании од Шпанија, Германија, Белгија и Велика Британија, се очекува значително да придонесат во производството на колектори, огледала/рефлектори и други компоненти до 2020 година. Точните предвидувања за капацитетот, сепак, не се достапни. Уште една млада, но, брзорастечка индустрија, е индустријата за соларно термално греење. Само во овој сектор, Германија вработува повеќе од 17.000 луѓе, Шпанија околу 9.000 и Италија околу 3.000. Во областа пак на био-енергијата, студиите покажуваат потенцијал за 580.000 работни места во областа на греење со биомаса, 424.000 кај биогоривата и 2,7 милиони во индустријата со биогас. Денес, поголемиот број објекти се во Германија и Австрија, но овој сектор е во подем и во Источна Европа. Развојот на втората и третата генерација биогорива ќе понуди значителни дополнителни можности. Друга област со значителен потенцијал за вработување е урбаниот јавен транспорт. Денес, повеќе од 900.000 луѓе се вработени во оваа област и секое директно работно место создава други 2-2,5 индиректни работни места. Проширувањето и модернизацијата на системите на јавен превоз, според тоа, може да доведе до креирање значителен број нови работни места во оперативните транспортни системи, производството на автобуси, лесната железница и метрото, одржувањето на возниот парк и инфраструктурата и др. Овие бројки покажуваат дека европската еко-индустрија има голем потенцијал да послужи како двигател за раст и вработување. Сепак, таа во исто време е соочена со тешки предизвици. Над една третина од глобалните годишни приходи од екоиндустриите (600 милијарди ЕУР), се создаваат во ЕУ. Во производството на енергија од обновливи извори, Унијата има пазарен удел од повеќе од 40 отсто на глобално ниво, а европското управување со отпад и рециклирачките технологии учествуваат со 50 отсто во глобалниот пазар. Најголемиот дел од останатиот вкупен промет на еко-индустриите е генериран од страна на Јапонија и САД. Иако Европската унија е глобален лидер во зелените технологии, нејзината еко-индустрија сè уште се соочува со сериозни пречки. Исто така, мора да се признае дека и покрај големите напори за намалување на бариерите во оваа област, сè уште не е постигнат единствен пазар на труд. Релевантните прописи кои се однесуваат на пазарот на работна сила и натаму остануваат комплексно прашање за одделните држави и покрај тоа што мобилноста на луѓето во Европа значително се зголеми. Згора на ова, отсуството на глобален пазар создава потешкотии за ЕУ при привлекувањето компетентна работна сила од другите глобални региони. Со цел да се справи со оваа ситуација и да остане конкурентна, како и во функција на ефикасно исполнување на изменетите технолошки барања на европската еко-индустрија, Европската унија неизбежно ќе треба да ги ревидира нефлексибилните прописи за пазарот на труд, како и

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

индиректни работни места, на околу 329.000 работни места во 2020 година и 377.000 во 2030 година. Водечки држави на пазарот ќе бидат Германија, Шпанија и Данска, следени од Франција, Велика Британија и Португалија .

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

понатамошно да го развива образованието и обуката на тековната работна сила. Последно, но не и најмалку важно што треба да се напомене, е дека според неколку студии, европските компании генерираат во просек пониска профитна стапка од нивните конкуренти од остатокот на светот, дури и од оние кои се помалку продуктивни. Европската еко-индустрија е во состојба на флуктуација. Земјите-членки на Истокот сè уште заостануваат зад ЕУ-15 во однос на развојот на различни под-сектори и иако во наредните години може да се очекува силен развој и подобрување на условите за инвестирање, сè уште има значителни разлики во нивото на конкурентност. Најголем предизвик за конкурентноста на екоиндустријата на ЕУ во иднина, секако е пристапот до финансии. Инвестициите во технологии кои се благопријатни за животната средина обично се сметаат за поризични од инвестициите во други технологии. Ваквата ситуација има негативно влијание врз капиталните инвестиции. Малите и средни претпријатија (SME), се особено погодени, бидејќи тие во нивното финансирање мора да се потпираат на локалните банки кои не сакаат ризици, додека поголемите компании сметаат дека е полесно да се мобилизира приватниот капитал од меѓународните фондови за ризични инвестиции. Освен тоа, локалните банки во многу случаи немаат капацитет и технолошка стручност да ги оценат ризиците присутни кај проектите во еко-индустријата. Долгите периоди на наплата, релативно високото ниво на несигурност и тековната финансиска криза, значеа дополнителен напор за обидите на малите и средни претпријатија да обезбедат соодветен износ на капитал. Создавањето атрактивна инвестициска клима според тоа, ќе биде од клучно значење за иднината на конкурентност на европската еко-индустрија.26 Имајќи го предвид овој голем финансиски предизвик и конкурентните пазари кои во моментов привлекуваат повеќе приватен капитал, идната конкурентност на зелената економија во Европа ќе зависи од способноста да се мобилизираат приватни инвестиции. Во исто време, проектираните финансиски празнини јасно укажуваат на фактот дека прераното прекинување на јавното финансирање на обновливите извори на енергија не е реална опција, доколку ЕУ сака да ги исполни своите цели 20-20-20. Сепак, подобрувања во рамки на политиката и финансиските инструменти, не само што се можни, туку истите се пожелни.

3.3.1. Шпанија Шпанија долго време се сметаше за лидер во областа на обновливите извори на енергија.27 Но, приказната за шпанското лидерство во областа на обновливите извори на енергија / зелени работни места, прими серија удари. Во март 2009 година, истражувачот Габриел Калзада Алварез и неговите колеги од Универзитетот Реј Хуан Карлос објавија студија во која го испитуваат влијанието на агресивниот притисок на Шпанија во сферата на обновливите извори на енергија врз економијата и 26 За разлика од европската еко-индустрија, економските анализи на еко-индустриите на САД и Јапонија имаат одиграно многу важна улога, а јавните фондови заземаат приоритетно место во финансирање на инвестициските понуди. Посебно во САД, приватните инвеститори покажуваат зголемен интерес и подготвеност да инвестираат во еко-индустријата. Во Јапонија, исто така, институционалните инвеститори, финансиските институции и бројни трети страни, сè повеќе соработуваат со цел развој на пазарот на капитал за зелената индустрија во нивната земја. 27 Дури и Претседателот Обама ја истакна Шпанија како пример. Во својот говор од 2009 година, тој ги нагласи обновливата енергија и транспортот како сектори во кои Шпанија е светски лидер.

• Во Студијата е пресметано дека од 2000 година за секое новосоздадено „зелено работно место“, Шпанија потрошила по 571.138 ЕУР, вклучувајќи ги тука и субвенциите од повеќе од 1 милион ЕУР по работно место во индустријата за добивање енергија од ветер. • Според пресметките во Студијата, програмите за креирање на претходно наведените работни места, исто така, резултирале со уништување на речиси 110.500 работни места во други сектори во економијата, или за секое едно новосоздадено „зелено работно место“ биле уништени 2,2 други работни места. • Во принцип, високата цена на електричната енергија влијае врз трошоците на производство и нивото на вработеност во металургијата, ископувањето неметали и преработката на храна, индустријата за производство на пијалоци и тутунската индустрија. • Секој инсталиран „зелен” мегават во просек уништува по 5,28 работни места во другите сектори на економијата: 8,99 работни места во просек се уништени од инсталација на еден мегават фотоволтачина енергија, 4,27 од еден мегават енергија од ветрот, 5,05 од инсталиран мегават во мини-хидроцентралите. • Овие трошоци не се уникатни само за примерот на Шпанија, туку во голема мерка се својствени и за разните шеми за промовирање обновливи извори на енергија во другите земји. Студијата на Алварез и неговите колеги беше остро критикувана во некои кругови. Сепак, други истражувања и неодамнешната политика на шпанската влада за повлекување од оваа област, укажуваат на тоа дека е точно тврдењето на Алварез и неговите колеги, дека трошењата за зелена енергија во Шпанија уништиле повеќе работни места отколку што создале. На пример, беше откриен документ од шпанската влада во кој се тврди дека трошењето за зелени работни места не е креатор на нето работни места. Тогашната Влада, на чело со Премиерот Запатеро постојано беше јавно исмејувана за нејзината програма за зелени работни места, па обелоденувањето на интерен владин документ што го потврдува суштинскиот наод на независната студија на Алварез е важен настан, кој силно покажува дека овие иницијативи не успеале. Во прилог на истражувањето кое укажува на тоа дека иницијативата за зелени работни места во Шпанија не беше генератор на економски развој, зборува и фактот дека Шпанија тивко ги повлече своите некогашни амбициозни проекти за зелена енергија. Ова јасно укажува дека скапите програми не креираат нови работни места или развој. Имено, обидот на Шпанија во доменот на обновливи извори на енергија, не само што не послужи како генератор за нов економски раст, создавање работни места и дополнителни јавни приходи, туку се покажа како неодржлив и со тоа, таа беше принудена да ги намали трошоците во други важни области. Главните фирми производители на енергија од силата на ветрот, како што е „Гамеса“ (Gamesa), започнаа со програми на кратење на нивната работна сила, додека се обидуваа со помош на ослабеното евро да остварат продажби надвор 28 Alvarez Calzada Gabriel, Jara Merino Raquel, and Julián Juan Ramón Rallo (2009): Study of the effects on employment of public aid to renewable energy sources, Universidad Rey Juan Carlos.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

вработувањето.28 Она што тие го востановија ја поткопува вообичаената реторика за зелените работни места:

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

од Европа. Згора на ова, благодарејќи на високата изложеност на финансиски дефицити, Шпанија стана цел на разните берзански шпекуланти кои се обложуваа дека цените на нејзините обврзници мора да пораснат. Оттука, шпанската влада беше принудена да ја намали финансиската поддршка за постоечките електрани на обновливи извори на енергија, изградени со очекување за гарантирани цени и владини субвенции за период од 25 години. Владините агенции, работодавците и синдикатите во Шпанија, напорно работеа за да се воспостават механизми за општествен дијалог за заштита на климата во неколку сектори, како што се, енергетика, рафинирање нафта, производство на железо и челик, стакло и керамика, производство на цемент, дрвена каша и хартија, и (од неодамна) транспорт и градежништво. Меѓу другото, овие „ тркалезни маси за општествен дијалог” имаат моќ за следење на напредокот во постигнување на целите за намалување на емисиите и развивање критериуми за алоцирање на емисиите за секоја инсталација (врз основа на секторските распределби одобрени од страна на Европската комисија.) Сепак, тркалезните маси се занимаваат и со идентификување и намалување на негативните социјални ефекти, особено оние поврзани со конкурентноста и вработувањето, како резултат на напорите на Шпанија за усогласување со Протоколот од Кјото.

3.3.2. Италија Слична ситуација се среќава и во Италија, која исто така е еден од лидерите во искористување на енергијата на ветрот и сончевата енергија. На пример, ако се споредат просечниот износ на фиксен капитал по работник во ОИЕ (обновливи извори на енергија), со просечниот износ на фиксен капитал по работник во индустријата или во економијата како целина, тогаш ќе се добие сооднос од 6,9 и 4,8, соодветно. Со други зборови, истиот износ капитал што создава едно работно место во зелениот сектор, би создал 6,9 или 4,8 работни места, доколку би се инвестирал во индустријата или на било кое друго место во економијата како целина. Секако, тука не смеат да се испуштат од предвид разликите што постојат меѓу одделните видови ОИЕ, при што добивањето енергија од ветрот има поголема веројатност за креирање нови работни места, отколку фотоволтаичната енергија. Овој факт е особено важен поради тоа што не се земаше предвид вредноста на произведената обновлива енергија која воопшто не е тривијална, туку фокусот беше насочен кон чистите субвенции. Ако се земе предвид и енергетската вредност, просечниот износ на капитал по работник ќе изнесува дури и повеќе. Бидејќи субвенциите се изземени од економскиот циклус и доделени се првенствено за цели на политиката, особено е важно да се има јасна претстава за можните последици. Во случајот на Италија, негативната слика дури и добива на интензитет, поради фактот што огромното мнозинство создадени зелени работни места беа привремени: со користењето на (веројатно) надуени и нереално големи проценки од различни извори за постоечките зелени работни места, се доаѓа до релативно големите интервали од 9.000 до 26.000 работни места во енергијата на ветерот, и помеѓу 5.500 и 14.500 работни места во фотоволтаичната енергија, како појдовна точка. Оттаму, може да се пресмета дека благодарение на субвенциите ветени од Владата во Рим, бројот на луѓе кои работат во зелената економија ќе се зголеми на вкупно од 50.000 до 112.000 до 2020 година. Сепак, повеќето од овие работни места, или најмалку 60 отсто, ќе биде за монтери или други привремени работи, што ќе исчезнат веднаш штом фотоволтаичниот панел, или ветерната кула, се пуштат во употреба.

Почетните обиди на Германија за користење на обновливите извори на енергија датираат од 1997 година, кога Европската унија усвои цел за генерирање 12 отсто од својата електрична енергија од обновливи извори. Методот на Германија за постигнување на таа цел беше донесување Закон за преференцијални тарифи, со кој од јавните претпријатија се бара да купат различни видови обновлива енергија по различни цени. Ова масовно субвенционирање на енергијата добиена од ветер и сончевата енергија привлече многу инвеститори. Впрочем, ако Владата го гарантира овој енергетски пазар во текот на наредните неколку децении и одреди цена што е доволно висока и им овозможува на производителите на енергија од обновливи извори да остварат соодветен профит, тогаш разбирливо, капиталот ќе се привлече кон овој пазар. Германија стана најголем производител на енергија од силата на ветрот после САД, а нејзините инвестиции во сончева енергија беа интензивни. Сепак, случувањата што следуваа не добија тек каков што предвидуваа политичарите и еколозите во Германија. Наместо постигнување економски придобивки во форма на пониски трошоци за енергија и зголемување бројот на зелени работни места, имплементирањето и користењето на енергијата од ветер и сончевата енергија ги покачи енергетските трошоци во домаќинствата за 7,5 отсто. Покрај тоа, иако емисиите на стакленички гасови се намалија, цената на таквото постигнување беше неверојатно висока: над 1.000 УСД по тон стакленички гасови за сончева енергија и над 80 УСД по тон за енергија добиена од силата на ветрот. Со оглед на фактот дека во тоа време цената на јаглеродот во Европскиот систем на тргување со права за емисии беше околу 19 УСД по тон, инвестициите не се покажаа оправдани од аспект на намалување на емисиите на стакленички гасови при добивање електрична енергија од ветер и сонце. Оттука, германската политика за обновливи извори на енергија, а особено усвоената шема на преференцијални тарифи, не успеа да ги искористи пазарните поттици неопходни за обезбедување одржливо и трошковно ефикасно воведување обновливи енергии во енергетското портфолио на земјата.29 Спротивно на ова, механизмите за поддршка на Владата во многу аспекти ги поткопаа овие поттици, што резултираше во големи расходи кои не даваа надеж на долг рок за стимулирање 29 Институционалната поддршка за зголеменото поширокото користење на сончевата енергија (заедно со другите форми на обновливи извори на енергија), претставуваше еден дарежлив систем на субвенции што ги влече своите корени во 1990-тите, но тоа во реалност не се материјализирало во голем обем до 2000 година, кога беше донесен Erneuerbare-Energien-Gesete (EEG), или германскиот закон за обновливи извори на енергија. Во суштината на EEG лежи систем на преференцијални тарифи (feed-in tarrifs), со кои се гарантира пристап на производителите на енергија од обновливи извори, како и исплати кои ги надминуваат оние за конвенционалните форми на енергија. Стапките на надомест се различни за различни извори на енергија, во зависност од производствените трошоци, но со текот на времето постепено се намалуваат. Концептот се базира на идејата дека младите индустрии во почетокот не можат сами да се натпреваруваат со зрелите индустрии. Институционалната поддршка преку гарантирани преференцијални тарифи би требало да ги намали трошоците за отпочнување бизнис, со цел да се привлечат инвеститори кои во спротивно би избегнувале насочување на својот капитал во овие сектори со оглед на присутната неизвесност и високите ризиците. Друго оправдување за повисокиот надомест за обновлива енергија е, дека цената за конвенционалните форми на енергија не покрива голем број негативни екстерни ефекти или ненамерни последици, како што се емисиите на јаглерод. Законот за обновливите извори на енергија предизвика „бум“ кај овие извори на енергија, вклучувајќи го и секторот за соларна енергија. Со текот на времето, уделот на соларната енергија во целокупната енергетска потрошувачка во Германија постојано се зголемуваше; според тврдењето на германската соларна индустрија, соларната енергија во Германија во моментов ја покрива годишната побарувачка на електрична енергија на повеќе од 3,4 милиони германски домаќинства.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

3.3.3. Германија

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

на економијата, заштита на животната средина или зголемување на енергетската безбедност. Во случајот на фотоволтаичната енергија, режимот на субвенции во Германија достигна многу повисоко ниво од просечната плата, т.е. субвенции по работник во износ од 175.000 ЕУР. Иако промоцијата на обновливите извори на енергија од страна на Германија во медиумите се прикажуваше како „светол пример за обезбедување жетва за светот”, на ова германско искуство би требало да се гледа како на опоменувачка сторија за масивна и скапа енергетска политика и политика за заштита на животната средина кои не носат значајни економски и еколошки придобивки. На Германија ў е тешко да продолжи да ги субвенционира енергијата на ветрот и соларната енергија на постојните нивоа. Во мај 2011 година, германскиот парламент ги укина субвенциите за домашните кровни сончеви фотоволтаични системи за 16 отсто, а за самостојните системи ги намали за 15 отсто. Во периодот од 2000 до 2009 година, бројот на креирани работни места во германската соларна индустрија се зголеми од 11.000 на околу 83.000. Во моментов, во Германија егзистираат околу 10.000 соларни компании, кои имаат вкупен обрт од околу 19,1 милијарди евра (вклучувајќи ги добавувачите), приходите од извоз изнесуваат повеќе од 6,5 милијарди евра, а до денес платиле над 40 милијарди евра даноци (1,4 милијарди евра во 2010 година). Сепак, и покрај значителните инвестиции од 27,9 милијарди евра во секторот во 2010 година, соларната енергија сè уште учествува само со 3,3 отсто во вкупното производство на електрична енергија во Германија, во ситуација кога уделот на обновливите извори на енергија изнесува околу 20 отсто во првата половина на 2011 година. Во Германија, беше воспоставена широка коалиција во која влегоа претставници на владата/државата, индустријата, синдикатите и еколошките невладини организации, која соработуваше околу иницијативите за реновирање градежни објекти со цел за заштита од климатските промени, во исто време создавајќи одржливи работни места и подобрување на социјалните услови. Аспектот на создавање нови работни места како сегмент од правичната транзиција беше демонстриран преку Алијансата за работа и животна средина, кој има за цел да реновира 300.000 станови, да создаде 200.000 работни места, да ги намали за два милиони тони емисиите на CO2 на годишно ниво и да ги намали сметките за греење за станарите, сопствениците на недвижности и државата во вкупен износ од околу 3 милијарди ЕУР, преку намалување на трошоците за невработеност, зголемените персонални даноци на приход, итн.

3.3.4. Данска Данска е уште една земја што ја направи силата на ветрот белег на нејзината енергетска политика. Американскиот претседател Обама на прием во Ајова по повод Денот на Планетата Земја, ги пофали Данците за нивната агресивна програма за искористување на силата на ветрот со следните зборови: „Денес Америка произведува помалку од 3 отсто од нашата електрична енергија од обновливи извори како што се ветрот и сончевата енергија. Само за споредба, денес Данска произведува речиси 20 отсто од својата електрична енергија од силата на ветрот“. Американската информативна администрација во областа на енергетиката им кажува на децата на Америка, дека Данска е рангирана на 9-то место во светот според капацитетот на силата на ветрот, но генерира околу 20 отсто од својата

Спротивно на претходните тврдења, одредени студии и извештаи откриваат дека наместо генерирање 20 отсто од својата енергија користејќи ја силата на ветрот, Данска генерира околу 19 отсто од своите потреби за електрична енергија преку ветерни турбини, но силата на ветрот учествува со многу помалку од 19 отсто во потребите на нацијата за електрична енергија.30 Тврдењето дека Данска добива околу 20 отсто од својата електрична енергија од силата на ветрот, всушност, ги надминува реалните состојби. Силата на ветрот е прилично непостојана и во 2006 година учествуваше многу помалку, т.е. само со пет отсто во годишната потрошувачка на електрична енергија во Данска, или со просек во текот на последните пет години од 9,7 отсто. Според студијата на ЦЕПОС (CEPOS), Данска може да произведе и да троши енергија од ветрот толку колку што троши, затоа што има една погодна околност: соседните земји располагаат со многу хидроелектрани кои брзо и ефикасно може да го балансираат протокот на електрична енергија низ својата енергетска мрежа, овозможувајќи и’ на Данска да го извезе вишокот електрична енергија добиена од ветер. Данска успева да ги задржи системите за електрична енергија балансирани, бидејќи има корист од соседите и нивниот микс од електрична енергија. Норвешка и Шведска преку интерконектори им обезбедуваат на Данска, Германија и Холандија брз пристап до значителни количини енергетски резерви потребни за балансирање на нивните системи на краток рок. Тие играат улога на дански „батерии за складирање електрична енергија“. Норвешката и шведската хидроенергија може многу да варира горе-долу, а норвешките езера ефикасно „складираат“ одреден дел од данската енергија добиена од силата на ветрот. Во текот на последната деценија, Западна Данска извезла (бидејќи не можела да искористи), во просек 57 отсто од енергијата генерирана од силата на ветрот, а Источна Данска во просек 45 отсто. Корелацијата помеѓу високиот аутпут од силата на ветрот и нето одливите, докажува дека е неспорно одлевањето голема количина енергија од силата на ветерот. На крај, данските потрошувачи се тие кои што страдаат. Цените на електричната енергија во Данска се највисоки во Европската Унија. Нивните придобивки од намалување количеството стакленички гасови се мали. Со оглед на тоа што извезената енергија добиена од силата на ветрот ја заменува хидроенергијата, таа не ја намалува значајно емисијата на стакленички гасови. Силата на ветрот што се користи во Данска навистина заменува некои емисии фосилни горива, но тоа го прави по цена од 124 УСД за тон што е речиси 6 пати повисок износ од цената за тон постигната во рамки на Европскиот систем на тргување со емисии. Во однос на зелените работни места, ефектот на субвенциите од државата беше да се префрлат вработувањата од попродуктивни работни места во другите сектори кон помалку продуктивни работни места во индустријата за генерирање електрична енергија од силата на ветрот. Како последица на тоа, данскиот БДП е за околу 1,8 милијарди ДКК (дански круни) или за 270 милиони УСД, понизок од потенцијалниот, во случај кога работната сила од секторот за генерирање електрична енергија од силата на ветрот би била вработена на друго место. Не е за изненадување фактот што Данска, како и другите рани приврзаници на обновливите извори на енергија, сфаќа дека оваа технологија е неодржлива и се повлекува од нејзино користење. Значи, енергетскиот сектор во сопственост на данската држава нема повеќе да гради турбини на ветер на брегот, а потрошувачите и понатаму се жалат на високите цени на електричната енергија и уништувањето на животната средина. 30 Според ЦЕПОС (CEPOS), дански тинк-тенк (институт за политика) којшто објавил извештај во 2009 година, под наслов: „Wind Energy, the Case of Denmark“ („Енергија на ветрот, случајот на Данска“).

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

електрична енергија користејќи ја силата на ветрот“.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

3.3.5. Шведска Во 1997 година, Шведската централна влада започна со голема инвестициска програма за поддршка на еколошката одржливост на локално ниво. Локалната инвестициска програма за еколошка одржливост (ЛИП - 1998-2003) понуди 6,5 милијарди шведски круни за модернизација на згради, инфраструктурата и енергетските системи на локално ниво. Постоеше надеж дека Програмата ќе го зголеми капацитетот за промовирање на одржливиот развој во Шведска на локално ниво. Од компаративна европска перспектива, стартувањето на ЛИП беше необично. Прво, невообичаено е владите да промовираат одржлив развој преку обемни инвестициски програми финансирани од страна на самата држава. Повеќето членки на ЕУ ги ограничија своите активности на елаборирање на рамките на соодветната политика. Обично, стратегиите за имплементација се потпираат врз регулаторни механизми поткрепени со инструменти на пазарот, иако постојат некои значајни исклучоци. Второ, таргетирање на финансирањето на локално ниво, во овој случај на ниво на општина, дури и во согласност со шведската традиција, погледнато од компаративна перспектива, се чини дека е многу понапред од своето време. Во времето на отпочнување на ЛИП, многу земји-членки сè уште беа само во фаза на дефинирање и операционализирање на политиките на национално ниво, далеку, па дури и спротивно на суб-националното ниво. ЛИП, исто така, беше иновативна програма, што влеваше доверба во подготвеноста и капацитетот на три учесници на локално ниво, имено, општинските власти, локално базираните економските актери и граѓанските групи, кои од компаративна европска перспектива, имаат различен учинок во промовирањето одржлив развој. Меѓутоа, ваквата силна дискурзивна практика во Шведска се развила на локално ниво уште пред појавата на ЛИП, особено преку локалната Агенда 21, а била поддржана на национално ниво. Наспроти ова, постојат потенцијално силни еколошки и политички придобивки од финансирањето проекти кои мобилизираат различни интереси на локално ниво. Иако земјите-членки на ЕУ и земјите надвор од границите на ЕУ, вложуваат значајни напори за промовирање на одржливиот развој, во јавноста сè уште владее висок интерес за утврдување дали и до кој степен, фокусот и довербата на учесниците на суб-национално, односно локално ниво се покажале оправдани. ЛИП влеа доверба во низа учесници за кои се смета дека имаат клучна улога за развојот на „нови“ начини на регулирање на низа современи проблеми, не само оние поврзани со промовирањето и унапредувањето на одржливиот развој. Ова ја прави ЛИП да биде од интерес и за оние кои се ангажирани во истражување на „управувањето”. ЛИП беше лансирана под претпоставка дека усвојувањето одредби за развој на физичката инфраструктура може да го промовира одржливиот развој, но со додадена предност дека оваа инвестиција би можела да создаде нови работни места. Оттука, ЛИП беше воедно и инструмент за еколошка конверзија и алатка на макроекономската политика, што во вториот случај се користи за решавање кризи на пазарот на труд и во поглед на нивоата на вработеност. Одлуката да се поврзат промовирањето и унапредувањето на еколошки одржливиот развој со обезбедување вработувања, исто така, и’ овозможува на ЛИП да се смета за пример за шведска стратегија за „еколошка модернизација.” Оваа стратегија има за цел да го промовира и унапреди одржливиот развој, а во исто време, да ги искористи можностите кои прилагодувањето ќе и’ ги понуди на

100

Сепак, целта за создавање нови работни места се минимизираше со текот на имплементирање на програмата, па дури и до степен до кој создавањето работни места не беше посебно наведено во серијата проценки. Освен тоа, распределбата на финансиите од ЛИП никогаш не било посебно насочено кон општини со повисоки стапки на невработеност од просечните. Ова може, барем делумно, да се објасни со пад на стапката на невработеност од седум на четири отсто во текот на временскиот период кој прошол од формулацијата на ЛИП до нејзината имплементација. Поради тоа вработувањето како цел загуби од својата непосредност и атрактивност за политичарите. Сепак, како што е познато во шведската јавност, ЛИП помогна да се создадат нови зелени работни места, главно во секторот на управување со квалитетот на животната средина. Според системот на сопствено известување на проектите финансирани од ЛИП, биле создадени вкупно 8.400 работни места (измерени како постојани нови работни места, во траење од пет години). Се проценува дека други четиристотини работни места се создадени индиректно. Овие бројки, меѓутоа, мора да се прифатат со претпазливост, бидејќи не се земени предвид и не се проценети ефектите на супституција. Не е јасно дали овие „нови” работни места навистина придонеле за пораст на вработеноста, дали тие би биле создадени без поддршка од ЛИП, и дали биле резултат на редизајнирање (преформулирање), на постојни работни места. Некои општини ги редизајнираа називите на работните места на нивните постоечки координатори, именувајќи ги како „ЛИП координатори“. Се разбира, оваа практика не придонесува за зголемување на вкупниот број вработени. ЛИП можеше да го поддржи креирањето нови работни места доколку самата програма се поврзеше со други иницијативи за креирање работни места, особено оние кои беа насочени кон регионалниот развој. Сепак, ЛИП никогаш не беше интегрирана со регионален развој на ниво на земјата, како и со договорите и плановите за регионален раст.

3.3.6. Обединето Кралство Обединетото Кралство реализира амбициозна агенда за искористување на енергијата на ветрот. Во свое време Премиерот Гордон Браун, во говорот на конференцијата на Лабуристичката партија во 2008 година, побарал од Комитетот за климатски промени, до октомври истата година да поднесе извештај во врска со случајот според кој до 2050 година треба да се постигне 80-процентно намалување на емисиите на јаглерод, наместо претходно предвиденото намалување за 60 проценти. Тој верувал дека би можеле да создадат милион нови работни места во модерната зелена преработувачка индустрија и во секторот на услуги. Од друга страна, Ед Милибанд, во тоа време лидер на опозицијата, исто така, беше голем приврзаник на енергијата на ветрот. Сепак, се чини дека партиската припадност не е пресуден фактор за зголемувањето на зелените работни места. Сегашниот британски премиер (и лидер на Конзервативната партија) Дејвид Камерон, додека преговарал за изградба на ветерни турбини со Индија, истакнал: „Иновативноста и креативноста на бизнисот, нема само да помогнат да се спаси планетата, туку се очекува да создадат милиони

101

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Шведска. Еколошката модернизација во Шведска се смета за предвесник на растот на подолг период и предвесник на стабилна вработеност, која треба да помогне да се создадат работни места во повеќе различни сектори и на тој начин да се подобрат изгледите за раст дури и во ранливите региони.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

работни места и милијарди приходи на пазарот на зелени производи и услуги“. Сепак, Обединетото Кралство не помина ништо подобро од другите земји наведени погоре, во спроведувањето своја нова економија на зелена енергија и зелени работни места. Една студија изработена од страна на Версо економикс (Verso Economics) е особено интересна, бидејќи нејзината методологија се чини дека е супериорна во однос на методологијата што се користи во шпанските и италијанските студии. Версо ги искористиле инпут-аутпут табелите за да се процени бројот на пропуштените работни места во економијата на Обединетото Кралство кои не беа отворени заради зелените работни места што беа креирани преку владини субвенции. Заклучокот на Версо се совпадна, речиси целосно, со заклучоците на другите студии: • Клучно сознание на извештајот е дека во Велика Британија за секое ново создадено работно место во секторот на обновливи извори на енергија, се затвораат 3,7 други работни места. Во Шкотска не постои нето корист од владината поддршка на овој сектор, а веројатно се јавила и одредена загуба на работни места. • Главниот инструмент на политиката што се користел за унапредување на производството на енергија од обновливи извори е Обврската за обновливост, која ефективно ја зголемува платената пазарна цена за електрична енергија од обновливи извори. Оваа шема ги чинеше потрошувачите на електрична енергија 1,1 милијарда фунти во Велика Британија и околу 100 милиони фунти во Шкотска во текот на 2009-10 година. • Версо го искористил макроекономскиот модел на шкотската влада за да го процени влијанието на идентификуваните трошоци за отворање работни места. Шкотската влада користеше сличен модел за мерење на можниот трошок од намалување на данокот на додадена вредност (ДДВ) воведен во 2008-09. Врз основа на тоа, се дошло до заклучок дека политиката за промовирање на обновливите извори на енергија во Велика Британија генерира опортунитетен трошок од 10.000 директни работни места во 200910 и 1.200 работни места во Шкотска. • Како заклучок, политиката за промовирање на секторот за добивање електрична енергија од обновливи извори, во Шкотска и остатокот од Велика Британија, донел економски штети. Оттука, владите/државите, не би требало неа да ја гледаат како економска можност. Имајќи ги предвид претходните заклучоци, Обединетото Кралство и Шкотска, научија нешто што не успеаја да го разберат потоплите земји. Таа лекција е особено релевантна за Канада и северниот дел на Соединетите Американски Држави: ветерните турбини замрзнуваат во зима! Не само што престануваат да обезбедуваат енергија, туку треба и да се загреваат. Како што новинарот Ричард Литлџон истакнува во Дејли Мејл: „Во текот на изминатите три недели, кога поради многу студеното време побарувачката на енергија достигна рекордно ниво, имаше денови кога придонесот на нашите бројни турбини на ветер беше никаков. Но, ова дури станува и полошо. Со падот на температурите, турбините мораа да се загреваат за да се спречи нивно блокирање. Како резултат на тоа, тие трошеа повеќе електрична енергија отколку што генерираа. Дури и кога временските прилики се добри, тие ретко работат со над една четвртина од својот теоретски капацитет. А, при силни ветрови треба целосно да се исклучат за да се спречи нивно оштетување“.

102

Холандија е уште една земја која многу ја користи силата на ветрот, особено крајбрежниот ветер. Во светски рамки, Холандија е трет по големина производител на електрична енергија од крајбрежен ветер. Иако не постојат достапни податоци за зелените работни места во Холандија, постојат показатели дека Холандија нема да произведува многу повеќе над своите планови за зелена енергија, бидејќи нејзината конзервативна власт, радикално го промени курсот и ги намали субвенциите за ветрот и сончевата енергија. Според списанието Енергетска Дебата (Energy Debate), холандската влада/ држава, ја изгубила својата верба во ветерниците. Сепак, владата во Холандија направила еден исклучок во поглед на големите субвенции потребни да се изградат и да функционираат фарми со ветерници. Станува збор за субвенции дадени за изградба на парк со ветерници од страна на германската компанија Бард инженеринг (Bard Ingineering), која требаше да ги гради, поседува и управува ветерниците, од кои се очекувал извоз на енергија во вредност од 6,2 милијарди УСД. На 30 ноември 2010 година, Владата го претставила својот нов план за обновливи извори, во кој годишните субвенции од 5,5 милијарди УСД биле намалени на 2 милијарди УСД. Згора на тоа, Владата не само што ги намалила субвенциите, туку разликата ја пренасочила во многу поразлични сектори од оние кои се однесуваат на искористување силата на ветрот. Всушност, во новиот систем, Владата ги алоцирала субвенциите на еден сосема поинаков и прилично сложен начин. Субвенциите биле ставани на располагање во четири „фази” (врз основа на принципот „прв дојден, прв услужен“): • Во првата фаза, била понудена државна субвенција од 9 евроценти по KWh (киловат-час), или 79 евроценти за м3 гас, но само на производителите на технологии кои имаат „дефицити” во своето работење во износ помал од 9 евроценти. • Доколку сè уште преостанат пари по првата фаза, се пристапувало кон втората фаза, во која се нудела субвенција од 11 евроценти по KWh (или 97 евроценти за м3). Оваа фаза била отворена за производителите на електрична енергија од ветар и за гас добиен од ѓубриво. • Повторно, ако останат пари, имало и трета фаза во која субвенциите изнесувале 13 евроценти по KWh или 114 евроценти по м3. Ова било достапно за производители на електрична енергија од хидроцентрали и биомаса од мали размери. • Четвртата и последна фаза (15 евроценти за KWh или 132 евроценти за м3) би биле достапни за електрична енергија произведена од ферментациони процеси за сите намени. Бидејќи се премногу скапи, сончевата енергија, биомасата од големи размери и енергијата добиена од крајбрежен ветер, не се вклучени во ниту една претходно наведените четири категории. Друга промена во ставот на холандската влада кога станува збор за обновливите извори на енергија, е како да се финансираат субвенциите. Во минатото, средствата за субвенции се издвојувале од централниот буџет. Но, со текот на времето, потрошувачите почувствувале зголемување на нивните сметки за енергија. Според извештаите, Владата извесен период планирала нуклеарна ренесанса

103

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

3.3.7. Холандија

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

во производството на струја, и со сигурност може да се тврди дека таков план би генерирал зелени работни места. Сепак, веднаш по трагичниот јапонски земјотрес и цунамито во март 2011 година, мора да се претпостави дека таквиот план бил подложен на преиспитување со оглед на веројатната голема доза на недоверба што би ја предизвикал во јавноста. Очигледна е големата иронија во сето ова. Холанѓаните, кои стотици години биле вљубени во силата на ветрот, можеби конечно имаа можност да им кажат „доста“ на ветерниците. Ако тие не можат да ги впрегнат ветерниците на современ колосек за да му служат на човекот, мораме да се прашаме дали некој друг воопшто може да го направи тоа. Во светло на претходното, националниот холандски проект „Зелено за безбедност“ („Green4Sure”) има за цел развој на сеопфатен енергетски план според кој до 2030 година треба да се преполоват нивоата на емисии на стакленички гасови од 1990 година. Овој напор го предводат синдикатите, во партнерство со еколошките организации. Во фокусот на студијата се најдоа инструментите на политиката користени од страна на владата/државата, за да се реализира целта за емисиите. Политиките за кои станува збор се однесуваа на развојот и употребата на нови технологии, поголема употреба на извори на енергија кои се неутрални во поглед на климата, како и поттикнување промени во однесувањето. Една од целите на планот беше да се трасира пат за овие намалувања на емисиите, што нема да има сериозно влијание врз приходите и нема да води кон загуба на работни места.

3.4. Австралија 3.4.1. Австралиската агенда за зелени работни места На федералните избори во 2007 година лабуристичката опозиција предводена од Кевин Руд, во својата платформа им даде суштинско место на прашањата за климатските промени и животната средина. Победата на лабуристичката партија на тие избори означи значајна промена во австралиската политика и дебата за животна средина. Владата на Руд со помош на политичкиот советник, професорот Рос Гарнаут и неговиот извештај „Преглед на Гарнаут на климатските промени”, брзо го ратификуваше Протоколот од Кјото и започна да развива Програма за тргување со емисии на штетни гасови (ETS). Се очекуваше дека предложената Програма за тргување со емисии ќе има значително влијание врз работните места во високо загадувачките индустрии, доведувајќи до промени во нивото на вработеност во еколошки помалку штетните индустрии/сектори. Сепак, лабуристичката влада не подготви посебна агенда за политиката на зелени работни места, сè до глобалната финансиска криза кон крајот на 2008 година.31 Највидлива промоција на агендата за зелени работни места во Австралија, се 31 Австралиското министерство за образование и обука, даде дозвола за истражување со кое би се обезбедиле претходно недостапните информации за тековната состојба со зелените работни места во западна Австралија. (Green Skills, 2003, Environmental Jobs in Western Australia: results of the 2002 Employer Survey). Овој извештај ги дефинира зелените работни места, како работни места кои го намалуваат негативното влијание направено врз животната средина, во однос на статус кво состојба. Овие работни места се јавуваат во сите индустрии/сектори. Ваквата широка дефиниција ќе овозможи зелените работни места да се гледаат низ спектар од иновации кои го намалуваат негативното влијание врз животната средина на традиционално „нечистите” индустрии (на пример, топилницата за алуминиум), до работни места, кои се сосема нови и се иницирани пред сè за решавање специфични еколошки проблеми. Оттаму, овие работни места можат да се јават во сите индустриски сектори. Работните места и бизниси кои се создадени првенствено за решавање специфични еколошки потреби се наведени како индустрии/сектори за животна средина.

104

Зелените работни места кои треба да се создадат со политиката за заштита на животната средина на владата на Руд и Гилард, во голема мера спаѓаат во категоријата лесни еколошки работни места. Политиките беа мотивирани од, и како реакција на економските околности, а не поради загриженоста за животната средина. Директната одговорност за спроведување на програмите во голема мерка беше оставена на пазарот. Многу од овие политики беа еднократни програми или се сведуваа на доделување краткорочни буџетски средства, додека пак, некои од овие програми за зелени работни места поддржаа основање индустрија, што е ретроспективно класифицирана како зелена. Критички погледнати, политиките за зелени работни места насочени кон подобрување и овозможување економски раст се конзистентни со пристапот на сите австралиски влади во текот на последните дваесет години. Во текот на 2010-11 година, дури и агендата за лесни зелени работни места беше одложена или напуштена. Овој процес започна со прекин на програмата за изолација на домовите, откако доживеа голем број сериозни прашања во врска со здравјето и безбедноста. Лабуристичката влада потоа ја одложи, а подоцна и ја напушти сопствената програма за тргување со емисии. Непосредно потоа, Владата објави примена на нов данок на емисија на јаглерод кој требаше да се имплементира до средината на 2012 година. Предложената нова политика, за разлика од Програмата за тргување со емисии на Руд, се очекува да донесе фиксна цена (данок) на емисиите на јаглерод за првите три до пет години, пред да премине кон емисија на јаглерод базирана на дозволи. Неодамна, владата на Гилард го укина или го намали финансирањето голем број програми за климатски промени и зелена индустрија. Финансирањето на програмата „Зелен почеток“, како замена за програмата за зелени заеми, исто така беше укинато, додека инвестициите во пронаоѓање и складирање јаглерод, исто така, беа намалени. Иако многу од напуштените иницијативи на политиката јасно посегнаа по зеленото „овошје на дофат”, тие сепак репрезентираа зголемено ниво на посветеност на владата за креирање зелени работни места и за животната средина, која претходно не можеше да се види во австралиската јавна политика. Данокот на јаглерод на владата на Гилард, без оглед на своите недостатоци, потенцијално може

105

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

реализираше во рамки на пакетот со економски стимулативни мерки на владата, во кој беа обезбедени 2,7 милијарди УСД за програмата на изолација на куќи за домување. Според тогашниот премиер Руд, програмата беше дизајнирана „за поддршка на работните места и подготовка на Австралија за иднина со ниска употреба на јаглерод.“ (2009) Политиката беше реактивна, краткорочна, прилагодена на економските интереси и во насока на отстранување или адаптација на еколошкиот пад, насочена да го одржи и унапреди, пред сè, економскиот раст, а не да ја зачувува природата. Во период од девет месеци лабуристичката влада, исто така, најави голем број други заложби на политиката на заштита на животната средина, во форма на 6,2 милијарди УСД за програма за „План за нов автомобили за позелена иднина”, програма за 50.000 нови зелени работни места, програма за стажирање и подготовка на тренери, финансирање иницијативи и заложби за програми за користење обновлива енергија, како што е политиката на соларни домови и училишта, како и воспоставување програма за зелени заеми, која обезбеди бесплатни проценки за одржливост на домот и бескаматни заеми за купување технологии што штедат енергија. Исто така, на федералните избори во 2010 година, владата објави дека ќе воспостави програма „Готовина за велосипеди”, за промоција на купување еколошки возила.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

да доведе до значителен раст на „средно зелени” работни места. Ова е значајно ако се има предвид дека владата не успеа јавно да ги изнесе значајните импликации на политиката за работни места и наместо тоа, се фокусираше на прашањата за економски надомест на домаќинствата и индустријата. Заложбата на владата за зелените работни места и индустрии, очигледно, има второстепено значење споредена со напорите за одржување на економскиот раст и на воспоставените загадувачки индустрии.

3.4.2. Предизвик за синдикатите Вработувањето на луѓето во иднина, работните услови и видовите работа кои луѓето ќе ги преземаат, во голема мерка зависат од одговорите на предизвиците на животната средина, како што се климатските промени. Тоа резултираше со разновидни позиции што се движат од позитивен ангажман, до отпор и сомневање. Потенцијалните придобивки од зелените работни места и индустрии/сектори за работниците и за заедницата во Австралија беа промовирани од страна на ACTU (Австралискиот совет на синдикати), во тандем со Австралиската фондација за конзервација (ACF), уште на почетокот на 1990-те. ACTU сфати дека нејзината улога како врвно синдикално тело се огледа во обезбедувањето, секоја еколошка трансформација на економијата во Австралија да донесе позитивни промени за работниците и нивните семејства. Во 2008 година ACTU и ACF го објавија извештајот насловен како „Зелена златна треска”, каде се тврди дека зелените индустрии би можеле да создадат околу 500.000 работни места до 2030 година, како и да се постават темели за идниот економски просперитет на Австралија. Според овој извештај, потенцијалот за „зелена златна треска” се потпира на спроведувањето три широки стратегии. Прво, државата треба да развие и олесни долгорочна еколошка индустриска рамка; второ, државата треба да создаде еколошки пазар, како што е програмата за тргување со емисии (ETS), истовремено зајакнувајќи ги индустриските кодови и стандарди; и трето, мора да има зголемено инвестирање во истражувања, технологии, вештини и обуки за животната средина. Енергетскиот сектор е оној во кој може да се очекува особено нагласено влијание на политиката за намалување на емисиите на јаглерод. Тука може да се постави прашање за тоа кои видови политики што имаат влијание врз овој сектор би можеле ефикасно да го дополнат режимот за тргување со емисии. Прелиминарното моделирање посочи дека во повеќе можни сценарија, поаѓајќи од трудо-интензивната природа на овие активности, се проценуваат околу 5.000 нови работни места во енергетскиот сектор до 2050 година, под претпоставка да бидат преземени чекори за намалување на емисиите. Доколку се погледне од неговиот поамбициозен аспект, извештајот на ACTU и ACF сугерира дека политиките на стимулирање на пазарите на електрична енергија добиена од обновливи извори, би можеле да формираат дел од поширока стратегија, што ја предлагаат, со цел генерирање 500.000 нови работни места за Австралија. Иако се претпоставува дека реструктуирањето на индустриите/секторите и потребата за работни места не треба да предизвика пораст на невработеноста, сепак, постојат јасни и значајни прашања за транзиција и адаптација. Високо регионализираната природа на енергетскиот сектор поставува посебни предизвици за планирање, како постоечките работници можат да се преквалификуваат и да бидат ефикасно редистрибуирани на нови работни места и во други сектори/ индустрии. Промените на пазарот на труд во енергетиката во голема мерка ќе

106

Како што беше нотирано, постојат знаци на силна заложба во оваа насока од страна на ACTU и клучните синдикати, како што е Австралиската унија на производствени работници (AMWU). Постојат важни лекции кои треба да се извлечат од поширокото меѓународно искуство за тоа кои политики и стратегии се најдобри за справување со транзицијата кон позелена економија, бидејќи Австралија е релативно поназад во искористувањето на зелената енергија, на пример, во споредба со Германија. Јасно е, дека изработката на извештаи за евентуален напредок на политиката не е исто со постигнување конкретни резултати. Мора да се признае дека досегашното австралиско искуство не е охрабрувачко. Австралија нема традиција на систематски интервенции во индустријата и политики на преквалификација на работната сила, какви што постојат во Шведска и другите скандинавски земји. Предлогот на синдикалното движење во Австралија пред две децении, кога се искажа загриженост во врска со климатските промени, ги постави секторски интервентните и развојните политики на конвенционална социо-економска основа. Иако мошне темелно дискутирана, оваа иницијатива ја немаше потребната политичка поддршка во рамките на лабуристичката влада и нејзините главни препораки за политиката не беа спроведени. Не постои неопходна причина да се претпостави дека сегашниот фокус на грижата за квалитетот на животната средина, фундаментално ќе ја промени оваа ситуација. Секако, предложената Програма за тргување со емисии нема да направи чудо, со оглед дека нејзиното напуштање на пазарната ориентација претставува антитеза на социјалдемократскиот пристап во управување со транзицијата. Корпоративистичкиот пристап на политиката, се чини, дека, исто така, не е на дневен ред, бидејќи сите, т.е. како бизнис организациите, така и државните и синдикалните организации ги избегнуваат институционалните ангажмани што потсетуваат на спогодбата од 1980 година. Сепак, материјалните околности поврзани со влијателни идеи може да го трансформираат она што е политички можно. Во тековните услови на економска криза што трае уште од октомври 2008 година, постои широко распространето признавање, дека неолибералната економска политика може да донесе несакани исходи. Коегзистенцијата на економска и еколошка криза отвора можности и потреби за алтернативни пристапи. Всушност, важноста од поврзување на тековните политики за решавање на непосредната економска криза со политиките за долгорочна одржливост, добија посебно значење и итност.

3.4.3. Загуба на работни места на патот кон одржлива економија? Постојат закани и можности во одговорите на пазарот на труд на политиките за климатските промени. Може да се предвиди дека одредени индустрии/сектори и професии ќе претрпат загуба на работни места, онака како што австралиската

107

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

зависи од видовите алтернативни енергетски решенија што ќе ги усвои Австралија. Потпирањето на Програмата за тргување со емисии остава едно отворено прашање: во таков режим, моделот на снабдување со енергија е пазарно утврден и не е под воден и управуван од страна на државата. Во него лежи значителна неизвесност, вклучувајќи го и прашањето, како всушност ќе се користи тој дел од очекуваните приходи на оваа програма, кои владата ги одвоила за промоција на обновливите извори на енергија. Сите алтернативни исходи во поглед на енергијата не се еднакви, имајќи ги предвид бројот на новосоздадени работни места и нивната локација.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

економија ќе се насочува на патеката на одржливост, додека други може да искусат придобивки. Едноставно, може да се предвиди, дека вработувањето ќе покаже тенденција на опаѓање во индустриите чии што производи ќе имаат повисоки цени по воведување на програмата за тргување со емисии, додека зголемување на бројот на работни места може да се очекува во индустриите чии производи ќе станат релативно поевтини. Сепак, инерцијата во поглед на технологиите што се користат во индустријата и куповните навики на потрошувачите, ќе ја ублажат стапката на промена. Комплексните врски меѓу одделните индустрии/сектори, што можат да се моделираат со користење инпут-аутпут анализа, исто така, ќе влијаат на тоа кои индустрии/сектори ќе бидат најсилно погодени. Еден сектор во економијата, кој е веројатно дека ќе биде многу брзо погоден, е производството. Австралиската унија на производствени работници подготвила значаен извештај за релевантни прашања и принципи со кои следи соочување (AMWU 2008). Поаѓајќи од оваа иницијатива, постои потреба да се развие дезагрегирана анализа за можностите за различните индустрии во рамките на овој поширок сектор. Индустриите, кои веројатно ќе бидат негативно погодени од политиките за надминување на климатските промени, се оние кои се одликуваат со висока употреба на струја и ресурси и оние кои се директно вклучени во енергетскиот синџир на снабдување. Работниците вработени во ископ на јаглен и производство на електрична енергија се особено ранливи. Други индустрии како што е рафинирањето алуминиум, кој се потпира на ниските цени на електричната енергија за да би останал профитабилен, се директно загрозени од зголемувањето на трошоците за енергија. Овие индустрии се концентрирани претежно во области надвор од метрополите, што ги прави многу значајни за локалните и регионалните економии. Тие енергично лобираат за посебни отстапки од Програмата за тргување со емисии, бидејќи се изложени на меѓународна конкуренција од производители во другите земји кои немаат еквивалентна економска политика за животната средина. Дали секторите каде што ќе се создадат нови работни места ќе го компензираат намалувањето на вработеноста кај еколошки помалку одржливите сектори? Оценувањето на нето ефектите е сложен процес. Моделирањето иницирано од Австралиската фондација за конзервирање, откри дека дури и прилично брза транзиција кон одржливост не мора да има негативно влијание врз вкупниот број работни места. Други економетриски моделирања укажуваат на тоа, дека на среден рок, нето влијанието од усвојување мерки за енергетска ефикасност во Австралија ќе биде создавање повеќе работни места на национално ниво, отколку што е тоа вообичаено. Трудо-интензивната природа на подобрувањата во енергетската ефикасност претставува клучен аспект на проекциите кои ги потенцираат можностите за пораст на вработеноста.

108

4.1. Деловнoто окружување во Македонија32 Во текот напоследните неколку години Македонија направи значителни подобрувања во поглед на деловното окружување (бизнис клима). Во публикацијата на Светска банка, Doing Business Report за 2010 год. во однос на категоријата „леснотија за водење бизнис“, Македонија беше рангирана на 32-ро место од 185 земји опфатени со истражувањето. Во 2010 год. Македонија беше признаена како трет најдобар „реформатор“ во светот. Како резултат на новиот Закон за регистрација правни лица, времето потребно за регистрирање трговско друштво/компанија беше намалено, од 48 дена во 2006 год., на еден ден во 2011 год. (дури и на неколку часа и во електронска верзија во 2012 год.). Трошоците за регистрирање трговско друштво се помали од 50 евра (во денарска противвредност). Регулирањето на работењето на трговските друштва, исто така, беше релаксирано со воведувањето „регулаторна гилотина“, во рамки на која беа прегледани повеќе од 2.000 закони и подзаконски акти, при што беа изменети 64 закони и 482 подзаконски акти. Во 2006/2007 год. Министерството за финансии предложи значително намалување на даночните стапки, што беа прифатени од страна на Владата и Собранието. Стапките на корпоративниот (данокот на добивка) и персоналниот данок на доход, се намалија на рамна стапка од 10 проценти, што претставува една од најниските во Европа. Беа воведени и други ослободувања за реинвестираните добивки. Овие мерки се креирани за да ги дополнат тековните напори за подобрување на деловното окружување и намалување на пречките за инвестирање, како и за обезбедување услови во кои работната сила во Македонија ќе остане конкурентна во европски рамки. Амбициозните реформи во поглед на оданочувањето на платите би требало дополнително да ги намалат тешкотиите кај вработувањето и задржувањето вработени. Впрочем, Владата ги направи конкурентноста во доменот на платите и пристапот до пазарот на ЕУ, клучни елементи на својата глобална рекламна кампања за привлекување странски капитал. Како дел од оваа стратегија, Владата ги намали придонесите за социјално осигурување. Имено, тие беа намалени од 32,5 проценти од бруто примањата на поединецот во 2008 год. на 27 проценти во 2010 год. Реформите на персоналниот данок на доход се спроведуваа во исто време со адекватно управување со фискалните импликации преку зголемување на даночната основа, хармонизирање на приходната основа за социјалното осигурување и преод од концептот на нето-плата, кон користење на бруто-плата, како основа за пресметка социјалните придонеси. Генерално, овие реформи имаа позитивно влијание врз пазарот на труд. Како последица на тоа, од 2004 год. се зголеми застапеноста на работната сила за 5 процентни поени. Вообичаено, реформите на пазарот на недвижности и судските реформи, се 32 Според IBRD and IFC (2010), Country partnership strategy for FYR of Macedonia for the period 2011-2014, pp. 6-8.

109

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

4. ПОТЕНЦИЈАЛИ ЗА ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА ВО МАКЕДОНИЈА

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

многу тешки за спроведување. Во случајот на Република Македонија, реформите на Катастарот на недвижности резултираа со покриеност на 99 проценти од територијата и го скрати времето за регистрирање трансакција. Исто така, бројот на хипотеки се зголеми за речиси три пати, а бројот на регистрирани трансакции за два пати. Во моментов околу 70 проценти од сите трансакции се запишуваат во текот на еден ден, додека за 30 проценти од трансакциите потребни се помеѓу 3 и 8 дена за нивно запишување. Ова претставува драматично подобрување во споредба со рокот кој бил потребен во 2005 год. кога се движел во интервал од 60 до 90 дена. Освен тоа, значителни подобрувања беа извршени и во судскиот и правниот систем. Судскиот систем е подобро организиран и новите закони, вклучително оној за административната постапка, го намалија бројот на стари случаи и го засилија спроведувањето на судските пресуди. Слично на тоа, новиот закон за банкротирање, помогна да се скрати просечното времетраење на судска постапка од приближно 4 години, на малку повеќе од 2 години. Македонската влада презеде низа конкретни ангажмани во транспортниот сектор. Во тек на последните 15 години беа поправени повеќе од 200 km магистрални патишта, со што тројно се намали просечното време потребно за влез и излез од државата, односно за преминување на државната граница. На пример, новиот закон за железницата во согласност со барањата на ЕУ, помогна да се зајакне целиот сектор. Македонските железници (МЖ) беа предмет на реформи за да се подобри нивната финансиската состојба, продуктивноста и ефективноста на железничкото работење. Освен тоа, енергетскиот сектор стана поефикасен. МЕПСО (државната компанија за пренос на електрична енергија), го зголеми капацитетот на електропреносната мрежа така што ја заврши линијата за пренос на електричната енергија до Грција и обнови 38 трансформаторски станици ширум земјата, вклучително главната трансформаторска станица за електрична енергија за главниот град Скопје. Сето ова доведе до значително помал број технички загуби и зголемена стабилност на енергетскиот систем. Во согласност со барањата на ЕУ, Собранието одобри нов Закон за јавни набавки, а Владата утврди независна Комисија за поплаки и независно Биро за јавни набавки (БЈН) во рамки на Министерството за финансии. Исто така, беше воспоставен и електронски систем за јавни набавки. Овие подобрувања на системот за јавни набавки помогнаа да се добие поле за рамноправен натпревар за сите домашни и странски инвеститори. Од 2006/2007 год. Владата обрна особено внимание на подобрување на образовниот систем. Слабостите во функционирањето на овој систем регистрирани на почетокот на новиот милениум поттикнаа широк обем реформи. Клучните предизвици беа насочени кон зголемување на стапката на запишување. Помеѓу 2004-2008 год. стапката на запишувања во средното образование се зголеми од 85 проценти на 95 проценти, додека пак стапката на напуштање на основното образование се намали на помалку од 2 проценти. Беше воспоставен пазар за обука на професори, заедно со критериуми за акредитација и надзор на нивната обука. Во 2008 год. за прв пат се одржа испит за државна матура и евалуација на постигнувањата на учениците во сите четиригодишни средни училишта. Со оваа активност беа опфатени не само гимназиите, туку и средните стручни училишта. Од 2004 год. до 2007 год., помалку од половина од директорите на училиштата и професорите регистрираа подобрување во достигнувањата на учениците. Подобрувањето беше главно кај процесите на планирање и проценка, но исто така и кај присуството и учеството во наставата.

110

Република Македонија, како земја-кандидат за полноправно членство во ЕУ, се соочува со предизвикот на ефикасно спроведување сериозни реформи во економскиот и во општествениот систем. Во контекст на овие реформи, од суштинско значење за развојот на земјата се реформите на полето на енергијата и енергетската ефикасност. Министерството за економија во рамки на Владата е надлежно за енергетскиот сектор. Дел од надлежностите поврзани со енергетиката се доделени на Министерството за животна средина и просторно планирање и Министерството за транспорт и врски. Со цел да се обезбеди владина поддршка за спроведување на енергетската политика беше основана Агенција за енергетика. Регулаторната комисија за енергетика на Македонија ги врши работите кои се однесуваат на регулирање прашања во врска со одделните форми енергија кои се уредени со Законот за енергетика. Советите на општините, како и Советот на град Скопје, носат програми за енергетски развој на општините. Тоа се реализира на предлог на градоначалникот и по претходно обезбедено мислење од Министерството за економија. Тие се одговорни за енергетските работи од јавен интерес и со важност за локалната заедница. Со цел ефикасно да се спроведе најновата законска рамка на енергетскиот сектор, се чини дека е неопходно зајакнување на нивните капацитети. Многубројните задачи на Министерството за економија, односно неговиот енергетски сектор, Регулаторната комисија за енергетика, Агенцијата за енергетика и единиците на локалната самоуправа произлегуваат од ваквата правна рамка. Насоката во којашто се развива енергетскиот сектор во Македонија има големо влијание врз економскиот раст, заштитата на животната средина и врз животниот стандард на луѓето. Кај голем дел од домаќинствата во Македонија, месечните сметки за електрична енергија и храна го исцрпуваат најголемиот дел од семејниот буџет. Општините во Македонија не можат повеќе да се потпираат на одделните министерства заради покривање на нивните локални трошоци. Сега тие, исто така, имаат и нова и скапа одговорност да управуваат со сопственото користење енергија. Одделните индустрии/сектори во македонската економија трошат повеќе енергија по единица производ, споредено со најголем дел од соодветните индустрии/сектори во другите национални економии во Европа. Поради тоа се соочуваат со ниско ниво на конкурентност на пазарите на кои претендираат да се јават како извозници. Постојните технологии што се користат од страна на македонските компании не се оптимални, така што постои простор за технолошки подобрувања. Она што охрабрува, е фактот дека неопходните технологии не мора да бидат високи технологии. Поранешните економски политики и одлуки посочуваат дека постојат многубројни можности за подобрување преку примена на потврдени и расположливи технолошки решенија, како контрола и изолација. Уште поважно е, дека широката примена на овие технологии може да создаде нови бизниси и работни места за релативно краток период и на многу економичен начин. Македонија има ограничени енергетски резерви погодни за комерцијална

111

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

4.2. Институционална и правна рамка – анализа на релевантните документи, стратегии и закони

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

употреба, така што, реално е очекувањето таа да станува сè повеќе зависна од увоз на енергија. Меѓутоа, поголемото практицирање и унапредувањето на енергетската ефикасност може да ја промени оваа зависност, да ги зголеми домашните резерви и да ја одложи потребата од инвестиции во нова енергетска инфраструктура. Секоја од наведените алтернативи, се чини, дека е поповолна од инвестирање во зголемено користење на постојните резерви и проширување на постојната инфраструктура. Дури и во тешки економски услови, како што е случајот со многу граѓани во Македонија кои се невработени и без примања, заштедата на енергија може да има значителна економска и финансиска вредност. Традиционално, деловните активности на полето на енергетска ефикасност, вклучително широката примена на технологиите за енергетска ефикасност во клучните сектори, се карактеризираат со висок степен на трудоинтензивност, односно создаваат нови работни места и можности за нови вработувања. Во земјите каде енергетската ефикасност во голема мера е занемарена, постојат поголеми можности за отворање нови работни места. За оние што се долгорочно невработени и за поединците и семејствата со ниски примања, трендовите на енергетска штедливост немаат висок приоритет, особено доколку вклучуваат потреба од вложување. Во тие случаи неопходно е да се обезбеди одреден вид социјална помош, бидејќи евентуалното подобрување во нивната потрошувачка на енергија ќе биде економски оправдано на ниво на државата како целина. Креирањето нова легислатива или промена и дополнување на постојните закони (на пример, основање Фонд за енергетска ефикасност), може да биде многу потешко од примена на тековната правна рамка. Алоцирањето на државниот буџет и средства или отворањето нови работни места во јавниот сектор во период кога државата/владата се соочува со фискални ограничувања може да биде релативно тешка задача. Оттаму, приоритет треба да добие создавањето нова рамка што ќе овозможи подобрување на енергетската ефикасност на комерцијална основа. Македонија веќе ги потпиша и ратификува Договорот за енергетска повелба, Договорот за енергетска заедница, Рамковната конвенција на Обединетите нации за климатски промени и Кјото протоколот. Согласно Договорот за енергетска заедница, Македонија ги приспособи своите закони за енергија, животна средина и конкуренција, обновливи извори на енергија, енергетска ефикасност и нафтени резерви, со важечките правни прописи на Европската унија (acquis communautaire). Стратешките одлуки на Македонија за енергетскиот сектор, меѓу кои спаѓа и одлуката за усогласување со acquis communautaire, се применети во контекст на Законот за енергетика. За да станат оперативни некои од одредбите на Законот за енергетика, беа усвоени неколку подзаконски акти. Исто така, беа усвоени многу закони и подзаконски акти од областа на заштита на животната средина и останати важни области. Она што следи е заокружување на законските прописи за енергетскиот сектор, а во одредени случаи и нивно подобрување. Во согласност со приоритетите на партнерството за пристапување кон ЕУ, во февруари 2011 година беше донесен новиот Закон за енергетика. Со неговото донесување се постигна воедначување со законодавството на ЕУ во делот на внатрешниот пазар за енергија, енергетската ефикасност, како и со обврските што произлегуваат од Договорот за основање енергетска заедница кои се однесуваат на размената на енергија. Новиот закон овозможува понатамошна либерализација на пазарите за енергија, како и зајакнување на улогата на Регулаторната комисија.

112

Законот за енергетика пропишува дека политиката за енергетска ефикасност треба да се реализира преку мерки и активности за ефикасна употреба на енергијата, донесување програми и планови за подобрување и унапредување на енергетската ефикасност и нивно спроведување, преку обезбедување услуги за енергетска ефикасност и енергетска контрола, како и преку исполнување на барањата за јавниот сектор во областа на енергетската ефикасност и штедењето енергија. По пат на примена на политиката на енергетска ефикасност се создаваат предуслови за исполнување на следните цели: • одржлив енергетски развој, • намалување на негативните влијанија врз животната средина при реализирање активности во врска со генерирање или користење одреден облик на енергија, како и намалување на потрошувачката на енергија, • подобрување на безбедноста за време на снабдувањето со енергија и • исполнување на меѓународните обврски на Република Македонија во врска со намалување на емисиите на стакленички гасови. Во член 130, Законот за енергетика ја определува политиката за ефикасно трошење енергија со Стратегијата за енергетска ефикасност, која треба да биде прифатена од страна на Владата и се однесува на период од десет години. Таа треба да биде во согласност со Стратегијата за развој на енергетиката. Стратегијата за енергетска ефикасност треба да даде преглед и проценка на условите во врска со вкупната финална потрошувачка на енергија, проценка на можностите за комбинирано производство кај високо ефикасни електрични централи, показателите за енергетска ефикасност, мерките за подобрување и промовирање енергетска ефикасност и долгорочните цели што треба да се постигнат со тие мерки. Со цел да се остварат целите утврдени со Стратегијата за енергетска ефикасност, Владата може да воведе механизми за финансиска поддршка. Средствата за финансиска поддршка би се обезбедиле од страна на: • буџетот на Република Македонија, • буџетите на единиците на локална самоуправа, • грантови, донации и спонзорства, • кредити, • државна помош во согласност со Законот за државната помош. За да се овозможи ефективно спроведување на мерките и реализирање на назначените цели утврдени со акциските планови за енергетска ефикасност, постои можност за основање Фонд за енергетска ефикасност, со помош на донесување закон. Преку ваквиот закон ќе се овозможи поддршка за јавниот и приватниот сектор, со цел да се спроведат обврските за унапредување на енергетската ефикасност.

113

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Во наредниот среднорочен период следеа активности за изготвување подзаконски акти потребни за целосно имплементирање на Законот. Следејќи ги препораките од Извештајот за напредок на Европската комисија за 2011 година, во рамки на владината програма се продолжи со обезбедување субвенции за надоместување на дел од сметките за електрична енергија за социјално ранливите домаќинства.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Интересен е фактот што Законот за енергетика го дефинира друштвото за енергетски услуги (ESCO) кaкo правно лице кое обезбедува енергетски услуги или други мерки, со цел да се подобри енергетската ефикасност кај неговите корисници и прифаќа одреден степен на финансиски ризик за време на вршење на работите, додека пак, исплатата за услугите се заснова целосно или делумно на постигнатото подобрување на енергетската ефикасност или на исполнување на предвидените критериуми. Подготовките за остварување на стратегијата за развој на енергетиката започнаа во 2011 год. Програмата ги утврди мерките, условите, начинот и динамиката на остварување на стратегијата, како и обврските на државните институции, институциите на единиците на локалната самоуправа (ЕЛС) и организациите/ компаниите, кои реализираат активности во врска со енергијата и кои имаат обврска да обезбедат соодветна јавна услуга. Во согласност со напорите на македонската влада да ги оствари целите од стратегијата „Европа 2020“, во 2011 година беше усвоен акционен план за енергетска ефикасност. Планот предвидува различни мерки и активности за постигнување девет-процентна енергетска ефикасност до 2018 година во споредба со просечната потрошувачка на енергија во периодот помеѓу 2002-2006 год. Оттогаш, беа изготвени различни подзаконски акти кои ја уредуваат енергетската ефикасност во објектите, спроведувањето енергетски контроли и зајакнување на капацитетите на институциите кои се вклучени во спроведување политика на енергетска ефикасност. Земајќи ги предвид препораките на стратегијата „Европа 2020“ насочена кон промовирање електрична енергија добиена од обновливи извори на интерниот пазар, во 2012 година Владата усвои акционен план за обновливи извори на енергија. Акциониот план предвидува мерки и активности за постигнување на стратешката цел, според која до 2020 година најмалку 20 проценти од финалната потрошувачка на енергија да потекнува од обновливи извори. Во согласност со оваа цел, исто така продолжи да се реализира програмата за субвенционирање на дел од трошоците за поставување сончеви термални колектори. Во последно време, постојано се посветува внимание на имплементирање на програмата за мали хидроелектрани (ХЕЦ), со што се овозможи потпишување 47 договори за концесија за вкупно 47 мали хидроелектрани со инсталиран капацитет од околу 35 мегавати (MW). Во оваа смисла, постои можност за изградба на повеќе мали хидроелектрани ширум земјата, што треба да предизвика продолжување на активностите за доделување соодветни концесии во текот на наредниот среднорочен период. За време на последните неколку години извршени се низа законодавни промени во врска со пазарот на труд, главно на Законот за вработување и осигурување во случај на невработеност и Законот за придонеси за задолжително социјално осигурување, а во врска со политиката за вработување и за пазарот на труд. Погледнато од поширока перспектива, очигледно е дека со предложените законски промени Владата се обидува да го преструктуира работното законодавство, да ги пополни дупките во системот, како и да ги поправи погрешните поттици. Овие мерки се во содејство со мерката за зголемување на заштитата на работниците, на тој начин што се донесе Закон за утврдување минимална плата во државата. Ваквите политики се во согласност со препораките на Европската комисија (ЕК) за поделба на одговорноста помеѓу невработените и државните авторитети. Законот за работни односи е многу важен во однос на евентуалното развивање

114

Во Македонија работодавецот е обврзан да обезбеди постојано образование, професионална надоградба и обука за вработените, доколку работниот процес го бара тоа. Исто така, работодавецот е обврзан да го стори истото, доколку образованието, надоградбата и обуките би можеле да го спречат раскинувањето на договорот за вработување поради лични или деловни причини. Во согласност со ваквите потреби, работодавецот има право да го испрати вработениот да го продолжи своето образование, да ја надогради својата кариера или да се обучи, а вработениот од своја страна има право да се пријави за овие придобивки и на лична основа. Времетраењето на дообразувањето и обуката, како и правата и обврските на договорните страни пред и по завршувањето на ваквите обуки, во принцип се уредуваат со посебен договор или со колективен договор. На вработениот кој самоиницијативно го врши своето дообразување, професионално се надоградува или посетува стручни обуки поради сопствен интерес, има право на платено отсуство од работа заради полагање испити. На крајот, Законот за градење содржи неколку важни членови во однос на прашањето за енергетска ефикасност. Имено, согласно овој закон, објектот/ зградата и неговото греење, ладење и вентилација треба да се во согласност со микроклиматските услови на локацијата на која се наоѓа објектот/зградата. Тие треба да обезбедат потрошувачката на енергија да биде еднаква или пониска од пропишаното ниво и да ги исполнува барањата за енергетска ефикасност. Исто така, важно е да се нотира дека кога станува збор за вршење дејности на внатрешно уредување на објектот, како поставување светла, бојадисување, поставување под, плочки, врати и прозори, водоинсталација, уредување на местото и други занаетчиски активности, заради целосно почитување на пропишаните стандарди, извршителот на ваквите активности треба задолжително да биде регистриран во Централниот регистар.

4.3. Пазарот на труд во Македонија – трендови и структура 4.3.1. Невработеноста во Македонија33 Пазарот на труд во Република Македонија се покажа како многу нестабилен за целиот период на транзиција. Во текот целиот овој период понудата на работна сила е значително повисока од побарувачката. Оваа нерамнотежа предизвика високи стапки на невработеност кои траат долг период. За волја на вистината, високите стапки на невработеност беа наследени од периодот пред започнување на транзицискиот процес. Имено, на крајот на 1980тите години Македонија имаше стапка на невработеност од 22,6 проценти, и таа постојано се зголемуваше за време на транзицијата, за да во 2005 година го достигне највисокото ниво од 37,3 проценти. Од друга страна, во текот на последните десетина години стапката на раст на БДП во Македонија беше помала од стапката на раст на замјите-кандидати за пристап кон ЕУ или оние кои веќе станаа земјичленки на ЕУ за време на гореспоменатиот период. 33 Според: Трпески Предраг (2011), Пазарот на труд во Република Македонија - Новокејнзијански пристап, Македонско научно друштво, Скопје, стр. 57-59.

115

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

нови зелени работни места. Според Законот, вработениот има право на постојано образување, деловна надградба и обука во согласност со потребите на работниот процес. Целта на сето ова е да се подобруваат работните способности на работното место, како и да се зачува истото.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

4.3.2. Пазарот на труд и работната сила Флексибилноста на пазарот на труд и структурата на работната сила претставуваат важни аспекти за климата за инвестирање во една земја. Ригидниот пазар на труд и несоодветната структура на работна сила во Македонија имаа(т) негативно влијание врз создавањето поволни услови за инвестирање, особено од гледна точка на степенот на образование, возраста и времето на чекање за вработување. На пример, во 2008 година, 90 проценти од невработените лица во Македонија поседуваа диплома за завршено четиригодишно средно образование. Највисока стапка на невработеност, над 50 проценти, се среќава кај лицата без образование, додека пак стапката на невработеност кај лицата со завршени четири години средно образование изнесува приближно 35 проценти. Стапката на невработеност кај лица со високо образование е најниска во земјата и се движи околу 20 проценти. Хроничната невработеност исто така претставува проблем во Македонија. Во 2008 година, 65 проценти од невработените најмалку четири години биле без работа. Структурата на невработеноста е неповолна и од гледна точка на возраста. Лицата на возраст од 24 години или помалку се соочени со стапка на невработеност од 60 проценти, што претставува највисока стапка за сите возрасни групи. Сепак, стапката на невработеност има тенденција на намалување, напоредно со зголемување на возраста. Ваквата неповолна структура на невработеноста, секако негативно влијае врз климата за инвестирање. Оттука, мерките што треба да бидат преземени од страна на Владата, би било добро да се насочат кон подобрување на структурата на работната сила, особено од гледна точка на стекнатото образование, вклучително и неформално образование. Секако, тука на прво место се мисли на активните политики за пазарот на труд, како што впрочем е случај и со земјите-членки на ЕУ. На пример, Германија во 2006 година посвети 3 проценти од својот БДП за водење вакви политики. Во оваа смисла, со износ од 41,1 процент, трошоците за обука го сочинуваат најголемиот дел од вкупните трошоци за активните политики во земјите-членки на ЕУ, по што следува поттикнувањето иницијативи за приватно вработување во износ од 24,2 проценти.

4.3.3. Институциите и пазарот на труд34 По повеќе од две децении од започнување на процесот на транзиција, не може да се каже дека Македонија успешно го заокружила овој процес. Во текот на овој период, забележлива е висока вклученост на владата во сите области на општеството, а во исто време се среќава и долга традиција на синдикално организирање. Влијанието на овие институции врз перформансот на пазарот на труд не може да се занемари. Влијанието на одделните институции на пазарот на труд во Македонија не ја засега само невработеноста. Институциите, исто така, имаат влијание врз степенот на активност, процесот на барање работа, утврдувањето плата, измените во квалитетот на работната сила, заштитата на работното место, како и врз оданочувањето на доходите. Можат да се издвојат три типа институции кои влијаат врз перформансот на 34 Според: Trpeski P., Nedanovski P. (2012), „Labor Market Institutions in Macedonia - Challenges for improving their Flexibility‘‘, New challenges in Changing Labor Markets, Institute for Economic Sciences, Belgrade, pp.117-120

116

Одделни институции, дури и малку различни од претходните, се типични за сите државите-членки на ЕУ. Во случајот на Македонија можат да се анализираат четири такви видови: • синдикати и колективни договори, • активни политики на пазарот на труд, • пасивни политики на пазарот на труд, • закони кои се однесуваат на заштита на вработените. Синдикалното организирање во Македонија има долгогодишна традиција, иако беше многу поинтензивно во периодот пред прогласувањето независност. За тоа време, во одредени сектори се среќаваше стапка на синдикално организирање на ниво од повеќе од 90 проценти. Меѓутоа, за време на транзицијата, истовремено со приватизирањето и преструктурирањето на македонската економија, многу вработени ги загубија своите работни места, напредокот на многу активности стагнираше и сето ова доведе до намалено организирање на вработените во синдикати. Синдикатот (преку неговите ограноци), активно учествува во процесот на склучување колективни договори. Согласно Законот за работни односи постојат три вида колективни договори, односно општ колективен договор на државно ниво, посебен за секоја гранка односно сектор и поединечен, на ниво на компанија т.е. одделен работодавец.35 Законот за работните односи покажува дека во Македонија постојат строги правила за синдикално организирање, што се потврдува со барањето колективните договори да имаат важност во траење од 2 години со можност за продолжување, што би довело до замрзнување на платите на вработените во следните две години и намалена флексибилност на пазарот на труд. Меѓутоа, ако се земе предвид фактот дека делокругот на колективните договори не е толку широк, а имајќи предвид дека две третини од вработените се лоцирани во приватниот сектор (каде мора да се признае дека склучувањето колективни договори е потешко, пред сè поради притисокот од работодавачите преку нивните здруженија), може да се заклучи дека пазарот на труд, сепак, е флексибилен во овој сегмент. Прописите во Република Македонија што се однесуваат на утврдување и исплата на платите, се во согласност со меѓународната пракса, меѓутоа беше регистрирано задоцнување во нивното спроведување. На крајот на 2011 година се донесе Законот за минимална плата, според кој утврдената минимална плата изнесува 231 евро во денарска противвредност (8.100 денари), или 39 проценти од просечната нето 35 До 2010 година постоеја два типа општи колективни договори на државно ниво: општ колективен договор за стопанството и општ колективен договор за јавниот сектор. Освен овие два, до денес во Македонија се склучени околу 30 секторски договори и договори на ниво на претпријатие/компанија.

117

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

пазарот на труд. Тоа се: владата и нејзините сектори, синдикалните ограноци здружени во сојуз на синдикати и работодавачите преку нивните здруженија. Сите овие институции креираат свои засебни политики што се однесуваат на различни сегменти од пазарот на труд и имаат различно влијание. Под нивно влијание, пазарот на труд во поголема или помала мерка се приспособува на примените во непосредното окружување. Сепак, дел активностите на наведените институции водат кон зголемување на флексибилноста на пазарот на труд, но други го чинат токму спротивното.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

плата во земјата. Сè до донесувањето на овој закон, постоеја слични одредби во Законот за работни односи. Но, во овој закон минималната плата не беше утврдена како конкретен износ, туку постоеше одредба според која овој износ не смее да биде понизок од износот на плата утврдена со закон или со колективен договор. Тоа отвори можност минималната плата да се утврди со посебен закон, што би можел да биде противречен со Законот за работни односи или со колективните договори. Како држава-кандидат за членство во ЕУ, Република Македонија треба да ги исполни критериумите од Лисабонската агенда, каде, меѓу останатите обврски, стои дека стапката на застапеност на женското население во работната сила за земјитечленки на ЕУ, не смее да биде пониска од 60 проценти. Во Македонија, стапката на застапеност на женското население во работната сила изнесува 45 проценти, но одредени истражувања на пазарот на труд покажуваат дека покачувањето на минималната плата ќе ја намали разликата помеѓу стапката на застапеност на машкото и женското население во работната сила. Флексибилноста на пазарот на труд e детерминирана преку флексибилноста на бројот работни часови, согласно Законот за работни односи. Во Македонија, алтернативните решенија содржани во овој закон овозможуваат поголема флексибилност во утврдување на работните часови на пазарот на труд. Меѓутоа, во реалноста сето ова не функционира без проблеми, бидејќи недостига реална имплементација на ваквите правни формулации. Најголем дел од работодавците во приватниот сектор не водат евиденција за прекувремената работа и ја ограничуваат можноста на вработениот со полно работно време да има друг привремен работен ангажман кај друг работодавец. Ваквите практики го чинат помалку флексибилен пазарот на труд. Активните политики имаат големо влијание на пазарот на труд воопшто, а тоа не е исклучок ни во Македонија. Активниот пристап на македонската влада беше особено нагласен на почетокот на периодот на транзиција, поконкретно на крајот на 1993 и почетокот на 1994 година, кога во содејство на Владата и Европската банка за обнова и развој (ЕБОР), започна со реализирање проектот за општествени реформи и техничка помош. Пасивните политики имаат, исто така, значајно влијание врз работата на пазарот на труд. Сепак, најголемиот дел од овие политики е негативно корелиран со стапката на невработеност. Можноста да се користи здравствено осигурување во случај на невработеност, како и добивање надоместок по различни основи, ја намалува мотивацијата на невработените лица во потрагата по формално вработување. Намалувањето на здравственото осигурување, како и на опфатот на програмата за надоместоци во случај на невработеност, со сигурност ќе влијае во правец на намалување на стапката на невработеност во Македонија. Звучи парадоксално, меѓутоа и покрај високата стапка на невработеност, во Македонија постои силна правна заштита за вработените. Ситуацијата е уште посложена, кога ќе се земе предвид фактот дека постои зголемување на бројот на оние кои се привремено вработени, а за нив законите за заштита при вработување предвидуваат многу мала флексибилност. Сите претходно наведени детали даваат слика на нефлексибилен пазар на труд. Впрочем, самите институции придонесуваат за релативно висока стапка на учество во неформалната економија. Според некои пресметки направени од страна на Меѓународното организација на трудот (ILO), речиси една третина од работната сила

118

Што се однесува до очекувањата за динамиката на работната сила, може да се каже дека во моментов не постои јасно изразен недостиг од работници во традиционалните деловни активности, како што се работници за бетонирање, работници за арматури, ѕидари, тапетари, водоводџии, електричари, поправачи на покриви, поставувачи на прозорски рамки, поставувачи на термичка изолација, поставувачи на заштита од вода, ролетари, итн. Се претпоставува дека до 2020 година, одреден дел од овие вработени ќе се пензионираат. Со цел подготвено да се дочека таквата состојба, се наметнува неопходноста од обучување дополнителни 20 проценти нови работници и тоа по можност млади лица, кои се претпоставува дека ќе дојдат од општествено ранливите слоеви на населението. Меѓутоа, поради стабилното навлегување на нискоенергетските решенија во традиционалното градежништво, се претпоставува дека речиси сите работници би биле ангажирани (иако на различно ниво), во континуирани стручни обуки посветени на главните начела за енергетска ефикасност, без разлика на тоа дали обуката се одвива на самото работно место или како специјализирана програма за обука. Од друга страна, понудата на специјалисти за поставување и одржување на главните системи за енергија од обновливи извори во згради, како и степенот на квалификации на работната сила, се релативно ограничени. Постои јасно изразен недостиг на поставувачи за секој од ваквите системи (мали бојлери кои работат на биолошки разградливи супстанции, фотоволтаични и соларни термални системи, геотермални системи и пумпи за греење, како и мали турбини на ветер). Произлегува дека треба да се развијат и да се воведат нови специјализирани шеми за обука. Динамиката на нивното воведување треба да се одвива со стапка што е слична или дури и повисока од очекуваната стапка на воведување на наведените системи. Исто така, вреди да се забележи дека системот на средно стручно образование е многу различен во споредба со традициите и обичаите видливи кај најголем дел од земјите-членки на ЕУ. Една од клучните препораки треба да биде поттикнување практични обуки во оваа фаза од образованието, преку зголемена соработка со производителите и снабдувачите на материјали и технологии, но и преку вклучување на самите градежни места во рамки на програмата за обука. Законските прописи за заштита при вработување имаат значајно влијание врз крајните резултати од функционирањето на пазарот на труд во Македонија. Суштински аспект на економските и општествените реформи во транзицијата кон пазарниот систем, беше промовирањето законски решенија со кои се очекуваше да се отслика новата реалност на пазарот на труд. Целта на овие реформи беше да им се овозможи на претпријатијата и на работодавачите да можат да ги раскинат договорите за вработување, кога тоа е мотивирано од економски причини. Тие, во исто време, имаа за цел да ги заштитат вработените од неправеден прекин на работниот однос, но и да им овозможат време за наоѓање друго работно место или надоместок за отпуштање од работа. Земајќи го предвид фактот дека законската

119

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

во Македонија е ангажирана исклучиво во неформалната економија, вклучително сезонска работа, привремено вработување и прекувремена работа. Ова е важно да се знае во услови кога други пресметки покажуваат дека неформалната економија во Македонија сочинува 25-40 проценти од БДП. Одредени истражувачи зборуваат за 36 процентно учество на неформалната економија во Македонија во периодот од 2000-2005 година, што сепак е понизок процент од соодветниот кај другите економии во транзиција, каде се движи на нивото од 40 проценти.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

легислатива за заштита при вработување непосредно ги вклучува работодавците и вработените, тоа влијае врз трошоците за работна сила, вработувањето и продуктивноста на работната сила. Се разбира, невработеноста ќе биде поголема и подолготрајна таму каде што пазарот на труд е помалку флексибилен и каде институциите не работат успешно. Построгите закони за заштита при вработување само ја зголемуваат сегментацијата на пазарот на труд, со што се создава поголем јаз помеѓу оние кои имаат вработување и тие кои се невработени. Од друга страна, истите построги закони за заштита при вработување водат кон повисока социјална стабилност, поделба на трошоците за усогласување помеѓу општеството и приватниот сектор, поголемо прифаќање нови технологии што произлегува од притисокот што го чувствуваат претпријатијата/компаниите, што во крајна линија позитивно влијае врз продуктивноста.

4.4. Можности за подобрување на деловното окружување Економската теорија тврди дека постојаниот пораст и креирањето нови работни места зависи од одржливата макроекономска стабилност. Како последица на тоа, внимателната рамка на политиката, на среден рок би ги намалила фискалните и надворешните нерамнотежи, со цел обезбедување одржливост и соодветно управување со ризиците од нови шокови и кризи. Структурните проблеми на македонскиот пазар на труд ја наметнуваат неопходноста од обезбедување високи стапки на економски раст, што би се преточиле во нова генерација на вработувања. На краток рок, за сето ова потребно е одржување на порастот на вработеноста, вклучително и во секторот со ниски плати. Но, на среден рок, доколку се сака поголем пораст на вработеноста, ќе биде потребна надградба на вештините и подобрување на продуктивноста. Конечно, реформите во деловното окружување го поддржуваат растот, но во исто време го помагаат „формализирањето“ на економијата и придонесуваат за подобри и посигурни работни места. Дефинитивно, економскиот раст е многу важен предуслов за понатамошно создавање работни места, но постојат и други фактори кои, исто така, можат да помогнат при создавање поголем број и подобри работни места. На страната на понудата на работна сила, анализите покажуваат дека недостигот од вештини (особено „меки вештини“), големите резерви и воздржаност кон најниските плати поради испратените дознаки (трансфери од наши иселеници кон своите роднини во земјата) и/или високите плати во јавниот сектор, како и обесхрабрувањето, се меѓу најважните фактори што придонесуваат за слабите резултати на пазарот на труд. Подобрувањето на вештините не само што би ја зголемило продуктивноста и квалитетот на вработените, туку истовремено може да помогне за намалување на невработеноста во случаи на несовпаѓање на бараните и поседуваните вештини. Од правна и институционална гледна точка, кодексот на работната сила претрпе реформи и институционалното зајакнување сè уште е во тек, но сепак потребни се значителни дополнителни напори. Во периодот од 1991 година до денес, Македонија постигна значителни резултати во областа на подобрување на својата деловна клима, но секако може да се стори уште повеќе во правец на надоградување на досегашните подобрувања. Областите каде би било исплатливо вложување дополнителни напори ги вклучува: административните процедури, подобреното спроведување договори и олеснување на надворешната трговија. Потребни се и унапредувања на полето на заштита на

120

Со цел да се обезбеди пораст на нивото на конкурентност, Македонија е соочена со потребата од обрнување што повеќе внимание на (до)едукација на населението, покрај останатото и за постигнување на целта за преобразба во „земја на знаење“. Образовната стратегија која што го вклучува воведувањето деветгодишно основно образование, задолжително средно образование и ревидирањето на наставните програми кои го поттикнуваат интерактивниот начин на предавање и учење, потоа започнувањето со изучување на англискиот јазик од мала возраст истовремено со развивањето вештини од областа на информатичките технологии, секако дека можат да се оценат како позитивен чекор. На овие позитивни мерки, секако, се надоврзува и зголемувањето на буџетот наменет за секторот образование, што, сепак, допрва треба да го достигне целниот износ од 5 проценти од БДП, поставен од страна на Организацијата за економска соработка и развој (ОЕСD). Се претпоставува дека тоа би го зајакнало капацитетот на домашните институции за негување вештини кои ќе бидат прифатени на пазарот на ЕУ и со тоа ќе ја зголемат конкурентноста на работната сила.

4.5. Можности и предуслови за создавање нови и зелени работни места Со цел да се добие сеопфатна стратешка рамка за намалување на стапката на невработеност во Македонија, во 2011 година беше донесена Националната стратегија за вработување на Република Македонија 2015 во соработка со партнерите во социјалниот дијалог. Со Стратегијата беа утврдени клучните приоритети, цели и политики што на среден рок треба да придонесат за отворање нови работни места и зголемена вработеност. Некои од позначајните се следните: • понатамошно подобрување на деловното окружување, конкурентноста на македонската економија и повисоко ниво на инвестиции, • намалување на оперативните трошоци и придонесите за социјално осигурување, како и подобрувања во функционирањето на пазарот на труд, на пример, одредување плати, социјално осигурување, систем за социјална заштита итн. • подобрување на образовниот систем и човечките ресурси во согласност со

121

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

сопственичките права и владеењето на правото, олеснување на конкуренцијата преку подобрениот влез и излез на пазарот и подобрување на пристапот кон извори за финансирање. Останатите недостатоци кај финансискиот сектор би можеле да се насочат кон зачувување на неговата стабилност и зајакнување на неговата улога при поддржувањето на растот. Продолжувањето на реформите на придонесите за социјално осигурување може да помогне при постигнување конкурентност на платите, меѓутоа понатамошните намалувања на стапките при оданочување на работната сила не треба да создадат опасност за одржливост на јавните финансии. И покрај тоа што се намали проблемот со прекумерниот број на прописи, истите сепак ў пречат на економската активност во одредени области. Создавањето функција за грижа за инвеститорите може да обезбеди простор за институционален дијалог со приватниот сектор и дополнително идентификување на непотребните прописи. Издавањето дозволи и одобренија, вклучително дозволи за градење, остануваат да бидат критични проблеми кои се пријавуваат од страна на претставниците на бизнисот.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

потребите на пазарот на труд, • обезбедување ефикасни услуги на пазарот на труд преку понатамошно осовременување и подобрување на квантитетот и квалитетот на услугите, • спроведување активни политики на пазарот на труд, • развивање ефикасен и функционален социјален дијалог итн. Во поглед на стапката на вработеност (за луѓе на возраст од 20-64 години), Стратегијата поставува цел нејзино позиционирање на ниво од 55 проценти во 2015 год. Ова претставува чекор напред кон остварување на зацртаните приоритети и е во согласност со стратегијата „Европа 2020“. Специфичните активности неопходни за остварување на стратешките приоритети се утврдени во Националниот акционен план за вработување на Република Македонија 2011-2013 и се во согласност со насоките за економската политика и за политиката на вработување на земјитечленки на ЕУ вклучени во „Европа 2020“. Земајќи ги предвид специфичните потреби и услови на пазарот на труд во Македонија, институционалните капацитети, како и буџетските можности за финансирање активности насочени кон намалување на стапката на невработеност, можат да се наведат неколку поважни мерки: • поддршка на самовработувањето и започнување нови бизниси, • дополнителни вработувања преку доделување неповратна помош за секое нововработено лице во компаниите кои пројавиле интерес за мерките за самовработување, • подготовка за вработување преку обуки, преквалификација или доквалификација на невработените лица со цел да стекнување знаења и вештини со кои ќе им се зголемат шансите за вработување, • организирање обуки за дефицитарни професии на пазарот на труд, се разбира согласно потребите на самиот пазар на труд, • конечно формализирање и регистрирање на неформалните и нерегистрирани бизниси како би се намалил обемот на сива економија, • организација на обуки за поддршка на млади лица (до 27 годишна возраст), за нивно прво вработување. Во овој контекст, незаобиколно е местото и улогата на Агенцијата за вработување на Република Македонија (АВРМ), како државна институција, која е ангажирана во спроведување и надгледување на политиките за вработување. Всушност, таа е најповикана за проценување на успехот на политиките на пазарот на труд и во таа смисла таа треба да презема активности за да ги зајакне административните и институционалните капацитети. Се чини дека една од најзначајните задачи со кои е соочена во тековниот период е потребата да ги преземе активности од кои се очекува придонес за хармонизирање на нејзините услуги со стандардните присутни кај земјите-членки на ЕУ: • спроведување активни програми и мерки за вработување и развој на службите за вработување со цел да се прошири опфатот на корисниците. Со ова би се зајакнал индивидуалниот пристап во однос на невработените лица, особено лицата со помали можности и способности за самостоен настап на пазарот на труд,

122

4.6. Пазар за зелени работни места или понуда и побарувачка за зелени работни места36 Со цел да се анализираат тековните можности за креирање зелени работни места во Македонија, една од опциите е да се стартува со процена на потенцијалниот пазар за подобрување на енергетската ефикасност и тоа пред сè во станбениот сектор. Анализата треба да ги земе предвид двете страни на пазарот и тоа: • страната на понуда, како потенцијал за деловни активности кои ги нудат овие услуги или имаат потреба од истите, и • страната на побарувачка, како потреби на домаќинствата за повисока енергетска ефикасност. Анализата на страната на понудата треба да ги идентификува околностите во кои функционира приватниот сектор кои се однесуваат на вршење активности за енергетска ефикасност во Македонија. Кога се проценува потенцијалот за заштеда на енергија на ниво на просечен потрошувач, можат да се издвојат 4 поголеми приоритетни сектори: • станбениот сектор, • трговскиот и услужниот сектор • индустрискиот сектор, и • транспортниот сектор. Во 2006 година потрошувачката на енергија на овие 4 сектори достигна 96,5 проценти од вкупната потрошувачка на енергија во Македонија. Согласно конвенционалниот пристап, стручните активности во енергетскиот сектор првенствено се насочуваат кон пронаоѓање нови енергетски резерви, нови системи за производство и пренос на енергија, нови рафинерии и нафтоводи. Во нивниот видокруг, енергетската ефикасност кај крајните потрошувачи има многу понизок приоритет. Ова е идентичен случај со досегашната македонска реалност, каде сепак постојат многубројни можности за намалување на количината енергија која е потребна за вршење исти задачи. За жал занемарливи беа истражувањата кои го надгледуваа придонесот на енергетската ефикасност за националната економија. Во случајот на Македонија речиси не постојат истражувања за евентуалните пробиви на пазарот или за дистрибуција на производи што користат помало количество енергија (енергетско-штедливи производи), што секако претставува појдовна точка за проценка на потенцијалот за остварување енергетски заштеди. Ако се изземат овие ограничувања како и нашето лимитирано искуството, обемните активности на ова поле кај дел од нашите соседи, сугерираат дека потенцијалот за енергетски заштеди воопшто не мора да биде занемарлив,туку напротив, енергетската ефикасност мора да биде приоритет за самиот енергетски сектор. Правилникот за енергетска ефикасност на градежните објекти, донесен во 2008 год., преставува првиот поважен чекор во насока на контрола на потрошувачката 36 Според: Стратегија за унапредување на енергетската ефикасност во Република Македонија до 2020 година, СВ 143/2010, стр. 61-63.

123

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

• континуирана анализа на пројавените потреби за вештини на пазарот на труд во Македонија.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

на енергија и обележување објекти/згради на тој начин што се утврдува највисоката вредност на навлегување на топлина во услови на изолација кај овие објекти. Меѓутоа, треба да се напомене доброволноста, а не задолжителноста на овие правила. Дури и во случај кога банките обезбедуваат комерцијално финансирање, условите за добивање вакви заеми често се неприфатливи, што зборува во прилог на отсуството на адекватен обем на финансиски средства за соодветно реализирање на мерките за енергетска ефикасност. Во принцип, проектите за енергетска ефикасност имаат потреба од подолг период на отплата на заемите, а понекогаш самата отплата дури и не може да се гарантира. На претходното, се надоврзува фактот што ваквите заеми се чинат неопходни за правните и физичките лица кои немаат искуство во изготвување соодветни технички проекти и апликации, а ова дополнително ја усложнува состојбата. Имајќи го предвид претходното, а со цел да се поддржат напорите за постигнување повисоко ниво на енергетска ефикасност, се чини дека е неопходно основање Фонд за енергетска ефикасност. Овој фонд би помогнал во финансирањето на проектите кои се разбира би се однесувале на енергетската ефикасност, вклучително доделување грантови или одобрување меки заеми за реализација на студии за испитување на пазарот, изготвување проекти,енергетски контроли и подигање на јавната свест. Обезбедувањето средства од фондот би требало да се спроведе само доколку во технолошка и економска смисла проектите го оправдаат епитетот на проекти фокусирани на креирање адекватен придонес на полето на енергетската ефикасност. Фондот секако би бил достапен не само за доделување директни заеми или грантови, туку и за заедничко финансирање со деловните банки. Секако, лепезата на можности би се проширила со понудата гаранции за заеми што се побаруваат од деловните банки. Прибирањето средства во Фондот би била континуирана заложба и цел со висок приоритет за државата/Владата. Освен сопствени средства, Владата би можела да се заврти кон искористување на можностите и привлекување дополнителни средства понудени во рамки на разните фондови од ЕУ, меѓународните финансиски институции (Светската банка, Европската банка за обнова и развој, USAID, итн.). Всушност, задачата би била да се диверзифицираат можните извори на финансирање на Фондот од кого се очекува поддршка на иницијативите за енергетска ефикасност. Покрај тоа, Владата би можела и да ги промовира придобивките од ваквите инвестиции во енергетската ефикасност пред деловните банки и другите партиципиенти во финансискиот сектор, како би се разбрале и олесниле инвестициите во оваа сфера. Степенот на јавна свест за енергетската ефикасност и очекуваните економски придобивки од неа, сè уште се на ниско ниво во нашата земја. Тие се ограничени на активност на мал број професионалци, со релативно мал очекуван дострел. Затоа, зголемувањето на бројот на ваквите промотори е неопходно доколку се сака проширување на локалното влијание и имплементирање методологии и практики за енергетска ефикасност од страна на најзначајните субјекти во енергетиката. Малиот број стручни лица кои пројавуваат активност на полето на енергетската ефикасност во Македонија, не дозволува нивно карактеризирање како задоволителна критична маса стручњаци. Затоа, потребно е нивно проширување и зголемување. Во оваа смисла, на Владата останува за задача добро искористување на потенцијалите за трансфер на знаења со што би се поставиле основи за развивање

124

Земјите кои ја прифатија енергетската ефикасност како општа цел дојдоа до сознание дека таа може да се примени на релативно брз и економичен начин. Постои пропорционално зголемување на деловните активности и на бројот на работни места на сите нивоа на националната економија.37 Според проценките на Светската банка и нејзиното искуство во Македонија, инвестициите од 1 милион евра на полето на енергетската ефикасност би можеле да отворат 10 до 30 работни места (можности за ангажирање квалификувани или неквалификувани работници од локалната заедница).38 Иако активностите на полето на енергетска ефикасност имплицираат развој на нови технологии, вообичаените технологии што се користат во почетните фази од практикувањето решенија за енергетска ефикасност веќе се потврдени и од аспект на нивна примена не бараат битно различни вештини од оние кои се веќе достапни во секторите преработувачка индустрија и трговија. Обезбедувањето обуки за дополнителни вештини со цел работната сила да стане способна за примена на методологиите и практиките за енергетска ефикасност се чини дека е релативно едноставно и економично. Што се однесува до побарувачката за овој вид услуги, анализата треба да се насочи кон секторот домаќинства. Во основа, Република Македонија има многу ниска потрошувачка на енергија по глава на жител и во исто време многу висока енергетска потрошувачка по единица БДП во сите сектори. Без оглед на ова, Македонија е многу зависна од увозот на енергија. Почнувајќи од 2000 година, покрај веќе вообичаениот увоз на нафта и природен гас, се започна и со увоз на електрична енергија. Во последно време увозот на енергија, особено електрична енергија, добива сè повеќе на интензитет. Потрошувачката на енергија е концентрирана во пет сектори: индустријата, домаќинствата, транспортот, трговијата и секторот на услуги, и тоа во следниов сооднос: • индустрија 33,8 проценти • транспорт (сообраќај) 20,5 проценти • земјоделство и шумарство 1,8 проценти • домаќинства 29,2 проценти • трговски и услужен сектор 13,1 проценти • неенергетски потреби 1,7 проценти Во споредба со развиените европски земји, Македонија има многу ниска застапеност на природниот гас наспроти високата потрошувачка на електрична енергија. Ова е посебно карактеристично во случајот на домаќинствата. Во 2007 37 Едно сеопфатно истражување за модернизацијата на општинските згради во Канада, извршено од страна на Федерацијата на канадските општини, процени дека секоја инвестиција во износ од 1 милион долари во модернизација на зградите вработува нови 20 лица за период од 1 година, и тоа пред сè во изведување градежни работи. Времетраењето, специфичните видови работни места, како и бројот на работни места во градежната фаза, можат да варираат од еден до друг проект. Во зависност од проектот, специфичните области на работа и видовите работни места во оваа фаза би можеле да вклучат различни позиции. 38 Шеќеринска Лилјана, Активности во областа на енергетска ефикасност поддржани од Светска банка, презентација на конференцијата „Поттикнување на енергетската ефикасност во Република Македонија“, Министерство за економија, 12 септември 2012 год., Скопје.

125

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

вештини и знаења кај деловната заедница, како и можности за надградба и развој на бизнисите во оваа област.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

година, домаќинствата учествуваа со 36 проценти во потрошувачката на електрична енергија, големите потрошувачи опфаќаа 26 проценти, малите индустриски капацитети 9 проценти, а загубата изнесуваше 19 проценти. Анализата на потрошувачката на енергија во домаќинствата за различни цели може да биде значајна од аспект на определување на идната побарувачка во периодот што следи. Со цел да се добијат реални податоци за потрошувачката на енергија, единица за анализа може да биде едно обично семејство. Ова се прави поради тоа што потрошувачката на енергија по глава на жител во овој сектор поседува пониско ниво на репрезентативност, ако се земе предвид фактот дека потрошувачката во семејството главно зависи од карактеристиките на станот (греење, светло, кујнски апарати, со исклучок на топлата вода), каде што не е пресуден бројот на членови во семејството. Бројот на станови/куќи не се зема како број на единици кои трошат енергија. Наместо тоа, тој го претставува бројот на семејства во една земја и овој број не ги покрива празните станови како што се викендичките, кои немаат постојана потрошувачка на енергија. Ова значи дека во земјата има повеќе станови отколку семејства. Надгледувана единица домаќинство 1. Број на домаќинства 564.296 2. Број на живеалишта 697.529 3. Просечен број членови во семејството 3,6 4. Просечна површина на едно домаќинство 70,6 m2 5. Просечен број соби во урбани живеалишта 3 соби 6. Старост на становите (период на изградба) • Пред 1919 1,11% • 1919-1945 3,95% • 1946-1870 30,12% • 1971-1989 47,80% • По 1991 год. 17,02% Просечна потрошувачка на енергија по домаќинство

0,96 toe/година

Извор: Министерство за економија на Република Македонија (2011): Стратегија за унапредувње на енергетската ефикасност во Република Македонија до 2020 год., Скопје, стр. 93.

Кај просечно семејство во Македонија околу 57 проценти од вкупната потрошувачка на енергија се наменети за греење, 22 проценти за функционирање на апаратите во домаќинството (рерна, фрижидер, правосмукалка, машини за перење, уреди за климатизирање, вентилатори, телевизори и компјутери), како и дел за уличното осветлување, потоа 12,7 за затоплување вода и 8 проценти за осветлување. Енергијата за греење на домот, зафаќа најголем дел од потрошувачката. Ваквата анализа треба да го земе предвид фактот дека во текот на последните неколку години нето-платата Македонија се зголемуваше во просек за 4,95 проценти на годишно ниво, додека пак трошоците за живот се зголемуваа за 3,41 процент. Според статистичките податоци, последните години просечното македонско семејство, откако ќе ги покрие трошоците за подмирување на секојдневните вообичаени потреби, му преостануваат уште само 15 до 25 проценти од просечната плата.

126

Анализата на мерките за намалување на потрошувачката на енергија во домаќинствата треба да укаже на можната побарувачка, од која би се очекувало позитивно влијание врз процесот на креирање зелени работни места. Таа ги зема предвид следните фактори: • животниот стандард, • бројот на изградени домови, • населението и бројот на семејства, • одделните видови мерки (законски и подзаконски акти, обуки, промотивни материјали) за подобрување на енергетската ефикасност, особено кај апаратите за домаќинство и домовите, • автоматската контрола на потрошувачката на енергија. Практиките и истражувањата на оваа проблематика спроведени кај некои од соседните земји укажуваат на постоење слична неефикасност во потрошувачката на енергија кај загревањето на објектите, каква што е регистрирана во нашиот случај. Со цел да се започне со успешна примена на мерките за енергетска ефикасност, неопходно е најпрвин да се донесат одредени нискобуџетни мерки кои би можеле доброволно да се применат од страна на голем број потрошувачи. Овие мерки не бараат големи инвестиции, а во исто време даваат директни резултати. Основните мерки што можат веднаш да се применат во станбениот сектор се сведуваат на следниве39: • во случајот на прозорците, потребно е да се поседуваат напредни нискоенергетски техники за поставување, пополнување и запечатување на вакуумот кај повеќеслојните прозорци; • соодветно дихтување на влезните врати со посебна лента за таа намена; • подобрување на пасивните системи за вентилација. Внесувањето воздух во становите често ги надминува нормите за вентилирање кај западните земји и намаленото внесување воздух може да резултира со значителна заштеда на енергија без да се намали квалитетот на воздухот во домовите; • надградба на прозорците во близина на скалите. Изолацијата на заедничките скали може да биде многу важно поради поголемото влегување воздух од надвор; 39 Стратегија за унапредување на енергетската ефикасност во Република Македонија до 2020 година, ibid., стр. 97.

127

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Земајќи ја предвид високата стапка на сиромаштија во Македонија, не може да се очекува дека евентуалната програма за енергетска ефикасност во период од само една година ќе ги покрие сите соодветни домаќинства со ниски примања. Оттаму, со цел да се преземат активности во контекст на постојната социјална структура, приоритет треба да им се даде на најранливите семејства. Тие семејства би добивале поголем дел од помошта за енергетска ефикасност во текот на една година. Како алтернатива, Владата може да го насочи своето внимание кон одредени сегменти од најранливите групи во општеството, како што се постарите и семејствата со деца. Поаѓајќи од ваквите стартни позиции, а во координација со институциите за социјална грижа, би можела да се креира програма за енергетска ефикасност за домаќинствата со ниски примања.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

• термална изолација на надворешните ѕидови (фасадата); • термална изолација на внатрешните покривни плочи; • дополнителна изолација на покривот; • изолација на таванот на подрумот; • вградување термостатски вентили на радијаторите; • балансирање на системот; • изолација на цевките за топла вода; • поставување панели со рефлектирачки ефект зад радијаторите; • автоматизирање на потстаниците и бројачите на апаратите за греење; • поекономично и енергетски поефикасно користење на апаратите во домаќинството; • купување енергетски ефикасни апарати. Земајќи ги предвид тековните цени за електрична енергија, просечниот период за повраток на единица инвестиција во станбениот сектор изнесува 8,3 години, меѓутоа истиот период би се скратил на 4,1 година доколку во анализата се вклучат либерализираните пазарни цени на електричната енергија што се очекуваат од 2015 година. Поаѓајќи од ваквите претпоставки, се очекува износот на финансиски средства што ќе го инвестираат домаќинствата во Македонија со цел подобрување на енергетската ефикасност во нивните станбени објекти, да изнесува околу 80 милиони евра за периодот помеѓу 2012-2018 година.40

4.7. Енергетската ефикасност и креирање зелени работни места во Македонија: анализа на можностите во македонски околности Јасно е дека во текот на последните неколку години во Македонија може да се регистрира зголемена активност во однос на енергетската ефикасност (ЕЕ) и обновливите извори на енергија (ОИЕ). Активностите за забрзано и посилно пробивање на ОИЕ, како и за зголемена и подобрена енергетска ефикасност се видливи во: • воведувањето привилегирани тарифи за користење ОИЕ и донесувањето соодветни упатства за нивна примена, • подготовка на Првиот национален акционен план за енергетска ефикасност и соодветни упатства во оваа област, • финансиските олеснувања и финансиската поддршка за користење сончева енергија за греење, • подготвителни активности (анализи и мерења) за изградба на ветерници за добивање електрична енергија, 40 Министерство за економија на Република Македонија (2011): Прв акционен план за енергетска ефикасност на Република Македонија до 2018 год., Скопје, стр. 43.

128

• активности за поголема и јасно утврдена застапеност на биогоривата, • зголемениот интерес на донаторите и поголемиот број кредитни линии. Од друга страна, во случајот на Македонија можат да се набројат неколку недостатоци во однос на покренувањето на прашањето за енергетска ефикасност и креирањето зелени работни места. Некои од најважните следните: 1. Слаба економска моќ на населението за инвестиции за енергетска ефикасност. Република Македонија, со 3.645 евра БДП по глава на жител (по тековниот девизен курс) се вбројува во земјите со низок БДП и мала економска моќ за инвестирање.41 Всушност, во 2006 год. БДП на Македонија падна на истото ниво од 1990 год. и значително заостануваше зад соодветниот во развиените, но и зад оној на помалку развиените земји во Европа. Со просечна годишна стапка на раст од 3,5 проценти во периодот од 20032006 година, Македонија спаѓаше во земјите со најнизок економски раст во регионот на Европа и Азија. Во 2007 година со 3.460 УСД долари БДП по глава на жител, Македонија беше рангирана како 111 во светот. Во истата таа 2007 година економскиот раст забележа стапка од 5 проценти, но светската економска криза која стартуваше на крајот на 2008 година имаше и сè уште има големо негативно влијание врз економскиот раст и економската моќ на државата во однос на инвестициите во енергетскиот сектор. Секако, сето ова се одрази и на економската моќ на домаќинствата во однос на преземањето инвестиции за енергетска ефикасност во станбениот сектор. 2. Некомплетно секундарно законодавство за енергетска ефикасност и ОИЕ. Секундарното законодавство, што е релевантно за ефикасното трошење енергија, сè уште не е финализирано. Освен тоа, неопходно е да се отстранат сите административни пречки кои го оневозможуваат остварувањето на проектите до тој степен што стануваат целосно непрофитабилни. Недостасува законодавство кое ќе овозможи дефинирање на државните цели за ОИЕ и за заштедите на енергија, како и програми и акциони планови со прецизно утврдени мерки од економски и регулаторен карактер, специфицирање на улогата на институциите, и финансирање. 3. Недоволни институционални капацитети. Капацитетите релевантните институции, во прв ред, Енергетскиот сектор на Министерството за економија, Регулаторната комисија за енергетика, Агенцијата за енергетика, но и капацитетите на единиците на локална самоуправа, се чинат недоволни за ефикасно спроведување на правната рамка за енергетскиот сектор. Оттука произлегува неисполнување на дел од нивните обврски. Некако вообичаено е спомнувањето на недоволните капацитети во доменот на истражување и развој, како и воведување нови технологии во енергетскиот сектор. 4. Македонија е сиромашна со сопствени енергетски извори од што произлегува нејзината зависност од увоз на енергија. Недостатокот на енергетски ресурси е многу изразен, па земјата целокупните свои потреби од нафта, природен гас, дури и од квалитетен јаглен, ги задоволува со увоз. Она што загрижува е фактот дека во 2000 година се започна и со увоз на електрична енергија. Во последно време забележливи се трендови на пораст на увозот, па дури и 41 Според податоците на Државниот завод за статистика, БДП по глава на жител во Република Македонија за 2009 год. беше 3.269 евра, додека за 2010 год. тој изнесуваше 3.434 евра.

129

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

• активности во правец на поголема употреба на геотермалната енергија, енергија од отпадна биомаса и биогасови,

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

голем пораст на увозот на електрична енергија. 5. Ниска енергетска ефикасност во производството, транспортот, дистрибуцијата и трошењето енергија. Една од основните особености на енергетскиот сектор во Македонија е високата потрошувачка на енергија по единица БДП, со мал позитивен исклучок во ниската потрошувачка на енергија по глава на жител. Ниската енергетска ефикасност е резултат на долгорочниот недостаток на инвестиции и застарената опрема за генерирање (производство), дистрибуција и користење енергија, недостатокот од мерки кои стимулираат штедење енергија, но и намалениот интерес за енергетски заштеди како резултат на нереално ниската цела на електричната енергија, високите загуби во дистрибуцијата на енергија, како и недостигот на кампањи за подигање на свеста во однос на важноста на енергијата, нејзината цена и потребата од нејзино разумно трошење. 6. Методолошки бариери. До сега официјалната статистика во Република Македонија не ги има утврдено зелените работни места како официјална категорија. И покрај недостатоците, сепак во Македонија постојат можности за реализирање проекти за енергетска ефикасност и врз таа основа креирање зелени работни места. Некои од нив се на пример следните: 1. Енергетската заедница. Членството во Енергетската заедница ў овозможува на Македонија блиска соработка со сите членови. Освен тоа, ваквата заедница го овозможува создавањето стабилна регулаторна и пазарна рамка, што е добра основа за привлекување инвестиции во транспортната и преносната инфраструктура за природниот гас и електричната енергија, како и инвестиции во капацитетите за генерирање (производство) на енергија. Сето ова би овозможило стабилно и континуирано снабдување со природен гас и електрична енергија. Обезбедувањето соодветна регулаторна рамка на подрачјето на Југоисточна Европа ќе овозможи поврзување со резервите на природен гас во Каспискиот регион, северна Африка и Средниот Исток, како и поцелосно искористување на домашните резерви на јаглен и хидроенергетскиот потенцијал. За Македонија, членството во Енергетската заедница исто така овозможува развој на конкуренцијата, ликвидноста и користењето на ефектот на економијата од обем. Не помалку значаен е фактот што во договорот за основање на Енергетската заедница посебно значење се придава на подобрувањето на животната средина во врска со природниот гас и електричната енергија, преку подобрување на енергетската ефикасност и користењето обновливи извори за добивање електрична енергија. 2. Дополнителни вработувања во енергетскиот сектор и дополнителни ангажмани на други домашни компании. Реализацијата на големи енергетски проекти им отвара можности на домашните компании да се вклучат во остварувањето одредени сегменти како производството и градежништвото. Активностите на полето на енергетска ефикасност, обновливи извори на енергија и искористување на природниот гас во домаќинствата, секако дека би им обезбедило можности за ангажман на низа мали и средни претпријатија. Преносот и проширувањето на технологиите за одржливо користење на енергијата го овозможуваат развојот на специјализирани домашно компании во приватна сопственост кои би го презеле финансирањето и остварувањето технолошкиот пробив. Се разбира, ваквата констатација е релевантна и за друштвата за енергетски услуги (т.н. ESCO компании).

130

Конечно, никој не може да ги избегне можните опасности за интензивираната „клима“ за енергетска ефикасност и создавањето зелени работни места во Македонија, коишто примарно потекнуваат од: 1. Промените кај цените на увозните енергенси и кај капацитетите за производство (генерирање). Значителното покачување на цените за увоз на енергија и на увозната опрема претставува сериозна закана за Македонија, бидејќи таа голем дел од своите енергетски потреби ги задоволува од увоз, а се јавува и како увозник на енергетска опрема. Секако, од друга страна, на ова може да се гледа и како на можност, бидејќи домаќинствата преку повисоките цени на енергијата може да се стимулираат на повисока енергетска ефикасност. Големите промени во соодносот на цените на одредени енергетски облици и ресурси, исто така претставува закана за Македонија, поради недостаточната диверзифицираност во користењето различни видови енергија. 2. Враќање (поврат) на инвестициите.43 Се чини дека инвестициите во станбениот сектор не нудат брз повраток на вложените средства. Потенцијалот за штедење и за инвестирање е недоволен за постигнување на неопходниот износ на капитал, па оттука самиот потенцијал треба да биде помогнат со преземање низа мерки со широк опфат преку кои би се влијаело во правец на капиталинтензивноста. На пример, соларните (сончевите) системи или замените на шпоретите наметнуваат потреба од нови инвестиции со долг период на враќање, наспроти промотивните кампањи и правните реформи за енергетските особености на зградите/објектите, кои за релативно мал трошок или дури и без никаков трошок, резултираа со позитивни примери на изолација од климатските промени. Освен тоа, станбениот сектор користи енергија со делумно субвенционирани тарифи, што пак од своја страна го забавува враќањето на инвестициите. Меѓутоа, дури и според тековните цени на енергијата, мерките за подобрување на енергетската ефикасност во станбениот сектор имаат значајно немонетарно социјално влијание. Оттука, адекватниот пристап би водел најпрвин кон преземање за подигање на 42 Филкоски В. Ристо, Енергетска ефикасност во индустријата – повеќекратни придобивки, презентација во Power Point на конференцијата „Поттикнување на енергетската ефикасност во Република Македонија“, Министерство за економија, 12 септември 2012 год., Скопје. 43 Стратегија за унапредување на енергетската ефикасност во Република Македонија до 2020 година, ibid. стр. 4.

131

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

3. Земајќи ги предвид тековните економски услови во државата, енергетската ефикасност сепак е економски изводлива. Енергетската ефикасност може да биде многу важна за националната економија, бидејќи има капацитет да создаде нови работни места, да го подобри квалитетот на живот, да го намали увозот на енергија и да ги подобри шансите на земјата за приклучување кон ЕУ. Освен тоа, енергетската ефикасност влијае во правец на заштита на животната средина и е економски изводлива во одредени услови. „Едно инвестирано евро во енергетската ефикасност обезбедува заштеда на инвестиција од 2,2 евра во снабдувањето со енергија.“42 4. Висока потрошувачка на електрична енергија во домаќинствата. Со текот на годините, нереално ниската цена на електричната енергија доведе до нејзина релативно висока застапеност во вкупната потрошувачка на енергија во домаќинствата. Овој раст беше континуиран, дури и двојно повисок во споредба со оној на европските земји.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

јавната свест, правни реформи и зголемен пристап до финансии. Секако, не смее да се заборави на мерките кои наметнуваат високи трошоци, но нудат технолошки промени, неопходни за повисоката енергетска независност, постигнување цели на доменот на заштита на животната средина, како и позитивно влијание во својство на пазарен катализатор. Очекуваната либерализација на пазарот за електрична енергија од 2015 година, треба да донесе повисоки цени на енергијата, што само по себе ќе резултира во повисока ефикасност на инвестициите вложени во станбениот сектор (ќе го намали периодот на враќање на инвестициите). Дел од мерките наметнуваат високи трошоци, како што е замената на прозорци и фасадна изолација. Во таа смисла, следните очекувања содржани во Стратегијата за унапредување на енергетската ефикасност во Република Македонија до 2020 год. би можеле да бидат многу важни: Табела 4.1. Заштеда на енергија по сектори (ktoe) Сектори

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

2020

7,63

11,4

15,74

20,42

26,52

33,49

40,51

48,32

57,14

4,96

7,53

10,83

14,85

18,43

21,62

24,19

26,54

28,60

40,96

45,32

63,53

72,49

84,06

90,45

90,76

91,09

Транспортен сектор

12,55

17,86

22,99

28,21

33,20

38,70

44,63

51,94

60,48

Вкупно

66,10

82,15

113,09

135,97

158,16

177,87

199,78

217,56

237,31

Станбен сектор Трговски сектор и сектор на услуги (јавни објекти) Индустриски сектор

Извор: Стратегија за унапредување енергетската ефикасност во Република Македонија до 2020 год., стр. 5. Табела 4.2. Финансиски заштеди по сектори на годишно ниво во милиони евра (годишно) Сектори Станбен сектор Трговски сектор и сектор на услуги (јавни објекти) Индустриски сектор Транспортен сектор Вкупно

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

2020

Вкупно

4,34

6,49

8,87

11,43

14,75

18,50

22,55

27,40

33,04

147,36

3,90

5,91

8,49

11,63

14,15

16,46

18,41

20,22

21,85

121,01

35,20

38,94

54,59

62,29

68,74

72,23

77,72

77,99

78,27

565,96

12,26

17,45

22,46

27,56

32,43

37,80

43,60

50,74

59,08

303,39

55,7

68,8

94,4

112,9

130,1

145,0

162,3

176,3

192,2

1137,72

Извор: Стратегија за унапредување енергетската ефикасност во Република Македонија до 2020 год., стр. 6.

132

4.8. Капацитетите на македонскиот градежен сектор во поглед на енергетската ефикасност и обновливите извори на енергија 4.8.1. Анализа на тековната состојба44 Градежниот сектор има големо значење за Република Македонија имајќи го предвид едноставниот факт дека тој обезбедува изградба на објекти и инфраструктура кои се од корист за општеството како целина. Согласно податоците на Државниот завод за статистика (ДЗС), овој сектор зазема важно место во националната економија. Во текот на последните неколку години градежништвото учествува со околу 6 проценти во БДП (5,5 проценти во 2010 година, 6 проценти во 2011 година), односно со 5,7 проценти во вкупната вработеност во 2011 год. На овој начин, погледнато од секторски аспект, тоа се претвори во еден од најголемите работодавци во земјата. Во 2011 година, на ниво на сектор регистрирани беа 4.400 градежни компании, коишто во однос на големината (број на вработени) можат да се распределат на следниот начин: 3.552 микро, 422 мали, 57 средни и шест големи претпријатија. Трендот на учеството на градежништвото во додадената вредност на ниво на национална економија останува над 6 проценти (помеѓу 6,0 проценти и 6,8 проценти) за периодот од 2000-2006 год. Уште поважно е дека во текот на истиот период (2000-2006 година), учеството на градежништвото во формирањето на бруто-фиксниот капитал во македонската економија се движеше на ниво од околу 30 проценти. Доколку анализата се постави на квартална основа, веднаш ќе се воочи дека секторот на градежништво има сезонски карактер, што се искажува преку пониското ниво на активност во првиот квартал од годината.45 Во периодот 20052011 година, градежниот сектор во Македонија забележал стабилен тренд во неговото партиципирање во додадената вредност. Најниското ниво е регистрирано во првиот квартал од 2007 година (3,7 проценти), додека највисокото ниво 44 Според : Gockov Gj., Mamucevska D., Trenovski B., Tashevska B. (2012), „The Role, Significance and Trend of Construction Sector in Macedonia‘‘, CEA Journal of Economics, Vol. 7, Skopje, June, pp. 61-64 45 Податоците за трендовите во градежниот сектор во Македонија во овој случај се делумно ограничени, бидејќи опфатениот временски период во анализaта започнува во 2005 год.

133

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Согласно предвидувањата во Стратегијата, кумулираните финансиски заштеди во станбениот сектор во набљудуваниот период ќе бидат поголеми од вкупните инвестиции, но просечниот период на враќање на инвестициите изнесува 8,3 години. Кај трговскиот сектор и секторот на услуги (јавни објекти), просечниот период за повраток на инвестициите е 6,2 години. Во индустрискиот сектор, зависно од годината која се зема предвид, периодот изнесува од 1,3 до 4,6 години, додека во транспортниот сектор овој период изнесува 4,1 година. Во секој од наведените сектори широката лепеза на предложени мерки се многу различни во однос на нивните економски перформанси, што варираат од многу атрактивни мерки со брз повраток на средствата до мерки за коишто е потребна цела деценија за да се исплатат. Голема е веројатноста дека гореспоменатите мерки ќе имаат многу поатрактивни периоди за повраток на средствата во услови на повисоки цени на енергијата од оние кои се очекуваат по 2015 година т.е. по датумот кој е предвиден за либерализација на енергетскиот пазар.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

изнесувало 7,9 проценти во третиот квартал во 2011 год. Сосема очекувано, годините по економската криза од 2007-2008 бележат мало намалување во уделот на градежништвото во бруто додадената вредност на годишно ниво, а најголемиот пад е забележан во 2008 година (14,7 проценти). Сепак, податоците за 2010 година (6,3 проценти), и за првите три квартали од 2011 година (6,6 проценти) покажуваат враќање на нивото пред кризата, кога во 2006 година беа регистрирани 6,4 проценти и 6,6 проценти во 2007 година како учество на градежниот сектор во бруто-додадената вредност. Ако податоците за 2007 година ги споредиме со соодветните податоци за учеството на овој сектор во додадената вредност кај земјите-членки на Европската унија, ќе можеме да се забележи поголем удел за речиси една третина од оној во Македонија. Преведено во конкретни износи, тоа значи дека во земјите на ЕУ градежништвото придонесува со околу 9 проценти во додадената вредност, додека во Македонија истиот удел е 6,6 проценти. Што се однесува до бројот на вработени, анализата покажува просечен пад од 4,5 проценти во текот на последните пет години. Карактеристично е што овој пад не е директно корелиран со почетокот на економската криза во 2007-2008 година, бидејќи почетоците на опаѓачкиот тренд можат да се најдат уште во 2005 година, а во 2010 година се забележува највисокиот пад на годишно ниво од 7 проценти. Ваквиот континуиран пад на бројот на вработени предизвика намалување на учеството на градежниот сектор во вкупниот број вработени во економијата и тоа од 7 проценти во 2005 година, на 5 проценти во 2010 год. Во однос на платите, може да се забележи дека тие во градежништвото се постојано за 25 проценти пониски од просечната бруто плата на ниво на целата економија. И покрај тоа, платите во градежниот сектор во текот на последните шест години растат со исто темпо како и просечната бруто плата во економијата. Најголем дел од вкупните градежни работи во Македонија опфаќа градењето приватни живеалишта. Во просек, за периодот помеѓу 2005-2010 година, процентот на дејностите поврзани со градење приватни живеалишта во однос на целокупните градежни работи изнесуваше 34,1. Овие дејности имаа најголемо влијание во периодот 2005-2007 година кога изнесуваа во просек 39,3 проценти. Спротивно на ова, во текот на следните три години нивното процентуално учество доживува пад. Најголемото годишно опаѓање се случува во 2008 година и изнесува 10,3 проценти. Другите градежни работи имаа поголемо влијание врз порастот на обемот на градежната дејност во периодот помеѓу 2008-2010 година, во голема мера благодарение на реализацијата на владиниот проект „Скопје 2014“. Статистичките податоци зборуваат дека градежните трошоци за нови приватни живеалишта се покачиле на 21,4 проценти помеѓу 2005-2011 год. Трошоците за материјали и работна сила, како главни составни делови, исто така доживеале пораст. Сепак, порастот е поизразен кај трошоците за работна сила во однос на истиот кај материјалните трошоци: имено, прогресивното зголемување на трошоците за работна сила помеѓу 2005-2011 година изнесуваше 34 проценти што е два пати повисоко од покачувањето на материјалните трошоци за истиот период (17,1 процент). И покрај поголемото покачување на трошоците за работна рака, насоките и темпото на движење на вкупните градежни трошоци за нови приватни живеалишта, во просек е еднакво определено од движењето на двете компоненти – материјалните трошоци и трошоците за работна сила. Ова се должи на релативно повисокото учество на материјалните трошоци (околу 73 проценти) во споредба

134

Трендот на движење на материјалните трошоци претставува главна детерминанта за движењето на вкупните градежни трошоци при изградба на нови живеалишта. До 2007 година материјалните трошоци забележуваа значајно годишно покачување со просечна стапка на пораст од приближно 10 проценти. Во исто време, просечниот пораст на трошоците за работна сила на годишно ниво е поумерен на ниво од околу 2 проценти. Но од вториот квартал на 2007 година, трошоците за работна рака забележаа поголем пораст во споредба со материјалните трошоци, поради што тие се јавуваат како главни одредници за износот на вкупните градежни трошоци за нови живеалишта во овој период. Ова беше посебно релевантно за годините 2008 и 2009, кога трошоците за работна сила забележаа високи стапки на пораст на годишно ниво (10 проценти и 17 проценти), додека во исто време материјалните трошоци имаа стапки од 3 проценти и 2 проценти, респективно. Како резултат на падот на материјалните трошоци (околу 2 проценти) и на трошоците за работна рака (околу 3 проценти), во 2010 година се регистрира пад на вкупните градежни трошоци за нови приватни живеалишта (околу 2 проценти),. Падот на овие трошоци во најголема мера се должи на пониската агрегатна побарувачка, што доаѓа како последица на светската рецесија и нејзиното влијание врз македонската економија. Во 2011 година има одреден пораст на градежните трошоци за нови приватни живеалишта под влијание на покачената побарувачка, но главно поради повисоките трошоци за работна сила. Врвот во градбата на нови живеалишта во Македонија беше достигнат во 2006 година, кога беа изградени вкупно 6.493 нови живеалишта. Веднаш по финансиската криза во 2007 година, следеше пад од 10,4 проценти, којшто трае неколку години. Всушност опаѓачката тенденција трае до 2010 година, кога повторно се зголемува бројот на изградени живеалишта за 9,4 проценти во споредба со претходната 2009 година, меѓутоа тоа ниво беше сепак пониско од она од 2006 година и тоа за 20,6 проценти. Анализите на изградените живеалишта од аспект на бројот на соби покажуваат дека во текот на овој период има поголема понуда за двособни и трособни живеалишта. Како што може да се претпостави, највисок интензитет на градење нови приватни живеалишта има во скопскиот регион. Бројот на изградени живеалишта/станови во овој регион во 2007 година опфаќа 29 проценти од сите изградени живеалишта во Македонија. Во 2010 година тој број се искачи до 40 проценти, што потврдува дека во овој регион е лоциран најпривлечниот пазар на станбени недвижности. Полошкиот регион е вториот по значење регион со процентуално учество од 31 процент во вкупните изградени живеалишта во 2007 год. Но во периодот 2007-2010 година, во овој регион се забележува пад на бројот на изградени живеалишта. Падот се регистрира кај сите општини во Полошкиот регион. Во истиот период беше забележано и намалување на бројот на изградени живеалишта во Југозападниот регион. Во 2007 година, вкупниот процент на изградени живеалишта во овој регион беше 18 проценти, додека во 2010 година тој падна на 14 проценти. Врз основа на претходните податоци, може да се заклучи дека и покрај тенденцијата на национално ниво на намалување на вкупниот број изградени живеалишта во периодот од 2007 година, Скопскиот регион како целина покажува знаци на пораст на бројот на финализирани живеалишта. Со ова уште еднаш се потврдува констатацијата дека Скопскиот регион е најпривлечно место за живеење

135

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

со процентот на учество на трошоците за работна сила (околу 27 проценти) во вкупните градежни трошоци за нови приватни живеалишта.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

и место кое во перцепцијата на македонскиот граѓанин нуди можност за долгорочна инвестиција.

4.8.2. Развојниот тренд на градежниот сектор во однос на енергетската ефикасност и обновливите извори на енергија46 Виталноста на градежниот сектор во Македонија се заснова на малите претпријатија (20-50 вработени) кои имаат договори за градба на долг рок и претпријатијата кои се специјализирани за одредени пазарни сегменти (резиденции, луксузни станови, приспособување деловни простории). Поранешните големи градежни компании, кои вработуваа и до 10.000 лица, направија значителни приспособувања на пазарот, со што нивниот број на вработени се намали на 500-1.000 лица. Генерално, градежниот сектор и со него поврзаните претпријатија во македонската економија, ангажираат околу 40.000 вработени, а секторот високоградба (изградба на згради), вработува околу 25.000 работници (со исклучок на инсталациите и завршните работи). Секако, обемот и структурата на инвестициите, како и присуството или не на градежните компании на странските пазари, имаа свое влијание врз сите развојни фази на градбата. Бројот на градежни претпријатија покажува пораст од 1990 год. Трендот доби своја потврда посебно по приватизацијата, која значително го зголеми бројот на мали и средни претпријатија. На пример, бројот на регистрирани друштва/ претпријатија во 1990 година изнесуваше 317, а оваа бројка порасна на 4.400 во 2012 год. Работната сила претставува голем потенцијал на македонскиот градежен сектор. Околу 8-10 проценти од вкупниот број вработени се инженери, 15 проценти се техничари, додека преостанатите 75 проценти се квалификувани работници или работници со ниски квалификации (неквалификувани). Последната категорија е најмногу составена од работници на возраст над 50 години. Учеството на градежниот сектор во вкупната додадена во структурата на БДП во текот на последната деценија се протега помеѓу 5,1-7,9 проценти. Во периоди на поголеми инвестиции овој процент се покачил дури и до 12-13 проценти од БДП. Тековно, додадената вредност на истиот се протега помеѓу 480 и 520 милиони евра годишно, што сочинува 6 проценти од БДП. Ако се земе предвид додадената вредност на неформалниот сектор акумулирана во изградбата на приватни објекти, кои не се регистрирани во официјалните податоци на Државниот завод за статистика, вкупниот придонес кон националната економија се проценува на 700 милиони евра, односно седум проценти од БДП. Инвестициите во градежниот сектор во 2010 година претставуваа 34,7 проценти од вкупните инвестиции на ниво на Република Македонија. Бројот на вработени во градежништвото варира во последните четири години, при што се искачи до шест проценти од вкупната работна сила и осум проценти од работната сила во приватниот сектор. 46 Според: Build Up Skills Macedonia (2012) - Извештај за капацитетите на градежниот сектор во областа на енергетската ефикасност и обновливите извори на енергија, Стопанска комора на Македонија, Агенција за енергетика на Република Македонија, Креација, Скопје, декември, стр. 16, 17 и 21.

136

Образовните институции сè уште не се акредитирани за држење обуки за ЕЕ и ОИЕ. Тие заостануваат во однос на обезбедувањето обучувачи, утврдувањето обуки кои би довеле до тестови за признавање на стекнатите квалификации и во поглед на способноста да обезбедат интензивни обуки кои ќе го валоризираат на знаењето на учесникот. Работниците кои се директно вработени во овие дејности се од низок профил, платени со ниски плати и незаинтересирани за подобрување на нивните вештини во врска со ЕЕ и ОИЕ. Тие на евентуалната обука гледаат како на потрошено време и загуба за потенцијална заработка, но исто така не се свесни за можноста нивната заработувачка да се зголеми како резултат на сертифицираните квалификации.

4.8.3. Инвестиции и работна сила за воведување на барањата за ЕЕ во градежниот сектор. „Вредноста на работите за воведување мерки за ЕЕ ќе изнесува околу 180 до 250 евра/m2 во зависност од староста на објектот. За остварување на препораките на ЕУ за годишната стапка на реконструкции на станбениот фонд и јавните згради, со цел имплементирање на ЕЕ мерки, би биле потребни околу 200 милиони евра годишно, и тоа 166 милиони евра годишно за приватниот станбен фонд и 39 милиони евра годишно за јавните згради.“47 Табела 4.3. Инвестиции, заштеди, придобивки врз основа на усвоената Национална стратегија за унапредување на енергетската ефикасност, 2010-2020 во милиони евра

Потсектор

Инвестиции

Заштеди со сегашни цени на енергијата

Заштеди со либерализирани цени на енергијата

ktCO2

Економски, еколошки и социјални бенефиции од воведување мерки за ЕЕ во зградите •

Станбен сектор

279,6

151,3

311,9

1407

• •

Комфор и здравје Помал буџет Мерка против енергетска сиромаштија

Извор: Build Up Skills Macedonia (2012) - Извештај за капацитетите на градежниот сектор во областа на енергетската ефикасност и обновливите извори на енергија, Стопанска комора на Македонија, Агенција за енергетика на Р. Македонија, Креација, Скопје, декември, стр. 37.

47 Build Up Skills Macedonia, ibid., стр. 37.

137

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Градежните претпријатија сè уште не се доволно заинтересирани за зголемување на нивните активности во поглед на енергетската ефикасност и обновливите извори на енергија. Притисоците што доаѓаат од повисоките цени на енергенсите и потребата од обуки за работниците во областа на енергетската ефикасност и обновливите извори на енергија, негативно влијаат врз нивото на профитабилност и ги покачуваат градежните трошоци и работната ефикасност. Малиот интерес за обука на работниците произлегува од дополнителните трошоци за претпријатијата кои настануваат поради испраќањето на нивните вработени на обука (отсуство на работниците додека траат обуките, повисоки суми за плати поради повисоките квалификации на вработените, итн).

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Табела 4.4. Инвестиции кои се неопходни за да се остварат целите на националната стратегија за ЕЕ до 2020 год. во милиони евра Градежен сектор

Вкупна инвестиција

Владата на РепубликаМакедонија како инвеститор

279,56

4,0

Приватни станови

Општината како инвеститор 0,7

Странски донации

Приватен сектор

44,9

229,9

Извор: Министерство за економија на Република Македонија (2011): Стратегија за унапредување на енергетската ефикасност во Република Македонија до 2020 год., Скопје. Табела 4.5. Динамика на неопходните финансиски инвестиции за воведување ЕЕ во градежниот сектор во милиони евра Година

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

2020

Приватен сектор

12,4

17,2

18,9

19,6

26,2

31,8

34,5

43,9

52,4

Трговски сектор

8,9

10,1

12,3

15,5

14,0

14,8

14,9

15,0

21,3

27,3

31,2

35,1

40,2

46,6

49,3

58,8

67,4

Вкупно

Извор: Министерство за економија на Република Македонија (2011): Стратегија за унапредување на енергетската ефикасност во Република Македонија до 2020 год., Скопје.

Бројот на лица вработени во градежниот сектор варира во последните четири години, достигнувајќи го врвот со 6,5 проценти учество во вкупната вработеност во Република Македонија, односно 8 проценти во приватниот сектор. Во 2011 година вкупно 45.000 лица беа вработени во градежништвото.48 „Потребната директна работна сила за да се имплементира планираната динамика за воведување мерки за ЕЕ секторот високоградба во Република Македонија е пресметана според потребното времето за реконструкција на површината во m2 и цената по ден работна сила. Динамиката на реконструкција на постоечките згради е 2,9 проценти годишно за приватниот станбен фонд и 5 проценти за јавните згради, како и за изградба на нови згради (станбени и јавни) согласно трендот од последните неколку години.“49

41 Според: Build Up Skills Macedonia, ibid., стр. 44. 42 Build Up Skills Macedonia, ibid. стр. 38.

138

Постоечки згради

Приватни Јавни Вкупно Станбени објекти

Реконструкција (%)

Реконструирана површина (m2/ година)

Потребна работна сила (дневница /година)

Единечни вредност за реконструкција (дневница/m2)

832.300

3,1

130.000

4,0

520.000

250

2.080

7,9

962.300

7,1

3.100.130

500

12.400

Единечни вредност за реконструкција (дневница/m2)

Потребна работна сила (дневница/година)

250

Потребен број работници

2,9

Нова површина (m2/година)

2.580.130

Дневница на година

10.320

Дневници на година

Потребен број работници

Државни објекти

700.000

7.000.000

250

25.200

Вкупно

200.000

3.000.000

250

12.000

Total 900.000 25 Извор: Build Up Skills Macedonia, ibid, стр. 39.

10.000.000

500

40.000

Вкупниот обем на работна сила директно ангажирана во градежниот сектор и неопходна за изградба на нови енергетско ефикасни згради/објекти или за обнова на постојните згради/објекти со намера за нивно сообразување со мерките за ЕЕ и ОИЕ изнесува околу 52.400 работници. Од друга страна, моменталниот број работници директно ангажирани во градежништвото изнесува речиси 43.600. Овие податоци покажуваат дека постои простор за вработување дополнителни 9.000 работници и нивно директно вклучување во градежништвото, работници кои ги чека соодветна обука и стекнување квалификации (уверенија) за владеење со употребата на опремата за енергетска ефикасност или за ОИЕ.50

50 Според: Build Up Skills Macedonia, ibid., стр. 39.

139

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Табела 4.6/7. Потребен број работници за воведување мерки за ЕЕ при реконструкција на постојниот фонд згради и за нова градба

140

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

5.1. Бариери и можни решенија Процесот на креирање зелени работни места во Македонија се соочува со голем број бариери. Тешко е сите овие бариери да се припишат на одреден пазар или област на политиката и да се предложи сеопфатна рамка. Голем дел од прашањата се поклопуваат и ги засегаат (иако во различна мера) градежните компании и стручните лица, актерите во системот на средно стручно образование, производителите и снабдувачите на градежни материјали и технологии, креаторите на политиките и домаќинствата. Меѓутоа, во интерес на подобра организација на резултатите од анализата, ќе се појде од една општа поделба. Бариерите можат да ги попречат поединците и компаниите да не ги искористат можностите за енергетска ефикасност. Без претензии да се биде сеопфатен, меѓу останатите можат да се набројат следниве бариери: • бариери во однесувањето на одделни актери и организациски бариери, • бариери на пазарот / финансиски бариери, • бариери поврзани со правните регулативи и политики, • технички бариери, • бариери во градежниот сектор и • бариери во системот на стручно образование и обука.

5.1.1. Бариери во однесувањето на одделни актери и организациски бариери51 Овие бариери првенствено се однесуваат на можниот недостаток од институционален капацитет на Владата и државните институции. Постојниот институционален капацитет во поглед на прашањата за развој, поттик, надзор, проценка и информирање за мерките за енергетска ефикасност во Македонија, е релативно низок. Ограничените човечки ресурси на енергетскиот сектор во Министерството за економија (МЕ), заедно со недоволната екипираност на Агенцијата за енергетика (АЕ), не зборуваат во прилог на постоење доволен капацитет потребен за спроведување на Стратегијата и соодветниот акционен план во врска со енергетската ефикасност. Со цел да се надмине оваа бариера, треба да се зголеми капацитетот на надлежните институции со дополнителни и човечки ресурси. Исто така, потребно е градење капацитети со помош на сет алатки за спроведување задачи, коишто треба да бидат јасно делегирани на АЕ и на други различни агенции и министерства. 51 Според: Стратегија за унапредување на енергетската ефикасност во Република Македонија до 2020 година, СВ 143/2010, стр. 67-68.

141

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

5. ПРАШАЊА НА ПОЛИТИКАТА ЗА ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА ВО МАКЕДОНИЈА

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

• Потенцијална бариера за ефикасна примена на политиката и ваквите програми е недостатокот од координација помеѓу надлежните институции (министерства и агенции) и засегнатите странки, што претставува нешто што би можело уште повеќе да го одложи, па дури и да го запре остварувањето на програмите за енергетска ефикасност. Оваа пречка може да се надмине така што ќе се создаде шема на координација за поуспешна соработка меѓу агенциите во врска со дизајнирање и примена на стратешки активности. • Недостаток од информации, свесност и знаење. Во многу случаи, недоволната свест и отпорноста кон промени може да го попречи напредокот и инфилтрирањето решенија за поголем успех. Поединците и компаниите не се секогаш во позиција да донесуваат успешни решенија коишто вклучуваат сложени и неизвесни резултати. Впрочем, при соочување со сложеност, несигурност и ризик, за чиешто сфаќање е неопходно да се вложи многу време и енергија, поединците и компаниите/фирмите можат да донесат едноставни правила за донесување одлуки коишто ќе водат кон исполнување на минималните потреби, наместо да се обидуваат да дојдат до оптимална солуција. Постои недостаток на информации и обуки за најновите технологии и нивното економско и финансиско влијание врз стапката на принос/враќање на инвестициите. Тоа, во комбинација со одбивноста кон ризикот што произлегува од раното прифаќање нови технологии и техники, може да предизвика инвеститорите, на пример банките, да продолжат со поддршката на старите технологии, дури и кога тие очигледно не се најефикасни или кога не обезбедуваат најдобар поврат на инвестициите. Искуството покажува дека банките во улога на традиционални посредници, често изразуваат отпор за поддршка на проекти за енергетска ефикасност, поради недоволниот обем информации во врска со предвидениот прилив и одлив на парични средства, техничките перформанси и вистинските ризици. Програмите за образование и подигање на свеста, заедно со шемите за обележување, се создадени со цел да ги надминат овие проблеми. Овие програми треба да бидат приспособени на разните групи корисници, како и на финансиерите и лицата кои ги донесуваат одлуките. Од либерализацијата на пазарите би требало да се очекува позитивно влијание врз енергетската ефикасност. Сепак, кај нас сè уште нема доволен број компании кои би обезбедувале ефикасни решенија кои ќе бидат исплатени преку енергетските заштеди (ESCO) Овие компании имаат потреба од поддршка на соодветната политика заради нивно проширување, почитување на стандардите за квалитет и пристапот до финансии, имајќи предвид дека тие сè уште се во рана фаза од развојот. Постои потреба од промоција на пазарот на професионални енергетски контроли и енергетски услуги со цел да се обезбеди пристап до конкурентни совети за подобрување на енергетската ефикасност, што ќе резултира со олеснување на оптималната процедура за донесување одлуки. Кампањите за будење на свеста на корисниците, програмите за обучување професионалци во врска со енергетската ефикасност и соодветното брендирање на апаратите за домаќинство, можат да помогнат во отстранувањето на оваа бариера. Стапката на невработеност и енергетската сиромаштија во општеството сигурно силно ќе влијаат на примената на решенијата за енергетска ефикасност. Поради тоа има потреба од програми за енергетска ефикасност

142

5.1.2. Финансиски бариери • Слаби ценовни сигнали.52 Растечката цена на енергијата е силен поттик за енергетската ефикасност. Од друга страна, реално е да се очекува субвенциите да дадат спротивни резултати. Ваучерите за енергија (социјална помош за лицата со ниски примања или без никакви примања), можат исто така да го попречат остварувањето на програмите за енергетска ефикасност. • Високи трошоци на реновирањата со цел пониска потрошувачка на енергија. Повисоките трошоци и ниските тековни нивоа на удобност, придонесуваат за неприфатлива стапка за поврат на инвестицијата што има за цел реновирање на станбените објекти/зградите заради штедење енергија. На ова се надоврзува состојбата во која пазарот не ги препознава постепените реновирања (чекор по чекор). • Недостаток од пазар за нови технологии и производи. Иако најголем дел од решенијата за енергетска ефикасност од технички аспект се изводливи, сепак малиот обем на пазарот како честа појава ги наметнува повисоките трошоци и неизбалансираната поставеност. Кај голем дел од материјалите, цените се повисоки отколку на европскиот пазар. Ова е препознаено како важна бариера, посебно кога се работи за обуките на терен и нарачаните обуки.

5.1.3. Бариери поврзани правните регулативи и политиките • За македонското законодавство неопходно е брзо приспособување кон соодветното на ЕУ. Приспособувањето треба да доведе до побрзо пробивање на директивите на ЕУ кои се однесуваат на секторот на енергетска ефикасност. Остварувањето на предвидените мерки зависи од неопходните промени и дополнувања на важечките акти и изготвувањето нови. Тоа секако би наметнало промени и дополнувања на постојните подзаконски акти со препораки и стандарди соообразени со директивите на ЕУ за енергетска ефикасност. • Сопствениците на станови кои се одговорни за вложување во реновирање на истиот, можеби нема директно да ги искусат придобивките од пониските сметки за енергија или зголемениот степен на комфор. Слично на тоа, оние кои живеат во изнајмен стан, можеби не сакаат да вложат во домови или објекти коишто не се во нивна сопственост или коишто не планираат да ги земат под наем за подолг период. Во ваков случај, надминувањето на проблемот може да се реализира преку програми со поттикнувачки мерки наменети за давање помош на сопствениците на станови, како би се инволвирале во процес на изолирање на нивните станови и воведување минимални стандарди. • Недостаток од поттици за современи, нискоенергетски проекти за градење 52 Стратегија за унапредување на енергетската ефикасност во Република Македонија до 2020 година, ibid., стр. 69-70.

143

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

кои се наменети за домаќинствата со ниски примања кои би го олесниле инвестирањето во енергетска ефикасност од страна на ранливите домаќинства.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

и обнова. Не постојат програми за поддршка за изградба на нови објекти со енергетски потреби блиску до нула (NZEB). Со тековните програми се поддржуваат (делумно или целосно) само реновирањата кои не се однесуваат на предвидените стандарди за објекти со енергетски потреби блиску до нула. • Урбано планирање. Во основа, урбаното планирање не е усогласено со барањата за објекти со енергетски потреби блиску до нула. Не постои сеопфатно планирање за оптимизирана употреба на сончевата енергија, геотермални извори или пак други такви мерки. • Обезбедување и проценка на квалитетот. Во постојната легислатива не можат да се најдат пропишани мерки против неисполнување на индикаторите за енергетска перформанса кај новите објекти/згради и целосно обновените објекти/згради. Не постои јасна евиденција за тоа дали декларираните карактеристики за енергетска ефикасност на ниво на проектот ги задоволуваат енергетските перформанси на објектите. Разликите би можеле да се поврзат со нискиот квалитет на градежните работи и потребата од натамошни обуки. • Недостаток од пробни и демонстрациски проекти. Досега не е реализиран речиси ниту еден пробен или демонстрациски проект за објект со енергетски потреби блиску до нула, ниту на државно, уште помалку на локално ниво. Тековните проекти (главно за реновирање објекти во кои живеат повеќе семејства) не се засновани на стандардите за висока енергетска ефикасност. Тоа води кон очигледен недостаток од разбирање и почитување на моменталните трендови во ЕУ од страна на градежните компании и работната сила. • Недостаток од координација помеѓу занаетите и професиите. Подобрата координација помеѓу занаетите и професиите би резултирала во подобрено познавање на релациите помеѓу одделните градежни активности и избегнување на проблемот на непотребна и прекумерна специјализација. Згора на ова, неопходни се дополнителни инструменти за контрола за да се избегнат ситуации во кои работници без формална обука вршат специјализирани градежни активности, што е честа појава во практика, особено во неформалната економија.

5.1.4. Технички бариери • Недостаток од стандардизирање на опремата и компонентите кои се значителни потрошувачи на енергија може исто така да го попречи брзото влијание на новите технологии за енергетска ефикасност на пазарот.53 Ваквите контроли не се развиени нити во индустрискиот, нити во градежниот сектор. Нивното воведување би требало да биде задолжително, особено кога се работи за големи потрошувачи на енергија. Шемите на контрола се практичен начин за информирање на потрошувачите во врска со можните активности за подобрување на енергетската ефикасност.

53 Стратегија за унапредување на енергетската ефикасност во Република Македонија до 2020 година, ibid., стр. 71.

144

• Влијанието на финансиската криза. Неочекуваниот крај на градежниот бум во Македонија во 2009 година несомнено доведе до значителна промена на приоритетите на градежните друштва, кои беа присилени да ги редуцираат нивните трошоци. Најголем дел од друштвата кратењето на трошоците го започнаа со намалените вложувања во професионалниот развој на своите вработени. Ова се однесува на компаниите од сите големини, вклучително големите, меѓутоа не е изненадување што најмногу ги погоди малите и средни претпријатија кои го претставуваат најголемиот дел од овој сектор. • Отсуство на сеопфатни политики за човечки ресурси. Тесно поврзано со претходната бариера, политиките на компаниите во делот на човечки ресурси страдаа од големите повлекувања на самите компании, што не резултираше само во недостаток од стручни обуки, туку исто така се одрази и врз стабилноста на работните места, како и врз можностите за професионален напредок на квалификуваните работници. • Отсуство на лојалност. Поради малиот број градежни проекти, платите како најзначаен фактор за лојалност, не го постигнаа нивото од претходните години. Ако се има предвид мобилноста на работната сила и нејзината отвореност кон можностите што ги нуди пазарот на труд на ЕУ, станува разбирлива воздржаноста на најголем број од работодавачите во поглед на позначајни вложувања за континуирани стручни обуки и квалификации за своите вработени. • Мигрирање на работната сила во други земји, особено во соседните држави и во ЕУ. Како резултат на миграциите на квалификуваните работници, се јавува своевиден феномен на „извоз“ на квалификации надвор од државата. Ова се објаснува со помош на: ∘∘ Разликата на нивото на платите, општите работни и животни услови (безбедност, хигиена, инфраструктура, банкарство) помеѓу домашната земја на мигрантот (Македонија) и неговата целна земја (Италија, Германија, Црна Гора итн.). ∘∘ Политиките и стратегиите на земјите-членки на ЕУ, но и на земјите кои не се членки на ЕУ за привлекување квалификувана работна сила. Пример: На иницијатива на Министерството за труд, Министерството за економија, како и Агенцијата за вработување, Германија лансираше две интернет платформи со цел информирање и привлекување квалификувана работна сила, бидејќи оваа своевидна „локомотива“ на економијата на ЕУ се соочи со сериозен недостиг во оваа сфера. Една од платформите ги користеше придобивките од интернет страната што ги нотираше квалификуваните работници надвор од границите на Германија (www. make-it-in-germany.com) фалејќи го квалитетот на живот во Германија и фокусирајќи се на олеснување на барањето работни места за странците. На тој начин, во услови на брз процес на стареење на населението, но и при постоење многу ниска стапка на невработеност (6,7 проценти во 2012 година), Владата на Германија даде силен приоритет на регрутирањето квалификувана работна рака имајќи предвид дека „во 2025 година, како резултат на демографските процеси, Германија ќе почувствува недостиг од околу 6 милиони работоспособни лица“ (изјава на германската министерка за труд, Урсула фон дер Лејен).

145

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

5.1.5. Бариери во градежниот сектор

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Заработките за работниците мигранти (плата што обезбедува соодветна репродукција на работната сила, зголемување на заштедите и вложувања во одржливи добра или во нивни сопствени бизниси, професионални придобивки: знаење, вештини, меѓучовечки односи, дисциплина на работната сила, безбедност на работното место, учество во заедницата) се компензираат преку економски и социјални недостатоци, како дискриминација при споредба со домашната работна сила или други работници во странство, ризик дека работодавецот нема да дејствува во согласност со условите од договорот за вработување, несогласувања со домашните работници, тешкотии при приспособување на новата средина што предизвикува намалена ефикасност на работното место од произлегува незадоволство кај работодавецот и вработениот, намалена или неадекватна социјална заштита што се материјализира во незадоволителна заштита и лоши работни услови • Расцепканост на пазарот на труд и регионални дискрепанци. Најголем дел од градежните проекти се реализираат во Скопскиот и Полошкиот регион. Сезонските работници вообичаено не се заинтересирани за учество во обуки, дури и тогаш кога се работи за теренски обуки. • Мотивираност на работната сила. Постојната работна сила вообичаено не се интересира за учество во стручни обуки. За ова постојат бројни причини, но најголем број од нив се поврзани со несигурноста на работното место и вработувањето од еден до друг градежен. На ова се надоврзува и ниското општо-образовно ниво кај работниците. • Ниско ниво на образованост на работната сила, јазичните бариери и писменоста. Ниското ниво на образованост на работната сила е постојана закана за активното учество во обуките, за спроведување нови градежни концепти и за примена на современи технологии и материјали. Голем дел од работниците кои се занимаваат со вообичаените градежни активности се претставници на малцинствата кои зборуваат друг јазик, имаат проблем со писмената комуникација на македонски јазик, така што освен „learning-by-doing“, секој друг вид обука е скоро невозможна. Значителната промена на општото образовно ниво во Македонија и неговата насоченост првенствено кон општествените науки, исто така се јавува како бариера, што резултира во потребата од вложување поголеми напори за успешно користење на најсовремените технологии и материјали, поради поголемиот јаз помеѓу постоечките и потребните вештини. Освен тоа, за да се унапредат професионалните вештини, националниот систем на стручно образование мора да стави акцент на клучните компетенции. • Низок степен на престижност на професијата. Недоволната атрактивност на градежната професија присутна во перцепциите на јавноста, претставува голема бариера за привлекување млади и амбициозни луѓе. Релативно високите плати за време на бумот на градежните работи овозможи привремено надминување на оваа бариера, меѓутоа таа сè уште постои и добива на интензитет во услови на криза. • Старосната структура на работната сила. Друг проблем е големиот број градежни работници кои се во подоцнежна фаза од својата кариера. Постарите работници вообичаено не покажуваат интерес за стручни обуки и

146

• Недостаток на искуство. Изградбата на нови објекти со енергетски потреби блиску до нула или пасивни објекти во суштина е „непозната територија“ за најголем дел мали и средни претпријатија. Поради недостигот од искуство, вообичаено не се препознава потребата за натамошни обуки. • Недостаток на практични реновирања кои водат кон добивање објекти со енергетски потреби блиску до нула. Постои многу мал број примери од практиката на реновирања на објекти/згради кои водат кон драстично намалување на нивната енергетска потрошувачка. Ова е посебно релевантно за станбените згради во кои живеат поголем број семејства. Имено, доколку сопствениците на поедини станови во зградата се одлучат за спроведување мерки за енергетска ефикасност, тоа го вршат без оглед на особеностите на зградата како целина. Двете најчести мерки (промена на прозорците и надворешна изолација), често ги вршат работници без формална обука. Не постои евиденција за постепени реконструкции т.е. реконструкции чекорпо-чекор. • Недоволен пристап до нови технологии, процеси, вештини. Финансиската криза силно го намали воведувањето нови технологии, процеси и вештини во градежната практика, што ги попречува можностите за теренска обука и зголемување на вештините на градежните работници. • Низок степен на пробив на технологии базирани на користење обновливи извори на енергија (ОИЕ) кај зградите/објектите. Иако не постојат релевантни статистички податоци, се проценува дека нивото на користење енергија добиена од ОИЕ во зградите/објектите е многу ниско, што во суштина значи дека не се располага со доволно искуство во инсталација, надгледување и одржување на технологии базирани на ОИЕ. • Сива економија. Голем број градежни работници се вклучени во активности опфатени со неформалната економија, што значи дека не можат да добијат пристап до формална обука.

5.1.6. Бариери во системот на стручно образование и обука • Обука за обучувачи/тренери. Во рамки на националниот образовен систем постои потреба од институции или програми за натамошна обука на професорите/тренерите по одделни професионални дисциплини. Потребни се и решенија за квалификување градежни специјалисти кои се подготвени да влезат во системот на обучување, најверојатно преку учество на високообразовните институции. Не смее да се занемари фактот дека недостасуваат соодветни поттици (мотивациски шеми) за натамошно квалификување на обучувачите. • Предвидување на потребите за обучување. Потребите за обука треба да подлежат на предвидување во рамки на соодветните институции. Интензивната соработка помеѓу сите заинтересирани учесници има суштинско значење. Тука во прв ред се мисли на соработката помеѓу институциите за обука и образование, професионалните комори и здруженија, невладините организации и одговорните претставници на Владата.

147

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

користење нови технологии, со што од друга страна го попречуваат развојот на кариерите на помладите работници.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

• Нови програми за обука. Бидејќи државниот систем за стручно образование во принцип е конзервативен и промените во него се спроведуваат релативно поспоро во споредба со брзината со која се одвива технолошкиот развој, воведувањето нови елементи во образовните планови и специјалните програми, во главно се смета за голем проблем. Ажурирањата на програмите треба да бидат редовна практика, а исто така неопходна е подобра координација со релевантните учесници. Секако, новите програми кои ги отсликуваат најновите вештини треба исто така постојано и наново да се разгледуваат. • Соработка со бизнисот и деловните актери. Иако можат да се најдат примери на соработка со претставници на деловната заедница, тие не претставуваат потврда дека се работи за редовна практика. Затоа, неопходни се напори за интензивна размена на знаења, координација на интересите и конкретни проекти за партнерство коишто би воделе до подобра подготовка на лицата кои се обучуваат за нивно влегување на пазарот на труд. • Недостаток од национален систем за предвидување нови вештини. Неопходен е национален/државен потсистем за предвидување нови вештини (вештини специфични за даден сектор, трансверзални вештини, нови деловни вештини), како сегмент на системот на средно стручно образование. Соработката помеѓу сите учесници, создавањето соодветни организациски и финансиски предуслови, рамноправната распределба на одговорностите треба да бидат камен-темелник за успешно воспоставување и натамошна примена на истражувања на краток и среден рок во оваа конкретна област. Преку ваквиот вид истражувања може да се очекува зголемување на привлечноста на системот за стручно образование и зајакнување на врската меѓу образованието и работата. • Непривлечност на професиите, недостаток од соодветна професионална ориентација. Интересот на најголем број ученици и возрасни практиканти е насочен кон областа на економијата и компјутерските науки. Оттука, потребни се широки рекламни кампањи и иницијативи за да се прикажат можностите креирани со напредокот на полето на енергетската ефикасност и обновливите извори на енергија.

5.2. Мерки на политиката Во голем број документи и стратегии можат да се најдат низа препораки за енергетската ефикасност кои можат да водат кон отворање зелени работни места, меѓутоа ваквите препораки не се меѓусебно поврзани или сеопфатни. На пример, Стратегијата за унапредување на енергетската ефикасност во Република Македонија до 2020 година ги содржи следните предлози: • Поттикнување учество во приватниот сектор со цел да се обезбедат услуги за подобрување на енергетската ефикасност на комерцијална основа. Профитот и конкуренцијата ќе ги мотивираат приватните сопственици во индустрискиот и комерцијалниот сектор да воведат засебни програми за енергетска ефикасност; • Унапредување на енергетската ефикасност како идеална мерка за справување со енергетската сиромаштија;

148

• Инвестирање во научни истражувања, образование и развој на технологии и апарати што се високо енергетска ефикасност

5.2.1. Активни и пасивни програми/мерки за вработување54 Активните политики на пазарот на труд во Македонија се спроведуваат за целиот период на транзиција. Секоја година се изготвуваат оперативни планови за спроведување и надзор на реализирањето на активните програми и мерки за вработување. Во текот на 2009 година, во Македонија беа изготвени девет активни програми и мерки за вработување, како што е прикажано во Табела 5.1. Табела 5.1. Активни програми на пазарот на труд во 2009 година Програма

Програма за самовработување Програма за формализирање на постојни бизниси Програма за подготовка пред вработување Програма за субвенционирање на вработувања

2008 година

2009 година

Опфат/лица евра

500 1.581.067 107 294.902 5928 997.782 600 1.791.057

600 2.073.826 250 764.228 6180 1.248.457 959 4.127.073

30 5.853

650 219.512

Програма за практикантство

644 471.220

Пилот-истражување за празни работни места

90 10.570

Економско засилување на жените - жртви на семејно насилство

536.585

Организирање јавни работи

200 81.300 Извор: Оперативни планови за активните програми и мерки за вработување за 2008 год. и 2009 год., Агенција за вработување на Република Македонија Програма за поддршка на вработувањето Роми

Како што е прикажано во Табела 5.1., најсеопфатна е програмата за подготовка пред вработување, која опфаќа повеќе лица во споредба со вкупниот број опфатени лица кај сите програми земени заедно. Во периодот од 2000-2007 година, оваа програма опфати речиси 25.000 невработени лица, од кои речиси 80 проценти успеаја да најдат работа. Исто така, најголем дел од учесниците, односно во просек 70 проценти, за периодот од 2001-2007 година, го претставуваа лица кои се подготвуваат да работат во текстилната индустрија. Вкупниот број лица кои се опфатени со сите овие активни програми за вработување 54 Според: Trpeski P., Nedanovski P. (2012), „Labor Market Institutions in Macedonia - Challenges for improving their Flexibility‘‘, New challenges in Changing Labor Markets, Institute for Economic Sciences, Belgrade, pp.119-121.

149

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

• Поголемо користење енергија од обновливи извори;

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

во 2009 год. изнесува 9.573 лица, односно 2,7 проценти од невработените во Македонија. Ако се претпостави дека успехот на сите овие програми е идентичен со успехот на програмата за подготовка пред вработување, тогаш може да се заклучи дека во 2009 год. Во овој контекст беа вработени околу 7.700 лица, односно 2,2 проценти од бројот на невработени во Македонија. Се разбира, на пазарот на труд во Македонија се спроведуваат и пасивни политики и програми. Всушност, постои широк избор на програми кои се однесуваат на осигурување во случај на невработеност, но тие вообичаено се концентрираат на пензиите на повозрасното население. Имајќи го предвид претходно изнесеното, јасно е дека социјалниот модел што наоѓа примена во Македонија е најблизок до европскиот континентален модел (Австрија, Белгија, Франција и Луксембург), кој содржи најшироко покривање на осигурувањето во случај на невработеност и социјалното осигурување за повозрасното население. Во Македонија пасивните политики на пазарот на труд во основа се ставени во функција на зачувување на социјалниот мир и стабилност. Најочигледен пример за тоа е правото на здравствена заштита за сите лица кои се заведени во Агенцијата за вработување како лица кои бараат работа. Потврда за ова се податоците од Агенцијата што посочуваат дека во декември 2008 година, дури 20,8 проценти од заведените невработени лица изјавиле дека се пријавиле во Агенцијата со единствена цел да го уживаат правото на здравствена заштита. Ова значи дека активно бараат работа само 79,2 проценти од вкупниот број заведени невработени лица во Агенцијата за вработување. Голем е бројот на лица кои се користат паричен надоместок. Јасно е дека оваа социјална мерка има негативно влијание на луѓето, бидејќи тие престануваат со вложување напор во барањето работа, поради тоа што се корисници на здравствено осигурување и примаат паричен надоместок. Во периодот 1998-2008 година, во просек околу 37.000 лица беа корисници на паричен надомест. Земајќи го предвид фактот дека просечниот број невработени во истиот период изнесуваше 358.099, може да се констатира дека корисниците на паричен надомест достигнаа повеќе од 10 проценти од вкупниот број невработени. Со оглед на тоа што се работи за лица со ниски квалификации, паричниот надомест го намалува нивниот поттик за продолжување на потрагата по работа, бидејќи очекуваната плата што би ја добивале во случај на вработување би била ниска. Поради тоа тие претпочитаат да останат невработени и да останат корисници на здравствено осигурување и паричен надомест, наместо да се вработат и да примаат плата. Во прилог на ова, може да се наведе податокот дека во 2005 година паричниот надомест за сите категории невработени изнесуваше во просек 81 евро (во денарска противвредност), што претставува 39,7 проценти од просечната реална нето-плата од 204 евра (во денарска противвредност), за истата година. 5.2.1.1. Вработување инвалидни лица Со цел да се подобрат можностите за вработување, како и работата на инвалидните лица и лицата со пречки во развојот, според Владата на Република Македонија предвидени се следните мерки: • Доделување неповратни средства за вработување со полно работно време на невработено инвалидно лице, заради приспособување на работното место каде тоа лице треба да работи, доколку е потребно, и обезбедување опрема во согласност со критериумите и на начин утврден со законот донесен од страна на Министерството за труд и социјална политика

150

• Обезбедување финансиска поддршка за време на работењето Вработеното инвалидно лице, чиишто пречки т.е. инвалидност е утврдена со Закон55, е ослободено од плаќање персонален данок на доход. Средствата за плаќање пензиско и инвалидско осигурување, здравствено осигурување и придонеси за вработување се обезбедуваат од Буџетот на Република Македонија. Буџетот ги обезбедува вкупните средства за придонеси кои се исплатени во претходниот месец каде за основа се земаат две минимални нето-плати во Македонија. Постојат посебни претпријатија кои делуваат како трговски друштва со цел да се оствари вработување на инвалидни лица во Македонија. Ваквите заштитни друштва се основаат само за да понудат вработување со полно работно време на минимум пет лица, од кои најмалку 40 проценти се со регистрирана инвалидност. Од нив, половина мораат да имаат пречка како што е утврдено во Законот. Новооснованото заштитно друштво се обврзува да ги вработи сите вработени во рок од 90 дена сметано од денот на првото вработување со полно работно време на инвалидно лице. Доколку тоа не се случи, ова друштво нема да се здобие со статус на заштитно друштво и нема да му биде дозволено да делува како такво во период од пет години, период за којшто основачот или блиските членови на семејството на основачот нема да смеат да основаат ново заштитно друштво. Работната обука за инвалидните лица, како што е утврдено со закон, претставува обука која се нуди на вакви лица со цел инвалидното лице да стане способно за практична работа во одредена област, согласно потребите на работодавецот и потребите на самото лице. Невработеното инвалидно лице може да биде упатено на обука кај работодавецот по барање на Агенцијата за вработување. Невработеното лице со пречки во развојот коешто не е обучено да врши одредени работи ќе постане предмет на обука по наредба на работодавецот. Работните обуки можат да се вршат во просториите на работодавецот или пак на друго место во согласност со специјалните програми, под услов и на начин утврден со законот од Агенцијата за вработување. Инвалидното лице може да биде вработено на место за кое има вештини и квалификации. На пример, вакво лице може да се вработи или премести на друго работно место ако ги исполнува општите услови за тоа место, или пак ако е обучено да врши работи за тоа место и се проценило дека ги поседува потребните вештини за работење на одреденото место. Со цел да се финансираат дејностите кои се вршат за подобрување на условите за вработување и работа на инвалидните лица, како и со цел да се приспособи работното место и да се обезбеди потребната опрема, десет проценти од целокупните средства прибрани по основа на придонесот за вработување се наменуваат во Посебен фонд (издвоен на потсметка во Агенцијата за вработување), и тоа не подоцна од 30-тиот ден во тековниот месец, со цел да се обезбедат потребите од претходниот месец. Овие средства, Агенцијата може да ги користи единствено за горенаведените цели и тоа по пат на склучување договор со корисникот на тие средства. Средствата од Посебниот фонд се неповратни и се наменети за финансирање на следните активности и цели:56 55 Закон за вработување на инвалидни лица, Службен весник на Република Македонија бр. 87 од 17 октомври 2005 год. 56 Според: Закон за вработување на инвалидни лица, СВ на РМ бр. 87/2005, Член 20.

151

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

• Даночно ослободување и обезбедување средства за исплата на придонесите

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

• Вработување инвалидно лице со полно работно време како што е утврдено со закон, при што износот на доделените средства изнесува 20 просечни плати на ниво на Република Македонија за годината која претходи на годината на вработување, односно 40 просечни плати за годината која претходи на годината на вработување во случај кога се вработува лице со целосно попречен вид и лице со физичка пречка во развојот кому за движење му е потребна инвалидска количка; • Приспособување на работното место, при што износот на доделените средства изнесува 100.000 денари. Овие средства можат повторно да се искористат кога е неопходно да се извршат нови приспособувања според промените на техничкиот и технолошкиот процес или пак видот и степенот на инвалидноста; • Обезбедување опрема во вредност од 200 просечни плати на ниво на Република Македонија од претходната година, ако лицето кое ги добива средствата учествува во пресметковната вредност на програмата со 20 проценти сопствени средства, односно банкарски заем или лични средства на сопственикот на друштвото. Највисоката вредност на доделените средства може да се движи до вредноста на имотот и капиталот утврден во сметководствената евиденција на друштвото (лицето) кои ги добива средствата (основачки влог, опрема, градежни и деловни објекти, продавници), а од лицето кое ги добива средствата се очекува да обезбеди хипотека со сооднос 2:1 или соодветна банкарска гаранција. Барателот на средствата може истите да ги употреби за претходно утврдените намени доколку е деловно активен за временски период не пократок од три години. Средствата од Посебниот фонд се обезбедуваат од:57 • Данокот на додадена вредност и царините уплатени заштитните друштва во буџетот на Република Македонија; • Подароци и легати; • Други извори.

5.2.2. Национално законодавство за ЕЕ и за креирање зелени работни места 5.2.2.1. Правна рамка: • Законот за енергетика беше донесен од страна на Собранието на Република Македонија на 3 февруари 2011 год. Тој беше објавен во Службен весник на Република Македонија бр. 16 од 10 февруари 2011 година и стапи на сила на 18.2.2011 год. (поглавје XI се однесува на Енергетската ефикасност). • Законот за дополнување на Законот за енергетика беше донесен од страна на Собранието на Република Македонија на 28 септември 2011 год. Тој беше објавен во Службен весник на Република Македонија бр. 136 од 3 октомври 2011 год. и стапи на сила на 10 октомври 2011 год. (поглавје XI се однесува на Енергетската ефикасност). 57 Според: Закон за вработување на инвалидни лица, СВ на РМ бр. 87/2005, Член 22.

152

• Уредба за индикативни цели за заштеда на енергија (2011), • Уредба за еко-дизајн на производи (2011), • Правилник за високоефикасни комбинирани постројки (2011), • Правилник за означување на потрошувачката на енергија и другите ресурси за производите што користат енергија (2011), • Правилник за измена и дополнување на правилникот за означување на потрошувачката на енергија и другите ресурси за производите што користат енергија (во фаза на усвојување), • Правилник за енергетски карактеристики на зградите (во фаза на подготовка), • Правилник за енергетска контрола (во фаза на подготовка) • Упатство за примена на мерките за енергетска ефикасност и заштеда на енергија при определување на карактеристиките на стоките и услугите што се предмет на јавни набавки, • Мрежни правила за дистрибуција на енергија и гас (во фаза на подготовка). Во претходно споменатите закони и подзаконски акти можат да се најдат неколку обврски и дејности што се предвидени за единиците на локалната самоуправа и за јавниот сектор во однос на ЕЕ. Во оваа смисла, обврските на единиците на локалната самоуправа се следните59: • Донесување програми за енергетска ефикасност за период од 3 години, • Подготовка на годишни планови за спроведување на програмите за енергетска ефикасност, и • Подготовка на информации за спроведување на програмите за енергетска ефикасност за секоја година соодветно. Од друга страна, обврските на јавниот сектор во функција на поттикнување енергетска ефикасност се: • Подготовка на тригодишни програми за унапредување на енергетската ефикасност и спроведување на мерките од самата програма, • Анализа на потрошувачката на енергија и надзор на потрошувачката на енергија на годишно ниво, • Обезбедување енергетска контрола на сите згради или градежни објекти каде ги вршат нивните работи и тоа барем еднаш во период од три години, • Обезбедување сертификат за енергетските карактеристики на зградите или градежните објекти кои се во јавна сопственост, • Доколку се покаже како економски исплатливо, поставување сончеви колектори за топла вода при градење нови или при значајни обнови на 58 Според: Андон Киров (2012), „Национално законодавство во областа на енергетската ефикасност во Република Македонија“, Презентација на конференција: Поттикнување на енергетската ефикасност во Република Македонија, Министерство за економија, 12 септември 2012 год., Скопје, стр. 3-4. 59 Според: Андон Киров, ibid., стр. 6-9.

153

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Следната листа ги содржи најрелевантните подзаконски акти во оваа област58:

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

објектите кои се во јавна сопственост, при што ваквите активности треба да бидат сообразени со важечките законски и подзаконски прописи, • Вклучување на енергетската ефикасност како задолжителен критериум за најповолната понуда при спроведување процедури за јавни набавки, • Поставување предуслов при земање под закуп на деловни простории, објектот каде се наоѓа деловниот простор задолжително да поседува потврда за неговите енергетски карактеристики, • Организирање обуки и испити за енергетски ревизори/контролори, како и обуки за надградба на вештините на енергетските ревизори/контролори, • Издавање дозволи и овластување на енергетските контролори, • Спроведување енергетски контроли, • Исполнување на минималните потреби за енергетска ефикасност во врска со новите згради или градежни објекти кои се предмет на големи реконструкции/обнови, • Контрола на сообразеноста на зградите и градежните објекти, опремата и постројките со Правилникот за енергетски карактеристики на зградите, • Исполнување на потребите за дизајнирање и изградба нови објекти или обнова на постојните во однос на нивната енергетска ефикасност, утврдена со Правилникот за енергетски карактеристики на зградите, • Издавање сертификати/уверенија за енергетски карактеристики на новите објекти и/или објектите кои се предмет на значајни реконструкции, или пак за државни објекти, • Да се пуштаат на пазарот производи што се обележани во согласност со соодветните подзаконски прописи, • Да се пуштаат на пазарот производи кои користат многу енергија, и кои ги исполнуваат потребите и барањата за еко-дизајн, како што е утврдено во соодветниот подзаконски пропис, • Да се води евиденција за високоефикасните комбинирани постројки и да се издаваат гаранции за потеклото на електричната енергија која е генерирана од страна на високоефикасни комбинирани постројки, • Да се назначуваат задачите на операторите на системите за дистрибуција на одреден вид енергија или гас, како и на снабдувачите за енергија и материјали за да се зголеми примената на мерките за енергетска ефикасност, • Отворање и искористување можности за склучување договори за енергетски услуги, итн. 5.2.2.2. Стратешки документи за енергетска ефикасност во Македонија Стратешкиот пристап во функција на исполнување на целите за енергетска ефикасност вклучува неколку стратегии, акциони планови и програми, од кои позначајни се следните60: 60 Според: Исмаил Лума (2012), „Стратешка рамка во областа на енергетската ефикасност во Република Македонија“, Презентација на конференција: Поттикнување на енергетската ефикасност во Република

154

• Стратегија за унапредување на енергетската ефикасност во Република Македонија до 2020 година, • Стратегија за искористување на обновливите извори на енергија во Република Македонија до 2020 година, • Прв акционен план за енергетска ефикасност во Република Македонија до 2018 година, • Втор национален акционен план за усвојување на правото на Европската унија за енергетска ефикасност 2008-2020 година. Согласно овој акционен план, Владата на Република Македонија треба да развие дополнителни мерки за намалување на енергетската потрошувачка од 14,5 проценти до 2020 год., со што ќе се доближи до поставената цел од ЕУ за намалување на енергетската потрошувачка од 20 проценти до 2020 год. • Одлука за индикативните мерки за заштеда на енергија во Република Македонија (2011), • Правилник (нацрт-верзија) за енергетски карактеристики на зградите (2012), • Правилникот (нацрт-верзија) за енергетска контрола (2012). Во последна фаза на подготовка се: • Програмата за реализација на Стратегијата за развој на енергетиката на Република Македонија, и • Националната програма за ЕЕ во јавни згради. 5.2.2.3. Основни цели на Стратегијата за развој на енергетиката во Република Македонија Стратегијата за развој на енергетиката во Република Македонија беше изготвена од страна на Македонската академија на науките и уметностите, а во април 2010 година беше усвоена од страна на Владата. Со цел да се обезбеди сигурна и квалитетна понуда на енергија за крајните потрошувачи, Стратегијата утврдува неколку основни цели. Меѓу позначајните можат да се издвојат следните: • Одржување, обновување и осовременување на постојната и изградба на нова, современа инфраструктура заради исполнување на потребите за производство и трошење енергија; • Подобрување на енергетската ефикасност во производството, транспортот, дистрибуцијата и трошењето енергија; • Давање приоритет на искористувањето домашни енергетски ресурси (резерви на лигнит, хидроенергетски потенцијал, ветер и сончева енергија) за производство на електрична енергија; Македонија, Министерство за економија, 12 септември 2012 год., Скопје, стр. 3-4.

155

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

• Стратегија за развој на енергетиката во Република Македонија до 2030 година,

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

• Да се зголеми употребата на природниот гас; • Да се зголеми употребата на обновливите извори на енергија; • Да се вклучи енергетскиот сектор на Република Македонија во регионалниот и европскиот пазар за електрична енергија и природен гас. Што се однесува до мерките на Стратегијата за енергетска ефикасност во станбениот, трговскиот, индустрискиот и транспортниот сектор, како поважни можат да се набројат: • Посветување внимание на енергетската ефикасност во социјалното домување; • Обезбедување енергетски кодекси за градежните објекти и сертифицирање; • Обележување и стандарди за енергетски карактеристики на електричните уреди и опрема; • Формирање информативни центри и водење информативни кампањи за ЕЕ; • Финансиска поддршка за физичките лица за нивни евентуални инвестиции за ЕЕ; • Поддршка за поголема примена на сончевите колектори; • Посветување поголемо внимание на уличното осветлување; • Соодветно управување со енергијата; • Спроведување инспекции на бојлерите/климатизерите; • Придавање поголемо значење на комбинираното производство на енергија; • Подобрување на системите за греење; • Искористување на механизмите за чист развој; • Што посеопфатна обнова на јавниот возен парк, покрај останатото преку евентуално воведување трамвај во Скопје и поттикнување почеста употреба на велосипеди; • Подобрен квалитет на горивото и поставување поригорозни стандарди; • Одредување ден без употреба на автомобили; • Ставање поголем акцент на користењето железнички превоз.

5.2.3. Државна образовна политика и стратегија за ЕЕ и за образование за зелени работни места Државниот образовен систем во Република Македонија го опфаќа формалното и неформалното образование. Формалното образование за возрасни претставува институционализирано образование кое се спроведува на државни и приватни школи и универзитети, како редовно или вонредно образование, врз основа на соодветни наставни планови и предметни програми.

156

Националната програма за развој на образованието 2005-2015, беше усвоена од страна на Собранието во 2006 година. Програмата за образование на возрасните во Република Македонија претставува суштински сегмент од Националната програма, што придонесе за усвојување на Законот за образование на возрасните (јануари 2008 година) и за основањето соодветна државна институција под името Центар за образование на возрасни. Со овој Закон образованието на возрасните се етаблира како дел од општиот образовен систем во Македонија. Центарот за образование на возрасни е основан од страна на Владата, како државна институција за образование возрасни лица во Република Македонија и како засебно правно лице. Неговата мисија е создавање функционален, современ систем за образование на возрасните кој е сообразен со стандардите на Европската унија, како и обезбедување можности да стекнување со квалификации имајќи ги предвид потребите на населението. Покрај останатото, Центарот развива стандардни наставни планови за професионално образование на возрасните, ги верификува наставните планови за возрасни, публикува каталози за усвоените наставни планови за возрасни и истите ги објавува на веб-страната на Министерството за образование и наука, но исто така издава каталози за верификуваните и лиценцираните установи и институции за образование на возрасни (и овие каталози се објавуваат на веб-страната на Министерството). Од своја страна, Советот за образование на возрасните дава предлози за стратегијата за развој на образованието за возрасни. Неформалното образование е уредено со соодветна легислатива во која влегуваат: • Законот за работни односи (СВ 80/93-2007); • Законот за образование на возрасни (СВ 7/08, 17/11, 51/11); • Правилник за содржината и формата за документацијата и евиденцијата која ја водат установите и институциите за образование на возрасните. 5.2.3.2. Националниот образовен систем 62 Националната класификација на занимања на Република Македонија разликува 23 групи занимања и 113 детални занимања во високоградбата, од кои 79 се директно вклучени во имплементирање на мерките за енергетска ефикасност (ЕЕ) и обновливи извори на енергија (ОИЕ). Спроведувањето на државните индикативни цели во областа на енергетската ефикасност зависи од ангажманот на дополнителни 9.000 работници во 23 занимања, на кои треба да им се даде приоритет во обуките за надградба на вештини. Овие работници треба да се обезбедат од листата на пријавени невработени лица (12.978 лица) или од матурантите во техничките струки. Одделните видови обуки за надградба на вештините за овие специфични градежни работи, кои влегуваат во доменот на ЕЕ и ОИЕ, би требало дополнително да бидат утврдени. 61 Според: Build Up Skills Macedonia (2012) - Извештај за капацитетите на градежниот сектор во областа на енергетската ефикасност и обновливите извори на енергија, Стопанска комора на Македонија, Агенција за енергетика на Република Македонија, Креација, Скопје, декември, стр. 28. 51 Според: Build Up Skills Macedonia (2012), ibid., стр. 4

157

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

5.2.3.1. Политика и законодавство61

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Националниот систем за стручно образование и обука е управуван од страна на соодветни институции, етаблирани во 2011 година, како институции за спроведување неформално образование за возрасни: Факт е дека тие немаат доволно искуство и капацитет за да ги верификуваат програмите за ЕЕ и ОИЕ. Освен тоа, не постои стратегија за зелени работни места и за воведување ЕЕ и ОИЕ во наставните планови во средното образование. Националниот систем за акредитирање и сертифицирање предвидува постоење применлив прирачник за потврда на програмите и спроведување на задачите на надлежните институции за обезбедување и организирање стручни обуки за возрасни. Процедурата за одобрување на програмите и институциите се одвива во временски интервал од шест до девет месеци. Досега во Република Македонија се одобрени три програми: обука за столари, обука за гипсери-монтери и обука за фасадери (надворешни малтерисувачи). Постојат осум институции кои добија одобрување за реализирање обуки за технички вештини. Во однос на ова, не се постојат расположливи податоци за интересот и бројот на учесници на обуките на годишно ниво. Единствена програма која нуди обука за соларна енергија и поставување подно греење е програмата за електроинсталатери. Надвор од системот за стручно образование и обука, понудени се одредени обуки од страна на производителите на опрема и градежни материјали, како и од страна на соодветните институции за образование за возрасни. Овие обуки се организирани како еднодневни или дводневни семинари, седмични обуки (петдневни семинари) или курсеви во траење од 40 часа во текот на период од малку повеќе од 2,5 години. 5.2.3.3. Акредитациски тела и релевантни институции за обука63 Во Република Македонија постои голем број институции кои влегуваат во состав на системот за образование на возрасни. Државните и јавните институции ги имаат главните задолженија за образование на возрасните. Тука спаѓаат: Министерството за образование и наука, Центарот за образование на возрасни, Советот за образование на возрасни, и секако Министерството за труд и социјална политика. Сепак, претходното не значи дека листата е комплетно исцрпена, бидејќи постојат и други институции кои обезбедуваат услуги во областа на образованието на возрасни. Според Законот за образование на возрасни, тие можат да бидат државни или приватни установи за образование на возрасни, институции за образование на возрасни, центри за професионален развој, работодавци и социјални партнери, здруженија на граѓани или индивидуални обучувачи. Помеѓу оние кои обезбедуваат образовни услуги за возрасни спаѓаат: приватните и државните специјализирани институции за образование на возрасни (работнички универзитети, образовни консултантски фирми, центри за обука, центри за странски јазици, центри за компјутерска писменост, советодавни центри, основни училишта за образование на возрасни), средни училишта, работнички синдикати, комори и здруженија, агенции за вработување, професионални тела, универзитети, невладини организации итн. Според Центарот за образование на возрасни, во Македонија постојат 11 63 Според: Build Up Skills Macedonia (2012), ibid., стр. 50.

158

На крај, во Македонија постојат 15 работнички универзитети чиешто работење треба да се уреди со Законот за граѓански универзитети. Нивниот главен делокруг на активности е стручно оспособување за работи со пониски барања, така што се обезбедува практично знаење и вештини за различни работни области со времетраење до 2 години. Како пример можат да се посочат, нивоата на стручно образование и неформално образование за оспособување и специјализација на помлади, но и возрасни лица.

5.3. Можни мерки и препораки Задачата на завршниот дел од студијата е да систематизира и да предложи, одреден сет мерки и препораки коишто би можеле да доведат до креирање зелени работни места по пат на примена на решенија за енергетска ефикасност со особен нагласок на станбениот сектор.

5.3.1. Правни и регулаторни мерки64 • Измени и дополнувања на Законот за градење, со цел да се утврди обврска за изготвување студија за енергетска ефикасност во фазата на дизајн на проектот, како предуслов за добивање градежна дозвола. Ова би гарантирало евентуална примена на мерките утврдени со Законот за енергетика и Правилникот за енергетска ефикасност на зградите. • Изготвување енергетски кодекс за зградите, наменет за нови згради/објекти. Намената на овој кодекс ќе биде да се обезбеди процедурата дека новите објекти ќе бидат изградени на енергетски ефикасен и економски разумен начин. Регулаторните и административните мерки коишто ја зголемуваат енергетската ефикасност се состојат од темелно изготвување мерки и закони за нивна поддршка, упатства за минималното ниво на прифатлива енергетска ефикасност и соодветни стандарди и марки. Другите мерки на политиката можат да го зголемат стандардизирањето на опремата, образованието и обуката на човечките ресурси и квалитетот на техничката документација.

5.3.2. Механизми/мерки за поддршка со цел зголемување на бројот на проекти за енергетска ефикасност во Македонија65 Правно-регулаторните мерки имаат потреба од надополнување со мерки за зголемување на капацитетот и институционалниот развој, со заедничка цел да се обезбеди постојано пробивање на мерките за енергетска ефикасност во различните сектори. Тие мерки се однесуваат на следното 64 Според: Стратегија за унапредување на енергетската ефикасност во Република Македонија до 2020 година, ibid., стр. 8-9. 65 Според: Стратегија за унапредување на енергетската ефикасност во Република Македонија до 2020 година, ibid., стр. 31 - 32.

159

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

одобрени програми за образование на возрасни, од кои ниедна не е во областа на ЕЕ или ОИЕ. Најблиску до тоа е обуката за столари т.е. монтери на градежна столарија, којашто опфаќа 220 часа обука, поделени на 70 часа теорија и 140 часа практична работа, плус 10 часа тестирање, со устен и писмен испит. За жал, тука не се спомнати ЕЕ или ОИЕ.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

• Помош за основање друштва за енергетски услуги (ESCO) и договори за вршење енергетски услуги.66 Рамката на ESCO компаниите и договорите за вршење енергетски услуги треба да се развиваат заедно со неопходното секундарно законодавство и со фората на договорите, која треба да биде приспособена на условите во Македонија. Секако, постои можност за основање друштва за енергетски услуги (ESCO) во приватна сопственост или пак друштво поврзано со давање јавни услуги, сè со цел да се понудат енергетски врз основа на соодветни договори. Во поширока смисла на зборот, треба да се обезбеди поттик за активностите на ESCO компаниите и активностите поврзани со пазарна трансформација. Како дополнување на постојните институционални и финансиски ограничувања, најголема препрека за формирање ESCO компании во моментов претставува економската клима која бара висок принос и брз поврат на инвестициите поради очекуваните ризици поврзани со долгорочните инвестиции. Се чини дека тековното политичко, социјално и деловно окружување не нуди поддршка за етаблирање посебен сектор за енергетски услуги. Бледата, па дури и непостоечка политичка волја за енергетска ефикасност, придружена со соодветни финансиски поттици, и во комбинација со ограничената отвореност и доверба во постигнатите договори, го отежнува појавувањето и егзистирањето на ESCO компаниите. Најдобрата можност за иницирање договори за вршење енергетски услуги се договорите со одреден вид гаранции обезбедени од Владата, т.е. договори коишто би се склучиле со секторите во одделните министерства или агенциите, како и со општините. Сепак, концептот на управување со еден објект врз основа на договор може да опфаќа остварување одредени измени заради штедливост како оние во рамките на услугите кои ги нудат ESCO компаниите. Впрочем, фирмата што е задолжена за менаџирањето, покрај одговорноста за секојдневно управување и одржување со објектот, треба да биде поттикната да ја подобри својата ефикасност. Истиот концепт ќе им наметне обврска на управителите на објектот да бидат обучени и подготвени со цел да бидат компетентни за вршење на таа улога, меѓутоа типот на договор е она што всушност е успешно применето во другите земји за постепено воведување мерки за ефикасност. Сепак, ова може да функционира само во случај кога објектите се во нечија сопственост или се издаваат на лице кое е одговорно за плаќањето на сметката за енергија. Она што е потребно е рамка којашто ќе ги уредува релациите меѓу потрошувачот, банката и обезбедувачите на услуги (ESCO). Не смее да се испушти од предвид дека рамката за ESCO компаниите и договорите за вршење енергетски услуги треба да бидат приспособени на условите во Македонија. 66 Компаниите/друштвата коишто развиваат, воведуваат или финансираат проекти за енергетска ефикасност се нарекуваат ESCO (Energy Service Companies), односно компании за енергетски услуги. ESCO ја финансираат првичната инвестиција којашто ја враќаат со тек на време преку енергетски заштеди. Значи, овие компании ги покриваат првичните трошоци и креираат програми за енергетска ефикасност кои се привлечни за градежните сопственици. Уште од 1970-тите години, ESCO обезбедуваа финансирање на проекти во вредност од околу 20 милијарди УСД ширум светот, од кои околу 7 милијарди УСД беа потрошени на вработување соодветна работна сила. Националната лабораторија Лоренс Беркли проценила дека ESCO обезбедиле 4 милијарди УСД за инвестирање во енергетската ефикасност во САД, од коишто 25-30% се потрошиле директно за работна сила за дизајнирање, воведување, работење и одржување програми за енергетска ефикасност во градежниот сектор. Оваа област има огромен потенцијал за раст и за креирање работни места.

160

• Јавно-приватните партнерства (ЈПП) на локалната јавна администрација на доменот на енергетските услуги ќе овозможат пристап до приватен капитал, искуство во спроведување проекти, стекнување напредни практики за управување, нови вештини за намалување трошоци и подобра услуга и насоченост кон потрошувачите. Неопходно е да се зголеми активноста на бизнис секторот во врска со енергетската ефикасност. Енергетската ефикасност треба да се постигне преку градење партнерства со приватниот сектор, бидејќи се претпоставува дека тој е способен да инвестира во енергетска ефикасност, се разбира помогнат со соодветни владини политики на градење капацитети и преземање мерки за финансиски поттик, како и преку други средства неопходни за образование и обука на работната сила, како и со други мерки наменети за таргетираните сектори во економијата. Компаниите од приватниот сектор имаат значајна улога на можни имплементатори и инвеститори во енергетската ефикасност, како и примарни потрошувачи на енергија. Иако потенцијалот на приватниот сектор за креирање побарувачка и понуда за услуги за енергетска ефикасност е висок, македонското искуство во оваа област е лимитирано. Профитот и конкуренцијата треба да ги мотивираат приватните сопственици во индустрискиот и комерцијалниот сектор да воведат засебни програми за енергетска ефикасност. Во одредени случаи, спроведувањето на овие програми подразбира вршење радикални обнови или замена на неефикасната технологија, додека во други случаи се сведува на мерки од организациска и техничка природа со цел заштеда на енергија. По пат на вклучување одредени инструменти на политиката, координирани во содејство на Владата и приватниот сектор, енергетската ефикасност и обновливите извори на енергија би можеле да се претворат во движечка сила на целокупниот развој на Македонија. Дел од овие инструменти се однесуваат на прашања поврзани со политиката на Владата во целина, регулаторните и правните аспекти, институционалната рамка, како и фискалната политика, даноците и делумно политиката на цени. Колку е поразвиен пазарот на енергетска ефикасност, толку е поголема побарувачката за енергетски ефикасни производи. Оваа потреба врши притисок на две активности на политиката. Најпрвин, може да бидат поедноставени процедурите за увоз на енергетско ефикасни производи. Потоа, локалното производство на енергетско ефикасни производи може да биде поддржано од Владата. Оттука, енергетската ефикасност може да се претвори во посебен сектор/индустрија и пазар на работни места, што во крајна линија позитивно ќе се одрази врз самиот БДП. • Постојните невладини организации (НВО) можат да имаат успешен придонес во остварувањето програми за енергетска ефикасност преку нудење обука, локален контакт со потрошувачите и услуги за подигање на јавната свест. Тие исто така можат да имаат важна улога во подготовката и реализирањето проекти за енергетска ефикасност. Во македонската реалност, можат да се најдат низа примери кои претставуваат потврда за

161

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

• Подготвување стабилна основа за етаблирање Фонд за енергетска ефикасност (ФЕЕ). Пред да се основа ваков ФЕЕ истиот треба добро да се осмисли на начин што ќе обезбеди јасна рамка за негово работење, подзаконски акти и активности.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

реалноста на ваквите очекувања. На пример, низа НВО кои се фокусирани на доменот на заштита на животната средина, често ја обработуваат и темата за енергетска ефикасност и тоа како предводници во организирањето кампањи за подигање на јавната свест за енергетска ефикасност, реализирање обуки за енергетска ефикасност и за подигање нивото на управување во единиците на локална самоуправа. Низа НВО се докажаа и во улогата на креатори на еколошки стилови на живеење, во улога на организатори на работилници и семинари за прашања поврзани со енергетската ефикасност, со што помагаат во отворањето јавен дијалог и градење посилна перцепција за овој проблем

5.3.3. Градење институции и капацитети 5.3.3.1. Мерки за образование и обуки67 • Градење капацитети за професионално и високо образование. Воведување нови програми кои се однесуваат на мерките за енергетска ефикасност во образовниот сектор на сите нивоа (основно образование, средно образование, универзитети). Поддршка за применети научни истражувања во форма на нова лабораториска опрема и донации за високото образование, како и изготвување магистерски и докторски истражувања за домашните и истакнатите странски универзитети. • Образование и подигање на свеста на сите нивоа. Веројатно најдобриот метод за брза заштеда на енергија, се свеста на јавноста и образовните иницијативи, кои ќе се однесуваат на сите групи потрошувачи и се спроведуваат на државно, регионално и локално ниво. Овие иницијативи треба да покријат широк обем прашања од информации кои помагаат во донесувањето одлуки во врска со тоа какви апарати за домаќинството да се купат, до одлуки за прашања поврзани со планирање на енергетската ефикасност на национално и општинско ниво. • Подготовка на предлози за измени во регулаторната рамка насочени кон унапредување свеста на работодавците, вработените и државните институции; разработка на политики за регулаторно промовирање на доживотното учење и развој на кариерата како главни составни делови на т.н. „флексибилна заштита“; примена и препознавање на резултатите од информацискиот систем за евалуација на компетенциите на национално ниво и создавање предуслови за вклучување во т.н. „е-влада“ и соодветно подигање на свеста кај работодавците, вработените и државните институции. • Подготовка на базични анализи и истражувања поврзани со моменталната состојба и тенденции на пазарот на труд и на работната сила; вештините, квалификациите и компетенциите на вработените и работната сила по гранки и региони; евалуација на компетенциите на работната сила. • Професионална обука – авторизација на енергетски ревизори: обуката и авторизацијата на енергетски ревизори може да помогне за правилно идентификување на подобрувањата на енергетската ефикасност и за препораките наменети за зградите и индустриските објекти, како и 67 Според: Стратегија за унапредување на енергетската ефикасност во Република Македонија до 2020 година, ibid., стр. 10.

162

5.3.3.2. Фонд за енергетска ефикасност (ФЕЕ)68 би требало да се основа со цел да се обезбеди поддршка на програмата за поттикнување енергетска ефикасност и инвестиции.69 Клучните принципи на овој Фонд би се однесувале на следното: • Фондот би бил одржуван и управуван од страна на тело кое не е во состав на државата. На пример, може да биде управуван од страна на деловните банки врз основа на фактот дека тие одобруваат кредити. Основната задача на Фондот би била давање заеми со ниски каматни стапки или обезбедување гаранции за кредитите одобрени од страна на деловните банки. • Првичното финансирање на Фондот би било обезбедено од неколку различни извори и од програми кои генерираат приход (на пример, такси за градежни дозволи и побарувачка за природен гас), владините субвенции за горива за греење, од индивидуални прилози и веројатно од донации. • Фондот би требало да имплементира промотивни програми со цел унапредување на енергетската ефикасност во различни области. Програмите, меѓу другото, треба да ја опфатат поддршката на ESCO компаниите и склучувањето договори за вршење енергетски услуги, како и управувањето со потрошувачката на енергија кај локалните самоуправи. 5.3.4. Економски и фискални мерки.70 Државите/владите користат различни економски и фискални мерки и иницијативи со цел да се зголеми обемот на инвестиции на доменот на енергетската ефикасност. Генерално, овие иницијативи спаѓаат во една од следните генерички категории: рационално определување на цената на понудените енергенси и на тарифната политика; даночна политика која се сведува на пониски даноци или неоданочување за енергетски ефикасна опрема и апарати за домаќинство; пристапни (ниски) царини увоз на за енергетски ефикасна опрема; мобилизација на капиталот со цел оформување инвестициони фондови; гаранции за деловните банки, прописи и стандарди за рационална употреба на енергија; кампањи за информирање и подигање свеста за оваа проблематика. • Мерките на фискалната политика се важен начин за иницирање промени во однесувањето и користењето нови производи кои трошат помалку 68 Според: Стратегија за унапредување на енергетската ефикасност во Република Македонија до 2020 година, ibid., стр. 11. 69 Овде мора да се напомене дека предлогот за основање ФЕЕ мора да добие одобрение од Министерството за финансии. Имено, во 1997/98 год., на иницијатива на Министерството за животна средина и просторно планирање (МЖСПП) беше основан Фонд за заштита и унапредување на животната средина, како засебно тело. За жал, по 5-6 години успешно работење, Фондот беше затворен како резултат на интервенција на мисијата на Меѓународниот монетарен фонд (ММФ) во Македонија. Објаснувањето беше дека на тој начин државата ќе реализирала подобра контрола врз трошењето на јавните финансии преку соодветното Министерство, 70 Според: Стратегија за унапредување на енергетската ефикасност во Република Македонија до 2020 година, ibid., стр. 57 - 58.

163

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

за унифицирање на овие препораки на ниво на земјата како целина. Потрошувачите ќе се чувствуваат поудобно доколку енергетските ревизори кои ги најмуваат се способни да покажат дека успешно ја завршиле програмата за авторизација и дека се компетентни кога се работи за техники и принципи на енергетски контроли.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

енергија. Унапредувањата во даночната политика со цел гарантирање дека загадувачот навистина ќе плати, без притоа да се зголеми вкупното ниво на даноците, е еден од начините за справување со оваа проблематика. • Мерките за финансиско стимулирање сè повеќе се потпираат на даночните иницијативи отколку на директните субвенции. Европската унија може да промовира даночни мерки кои подобруваат или спречуваат одреден тип на однесување. Даночната политика во Македонија сè уште многу повеќе се користи како обична алатка кој му служи на буџетот, без да се сообрази со целите на другите политики. Оттука, таа е често оптоварена со исклучоци кои ги бараат земјите-членки за различни начини на перцепција. • Директните субвенции остануваат популарни како своевидни инвестиции за постигнување економска ефикасност. Поради фактот дека често се сметаат за скапи и со ефект кој тешко се одржува, овие мерки денес многу посоодветно се насочуваат. Во современи услови на субвенциите се гледа како на привремена мерка за мобилизирање на потрошувачите, за подготовка на нови регулативи или за промовирање енергетски ефикасни технологии преку креирање поголем пазар од постојниот, со цел намалување на трошоците за субвенционираните енергетско ефикасни технологии. Меѓутоа, треба да се има предвид дека субвенциите можат да имаат негативен ефект врз пазарите, до што доаѓа во случаи кога овие мерки се применуваат без вистински континуитет. • Мерките за фискални стимулации, како даночни ослободувања и забрзана амортизација, обично се сметаат за поевтини мерки од директните субвенции, особено кога станува збор за секторот домаќинства, бидејќи кај нив се среќаваат пониски трансакциски трошоци. Ваквите мерки можат добро да функционираат ако се доволно високи стапките на плаќања на даноците. Овие мерки обично даваат слаби резултати во економии кои поминуваат низ рецесија или транзиција. • Мерките кои се комбинација на неколку инструменти даваат повисок ефект. На пример, директни субвенции плус финансирање, економски мерки за стимулации плус поддршка за квалитет, регулативи плус субвенции или механизми за финансирање и поддршка за квалитет. • Добрата информираност има суштинско значење, но мора да е придружена со стимулативни мерки или со соодветни регулативи, како и со финансиски стимулативни мерки. Овие дополнителни мерки треба да се применуваат паралелно, а не една по друга. • Обезбедувањето поттици за подобрување на енергетската ефикасност на станови кои се наменети за издавање под наем е тешка задача, бидејќи сопственикот на станот вообичаено не ја плаќа сметката за струја и поради тоа нема економски интерес да ја подобри енергетската ефикасност, како на пример подобрена изолација или ставање двојни прозорци. • Иако вкрстените субвенции во голема мера се насочени кон штитење на ранливата категорија потрошувачи т.е., оние кои би можеле да бидат негативно погодени во случај на покачување на цените, повлијателните потрошувачи со поголема потрошувачка имаат поголема придобивка од оваа мерка на социјалната политика. Затоа, вкрстеното субвенционирање и

164

• Покачувањето на цените е неизбежно поради тоа што тарифите би требало така да се приспособат што ќе ја отсликуваат реалната цена на услугата. Воведувањето пазарни цени на енергенсите треба да придонесе за повисок мотив за штедење енергија од страна на потрошувачите. Во секој случај, реформите во одредувањето на тарифите треба да бидат претходно промовирани и комбинирани со мрежа за социјална грижи, како и со стимулативни мерки кои имаат за цел електроенергетските компании да им понудат соодветни енергетски услуги на своите потрошувачи. 5.3.5. Политики и мерки на пазарот на труд.71 Во наредниот период македонската Влада треба да ги насочи политиките на пазарот на труд кон надградување на постојните програми и развивање нови, како и кон одредување целни групи за нови зелени работни места. Вниманието треба да биде насочено кон следното: • Имплементирање програми за обука на работната сила. Целта на овие програми е да овозможат приспособување на структурата на понудата на работна сила на структурата на побарувачка на работната сила, и тоа од аспект на степенот на образование и професионални квалификации. • Програми кои ќе стимулираат вработување во приватниот сектор, како субвенционирање плати на нововработени лица, доделување грантови за самовработување, даночни ослободувања за нововработени лица и слично. Преку овие програми вработувањето во приватниот сектор треба да се направи да биде попривлечно од вработувањето во јавниот сектор. • Програми кои ќе ги обучат невработените како да бараат и најдат работа. Ова се програми кои покриваат широка лепеза курсеви за начинот на пополнување пријави, како се оди на разговор за работа, работни клубови и други работни вештини. • Програми со кои се стимулира вработување помлади лица. Овие програми треба да понудат различни обуки за невработени млади лица, вклучително субвенционирани плати и покривање на трошоците за обука доколку најдат работа. Во принцип, активните политики и мерки на пазарот на труд во Македонија ги содржат претходно наведените групи на активности. Меѓутоа, во иднина треба да се прошири нивниот опфат и да се реализираат нови програми. На пример, најшироко применетата програма, програмата за подготовка пред вработување, опфати 25.000 лица во периодот од 2000-2007 година, или околу 3.000 луѓе просечно 71 Според: Трпески Предраг (2011), Пазарот на труд во Република Македонија - Новокејнзијански пристап, Македонско научно друштво, Скопје, стр. 313-315.

165

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

притисокот врз цените на електричната енергија треба да се отстранат со цел да се овозможи интегрирање на иницијативите за енергетска ефикасност во методологијата на одредување на цената, наместо да се заменат со субвенции и мерки за социјална помош за одредени целни групи кои се ексклузивно креирани за домаќинствата со ниски приходи. Ова најверојатно ќе стане проблем, тогаш кога ќе се зголемат тарифите со цел поголема покриеност на инвестициските трошоци, како и тогаш кога ќе се зголеми дисциплината на плаќање. Актуелните цени на електричната енергија се релативно ниски и не обезбедуваат поттик за енергетска ефикасност.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

годишно. Ова значи дека годишната покриеност е околу еден процент од вкупниот број невработени. Меѓутоа, исто така треба да се земе предвид дека во оваа програма околу 70 проценти се лица кои се подготвуваат за работа во текстилната индустрија. Ова значи дека покриеноста на другите деловни активности и сектори е прилично мала. Исто така, вкупниот број лица кои се опфатени со овие активни програми за вработување во 2009 година изнесувал 9.573 лица, односно 2,7 проценти од невработеното население во Македонија. Ова би требало да биде дополнителен предизвик за Владата да го зголеми опфатот на активните политики на пазарот на труд и да насочи дел од нив кон развој на одредени вештини за зелените работни места. Од друга страна, очигледно е дека пасивните политики имаат исто така значајно влијание врз резултатите на пазарот на труд во Македонија. Најголем дел од овие политики негативно е корелиран со стапката на невработеност. Можноста да се користи здравственото осигурување во случај на невработеност, како и добивањето надоместок по различни основи, всушност ја отстранува желбата на невработените лица да најдат формална работа и ги охрабрува да се вклучат во неформалното образование. Намалувањето на здравственото осигурување и на бројот на програми за надоместоци за невработените ќе ја намали стапката на невработеност во Македонија, но тоа е дискутабилно од социјален аспект ако се земе предвид дека стапката на сиромаштија во Македонија сè уште е над 30 проценти. Исто така, поради фактот дека во Македонија постои висок степен на заштита на вработените, често доаѓа до сегментација на пазарот на труд преку создавање јаз помеѓу вработените со договор на неопределено време кои најчесто се организирани во работнички синдикати и се силно заштитени од страна на законот, од една страна, и оние кои не се вработени, вработените на определено време или сезонските работници, од друга страна. Всушност, тоа се лица кои не се опфатени со законските прописи за заштита на вработените. Ова претставува уште една потврда за присуството на теоријата за инсајдери и аутсајдери на пазарот на труд во Македонија.

166

Студија на случај: г-дин Славчо Ѓоргиев е управител на друштвото „Експро“ од Струмица. „Експро“ е градежна компанија, што се занимава со креирање и градење “пасивни згради” (т.е. згради со висок степен на енергетска ефикасност, особено во поглед на греењето и ладењето). „Експро“ би можела да се смета за пионер во Македонија во оваа смисла. Имајќи го сето ова предвид, го замоливме г-дин Ѓоргиев да даде свои одговори на три прашања во рамки на Прашалникот – зелени работни места во македонската економија. Еве ги одговорите на г-дин Ѓоргиев: Прашање: Според Ваша проценка, какви се правните регулативи во Македонија (на пр. Законот за градење, Законот за енергетика итн.) од аспект на можностите за водење на Вашиот бизнис? Прашањето се однесува на евентуалните законски поволности или пречки што ги чувствувате во секојдневното работење, а не во смисла на Ваш коментар за законите. С. Ѓ.: Она што недостасува е регулатива во областа на енергетската ефикасност, технички прописи со кои ќе биде регулирана оваа област (како во земјите на ЕУ, на пример). Фактот дека до сега немаме вакви регулативи се должи на несогледаната (неправилно проценета) важност на улогата на енергијата во нашата економија. Енергијата најчесто се третира само како инвестиција во нови производни капацитети и како информација за количината на извршен увоз, а помалку внимание се обрнува на потребите за енергија и каде и колку се троши истата. Немањето целосна слика за делот од потрошената енергија како топлинска енергија, за тоа кои се енергенсите кои учествуваат во ова и колкав е нивниот број, сето тоа е нешто што не дава можност соодветно да се утврди стратегија за енергетско опстојување во критичните периоди кои нè очекуваат. Кога го признаваме фактот дека топлинската енергија има значаен удел во енергетскиот биланс и дека енергијата потрошена на греење и ладење во најголем дел претставува директна загуба (во лошо проектираните и неизолирани објекти и до 70 проценти), тогаш е сигурно дека ќе се постават и други цели за тоа како да спречиме непродуктивно трошење енергија. Ќе одиме во вистинска насока тогаш кога ќе имаме претстава за неразумно потрошената енергија, која можела да биде многу корисна за индустриските капацитети, сообраќајот итн. За да се инвестира во подобрување на енергетската ефикасност на еден објект, неопходно е инвестицијата да има брз поврат преку помало користење енергија, а инвеститорот да има поголема куповна моќ по периодот на поврат на инвестицијата, што отвора дополнителни можности во економијата. Од ова корист ќе има целокупната економија, а како последица ќе дојде и до намалено испуштање штетни гасови и подобра заштита на животната средина. Инвестициите во подобрување на топлинската заштита и вградување системи за рационално искористување на топлинската енергија треба да имаат еднаков третман со градењето нови производители на енергија (електрични централи). Само на тој начин, енергетската ефикасност ќе го заземе вистинското место во законите и техничките прописи во смисла на ограничување, насочување, подобрување и стимулирање.

167

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

АНЕКС: Интервју со г-дин Славчо Ѓоргиев

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Со цел подобро одвивање на градежните работи, инвеститорот мора да го зазема централното место бидејќи од него зависат градежната индустрија, проектантите, градежните фирми, локалната економија и целокупната економија во државата. За парите што ги инвестира, тој треба да добие објект со соодветен квалитет за кој треба да се знае колку енергија троши дури и во градежната фаза и сето тоа да е регулирано со соодветни прописи. Важечките прописи не ја имаат таа насока. Градежништвото треба да се движи и да се развива во насока на градење енергетски ефикасни згради, како и кон користење обновлива топлинска енергија со што ќе се создаваат повеќе зелени и еко-градби. Во сегашниве услови, најголем удел во подобрувањето на енергетската ефикасност има пазарот. Повисоките цени на енергенсите вршат притисок врз инвеститорите за да градат нови објекти, како и да мислат за постојните објекти во насока преземање мерки за обезбедување одредена топлинска заштита. Сето тоа е повеќе стихијно, без целосни решенија, без технички издржани проекти или без анализа со предлогмерки за нивно остварување, сè со цел подобрување на енергетската ефикасност на објектот и со разбирање на вредноста на пропишаните мерки во поглед на енергијата и животната средина. Со парцијални решенија не можат да дојдат до израз предностите содржани во стручното знаење. На овој начин, сè уште има простор за импровизирање, при што најголемиот губитник е самиот инвеститор. Прашање: Како ја оценувате економската состојба во Македонија од аспект на можностите за водење на Вашиот бизнис? Постојат ли евентуални поволности или пречки што ги чувствувате во Вашето секојдневно работење кои произлегуваат од работата и економската политика на Владата/државните органи? С. Ѓ.: Многу земји ја сфатија огромната улога што енергијата ќе ја има во економскиот развој во иднина, така што направија сопствени стратегии на ова поле. Преземени се посебни пакети мерки во однос на подобрување на енергетската ефикасност како прва и најважна мерка за справување со енергетската криза која нè очекува. Сегашната економска состојба, особено во однос на финансиската состојба на најголемиот дел од инвеститорите, не овозможува добро работење, ниту ги зголемува обемот и ефектите од работата. Овде посебен интерес треба да пројават банките, пред сè во пласманот, бидејќи се соочени со инвеститори кои имаат објект којшто е осигурен со хипотека. Инвеститорот нема потреба од дополнителен буџет за враќање на кредитот, бидејќи тоа го обезбедува преку заштедата направена со помалата потрошувачка на енергија. Прашање: Какви се можностите за ангажирање стручна работна рака (остручени лица за реализација фасадни работи што имаат за цел повисок степен на изолација, промена на прозорци и врати со нови кои се со повисок степен на изолација...) во врска со реализација проекти на енергетска ефикасност во објектите што ги градите? С. Ѓ.: Енергетската ефикасност на објектите се мери и пресметува со количината енергија потребна за греење и ладење. Стандардната мерка е kWh за 1 m2 на годишно ниво. Со цел навистина да се подобри енергетската ефикасност на еден постоечки објект, неопходно е да се изготви елаборат со кој детално ќе се анализира постојната

168

169

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

состојба по што се предлагаат мерките за подобрување на ефикасноста (на пример, поставување изолациски системи во обвивката, замена на врати и прозорци како и замена на грејни системи и можност за замена на енергенсот). Во исто време, треба да постои економска проценка на секоја засебна мерка за да се процени вредноста на мерките од аспект на можното влијание врз животната средина. За оваа цел е потребен стручен кадар, меѓутоа во моментот него го немаме. Ова значи дека треба да обучиме и создадеме стручен и технички подготвен кадар кој е способен да изработи квалитетен елаборат од кој инвеститорот ќе може точно да знае што ќе инвестира и колку ќе заштеди. Има потреба од верифицирани материјали и системи од соодветни институти кои ќе ги гарантираат декларираните вредности, со цел проектантите и изведувачите да можат да му ги обезбедат на инвеститорот неопходните придобивки од инвестицијата. Поради тоа потребен ни е поголемо вработување способни професионалци и цели тимови во градежната индустрија, кои можат да работат на создавање материјали и системи кои ќе дадат поголем ефект. Изведувачите треба да имаат прецизно дизајнирани системи што се применуваат во согласност со постапките и процедурите пропишани од страна на производителот. Со ваков начин на организација ќе овозможиме што поголем број компетентни професионалци да се ангажираат во градењето: архитекти, градежни, машински и електро-инженери, економисти, екологисти и други професии.

170

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Alvarez Calzada Gabriel, Jara Merino Raquel, and Julián Juan Ramón Rallo (2009): Study of the effects on employment of public aid to renewable energy sources, Universidad Rey Juan Carlos, March.

Annandale, D., Morrison-Saunders, A. & Duxbury, L. (2004): “Regional sustainability initiatives: the growth of green jobs in Australia”, Local Environment, 9:1, pp. 81-87.

Austrian Energy Agency (2012): Build up skills – Austria – Analysis of the national status quo, Wien, August.

Baker Susan and Eckerberg Katarina (2007): “Governance for Sustainable Development in Sweden: The Experience of the Local Investment Programme”, Local Environment, Vol. 12, No. 4, Routledge, August, pp. 325-342.

Bezdek Roger (2007): Renewable Energy and Energy Efficiency: Economic Drivers for the 21st Century, Boulder, CO: American Solar Energy Society.

Bill, A., Mitchell, W. and Welters, R. (2008) A Just Transition to a Renewable Energy Economy in the Hunter Region, Australia, CofFEE, Newcastle.

Build Up Skills Macedonia: Извештај за капацитетите на градежниот сектор во областа на енергетската ефикасност и обновливите извори на енергија, Стопанска комора на Македонија, Агенција за енергетика на Република Македонија, Креација, Скопје, декември 2012 год.

Build up skills – Romania: Analysis of the national status quo, Bucharest, August 2012.

Bulgarian construction chamber (2012): Build up skills – Analysis of the national status quo – Current Status, Practices and Trends in the Building Sector in Bulgaria, Sofia.

10. Canadian Labor Congress (2000) Just Transition for Workers During Climate Change, April http://canadianlabor.ca/updir/justransen.pdf. 11. Center on Globalization, Governance and Competitiveness (2009): Manufacturing Climate Solutions – Carbon-Reducing Technologies and U.S. Jobs, Dubay Kristen and Gereffi Gary: Chapter 10: Residential Re-Insulation, Duke University, August. 12. Crowley, K. (1999): “Jobs and environment: the "double dividend" of ecological modernisation?” International Journal of Social Economics, No. 26, pp. 1013-1026. 13. Dafoe Jack (2007): Growing green Collar Jobs – Energy Efficiency, Urban Agenda Inc. New York. 14. Dierdorff, E.C., Norton, J.J., Drewes, D.W., Kroustalis, C.M., Rivkin, D, and Lewis, P. (2009). Greening of the World of Work: Implications for O*NET-SOC and New and Emerging Occupations. Raleigh, NC: National Center for O*NET Development from http://www.onetcenter.org/reports/Green.html.

171

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

15. Duero Arash and Kopp Sandu-Daniel (2012): Green Energy – Green Business: New Financial and Policy Instruments for Sustainable Growth in the EU, Centre for European Studies. Brussels. 16. Dunn Dapolito Alexandra (2010): “Siting Green Infrastructure: Legal and Policy Solutions to Alleviate Urban Poverty and Promote Healthy Communities”, Environmental Affairs, Vol. 37:41, pp. 41-66. 17. Global Insight for U.S. Conference of Mayors “U.S. Metro Economics: Current and Potential Green Jobs in the U.S. Economy (October 2008), http://www. americanprogress.org/issues/2008/09/pdf/green_recovery.pdf. 18. Goods Caleb: “Labor Unions, the Environment and ‘Green Jobs’”, Journal of Australian Political Economy, No. 67, pp. 47-67. 19. Gregson, J. A. (2010). “A conceptual framework for green career and technical education: Sustainability and the development of a green-collar workforce”, Journal of Technical Education and Training, 2(1), 123-135. 20. Green Kenneth P., and Eisen Ben (2011): Green Jobs: The European Experience, The Frontier Centre for Public Policy, Policy Series No. 106, April. 21. Green Skills (2003), Environmental Jobs in Western Australia: results of the 2002 Employer Survey. 22. Griswold Wendy (2013) “Community Education and Green Jobs – Acknowledging Existing Connection”, Adult Learning, Vol. 24, No. 1, February, pp. 30-36. 23. Gülen Gürcan: Defining, Measuring and Predicting Green Jobs, Copenhagen Consensus Center. 24. International Bank for Reconstruction and Development (IBRD) and International Finance Corporation IFC): Country Partnership Strategy for Former Yugoslav Republic of Macedonia for the period FY11-FY14, Report No.54928-MK, September 20, 2010. 25. Kammen, D, Kapadia, K. and Fripp, M. (2004) Putting renewables to work: how many jobs can the clean energy industry generate? RAEL report, University of California Berkeley. 26. Македонски центар за енергетска ефикасност – МАЦЕФ (2009): Студија за енергетска ефикасност на објектите на подрачјето на Град Скопје, Скопје, ноември. 27. Markovska Natasa (2012): National background report on Energy for the FYR of Macedonia, WBC-INCO.NET, March, Skopje. 28. Министерство за економија на Република Македонија (2010): Стратегија за развој на енергетиката во Република Македонија до 2030 год., Скопје. 29. Министерство за економија на Република Македонија (2011): Стратегија за унапредување на енергетската ефикасност во Република Македонија до 2020 год., Скопје.

172

31. Министерство за економија на Република Македонија (2010): Стратегија за искористувањето на обновливите извори на енергија во Република Македонија до 2020 год., Скопје, август. 32. Министерство за економија на Република Македонија (2009): Индустриска политика на Република Македонија за 2009-2020 година, Скопје. 33. Министерство за животна средина и просторно планирање (2004): Евалуација на потребите од технологии за намалување на емисиите на стакленички гасови во енергетскиот сектор, Скопје, април. 34. Министерство за финансии на Република Македонија (2010): Макроекономска политика на Република Македонија за 2011 год., Скопје. 35. Министерство за финансии на Република Македонија (2012): Претпристапна економска програма 2012-2014 - макроекономска политика, јавни финансии и структурни реформи, Скопје. 36. Народна банка на Република Македонија (2012): Годишен извештај за 2011 година, Скопје, април. 37. Пандовска О., Давидовска – Стојанова Б., Крстевска А. (2006): Анализа на енергетската потрошувачка во Република Македонија и нејзината важност за билансот на плаќања и инфлацијата, Народна банка на Република Македонија. 38. Pearce Alicia and Stilwell Frank: “Green-Collar Jobs: Employment impacts of Climate Change Policies”, Journal of Australian Political Economy, No. 62. pp. 120-138. 39. Pollin, R. and Wicks-Lim, J (2008): Job opportunities for the green economy: a statebystate picture of occupations that gain from green investments, Political Economy Research Unit, University of Massachusetts, Amherst, June. 40. Scully-Russ Ellen (2013): “Are Green Jobs Career Pathways a Path to a 21st-Century Workforce Development System?”, Adult Learning, Vol. 24, No. 1, February, pp. 6-13. 41. Trpeski Predrag, Nedanovski Pece: „Labor Market Institutions in Macedonia Challenges for Improving their Flexibility“, New Challenges in Changing Labor Markets, Institute of Economic Sciences, Belgrade, 2012, p. 113-132. 42. Tuerck David G., Powell Benjamin, and Bashman Paul (2009): “Green Collar” Job Creation: A Critical Analysis, The Beacon Hill Institute at Suffolk University, Boston, June. 43. Влада на Република Македонија (2012): Програма за развој на претприемништвото, конкурентноста и иновативноста на малите и средни претпријатија во Р. Македонија, Скопје. 44. Wagner Cecelia (2013): “Adult Learning Meets the Green Economy: Lessons From a Green Jobs Education Project”, Adult Learning, Vo. 24, No. 1, February, pp. 14-21. 45. Walsh,B. (2008): What is a Green Collar Job, Exactly? TIME Magazine Online, May

173

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

30. Министерство за економија на Република Македонија (2011): Прв акционен план за енергетска ефикасност на Република Македонија до 2018 год., Скопје.

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

26, accessed 16/7/08 at http://www.time.com/time/health/article/0,8599,1809506,00. html. 46. Weiss Peter, Rehbold Rolf Richard (editors): Build up skills – Germany – Analysis of the national status quo, September 2012. 47. Woods, J. (2009). Measurement and analysis of employment in the green economy: Workforce information council green jobs study group final report. Washington, DC: U.S. Department of Labor, Bureau of Labor Statistics. 48. Workforce Information Council – Green Jobs Study Group, Final Report (2009): Measurement and Analysis of Employment in the Green Economy, October. 49. Worldwatch Institute (2008) Green Jobs: Towards Decent Work in a Sustainable, Low-Carbon World, Worldwatch Institute with technical assistance by the Cornell University Labor Institute, for the United Nations Environmental Program (UNEP), Nairobi.

174

ЗЕЛЕНИ РАБОТНИ МЕСТА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

175