Fernando García de Cortázar, Fernando Diez, Javier Sánchez-Palencia, María Isabel del Val, Manuel F. Cuadrado, Javier M. Donézar, Pedro Martínez Lillo, Ángel Gamazo
5. O declive demográfico e económico
6. A cultura da Contrarreforma, séculos xvi e xvii
Traballa os contidos
128
1. O Paleolítico: sociedades de cazadores e colleiteiros
2. A revolución neolítica
3. A irrupción da metalurxia
4. A protohistoria
Traballa os contidos
1. A Hispania romana
2. A explotación dos recursos e a organización do territorio
3. A sociedade e a cultura en Hispania
4. A antigüidade tardía
Traballa os contidos
1. Al-Ándalus nos séculos viii-x
2. Os reinos do norte peninsular nos séculos viii-x
3. O progresivo retroceso de ao-Ándalus nos séculos xi-xiii
4. A consolidación dos reinos cristiáns nos séculos xi-xiii
5. A taifa de Granada nos séculos xiv-xv
6. Os reinos cristiáns nos séculos xiv y xv
Traballa os contidos
1. Os Reis Católicos
2. A monarquía no século xvi
3. A América hispana
4. O século xvii: A perda da hexemonía
42
1. A guerra de Sucesión e o cambio de dinastía
2. O reformismo borbónico
3. Os ilustrados españois
4. A América hispana no século xviii
Traballa os contidos
Réxime (1788-1833)
1. O medo á revolución
2. A alianza coa Francia napoleónica
3. A guerra da Independencia (1808-1814)
4. O programa revolucionario das Cortes de Cádiz
5. A restauración do absolutismo
6. A emancipación da América hispana
Traballa os contidos
1. A revolución liberal-burguesa
2. A guerra civil (1833-1840)
3. As rexencias (1833-1843)
4. A Década Moderada (1844-1854)
5. O Bienio Progresista (1854-1856)
6. A Unión Liberal e o retorno do moderantismo (1856-1868)
7. A economía
8. A nova estrutura social
9. O Sexenio Democrático (1868-1874)
10. A cultura
Traballa os contidos
148
180
1. As bases do réxime restaurado
220
2. O sistema político canovista: turnismo e bipartidismo
3. A oposición ao sistema
4. Os nacionalismos
5. A economía e a sociedade
6. A demografía: o crecemento urbano
7. O desastre do 98
8. A cultura: conservadorismo e rexeneracionismo
Traballa os contidos
1. A estrutura social en 1900
2. A evolución do réxime
3. España e a Primeira Guerra Mundial
4. A agonía do réxime da Restauración (1918-1923)
5. A ditadura de Primo de Rivera (1923-1930)
6. O Pacto de San Sebastián a o fin da monarquía
Traballa os contidos
1. O cambio de réxime
2. O Bienio Reformista (1931-1933)
3. O Bienio Radical Cedista (1933-1936)
4. A hora da esquerda: a Fronte Popular (1936)
5. A Idade de Prata da cultura española (1898-1936)
Traballa os contidos
1. Golpe de Estado e resposta popular
2. Evolución militar da guerra
3. O bando republicano: evolución política e social
4. O bando franquista: evolución política e social
258
5. Sociedade e cultura na guerra
6. Dimensión exterior da guerra
7. Consecuencias da guerra
Traballa os contidos
1. As bases do réxime franquista
2. A posguerra: os anos corenta
3. Os anos cincuenta: apertura e recoñecemento exterior
4. A España do desenvolvemento (1959-1973)
5. O ocaso do franquismo (1969-1975)
Traballa os contidos
1. A sociedade española en 1975
2. As forzas políticas tras a morte do ditador
3. Un ano clave: 1977
4. O primeiro Goberno de UCD avalado polas urnas
5. A Constitución de 1978
6. O segundo Goberno de UCD
7. Os cambios sociais. A integración en Europa
Traballa os contidos
338
382
286
1. As eleccións do cambio
2. Os problemas dos anos oitenta
3. A reactivación económica (1986-1989)
4. A corrupción política e o cambio social
5. O xiro conservador
6. O cambio de século
410
314
7. A construción da Unión Europea e España
8. Os cambios sociais e culturais en España
Traballa os contidos
Cronoloxía
En 1788, ano en que accede ao trono Carlos IV, España era unha sociedade feudoseñorial: «seguía habendo Mesta, Inquisición, señoríos, municipios oligárquicos, morgados, privilexios estamentais; nunha palabra, todas as institucións que denunciaran os ilustrados» (Domínguez Ortiz).
O modelo político do absolutismo ilustrado era incapaz de resolver os graves problemas da sociedade: déficit da Facenda, crise de subsistencia e estancamento económico.
A influencia revolucionaria de Francia e a súa intervención en España agudizaron as contradicións dunha sociedade en crise. O momento culminante produciuse en 1808; iniciouse unha guerra, con varias dimensións: guerra patriótica fronte aos exércitos napoleónicos; guerra civil, pois unha parte do país estaba do lado de Xosé I, e, finalmente, guerra internacional, xa que España foi teatro principal de operacións dos exércitos británico e francés.
QUE VAS ATOPAR NESTA UNIDADE
1. O medo á revolución
2. A alianza coa Francia napoleónica
3. A guerra da Independencia (1808-1814)
4. O programa revolucionario das Cortes de Cádiz
5. A restauración do absolutismo
6. A emancipación da América hispana • Traballa os contidos
Os contidos e as actividades desta unidade poden resultar de utilidade para a realización do proxecto multidisciplinario «Votamos ou non votamos?».
A Revolución Francesa produciu unha reacción inmediata nas autoridades españolas, que se asustaron ante a posibilidade de que se estendese o movemento. Aínda que os filósofos racionalistas foran os promotores das ideas que estaban a triunfar en Francia, os ilustrados españois, na súa maioría, non eran partidarios da revolución, senón dunha política de reformas dentro das marxes do Antigo Réxime. Non obstante, conforme chegaban as noticias de Francia, os axentes gobernamentais das cidades costeiras detectaban unha crecente simpatía cara ás ideas revolucionarias nos grupos de burgueses ilustrados e nas colonias de comerciantes franceses, crecidas ao abeiro dos Pactos de Familia subscritos polos Borbóns de París e de Madrid.
A revolución podía prender a este lado dos Pireneos se non se tomaban medidas urxentes para frear o contaxio. Mentres tanto, as malas colleitas castigaban as clases populares, o que provocou motíns en distintas cidades que alarmaron o Goberno, temeroso de que o conflito dexenerase nun estalido antimonárquico. Estes temores manifestáronse na reunión das Cortes convocada para proclamar o novo monarca Carlos IV. Nelas decidiuse revogar o Auto Acordado asinado en 1713 e derrogar así a Lei Sálica. Pero a sanción real do devandito revogación non foi publicada e Floridablanca disolveu as Cortes a toda présa.
De novo, o illamento parecía o mellor recurso, e cortáronse as relacións con Francia. A Inquisición recibiu a encarga de ameazar os ilustrados sospeitosos e pechar o país á propaganda política. A medio camiño entre as «luces» reformistas do século xviii e o liberalismo do século xix, Jovellanos aproveitou a súa estancia obrigada en Asturias para escribir o seu Informe sobre la Ley Agraria, que consagraba o valor da propiedade privada e os intereses individuais. Baixo a acusación de anticristiás, eran perseguidas todas as publicacións francesas, o que desatou maior interese no público e converteu Cádiz nun fervedoiro clandestino de librerías e imprentas.
Tamén se prohibiu a saída de España dos mozos que desexaban estudar en universidades estranxeiras e a entrada de profesores foráneos, medida de graves consecuencias nun momento en que o país necesitaba con urxencia dotarse de coñecementos técnicos.
O medo ao contaxio revolucionario medrou tanto entre os membros do Goberno que o conde de Floridablanca mesmo a prohibir o ensino da lingua francesa como forma de evitar lecturas contrarias á monarquía e á Igrexa. A prensa tamén estivo no punto de mira dos asustados gobernantes, que lle negaron o permiso de edición a todo xornal de carácter político. Ademais, prohibíronselles as actividades ás Reais Sociedades de Amigos do País.
«El incendio de Francia va creciendo y puede, propagarse como la peste, hallando dispuesta la materia en los pueblos de la frontera (…).
La necesidad de formar un cordón contra estapeste estrecha más y más cada día, y es preciso arrimar a ciertos puntos de la Raya todas las tropas posibles en las provincias de Guipúzcoa y Vizcaya, reinos de Navarra y Aragón y principado de Cataluña (…).
El mando principal del cordón deberá estar a cargo de los capitanes generales (…). El pretexto legítimo para este cordón será, sin entrar a nombrar nada de lo que toque a la Revolución Francesa y su nueva Constitución, divulgar desde luego los avisos y temores que tenemos de que los malhechores franceses y los que se les hayan unido de los nuestros meditan pasar la Raya y venir a robar, saquear y maltratar a las gentes de nuestros pueblos (…)».
A política de Floridablanca ante Francia, a súa incapacidade de neutralizar a propaganda revolucionaria e as presións dos seus adversarios na Corte fixéronlle perder a confianza de Carlos IV, que o cesou en febreiro de 1792 e encomendoulle o Goberno ao conde de Aranda. Este intentou mellorar as relacións coas autoridades francesas, confiando frear a revolución e salvar a vida de Luís XVI, pero sen éxito ningún. Francia entrou en guerra contra Prusia e Austria, monarquías absolutas como España, e, en agosto de 1792, un levantamento parisiense derrocou a Luís XVI e proclamouse a República.
En novembro de 1792, Manuel Godoy asumiu o cargo de primeiro secretario de Despacho –equivalente a primeiro ministro–, en substitución a Aranda. Debido ao favor da raíña María Luisa e de Carlos IV, dirixiu España ata 1808, cunha paréntese de dous anos, 1798-1800. Foi un típico gobernante do despotismo ilustrado, temeroso, por un lado, da revolución, e, por outro, promotor de medidas de reforma educativas e económicas. Foi considerado un intruso, odiado e rexeitado, tanto polos sectores ilustrados coma polos reaccionarios absolutistas.
O avance do exército español
En 1793, despois da execución de Luis XVI, anuláronse os Pactos de Familia e España rompeu os seus lazos con Francia e declaroulle a guerra. A apertura de hostilidades significaba moito máis que unha manifestación de solidariedade familiar entre membros da mesma casa real. Era a resposta da España do Antigo Réxime aos que romperan a orde tradicional, fundamentada no absolutismo dos reis, os privilexios da nobreza e a hexemonía da Igrexa. Por este motivo, a guerra da Convención tería os seus predicadores laicos e eclesiásticos, que mobilizaron as masas nunha auténtica cruzada popular contra un país rexicida e inimigo da relixión.
O exército do xeneral Ricardos avanzou sobre a Cataluña francesa, sen que se aproveitasen os éxitos iniciais coa firma dun tratado de paz, como pedían a Godoy algúns cortesáns. A alianza conxuntural contra a Convención non amorteceu os receos do Goberno de Madrid cara a Gran Bretaña, empeñada en que a poderosa Armada española participase activamente no bloqueo naval a Francia. A diplomacia de Londres desexaba forzar un enfrontamento coa frota francesa para asegurarse o dominio dos mares do mundo e do seu comercio. A Mariña española desentendeuse destes requirimentos e conseguiu manter despexadas as comunicacións con América.
En terra, pronto chegaron os reveses, debido á pésima preparación técnica, xa denunciada polos ilustrados, e polo penoso abastecemento e a baixa moral da tropa española fronte aos acendidos revolucionarios franceses. Ao longo de 1794, as forzas da Convención ocuparon boa parte de Cataluña, sen que o Goberno se decidise a reforzar os seus efectivos militares ata a formación de comités de defensa en Barcelona e a posta de pé dun exército local. O desastre foi aínda maior en Guipúscoa, que caeu en mans francesas, e a súa Deputación, excedéndose nas súas competencias, negociou a paz.
Malia que o comportamento dalgunhas autoridades puido facer dubidar da súa lealdade, non houbo perigo ningún de secesión nestes territorios da monarquía. A favor da Coroa xogaban a vella antipatía cara aos franceses, o patriotismo dos púlpitos e o sentimento tradicionalista ferido polo anticlericalismo da Convención, responsable, ademais, do desterro de miles de sacerdotes franceses refuxiados en España.
1.3.3. A paz e a alianza
Godoy, preocupado polos rápidos avances do inimigo en Navarra e Áraba, intentou deter a guerra á marxe dos seus aliados, e chegou a un acordo cos franceses na Paz de Basilea, en xullo de 1795: España recuperaba a súa integridade territorial e cedía a Francia a súa parte da illa de Santo Domingo e algunhas vantaxes comerciais.
En 1796, o Pacto de San Ildefonso restaurou a alianza franco-española para loitar contra Gran Bretaña, convencido Godoy de que a verdadeira ameaza á monarquía de Carlos IV proviña da penetración británica no mercado de América. Poucos meses máis tarde, enfrontada aos ingleses, a Mariña española foi decimada na batalla do cabo de San Vicente (1797), co que o comercio ultramarino quedaba desprotexido.
Mentres a Coroa se desprestixiaba coa impopularidade de Godoy, este devolveu por un tempo á corte o espírito reformista do reinado anterior: apoiou a lei agraria, suprimiu algúns impostos, liberalizou os prezos das manufacturas e reduciu o poder dos gremios. Mesmo, en 1797, formou un Goberno cos máis distinguidos ilustrados. Non obstante, a guerra contra os revolucionarios franceses puxera en cuestión a idea mesma da reforma nacional. Dela só debía esperarse, como no caso de Francia, a impiedade e a anarquía, segundo argumentaban os conservadores. Símbolo dos males denunciados, a revolución coas súas desordes opoñíase á paz do absolutismo monárquico.
Numerosos eclesiásticos difundiron estas ideas; pero, algúns ilustrados insignes cambiaron entón de programa, alarmados pola marcha dos acontecementos e temerosos da Inquisición. Todos os intentos de abolir este tribunal fracasaron, e ata o rei o apoiou na represión das correntes máis aperturistas do clero, dando a razón aos que pensaban que a reforma da Igrexa aumentaría o risco dunha revolución.
1 Por que afirmamos que a política de Godoy é continuadora do despotismo ilustrado?
2 Que razóns explican a impopularidade de Godoy, tanto nos sectores reaccionarios coma nos reformistas e revolucionarios?
Foi o home de confianza dos reis Carlos IV e María Luisa; tivo unha fulgurante carreira política e chegou a exercer un poder absoluto entre 1792 e 1808. A súa política exterior pasou do enfrontamento a Francia –guerra da Convención en 1793–, á total sintonía con Napoleón reflectida no Tratado de Fontainebleau, algunhas de cuxas cláusulas secretas contiñan compensacións para o propio Godoy. Enfrontado persoal e, politicamente ao príncipe herdeiro Fernando, foi apartado do poder, xunto aos reis, no motín de Aranjuez propiciado polo futuro rei en marzo de 1808.
A personalidade de Godoy
«Godoy fai seus os postulados ilustrados, aqueles que non afectan á constitución tradicional do reino nos seus aspectos políticos e económico-sociais, admitindo todo o que supoña favorecer o crecemento económi-
coñecementos científicos. O Príncipe da Paz exerceu o seu mecenado político para favorecer empresas como a primeira Escola de Veterinaria, o Real Colexio de Medicina, Cirurxía e Ciencias Físicas (...)».
Díez, F.: Prensa agraria en la Ilustración. Madrid, Ministerio de Agricultura, 1980.(trad.).
Ofensiva española (1792-93)
Contraofensiva francesa (1794-95)
Centros de
Figueres
A guerra da Convención tamén é denominada guerra dos Pireneos ou guerra do Rosellón. A declaración de guerra á Francia revolucionaria considérase un dos erros máis graves da política exterior de Godoy. Fronte á postura de neutralidade que mantivera Aranda, Godoy arriscouse a unha guerra para a que o Exército español de terra non estaba en absoluto preparado.
No reinado de Carlos IV manifestáronse as contradicións económicas do Antigo Réxime: suba dos prezos dos alimentos e insostible situación financeira do Estado. Por un lado, produciuse unha importante suba do prezo das propiedades agrarias a fins de século, debida á escasa oferta de terra e ao crecemento da poboación e a demanda, acentuada polas malas colleitas. Esencialmente, tratábase do coñecido mecanismo das crises de subsistencia, explicables por estar gran parte da terra fóra do mercado, amortizada e vinculada. «As rendas agrícolas subiron mesmo con máis rapidez que os prezos. Esta tese (...) explica que o enriquecemento do agro beneficie sobre todo os propietarios e que estes tivesen especial interese en bouzar os baldíos, limitar os privilexios da Mesta e atacar os bens de mans mortas» (Domínguez Ortiz).
O déficit do Estado –a Facenda Real– manifestouse na emisión continuada de vales reais –títulos de débeda pública–, cuxa finalidade era facer fronte aos gastos que se iniciaron en 1793 coa guerra contra a Convención. A primeira emisión de vales reais comezara en 1780, e amortizáronse sen problema, cunha cotización dun 2 % sobre o seu valor nominal. Pero, a partir de 1795, as emisións disparáronse (968 millóns emitidos en 1795), a súa cotización baixou e a débeda do Estado aumentou, con novas emisións (800 millóns en 1799). Neste contexto xurdiu un importante conflito co clero, que revestiu especial gravidade desde o momento en que a Facenda de Carlos IV se fixou no patrimonio da Igrexa para remediar os seus apuros.
En 1798, o Estado vendeu bens dos organismos eclesiásticos de beneficencia xunto a propiedades comunais dos concellos e dos xesuítas expulsados. Foi a primeira venda de propiedades da Igrexa; inaugurouse así a era das desamortizacións, procesos de expropiación polo Estado de bens de «mans mortas», que logo poñía á venda. O recadado estaba destinado a pagar a débeda do Estado, aínda que non se puido levar a cabo a partir de 1804 ao producirse a bancarrota.
A desamortización prolongouse ata 1808 e así pasou a mans privadas unha sexta parte das propiedades da Igrexa. Unha nova sociedade rural empezou a configurarse coa venda de terras, que beneficiou os comerciantes e terratenentes, ao carecer os campesiños que as cultivaban do diñeiro para a poxa. A arma dos liberais do xix na súa loita por unha nova orde serviu a Carlos IV para intentar soster a sociedade tradicional.
Carlos IV accedeu ao trono con corenta anos de idade e, segundo moitos testemuños, era indolente, «incriblemente beato» (Gil Novales) e pouco interesado polos problemas de goberno. Xustamente a antítese de Carlos III, quen de feito desconfiaba da capacidade do herdeiro. Por consello do seu pai mantivo Floridablanca como primeiro secretario de Despacho. A Revolución Francesa e a crise do Antigo Réxime en España coincidiron co seu reinado, o que supuxo unha época tráxica tamén para Carlos e a súa familia. Pasados os anos, en 1819, morreu no exilio aborrecido polo seu fillo Fernando VII.
3 Busca información en Internet e na web de recursos de anayaeducación.es e explica de que xeito a desamortización podía contribuír a sanear a Facenda Real.
A familia de Carlos IV, de Francisco de Goya (1800), Museo do Prado. Este retrato mostra dous aspectos clave en Goya: a súa admiración por Velázquez, a quen parece homenaxear na composición, e a súa gran capacidade para pintar rostros e caracteres vulgares, como eran os da familia real. O cadro, organizado en tres grupos de personaxes, xira arredor de María Luísa de Parma, a intrigante raíña, intelixente e escandalosa. Non ten ningún fundamento a idea de que Goya pretendese ridiculizar a familia real. Ao contrario, trátase dun retrato fiel e preciso, que entusiasmou a raíña.
Goya é unha testemuña privilexiada da crise do Antigo Réxime. De pintor da corte e da aristocracia a retratista da sociedade da época, viuse implicado nos conflitos do momento: as resistencias á modernización, as difíciles relacións con Francia, a represión e o escurantismo do absolutismo co retorno de Fernando VII. Ante a asfixia cultural, en 1824 exiliouse en Francia, de onde xa non regresou.
«A familia de Carlos IV vén a ser algo así como o resumo e compendio do intenso labor de retratista que Goya realizou. Se a súa mestría formal alcanza límites insospeitados, a súa penetración psicolóxica saca á luz a verdadeira fisionomía de todos estes personaxes, dos cales só un –o infante de Paula, de notable parecido con Godoy– conserva a inocencia e non é maltratado pola mirada do pintor (...).
Os caprichos compóñense de 84 gravados, nos que destacan de xeito claro catro temas principais: a
corrupción dos costumes, en que teñen un gran papel a prostitución, declarada ou oculta, e a celestinaxe; a superstición (especialmente en forma de bruxería); o anticlericalismo (que se apoia nos vicios dos clérigos e no seu poder sobre as persoas), así como a ignorancia (que aproveita algunhas das imaxes da época) (...).
O que ve na guerra non é a loita entre dúas faccións, senón a violencia e a crueldade, a miseria humana e a indignidade, o esmagamento do inocente, a desolación e o exterminio.
(…) O mundo ao revés, o mundo invertido. As escenas costumistas adquiren un aire sinistro (...). O absurdo domina esa inversión (...). En segundo termo, a desolación. A desolación é xeneral en todas estas obras (...). Canda unha España negra, unha pintura negra (...)».
Bozal, V.: Historia del Arte en España. Madrid, Istmo, 1973.(trad.).
A partir da toma do poder por Napoleón Bonaparte, en 1799, a corte española non foi senón unha mera comparsa da política expansionista de Francia.
A debilidade de Carlos IV aguilloou o intervencionismo francés, que obrigou a Manuel Godoy a dirixir a invasión de Portugal en 1801 –guerra das Laranxas– co obxecto de pechar os seus portos ao comercio británico.
En 1802, Francia e Inglaterra asinaron a Paz de Amiens; pero deseguida continuaron as súas hostilidades, e España viuse envolta noutra guerra non desexada, de tráxicas consecuencias para a súa frota, que caeu esnaquizada na batalla de Trafalgar (1805) ante a escuadra do almirante Nelson. As posesións americanas quedaron incomunicadas e o afundimento económico de España facíase imparable.
Os desastres bélicos, o acantoamento político da alta nobreza e o desgusto do clero a causa das medidas desamortizadoras uniron a oposición arredor do príncipe de Asturias, o futuro Fernando VII, quen non conxeniaba con Godoy. Pola contra, outros españois descontentos poñían as súas esperanzas en Napoleón Bonaparte, cuxa revolución liberal daba resposta ao desexo de cambio dunha minoría ilustrada.
O impulso ao complot dos conservadores foi o Tratado de Fontainebleau (1807), polo que Godoy autorizaba o acantonamento de tropas francesas en España co obxectivo de conquista e repartición de Portugal.
A delicada situación de Godoy favoreceu o asalto ao poder do príncipe Fernando.
Soldados, campesiños e servidume do pazo, alentados polos adeptos do herdeiro, organizaron un motín en Aranjuez (19 de marzo de 1808); o resultado foi a caída de Godoy e a forzada abdicación de Carlos IV no seu fillo Fernando VII.
4 Que grupos sociais prepararon o motín de Aranjuez e cales eran os motivos da súa oposición á política de Godoy?
Buques saídos cara a América desde Cataluña
Arquivo da Deputación de Barcelona, cit. por Fontana, J.: Cambio económico y actitudes políticas en la España del siglo xix Barcelona, Ariel, 1973.
Tanto na conspiración de El Escorial ao final de 1807 coma no motín de Aranjuez o obxectivo dos conspiradores era acabar con Godoy, depoñer a Carlos IV e poñer a Fernando no trono.
Un grupo de aristócratas, desde o duque do Infantado aos condes de Orgaz ou Montijo, en conivencia co cóengo Escóiquiz, dirixían as tarefas de desprestixiar a Godoy e mobilizar sectores populares para lograr os seus fins. Este a duras penas puido sobrevivir grazas á protección do exército francés.
Na imaxe, O motín de Aranjuez en 1808, caída e prisión de Godoy, de Zacarías González.
Máis información en Internet e na web de recursos de anayaeducación.es
Napoleón non recoñeceu a Fernando, e Carlos IV axiña se arrepentiu da súa abdicación, mentres as tropas francesas, ao mando do xeneral Murat, entraron en Madrid. Requirido por ambas as dúas partes, o emperador interveu na disputa da Coroa forzando a pai e fillo a arranxar as súas diferenzas en Baiona. Cos reis en Francia, e ante a imposibilidade de acordo entre eles, Napoleón non esperou máis, e obrigou a ambos os dous a traspasarlle o trono, que, á súa vez, entregaría ao seu irmán Xosé Bonaparte nas «abdicacións de Baiona».
Os herdeiros da Revolución Francesa conseguiron a Coroa española e dispuxéronse a enterrar o Antigo Réxime coa axuda dun grupo de ilustrados españois. Coa finalidade de facer máis atractivo o seu Goberno, o rei Xosé I fixo publicar o Estatuto de Baiona, unha especie de constitución que, a pesar de outorgar ao monarca amplas prerrogativas, ofrecía un renovado aire liberal que cuestionaba os fundamentos do Antigo Réxime.
Tras presentar catro proxectos á Xunta Española, reunida en Baiona, formada por 91 membros da Igrexa, a nobreza e o terceiro estado, Xosé I promulgou a Lei. Non chegou a entrar en vigor pois establecía unha implantación gradual ata 1813 e a guerra impediu a súa posta en práctica.
Xosé I ocupou o trono de Nápoles (1806) antes de ser presentado polo emperador á Asemblea de notables convocados en Bayona. Xosé I entrou en España a principios de xullo de 1808 pero a derrota de Bailén obrigouno a abandonar Madrid. O seu reinado non empezou ata os inicios de 1809 con medidas como a reforma da Administración, desamortización de bens monásticos, etc. Apoiado nun goberno de destacados ilustrados -Urquijo, Cabarrús, O'Farrill, almirante Mazarredo-, tras a vitoria de Ocaña (novembro 1809), afianzou a súa posición e opúxose sen éxito ás pretensións imperiais de anexionar os territorios situados ao norte do Ebro. En 1812 preparaba mesmo a convocatoria de Cortes Xerais, prevista polo estatuto de Baiona, unha Carta Outorgada, presentada á Asemblea de Baiona en xullo de 1808, e no que non se admitía a soberanía nacional, limitaba en escasa medida o poder do rei con tres cámaras moi pouco representativas e un sistema xudicial relativamente separado do executivo. Non chegou a entrar en vigor. A vitoria de Wellington en Arapiles obrigouno a saír de Madrid en agosto 1812. Abandonou definitivamente España en xuño de 1813.
1. Carta de Carlos IV a Napoleón (marzo, 1808):
«Señor mi hermano: V. M. sabrá sin duda con pena los sucesos de Aranjuez y sus resultas (…). Yo no he renunciado en favor de mi hijo sino por la fuerza de las circunstancias, cuando el estruendo de las armas y los clamores de una guardia sublevada me hacían conocer bastante la necesidad de escoger la vida o la muerte (…). Yo fui forzado a renunciar (…). Dirijo a V. M. I. una protesta contra los sucesos de Aranjuez (…). De V. M. I. y R., su muy afecto hermano y amigo. Carlos».
2. De Fernando a Carlos, ya en Bayona:
«Mi venerado padre y señor: Para dar a V. M. una prueba de mi amor, de mi obediencia y de mi sumisión (…) renuncio mi Corona en favor de vuestra Majestad, deseando que vuestra Majestad pueda gozarla por muchos años (…).»
3. De Carlos a Napoleón, en Bayona:
«Su Majestad el rey Carlos, que no ha tenido en toda su vida otra mira que la felicidad de sus vasallos (…) ha resuelto ceder como cede por el presente todos sus derechos al trono de España y de las Indias a Su
Majestad el emperador Napoleón como el único que, en el estado a que han llegado las cosas, puede restablecer el orden; entendiéndose que dicha cesión solo ha de tener efecto para hacer gozar a sus vasallos de las condiciones siguientes: 1.a La integridad del reino será mantenida (…). 2.a La religión católica, apostólica y romana será la única en España (…)».
Un xuízo sobre o asunto: «Carlos IV cedeu o trono a Bonaparte; Fernando, o Principado de Asturias e con el a Coroa, e os seus irmáns, os seus títulos e honras. Nunha palabra: a real familia traspasou a Napoleón os seus vasalos como se traspasa un rabaño de carneiros. Non tiveron o valor de resistir, nin sequera o da fuga que o duque de Mahón lles propuxo, e mentres os seus vendidos súbditos se sacrificaban por eles derramando o seu sangue, sufrindo a fame e a sede, a calor e o frío, sen ter albergue nin leito, eles gozaban nos pazos de Compiègne e Valençay con todas as comodidades (...). E máis tarde verémolos felicitar a Napoleón polos triunfos que obteñen os seus soldados contra os españois que se batían (...) por eles!».
A saída da familia real española en dirección a Francia, onde se debía reunir con Napoleón, enfureceu tanto os madrileños que o 2 de maio de 1808 se levantaron contra as forzas francesas ocupantes da capital. Poucas horas despois, o xeneral Murat reprimía a revolta fusilando centos de persoas como escarmento, mentres a Xunta de Goberno, deixada tras a súa marcha por Fernando VII, non facía nada por evitar o castigo. Ao coñecerse a noticia das abdicacións de Baiona e os sucesos de Madrid, os levantamentos antifranceses estendéronse por toda España.
Os levantamentos de maio de 1808 dexeneraron en guerra (1808-1814), que se xeneralizou por todo o territorio español durante cinco longos anos, cun tráxico balance de perdas humanas –máis de 300 000 mortos–, destrucións e saqueos. Foi unha guerra nacional e popular, pero non revolucionaria; guerra española e ao mesmo tempo conflito internacional.
A loita contra os franceses acrecentou o sentimento de pertenza a unha mesma comunidade e conformou unha nova mentalidade de españois, por riba das adscricións rexionais ou de reinos. Non obstante, o ideario que fixo
posible o levantamento partía da defensa da relixión e da monarquía, dunha visión tradicional da sociedade non compartida pola minoría liberal, que, ademais de afirmar a nación fronte a Francia, desexaba facer a súa propia revolución.
O discurso ideolóxico da guerra realizouno o baixo clero, que convenceu o pobo de que, mediante a guerrilla ou o acatamento ás autoridades provisionais de resistencia, colaboraba nunha verdadeira cruzada contra a impiedade francesa. Ao quedar fóra de xogo a burocracia do Estado, só a Igrexa dispoñía dunha organización nacional centralizada, capaz de chegar a todos os recunchos do país e erixirse en motor do levantamento coa súa influencia doutrinal.
Os cinco anos de guerra constituíron, de feito, unha ocasión irrepetible para un movemento de masas de carácter revolucionario; pero a identificación do clero co Antigo Réxime impediuno. O que a Igrexa non puido evitar foi que unha minoría progresista, concentrada en Cádiz por causa da guerra, na que figuraban tamén elementos do clero, establecese os fundamentos da futura revolución liberal.
Escribiuse que coa guerra da Independencia aparecen as masas populares na escena política española.
O 2 de maio de 1808 en Madrid ou A loita cos mamelucos, de Francisco de Goya. Nesta obra de 1814, Goya «aínda que non demostra ningunha simpatía polos franceses, tampouco parece tela excesiva polos patriotas. O que ve na guerra non é a loita entre dúas faccións, senón a violencia e a crueldade, a miseria humana e a indignidade, o esmagamento do inocente, a desolación e o exterminio...o que lle interesa é a imaxe da multitude... a violencia que o enche todo. No cadro non hai un ou varios protagonistas individualizados; o protagonista é a masa (...)». (V. Bozo).
Así como o clero mobilizou o campesiñado contra os franceses, Xosé Bonaparte non logrou apoio abondo das minorías ilustradas, porque era demasiado evidente o espírito de conquista do seu irmán Napoleón. Na España ocupada polas tropas francesas, o rei Xosé I tratou vamente de emprender as reformas que o Estatuto de Baiona proxectara contando co apoio dos afrancesados, partidarios do reformismo ilustrado pero inimigos de medidas revolucionarias. Ao igual que outros ilustrados, o pintor Francisco de Goya confiou nos Bonaparte; mentres retrataba a violencia desatada na súa serie de gravados Os desastres da guerra
Xosé I nunca tivo as mans libres para implantar a súa política de reformas. A convocatoria dunhas cortes bonapartistas non contou co apoio do seu irmán Napoleón. A súa preocupación pola educación, plasmada na fundación da Junta de Instrucción Pública, quedou en nada ante a realidade da guerra. E non conseguiu o afecto dun pobo que o viu como unha marioneta ás ordes do emperador francés e dos seus xenerais.
Moitos afrancesados eran funcionarios do Estado que, no seu pragmatismo, preferiron seguir fieis a quen exercía o poder; outros eran eclesiásticos ilustrados que, ante a fortaleza do exército francés e a ineficacia das institucións do Antigo Réxime, optaron polo invasor. A maioría dos afrancesados convencidos fórono porque quixeron realizar reformas no ámbito do ensino, o dereito ou a relixión, de acordo cun ideario compartido por algúns es-
Unha parte da elite ilustrada española –os «afrancesados»- confiaba en que o sometemento a Napoleón, liberado o país dos corruptos Borbóns, posibilitase o progreso e o rexurdimento da patria. Era o caso dun dos admiradores da Francia revolucionaria, o Abate Marchena (1768-1821), que escribía en 1808:
«Jamás el genio de Napoleón se habrá ocupado en una obra más bella que la creación de la gloria española. Superior a todas las preocupaciones, no puede dejar este gran Príncipe de distinguir todos los gérmenes de grandeza que encierra la más noble de las naciones. El resto de la Europa se complace en oponernos memorias sacadas de nuestros propios anales; Napoleón experimentará que, lejos de estar en una degeneración irrevocable, nos hallamos en disposición de igualar, y aun de superar, a nuestros padres».
Cit. por Fuentes, J. F.: José Marchena. Biografía política e intelectual. Barcelona, Crítica, 1989. (trad.).
pañois, aos que a loita contra o invasor reuniu nas Cortes de Cádiz. Pero a minoría afrancesada pagou caro o seu colaboracionismo e acabou sendo vítima das vinganzas domésticas que toda guerra xera e, máis tarde, do exilio.
Co estalido dos levantamentos e as abdicacións de Baiona, produciuse un gran baleiro de poder e a ruptura do territorio español. Para controlar a situación nas rexións non ocupadas polo exército francés, os cidadáns máis prestixiosos estableceron as xuntas provinciais, que asumían a súa soberanía e lexitimaban a súa autoridade en nome do rei ausente. Homes da aristocracia e do clero, militares e letrados de ideoloxía dispar compoñían estes poderes territoriais, que deseguida estableceron un Goberno nacional unitario.
En setembro de 1808, constituíuse en Aranjuez a Junta Central Suprema, con delegados das xuntas provinciais, entre os que estaba Jovellanos, baixo a presidencia do conde de Floridablanca que tomou os poderes soberanos e erixiuse no máximo órgano gobernativo.
5 Resume os principais principios da posición política dos chamados «afrancesados». En que se diferenciaban doutros españois reformistas da época?
As xuntas, que proliferaron por todo o país nos días seguintes ao 2 de maio eran organismos heteroxéneos nos que o pobo depositaba a autoridade, ante a sensación de «baleiro de poder» que supuxo a ausencia da familia real.
«Falto de experiencia e de formación política, o pobo, ao elixir, faino nomeando para a xunta elementos das clases superiores, de maneira que a xunta, creación do pobo, é xa unha perda de poder por parte dese mesmo pobo (...) as xuntas en si mesmas, e a súa reunión na Central, son sempre necesarias para a condución político-militar da guerra, son sempre iniciativa dos aristócratas, dos ricos e poderosos, que a través delas privan ao pobo do seu poder. Son unha forma de control do pobo, de suxeición deste a intereses que lle son alleos.»
Dada a súa inferioridade militar, os españois adoptaron unha novidosa forma de combate, a guerrilla: grupos de antigos soldados, civís e ata bandoleiros, atacaban por sorpresa e en accións rápidas, valéndose do seu coñecemento do terreo e da complicidade da poboación civil. Foron moi prestixios El Empecinado, Julián Sánchez el Charro, Pedro Villacampa, Espoz e Mina. Os franceses dominaban as cidades, pero as partidas guerrilleiras, estendidas desde 1809 por toda a Peninsula, o campo. Adoitaban atacar pequenas gornicións de retagarda, caravanas de abastecemento e soldados atrasados por cansazo ou feridas. Os franceses non conseguiron liquidar as guerrillas, pois dispersábanse despois de cada ataque no medio da poboación civil, cuxa represión indiscriminada só fixo aumentar o seu apoio.
A medida que a guerra se alongaba, Xosé sentíase máis identificado co ideario pacifista e reformista dos seus súbditos afrancesados que co de conquista do seu irmán. Napoleón, ao non achar en Xosé a submisión esperada, interveu directamente e en 1810 transferiu as provincias ao norte do Ebro á autoridade militar para preparar a súa anexión a Francia, coa oposición de Xosé. Holanda, os portos hanseáticos alemáns e diversos Estados italianos, entre eles os Estados Pontificios, foron tamén incorporados á Francia imperial. Tras a vitoria francesa en Ocaña, en febreiro de 1810 caeu Sevilla e toda Andalucía, agás Cádiz. Neses días, Xosé percorreu moitas cidades andaluzas e foi recibido en xeral calorosamente, mentres Cádiz iniciaba a convocatoria de Cortes.
3.4.5. Derrota e retirada do exército francés
Na primavera de 1812, a guerra deu un xiro definitivo. O que nun principio pareceu un paseo militar, convertérase nun atranco que obrigaba a Napoleón a manter en España un importante conxunto de tropas, cada vez máis necesarias na fronte de Rusia. A retirada de efectivos podía levar os franceses ao desastre, como aconteceu en xullo de 1812, cando o xeneral We llington, á fronte de tropas británicas, portuguesas e españolas, e axudado polas partidas guerrilleiras, derrotou os franceses do mariscal Marmont en Arapiles, preto de Salamanca e chegou ata Madrid. Os franceses retrocederon cara a Burgos, mentres o rei Xosé abandonaba Madrid, en agosto, cara a Valencia. Soult desde Sevilla acudiu en setembro ata Valencia, formando un exército de 75 000 soldados. Por primeira vez os xenerais baixo o mando de Xosé I, comezaron unha contraofensiva que paralizou a Wellington, que se retirou Ciudad Rodrigo en novembro.
O exército francés restableceu as súas posicións, pero a vitoriosa campaña de Wellington revelara a estratexia adecuada para derrotalos. A finais de 1812 a sensación de derrota de Xosé I era clara. Unha nova retirada de soldados franceses cara a Europa acrecentouna. Na primavera de 1813, o xeneral británico lanzaba de novo a súa acometida, sen que os franceses conseguisen parar o seu avance. Abandonaron Madrid e chegaron ata Vitoria-Gasteiz onde sufriron unha grave derrota, que se repetiu na batalla de San Marcial (Irún). Vencido tamén en Alemaña, Napoleón apresurouse a chegar a un acordo con Fernando VII, ao que devolveu a Coroa de España polo Tratado de Valençay (decembro de 1813).
6 Explica que razóns impediron aos exércitos napoleónicos o control do territorio español ata 1808.
7 Por que se fala de «tripla dimensión da guerra»?
Goya retratou en 1814 o xeneral Palafox, que alcanzara gran prestixio como organizador da defensa de Zaragoza nos dous asedios habidos no verán de 1808 e o segundo en xaneiro-febreiro de 1809. Os «sitios» desta cidade produciron miles de vítimas, como tamén o de Xirona, defendida por Álvarez de Castro, na segunda metade de 1809. Houbo máis de 50 asedios de cidades fortificadas, nun tipo de combate peculiar da guerra peninsular, dentro do conxunto das guerras napoleónicas.
A outra cara da guerra da Independencia constitúea, sen dúbida, o labor das Cortes de Cádiz. Á vez que gran parte da sociedade española se enfrontaba coas armas aos franceses, uns poucos ilustrados pretendían implantar en España as mesmas ideas que, en Francia, supuxeran unha verdadeira revolución burguesa.
A grande oportunidade chegou cando as derrotas militares desacreditaron a Xunta Central, que, refuxiada en Cádiz, deu paso, en xaneiro de 1810, a unha rexencia colectiva, unha especie de goberno provisional composto por cinco membros, moi conservadores, pero sometidos á presión ambiental da cidade, sede dunha nutrida burguesía mercantil e de importantes colonias de comerciantes estranxeiros. Moitos burgueses liberais, funcionarios ilustrados e intelectuais procedentes doutras cidades tomadas polo exército do rei Xosé, fuxindo da guerra, concentráranse en Cádiz, cidade-refuxio protexida pola Mariña británica.
A idea dunha reunión de Cortes Xerais para reorganizar a vida pública en tempo de guerra e encher o baleiro de poder xa fora debatida na Xunta Central en maio de 1809. Dende a súa Comisión de Cortes, presidida por Jovellanos, remitiuse unha consulta ao país, enquisa dirixida a institucións e personalidades representativas da opinión pública para que enviasen os seus informes sobre a guerra, as leis fundamentais do reino, a Facenda, a situación de América, etc. As respostas, xeralmente, eran partidarias de profundas reformas na organización do país. A rexencia non se decidiu a convocar as Cortes
ata que chegou a Cádiz a noticia da creación de poderes locais en distintas cidades americanas que podían poñer en perigo o imperio español.
Despois de cen anos, nos que os Borbóns gobernaran sen convocalas, as Cortes inauguraron as súas reunións en setembro de 1810, co xuramento dos deputados de defender a integridade da nación española, e prolongaron a súa actividade ata a primavera de 1814. Un conxunto de decretos, e sobre todo a Constitución de 1812, manifestaban o seu desexo de transformación do país mediante a aplicación de importantes reformas que tiñan como finalidade converter España nunha monarquía liberal e parlamentaria.
Debido á guerra, a alta nobreza e o alto clero apenas estiveron representados en Cádiz. Tampouco asistiron os delegados das provincias ocupadas, aos que se buscaron suplentes gaditanos ou entre os oriúndos de cada provincia presentes en Cádiz, o mesmo que os representantes dos territorios españois de América.
Nas Cortes predominaban clases medias con formación intelectual, eclesiásticos, avogados, funcionarios, militares e catedráticos, e membros da burguesía industrial e comercial. Non obstante, non había representación das masas populares: de feito, nin un só campesiño tivo sitio na asemblea de Cádiz. Alí tampouco houbo mulleres, carentes de todo dereito político. As primeiras sesións das Cortes congregaron un cento de deputados, pero o seu número foi aumentando, ata chegar aos trescentos.
A cidade de Cádiz acordou xa en 1812 elevar un monumento conmemorativo ás Cortes, pero só foi posible a súa edificación ao se cumprir o centenario da promulgación da Constitución de 1812. Este monumento, rico en alegorías á patria e aos valores da nova economía e á liberdade, é un bo símbolo do protagonismo de Cádiz nos cambios políticos e económicos durante a crise do Antigo Réxime. Cádiz era a cidade máis cosmopolita e aberta de España desde a metade do século xviii e xestionaba xestionaba a metade do valor do comercio exterior. Os seus preto de 80 000 habitantes sufriron as convulsións desta etapa tan conflitiva. Durante todo o século xix foi berce de iniciativas liberais e de progreso.
Desde o seu inicio evidenciouse que as Cortes non se parecían ás antigas. Ao configurarse en Asemblea Constituínte e asumir a soberanía nacional, os deputados poñían en marcha a revolución liberal, que contaba xa co precedente da Francia (1789). Tamén coa concesión de iguais dereitos a todos os cidadáns, incluídos os de América, España e as súas colonias convertíanse na única nación repartida a ambos os dous lados do océano.
Na cámara gaditana xurdiron dúas grandes tendencias:
• Os liberais –por vez primeira emprégase este termo como etiqueta política– eran partidarios de reformas revolucionarias, e contaban con renomeados intelectuais, xuristas e grandes oradores como Agustín Argüelles, José M.a Calatrava, o conde de Toreno, Manuel José Quintana, etc.
• Os absolutistas, chamados despectivamente «servís», pretendían manter a vella orde monárquica. Pedro Inguanzo e Blas de Ostolaza eran dous dos seus membros destacados.
A prensa de Cádiz, na súa maioría, apoiou os liberais, que sempre dominaron os debates das Cortes, mentres os púlpitos das igrexas se mantiñan ao servizo da ideoloxía absolutista. A pesar do posicionamento maioritario do clero na trincheira conservadora, un puñado de sacerdotes participaron no deseño do réxime gaditano, ao que contribuíu Diego Muñoz Torrero, membro do equipo redactor da Constitución e unha das personalidades máis relevantes dentro da familia liberal.
A impulsos do pensamento ilustrado, as Cortes de Cádiz desmontaron a arquitectura do Antigo Réxime, mediante a promulgación dunha serie de decretos.
Cunha prensa adicta, e despois de séculos de bloqueo informativo, os liberais aprobaron o decreto de liberdade de imprenta –primeira formulación do dereito á libre expresión–, que suprimía a censura para os escritos políticos, pero non para os relixiosos (1810).
Para os deputados gaditanos, a libre expresión das ideas era unha peza clave nun sistema baseado na soberanía nacional e un eficaz instrumento de concienciación política e de defensa fronte aos abusos do poder.
Unha decisión primordial, no proceso de reforzamento do Estado, foi a abolición dos señoríos xurisdicionais (1811), xa que a metade dos pobos e dous terzos das ci-
dades españolas mantiñan aínda algunha dependencia do clero e da nobreza, que impedía a modernización da Administración.
Os gremios foron derrogados (1813); era unha estrutura medieval cualificada de inoperante desde o reinado de Carlos III, para dar paso ás modernas relacións de produción liberal-capitalista.
En 1813 decretouse a desamortización das terras comunais dos municipios, das ordes militares e dos xesuítas, derrogáronse os privilexios da Mesta, polo que os pobos e veciños foron autorizados para cercar as súas terras; e aboliuse a Inquisición.
«Deseando las Cortes generales y extraordinarias remover los obstáculos que hayan podido oponerse al buen régimen, aumento de población y prosperidad de la Monarquía española, decretan:
I. Desde ahora quedan incorporados a la Nación todos los señoríos jurisdiccionales de cualquier clase y condición que sean.
II. Se procederá al nombramiento de todas las justicias y demás funcionarios públicos por el mismo orden y según se verifica en los pueblos de realeng (…).
IV. Quedan abolidos los dictados de vasallo y vasallaje y las prestaciones, así reales como personales, que deban su origen a título jurisdiccional (…).
VII. Quedan abolidos los privilegios llamados exclusivos, privativos y prohibitivos que tengan el mismo origen de señorío, como son los de la pesca, caza, hornos, aprovechamientos de aguas, montes y demás, quedando al libre uso de los pueblos, con arreglo al derecho común, y a las reglas municipales establecidas en cada pueblo, sin que por esto los dueños se entiendan privados del uso que, como particulares, pueden hacer».
8 En que se diferencian as Cortes de Cádiz das Cortes tradicionais do medievo e do Antigo Réxime?
9 Sinala brevemente as diferenzas políticas entre liberais e absolutistas nas Cortes de Cádiz. Por que estes eran chamados despectivamente «servís»?
10 Enumera e explica os decretos das Cortes de Cádiz que reformaban en profundidade as estruturas agrarias do Antigo Réxime.
Este tema suscitou intensos debates entre os deputados de Cádiz. O texto do Diario das Cortes recolle as opinións dun clérigo absolutista: «(…) De nuevo el señor Ostolaza, que estuvo siempre muy combativo, hace una larga crítica del Dictamen de la Comisión, afirmando “qué vergonzoso sea que la Comisión imite a esos charlatanes periodistas, en la pintura horrorosa y equivocada que hacen del Tribunal de la Fe (…) ya que la Inquisición es un medio de la Iglesia para conservar la fe”; llega a añorar los tiempos de “los Fernandos el Santo y el Católico, en cuyo tiempo, y a la vista de la Inquisición, floreció la España y dio ley a toda la Europa”. Dice que no se opone a que se reformen algunas cosas, pues ello no influye en lo esencial de la institución. Niega que el Santo Establecimiento vaya contra las luces y el progreso, diciendo que la Inquisición no se opone a la luz, sino a las doctrinas tenebrosas. Defiende vehementemente uno de sus procedimientos, el de la delación secreta, y concluye proponiendo dar por concluida la discusión y pasar el expediente al Concilio Nacional, “para que arregle definitivamente este asunto de acuerdo con las Cortes”».
As Cortes tamén lexislaron en materia relixiosa, despois de acaloradas discusións entre os deputados, que acadaron a súa maior vehemencia ao decretar a abolición da Inquisición, presentada como un obstáculo para a liberdade de pensamento e o desenvolvemento da ciencia. Decretouse a supresión dos conventos que contasen con menos de doce membros e secularizáronse os bens das ordes relixiosas. Estas medidas provocaron a ruptura coa xerarquía eclesiástica, a pesar do cal o clero ilustrado contribuíu, coa súa destacada presenza nas Cortes, á propagación destas ideas.
Resultou especialmente animado neste eido o debate sobre a reorganización territorial, coas achegas de contido rexionalista dun deputado catalán, desconforme co proxecto proposto, inspirado no modelo departamental francés.
As Cortes eliminaron os antigos reinos, provincias e intendencias e decretaron unha nova división provincial, que non se chegou a concretar, co fin de conseguir a uniformidade territorial e a centralización política. «Formamos unha soa nación, e non un agregado de nacións», argumentou Agustín Argüelles, xefe dos liberais, que ratificaba así o propósito destes de formular de forma inmediata unha nova ordenación territorial.
O día de san Xosé de 1812, os deputados de Cádiz aprobaron unha Constitución, a primeira da historia de España, que resumía o seu labor lexislador e establecía as ideas e a linguaxe do liberalismo español.
«A Pepa» é un texto moi extenso, porque, no seu desexo de evitar interpretacións contrarias ao espírito da Constitución, os lexisladores gaditanos regularon ata o detalle todas as cuestións relacionadas coa vida política e os dereitos dos cidadáns.
A súa idea de nación quedou plasmada no deseño dun Estado unitario, que afirmaba os dereitos dos españois no seu conxunto por riba dos históricos de cada reino. Os deputados representan a nación, o que supón a eliminación de calquera outra representación, rexional ou corporativa, algo que xa carecía de sentido nunha España dividida en provincias e municipios.
Desta forma, dábase un novo paso adiante no proceso de centralización política e administrativa emprendido polos primeiros Borbóns. Ao mesmo tempo, coa súa afirmación dos dereitos individuais e colectivos dos españois, poñía os fundamentos para acabar cun modelo de sociedade baseado nas exencións e nos privilexios.
Co fin de conseguir a igualdade dos cidadáns, fixaba unha burocracia centralizada, unha fiscalidade común, un Exército nacional e un mercado libre de alfándegas interiores.
En consonancia coa primeira declaración da asemblea gaditana, a Constitución proclamaba a soberanía nacional en detrimento do rei, ao que se lle quitaba a función lexisladora, atribuída agora ás Cortes, que terían unha soa cámara, elixida por sufraxio universal masculino mediante un complicado sistema de compromisarios. Non obstante, para ser deputado requiríase a condición de propietario, o que excluía asalariados e campesiños sen terra.
Ao atribuír a soberanía á nación, estábase a producir un cambio fundamental: de acordo co texto, os cidadáns, recoñecían a Fernando VII como rei de España, pero non como rei absoluto, senón constitucional.
A Constitución, aínda que símbolo do liberalismo radical, reflectía o influxo da relixión e da nobreza a través da definición dun Estado confesional e o recoñecemento das propiedades dos grupos privilexiados.
A guerra e Fernando VII impediron que se implantasen as reformas promulgadas pola Constitución. Non obstante, anos máis tarde, outros textos, inspirados nela, encargaríanse de facer avanzar a sociedade española na conquista dos seus dereitos individuais e colectivos. Como símbolo do desexo de liberdade dos españois, a Constitución de 1812 permaneceu viva no recordo ao longo do século e prolongaríase no ideario dos liberais de América do Sur e de Europa.
11 Que decretos da Constitución de Cádiz establecían a liberdade política e a igualdade xurídica dos cidadáns?
12 Explica brevemente por que podemos cualificar como progresista e, mesmo, como democrática a Constitución de 1812.
A importancia da Constitución de 1812
«Deixando, pois, de lado a Constitución de Baiona, a nosa primeira Constitución, redactada en Cádiz de 1810 a 1812, representa o fito fundamental que inicia a dialéctica constitucional que chega ata o presente. O seu significado, situándonos no contexto da época, aparece como un avance progresista fundamental para a modernización da vida política española (...) supuxo o motivo fundamental do nacemento do liberalismo español e, nalgúns casos, europeo. A súa influencia, como é sabido, estenderíase por toda Europa e América Latina, desde o mesmo momento de emancipación das colonias españolas. Por supos-
to, nela é posible atopar aínda claras reminiscencias do Antigo Réxime, pero ao mesmo tempo dá acollida tamén a conceptos e institucións revolucionarias para a súa época. O cal se explica a causa de que interviñesen na súa redacción tanto elementos progresistas ou liberais como reaccionarios ou ultramontanos».
De Esteban, J.: Las constituciones de España. Madrid, Taurus, 1990.(trad.)
«Dentro do primeiro constitucionalismo occidental, o texto de Cádiz representa un dos mellores e soporta a comparación coa Constitución francesa de 1791 ou a americana de 1787. Mirkine Guetzevitch chega a dicir que supera a aquela e alcanza maior influencia ca ela no resto de Europa polo espírito nacional que respiraba, do que carecía a francesa.»
Solé Tura, J., e Aja, E.: Constituciones y períodos constituyentes en España (180-1936). Madrid, Siglo xxi, 1985, páx. 20. (trad.).
A proclamación da Constitución de 1812, de Salvador Viniegra.
Debido á súa situación estratéxica e á proximidade da frota e da base británica de Xibraltar, Cádiz foi, a partir de 1810, o «refuxio da soberanía nacional». O acceso a Cádiz, moi complicado por terra firme, era relativamente doado por mar, o que supuxo unha notable presenza de delegados das provincias periféricas, as máis avanzadas de España naqueles momentos.
O final das operacións militares contra os franceses non pacificou por completo o país, que se vía sometido ao enfrontamento político entre liberais e absolutistas, ambos os dous á expectativa da postura que tomara Fernando VII ao seu regreso do cativerio. A dúbida despexouse na primavera de 1814, ao pouco tempo de tocar o rei terra española e aceptar o ofrecemento dalgúns xenerais de colaborar na reposición do absolutismo monárquico, derrogado polas Cortes de Cádiz. A acción contrarrevolucionaria do Exército contaba, ademais, co apoio dun grupo de deputados absolutistas, asinantes do Manifesto dos Persas, que rexeitaban de forma rotunda a lexislación gaditana.
En maio de 1814, Fernando VII declarou ilegal a convocatoria das Cortes de Cádiz e anulou toda a súa obra lexisladora. Desaparecían de socato as reformas plasmadas só sobre o papel, sen que ninguén saíse á rúa na súa defensa. Co golpe de Estado fernandino, España volveu á situación anterior á «francesada», mentres a represión elixía as súas vítimas entre os liberais e os colaboradores do goberno de Bonaparte, obrigados moitos deles a tomar o camiño do exilio.
Tras a caída de Napoleón, a contrarrevolución deseñada pola Europa da Santa Alianza daba novo pulo ao absolutismo fernandino, que intentaba borrar da memoria dos españois a lembranza dunha Constitución que facía residir a soberanía na nación, non no rei.
Apoiado na Igrexa e nos grandes terratenentes, liquidou a liberdade de prensa e resucitou a Inquisición, que deseguida se puxo mans á obra coa retirada de centos de publicacións do período da guerra. Os xesuítas volveron a España e permanecerían no país ata o seguinte estalido liberal.
Baixo a mirada protectora do rei absoluto, a Igrexa inaugurou a súa cruzada «contra unha época de desorde e crimes» e colaborou gustosa co Santo Oficio delatando os liberais. Non obstante, a alianza entre o trono e o altar non obtivo os froitos esperados: decrecían as rendas eclesiásticas e o clero sufría unha notable diminución a causa da desorde producida pola guerra.
Cando a Igrexa esixiu a devolución das súas terras, vendidas no reinado anterior, Fernando VII negouse a satisfacer a súa reclamación e confirmou a nova distribución da propiedade, en mans agora de latifundistas afectos ao goberno.
Desde a volta de Fernando VII, moitos militares que loitaron contra os franceses opuxéronse á restauración do Antigo Réxime, e algúns deles conspiraron polo restablecemento das leis de Cádiz, agrupados en organizacións secretas ou en loxas masónicas.
A reacción de 1814 cortou os primeiros brotes de modernización dun Exército de 200 000 soldados e 16 000 oficiais no que convivían os profesionais ao estilo borbónico cos paisanos ascendidos da guerrilla, e os xenerais absolutistas coa oficialidade rabiosamente liberal.
Foi un monarca idolatrado, temido e odiado. Tras o seu retorno a España en marzo de 1814, buscou asesoramento e apoio nos sectores máis reaccionarios do país. O día 5 de maio entrou en Madrid e o día 10 decretou a abolición da obra de Cádiz. Os xenerais Elío e Eguía déronlle o apoio militar para esmagar o Consello de Rexencia e os principais líderes liberais. A partir de entón gobernou rodeado dunha «camarilla» de amigos, confidentes e compañeros de andanzas. Neste grupo figuraban personaxes como o duque de Alagón, o aguador Chamorro, o cura Vicente Sáiz ou Francisco Calomarde. A situación foi mesmo denunciada por declarados absolutistas como o antigo preceptor do rei, Juan Escóiquiz, ou Miguel Lardizábal.
13 Describe e explica os argumentos que xustifican o absolutismo como forma perfecta de goberno segundo os asinantes do Manifesto dos Persas.
14 Identifica os momentos anteriores da historia de España en que se produciron exilios masivos e a que colectivos sociais afectou; explica as súas causas e consecuencias. Determina as semellanzas e diferenzas co exilio descrito no doc.: «O primeiro grande exilio de España Contemporánea».
Asinado por 69 deputados servís –dos que 34 eran eclesiásticos–, foi presentado a Fernando VII con anterioridade ao seu decreto de anulación da obra das Cortes de Cádiz. Toma o seu estraño nome das súas palabras iniciais: «Señor: era costume nos antigos persas pasar cinco días en anarquía despois do falecemento do seu rei, co fin de que a experiencia dos asasinatos, roubos e outras desgrazas os obrigase a ser máis fieis ao seu sucesor.»
Expoñen neste unha defensa teórica do retorno ao absolutismo como forma de goberno.
«(…) 20. Quisiéramos grabar en el corazón de todos, como lo está en el nuestro, el convencimiento de que la democracia se funda en la inestabilidad y la inconstancia (…). O en estos gobiernos ha de haber nobles, o puro pueblo: excluir la nobleza destruye el orden jerárquico, deja sin esplendor la sociedad (…).
21. La nobleza siempre aspira a distinciones; el pueblo siempre intenta igualdades: este vive receloso de que aquella llegue a dominar (…).
40. En fin, Señor, esta Constitución (…) dice: Que la Nación española es libre e independiente y no es ni puede ser patrimonio de nadie, ninguna familia o persona. Y el artículo 14 expresa que el gobierno de la nación española es una monarquía hereditaria: artículos inconciliables (…).
134. La monarquía absoluta es una obra de la razón y de la inteligencia: está subordinada a la ley divina, a la justicia y a las reglas fundamentales del Estado; fue establecida por derecho de conquista o por la sumisión voluntaria de los primeros hombres que eligieron sus Reyes (…). En un gobierno absoluto las personas son libres, la propiedad de los bienes es tan legítima e inviolable que subsiste aún contra el mismo soberano (…). Madrid, 12 de abril de 1814».
Rodríguez Alonso, M.: Los manifiestos políticos en el siglo xix (1808-1874). Barcelona, Ariel, 1988. (trad.).
O regreso de Fernando VII desencadeou unha vaga de represión sobre toda persoa sospeitosa de tendencias liberais e, de modo máis claro, contra os colaboradores do rei Xosé I Bonaparte, os afrancesados. Moitos deles tiveron que se exiliar en Francia ou en Inglaterra.
«O primeiro grande exilio de españois perseguidos a morte por outros españois prodúcese, en efecto, a comezos do século xix, en dúas etapas sucesivas e baixo a inspiración daquel que foi o rei máis funesto da nosa historia, segundo Marañón e o máis unánime criterio. Na primeira etapa, 1813-1814, saen do país, a retagarda das tropas napoleónicas (...) moitos, máis de 10 000 militares e uns 5 000 civís (...) e a eles uníronse os citados patriotas liberais, perseguidos polo traidor monarca que foron tamén preto de 15 000. Unha primeira cifra de 30 000 fuxitivos, segundo Marañón, á que el mesmo engade outros 20 000 exiliados máis como consecuencia da segunda etapa da persecución, iniciada en 1823 (...).
En canto á significación cualitativa deste primeiro magno exilio (...), saíron de España os seus mellores homes, ademais de notables escritores, profesores e homes de ciencia (...). Fóronse os funcionarios máis aptos e intelixentes con que contaba o país, nunca sobrado de capacidades. Cos afrancesados e os liberais no exilio desapareceran en realidade da vida pública as minorías dirixentes do país».
Sueiro, D.: «El amargo pan del exilio», en Triunfo, n.° 691, 1976.
Abolición da liberdade de imprenta
«Habiendo visto con desagrado mío el menoscabo del prudente uso que debe hacerse de la imprenta, que en vez de emplearla en asuntos que sirvan a la sana ilustración del público, o a entretenerlo honestamente, se la emplea en desahogos y contestaciones personales, que no solo ofenden a los sujetos contra los que se dirigen, sino a la dignidad y decoro de una nación circunspecta, a quien convidan con su lectura; y bien convencido por Mí mismo de que los escritos que particularmente adolecen de este vicio son los llamados periódicos y algunos folletos, provocados por ellos, he venido en prohibir todos los que de esta especie se dan a la luz dentro y fuera de la Corte; y es mi voluntad que solo se publiquen la Gazeta y Diario de Madrid (…)».
Real Decreto do 25 de marzo de 1815.
Erixidos en gardiáns do liberalismo, algúns oficiais levaron a cabo unha serie de intentos golpistas (pronunciamentos) encamiñados a liquidar o absolutismo fernandino e a poñer en vigor a Constitución gaditana. Espoz e Mina en Pamplona (1814), Díaz Porlier na Coruña (1815) e Lacy en Barcelona (1817) fracasaron no seu empeño; pero, en 1820, o triunfo de Riego encabezaría o censo de pronunciamentos triunfantes ao longo do século que ofrecían a posibilidade de dar un xiro ao réxime mediante a alianza dos mandos militares e a prensa.
As conspiracións do Exército nutríanse do descontento popular provocado pola situación calamitosa en que se atopaba España despois da guerra, que destruíra cidades, camiños e fábricas, e descapitalizara a
«Na etapa de 1814 a 1820, cun país desfeito pola guerra da Independencia e en medio dunha recesión xeral europea, o Goberno atopouse sen estas fontes de ingresos extraordinarios (caudais de Indias e débeda pública). Os seus ingresos totais, que nos anos 1785-1808 foran de arredor de 1 200 millóns de reais ao ano, caeron en 1814-1820 a menos de 700 millóns; pero como esta suma se obtiña agora case exclusivamente de fontes tributarias (impostos), o resultado foi que a angustiosa miseria do erario veu combinarse cunha presión tributaria crecente, que pesaba duramente sobre o país. A empeorar a situación duns e outros (...) veu a crise do comercio exterior, consecuencia da progresiva perda dos mercados coloniais (...).
Ante a situación existente (...) o Estado español non parecía ter máis saída válida que a dun camiño de transformacións revolucionarias, do tipo das que se produciran en Francia a fins do século xviii, que fixese posible remover os obstáculos que o latifundismo e a persistencia de formas de explotación señoriais opoñían ao crecemento da produción agraria (...).
Os gobernantes aos que vimos fracasar –nove ministros de Facenda destituídos, un tras outro, en menos de seis anos– non fallaron porque se equivocasen nas fórmulas que había que aplicar, senón porque se lles encomendou unha tarefa irrealizable: acomodar o réxime absoluto ás necesidades dos novos tempos sen adoptar medidas que puidesen alterar a estrutura social vixente nin tocar os privilexios dos estamentos dominantes (...)».
Fonte, J.: La quiebra de la monarquía absoluta. Barcelona, Ariel, 1983.
agricultura e a gandería coa perda de rabaños e colleitas. Ademais, a inminente independencia de América privaría os españois dun mercado que puido contribuír ao seu ascenso económico, e ao Estado, dos medios necesarios para a reconstrución do territorio. Un panorama negativo que se vía complicado pola política inmobilista de Fernando VII, empeñado en revitalizar o Antigo Réxime, o que atrasaba máis o inicio da era industrial. Por último, o cambio constante de ministros e a escasa preparación de moitos deles entorpeceron a política económica do Goberno, sometido ás contradicións do vello sistema tributario.
Tras a revolución de Cádiz, todos os españois quedaran obrigados a colaborar no sostemento do Estado e desapareceron as exencións e os arrevesados mecanismos de recadación, vixentes desde o tempo dos Austrias. Co fin de facilitar a contabilidade gobernamental, por vez primeira en Europa, as Cortes gaditanas elaboraran o presuposto nacional, que facía un repaso anticipado dos ingresos e gastos do Estado. Nada disto sobreviviu á restauración absolutista de 1814. Volveuse ao réxime fiscal anterior, en menos de dous anos a débeda pública incrementárase perigosamente. Esta situación aproveitouna o ministro Martín de Garay para convencer o rei da necesidade de restablecer a contribución xeral aprobada en Cádiz e mellorar a repartición da carga fiscal mediante a avaliación tanto da riqueza territorial como da mercantil e industrial. Aínda que os resultados da reforma non foron os previstos, abondaron para que o responsable da Facenda estatal se convertese no branco de distintas campañas de descrédito que saltaron á rúa baixo a forma de versos satíricos.
En contraste co estancamento da industria, que demoraba a consolidación dunha clase burguesa en España, a agricultura tivo certa expansión. Aumentaron as terras labradas, a impulsos da presión demográfica do campo e da conseguinte busca de alimentos de primeira necesidade, como o trigo. Pero tamén neste ámbito o desenvolvemento español se vía entorpecido pola restauración absolutista, que, ao liquidar as reformas de Cádiz, devolvía á Mesta os seus privilexios, tan prexudiciais para a agricultura.
Actividades
15 Explica por que se produciu unha diminución de ingresos da Facenda Real tras a restauración do absolutismo. Podes atopar información na web de recursos de anayaeducación.es
Todas as dificultades do absolutismo e o malestar da poboación española configuraron unha situación insostible que estalou en 1820, cando o comandante Rafael del Riego, á fronte dunhas tropas dispostas preto de Cádiz para o seu traslado a América, se ergueu a favor da Constitución de 1812. O pronunciamento atopou apoios noutras gornicións da Península, que lle ver a Fernando VII que debería cambiar de política e aceptar o réxime constitucional. Mentres tanto, nacían xuntas liberais en distintas cidades, que dirixirían os concellos segundo o modelo de 1808 ata a reunión das Cortes. Comezaba así a segunda experiencia revolucionaria española, que durou tres anos, e logrou calar na vida pública en maior grao que Cádiz, aínda que se saldou cun fracaso, explicable se se ten en conta o pobre apoio social e político do liberalismo no país.
Desde o poder, os liberais eliminaron a Inquisición, impuxeron o sistema fiscal aprobado en Cádiz, suprimiron os señoríos, expulsaron os xesuítas e confirmaron as leis que garanten os dereitos e as liberdades dos cidadáns.
A Igrexa foi a institución que máis sufriu co cambio de réxime, ao aprobar o Goberno a supresión das ordes monacais e a desamortización de terras dos mosteiros. Coa venda de propiedades eclesiásticas, os liberais pretendían rebaixar a débeda pública e gañar a confianza dos gobernos estranxeiros e dos acredores españois. Non obstante, o burato chegaba a superar a cuarta parte do orzamento nacional e a suspensión de pagamentos non se podía evitar.
Ao abeiro da liberdade de opinión, naceron numerosos faladoiros e centros de debate que, baixo a forma de sociedades patrióticas, promovían os primeiros xornais en defensa da orde constitucional e que esbozaban os futuros partidos políticos. Moito máis que un «cuarto poder», a prensa –moi abundante durante o trienio– empezou a converterse nun poderoso instrumento de acción política ao servizo dos que incluso chegou a escurecer as mesmas sesións das Cortes.
A aplicación das reformas provocou deseguida a ruptura do bloque liberal en dous grupos, de gran transcendencia posterior, que representan diferentes xeracións e filosofías políticas. Dun lado, os homes que participaron nas Cortes de Cádiz, agora moderados, e doutro, os mozos seguidores de Riego, que se atribuían en exclusiva o triunfo da revolución de 1820: os denominados exaltados.
Aprendida a lección de 1814, cando ninguén se moveu en defensa da orde constitucional, os desilusionados, querían reformar a Constitución para restrinxir a plena soberanía do pobo mediante un sufraxio limitado e unha cámara alta nas Cortes. Entre eles encontrábanse políticos responsables dos primeiros gobernos do Trienio como o xeneral Ballesteros, Eusebio Bardají, Pérez de Castro ou Martínez de la Rosa. Pola contra, os exaltados defendían o sufraxio universal e unhas Cortes dunha soa cámara, expresión da soberanía nacional. Contaban con algúns dos militares máis prestixiosos, como o propio Riego, Antonio Quiroga e o xeneral Evaristo San Miguel, e con políticos relativamente novos, como Calatrava e Mendizábal. Destes postulados arrancaría a fractura do liberalismo español e a súa división en moderados e progresistas.
De familia nobre asturiana, foi garda de corps. Participou na guerra da Independencia e foi deportado a Francia en 1808, tras a derrota na batalla de Espinosa de los Monteiros. Coñeceu alí a masonería. Viaxou por Inglaterra e Alemaña. O seu pronunciamento en 1820 en Cabezas de San Juan, xunto ao coronel Quiroga e co apoio dos núcleos liberais gaditanos, estaba a piques de fracasar cando espertou unha vaga de apoios en varias gornicións de Galicia, Aragón, etc., cos que se logrou a reposición da Constitución. No Trienio inclinouse por posicións democráticas e dirixiu a resistencia fronte ao Exército invasor en 1823 (asalto do Trocadero en Cádiz). Apresado, foi executado ignominiosamente na forca. Riego converteuse, xa en vida, nun dos principais mitos do liberalismo español.
16 Sinala as diferenzas máis notables entre as dúas tendencias do liberalismo español que se manifestan a partir do Trienio Constitucional.
Extracto do tratado asinado por Austria, Francia, Prusia e Rusia (22-11-1822) que deu pé á intervención en España dos «Cen Mil Fillos de San Luís» (60 000 franceses máis 35 000 realistas españois), ao mando do duque de Angulema, en abril de 1823, para restablecer a Fernando VII como rei absoluto.
«Os infraescritos Plenipotenciarios autorizados especialmente polos seus Soberanos para facer algunhas adicións ao tratado da Santa Alianza (...) conviñeron nos artigos seguintes:
Artigo 1. As Altas Partes Contratantes, plenamente convencidas de que o sistema de goberno representativo é tan incompatible co principio monárquico como a máxima da Soberanía do Pobo é oposta ao principio de dereito divino, obríganse do modo máis solemne a empregar todos os seus medios, e unir todos os seus esforzos, para destruír o sistema do goberno representativo de calquera Estado de Europa onde exista, e para evitar que se introduza nos Estados onde non se coñece.
Artigo 2. Como non pode poñerse en dúbida que a liberdade de imprenta é o medio máis eficaz que empregan os pretendidos defensores dos dereitos das Nacións para prexudicar os dos Príncipes, as Altas Partes Contratantes prometen reciprocamente adoptar todas as medidas para suprimila non só nos seus propios Estados, senón tamén en todos os demais de Europa.
Artigo 3. Estando persuadidos de que os principios relixiosos son os que poden aínda contribuír máis poderosamente a conservar as Nacións no estado de obediencia pasiva que deben aos seus Príncipes, as Altas Partes Contratantes declaran que a súa intención é a de soster cada un nos seus Estados as disposicións que o Clero polo seu propio interese estea autorizado a poñer en execución, para manter a autoridade dos Príncipes, e todas xuntas ofrecen o seu recoñecemento ao Papa (...) solicitando a súa constante cooperación co fin de avasalar as Nacións.
Artigo 4. Como a situación actual de España e Portugal reúne por desgraza todas as circunstancias a que fai referencia este tratado, as Altas Partes Contratantes, confiando á Francia o cargo de destruílas, asegúranlle auxilialo do modo que menos pode comprometelos cos seus pobos, e co pobo francés, por medio dun subsidio de 20 millóns de francos anuais cada un, desde o día da ratificación deste tratado, e por todo o tempo da guerra.
Artigo 5. Para restablecer na Península o estado de cousas que existía antes da revolución de Cádiz (...) as Altas Partes Contratantes obríganse mutuamente, e ata que os seus fins queden cumpridos, a que se expidan (...) as ordes máis terminantes (...) para que se estableza a máis perfecta harmonía entre as catro Potencias contratantes, relativamente ao obxecto deste tratado (...)».
Fernando VII, rodeado do alto clero e da aristocracia, desembarca no Puerto de Santa María, unha vez rematada a resistencia liberal de Cádiz, e saúda o duque de Angulema, xeneral dos Cen Mil Fillos de San Luis. En marzo de 1820, o rei dixera: «(…) Xa tomei as medidas oportunas para a propia convocatoria das Cortes (...). Marchemos francamente, e eu o primeiro, pola senda constitucional; e mostrando a Europa un modelo de sabedoría, orde e perfecta moderación (...), fagamos admirar e reverenciar o nome español (...)». Agora, tres anos máis tarde, expresaríase en termos absolutamente contrarios. Os liberais adxudicaríanlle o epíteto de «rei Felón».
A pesar da súa cautela en introducir as reformas, os moderados apenas puideron gobernar, fustrigados pola reacción absolutista e contrarrevolucionaria. En 1821 xa estaban constituídas partidas armadas de voluntarios realistas, que contaban co apoio de Fernando VII, a quen se presentaba como prisioneiro dos liberais. Alentada por amplos sectores da Igrexa, irritados coa política anticlerical do Goberno, a insurrección gañou terreo en Navarra e Cataluña, onde a autoproclamada Rexencia de Urgell declaraba nulo todo o disposto desde 1820. A escalada contrarrevolucionaria radicalizou os liberais, que en 1822 formaron un Goberno exaltado, disposto a esmagar, coa axuda do Exército e da Milicia Nacional, os focos de rebelión. Os enfrontamentos case estaban a dexenerar en guerra civil cando, en abril de 1823, un exército francés, coñecido como os Cen Mil Fillos de San Luís, avalado e financiado polas potencias absolutistas de Europa, unidas na Santa Alianza, entrou en España co fin de restablecer a Fernando VII no poder. Os liberais non puideron facer nada ante unhas tropas que duplicaban as súas, nin sequera conseguiron mobilizar o pobo na defensa dun réxime que non prendera na sociedade.
Coas mans libres, o rei invalidou a lexislación do Trienio, e puxo fin ao segundo intento de revolución liberal. Para avalar a volta ao absolutismo, parte do exército francés permaneceu en España durante cinco anos.
Desde 1823 ata a súa morte en 1833, Fernando VII gobernou como monarca absoluto. O primeiro que fixo ao recuperar o trono foi desatar unha durísima represión, que golpeou políticos, funcionarios, homes de letras e oficiais do Exército.
A sanguenta depuración veu acompañada dun alarde de procesións e liturxias esperpénticas coas que, a xeito de autos de fe, a Igrexa pregoaba a súa influencia e a volta á «normalidade» relixiosa anterior ao Trienio.
O país volveu pecharse ás novidades do pensamento e da ciencia, á vez que o ministro Calomarde suplía co seu policía o labor da Inquisición, que o xefe militar francés impediu resucitar.
Varios miles de españois puxéronse a salvo no exilio, onde non permanecían inactivos, senón que conspiraban abertamente contra os gobernos de Fernando VII, á espera da súa oportunidade.
Durante os seis primeiros anos do réxime neoabsolutista, as súas preferencias estarían en Gran Bretaña; pero, a
17 A que clases e grupos sociais fai responsables Blanco White do atraso social e cultural de España? Por que?
José María Blanco White formula unha vigorosa crítica da sociedade española da época nas súas Cartas de España (1822):
«A relixión, ou mellor dito, a superstición está tan intimamente ligada á vida española, tanto pública coma privada, que temo cansalos coa miña continua referencia a ela. A involuntaria sucesión de ideas obrígame a entrar agora mesmo neste tema inacabable (...).
A influencia da relixión en España non coñece límites e divide os españois en dous grupos: fanáticos e hipócritas. Nun país en que a lei ameaza coa morte ou a infamia a todo disidente do tiránico dogmatismo teolóxico da Igrexa de Roma (...) Non están condenados os disidentes ocultos a unha vida de degradante submisión ou desesperado silencio? (…).
Os Grandes de España degradáronse pola súa servil conduta na corte e fixéronse odiosos ante o pobo pola súa insoportable altivez fóra dela. Coa súa mala administración e as súas extravagancias arruinaron as súas
casas e co descoido e abandono das súas inmensas propiedades empobreceron o país. Se houbese unha revolución en España estou seguro de que o orgullo ferido e o espírito de partido lles negaría na constitución a participación no poder a que lle dan dereito os seus estados, os seus antigos privilexios (...). Seguirán sendo unha pesada carga para o país e, por outra parte, o temor a perder os seus excesivos privilexios e a súa oposición a aceptar as reformas (...) poñeranos sempre do lado da Coroa para restaurar os abusos e arbitrariedades dun goberno despótico (...).
Poucas son as vantaxes que un mozo pode sacar dos estudos universitarios en España. Esperar que exista un plan racional de estudos nun país no que a Inquisición está constantemente á espreita sería manifestar un descoñecemento total das características da nosa relixión (...).
Quen se atreverá a camiñar polo sendeiro da cultura cando conduce dereitamente aos cárceres da Inquisición?».
partir de 1830, o triunfo do liberalismo en Francia ofrecía a posibilidade dun achegamento físico a España. En contacto cos seus correlixionarios europeos, os refuxiados mantiveron o lume da revolución española, que contaba en Londres con sete xornais que publicaban en castelán, mentres que a vida intelectual no interior da Península debía esconderse, por medo á represión que podían sufrir, no teatro romántico, as noticias financeiras ou nos artigos costumistas, que cultivaban con éxito Mariano José de Larra e Ramón de Mesonero Romanos.
A nova restauración absolutista de Fernando VII significou, como a anterior (1814), o restablecemento parcial do Antigo Réxime, a pesar de que a experiencia do Trienio Constitucional aconsellaba que os problemas que sufría o país fosen abordados. con solucións moi diferentes e introducir algunhas reformas para lograr a colaboración dos antigos ilustrados e dos partidarios dun liberalismo temperado.
Por iso, o labor gobernamental realizado ao longo da década acabaría pordebería ter maior importancia e alcance que o que foi levado a cabo no período anterior de goberno absolutista.
Sobre os departamentos existentes, creouse, en 1823, o Consello de Ministros, órgano de consulta do monarca, en quen descansaba o poder executivo. Un dos ministros máis estables dos gabinetes fernandinos, Luis López Ballesteros, reorganizou a Facenda, estableceu o orzamento anual do Estado, abordou o eterno problema da débeda pública, agravado desde 1824 pola perda do imperio americano, promulgou un código de comercio e creou a Bolsa de Madrid.
A partir da perda das colonias americanas deu comezo unha fase de autarquía económica que tiña como finalidade de compensar o perdido, bouzáronse novas terras e reduciuse o comercio exterior en beneficio da industria nacional.
As trasformaciones impulsadas polos gobernos de Fernando VII atoparon eco na iniciativa privada, que montou a primeira siderurxia moderna en Marbella e mecanizaba fábricas téxtiles en Cataluña, ao tempo que a Bolsa de Madrid abría as súas portas.
Pero nin a mellora económica nin o crecemento demográfico conseguiron cambiar o rostro dun país arruinado que arrastraba os seus vellos males: escasa credibilidade do Estado respecto ao pagamento da súa débeda, agricultura estancada, bandoleirismo, desorde das diversas administracións, pésima rede de camiños e estradas, etc.
A «Bolsa de Comercio» de Madrid foi creada por Lei en setembro de 1831. O ministro López Ballesteros viuse auxiliado no proceso da súa creación por Pedro Sáinz de Andino, un afrancesado volto do exilio que redactou proxectos como o Código de Comercio (1829) ou a Lei que organizaba o Banco de San Fernando. O edificio foi construído décadas máis tarde.
Mariana Pineda (1804-1831), foi unha muller granadina de de familia acomodada que no Trienio Liberal abrazou a causa do constitucionalismo. Na Década Ominosa varios familiares e achegados seus fóronse ao exilio e Mariana era vixiada pola policía fernandina.
Mentres Torrijos preparaba un pronunciamento (febreiro de 1831), Ramón de Pedrosa, alcalde do Crime de Granada, seguindo as instrucións do servil Calomarde, ministro de Graza e Xustiza de Fernando VII, ordenou a detención e encarceramento de Mariana.
No xuízo aduciuse que se achara na súa casa unha bandeirola con lemas liberais («Liberdade, Igualdade, Lei»), que serviría de sinal para un levantamento. Mariana foi acusada de actuar como conexión entre os liberais granadinos e exiliados en Xibraltar. Negouse a declarar contra os seus presuntos colaboradores; foi condenada a morte e executada a garrote vil publicamente ante unha masa popular que axiña difundiu a súa imaxe de serenidade, valor e lealdade, o que a convertería nun mito do liberalismo español.
O seu recordo perdurou na memoria popular. Notables dramaturgos -Villanueva (1837), F. García
5.3.3. Crise política permanente
Nada, non obstante, tan destrutivo para a España de 1823-1833 como a ausencia dunha dirección política firme e a incapacidade estrutural dos gobernos de Fernando VII para remediar os problemas da nación cos instrumentos legais e económicos do Antigo Réxime. Os continuos cambios de Goberno deixaron patentes, ademais, as dificultades que non logrou superar o monarca no seu desexo de integrar no poder as distintas correntes do absolutismo renovado de 1823.
Dúas graves ameazas gravitaron sobre os gobernos de Fernando VII: dun lado, os liberais exaltados, cos seus principais dirixentes no exilio ou acazapados en sociedades secretas, sempre dispostos a preparar levantamentos, que, carentes de apoio social, se saldaban as máis das veces coa execución dos seus dirixentes e a mitificación dos seus nomes como símbolo da loita pola liberdade; doutro, os realistas puros ou ultras, o sector máis reaccionario e clerical do absolutismo, que desconfiaban de Fernando VII, ao que acusaban de transixir demasiado cos liberais. O seu brazo armado era o corpo de voluntarios realistas, as partidas, fundamentalmente campesiñas, que loitaron contra o liberalismo do Trienio Constitucional e que agora se sentían desprezadas polos militares profesionais e mal pagadas.
Lorca (1925) ou J. Martin Recuerda (1972)– crearon obras teatrais sobre o seu proceso e a súa morte. Foi retomado o tema nunha película alemá (1965) e nunha serie de TVE (1984).
O descontento dos ultrarrealistas traduciuse pronto en levantamentos: unhas veces pronunciamentos militares, como a conspiración do xeneral Bessières (1825), que fracasou e foi fusilado, e revoltas desorganizadas noutras ocasións.
A partir de 1826, o movemento adquiriu máis forza e identificouse coa figura do piadoso Carlos María Isidro, irmán do monarca e o seu suposto herdeiro, por falta de descendencia real, como evidenciou o Manifesto dos Realistas Puros, documento que denunciaba a presunta deslealdade de Fernando aos principios absolutistas.
Na primavera do ano seguinte, a rebelión dos realistas «agraviados» ou malcontents, como eles se chamaban, triunfaba en zonas rurais de Cataluña, pero mostrábase incapaz de conquistar as cidades. Cando Fernando VII chegou a Barcelona, unha vez sufocado o alzamento, a burguesía manifestoulle a súa adhesión prestándolle diñeiro, que o rei devolvería a través de medidas proteccionistas. Outros levantamentos ultras en Navarra, norte de Castela e A Mancha foron castigados con gran dureza. Nos seus escritos, os ultrarrealistas mostrábanse claramente como «carlinos», partidarios do irmán do rei, xa en conivencia con Calomarde e outros políticos da corte e o Consello Real.
A grande inestabilidade política viuse incrementada en 1830 por outros acontecementos que escurecían o futuro do absolutismo e as esperanzas dos seguidores de Carlos María Isidro, os carlistas. A revolución liberal triunfara en Francia, polo que os absolutistas españois non podían esperar xa máis axuda dos seus veciños, e en Madrid, a cuarta muller de Fernando VII, María Cristina, déralle en 1830 unha herdeira, a princesa Isabel.
Antes do seu nacemento, o seu pai fixera publicar a Pragmática Sanción, redactada polas Cortes en 1789, que restablecía a sucesión tradicional da monarquía hispana permitindo reinar ás mulleres. O preito legal tiña un evidente alcance político. A exclusión do trono do ultrarrealista Carlos María Isidro significaba un triunfo dos círculos moderados e liberais encubertos da corte, que se reunían arredor da raíña María Cristina co fin de promover certa apertura do réxime.
Os partidarios de Carlos non se resignaron e, aproveitando a grave enfermidade do rei, obtiveron, en 1832, por medio do ministro Calomarde, un novo documento no
que se derrogaba a Pragmática Sanción. Pero, o complot volveuse en contra dos seus protagonistas. Unha vez recuperado, Fernando VII confirmou os dereitos sucesorios da súa filla Isabel, desfíxose dos seus colaboradores máis reaccionarios e formou un novo Gabinete, presidido por Cea Bermúdez, que buscou o apoio do liberalismo moderado e autorizou o retorno dos exiliados, ao tempo que tomou medidas contra os voluntarios realistas.
En setembro de 1833 morría Fernando VII, e a súa viúva, María Cristina, herdou en nome da súa filla Isabel a Corona de España, que tamén reclamaba para si Carlos María Isidro, apoiado polos últimos defensores do Antigo Réxime, os carlistas, que levaban uns meses preparando o seu levantamento.
18 Por que pode dicirse que a cuestión sucesoria é soamente un «pretexto» no enfrontamento entre liberais e absolutistas?
«¡Cuán sensible ha sido a mi corazón la muerte de mi caro hermano! Gran satisfacción me cabía en medio de las aflictivas tribulaciones, mientras tenía el consuelo de saber que existía, porque su conservación me era la más apreciable: Pidamos todos a Dios le dé su santa gloria (…).
Carlos Carlos María Isidro, a principios de 1833, negouse a recoñecer como raíña a súa sobriña Isabel. Fernando ordenoulle abandonar España e refuxiouse en Portugal. Ao coñecer a morte do rei, emitiu o Manifesto de Abrantes, unha chamada á mobilización dos seus partidarios, que significaba a guerra:
No ambiciono el trono; estoy lejos de codiciar bienes caducos; pero la religión, la observancia y cumplimientode la ley fundamental de sucesión y la singular obligaciónde defender los derechos imprescriptibles de mis hijos y todos mis amados sanguíneos, me esfuerzan a sostener y defender la corona de España del violento despojo que de ella me ha causado una sanción tan ilegal como destructora de la ley (…). Desde el fatal instante en que murió mi caro hermano (que santa gloria haya), creí se habrían dictado en mi defensa las providencias oportunas para mi reconocimiento; y si hasta aquel momento habría sido traidor el que lo hubiese intentado, ahora será el que no jure mis banderas, a los cuales, especialmente a los generales, gobernadores y demás autoridades civiles y militares, haré los debidos cargos cuando la misericordia de Dios, si así conviene, me lleve al seno de mi amada patria, y a la cabeza de los que me sean fieles (…).
Abrantes, 1 de outubro de 1833 Carlos María Isidro de Borbón.»
Diversos factores explican o xurdimento do espírito independentista na América española. Estaba, en primeiro lugar, a oposición ao control mercantil da metrópole, que impedía aos crioulos (descendentes de españois emigrados a América) comerciar libremente con competidores anglosaxóns con mellores prezos e calidades. A reivindicación dun comercio libre é, pois, unha razón económica de gran calado. Cando en 1796 a ruptura das comunicacións entre os dous continentes, como consecuencia da guerra naval contra Inglaterra, obrigou ao Goberno español a dar plena liberdade á colonias para comerciar cos países neutrais, era demasiado tarde.
En segundo lugar, o reformismo de Carlos III supuxera un maior control sobre a Administración colonial e o envío
A Igrexa americana, sobre todo nos sectores do baixo clero, foi outro sector que mostrou propia. Unha vez que chegaron a América as noticias das medidas desamortizadoras de Carlos IV ou algunhas das reformas anunciadas pouco despois nas Cortes de Cádiz, moitos sacerdotes e frades xa elixiran o camiño da insurrección. Como na guerra española contra os franceses, a Igrexa sería unha canteira magnífica de líderes insurxentes e guerrilleiros, cos púlpitos e os conventos ao servizo da revolución.
Por outro lado, actuaba como un estímulo constante o exemplo da emancipación das colonias británicas do norte (Estados Unidos) e era decisiva a axuda material, económica e política que, de feito, prestaron aos movementos independentistas. Un factor importante no proceso foi a chamada «doutrina Monroe» (1823), do
A principios do século xix , España controlaba un extensísimo territorio colonial no continente americano que comprendía Florida, Louisiana (cedida a Francia no ano 1801), Texas, Nuevo México e Alta California no norte; Centroamérica e a principal Antillas; Perú, Chile, Arxentina. Así mesmo, estaban baixo o seu mando as illas Filipinas e outros arquipélagos no Pacífico
oriental, así como a illa de Fernando Poo no golfo de Guinea. Durante a guerra da Independencia española iniciáronse os movementos independentistas, liderados pola burguesía crioula, que levaron á perda da maioría dos territorios americanos no primeiro terzo do século, coa excepción de Cuba, Puerto Rico e as illas do Pacífico.
Todo o descontento alimentado en América habería de ter fundamento e xustificación, desde finais do século xviii, nos escritos da Ilustración francesa e no exemplo dos Estados Unidos, que animaba os crioulos a levar á práctica os seus desexos de independencia.
Tamén nalgúns territorios do continente, o ideario americanista sería difundido a través de xesuítas resentidos pola expulsión decretada por Carlos III. A impulsos das novas ideas, as reivindicacións de igualdade e poder político, características do pensamento liberal, fundíanse coas demandas de soberanía dunhas elites que se compracían de autodenominarse españois americanos.
A doutrina ilustrada inspiraba os ideais da burguesía crioula e xustificaba doutrinalmente a revolución vindeira, pero en absoluto serviría para promover avances no desenvolvemento político e social. O proceso de insurrección americana tería, pois, un marcado carácter clasista, e nel participarían, así mesmo, oficiais do Exército español comprometidos coa causa crioula.
Baixo a bandeira do patriotismo trátase de ocultar o modelo crioulo de nación, no que a maioría dos cidadáns quedaban marxinados, mentres que o militarismo e o caudillismo se apoderan de todos os resortes do poder. Era un nacionalismo provinciano, que disgregaba o imperio en distintos Estados, acorde coas divisións administrativas creadas por España, e que utilizaría a maquinaria burocrática para afirmar a súa política.
A independencia americana tivo o seu preámbulo en 1806, cando o militar crioulo Francisco Miranda, financiado polos británicos, fracasou no seu intento de invadir o actual territorio de Venezuela. No mesmo ano, Gran Bretaña, que, comos os Estados Unidos, desexaba entrar no mercado colonial de España, atacou Buenos Aires, defendida animosamente por tropas crioulas, cuxa vitoria conseguiu fortalecer o seu orgullo de americanos e convenceunos da súa capacidade para rexer os seus destinos. Ningunha oportunidade mellor para levala adiante que a abdicación de Fernando VII en 1808 e a súa substitución por Bonaparte.
Tamén os españois americanos rexeitaron o cambio e organizáronse en xuntas locais (Caracas, Bos Aires, Asunción, Bogotá, Santiago, etc.), co pretexto de preservar a autoridade do monarca. Pero, ao pouco tempo, eran destituídos moitos gobernantes peninsulares e asomaban as primeiras proclamas de liberdade política e comercial.
Aproveitando o baleiro de poder da metrópole producido pola guerra contra os franceses, algunhas xuntas declararon a independencia, mentres se poñían en marcha diversas insurreccións que anunciaban a fin próxima do imperio español.
Neste contexto, Gran Bretaña aproveitou a ocasión e a súa estratexia respondeu a un dobre xogo:
• Na Península era aliado fronte a Francia.
• En América alentaba as posicións independentistas das colonias españolas.
Os gobernos de España nada podían facer contra os brotes independentistas; nin tampouco as Cortes de Cádiz, decididas a apuntalar a integridade da monarquía, ofrecían solución ningunha.
A loita pola independencia nestes territorios pronto dexenerou en guerra civil entre os partidarios da secesión e os fieis á metrópole, ou entre a burguesía nacionalista e os explotados mestizos e indios, manipulados por un ou outro bando.
En non poucas ocasións, a profunda carga racial e campesiña dalgúns levantamentos asustou tanto os líderes crioulos que resultaría negativa para as aspiracións independentistas. Desexos de emancipación, enfrontamentos sociais e rivalidade entre o liberalismo e a reacción constituían, en definitiva, o núcleo da contenda americana.
Concluída a guerra hispano-francesa, o Goberno de Fernando VII respondeu aos secesionistas co envío dun modesto exército que logrou pacificar algúns territorios, pero que non conseguiu evitar a independencia formal de Arxentina en 1816.
A intransixencia da metrópole ante calquera fórmula de autonomía impedía o arranxo, ao excitar os dirixentes americanos e lanzalos definitivamente ao enfrontamento. Foi a partir dese ano cando tiveron lugar as grandes campañas, nas que se enfrontaron os corpos expedicionarios españois aos patriotas americanos, cuxos xefes militares, Simón Bolívar e José de San Martín, dirixían con grande acerto estratéxico a sublevación e aproveitábanse da falta de recursos da Coroa. Os triunfos dos liberadores en Colombia e Chile non conseguiron facer claudicar o rei, que preparaba a represalia concentrando tropas en Andalucía, as cales non chegaron a cruzar o Atlántico, ao sublevarse en 1820 a favor da Constitución de Cádiz.
Ao compás das dificultades da monarquía española, os rebeldes proseguiron o seu avance, ata liberar, tras a batalla de Ayacucho, en 1824, as terras do Perú, últimos
redutos leais a España, perdéndose así para sempre os territorios americanos, con excepción de Cuba e Puerto Rico.
En México, o medo a unha revolución igualitaria e indixenista mantivo os terratenentes, os burgueses e o alto clero fieis á metrópole. Non obstante, os intentos de reforma agraria e eclesiástica do Trienio Liberal empurrarían os notables e a Igrexa a apoiar o movemento independentista do xeneral Agustín de Iturbide, quen, en 1822, se proclamaba emperador do novo Estado.
A independencia das colonias non só clausurou tres séculos de relación política entre a metrópole e América, senón que foi a orixe de profundas transformacións a ambas as dúas beiras do Atlántico.
Sen os seus territorios americanos, España quedou definitivamente relegada a un papel de potencia de segunda orde, e perdeu un inmenso mercado e uns recursos moi necesarios nun momento en que outros países europeos comezaban a súa industrialización. Para América, o soño de Bolívar de crear unha Gran Colombia unida fracasou.
Os novos Estados americanos foron unha presa moi doada do neocolonialismo dos Estados Unidos e do Reino Unido. Durante todo o século xix, as novas repúblicas nacidas da desmembración da América hispana librarían entre si guerras en diversos escenarios de Chile, Perú, Arxentina ou Centroamérica, conflitos armados que axudarían a construír ou a reforzar novas identidades nacionais.
19 Elabora unha relación dos motivos aducidos polos independentistas das colonias americanas. Establece a súa relación coa situación política e militar da España do momento, identifica o grupo social que propón a independencia e valora se os expostos no documento son os argumentos reais ou meros pretextos de oportunidade.
20 Que diferenzas se daban entre as elites dirixentes de Perú e doutras zonas fronte á cuestión da independencia? Por que?
21 Os Estados Unidos e Gran Bretaña, que apoiaron a independencia da América hispana, estaban interesados, non obstante, na desmembración do territorio en numerosos Estados. Estás de acordo con esta afirmación? Que vantaxes obtiñan nese caso?
Simón BolívarO caraqueño Simón Bolívar foi o liberador por excelencia no proceso de emancipación americana. Tivo unha sólida formación académica e militar. Viaxou a España, Francia e Italia en anos decisivos. A partir do intento de Miranda en 1806, púxose ao servizo da idea independentista que desenvolveu abertamente a partir de 1810. Como dirixente militar, obtivo notables vitorias fronte ás tropas realistas (Boyaca, 1819; Carabobo, 1821). Foi igualmente grande o seu prestixio como líder político defendendo a creación dunha Gran Colombia a partir do territorio do vicerreinado de Nova Granada. O seu proxecto unificador xa fracasara antes da súa morte en 1830.
«O comercio exterior español sufriu unha drástica reconversión tras a perda do imperio colonial. Ata entón, España, como metrópole, tivera un papel de intermediario entre as súas colonias e Europa, desenvolvendo unha intensa actividade reexportadora. Grazas ao seu monopolio comercial co Novo Mundo, exportaba cara a el unha cantidade considerable de produtos manufacturados, a maioría importados previamente doutros países europeos, aínda que tamén os había producidos domesticamente; á súa vez exportaba cara a Europa, ademais dos producidos por ela, unha serie de produtos primarios traídos das Indias. A fin do imperio impuxo un cambio radical na estrutura dese comercio exterior. Ao deixar de ser metrópole colonial (ou case), España tivo que renunciar ao seu lucrativo papel de intermediario. As súas exportacións a América reducíronse espectacularmente e tamén o fixeron en boa medida as súas reexportacións a Europa. En cuestión duns poucos anos pasou de ser cabeza dun grande imperio colonial a ser un país subdesenvolvido da periferia europea (...)».
(1821)
Buena Vista (1847)
CUBA (1898)
BELICE XAMAICA
PROVINCIAS UNIDAS (1823)
PANAMÁ (1903, independízase da Gran Colombia)
Pichincha (1822)
Boyacá (1819)
COLOMBIA (1819)
PERÚ (1821)
Junín (1824)
Lima
REPÚBLICA DOMINICANA (1821)
PORTO RICO (1898)
Carabobo (1821)
ECUADOR (1822)
Fronteiras en 1830
Primeiras sublevacións independentistas
Campañas de Simón Bolívar (1819-1824)
Campañas de San Martín (1817-1822)
Campaña de Sucre
Realistas (monárquicos)
Batallas e ano
Gran Colombia (1819-1830)
0
O dereito á independencia
VENEZUELA (1819)
GUAYANAS
BRASIL (1822)
Ayacucho (1824)
BOLIVIA (1825)
Mendoza Chuquisaca
Salta (1813) Maipú (1818)
PARAGUAY (1811)
CHILE (1818)
ARXENTINA (1816)
URUGUAY (1828)
MALVINAS (1833 a Reino Unido)
C. Torres, dirixente do movemento revolucionario de Nueva Granada, 1810.
«En el nombre de Dios todopoderoso. Nosotros, los representantes de las provincias unidas de Caracas, Cumaná, Margarita, Barcelona, Mérida y Trujillo, que forman la Confederación americana de Venezuela (…) y considerando la plena y absoluta posesión de nuestros derechos, que recobramos justa y legítimamente desde el 19 de abril de 1810 en consecuencia de la jornada de Bayona, y la ocupación del trono español por la conquista y sucesión de otra nueva dinastía constituida sin nuestro consentimiento: queremos, antes de usar de los derechos de que nos tuvo privados la fuerza por más de tres siglos,
En Centroamérica, a federación de repúblicas creada en 1824 ao sur de México apenas durou 15 anos tras varias guerras civís para accabar fragmentándose en seis diferentes estados.
y nos ha restituido el orden político de los acontecimientos humanos, patentizar al universo las razones, que han emanado de estos acontecimientos, y autorizar el libre uso que vamos a hacer de nuestra soberanía (…)»
Declaración de Independencia de Venezuela.
O papel dos mestizos na guerra
Ao longo de tres séculos, a colonización española en América xerou un complexo proceso de mestizaxe cuxo resultante foi un rico mosaico de tipos e culturas. Á hora da independencia, foi moi distinto o comportamento das comunidades americanas en función da estrutura social e étnica de cada territorio. Así, mentres que os crioulos venezolanos se apoiaron nas comunidades negra e mestiza, en México o protagonismo indíxena foi moi claro. Noutros lugares, como o Alto Perú, era tal a distancia social e a desconfianza entre crioulos e indíxenas, que apenas existiu espírito independentista entre as elites dominantes, que preferían seguir vinculadas á metrópole.
1 Análise e comentario de mapas
Os mapas históricos son un recurso imprescindible no estudo da historia, xa que todos os procesos que conforman a evolución das sociedades humanas se poden enmarcar nun espazo, que, á súa vez, tamén é dinámico. Os mapas preséntanse graficamente con cores, símbolos ou signos.
O comentario de mapas históricos require unha observación, lectura e anotación do mapa: título, claves e símbolos, lenda, espazo que se estuda para despois proceder á interpretación correcta da información contida nel, de forma que permita a explicación dos feitos, ou fenómenos históricos que representa.
A invasión francesa dos Cen Mil Fillos de San Luis
Tropas do Duque de Angulema
Corpo do exército de Bourke
Corpo do exército
División de Moncey
División de Hohenlohe
Gornicións de ocupación
• Á vista do mapa adxunto, que describe a invasión francesa dos Cen Mil Fillos de San Luís (1823), redacta un comentario segundo o seguinte guión de traballo:
1. Tipo de mapa, información que presenta, a súa natureza, tipo de fonte histórica, autor, etc.
2. Descrición dos elementos principais, movementos de tropas, ritmo de avance, etc.
3. Comentario sobre a estratexia seguida polo invasor, as resistencias habidas e os resultados da vitoria francesa.
4. Interpretación do feito á luz da contenda entre liberalismo e absolutismo na Europa da restauración. Consecuencias para España.
5. Conclusión.
2 Comentario de textos constitucionais
O comentario desta clase de escritos permítenos coñecer os principios políticos, sociais, económicos e culturais das forzas dominantes no momento da elaboración de cada constitución.
A súa análise e comentario consiste en:
1. Presentar o documento: quen e en que circunstancias o elabora.
2. Analizar o seu contido, considerando aspectos como: concepto de soberanía, forma de Estado, dereitos e deberes dos cidadáns, organización territorial do Estado, relacións Igrexa-Estado, etc.
3. Explicar o significado histórico do documento, os intereses sociais, políticos e económicos que representa.
4. Valoración da vixencia e eficacia do documento, destacando as achegas máis significativas, se as tivo, ao proceso constitucional español.
Constitución de 1812:
«Art.º 1. A Nación española é a reunión de todos os españois de ambos os dous hemisferios. (…)
Soberanía nacional
Art.º 3. A soberanía reside esencialmente na Nación e polo mesmo pertence a esta exclusivamente o dereito de establecer as súas leis fundamentais. (…)
Art.º 4. A Nación está obrigada a conservar e protexer por leis sabias e xustas a liberdade civil, a propiedade e os demais dereitos lexítimos de todos os individuos que a compoñen. (…)
Art.º 12. A relixión da Nación española é e será perpetuamente a católica, apostólica romana, única verdadeira. A Nación protéxea por leis sabias e xustas e prohibe o exercicio de calquera outra. (…)
Art.º 14. O goberno da Nación española é unha monarquía moderada e hereditaria.
Art. 15. A potestade de facer as leis reside nas Cortes co Rei. (…)
Art.º 17. A potestade de aplicar as leis tanto nas causas civís como nas criminais reside nos tribunais establecidos pola lei.
Art. 18. Son cidadáns aqueles españois que por ambas as dúas liñas traen a súa orixe dos dominios españois de ambos os dous hemisferios, e están, aveciñados en calquera poboación dos mesmos dominios. (…)
Art.º 27. As Cortes son a reunión de todos os deputados que representan á Nación, nomeados polos cidadáns na forma que se dirá.
Art. 28. A base para a representación nacional é a mesma en ambos os dous hemisferios. (…)
Art.º 34. Para a elección de deputados de Cortes celebraranse xuntas electorais de parroquia, de partido e de provincia. (…)
Art.º 92. Requírese para ser elixido (...) ter unha renda anual proporcionada, procedente de bens propios. (…)
Art.º 168. A persoa do Rei é sagrada e inviolable e non está suxeita a responsabilidade. (…).
Art. 225. Todas as ordes do Rei deberán ir asinadas polo secretario de despacho do ramo ao que o asunto pertence. (…)
Art.º 248. Nos negocios comúns, civís e criminais, non haberá máis que un só foro para todas as persoas. (…)
Art.º 339. As contribucións repartiranse entre todos os españois con proporción ás súas facultades, sen excepción nin privilexio ningún. (…)
Art.º 366. En todas as poboacións da monarquía se establecerán escolas de primeiras letras, nas que se ensinará aos nenos a ler, escribir e o catecismo da relixión católica, que comprenderá tamén unha breve exposición das obrigas civís. (…)
Art.º 371. Todos os españois teñen liberdade de escribir, imprimir e publicar as súas ideas políticas, sen necesidade de licenzas, revisión ou aprobación ningunha anterior á publicación, baixo as restricións e responsabilidades que establezan as leis. (…)».
• Comenta esta selección do articulado da Constitución de 1812 seguindo seguindo as pautas indicadas. Anota á marxe os conceptos que corresponden ao contido de cada artigo, tal como se indica nos tres casos sinalados (artigos 3, 12 e 248).
A crise do Antigo Réxime supuxo para España a perda do mercado americano. O cadro seguinte describe aspectos esenciais dese proceso.
• Analiza esta serie estatística, tendo en conta o seguinte guión de traballo:
1. Tipo de fonte histórica, natureza da súa información, autor, etc.
2. Datos que describe a serie e a súa agrupación.
3. Comentario e valoración dos cambios habidos entre as dúas datas. Significado dos valores para cada territorio. Por que Navarra ten contabilidade diferente? Por que Filipinas presenta unha situación peculiar?
4. Interpreta o fenómeno á luz dos cambios xerais habidos en España no primeiro terzo de século. Como queda a economía española en relación con outros países europeos?
4 Comentario de series estatísticas de contido fiscal
Na análise desta clase de datos débese ter en conta, ademais das pautas xerais de comentario de series estatísticas, o seguinte:
1. O tipo de impostos que configuran os ingresos do Estado e a súa tendencia no transcurso do tempo. En ocasións, os datos permitirannos extraer información sobre a orientación ideolóxica e económica dos que exercen o poder.
2. A proporción que supón cada fonte de ingresos no total que percibe o Estado. Esta información permite establecer a maior ou a menor solvencia financeira do Estado.
• Comprobamos. Analiza o cadro tendo en conta as orientacións indicadas. Anota as tendencias de cada un dos tres conceptos ao longo do tempo e os feitos históricos cos que se relacionan.
– Por que non hai datos para 1806-1814?
– Por que faltan as porcentaxes de débeda pública entre 1814-1819? A que pode deberse o incremento da porcentaxe de débeda pública entre 1793 e 1806?
Para contextualizar estes datos, considera o volume de ingresos totais en media anual e en millóns de reais, segundo o autor: 1785-1807: 1 169; 1814-1833: 711.
Á morte de Fernando VII, en 1833, comezou na historia de España un proceso imparable de cambios políticos, sociais e económicos. En toda Europa occidental consolidábase a sociedade burguesa sobre a base económica da Revolución Industrial e o sistema capitalista. España, coas súas peculiaridades, incorporouse a este proceso, e ao longo do reinado deste período producíronse os cambios substanciais da revolución liberal-burguesa e sentáronse as bases do sistema capitalista.
No reinado de Isabel II leváronse a cabo as reformas fundamentais para o establecemento dun réxime liberal moi moderado. Cando nos anos sesenta a sociedade española esixiu a democracia, o primeiro obstáculo foi a propia raíña Isabel, destronada e enviada ao exilio en 1868 por unha auténtica revolución popular, La Gloriosa.
QUE VAS ATOPAR NESTA UNIDADE
1. A revolución liberal-burguesa
2. A guerra civil (1833-1840)
3. As rexencias (1833-1843)
4. A Década Moderada (1844-1854)
5. O Bienio Progresista (1854-1856)
6. A Unión Liberal e o retorno do moderantismo (1856-1868)
7. A economía
8. A nova estrutura social
9. O Sexenio Democrático (1868-1874)
10. A cultura
• Traballa os contidos
Os contidos e as actividades desta unidade poden resultar de utilidade para a realización do proxecto multidisciplinario «Votamos ou non votamos?».
O concepto de revolución liberal-burguesa é esencial para describir e explicar as transformacións sufridas polas sociedades occidentais nos tempos recentes. Podemos definila como un proceso violento de substitución da sociedade feudo-señorial do Antigo Réxime por unha nova sociedade liberal-burguesa e capitalista, o implicaba cambios moi relevantes:
• Cambios políticos, coa aparición do Estado constitucional, organizado sobre a base da liberdade política e a igualdade xurídica dos cidadáns, a división de poderes e a soberanía da nación.
• Cambios económicos, cunha grande expansión das forzas produtivas: crecemento demográfico, relacións de produción baseadas na libre contratación da forza de traballo, novo concepto da propiedade, libre circulación de capital, creación de mercados nacionais.
• Cambios ideolóxicos: unha nova doutrina que postula a racionalidade e o cientificismo como forma de fomentar o crecemento económico e o desenvolvemento. Todas estas transformacións prodúcense baixo a hexemonía da burguesía como clase social dominante e unhas relacións sociais encamiñadas a garantir a reprodución do capital, de aí a denominación de capitalismo do novo sistema socio-económico.
No caso de España, a revolución liberal-burguesa presentou como trazos:
A lentitude e fraxilidade dos cambios.
As fortes resistencias dos grupos privilexiados do Antigo Réxime.
A conflitividade e inestabilidade.
Como marco xeral, o atraso nos cambios fronte aos países de Europa occidental.
A Rexente confirmou inmediatamente a Cea Bermúdez como xefe de Goberno. Este preparoulle un manifesto á nación no que mantiña unha actitude continuísta e inmobilista, mentres os carlistas comezaban a súa rebelión.
«Sumergida en el más profundo dolor por la súbita pérdida de mi esposo y soberano, solo una obligación sagrada a que deben ceder todos los sentimientos del corazón pudiera hacerme interrumpir el silencio que exigen la sorpresa cruel y la intensidad de mi pesar.
La expectación que excita siempre un nuevo reinado crece más con la incertidumbre sobre la administración pública de la menor edad del monarca (...) he creído mi deber anticipar (...) los principios que he de seguir constantemente en el Gobierno de que estoy encargada por la última voluntad del rey, mi augusto esposo, durante la minoría de la reina, mi muy cara hija doña Isabel.
(...) la religión y la monarquía, primeros elementos de vida para España serán respetadas, protegidas, mantenidas por mí en todo su vigor y pureza (...) su doctrina, sus templos y sus ministros serán el primero y más grato cuidado de mi Gobierno. Yo mantendré religiosamente la forma y las leyes fundamentales de la monarquía, sin admitir innovaciones peligrosas, aunque halagüeñas en su principio, probadas ya sobradamente por nuestra desgracia. La mejor forma de gobierno para un país es aquella a la que está acostumbrado (...).
En el palacio de Madrid a 4 de Octubre de 1833. Yo, la Reina Gobernadora».
María Cristina de Borbón, raíña de España, (1806-1878), retratada por Vicente López. Era sobriña de Fernando VII e converteuse na súa cuarta esposa, en 1829. Á morte do rei, en 1833, asumiu a rexencia ata 1840, ano en que renunciou e marchou a Francia.
Á morte de Fernando VII, as tensións acumuladas saíron á luz en forma dunha guerra civil especialmente desapiadada, que se prolongou durante sete anos, entre absolutistas e liberais, e que deu lugar á primeira guerra carlista . Tivo o seu principal teatro de operacións no País Vasco e Navarra, aínda que os combates se estenderon tamén aos enclaves montañosos de Cataluña, Aragón e Valencia. A sangría non foi pequena, pois perderon a vida case 200 000 persoas, nunha época na que o país roldaba os trece millóns de habitantes.
Desde a primeira semana do novo reinado, concentráronse partidas absolutistas en distintos lugares do país. A raíña rexente, María Cristina, encargoulle formar goberno a Cea Bermúdez, expoñente do brazo burgués da corte, partidario dalgunhas reformas liberais, pero non aceptou, polo momento, as presións progresistas, que insistían nunha maior apertura do réxime.
Atento aos problemas iniciais de liberalización do Goberno, o bando cristino reaccionou con lentitude, sen decatarse de que a sublevación gañaba terreo.
Pola contra, o xeneral carlista guipuscoano Tomás de Zumalacárregui, estratego formidable e líder austero, puido dispoñer dun tempo precioso para converter uns efectivos escasos e dispersos nun exército en toda regra, cun gran coñecemento do terreo.
2.1. Apoios sociais e propostas de ambos os dous bandos
Dúas formas distintas de concibir o Estado, o goberno e a sociedade atopáronse no campo de batalla co pretexto dunha guerra de sucesión dinástica.
O absolutismo monárquico, a intransixencia relixiosa e a defensa dos foros e do réxime tradicional de propiedade da terra constituíron os elementos fundamentais da ideoloxía carlista, que foi configurándose a raíz dos primeiros enfrontamentos de 1833.
O primeiro carlismo foi unha verdadeira reacción rural contra o progreso político e cultural da cidade. A pesar do protagonismo dalgúns notables locais nela, non perdeu nunca a súa condición de insurrección popular.
Co recoñecemento dos foros vascongados por don Carlos, o carlismo atraeu a poboación campesiña e sacou sacando partido do malestar provocado pola política uniformadora e anticlerical do liberalismo. Nun comezo contou co apoio daqueles sectores que se opoñían ás reformas liberais: o clero conservador; a pequena nobreza; a clase campesiña das provincias vascas, de Navarra e de Valencia; os labradores de Cataluña e do Baixo Aragón, e os artesáns das pequenas cidades das devandi-
tas rexións. Eran os grupos sociais que nutrían os escuadróns de voluntarios realistas formados desde a época do Trienio Liberal, moi activos na persecución de veciños «sospeitosos» e preparados de feito para tomar as armas fronte ao liberalismo.
Non obstante, o ideario carlista non conseguiu convencer as clases ilustradas, contrarias ao integrismo relixioso do pretendente, nin á burguesía nin ao proletariado urbano, que se alistaron nas milicias locais, defensoras da raíña rexente.
Rusia, Austria e Prusia déronlle o seu apoio a don Carlos, en tanto que os réximes liberais do Reino Unido, Francia e Portugal ofreceron o seu ao Goberno de María Cristina, asinando en abril de 1834 o acordo de creación da Cuádrupla Alianza como fronte de Estados seguidores do liberalismo político e, sobre todo, económico.
Durante a «carlistada», España foi un fervedoiro de idealistas, buscadores de aventura e reporteiros que acudían ás frontes de combate, convencidos de que alí se estaba a decidir o futuro da civilización europea. Tamén houbo apoio oficial de Francia, que enviou uns catro mil homes na primeira misión ao exterior da Lexión Estranxeira, e do Reino Unido, que alistou preto de dez mil integrantes da Lexión Británica, moi activa en Árabe e Guipúscoa ata 1837.
Nunha primeira fase, tras a adhesión oficial a don Carlos da Deputación de Biscaia e a mobilización dos voluntarios realistas en todo o país, quedou claro o escaso apoio carlista no Exército, cuxos xenerais se inclinaron masivamente por María Cristina. Non obstante, os ataques por sorpresa e a mobilidade das súas partidas reportaron aos carlistas os primeiros éxitos ante o exército da raíña e o afianzamento da sublevación no País Vasco e Navarra e nas montañas de Cataluña e o Mestrado.
Salvo nas capitais vascas e no sur de Navarra, o pretendente, que se facía chamar Carlos V, puido sentirse monarca nun territorio comprendido entre o Ebro e o Cantábrico, co seu goberno e leis propias, pero sen desexo secesionista ningún respecto a España: o seu obxectivo era Madrid.
Foi unha fase moi sanguenta, da que se lembrarían os fusilamentos masivos de prisioneiros ordenados por Zumalacárregui en Heredia (Áraba) en marzo de 1834.
Ou os que levaba a cabo Cabrera en Aragón, onde algo máis tarde os cristinos, en represalia, fusilaron a nai do xeneral.
Principais expedicións carlistas
J. A. Guergué (1835)
Miguel Gómez (1836)
Basilio Antonio García (1836)
Pretendiente Carlos V (1837)
Principais focos do carlismo
Outras zonas de actividade carlista Centros
Nesta fase, a toma das capitais do País Vasco era a obse sión dos líderes carlistas; de aí, o fatal atractivo do de Bilbao, que malgastou as posibilidades dunha última vitoria sobre os liberais. O asedio da vila, realizado en contra da opinión de Zumalacárregui, que prefería lanzar unha campaña móbil cara a Madrid, supuxo un xiro crucial no desenvolvemento da guerra. Rematou nun fracaso e cobrouse a vida do lendario militar (xuño de 1835), que non atopou digno sucesor entre os divididos mandos carlistas. Pouco despois, as tropas carlistas foron derrotadas en Mendigorría (Navarra).
En decembro de 1836, despois da batalla de Luchana, o xeneral Espartero levantou o sitio de Bilbao, en cuxa operación os liberais tiveron a eficaz axuda da mariña británica.
En 1836 e 1837 tiveron lugar expedicións militares carlistas que intentaban crear novas «frontes» en zonas supostamente favorables a don Carlos. A do xeneral Gómez, a pesar de entrar nalgunhas cidades como Valladolid ou Segovia, foi incapaz de consolidar o dominio territorial. Don Carlos en persoa, tras percorrer zonas de Aragón e Cataluña, acompañado de Cabrera, non se decidiu a entrar en Madrid. O seu retorno ao norte foi entendido como un fracaso.
1808. O Reino Unido propuxo a ambos os dous contendentes o establecemento dun convenio sobre o trato a prisioneiros de guerra.
«Convenio para o troco de prisioneiros, proposto por lord Elliot, comisionado para o efecto pola S. M. británica, que ha de servir de regra aos xenerais en xefe dos exércitos belixerantes nas provincias de Guipúscoa, Áraba e Biscaia, e no reino de Navarra.
Art. 1.° Os xenerais en xefe dos dous exércitos actualmente en guerra (...) conveñen en conservar a vida aos prisioneiros que se fagan dunha e outra parte, e en cambialos do modo seguinte:
Art. 2.° O troco dos prisioneiros será periódico dúas ou tres veces ao mes, e máis frecuente se as circunstancias o esixen ou o permiten (...).
Art. 4.° en canto aos oficiais, o troco farase de grao a grao, entre os oficiais de todas categorías, empregos, clases e dependencias que sexan cambiados por ambas as dúas partes, segundo o rango respectivo de cada un (...)».
Nunha terceira fase, incapaz o carlismo de ampliar o seu raio de acción, as partidas guerrilleiras seguiron operando e o exército liberal caía frecuentemente en emboscadas e desesperábase ante a imposibilidade de obrigar as tropas do pretendente a unha acción en campo aberto. Co cansazo da contenda aumentaron as voces que aconsellaban a raíña María Cristina garantir os foros vascos para quitar, así, a súa bandeira a don Carlos. A crise interna do carlismo; a fatiga da tropa e dos civís, todo achandaba o camiño cara ao final da guerra, que se fixo inminente cando Maroto, xefe supremo do exército carlista, mandou fusilar os xenerais contrarios ao acordo de paz.
1 Explica as diferenzas entre carlistas e isabelinos nos aspectos políticos e sociais.
2 Observa o mapa da páxina anterior de «A primeira guerra carlista» e relaciona as zonas de influencia do «carlismo» cos grupos sociais e intereses políticos e económicos que lle prestaron apoio. Xustifica a resposta.
As entrevistas secretas de Maroto e Espartero culminaron no Convenio de Vergara, de agosto de 1839, que preparou o termo da contenda. O xeneral liberal comprometíase a recomendar ao Goberno o mantemento dos foros vascos, mentres que os pactistas de Maroto, coas súas pagas e ascensos asegurados, recoñecían a Isabel II como raíña. Con cadansúa lei de 1839 e 1841 procedeuse á supresión das institucións do «reino» de Navarra e á «confirmación» dalgúns aspectos dos seus foros, dereito civil, fiscalidade, etc. A pacificación de Euskadi permitiu aos liberais finalizar a guerra en 1840, co sometemento dos focos do Maestrazgo e Cataluña, e implantar en España o réxime constitucional.
A importancia do carlismo na historia de España supera os límites do enfrontamento desatado entre absolutistas e liberais á morte de Fernando VII. Entre 1833 e 1876, o conflito manifestaríase a través de tres guerras civís, pero o ideario carlista, como versión española do tradicionalismo europeo, tivo máis longa vida.
O carlismo foi un movemento de protesta contra as correntes dominantes da época: liberalismo e capitalismo, industrialización e urbanismo, socialismo e laicismo.
O Convenio de Vergara (1839)
«Art. 1. El capitán general don Baldomero Espartero recomendará con interés al Gobierno el cumplimiento de su oferta de comprometerse formalmente a proponer a las Cortes la concesión o modificación de los fueros.
Art. 2. Serán reconocidos los empleos, grados y condecoraciones de los generales, jefes, oficiales y demás individuos dependientes del Ejército del teniente general don Rafael Maroto, quien presentará las relaciones con expresión de las armas a que pertenecen, quedando en libertad de continuar sirviendo defendiendo la Constitución de 1837, el trono de Isabel II y la regencia de su augusta madre o bien de retirarse a sus casas los que no quieran seguir con las armas en la mano.
Art. 3. Los que adopten el primer caso de continuar sirviendo tendrán colocación en los cuerpos del Ejército, ya de efectivos, ya de supernumerarios, según el orden que ocupan en la escala de las inspecciones a cuya arma correspondan (...)».
O abrazo de Vergara (agosto de 1839), entre os xenerais Espartero e Maroto, puxo fin á primeira guerra carlista, a pesar de que o xeneral Cabrera aínda continuou a súa loita uns meses no Maestrazgo, ata ser derrotado e obrigado a abandonar o país e pasar a Francia en maio de 1840.
A primeira proposta dos conselleiros de María Cristina tras a morte de Fernando VII foi realizar unhas reformas co fin de alcanzar un «xusto medio» que puidese atraer carlistas e liberais de distinto signo. A guerra demostrou a imposibilidade do intento. Os gobernos que se sucederon en Madrid tiveron diferentes actitudes.
Entre os moderados e os progresistas –chamados exaltados ou radicais– non había demasiadas diferenzas. Para dar estabilidade ao Estado, ambos os dous admitían certas bases: aceptación dunha lei fundamental escrita, a Constitución, e duns órganos representativos da nación baseados no sufraxio censatario e na necesidade dun réxime con opinión pública e con liberdades individuais.
• O modelo moderado era pragmático, trataba de conxugar tradición e modernidade; atendía a intereses económicos máis que a teses políticas; a súa principal preocupación era construír un Estado unitario e seguro cunha administración centralizadora controlada por clases propietarias e ilustradas, sen intervención
das clases populares nin recoñecemento do principio de soberanía nacional. Consideraban a monarquía como institución clave do sistema político. O poder debía estar controlado polas clases propietarias e ilustradas, que eran as capacitadas para facelo, mentres que deixábase de lado á gran masa das clases populares. Para iso, o procedemento elixido foi o sufraxio censatario, que determinaba os límites da participación política: soamente poderían ser electores aqueles que pagasen ao Estado unha determinada cantidade anual en concepto de contribución pola propiedade, ou os que tiveran unha determinada profesión.
• O modelo progresista formulaba un programa reformista –non revolucionario– sustentado en principios políticos: a soberanía reside no pobo; as Cortes representan a devandita soberanía e exercen o poder lexislativo; a Constitución é a norma superior do Estado, o rei debe xurala e cumprir os seus preceptos; o rei reina pero non goberna, é un poder neutral. Defendían o sufraxio censatario, menos restrinxido que os moderados porque se reducía a cantidade anual esixida para ser elector. Eran partidarios do librecambio e de eliminar o servizo militar obrigatorio, compensado coa creación dun exército profesional. As clases medias,
Político moderado. Dirixiu o Ministerio de Fomento en 1833, estableceu a organización administrativa do Estado en provinciais, baseada nunha proposta ao Trienio Liberal.
«Real Decreto de 30 de noviembre de 1833 mandando hacer la división territorial en provincias. Persuadida de que, para que sea eficaz, la acción de la Administración debe ser rápida y simultánea; y asegurada de que estono puede suceder cuando sus agentes no están situados de manera que basten a conocer por sí mismos todas las necesidades y los medios de socorrerlas, tuve a bien (…) encargaros que os dedicaseis, antes de todo, a plantear y proponerme, de acuerdo con el Consejo de Ministros, la división civil del territorio, como base de la Administración interior y medio para obtener los beneficios que meditaba hacer a los pueblos (...).
Art. 1. El territorio español en la Península e islas adyacentes queda desde ahora dividido en 49 provincias, que tomarán el nombre de sus capitales respectivas, excepto las de Navarra, Álava, Guipúzcoa y Vizcaya, que conservarán sus actuales denominaciones.
Art. 2. La Andalucía, que comprende los reinos de Córdoba, Granada, Jaén y Sevilla, se divide en las ocho provincias siguientes (...).
Art. 4. Esta división (...) no se entenderá limitada al orden administrativo, sino que se arreglarán a ella las demarcaciones militares, judiciales y de Hacienda (...)».
Esta división perdurou ata hoxe, con lixeiras variacións. Á fronte de cada provincia figuraba un subdelegado de Fomento; posteriormente, a autoridade política provincial sería o gobernador civil.
propietarios de terra, comerciantes, manufactureiros e intelectuais universitarios, foron a súa principal clientela política. Ata mediados de século tamén contaron co apoio de pequenos artesáns e obreiros industriais.
Neste punto, a Coroa converteuse no factor decisivo do proceso político. En xaneiro de 1834, o novo ministro Martínez de la Rosa decatouse de que non era posible un acordo cos carlistas e intentou lograr un equilibrio entre as tendencias –moderada e radical– dos poucos liberais que se ofreceran a axudar a María Cristina para comezar a andar pola nova senda liberal. O primeiro resultado foi a elaboración do Estatuto Real.
O Estatuto, sancionado e asinado pola raíña gobernadora, María Cristina de Borbón, en abril de 1834, fixou por escrito o desexo dunha transición entre o Antigo e o Novo Réxime que non resultara demasiado traumática.
Por un lado, era unha Carta outorgada similar á Carta constitucional que en 1814 ofrecera Luís XVIII aos franceses: o monarca, sen que as Cortes interviñesen, limitábase a consentir ao seu lado outros poderes do Estado. Por outra parte, era unha Constitución incompleta: non regulaba os poderes do rei nin do Goberno, nin recollía declaración ningunha sobre os dereitos dos individuos. E introducía unha novidade: por primeira vez as Cortes eran divididas en dúas Cámaras, a do Estamento de Próceres do Reino e a de Procuradores, antecesoras directas do Senado e do Congreso.
Nos dous anos seguintes á súa promulgación puido comprobarse que o Estatuto Real non satisfacía os liberais radicais, os que propoñían unha auténtica Constitución nova –elaborada desde a soberanía nacional– ou a volta á de 1812. A opinión liberal xeneralizada era que o Estatuto non só non solucionaba os problemas incitantes, senón que resultaba un freo para realizar as auténticas reformas que se reclamaban.
A incerta evolución da guerra carlista e a desastrosa situación da Facenda Pública provocaron un clima de crispación social e política. No verán de 1834, en que unha epidemia de cólera fixo estragos en Madrid, tiveron lugar manifestacións de anticlericalismo dunha gran violencia contra os frades dos conventos, considerados cómplices dos carlistas e acusados do envelenamento das fontes. Foron asasinados case un cento. Outro tanto aconteceu ao verán seguinte en Barcelona, onde ademais foi incendiada a moderna fábrica de Bonaplata; e tamén en Zaragoza e outras cidades.
O malestar, sobre todo nas cidades, e a presión dos grupos liberais e dos xefes do Exército obrigaron a rexente a encargar o Goberno ao conde de Toreno, que nomeou ministro de Facenda a Mendizábal en xuño de 1835. En setembro este asumiu a xefatura de Goberno mantendo a carteira de Facenda. Istúriz desprazouno en maio de 1836, co apoio dos sectores moderados. Pero o malestar urbano deseguida se manifestou con rebelións por gran parte do país, cuxa culminación foi o pronunciamento dos sarxentos en La Granja de San Ildefonso (agosto 1836), que obrigou a rexente a restablecer a Constitución de 1812 e entregar o Goberno de novo aos progresistas, dirixidos porJosé M.a Calatrava e Mendizábal.
As novas Cortes elaboraron unha nova constitución ante os problemas de adaptación da de 1812. Ao tempo, entraban en vigor os decretos de disolución de conventos, expropiación e desamortización dos seus bens. Coa venda destes «bens nacionais» pretendíase sanear Facenda, obter o apoio dos compradores e recursos para gañar a guerra, etc. A promulgación da nova Constitución (18 de xuño de 1837) coincidiu cun momento moi comprometido para os isabelinos porque o exército carlista avanzaba cara a Madrid, onde chegaría en setembro, por iso reflectiu un consenso entre os dous grupos liberais, de forma que con esta Constitución puidesen gobernar ambos os dous. De feito, así foi entre 1837 e 1840.
«Formaba o censo electoral unha exigua minoría de cidadáns propietarios, minoría que se ampliaba nas fases de goberno dos progresistas. En cambio, nas eleccións municipais –cuestión esencial do programa progresista–, o corpo electoral ascendía aproximadamente a un terzo da veciñanza. Así, en 1835, cunha poboación superior a 12 millóns de habitantes, os electores ascenden a 785 432 nas 37 provincias das que temos datos (con 2 736 847 veciños)».
3 Que consecuencias electorais e políticas ten a aplicación do sufraxio censatario?
4 Cales son as diferenzas fundamentais entre unha «Carta outorgada» e unha Constitución?
5 Por que non se elixiron Cortes Constituyentes para a elaboración do Estatuto Real?
6 Que relación existe entre o motín dos sarxentos de La Granja e a Constitución de 1837?
Francisco Martínez de la Rosa foi un dos máis ilustres «doceanistas» que adoptou un talante moderado. Nomeado xefe de Goberno en 1834, intentou, mediante o Estatuto Real, conciliar a tradición absolutista con algúns elementos do constitucionalismo. A súa proposta non satisfixo a ninguén.
«Título I. Da convocación das Cortes xerais do Reino.
Art. 1. (...) A súa Maxestade a Raíña Gobernadora, en nome da súa excelsa filla Dona Isabel II, resolveu convocar as Cortes xerais do Reino.
Art. 2. As Cortes xerais compoñeranse de dous Estamentos: o de Próceres do Reino e o de Procuradores do Reino (...).
Art. 3. O Estamento de Próceres do Reino compoñerase: 1.° De moi reverendos arcebispos e reverendos bispos. 2.° De Grandes de España (...). 5.° Dos propietarios territoriais ou donos de fábricas cunha renda anual de sesenta mil reais.
Art. 7. O Rei elixe e nomea os demais próceres do Reino, cuxa dignidade é vitalicia (...).
Art. 24. Ao Rei toca exclusivamente convocar, suspender e disolver as Cortes (...).
Art. 31. As Cortes non poderán deliberar sobre ningún asunto que non se sometese expresamente ao seu exame en virtude dun Decreto Real (...).
Art. 38. No caso que o Rei suspender as Cortes, non volverán reunirse estas senón en virtude dunha nova convocatoria».
«Doña Isabel II, por la gracia de Dios y la Constitución de la Monarquía española, Reina de las Españas; y en su Real nombre, y durante su menor edad, la Reina viuda su madre Doña María Cristina de Borbón, Gobernadora del Reino (...). Que las Cortes Generales han decretado y sancionado, y Nos de conformidad aceptado, lo siguiente:
Siendo la voluntad de la Nación revisar, en uso de su Soberanía, la Constitución política promulgada en Cádiz el 19 de marzo de 1812, las Cortes Generales, congregadas a este fin, decretan y sancionan la siguiente (...).
Art. 2. Todos los españoles pueden imprimir y publicar libremente sus ideas sin previa censura, con sujeción a las leyes. La calificación de los delitos de imprenta corresponde exclusivamente a los jurados.
Art. 4. Unos mismos códigos regirán en toda la Monarquía, y en ellos no se establecerá más que un solo fuero para todos los españoles en los juicios comunes, civiles y criminales.
Art. 6. Todo español está obligado a defender la Patria con las armas cuando sea llamado por la ley, y a contribuir en proporción de sus haberes para los gastos del Estado.
Art. 7. No puede ser detenido, ni preso, ni separado de su domicilio ningún español, ni allanada su casa, sino en los casos y en la forma que las leyes prescriban (...).
Art. 11. La Nación se obliga a mantener el culto y los ministros de la Religión Católica que profesan los españoles.
Art. 12. La potestad de hacer las leyes reside en las Cortes con el Rey.
Art. 13. Las Cortes se componen de dos cuerpos colegisladores, iguales en facultades: el Senado y el Congreso de los Diputados (...).
Art. 15. Los senadores son nombrados por el Rey a propuesta, en lista triple, de los electores que en cada provincia nombran los diputados a Cortes (...).
Art. 26. Las Cortes se reúnen todos los años. Corresponde al Rey convocarlas, suspender y cerrar sus sesiones, y disolver el Congreso de los Diputados; pero con la obligación, en este último caso, de convocar otras Cortes, y reunirlas dentro de tres meses (...).
Art. 70. Para el gobierno interior de los pueblos habrá Ayuntamientos, nombrados por los vecinos, a quienes la ley conceda este derecho (...).
Art. 77. Habrá en cada provincia cuerpos de milicia nacional, cuya organización y servicio se arreglará por una ley especial; y el Rey podrá en caso necesario disponer de esta fuerza dentro de la respectiva provincia; pero no podrá emplearla fuera de ella sin otorgamiento de las Cortes (...)».
18 de junio de 1837.
Era unha Constitución breve (77 artigos), que establecía un Parlamento bicameral, baseada nos principios da soberanía nacional, división de poderes e recoñecemento dos dereitos individuais, aínda que todo iso matizado polo acordo entre progresistas e moderados. Os aspectos máis progresistas foron a liberdade de prensa, a autonomía política e de xestión outorgada aos concellos –elixidos polos veciños sen intervención do poder central– e a recuperación da Milicia Nacional, composta por voluntarios e dependente do poder local. A súa recuperación era unha aspiración esencial dos liberais. Fora instituída na Constitución de 1812 e reposta no Trienio, como garantía de defensa cidadá armada da Constitución.
A cuestión dos concellos e da Milicia Nacional sacou á luz a auténtica loita polo poder entre moderados e progresistas. O prestixio de Espartero era enorme: tras o seu triunfo en Luchana (1836), este xeneral, de orixe humilde, converteuse nun ídolo dos liberais progresistas. O seu liderado medrou máis cando en 1840 apoiou os alzamentos das provincias fronte ao proxecto de Lei de Concellos, presentado polo Goberno moderado. Este proxecto reducía o poder dos concellos ao establecer que os alcaldes serían nomeados polo Goberno, o que conculcaba o artigo 70 da Constitución. Malia isto, María Cristina asinou a lei en xullo, chegaron as desordes, a rexente foise a Francia e renunciou a gobernar.
Formouse un breve ministerio-rexencia, presidido por Espartero, que durou ata 1841, ano en que as Cortes o elixiron rexente. Gobernou autoritariamente durante tres anos, illado dos sectores do progresismo e co único apoio dun grupo de militares adictos. O seu mandato estivo salpicado de revoltas encabezadas por xenerais moderados partidarios de María Cristina: O'Donnell, Narváez, De la Concha. A exrexente, desde Francia, seguía influíndo na vida política española e eran coñecidas as súas intrigas e negocios pouco limpos nos que actuaba de acordo co seu marido desde 1833, Fernando Muñoz, a quen ennobreceu e co que tivo longa descendencia. Espartero reprimiu con dureza pronunciamentos moderados, como o de 1841, financiado por María Cristina, e tras o que foi fusilado o xeneral Diego de León, a pesar das numerosas peticións de indulto. En 1842 ordenou o bombardeo de barrios de Barcelona, onde se produciran motíns a causa dunha dura crise industrial, acentuada por un tratado comercial con Gran Bretaña contrario aos intereses da industria téxtil catalá. A finais de xullo de 1843, un novo pronunciamento do xeneral Narváez puxo de manifesto que Espartero apenas tiña xa partidarios. Tanto moderados coma progresistas decidiran acabar co seu excesivo poder persoal.
7 Que factores explican a caída de Espartero en 1843?
Fusilamento do xeneral Diego de León y Navarrete (1807-1841) polo seu alzamento contra Baldomero Espartero.
Co final da guerra civil, España entrou nunha etapa distinta, polo menos dunha relativa paz interna e cun exército disposto a asegurar o funcionamento do sistema constitucional, o que co tempo institucionalizaría a intervención dos militares nos asuntos civís, convertería os xenerais en figuras políticas e favorecería unha época de pronunciamentos.
Un tempo complexo onde ao longo dos vinte e cinco anos do reinado de Isabel II se producirían dezaoito pronunciamentos militares, houbo trinta e nove gobernos e dúas revolucións. E sen esquecer a segunda guerra carlista (1846-1849).
«Ao igual que en toda Europa, a relación entre a Coroa e o liberalismo estaba inmersa na difícil aprendizaxe dos mecanismos de goberno e representación da monarquía constitucional. Á concepción do poder monárquico de Isabel II –netamente patrimonial-, cunha intromisión testana nos asuntos políticos, uníase un comportamento persoal inadecuado aos valores da sociedade burguesa.
Casada en 1846 co seu primo Francisco de Asís, a súa vida privada oscilaba entre amores clandestinos e os escrúpulos morais nunha “Corte de los Milagros”, en palabras de Valle-Inclán. Por outra parte, os partidos liberais, incapaces de poñerse de acordo entre eles, tratarían de manipulala en beneficio propio.
A imaxe –tradicional– dunha Isabel II como raíña dos moderados debe reformularse pois esa identidade nunca chegou a forxarse plenamente. Nin a raíña foi liberal (moderada), nin o moderantismo –un conxunto disperso de forzas– logrou convertela nun instrumento nas súas mans. O resultado foi un enguedellado labirinto político».
A orde pública estrito e o control político desde unha Administración centralizada foron os principios orientadores das contrarreformas moderadas. En 1843 suprimiuse a Milicia Nacional, substituída por un novo corpo da orde pública, a Garda Civil (1844), con status militar e encargada de salvagardar a orde pública e a propiedade privada, baixo as ordes directas do delegado do Goberno nas provincias –máis tarde, gobernador civil–, facultado para actuar a iniciativa propia se faltase a devandita autoridade.
«Doña Isabel II, por la gracia de Dios y de la Constitución de la Monarquía española, Reina de las Españas; a todos los que la presente vieren y entendieren, sabed: Que siendo nuestra voluntad y la de las Cortes del Reino regularizar y poner en consonancia con las necesidades actuales del Estado los antiguos fueros y libertades de estos Reinos, y la intervención que sus Cortes han tenido en todos tiempos en los negocios graves de la Monarquía, modificando al efecto la Constitución promulgada en 18 de junio de 1837, hemos venido, en unión y de acuerdo con las Cortes actualmente reunidas, en decretar y sancionar la siguiente: Constitución de la Monarquía española (...).
Art. 11. La Religión de la Nación española es la Católica, Apostólica, Romana. El Estado se obliga a mantener el culto y sus ministros.
Art. 12. La potestad de hacer las leyes reside en las Cortes con el Rey.
Art. 13. Las Cortes se componen de dos Cuerpos Colegisladores, iguales en facultades: el Senado y el Congreso de los Diputados.
Art. 14. El número de senadores es ilimitado: su nombramiento pertenece al Rey (...).
Art. 15. Solo podrán ser nombrados senadores los españoles que, además de tener 30 años cumplidos, pertenezcan a las clases siguientes: (...) Ministros de la Corona, Consejeros de Estado, Arzobispos, Obispos, Grandes de España, Embajadores (...) Presidentes de los tribunales supremos (...).
Art. 17. El cargo de Senador es vitalicio (...).
Art. 79. Las Cortes fijarán todos los años, a propuesta del Rey, la fuerza militar permanente de mar y tierra»
En xaneiro de 1845, unha lei orgánica suprimiu o carácter electivo dos alcaldes, que serían nomeados polo Goberno. En xullo de 1845 pasouse ao control directo da imprenta e da prensa, tras suprimir o xurado que entendía neses temas. A liquidación do consenso constitucional culminouse coa promulgación dunha nova Constitución, que, presentada como «mellora» da de 1837, substituíu o principio de soberanía nacional pola soberanía compartida e limitou o poder das Cortes e ampliando as prerrogativas do rei.
En 1845 fracasou o intento dalgúns moderados de casar con Isabel II o fillo do derrotado «Carlos V», o conde de Montemolín. Este chamou a unha nova sublevación que meses máis tarde só foi secundada en zonas de Cataluña e por algunhas partidas en Navarra, Castela e A Mancha. Foi a chamada «guerra dels matiners» e durou ata 1849 sen obter éxitos militares importantes. O pretendente, «Carlos VI», nin sequera puido facerse presente en España.
Un aspecto destacado da Constitución foi a declaración de que a relixión da nación española era a católica, apostólica e romana, fronte á Constitución de 1837, que se limitaba a enunciar o feito de que a relixión católica era a que profesaban os españois. Nese momento, os moderados intentaban restablecer as relacións co papa, despois da ruptura provocada pola desamortización de
Mendizábal, e negociaron un concordato que se asinaría en 1851.
As primeiras medidas adoptadas en 1844 foran a suspensión de novas poxas de bens do clero e a orde de que o produto dos bens que aínda eran susceptibles de vendas se aplicase integramente ao mantemento do clero secular e das ordes relixiosas.
O Concordato interpretaba que a única relixión do Estado era a católica, o cal entrañaba obrigas do poder civil para a defensa da relixión. As principais consecuencias desta afirmación eran a intervención que se concedía aos bispos no ensino e o apoio que os gobernos se obrigarían a prestarlles na represión das chamadas doutrinas heréticas. De feito, xa unha disposición gobernamental de 1844 concedera –en plena consonancia coas medidas adoptadas daquela para regular a liberdade de imprenta– a capacidade de censurar as obras sobre relixión e moral.
Na orde política, os gobernos moderados ían conseguir: a aceptación por Roma de que os bens desamortizados quedasen en mans dos seus propietarios, o cal implicaba acabar coa persecución dos compradores, que formaban o núcleo do Partido Moderado, e a renovación do dereito de presentación de bispos, establecidos no Concordato de 1753. Cando quedaba vacante algunha diocese, o Goberno propoñía tres nomes para que Roma elixise entre eles o novo bispo, o cal significaba que, desde ese momento, os gobernos propoñerían adictos aos seus programas e pretensións.
O gravado ilustra a lendaria crueldade de Cabrera ordenando o fusilamento de paisanos.
Na «guerra dels matiners» Cabrera, Rafael Tristany, Savalls e outros xefes apenas puideron mobilizar uns 5 000 homes e tomar algunhas localidades como Cervera, Igualada, Cardona, etc.
Houbo outros intentos como a de San Carlos de la Rápita en 1860, dirixida polo xeneral Ortega, que rematou no seu fracaso e fusilamento.
Neste proceso de achegamento á Igrexa prevalecera a convicción dos moderados de que a orde pública pasaba por un pacto coa relixión, elemento que resultaba primordial para manter a tranquilidade xeral, que era o que importaba.
Unha das tarefas que acometeu o Estado liberal burgués foi a creación dun sistema cultural e educativo para inculcar á cidadanía un mesmo conxunto de valores e coñecementos. Así, garantíase unha vía máis para o control social: a xerarquización dos cidadáns segundo o seu saber e «capital cultural».
Na Década Moderada presentouse o primeiro plan educativo (marqués de Pidal, 1845). Este consolidouse na lei de 1857, proposta polo ministro de Fomento, Claudio Moyano, e estruturouse o sistema educativo en tres niveis, seguindo o modelo francés. O Estado asumía a xestión da educación nacional e os concellos o control e a xestión das escolas de ensino primario.
8 Compara os preámbulos das constitucións de 1837 e 1845. Que cambios observas no tratamento do concepto de soberanía? Compara o art 11 de ambas as dúas constitucións e o art. 15 da primeira co 14 da segunda e comenta as diferenzas.
9 Que significa para a relación Igrexa-Estado o Concordato de 1851? Explica se se pode cualificar o Estado español como confesional nesta etapa.
10 Que circunstancias favoreceron a sinatura do Concordato entre a Igrexa católica e o Estado español? Enumera as vantaxes que obtivo a Igrexa con este acordo e as contrapartidas logradas polo Estado. Debate a resposta na aula.
11 Coa axuda do texto e a do doc. «A construción dun sistema educativo» explica que motivos e intereses moveron a burguesía liberal a regular un sistema educativo único para todo o Estado.
Desde principios de século, o clero diminuíu considerablemente: 203 000, en 1803; 130 000, en 1836, e 62 000 en 1860.
O Concordato de 1851 «reconciliou» o Estado liberal coa Igrexa católica e concedeu a esta un conxunto de privilexios en diversas esferas da vida política e social.
O Estado protexía e financiaba a Igrexa, e esta lexitimaba o sistema político.
«Art. 1. A relixión católica, apostólica, romana, que, con exclusión de calquera outro culto, continúa a ser a única da Nación Española, conservarase sempre nos dominios da súa maxestade católica, con todos os dereitos e prerrogativas de que debe gozar (...).
Art. 2. En consecuencia, a instrución nas Universidades, Colexios, Seminarios e Escolas Públicas ou privadas, de calquera clase, será en todo conforme a doutrina da mesma relixión católica (...).
Art. 3. (...) A súa Maxestade e o seu real goberno dispensarán así mesmo o seu poderoso patrocinio e apoio aos bispos nos casos que lle pidan (...) ou cando tivese que impedirse a publicación, introdución ou circulación de libros malos e nocivos (...).
Art. 38. Os fondos con que deberán atenderse a dotación de culto e do clero serán:
1. O produto dos bens devoltos ao clero pola Lei do 3 de abril de 1845.
2. O produto de esmolas da Santa Cruzada.
A construción dun sistema educativo
«(...) Art.º 243. O goberno superior da Instrución Pública en todos os seus ramos, dentro da orde civil, corresponde ao ministro de Fomento. Neste concepto, incúmbelle:
1.° Aconsellar o Rei e en todos os asuntos relativos a esta parte da Administración Pública (...).
3.° Conferir o grao de doutor.
4.° Expedir os títulos profesionais (...).
Art. 256. O Goberno oirá o Consello de Instrución
Pública:
1.° Na formación dos regulamentos xerais e especiais que deberán expedirse para o cumprimento desta Lei (...).
2.° Na creación ou supresión de calquera establecemento público de ensino e nas autorizacións que esixe esta lei para os establecementos privados. Exceptúase a creación de escolas de primeiro ensino.
3.° Na creación ou supresión de cátedras (...).
Os principais obxectivos dos moderados eran tres: unha orde xurídica unitaria, unha Administración centralizada e unha Facenda cuns impostos únicos.
• O desexo de compoñer un corpus de leis unitario que servise para todos, e que implicaba a eliminación dos foros, leis e costumes excepcionais, xa estaba presente en 1843 ou nos primeiros momentos do Partido Moderado. Formouse unha Comisión Xeral de Codificación para elaborar, respondendo ás pretensións do liberalismo moderado no poder, un proxecto de Código Civil centrado na defensa da propiedade privada. Presentado ao Goberno en 1851, e rexeitado, será o texto básico para a redacción do código de 1889, que sería cualificado como «un cántico á propiedade privada». De acordo con este interese, en 1848 publicouse o novo Código Penal.
• A centralización, coa súa organización administrativa, sustentada pola reforma territorial de Javier de Burgos de 1833, quedou consolidada e uniformizada, desde xaneiro de 1845, mediante leis que regulaban a ordenación provincial e a Administración local, ao concentrar nos gobernadores civís a autoridade de cada provincia e ao facer depender deles os alcaldes. Producíase así unha conexión entre o poder central e o poder local, que eliminaba as posibles veleidades deste último. Mediante un decreto de setembro de 1845, centralizouse a instrución pública e organizouse o ensino segundo o
5.° Na revisión dos programas de ensino e nas modificacións que neles se fixeren.
6.° Na designación de libros de texto (...)».
Claudio Moyano Samaniego (1809-1890).
Catedrático de Dereito Civil e Economía Política, foi ministro de Fomento en varios gobernos. Baixo a presidencia de Narváez, elaborou a Lei de instrución pública(1857).
modelo francés, tan imitado pola Administración española ao longo do século.
• A reforma de Facenda foi a máis urxente. Para superar a ineficacia que a caracterizara, refundíronse os numerosos impostos nuns poucos de corte moderno, co fin de racionalizar o seu cobramento. A reforma concretouse en novas contribucións directas –territoriais, industriais e de comercio–; pero sobre todo en impostos como os consumos, as antigas rendas provinciais e que gravaban todo tipo de transaccións. Xunto con rendas de alfándegas e outros impostos indirectos alcanzaban o 70% dos ingresos. A reforma fiscal de Mon-Santillán durou máis dun século e non cumpría os requisitos dun sistema tributario moderno. A carga fiscal recaía principalmente nas capas populares. Por outro lado, como España carecía dun catastro e de estatísticas fiables, proseguiu a fraude e a evasión fiscal dos grandes propietarios. Como resultado diso, non se lograron xerar os ingresos suficientes para o Estado, o que provocou un déficit crónico e unha débeda pública moi cuantiosa, cuxo pagamento supoñía arredor do 25% do gasto público.
12 Explica as funcións dos gobernadores civís na reforma administrativa da Década Moderada e as súas consecuencias políticas.
5
O favoritismo en todos os campos da vida social e a corrupción na política económica e financeira dos gobernos moderados provocaron reaccións e movementos subversivos en amplos sectores da opinión liberal, incluída a moderada, que finalmente levaron á rúa as clases populares. O pronunciamento de 1854 trouxo consigo un cambio de rumbo na orientación política do país, mediante un novo pronunciamento militar.
En xullo de 1854, unha facción do exército encabezada polo xeneral moderado O'Donnell pronunciouse en Vicálvaro, enfrontándose ás tropas do Goberno. O resultado da acción quedou indeciso e O'Donnell retirouse camiño de Andalucía. En Manzanares uniúselle o xeneral Serrano e ambos os dous decidiron lanzar un manifesto ao país con promesas progresistas. Desde que se produciu a súa difusión, as axitacións populares proliferaron e
case toda España se uniu á insurrección, de maneira que o alzamento militar moderado quedou desbordado e convertido nun movemento popular e progresista, que, ademais, nalgúns lugares –principalmente en Barcelona–tivo dimensións obreristas. Á vista dos acontecementos, a raíña Isabel II decidiu entregar o poder á principal figura do progresismo, o xeneral Espartero.
13 Consulta o doc. do «Manifesto de Pomares (1854)» e sintetiza os motivos que se expoñen para xustificar o pronunciamento de Vicálvaro. Explica, coa axuda da información do texto, as condicións sociais e económicas que propiciaron as protestas populares en apoio do levantamento militar.
«(...) Nosotros queremos la conservación del trono, pero sin camarilla que lo deshonre; queremos la práctica rigurosa de las leyes fundamentales, mejorándolas, sobre todo la electoral y la de imprenta; queremos la rebaja de los impuestos, fundada en una estricta economía; queremos que se respeten en los empleos militares y civiles la antigüedad y los merecimientos; queremos arrancar a los pueblos la centralización que los devora, dándoles la independencia local necesaria para que conserven y aumenten sus intereses propios, y como garantía de todo esto queremos y plantearemos, bajo sólidas bases, la Milicia Nacional (...)».
El manifiesto, aunque fechado el 6 de julio, comenzó a difundirse el 14 del mismo mes, día en el que se modificó radicalmente el panorama del agónico pronunciamiento.
El elemento civil, hasta entonces pasivo, se mostró receptivo a las promesas que le ofrecían y se lanzó a las calles de las ciudades en apoyo de los pronunciados: primero en Barcelona, que ya estaba viviendo unas jornadas de luchas obreras contra la introducción de las máquinas selfactinas (máquinas de hilar con carro), y después en Valencia, Valladolid, Madrid y diferentes ciudades de Andalucía.
Finalizaba así a Década Moderada e comezaba o que se chamou o Bienio Progresista, que duraría ata setembro de 1856, un tempo no que os gobernos se esforzaron por poñer en práctica medidas xenuinamente liberais.
O punto principal foi a elaboración dunha nova Constitución, que non foi promulgada (non nata) debido ás longas discusións e aos diversos sucesos políticos acontecidos. O texto reflicte, máis xenuinamente que ningún outro documento, o ideario do Partido Progresista: a soberanía nacional, o establecemento de limitacións ao poder da Coroa, unha prensa sometida ao xuízo dun xurado, a volta da Milicia Nacional eliminada polos moderados, os alcaldes elixidos polos veciños e non designados polo poder central, un Senado elixido polos votantes e non por designación da Coroa, autonomía das Cortes e primacía do Congreso sobre o Senado, no momento da decisión sobre os orzamentos anuais, e tolerancia relixiosa.
A política económica tivo como eixe principal a desamortización –lei do 1 de maio de 1855, de Pascual Madoz-, e unha serie de leis aperturistas que buscaban atraer capitais estranxeiros, relanzar a actividade crediticia dos bancos e fomentar o ferrocarril, símbolo da industrialización e o progreso: Lei de Ferrocarrís de 1855, Lei Bancaria de 1856 e creación do Banco de España nese mesmo ano. En concreto, a estreita unión entre a Lei de Ferrocarrís e a Lei Bancaria ía provocar un intenso movemento construtivo que derivou nun clima de grande euforia nos medios madrileños de negocios.
A preocupación por liberalizar os dereitos individuais e o mecanismo electoral, ensanchando así a base dos votantes, facilitou que saísen á luz correntes políticas que foran reprimidas durante o réxime anterior. Á esquerda do progresismo consolidáronse as opcións demócrata e republicana; esta última recollía, á súa vez, correntes como o socialismo e o federalismo.
As orixes do Partido Demócrata remóntanse á rexencia do xeneral Espartero. Cara a 1840, a opinión democrática e republicana estendíase en círculos reducidos do progresismo atraídos polo fourierismo. Sixto Cámara foi unha das figuras máis relevantes daquel grupo de xornalistas e conspiradores que esixían democracia, república e cambios sociais nas condicións de vida do pobo traballador. Xunto con Fernando Garrido, quen dirixira El Amigo del Pueblo, fundou en 1849 o xornal La Asociación, voceiro do grupo.
De entre os progresistas xurdiron axiña tendencias avanzadas preocupadas por «a cuestión social», que se difun-
«Para que o nobre partido que tomou un tempo o nome fermoso de liberal non se confunda con esta falanxe de corrompidos, que aínda pesa sobre as nosas frontes como unha mancha inmensa, cómpre que tome un nome novo e en consonancia co progreso dos tempos; un nome que demostre que o noso liberalismo non é o liberalismo de Olózaga ou Narváez; un nome que represente os adiantos da ciencia, as conquistas do dereito, o ideal das clases, a liberdade, o porvir. Ese nome é a democracia.
A idea liberal, que onte se chamou progreso, desenvolvida polos tempos, hoxe chámase democracia. E neste sentido a democracia é, non só a verdadeira expresión dos intereses, sentimentos e principios de España libre; non só o medio único de fundar entre nós a liberdade querida, senón que tamén expresa o pensamento fundamental do século, e é a gran bandeira de rehabilitación das sociedades modernas (25 de novimbre de 1854)».
«O trono xa non ten hoxe máis que un medio de prolongar a súa existencia, e é fincar os xeonllos ante a maxestade do pobo; ser levantado sobre o pavés da revolución no seo da Asemblea Constituínte; substituír, en fin, o dereito antigo e tradicional polo novo dereito revolucionario (...) (23 de decembro de 1854)».
O programa republicano (1841)
«(...) supresión do Trono, o goberno da Nación entregado a unha Xunta Central composta dun representante por provincia. Redución do orzamento de gastos a 600 millóns. Supresión das rendas estancadas e das contribucións indirectas. Reducción do máximum dos soldos a 40 000 reais e aumento do mínimum a 6 000. Abolición das quintas e das matrículas de mar. Inamobilidade xudicial e establecemento do xurado. Instrución primaria universal, gratuíta e obrigatoria. Liberdade relixiosa, de imprenta, de reunión e asociación. Repartición entre os xornaleiros de terras do Estado e outras medidas menos importantes (...). Sen a conquista dos dereitos políticos as clases traballadoras non acadarán nunca os seus dereitos sociais (...)».
Garrido, F..: La España Contemporánea. Susprogresos morales y materiales, Barcelona, Ed. S. Manero, 1865-67. (trad.).
día por medio de xornais como La Fraternidad, La Reforma Económica ou El Republicano
En España, as orixes do movemento obreiro datan da década de 1840, cando xurdiron as primeiras organizacións de traballadores en Cataluña: o tecedor Juan Muns, que lideraba a Asociación Mutua de Obreros de la Industria Algodonera, promoveu as primeiras folgas por melloras salariais. Durante a Década Moderada, o movemento obreiro debateuse entre a prohibición e algún momento de tolerancia. Co Bienio Progresista medraron as esperanzas de recoñecemento e liberdade de asociación e o incipiente movemento obreiro ensaiou as súas primeiras fórmulas de acción, incluída a folga xeral.
Á vez, o carlismo volveu dar sinais de vida ao promover partidas armadas no campo.
Durante estes dous anos, os gobernos progresistas víronse continuamente fustrigados nas sesións das Cortes e nos medios de comunicación pola dereita, decidida
a poñer todo tipo de impedimentos ao réxime, e pola esquerda radical, que loitaba denodadamente para que non se perdese a oportunidade de realizar reformas democráticas.
As accións reivindicativas de obreiros e campesiños e os intentos políticos de signo revolucionario para acabar cos gobernos foron constantes. A inseguridade na rúa e a conflitividade aumentaron. Con estes ingredientes, unha nova crise estaba servida.
14 Busca información en Internet e enumera as principais reformas propostas no proxecto de constitución do Bienio Progresista e explica que modelo de sociedade pretendía construír.
15 Elabora un mapa conceptual cos obxectivos fundamentais das opcións demócrata e republicana.
A unión de clases á clase obreira de Cataluña
«Queridos compañeros: Ha llegado el caso de manifestaros el estado en que se hallan atendidas nuestras justas pretensiones. Se ha nombrado una comisión de entre nosotros que ha salido para Madrid con el fin de hacer comprender al Gobierno (...) la pronta constitución de un Jurado que, imparcialmente y compuesto de individuos de conocimientos, por parte de los operarios y por parte de los fabricantes, arreglándose a las instituciones que ambas clases les suministren, dirima nuestras desavenencias. Lleva también el objeto de hacer ver al Gobierno la utilidad y necesidad de fijar el jornal a diez horas de trabajo, y, por último, la comisión persuadirá al Gobierno de la conveniencia de la libre asociación, que en todos los tiempos reclama el obrero por ser el único medio que conduce a alcanzar una paz octaviana en sus diferencias (...).
Por esto, pues, es que los representantes de la clase obrera se dirigen para que, comprendidas en el verdadero sentido sus quejas, tengáis a bien, una vez que nos hemos visto obligados a dejar los talleres para el definitivo arreglo de nuestras diferencias, continuaremos sin ocuparnos hasta tanto que haya regresado la comisión que se halla en Madrid,
y que así lo tenemos a la misma ofrecido, con lo que contribuiremos al más pronto arreglo de las diferencias de la clase obrera de Cataluña.
¡Viva Espartero! ¡Viva la Milicia Nacional! ¡Viva la libertad! ¡Viva la libre asociación, orden, pan y trabajo!». Barcelona, 5 de julio de 1855.
A crise produciuse, por fin, en xullo de 1856: ante a inestabilidade existente, O'Donnell deu un auténtico golpe de Estado contra a maioría parlamentaria e desprazou do poder o xeneral Espartero e o Partido Progresista. Deste xeito, o Bienio Progresista rematou como comezara, é dicir, a tiros e con derramamento de sangue nas rúas de Madrid durante os días 15 e 16 dese mes de xullo. O'Donnell asumiu a Presidencia do Goberno co apoio do seu novo partido, a Unión Liberal, e presentou os obxectivos principais da súa política: consolidación da monarquía constitucional; respecto a «os lexítimos dereitos e lexítimas liberdades»; restablecemento da orde pública, e conciliación das tendencias, moderada e progresista. Con ese programa, O'Donnell intentaba establecer un liberalismo centrista. Repuxo a Constitución de 1845 cunha Acta Adicional que recoñecía algúns principios progresistas, suprimiu a Milicia Nacional e reorganizou os concellos. Este Goberno da Unión Liberal, non obstante, foi breve. Retornou Narváez ao Goberno coa supresión da Acta Adicional, a interrupción da desamortización e rodeándose dos elementos máis conservadores do moderantismo, os chamados neocatólicos, e co decidido apoio da raíña, que se identificaba coa facción máis reaccionaria do moderantismo.
Unha nova oportunidade para a Unión Liberal foi o período 1858-1863. Foron anos de expansión económica nos que España se incorporou ao lado de Francia á carreira pola reconstrución do imperio colonial. A guerra de Marrocos (1859-1861), con escasos logros territoriais pero de notable exaltación patriótica, xunto con cadansúa expedición a México e Indochina, déronlle certo prestixio ao Goberno.
Nestas aventuras adquiriu un gran recoñecemento o xeneral Prim, líder progresista e convencido defensor da monarquía constitucional, que fora heroe en Fnideq -Castillejos en Castelán- (Marrocos). (Marrocos), en 1859, e antes, observador de guerra en Crimea, gobernador en Puerto Rico e enviado a México para axudar os franceses no seu intento de derrocar a Juárez. En 1864 volveu de novo Narváez ao Goberno e, con el, unha política conservadora e de represión das liberdades públicas.
Na crise final do reinado de Isabel II actuaron como factores estruturais a imposibilidade do moderantismo de responder ás demandas sociais e de participación política dos cidadáns, o descrédito de Isabel II e a súa «corte dos milagres», e, por último, o malestar social xerado por unha gran crise industrial, financeira e de subsistencia en 1866. A iso uníronse dous acontecementos desencadeantes: a expulsión das súas cátedras de Julián Sanz del Río e de Emilio Castelar, coa conseguinte manifestación estudantil afogada en sangue o 10 de abril de 1865 –a noite de San Daniel-, e a organización dun complot militar liderado polo xeneral Prim, que, aínda que fracasou, alentou a sublevación dos sarxentos do cuartel de San Gil, intento por cuxa causa foron fusilados sesenta e oito dos participantes e que conmoveu a opinión pública.
A crise económica xeral agudizouse en 1866. Foi unha crise de subsistencia que trouxo escaseza de cereais, alza de prezos, fame, enfermidades e unha grave crise financeira. Ademais, a industria téxtil viuse afectada polo encarecemento do algodón debido á guerra de Secesión americana, e as empresas ferroviarias sufriron perdas xeneralizadas. Estas dificultades afectaron a toda a burguesía dos negocios, que era, precisamente, a que desde 1833 optara por defender co seu diñeiro o trono de Isabel II fronte ás pretensións dos carlistas. Cabe concluír, polo tanto, que nesas datas –e efecto da crise– estaban truncadas as esperanzas e perspectivas políticas daquela burguesía. A carta que Madoz remitira a Prim en 1866 ilustra ese estado de opinión: «a situación do país mala, malísima (...) Os negocios perdidos, e non sei quen se salvará deste conflito (...) Ninguén paga porque ninguén ten para pagar (...)».
16 Que actitude política adoptou a raíña Isabel II ante os frecuentes cambios de Goberno provocados polos pronunciamentos militares?
17 Que forzas políticas asinaron o Pacto de Ostende? Cales eran as súas pretensións?
Prim urdiu entre 1864 e 1867 sete plans –baseados no sistema do pronunciamento militar dun cuartel– para derrocar o Goberno. Pero foi despois do fracaso da sublevación do cuartel de San Gil, en 1866, cando comprendeu que había que xuntar as máximas forzas militares e civís posibles. Desta forma, pactou en Ostende unha alianza co Partido Demócrata, que se escindira do Progresista, sobre dúas bases: a destrución do sistema político isabelino («todo o existente nas altas esferas do poder») e a construción dunha orde nova por medio dunhas Cortes Constituíntes –que elaborasen unha Constitución– elixidas por sufraxio universal.
En setembro de 1868 produciuse, por fin, unha sublevación triunfante, que provocou a caída da dinastía borbónica e a esperanza dun réxime democrático para España.
O longo proceso da revolución liberal empezara en 1808, e en 1840 estaba sen culminar. As principais normas legais xiraron arredor da redefinición do novo dereito de propiedade. Esta, considerada sagrada e inviolable, relacionaba a titularidade individual coa capacidade de dispoñer libre e ilimitadamente de bens e todo tipo de posesións.
Segundo a doutrina liberal, os individuos teñen como principal dereito natural o da existencia feliz; isto é, o dereito non só a existir hoxe, senón a ter a certeza da mellor existencia futura posible. Pero para acadar isto último, cómpre ter propiedade de bens, xa que é o xeito de asegurar non só o presente, senón, sobre todo, o futuro; desta forma, a propiedade queda incorporada ao citado dereito natural a unha existencia feliz, porque se converte no medio imprescindible. Por outra parte, posto que os individuos desexan lograr a súa felicidade, a propiedade dá sentido ao interese de cada un polo traballo, convértese no elemento motor da sociedade e, ao final, é o sustento da riqueza das nacións.
Para que os individuos poidan desenvolver o seu interese, é preciso que teñan liberdade e conten con igualdade de oportunidades, posto que todos están a buscar o mesmo: a felicidade. A liberdade de actuación convértese en necesaria para que cada un pugne por lograr a súa máxima felicidade, o que implica poder acumular a
máxima propiedade posible. Polo tanto, o labor do Estado respecto á propiedade privada tiña que ser dobre: por unha parte, debía garantir a inviolabilidade de tal dereito e outorgar a liberdade precisa para poder exercelo e, por outra, debía intervir o menos posible en limitalo. No pensamento liberal había unha correlación entre propiedade y liberdade.
Nas Cortes de Cádiz (1811-1813), os deputados iniciaron o labor de converter en libre a propiedade inmoble do Antigo Réxime: os terreos rústicos e urbanos. A primeira tarefa era desvincular os bens da nobreza e desamortizar os bens eclesiásticos e municipais; pretendían sacar o mercado libre, para que fosen obxecto de compra e venda, bens que o Antigo Réxime deixara á marxe do mercado. A palabra «desvinculación» aplicábase aos bens dos segrares, e a de «desamortización», aos bens dos eclesiásticos. Tratábase de proporcionar as condicións necesarias para que aumentase o número de propietarios particulares e, coa aplicación do seu traballo aos devanditos bens, medrase a súa felicidade persoal e, con ela, a riqueza nacional.
Actividades
18 Por que cres que o liberalismo considera a propiedade privada como o principio básico do seu sistema sociopolítico e económico? Razoa a túa resposta.
O mosteiro de Moreruela, na provincia de Zamora, foi un dos primeiros conventos cistercienses do reino de León (século xii). Moi poderoso na baixa Idade Media, xa era unha institución decadente cando en 1835 se produciu o exclaustramiento dunhas decenas de frades e a incautación deste e os seus terreos. Foi inmediatamente vendido e a maior parte da edificación serviu de canteira para a construción en vilas da contorna. Preto de dous mil mosteiros correron parecida sorte en toda España.
Máis información na web de recursos de anayaeducacion.es
• A desvinculación supuxo unha dobre decisión: a abolición dos señoríos, o que significaba acabar cunha serie de relacións de dominio que os señores tiveran, debido a privilexios concedidos polos reis, sobre os habitantes duns determinados territorios, e conversión en propiedade particular e libre daquelas terras. O proceso iniciado en Cádiz foi longo, a causa das múltiples queixas e problemas xurdidos, e concluíu en 1837. E iso que, en contraste coa desamortización, esta medida non achegaba un cambio de propietario, senón a transformación dos señores antigos en propietarios liberais, cunha titularidade plena e libre sobre os devanditos bens.
A segunda medida foi a supresión dos morgados. En Cádiz só se insinuara, e a primeira lei que a recollía escribiuse en 1820, durante o Trienio Liberal. De novo, as resistencias da nobreza atrasarían a súa culminación ata 1841. O morgado fora a fórmula pola que as casas nobiliarias nos séculos anteriores puideran manter unha gran parte das súas propiedades: o primoxénito da casa recibía por herdanza un bloque de bens do que non era propietario, senón usufrutuario, e que podía aumentar con compras, pero nunca vender, e mantiña o deber de transmitilo ao seu herdeiro. A abolición supoñía que estes bens eran declarados libres e que, polo tanto, podían ser vendidos polos seus titulares.
• A desamortización, primeiro dos bens eclesiásticos e logo das aldeas, foi a medida práctica de maior transcendencia dos gobernos liberais, e desenvolveuse durante todo o século xix , entrando mesmo no século xx . O feito de desamortizar tales bens supuxo dous momentos ben diferenciados: primeiro, a incautación por parte do Estado deses bens, polo que deixaban de ser de mans mortas, deixaban de estar fóra do mercado, para converterse en bens nacionais; e segundo, a súa posta en venda, mediante pública poxa. O produto do obtido aplicaríao o Estado ás súas necesidades.
A desamortización, aínda que considerada liberal-progresista por antonomasia, xa empezara a ser aplicada no século xviii. Calculouse que desde que se puxeron en venda os primeiros bens dos xesuítas –expulsados de España por Carlos III en 1767– ata 1924, data en que o estatuto municipal de Calvo Sotelo derrogou definitivamente as leis sobre desamortización dos bens as aldeas, pasaron ás mans de propietarios particulares 19 900 000 hectáreas que foran de propiedade colectiva, ou sexa, o 39% da superficie do territorio.
Este proceso de vendas non foi continuo, senón resultado de varias desamortizacións: a de Godoy, ministro de Carlos IV (1798); a das Cortes de Cádiz (1811-1813); a do Trienio Liberal (1820-1823); a de Mendizábal (1836-1851) e a de Pascual Madoz (1855-1924).
Destas desamortizacións, hai que destacar as dúas últimas, e en especial a de Mendizábal, porque a posta en práctica do seu decreto trouxo a ruptura das relacións diplomáticas con Roma e removeu e dividiu a opinión pública de tal forma que quedou na historia contemporánea como a desamortización por antonomasia.
En 1835 Mendizábal chegou de Londres para presidir o Goberno; o que lle preocupaba era garantir a continuidade no trono de Isabel II, isto era, a do novo Estado liberal. Para iso era imprescindible gañar a guerra carlista, que nese momento resultaba incerta; pero este obxectivo non podería realizarse sen diñeiro ou sen crédito. Á súa vez, para poder fortalecer a credibilidade do Estado ante futuras peticións de crédito a institucións estranxeiras, era preciso eliminar, ou polo menos diminuír, a débeda pública ata entón contraída ou, dito doutro modo, pagar aos acredores. Ante a mala situación de Facenda, Mendizábal xulgou que había que recorrer a novas fontes de financiamento, e estas eran os bens eclesiásticos.
O decreto desamortizador, publicado en 1836, no medio da guerra civil cos carlistas, puxo en venda todos os bens do clero regular –frades e monxas–. Desta forma quedaron nas mans do Estado e poxáronse non soamente terras, senón casas, mosteiros e conventos con todos os seus aparellos, incluídos as obras de arte e os libros. Ao ano seguinte, 1837, outra lei ampliou a acción, ao sacar á venda os bens do clero secular –os das catedrais e igrexas en xeral–, aínda que a execución desta última se levou a cabo uns anos máis tarde, en 1841, durante a rexencia de Espartero.
Coa desamortización de Mendizábal pretendíanse lograr varios obxectivos á vez: ganar a guerra carlista; eliminar a débeda pública, ao ofrecer aos compradores de bens a posibilidade de que os pagasen con títulos emitidos polo Estado; atraer ás filas liberais os principais beneficiarios da desamortización, que compoñían a incipiente burguesía con diñeiro; poder solicitar novos préstamos, ao gozar agora a Facenda de credibilidade, e cambiar a estrutura da propiedade eclesiástica, que de ser amortizada e colectiva pasaría a ser libre e individual. Pero había máis: a Igrexa sería reformada e transformada nunha institución do Novo Réxime e o Estado comprometíase a manter os clérigos e a subvencionar o correspondente culto.
Juan de Dios Álvarez Méndez (1790-1853) naceu en Cádiz. Adquiriu grande experiencia política e facendística durante a guerra contra os franceses. No Sexenio Absolutista achegouse aos círculos liberais clandestinos. Colaborou con Riego e Quiroga no pronunciamento de 1820 e exiliouse en Inglaterra tras a reposición do absolutismo en 1823. En Londres adquiriu prestixio internacional e estableceu boas relacións cos círculos financeiros da City. De volta en España, foi ministro de Facenda en 1835 co conde de Toreno; logo primeiro ministro e novamente ministro de Facenda con José M.a Calatrava. É unha das figuras de maior altura política e capacidade no liberalismo español. Os seus plans de saneamento da Facenda, a desamortización e liberación da propiedade da terra e outras medidas de política económica foron elementos clave no proceso da revolución liberal española.
«Atendiendo a la necesidad y conveniencia de disminuir la deuda pública consolidada, y de entregar al interés individual la masa de bienes raíces que han venido a ser propiedad de la Nación, a fin de que la agricultura y el comercio saquen de ellos las ventajas que no podrían conseguirse por entero en su actual estado (...) conformándome con lo propuesto por el Consejo de Ministros, en nombre de mi excelsa hija la Reina Doña Isabel II, he venido en decretar lo siguiente:
Valor en remate das leiras
Máis de 400 millóns de reais
De 200 a 400 millóns de reais
De 100 a 200 millóns de reais
De 50 a 100 millones de reales
De 10 a 50 millóns de reais
De 1 a 10 millóns de reais
Non se produce desamortización
Art. 1. Quedan declarados en venta desde ahora todos los bienes raíces de cualquier clase que hubiesen pertenecido a las comunidades y corporaciones religiosas extinguidas, y los demás que hayan sido adjudicados a la Nación por cualquier título o motivo, y también todos los que en adelante lo fuesen desde el acto de su adjudicación.
Art. 2. Se exceptúan de esta medida general los edificios que el Gobierno destine para el servicio público o para conservar monumentos de las artes, o para honrar la memoria de hazañas nacionales. El mismo Gobierno publicará la lista de los edificios que con este objeto deben quedar excluidos de la venta pública.
Art. 3. Se formará un reglamento sobre el modo de proceder a la venta de estos bienes, manteniendo en cuanto fuese conveniente y adaptable a las circunstancias actuales (...)».
Gaceta de Madrid, 21 de febreiro de 1836.
«Os beneficiarios da lei de Mendizábal non podían ser outros que os capitalistas de títulos da débeda ou capaces de compralos no mercado; ou ampliando o círculo a burguesía adiñeirada de provincias, que investiu o seu diñeiro na terra a través de operacións fabulosamente lucrativas concertadas ao abeiro das poxas oficiais, doadamente trucadas e propicias a todo tipo de abusos e á máis ladina picaresca».
Tomás y Valiente, F.:.: El marco político de la desamortización. Barcelona, Ariel.
O 1 de maio de 1855, o ministro de Facenda, Pascual Madoz, tamén progresista e amigo de Mendizábal, sacou á luz a súa Lei de desamortización xeral. Chamábase «xeral» porque se poñían en venda todos os bens de propiedade colectiva: os dos eclesiásticos que non foran vendidos na etapa anterior e os das aldeas –chamábanse bens de propios aqueles que proporcionaban, por estaren arrendados, unha renda ao Concello, en tanto que os comúns non proporcionaban renda e eran utilizados polos veciños do lugar–. A desamortización de bens de propios e comúns prolongouse ata 1924. O procedemento utilizado para as vendas foi unha copia do de Mendizábal. Perohabía dúas diferenzas claras:
• O diñeiro obtido, sen as anteriores angustias de Facenda, foi dedicado á industrialización do país ou, mellor e de modo máis concreto, á expansión do ferrocarril.
• O Estado percibiría o importe das vendas en nome dos concellos e transformábao no que hoxe poderían ser bonos do Estado, o cal significaba que este se convertía en custodio dos fondos dos concellos e os utilizaba para o ben de todos.
Neste proceso, a burguesía con diñeiro foi de novo a gran beneficiaria, aínda que a participación dos pequenos propietarios das aldeas foi moito máis elevada que na anterior de Mendizábal.
As desamortizacións non serviron para que as terras se repartisen entre os menos favorecidos, porque non se intentou facer ningunha reforma agraria, senón conseguir diñeiro para os plans do Estado, aínda que a medio e longo prazo si contribuíu a que aumentase o volume xeral do produto agrícola, ao traballar os novos propietarios terras que ata daquela non foran labradas. Esta operación de compravenda de terras afectou enormemente á agricultura. A extensión do vendido estímase no 50% da terra cultivable e o seu valor entre o 25 e o 33% do valor total da propiedade inmoble española.
A desamortización trouxo consigo unha expansión da superficie cultivada e unha agricultura algo máis produtiva. Pero nos cambios no campo actuaron outros factores, como a abolición do décimo, a supresión da Mesta, a lenta mellora das condicións de transporte e comunicación, ou as políticas proteccionistas a prol do cultivo de cereais a partir de 1820. O aumento da poboación puido causar unha presión en favor da extensión e a intensificación do cultivo, tanto ou máis decisiva que os cambios na estrutura da propiedade.
Outras consecuencias de gran relevancia histórica foron:
• A social coa aparición dun proletariado agrícola, formado por máis de dous millóns de campesiños sen terra, xornaleiros sometidos a duras condicións de vida e traballo soamente estacional; e a conformación dunha burguesía terratenente, que pretendía emular a vella aristocracia.
• A estrutura da propiedade, apenas variou a situación desequilibrada de predominio de latifundios no centro e o sur do país e de minifundios en extensas áreas do norte e noroeste.
• A alienación de propiedades municipais que trouxo consigo o empeoramento das condicións de vida do pequeno campesiñado, privado do uso e gozo dos antigos bens do concello.
• A perda e o expolio dunha gran parte do patrimonio artístico e cultural español foi moi importante.
Convertida a terra nun ben de libre mercado, era preciso completar o proceso modernizador da economía suprimindo as trabas para conseguir a liberalización do tráfico comercial –eliminando as alfándegas interiores que aínda persistían– e da actividade industrial –acabando cos privilexios dos antigos gremios. Intentábanse crear así as condicións para a consolidación dun mercado interior eficiente, regulado por un ordenamento comercial común. Déronse pasos cara a un tímido librecambismo –reforma arancelaria de Espartero en 1841, Lei de Ferrocarrís de 1855, etc. –, moi contestados desde algúns sectores económicos influentes, como a burguesía téxtil catalá.
Os frecuentes cambios de orientación económica entre proteccionismo e librecambismo, consecuencia da inestabilidade política do período, contribuíron a dificultar e atrasar o despegue industrial en España.
19 Explica por que as desamortizacións se consideran medidas políticas e económicas de carácter liberal.
20 Le «O decreto desamortizador de Mendizábal» e «A desamortización de Madoz». Enumera as diferenzas entre o tipo de bens desamortizados e os colectivos e institucións afectados.
21 Investiga e describe por que Mendizábal propuxo a desamortización dos bens da Igrexa.
22 Analiza a «Desamortización e cambios na agricultura», describe as diferenzas entre 1800 e 1860, explica o sentido positivo ou negativo das variacións e valora a súa incidencia na agricultura.
«Ley declarando en estado de venta todos los predios rústicos y urbanos, censos y foros, pertenecientes al Estado, al clero, etcétera, y cualesquiera otros pertenecientes a manos muertas.
Doña Isabel II, por la Gracia de Dios y la Constitución, reina de las Españas, a todos los que las presentes vieren y entendieren, sabed que las Cortes Constituyentes han decretado y Nos sancionamos lo siguiente:
I. Se declaran en estado de venta, con arreglo a las prescripciones de la presente Ley, y sin perjuicio de las cargas y servidumbres a que legítimamente estén sujetos, todos los predios rústicos y urbanos, censos y foros, pertenecientes: al Estado, al clero, a las órdenes militares de Santiago, Alcántara, Calatrava, Montesa y San Juan de Jerusalén; a cofradías, obras pías y santuarios, al secuestro del exinfante don Carlos, a los propios y comunes de los pueblos, a la beneficencia, a la instrucción pública, y cualesquiera otros pertenecientes a manos muertas, ya estén o no mandados vender por leyes anteriores (...)».
OCÉANO ATLÁNTICO OCÉANO
Valor en remate das leiras
Máis de 70 millóns de reais
De 50 a 70 millóns de reais
De 40 a 50 millóns de reais
De 30 a 40 millóns de reais
De 10 a 30 millóns de reais
De 5 a 10 millóns de reais
De 1 a 5 millóns de reais
Non se produce desamortización
Cifras citadas por J. Vicens: Manual de Historia Económica de España. Barcelona, Teide, 1959, páx. 578. Trátase dunha estimación, dada a precariedade das fontes estatísticas da época.
7.6.1. A industria téxtil
Cataluña aproveitou a súa experiencia anterior e posterior á guerra da Independencia, e a perda do mercado americano, para modernizarse. Os factores que explican ese proceso foron: contar cun mercado nacional reservado e protexido por elevados aranceis; dispoñer de recursos procedentes da agricultura e a exportación de augardentes; contar cun campesiñado de certa capacidade de traballo a domicilio e consumo polo tipo de arrendamento da terra, en enfiteuse, o que deixaba en mans dos cultivadores un nivel de renda aceptable.
Na década de 1830, a burguesía catalá optara por substituír a industria da la pola do algodón e, ao introducir a máquina de vapor e a fábrica como modelo de organización produtiva, logrou aumentar a produción, mellorar a calidade e abaratar os prezos. Durante o período isabelino produciuse a mecanización case total da produción téxtil algodoeira. A forza instalada e a importación de algodón en rama multiplicáronse por nove nestes anos. En 1780 chegaran a Cataluña as primeiras spinning jenny, que se adaptaron para o aproveitamento da enerxía hidráulica. En 1830 apareceu o tear mecánico e en 1833 empezáronse a instalar os primeiros motores de vapor.
O apoio recibido desde os gobernos lexislando medidas proteccionistas, que prohibían a entrada de manufacturas estranxeiras de algodón, foi definitivo, porque, a partir dese momento e durante o resto do século xix, as empresas téxtiles catalás coparon o mercado nacional. Ademais de Cataluña, algunhas áreas de Levante, Madrid, Málaga e Béjar mantiveron focos téxtiles de importancia na industria de panos de la. En Valencia destacou a industria do calzado.
En definitiva, pódese concluír que a produción téxtil foi, en certo modo, o sector punta da industrialización española, xunto coa siderurxia e o ferrocarril. A especialización de Cataluña na industria téxtil proporcionoulle, a mediados de século, unha estrutura socioprofesional que se asemellaba notablemente a outras áreas industrializadas de Europa.
23 Explica as causas do liderado da industria téxtil catalá, no mercado nacional, ao longo do século xix
24 Contribuíron as medidas proteccionistas a incrementar a produción industrial? Estimularon a mellora na calidade dos produtos? Razoa as respostas.
25 Resume as causas que propiciaron o definitivo impulso na expansión do ferrocarril en España.
Desde o algodón, a incipiente industria encamiñouse cara ao ferro e o aceiro, e os altos fornos substituíron as vellas ferrerías e forxas.
Os decenios de 1830 a 1850 consideraron a hexemonía siderúrxica de Andalucía, con Málaga e Marbella como principais centros, en mans da familia Heredia. No decenio de 1860 produciuse o predominio de Asturias, localizada en Mieres e La Felguera, cando a fundición ao carbón vexetal non puido competir en prezos coa fundición ao carbón mineral. Cara a 1870, os Ybarra en Biscaia promoveron a renovación tecnolóxica co proceso Bessemerata acadar o 30% da produción nacional, de maneira que en 1880 a siderurxia biscaíña tiña a primacía do aceiro.
A expansión do ferrocarril foi o indicador máis fiable do grao de industrialización alcanzado por cada país. Este novo medio, imprescindible no transporte de mercadorías no século xix, desempeñou un papel fundamental no crecemento económico dos distintos países. En España, a súa expansión atrasouse á segunda metade do século por varias causas: condicións orográficas pouco propicias, estancamento económico, atraso técnico, ausencia de capitais privados dispostos a investir, un Estado que declaraba non ter ingresos e inestabilidade política, agravada por contendas civís.
A partir da progresista Lei xeral de ferrocarrís de 1855 –que eliminou os aranceis ás importacións de material ferroviario e concedeu privilexios de expropiación de terras ás compañías privadas concesionarias–, construíuse a rede ferroviaria con rapidez, grazas á entrada de capitais franceses, belgas e ingleses.
O tendido ferroviario foi un gran negocio, pero non alentou con forza o crecemento económico e o desenvolvemento industrial. Construíuse tarde e mal, con precipitación e malas condicións técnicas. Non xerou unha industria nacional ferroviaria ata finais do século. Pero si mobilizou recursos, propiciou a articulación do mercado nacional e axudou ao crecemento da siderurxia e da minería do carbón.
Este proceso industrializador convén situalo comparativamente dentro do conxunto europeo para, desde esa perspectiva, comprender mellor o seu alcance e problematización, en definitiva, do seu desfasamento respecto a outros Estados do continente. Ao finalizar o século xix, a extensión da rede ferroviaria española quedaba lonxe da doutros países europeos: os seus 11 000 km representaban 1 km por cada 45 km2 de superficie fronte á relación de 1 a 3 de Bélxica ou de 1 a 8 de Francia.
A lei de ferrocarrís:
«Coa Lei Xeral de Ferrocarrís, os pro gresistas deixaron patente a súa con vicción de que a modernización eco nómica do país esixía a transforma ción do sistema de transportes. Coa súa política, o Goberno esforzouse por facer atractivos os investimentos ferro viarios tanto para o aforrador nacional, pouco afeito ás operacións bolsistas, coma para o estranxeiro, que evitaba os valores españois pola súa coñecida insolvencia.
O éxito da lei foi rotundo (...). Para 1864, os recursos efectivos das com pañías ferroviarias totalizaban 1313 millóns de pesetas.
Este volume de capital era 15 ou 16 veces superior ao dispoñible para as industrias manufectureiras e industriais no seu conxunto (...). Todos os que estudaron o caso español coincidiron en afirmar que a Lei de ferrocarrís fixo posible a chegada dun volume considerable de capitais estranxeiros, que doutra forma non acudirían a España (...)».
Gómez Mendoza, A.: «Transportes y crecimiento económico (1830-1890)» en Sánchez Albornoz, N. (comp.): La modernización económica de España. Madrid, Alianza, 1991, páx. 119. (trad.).
As zonas de produción siderúrxica situáronse preto dos xacementos de mineral de ferro: Andalucía, Asturias e o País Vasco.
Os convertedores Bessemer e os fornos Siemens-Martin, aos que se adaptou especialmente o ferro biscaíño, deron a primacía a esta zona.
Coa morte de Fernando VII (1833) iniciárase o proceso cara ao definitivo asentamento do novo modelo de sociedade clasista, que substituía a sociedade estamental do Antigo Réxime.
O racionalismo liberal considera a todos os homes iguais en dereitos e aspiracións, pero as súas capacidades e actitudes determinan o seu lugar na escala social. Mérito e esforzo eran os novos criterios para establecer o ascenso ou descenso de status dos individuos, cuxa expresión é a propiedade, baremo que regula a participación política mediante o sufraxio censatario. A asociación de mérito e propiedade modificou esencialmente, na práctica, o principiou de igualdade e excluíu da participación política a maioría dos cidadáns.
A nobreza, aínda que por entón aparecía xa como unha reliquia do rematado Antigo Réxime, mantiña unha vixencia social. A mentalidade nobiliaria, coa súa peculiar forma de entender a vida e de actuar, foi o motor externo que en boa medida avivou os movementos ascensionais da burguesía dentro da pirámide social.
Os historiadores sinalan que a aristocracia seguiu ostentando un gran poder efectivo na sociedade isabelina e se
adaptou aos novos valores da burguesía en ascenso. Os nobres conservaran e incrementaran as súas posesións territoriais e pasaron a ser propietarios plenos dos seus antigos señoríos xurisdicionais. Estes terratenentes mantiveron as súas posicións no Estado, na alta oficialidade do Exército e nas finanzas.
A nobreza, que carecía agora dun estatuto xurídico diferenciado, era unha elite asociada á burguesía cun gran poder económico e influencia política: o Senado tiña en 1849 un 43% de nobres, e en 1868, un 48%. Pero, o seu poder económico permanecía intacto: en 1854, os 27 maiores contribuíntes de Castela eran nobres; deles, 24 tiñan posesións en Andalucía e Estremadura.
Precisamente polo seu predicamento social, esta nobreza foi tratada con consideración pola nova oligarquía liberal. Como esta desexaba lograr todo da situación liberal, xulgaba que alcanzalo pasaba por comprender que era o sangue nobre o que daba o toque de distinción ao diñeiro burgués.
En 1845, a Igrexa aparecía xa como un elemento útil para o mantemento do réxime político. A participación do alto clero no Senado nos anos seguintes ía ser «moderada» en todos os sentidos: en canto a número, a incidencia na vida política e a ideoloxía, caracterizada esta pola ausencia de posicións extremas.
Privada de boa parte das súas riquezas pola desamortización, a Igrexa perdera non só poder político e forza, senón que, ademais, pasou a depender economicamente por completo do Estado, polo que optou por dedicarse soamente ao espiritual.
De aí que o alto clero que se sentaba no Senado estivese composto por homes intelectualmente grises que reunían dúas características predominantes: estaban centrados no seu específico oficio pastoral máis que no desenvolvemento das posibilidades político-sociais que lles podía proporcionar o cargo, e eran individuos que non estaban á altura dos problemas propios da época en que vivían, nin sequera ao mesmo nivel dos outros compoñentes do estrato superior. Pero servían para os fins dos políticos liberais.
O que estes pretendían era a promoción dun espírito de paz e reconciliación entre os españois –despois da axitación da guerra civil cos carlistas– que servise para asentar a orde establecida.
A Igrexa aceptou o papel que lle foi asignado de tranquilizadora de espíritos e que resultou de vital importancia para calmar os exaltados ánimos ante as diferenzas sociais que provocaba o desenvolvemento da industrialización.
«O pretorianismo institucionalizado non foi outra cousa que o produto do baleiro político creado polo liberalismo español. O que se chamaba “partido moderado” non era en realidade un partido, senón unha asociación de notables, xornalistas, activistas políticos e frustrados aspirantes a burócratas. Aínda que tiña unha doutrina inspirada no liberalismo elitista francés, faltáballe a unidade, a organización e a disciplina –e tamén o apoio popular– necesarios para gobernar coa mera forza civil dos seus membros. Por iso os moderados dependeran desde o principio dunha especie de alianza conservadora cos militares liberais, na que figuras destacadas do Exército, coa súa enerxía, a súa capacidade de decisión e a súa forza, podían, chegado o caso, dispoñer do liderado e o poder de que carecían os civís».
Payne, S.: Ejército y sociedad en la España liberal, 1808-1936. Madrid, Akal, 1977, páx. 47. (trad.).
Outro grupo do estrato superior, e de grande influencia, foi o dos xefes militares. A vitoria na guerra civil proporcionoulles seguridade en si mesmos, ao interpretar que grazas a eles existía a monarquía liberal, e unha desconfianza radical cara aos civís que se dedicaban á política e que non solucionaban asuntos substanciais. Así que se sentían monárquicos constitucionais –defensores de Isabel II-, máis que liberais, e chamados a manter a orde social como medio imprescindible de defender a liberdade.
Todo iso levounos a facerse político e a participar nos gobernos; e así comezou o que se chamou «réxime dos xenerais», que duraría practicamente ata 1868; foron os tempos de Espartero, Narváez, O'Donnell e, máis tarde, de Prim e Montañés.
A clase media aceptounos plenamente porque eran unha garantía para a garda da súa propiedade, ao considerar que resultaban imprescindibles para que tomase corpo a nova sociedade liberal.
O grupo de militares no Senado complementaba o labor que estaban a realizar os presidentes militares de Goberno: medio cento amplo de capitáns e tenentes xerais, aos que se engadía un número inferior de mariscais de campo e brigadieres –que pertencían ao Senado pola súa condición nobiliaria ou económica persoal–, formaban un bloque significativo, como para impoñer o seu parecer.
Por outra parte, a mesma unión deste grupo coa nobreza, que desde a súa orixe estivera vinculada coa realidade militar, reforzaba aínda máis o seu poder.
Isabel II ganou a guerra civil e asentouse no trono grazas ao apoio da nova burguesía que desprazou á aristocracia como clase dominante. Era unha burguesía aristocratizante, que, pola vía do matrimonio ou pola concesión de novos títulos, buscaba ennobrecerse. Naceu así a «nobreza romántica».
A raíña concedeu moitos títulos nobiliarios a personaxes da milicia, a política e as finanzas: Narváez, O'Donnell, Serrano, Remisa, Salamanca, etc. Políticos, funcionarios, propietarios agrícolas e empresarios industriais eran en conxunto os representantes das clases acomodadas. Económica e socialmente eran parte principal da clase media, concepto moi
(Ferrol, 1820-Vigo, 1893). De familia burguesa progresista e de tradición militar, foi unha escritora e activista social que desde mediados do século xix propagou novas ideas sobre a responsabilidade do Estado na protección social dos traballadores e contra a pobreza e a marxinación.
Adquiriu formación xurídica asistindo desde 1841 a sesións na Universidade de Madrid, para o que tivo que ocultar a súa condición feminina. Participou en faladoiros literarios e políticos. Ademais de poesía e obras literarias, escribiu numerosos ensaios sobre o que xa se chamaba daquela a «cuestión social»: La beneficencia, la filantropía y la caridad (1860), Cartas a los delincuentes (1865), La mujer del porvenir (1869). Artigos en revistas como «La Voz de la Caridad de », «La Iberia», etc.
Foi nomeada Visitadora de Cárceres de Mulleres (alto cargo de inspección) en 1863, cando non existía lexislación sobre dereitos ou garantías de presos. «Odia o delito e compadece o delincuente» era o seu lema. Máis tarde foi inspectora de Casas de Corrección de Mulleres. Foi promotora, con Carolina Coronado e Faustina Sáez de Melgar, da Sociedade Abolicionista Española (1866), que reclamaba a fin da escravitude nas colonias españolas.
A súa filosofía ética busca a xustiza e o ben común e transformar institucións de control social como escolas, cárceres, manicomios, etc. –como pioneira do catolicismo social. Participou na creación do Ateneo Artístico e Literario de Señoras (1869) co apoio de Fernando de Castro, reitor da Universidade Central de Madrid e na Asociación para o Ensino da Muller (1870).
amplo que comprendía tamén a baixa burguesía, dona de pequenos talleres e tendas, con escasos ingresos, o que os excluía do censo electoral.
A burguesía era, sobre todo, defensora da propiedade privada, dos dereitos individuais e de participación política –cun sistema electoral censatario– e da nova economía industrial. Adquiriron gran parte dos bens procedentes da desamortización da Igrexa e das aldeas. O antigo concepto de que a vida «é un val de bágoas» deu paso á idea de que o progreso achegaba un mundo fermoso compatible coas promesas do máis alá da relixión católica.
Había tamén unha mobilidade entre o estrato medio e o estrato inferior, e dentro deste, existían diferentes niveis, que descendían ata chegar ao proletariado, entendido como a capa máis baixa entre as socioloxicamente populares desde o punto de vista da súa capacidade económica e da estimación social. Na historia tradicional decimonónica, as masas populares aparecen como un fondo inerte e esvaecido.
Despois da súa participación na guerra da Independencia, o elemento popular quedou sumido nun silencio que derivaba da mesma inmobilidade que lle outorgara a ideoloxía liberal; e así permaneceu durante décadas. Pero o estrato inferior non formaba un todo unitario. Dous grupos diferentes mostrábanse de forma inmediata, derivados dunha España economicamente dual
e cun desenvolvemento desequilibrado: o rural e o urbano.
A comunidade rural estaba rexida por un tempo lento, que dependía do ciclo astronómico e as súas leis, en contraste coa celeridade urbana. Así, todo o que chegaba a ela desde fóra, a través da aplicación dunha lei ou da moda, era algo necesariamente imposto que, ou ben se soportaba sen dixerilo –admitíndoo normalmente con atraso–, ou ben se rexeitaba plenamente porque supoñía un ataque ao costume.
Había un gran desfasamento entre a sociedade urbana e a rural. Ambas as dúas sociedades non podían ser equiparadas numericamente: en 1860 a poboación activa era abafantemente agrícola e os obreiros estritamente industriais representaban arredor dun 4%. Dentro de cada unha, e sobre todo na urbana, a variedade de oficios, ocupacións e salarios, producía unha gran diversidade de situacións.
26 Explica os motivos que levaron a Igrexa a aceptar a nova realidade do liberalismo e a colaborar con el.
27 En que se fundamentaba o protagonismo dos militares na política do período isabelino?
28 Que se quere dicir cando se alude ao carácter «aristocratizante» da burguesía do século xix?
29 Que actitudes sociais distinguiron o pequeno burgués da aristocracia e da alta burguesía?
O 19 de setembro de 1868, o almirante Topete, xefe da Armada, secundado por Prim e Montañés, sublevouse en Cádiz e fixo un chamamento de apoio á poboación civil. Formáronse inmediatamente xuntas revolucionarias por todo o país. O Manifesto da Xunta Revolucionaria de Cádiz, que acababa co «Viva España con honra!», ou o de Valencia, que concluía co berro «Abaixo os Borbóns!», non colleron a ninguén por sorpresa, e a revolución triunfou sen apenas derramamento de sangue. Isabel II, que estaba a veranear en Lekeitio (Biscaia), atopouse sen apoios e optou por partir cara a Francia.
O Sexenio é decisivo para interpretar a historia contemporánea. A revolución de setembro significou a afirmación dun novo sentido do liberalismo, contraposto ao ríxido moderantismo, o fin do réxime dos xenerais das décadas anteriores e o triunfo da sociedade civil.
30 Explica o significado do berro revolucionario «Viva España con honra!».
31 Enumera os principios do lema revolucionario de Valencia en 1868.
Manifesto revolucionario, Valencia (29-9-1868)
«Valencianos: Sonó por fin la hora de la libertad. Hemos alcanzado la reparación de nuestros agravios, la realización de nuestros deseos y la inauguración de una era (...). A impulsos de un movimiento generoso, nacido al calor de las ideas de unión y fraternidad en los corazones verdaderamente liberales, han caído derrumbados en el polvo la injusticia de la opresión, la tiranía de los imbéciles y el reinado de las orgías. Premio al trabajo, igualdad de derechos, justicia en todo y para todo: tal es el lema de nuestra santa revolución, la primera que registrará la historia en sus páginas de oro, como el cimiento más sólido de nuestra regeneración futura.
¡Cobrad aliento, generosos y esforzados valencianos! La conquista de vuestras libertades ha empezado; pero es preciso dar pronta cima a tan grandiosa obra: en vuestra lealtad, en vuestra cordura, en vuestro acreditado patriotismo, confían hoy más que nunca vuestros conciudadanos para que alleguéis en torno suyo vuestros comunes esfuerzos. ¡Viva la libertad! ¡Viva la soberanía nacional! ¡Abajo los Borbones!».
Citado en Bozo, V.: Juntas revolucionarias. Manifiestos y proclamas
O principal obxectivo do Goberno provisional, formado pola Unión Liberal e os progresistas, foi a elaboración dunha nova Constitución. Convocáronse Cortes Constituíntes con sufraxio universal masculino –maiores de vinte e cinco anos–, o que supuxo un drástico incremento de votantes respecto a calquera convocatoria anterior.
Aínda que triunfou claramente a coalición gobernamental, os republicanos obtiveron unha representación significativa, e mesmo houbo unha simbólica presenza do carlismo, o que evidencia o carácter democrático do proceso.
A Constitución recollía explicitamente o principio da soberanía nacional e establecía a división de poderes, dereito de reunión e asociación e liberdade de cultos. O sufraxio universal incluíase na carta constitucional e establecíanse os mesmos requisitos para ser elector ou elixible. A forma de Estado é a monarquía democrática –o rei reina pero non goberna–; establece cortes bicamerais e defende o Goberno como un órgano colexiado que exerce o poder executivo e ten responsabilidade política. A Constitución, amplamente debatida durante preto de cinco meses, foi promulgada en xuño de 1869.
«LA NACIÓN ESPAÑOLA y en su nombre las Cortes Constituyentes, elegidas por sufragio universal, deseando afianzar la justicia, la libertad y la seguridad, y proveer al bien de cuantos vivan en España, decretan y sancionan la siguiente Constitución:
Art. 3. Todo detenido será puesto en libertad o entregado a la autoridad judicial dentro de las veinticuatro horas siguientes al acto de la detención.
Toda detención se dejará sin efecto o elevará a prisión dentro de las setenta y dos horas de haber sido entregado el detenido al Juez competente (...).
Art. 17. Tampoco podrá ser privado ningún español: Del derecho de emitir libremente sus ideas y opiniones, ya de palabra, ya por escrito, valiéndose de la imprenta o de otro procedimiento semejante.
Del derecho a reunirse pacíficamente. Del derecho de asociarse para todos los fines de la vida humana que no sean contrarios a la moral pública (...).
Art. 21. La Nación se obliga a mantener el culto y los ministros de la religión católica.
El ejercicio público o privado de cualquiera otro culto queda garantizado a todos los extranjeros residentes en España, sin más limitaciones que las reglas universales de la moral y del derecho.
Si algunos españoles profesaren otra religión que la católica, es aplicable a los mismos todo lo dispuesto en el párrafo anterior (...).
Art. 32. La soberanía reside esencialmente en la Nación, de la cual emanan todos los poderes (...).
Art. 34. La potestad de hacer las leyes reside en las Cortes (...).
Art. 38. Las Cortes se componen de dos Cuerpos Colegisladores, a saber: Senado y Congreso. Ambos Cuerpos son iguales en facultades, excepto en los casos previstos en la Constitución (...).
Art. 60. Los senadores se elegirán por provincias (...).
Art. 65. El Congreso se compondrá de un Diputado al menos por cada 40 000 almas de población, elegido con arreglo a la ley electoral.
Art. 66. Para ser elegido Diputado se requiere ser español, mayor de edad y gozar de todos los derechos civiles (...).
Art. 1. La ley que en virtud de esta Constitución se haga para elegir la persona del Rey y para resolver las cuestiones a que esta elección diere lugar formará parte de la Constitución (...)».
Había nova Constitución, pero España era unha monarquía sen rei. Por iso, intentouse solucionar provisionalmente a situación coa instauración dunha rexencia presidida polo xeneral Serrano, mentres que Juan Prim se fixo cargo da dirección do Goberno.
Descartada a volta de Isabel II do seu exilio de Francia, resultaba imposible pensar en facer rei o seu fillo de doce anos; malia iso, Cánovas del Castillo comezou a formar un partido alfonsino para asegurar a defensa dos dereitos do futuro rei, Afonso XII.
As diferentes correntes políticas e de opinión presentaban na prensa e os debates os seus candidatos para ocupar o trono vacante: Serrano, Espartero aristócratas e membros de dinastías europeas como o duque de Montpensier, Leopoldo de Hohenzollern, Francisco de Portugal, Amadeo de Savoia, tiveron partidarios. Sen esquecer, por suposto, o pretendente carlista, don Carlos VII, que viu unha nova oportunidade de facer valer os seus dereitos á Coroa.
Mentres se iniciaba a busca dun rei polas chancelerías europeas, rexurdiu o problema colonial, aínda que co réxime revolucionario parecían sólidas as promesas de conceder representación nas Cortes, de abolir a escravitude e de reformar o goberno en Cuba e en Puerto Rico.
A inestabilidade política de España trasladada ás Antillas e a acción de sociedades secretas independentistas desembocaron na insurrección cubana: en outubro de 1868, Céspedes lanzou o berro de «Viva Cuba libre!» (o berro de Yara), e comezou unha guerra que se converteu nun dos problemas máis graves do Sexenio.
O afán de Prim, como xefe de Goberno, foi intentar conciliar as distintas posicións dos partidos ata que houbese un rei. Volveron rexurdir os carlistas, esquecidos ata daquela polos liberais, que reclamaban os lexítimos dereitos á Coroa do seu rei, don Carlos, neto de Carlos María Isidro, mentres os republicanos se mostraron decididos a impedir o restablecemento do réxime monárquico, por moi liberal e democrático que fose: pretendían que a revolución de setembro fose o inicio da auténtica revolución democrática.
Unha frenética propaganda republicano-federal estendeuse por España, e o resultado foi unha serie de mobilizacións de masas populares que chegaron moito máis lonxe do proposto polos ideólogos promotores, porque, en moitos casos, acabaron converténdose nunha resposta anarquista contra a propiedade privada.
32 Por que os liberais moderados non eran partidarios do sufraxio universal?
As axitacións do campesiñado sen terras teñen unha importancia grande na dinámica política do século xix Xa en 1861 tivo lugar a sublevación de Loja, dirixida por Rafael Pérez del Álamo, quen chegou a reunir máis de dez mil xornaleiros, que ocuparon terreos e localidades ata ser masacrados polo Exército. Outro tanto veu a acontecer en Montilla (Córdoba), en 1873. Neste contexto de «fame de terra», o esforzo da propaganda anarquista encontrou un amplo eco.
«O alzamento de Loja, como a folga xeral de Barcelona de 1855, non eran acontecementos esporádicos, nin revoltas de díscolos ou manexadas por mans arteiras. Eran os primeiros signos da participación na vida nacional dunhas clases –obreiros, xornaleiros agrícolas, campesiños pobres– que ata daquela non contaran no xogo político do país. Eran unha aldrabada precursora da intervención da clase obreira nos destinos de España».
A fins de outubro de 1870 solucionouse a cuestión do rei, feito vital para garantir a estabilidade interna. Grazas ás xestións de Prim e das loxas masónicas, a casa de Savoia exerceu presión sobre o duque de Aosta para que aceptase o trono de España. Este aceptou, tras solicitar o consentimento das potencias europeas; e por fin as Cortes elixírono rei a mediados de novembro.
Cando don Amadeo coñeceu esta decisión, embarcou rumbo a Cartaxena, onde chegou o 30 de decembro. Foi entón cando se decatou de que Prim, chamado a dirixir os seus pasos no reinado democrático, fora tiroteado tres días antes na madrileña rúa do Turco. Esta circunstancia fixo que, desde o principio e sen o seu valedor, se considerase desamparado para cumprir as perspectivas de goberno derivadas da Constitución.
A desaparición da figura integradora de Prim dividiu o progresismo e debilitou o principal apoio de Amadeo; a oposición das forzas monárquicas tradicionais aliñadas co carlismo –que inicia novos levantamentos– e o novo partido alfonsino promovido por Cánovas del Castillo; un republicanismo federalista que gañaba terreo; axitacións obreiras cada vez máis organizadas e a crise colonial como trasfondo, todas elas son as causas do fracaso da primeira experiencia de monarquía constitucional en España.
Despois de repetidas eleccións xerais e crises de gobernos que nada solucionaron, don Amadeo entregou a súa acta de abdicación o 11 de febreiro de 1873.
Inmediatamente, o Congreso e o Senado, constituídos nunha soa Asemblea Nacional, dispuxeron, de forma ordenada e pacífica, a proclamación da República.
Amadeo I (1844-1890)
«Grande fue la honra que merecía la Nación española eligiéndome para ocupar su trono, honra tanto más por mí apreciada cuanto se me ofrecía rodeada de las dificultades y peligros que lleva consigo la empresa de gobernar un país tan hondamente perturbado (...).
Fue el único rey español elegido por el Parlamento, pero, careció de suficientes apoyos sociales. Desde la extrema derecha carlista a la izquierda republicana, existía un amplio frente de opositores. Por otra parte, a lo largo de los dos años de su reinado, fue sometido a un completo aislamiento por la oligarquía española y fue objeto de los desaires y desprecio de la aristocracia y de la jerarquía eclesiástica. Los Saboya acababan de arrebatar la ciudad de Roma al papa (1870) e inmediatamente la convirtieron en capital del Estado italiano unificado. Por esta razón, entre otras, aparecían a los ojos de los católicos españoles como una dinastía advenediza y sacrílega, incompatible con los valores religiosos vigentes. Su reinado duró del 16 de noviembre de 1870 al 11 de febrero de 1873.
Conozco que me engañó mi buen deseo. Dos años ha que ciño la corona de España, y la España vive en constante lucha, (...). Si fuesen extranjeros los enemigos de su dicha, entonces, al frente de estos soldados, (...), sería el primero en combatirlos, pero todos los que con la espada, con la pluma, con la palabra, agravan y perpetúan los males de la Nación son españoles; todos invocan el dulce nombre de la patria, todos pelean y se agitan por su bien, y entre el fragor del combate, entre el confuso, atronador y contradictorio clamor de los partidos, entre tantas y tan opuestas manifestaciones de la opinión pública, es imposible atinar sobre cuál es la verdadera, y más imposible aún, hallar el remedio para tamaños males. Lo he buscado ávidamente dentro de la ley y no lo he hallado. Fuera de la ley no ha de buscarlo quien ha prometido observarla. (...).
Estas son, señores diputados, las razones que me mueven a devolver a la Nación y en su nombre a vosotros, la corona que me ofreció el voto nacional, haciendo de ella renuncia por mí, por mis hijos y sucesores. Estad seguros de que, al desprenderme de la corona, no me desprendo del amor a esta España tan noble como desgraciada, y de que no llevo otro pesar que el de no haberme sido posible procurar todo el bien que mi leal corazón para ella apetecía.—AMADEO».
A Asemblea designou a Estanislao Figueras como «presidente» dunha república unitaria, pero inmediatamente chocou cos republicanos federais. O seu principal cometido era convocar unhas Cortes Constituíntes para promulgar unha nova constitución, aínda que se enfrontaba tamén a graves problemas: unha Facenda exhausta, unha incipiente guerra carlista en Navarra e o País Vasco, o problema de Cuba, e un Exército inclinado ao moderantismo e remiso a colaborar fronte á tensión dunha rúa disposta a chegar ata o final no proceso revolucionario.
Malia iso, nos seus meses de goberno, Figueras puido poñer en marcha certas medidas democráticas, como a promulgación dunha ampla amnistía ou a abolición da escravitude en Puerto Rico e a supresión das quintas.
Pero a República unitaria carecía de masas e de defensores cualificados, de modo que o resultado das eleccións a Cortes deu o triunfo aos republicanos federais. O 1 de xuño, Figueras devolveu o poder ás novas Cortes, e estas proclamaron a República Democrática Federal, e foi proposto como presidente do Goberno o catalán Pi i Margall.
Co triunfo dos republicanos federais xurdiron entre eles discrepancias sobre os pasos que debían seguirse na organización da España federal; o novo modelo aparecía dividido en 17 estados, entre os que figuraban como tales Cuba e Puerto Rico. Uns –os transixentes, que constituían a maioría, encabezada por Pi i Margallconsideraban primordial conseguir a orde social para logo proceder a construír unha república federal desde arriba; outros –os intransixentes– defendían que se debía comezar pola construción da federación desde abaixo,
Francisco Pi i Margall é unha das figuras máis importantes do pensamento e a acción política na España do século xix. Figura fundamental no Partido Republicano Federal, fundado en 1868 como herdeiro do Partido Demócrata, chegou á presidente da Primeira República. Pertencía á burguesía radical e reformista, tiña grandes preocupacións sociais e era partidario dunha organización federal de España.
«Queremos os federais na orde humana: libres o pensamento, a conciencia, os cultos; respecto a todas as relixións, preferencia nin privilexio a ningunha; suprimidas as obrigas do culto e do clero; dotados os sacerdotes de todas as igrexas dos mesmos dereitos que os demais cidadáns, atidos aos mesmos deberes e suxeitos á mesma xurisdición e as mesmas leis; civís o matrimonio, o rexistro e o cemiterio.
Garantidos a vida e o traballo; inviolables a personalidade, o domicilio e a correspondencia; abolida a pena de morte; perseguida sen piedade a vagancia.
Queremos na orde política: a vontade do pobo como a única orixe lexítima do poder público; os tres poderes limitados, o Lexislativo a lexislar, o executivo a executar, o Xudicial a xulgar (...).
O sufraxio universal; as leis fundamentais, sometidas á sanción do pobo (...).
A República por forma de goberno; a Federación por sistema. A Nación dividida en Rexións, e as Rexións en municipalidades; as municipalidades e as rexións autónomas a par da Nación en todo o que á súa vida interior corresponda (...).
Os Estados rexionais, que han de ter ao seu cargo o réxime da vida rexional no político, o económico e o administrativo (...) a garantía e a defensa da liberdade e a orde (...) a organización das milicias rexionais, subordinadas ao Estado central só en caso de guerra co estranxeiro (...) a imposición e a cobranza dos tributos (...)».
lograda a cal, dicían, chegarían sen remedio a paz e a orde. Ambos os dous grupos presentaron ás Cortes os seus propios proxectos para unha Constitución federal; pero o dos intransixentes foi rexeitado, polo que estes se retiraron delas o 1 de xullo.
Pi i Margall quería discutir e aprobar o proxecto transixente canto antes. Non o logrou. A retirada dos intransixentes coincidiu coa revolución cantonal, iniciada en Cartaxena e estendida logo polo sueste do país. Nesta revolución –na que cada poboación se proclamaba cantón independente do poder central– confluíron tres revolucións: a rexionalista, a política e a social, reveladoras, as tres das aspiracións federais. De feito, as clases populares, que creran atopar no federalismo máis igualdade e unha maior repartición da riqueza, seguiron os federais intransixentes, que querían dar o poder de decisión ás rexións e acabar co centralismo.
Pi i Margall, ao non poder alcanzar a aprobación do proxecto de Constitución e ao verse desbordado pola revolución dos cantóns, dimitiu o 18 de xullo e sucedeu-
no Salmerón. Este, durante o escaso mes e medio de mandato, limitouse a restablecer militarmente a orde e a reprimir de modo especial os movementos obreiros internacionalistas, como sucedeu en Alcoi; era a reacción dos republicanos unitarios, defensores da «orde social» fronte á «orde natural da liberdade».
Pero a esta nova República unitaria non lle quedaba máis remedio que xirar á dereita se quería salvarse como réxime.
Salmerón dimitiu por problemas de conciencia –non quixo asinar unhas penas de morte contra os revolucionarios–, e o día de setembro foi elixido novo presidente do Goberno o catedrático da Universidade Central Emilio Castelar. O seu programa limitouse a restablecer a orde. A pesar de que xa finalizara o movemento cantonal, quedaban outros focos de crise: a guerra con Cuba e o novo conflito cos carlistas no norte e Cataluña, que iniciado en 1872 se prolongaría ata 1876, na chamada terceira guerra carlista.
Ademais da permanente conspiración alfonsina e das axitacións do proletariado agrícola, no Sexenio apareceron en escena a revolución cantonal e unha nova sublevación carlista.
En abril de 1872, cando Amadeo de Savoia se atopaba illado politicamente en Madrid e os carlistas acababan de ter certo fracaso electoral, o neto de Carlos M.a Isidro -Carlos VII para os seus partidarios– encabezou un novo levantamento que esta vez afectou sobre todo o País Vasco-Navarro, Cataluña e Valencia en menor medida. Iniciouse unha guerra que durou catro anos e nesta don Carlos chegou a establecer un goberno estable en Estella, organizou unha administración, servizo de Correos, emitiu moeda e dispuxo de fortes continxentes de artillaría e cabalaría que lle proporcionaron éxitos como a toma de Éibar e vitorias fronte ao exército gobernamental: Montejurra, Abárzuza e Lácar, entre outras. En Cataluña as partidas carlistas estiveron ao
mando de veteranos como Rafael Tristany ou Francesc Savalls e Cucala no Mestrado. Cabrera non interveu na guerra xa que en 1870 abandonara as filas do carlismo. Tras a restauración alfonsina, o xeneral Martínez Campos derrotou novamente os carlistas provocando a marcha de «Carlos VII» a Francia.
O xiro á dereita de Castelar e a súa chamada ao Exército para que mantivese a orde levaron os deputados de esquerdas –os federais intransixentes– a buscar a súa dimisión para que a República virase de novo cara á esquerda. Non obstante, este intento foi interrompido polo golpe do xeneral Pavía –noite do 2 ao 3 de xaneiro de 1874–, quen, con forzas da Garda Civil, disolveu as Cortes Constituíntes, o que puxo fin á Primeira República.
33 Enumera as causas que motivaron o fracaso da monarquía constitucional de Amadeo de Savoia.
34 Cita os problemas internos da República que provocaron a elección de catro presidentes nun ano.
35 Investiga e describe o ideario político de Pi i Margall.
36 Sinala as medidas adoptadas no Sexenio Democrático para reactivar a economía. Cales tiveron maior transcendencia para o futuro de España?
«El Sr. Calvo: La Guardia Civil entra en el edificio, preguntando a los porteros la dirección y diciendo que se desaloje el edificio por orden del Capitán General de Madrid.
El Sr. Benítez de Lugo: Que entre, y todo el mundo a su asiento.
El Sr. Presidente: Ruego a los Sres. Diputados que se sirvan ocupar sus asientos, y que solo esté en pie aquel que haya de hacer uso de la palabra.
El Sr. Benítez de Lugo: He pedido la palabra.
El Sr. Presidente: La tiene S.Sa. (...)
El Sr. Presidente: Ruego a los Sres. Diputados que ocupen sus asientos. No tenemos más remedio que ceder ante la fuerza, pero ocupando cada cual su puesto. Vienen aquí y nos desalojan.
¿Acuerdan los Sres. Diputados que debemos resistir?
¿Nos dejamos matar en nuestros asientos?
(Varios Sres. Diputados: Sí, sí, todos) (...).
Varios Sres. Diputados: ¡Soldados! ¡Viva la República Federal! ¡Viva la asamblea soberana!
(Otros señores diputados apostrofan a los soldados que se repliegan en la galería, y allí se oyen algunos disparos, quedando terminada la sesión en el acto.)
Eran las siete y media de la mañana».
Del Diario de Sesiones.
Os progresistas e os demócratas que dirixiron o país neste período puxeron en marcha unha serie de medidas que buscaban, ante todo, o crecemento económico. A figura principal, xa no primeiro Goberno de Serrano en 1868, foi Laureano Figuerola, quen propuxo reformas de importancia.
Así, creouse por fin a nova unidade monetaria, a peseta, en 1868. A nova moeda, que substituía o real, tras o fracaso no intento de creación do escudo en 1856, vinculábase ao sistema de paridades da Unión Latina, que lideraba o franco francés desde 1865.
Para responder ás demandas sociais, intentouse levar a cabo unha reforma fiscal que suprimise os odiados consumos, pero a reforma frustrouse ante as resistencias da burguesía e os apuros da Facenda.
Para afrontar o crónico problema da Facenda, arbitrouse un sistema de atención á débeda pública polo que se creou o Banco Hipotecario en 1872 e, o máis importante, outorgouse ao Banco de España o monopolio da emisión de billetes. A partir dese momento, este Banco actuaría como prestamista do Estado e podería emitir billetes na medida que saísen títulos de débeda ao mercado.
Pero o máis importante na idea progresista de abrir a economía española aos mercados exteriores foron medidas como a Lei arancelaria de 1869, que establecía unha desprotección selectiva e rebaixaba os impostos aduaneiros para facilitar a importación de bens de equipo e a exportación de alimentos e materias primas. Pretendíase con ela que a industria española puidese, nuns anos, competir co exterior.
A Lei de sociedades anónimas e a Lei de minas de 1871 foron pasos para obter investimentos exteriores e entrada de capitais que puidesen financiar o crecemento económico. Esta última foi unha auténtica desamortización do subsolo que facilitaría a chegada de capitais e a exportación masiva de minerais nas décadas seguintes.
A revolución liberal-burguesa implicou unha profunda transformación cultural nas sociedades de Occidente. Para a súa análise, o profesor Álvarez Junco propuxo un esquema que abrangue diversos aspectos. Segundo este autor, nestas sociedades producíronse os seguintes cambios socioculturais:
• A secularización da cultura. A cultura burguesa adopta novos valores relacionados coa eficiencia, o progreso, a mellora das condicións de vida, a ciencia como instrumento de análise da realidade e o abandono progresivo dos mitos relixiosos.
• A creación dunha conciencia nacional na sociedade, para o cal se potencia a lingua e unha historia común e oficial que permitan á cidadanía identificarse co Estado-nación.
• A xeneralización da alfabetización, de modo que posibilite a adopción dunha cultura común e unha cualificación aos traballadores, necesaria na nova sociedade industrial.
• A aparición dun novo concepto do mecenado ou patrocinio da creación cultural, literaria e artística. A clientela do intelectual, o creador e o artista pasa a ser a burguesía e, en menor medida, o Estado; e a súa obra, unha mercadoría sometida aos gustos e ás demandas do mercado da arte e a cultura.
• A creación dun sistema educativo regulado polo Estado, que establece normas e requisitos, distribúe as credenciais do capital cultural de cada individuo, e segrega e clasifica a poboación segundo o seu nivel de formación. Un sistema educativo, por outra parte, separado e independendizado da Igrexa.
O proceso da revolución liberal burguesa en España foi accidentado e lento. Por iso, os cambios culturais tamén se abriron paso con dificultade, ante importantes resistencias e permanencia da vella cultura oficial eclesiástica.
A vida cultural española reflectiu neste período as terri bles convulsións e loitas sociais. A xeración de ilustrados jovellanistas continuou demandando reformas acordes co espírito da Ilustración. Os comezos do século xix coñeceron a madureza e a obra final de intelectuais do despotismo ilustrado. A preocupación fundamental foi establecer un sistema educativo básico de implantación estatal. Así, a Constitución de 1812 establecía «escolas de primeiras letras en todos as poboacións da monarquía». Unha medida que sería abolida no Sexenio Absolutista.
O Trienio Liberal supuxo un novo impulso cultural e educativo: lexislouse novamente o establecemento de escolas; creáronse as universidades de Madrid –trasladada de Alcalá de Henares- e de Barcelona; proliferaron os xornais; etc.
A Década Ominosa acabou con todo iso e xerou un nutrido exilio de intelectuais, que entraron en contacto co movemento romántico europeo do momento.
Como nota de excepción, produciuse a creación do Museo do Prado por Fernando VII como depósito da colección real de pinturas (en 1868 pasaría a ser museo nacional). Un dos proxectos culturais da revolución liberal burguesa en Europa foi crear institucións de referencia da cultura nacional e o prestixio do Estado, como os museos nacionais.
En España, o museo do Prado é o exemplo máis claro. Fernando VII en 1818 decidiu trasladar unha ampla colección de pinturas da familia real a este edificio construído para Gabinete de Ciencia Naturais. En 1868 foi desvinculado da familia real e pasou a ser a principal pinacoteca pública española.
Na imaxe, Vista da fachada sur do Museo do Prado desde o interior do Xardín Botánico, cara a 1835.
10.2.1.
O Romanticismo, en literatura, introduce a afección polos temas históricos, o sentido patriótico e a primacía da liberdade e o sentimento. Os seus principais representantes son, entre outros, Mariano José de Larra, José de Espronceda, José Zorrilla, Gustavo Adolfo Bécquer, Ángel de Saavedra e Ramírez de Baquedano –duque de Rivas- e Fernán Caballero -Cecilia Böhl de Faber-.
Na produción artística destacou o retrato pictórico, con tratamento costumista e a pintura histórica; sobresaen Vicente López, Eduardo Rosales, José Madrazo, Antonio María Esquivel e Suárez de Urbina.
10.2.2.
Esta cultura romántica alentou movementos culturais e literarios de carácter nacional:
A Renaixença catalá, expresión ligada ao desenvolvemento burgués con figuras como Bonaventura Carles Aribau (Oda a la patria, 1833) ou Jacinto Verdaguer (La Atlántida, 1877, e Canigó, 1886).
Máis tardiamente apareceron as exaltacións nacionalistas de Manuel Murguía (Historia de Galicia, 1886), e Francisco Navarro Villoslada (Amaya o los vascos viii, 1876).
No ámbito das institucións culturais destaca a creación do Ateneo Científico, Literario e Artístico de Madrid (1835), espazo de debate intelectual; e o Liceo Artístico e Literario, que publicaba un xornal co mesmo nome.
Na ensino, os liberais aprobaron en 1836 o primeiro Plan Xeral de Instrución Pública, Plan do duque de Rivas, que non tivo aplicación; en 1845 foi aprobado outro, o Plan Pidal, que correu a mesma sorte. Por fin, a Lei de Claudio Moyano (1857) regulamentou definitivamente un sistema educativo de ámbito estatal: o ensino pasaba a ser cuestión de Estado e instrumento esencial de difusión dos valores da burguesía triunfante.
Mediante o sistema educativo impoñíase á sociedade a nova cultura con criterio centralista, moi conservador e sometido á tutela eclesiástica en contidos e valores. O ensino primario debía chegar a todos os cidadáns, mentres o secundario era unha iniciación aos estudos universitarios, reservados á minoría dirixente.
En 1860 comeza a construción dun sistema educativo acorde coa sociedade liberal: España contaba entón cun millón de nenos escolarizados en ensino primario, 20 000 estudantes de bacharelato e uns 6 000 universitarios, distribuídos en dez universidades. Mestres e escolas de entón adoecían de grandes penurias materiais e persoais, dado que eran os concellos, carentes de recursos, os encargados de sufragar instalacións e salarios, moitas veces miserables.
Outro aspecto relevante era a escasa atención á educación das mulleres, asunto considerado privado. Estaban excluídas da educación secundaria e universitaria, pois carecían de recoñecemento social e xurídico. Algunha excepción feminina notable no mundo literario, como foi Cecilia Böhl de Faber, utilizou un pseudónimo masculino -Fernán Caballero– para poder publicar os seus escritos.
Os poetas contemporáneos. Unha lectura de Zorrilla no estudo do pintor, de Antonio María Esquivel y Suárez de Urbina.
Esta pintura presenta unha galería de personaxes do mundo literario e cultural madrileño na etapa isabelina. Non se lle outorga especial valor artístico pero si como documento da vida social da época.
A guerra da Independencia puxera de moda en Europa as peculiaridades paisaxísticas, culturais e sociais de España.
Moitos, británicos e franceses percorreron, anos máis tarde, o escenario daquela guerra. Os viaxeiros describían aquel raro país do sur e os seus aspectos sorprendentes. Acuñáronse, así, algúns dos tópicos máis persistentes da imaxe de España no exterior.
Viaxeiros ilustres, como Lord Byron, Merimée, Rossini, Delacroix, Didier, Stendhal, Chopin, Gautier e Dumas, percorreron España. Alcanzarían gran difusión: Un ano en España, de Charles Didier (1837-1841); as entregas do barón de Davillier en Le tour du monde, con gravados de Gustave Doré, a partir da súa viaxe de 1862; e no Reino Unido as ilustracións de Picturesque sketches in Spain in 1832, de David Roberts (1837).
37 Por que tiña interese o Estado liberal do século xix en establecer e regulamentar un sistema educativo básico para todo o territorio nacional?
38 Por que resultaba tan atractiva a España do século xix para os viaxeiros e escritores románticos?
39 Que efectos negativos para o patrimonio cultural se derivaron do proceso desamortizador?
O atractivo dun país de cultura tan complexa e rica, sumido agora no atraso económico e cultural, foi tema tamén das artes plásticas: O toureiro morto, de Manet (186466); e dos temas operísticos: O barbeiro de Sevilla, de Rossini (1816); Don Carlos, de Verdi (1867), etc.
10.4. A desamortización e o patrimonio cultural español
Durante o século xix producíronse en varias ocasións destrucións e perdas masivas de obras de arte e vestixios histórico-culturais.
A primeira delas foi durante a guerra da Independencia (1808-1814), cando saíron do país numerosas obras de arte como regalo a personalidades e xenerais dos exércitos francés e británico.
A raíz das desamortizacións, promulgouse en 1840 unha real orde pola que as autoridades provinciais debían elaborar un catálogo de bens inmobles de valor artístico co fin de catalogar e conservar os monumentos e obxectos artísticos. Estes traballos sentaron as bases dos Museos Provinciais de Belas Artes, cuxa finalidade era recuperar e conservar o patrimonio cultural e artístico.
Non obstante, tales normas tiveron escasa eficacia e gran parte do patrimonio quedou no abandono e sometido ao expolio xeneralizado. Luis Filipe de Orleans inaugurou, precisamente en 1838, a Galería Española do Louvre con obras acabadas de aquirir en España a prezos de saldo.
1 Análise e comentario dunha estatística social
A estrutura da poboación activa:
1. Ofrece información sobre a estrutura social e económica do país.
2. Pode servir de base para explicar a dinámica das clases sociais, a conflitividade social, etc.
3. Facilta información sobre as aspiracións, reivindicacións e pautas de comportamento político dos diferentes grupos sociais.
No século xix desenvolveuse a estatística ao servizo do Estado. En España, en 1856, xurdiu a Comisión Estatística do Reino, precedente do actual INE. A mediados de século asináronse os primeiros acordos internacionais para elaborar anuarios estatísticos con censos de variados aspectos sociais e económicos. De 1857 data o primeiro censo de datos referidos ás profesións de todos os españois. En 1860 confeccionouse o segundo, máis completo.
• Redondeando cifras e agrupando as categorías profesionais, a estrutura da poboación activa española na época aparece recollida na táboa.
1. Sinala que tipo de fonte é, a súa natureza, autores e destinatarios, etc.
2. Describe o seu contido agrupando as profesións en sectores produtivos e sinalando categorías rechamantes.
3. Comenta o significado da participación de cada sector e –solicitando datos no texto e outras fontes– fai
Estes textos recollen os principios políticos, sociais, económicos e culturais dunha determinada corrente política: liberalismo, socialismo, etc. Para o seu comentario, ademais das pautas xerais de comentario de textos, hai que ter en conta:
1. Corrente de pensamento á que pertence.
2. Grandes principios políticos, sociais e económicos que proclama.
3. Sectores sociais aos que representa.
4. Presenza e relevancia no contexto histórico no que actúa.
• Seguindo as indicacións anteriores, realiza un comentario sobre o seguinte texto, tendo en conta o documento sobre Pi i Margall e o programa do Partido Federal, na epígrafe 9.6.
unha interpretación sobre o nivel de desenvolvemento económico e social de España naquel momento.
4. Valora as consecuencias que se derivan da estrutura de clases que presenta a España isabelina: trazos das diferentes clases, conflitividade social, etc.
Tuñón de Lara, M.: El movimiento obrero en la historia de España. Madrid, 1972, pp. 90-91. (trad.).
«Somos federais, queremos a Federación e proclamarémola o día en que triunfe a República (...) As ideas de Federación e de República naceron á vez en 1868 (...). Latexa a idea federal no corazón do país (...). Lémbrese a rapidez con que se propagou despois da revolución de setembro. Aos catro meses levaba setenta deputados ás Cortes e ao ano poñía sobre as armas corenta mil combatentes (...) Ou son autónomos o pobo e a provincia ou non o son nin o individuo nin a nación (...) recoñecemos autónomas as rexións todas da Península: autónomas política, administrativa e economicamente. Poderá cada unha, polo noso sistema, darse a constitución que considere máis conveniente: terá o seu goberno, as súas Cortes, os seus tribunais, a súa milicia, a súa administración, a súa Facenda...».
Pi i Margall: «Lecciones de controversia federalista. Artículos doctrinales». En García-Nieto, M. C. e Yllán, E.: Historia de España 1808-1978. Barcelona, Crítica, 1987, T. II, páx. 143. (trad.).
3 Análise e comentario de mapas de contido socio-económico
A cartografía permítenos comprender mellor fenómenos económicos e sociais na súa dimensión espacial, xa que en ocasións a mera presentación de datos numéricos pode resultar demasiado abstracta. Os mapas melloran a valoración dun fenómeno, e permiten relacionalo con outros elementos para a súa mellor comprensión e explicación.
1. «(...) [No norte da Península] a estrutura social do campo durante o Ancien Régime era parecida á de Francia e Alemaña occidental, posto que a terra se achaba xa, de feito, nas mans dos pequenos cultivadores (...); as reformas do século xix tiveron consecuencias análogas: ante todo, o nacemento dunha clase rural dominante formada por pequenos propietarios. Certo que a situación destes novos propietarios non era tan favorable como a dos seus homólogos de Europa occidental, nin o chan era tan rico, nin
Os procesos históricos de longa duración, como a revolución burguesa, son resultado de transformacións profundas na estrutura política, social, económica e cultural da sociedade. Plasmar estes cambios nun mapa conceptual supón asociar os conceptos que os definen coas estruturas (sociais, económicas, políticas) ás que
os mercados tan amplos; por outra parte, tampouco era doado atopar traballo na industria, de maneira que os fillos debían colocarse na terra, o cal obrigaba a repetidas fragmentacións das propiedades, xa reducidas de por si. Finalmente, o estancamento da economía e a apatía da Administración española facían difícil a obtención do crédito».
Malefakis, E.: Reforma agraria y evolución campesina en la España del siglo xx Barcelona, Ariel, 1982. (trad.).
• Comprobamos. Á vista dos mapas desta unidade referidos ás desamortizacións de Mendizábal e de Madoz e tendo en conta o exposto na unidade e as ideas do texto de Malefakis, redacta unha breve composición sobre a distribución espacial en España do latifundismo e o minifundismo e as súas consecuencias sociais, económicas, políticas...
afectan. O resultado será unha visualización sintética do proceso que facilita a súa comprensión.
• Xerar - ClasificarRelacionar - Desenvolver Observa o mapa conceptual e asocia os conceptos que correspondan cos aspectos máis significativos deste período (1833-1874).
Revolución burguesa
Proceso violento de substitución da sociedade feudoseñorial por unha nova sociedade burguesa capitalista
Traballo
Abolición das prestacións feudais Libre contratación da forza de traballo
Terra
Transformación da propiedade feudal en propiedade capitalista
Desvinculación e desamortización da terra e bens inmobles
Comercio e industria
Libre circulación de capital
Abolición de gremios e trabas feudais
Creación dun mercado nacional
Creación de condicións para a industrialización
Estado
Substitución da monarquía absoluta polo Estado burgués institucionalizado como:
Monarquía
República
Ideoloxía e cultura
Nova cultura burguesa
Laicismo Cientifismo
Eficiencia técnica
Novas institucións de control social
Progreso material Sistema educativo
5 Análise e comentario de textos: fontes primarias
A desamortización
«Álvaro Flórez Estrada (1765-1853), un prestixioso progresista, critica o modo de poñer en venda os bens desamortizados. Lamenta que o Estado perda a ocasión de crear unha masa de pequenos campesiños.
1. O Estado, sen que se poida dicir cousa en contrario, cumpre, igualmente que pagando dunha vez toda a súa débeda, pagando o xuro correspondente. Sentados estes antecedentes, a cuestión que hai que resolver é a seguinte: o Goberno debe pagar dunha vez toda a súa débeda dando terreos en lugar de diñeiro, ou convirá que arrende en enfiteuse todos estes terreos e reparta a súa renda entre os acredores? Facer ver que o segundo método é o único xusto, o único compatible coa prosperidade futura da nosa industria, o único conveniente aos intereses dos acredores, o único popular, e, por conseguinte, vantaxoso ao soporte do trono de Isabel II, o único que non prexudica a clase propietaria, o único, en fin, por cuxo medio se pode mellorar a sorte da desgraciada clase proletaria desatendida en todas épocas e por todos os gobernos, é o que me propoño facer ver (...).
2. Co sistema enfitéutico, todas as familias da clase proletaria serían donas do dominio útil da terra que cultivasen, e, xa que logo, interesadas en soster as reformas e o trono de Isabel, pois neles verían cifrado o seu benestar. Pola contra, o sistema de vender os terreos fará a sorte desta numerosa clase máis desgraciada do que é aínda na actualidade, e, por conseguinte, faralles odiosas a reforma e a orde existente de cousas.
3. Será posible que o noso Goberno, a custa de tan graves inconvenientes, se desentenda de abrazar a única medida capaz de sacar a clase numerosa da sociedade do estado de abxección e de miseria en que se acha (...)?
4. Malograría o noso Goberno a oportunidade rara e sen igual apreciable que se lle presenta, sen ter que vulnerar ningún dereito nin que excitar ningunha queixa fundada, de rexenerar España, formando así a súa Lei Agraria, isto é, distribuíndo do modo máis equitativo e vantaxoso a propiedade, que é don da natureza e non produto da industria do home, de cuxa xusta distribución penden a consolidación das institucións fundamentais dos pobos e o benestar dos asociados?».
En Tomás y Valiente, F.: El marco político de la desamortización. Barcelona, Ariel. (trad.).
Lei de desamortización de Madoz
«Dona Isabel II, pola graza de Deus e a Constitución, Raíña das Españas (...):
Art. 1. Decláranse en estado de venda (...) todos os predios rústicos e urbanos, censos e foros, pertencentes: ao Estado, ao clero, ás ordes militares de Santiago, Alcántara, Calatrava, Montesa e San Xoán de Xerusalén. Ás confrarías, obras pías e santuarios. Aos propios e comúns das aldeas. Á beneficencia. Á instrución pública. E a calquera outros pertencentes a mans mortas, xa estean ou non mandados vender por leis anteriores. (...)
Art. 15. O Goberno investirá o 80 por 100 do produto da venda dos bens de propios a medida que se realicen (...) en comprar títulos de Débeda amortizable ao 3 por 1 000, que se converterán inmediatamente en inscricións intransferibles desta a favor das respectivas (...)
Art. 20. (...) Os cupóns serán admitidos ao seu vencemento, como metálico, en pagamento de contribucións (...).
Art. 22. A medida que se alleen os bens do clero, emitiranse ao seu favor inscricións intransferibles da Débeda consolidada ao 3 por cento polo seu capital equivalente ao produto das vendas (...)
Aranjuez, a 1.° de maio de 1855. EU A RAÍÑA. O ministro de Facenda, Pascual Madoz.
En García-Nieto, M.C. e Yllán, E.: Op. cit., T. I, páx. 102. (trad.).
• Le os textos e coméntaos seguindo as orientacións que se propoñen a continuación:
1. Sinala que tipo de textos son e de que temas tratan.
2. Indica que posición defende Flórez Estrada.
3. Describe e analiza as ideas e conceptos fundamentais dos textos seguindo unha orde xerárquica: idea principal, ideas asociadas a esta.
4. Comenta o significado histórico dos documentos atendendo ás seguintes cuestións:
Tivo algunha influencia a postura de Flórez Estrada no seu momento?
– Como se desenvolveron realmente os feitos aos que alude? Pon en relación o documento co texto da Lei de desamortización de Madoz. Que consecuencias históricas tiveron?
5. Como conclusión, valora a crítica de Flórez Estrada explicando por que resultaron inviables as súas propostas.
© GRUPO ANAYA, S.A., 2022 - C/ Valentín Beato, 21 - 28037 Madrid.
Reservados todos os dereitos. O contido desta obra está protexido pola Lei, que establece penas de prisión e/ou multas, amais das correspondentes indemnizacións por perdas e danos, para quen reproduza, plaxie, distribúa ou comunique publicamente, en todo ou en parte, unha obra literaria, artística ou científica, ou a súa transformación, interpretación ou execución artística fixada en calquera tipo de soporte ou comunicada a través de calquera medio, sen a preceptiva autorización.