Mundua helburu: Biologia eta Geologia 1. DBH. Proposamen didaktikoa (demoa) by Grupo Anaya, S.A.

Aurkibidea Mundua helburu proiektuaren gakoak .............................................................................. 4 Bigarren Hezkuntzarako materialak ................................................................................... 6 Proiektu digitala........................................................................................................................... 8 Ezaugarri orokorrak Baliabideen aurkibide bisuala Inklusioa www.anayaharitza.es webgunean Ebaluazioa www.anayaharitza.es webgunean Programazioa eta proiektuaren gakoak LOMLOEtik Mundua helburura.............................................................................................. 17 • DBHko irteera-profila – Irteera-profila eta Mundua helburu proiektuaren gako pedagogikoak – Irteera-profila eta arloaren konpetentzia espezifikoak • Zikloaren oinarrizko ezagutzak • Inklusioa Mundua helburu proiektuan Unitateak....................................................................................................................................... 27 • Metodo zientifikoa • Unitatea 1. Izaki bizidunak • Unitatea 2. Moneroak, protoktistoak eta onddoak • Unitatea 3. Landareak • Unitatea 4. Animaliak. Bizi-funtzioak • Unitatea 5. Atmosfera eta hidrosfera • Unitatea 6. Geosfera: harriak eta mineralak • Unitatea 7. Ekosistemak • Unitatea 8. Ekosistemak eta gizakia • Kertu gure ekosistemak

MUNDUA HELBURU proiektuaren gakoak

Konpetentzietan oinarritua Mundua helburu proiektuak konpetentziak pixkanaka eta modu integratzailean lortzea planteatzen du. Proiektua garatuz, ikasleak eguneroko errealitateko egoeretan moldatzen ikasteko gaitasuna lortuko du.

Ikaskuntza-egoerak

Zer da Mundua helburu? Mundua helburu proiektuaren xedea ikasgeletan sarritan egiten den galdera honi erantzutea da:

Zertarako balio du ikasitakoak? Ikaskuntza-egoeren eta ariketa konpetentzialen bidez, bizitzarako ikaskuntza eskuratuko dute ikasleek, baita XXI. mendeko gizartearen erronka nagusiei (jasangarritasuna, inklusioa eta digitalizazioa) aurre egiteko tresnak ere. Hitz gutxitan esanda, Mundua helburu proiektua

konpetentzietan oinarritua, konprometitua, diziplinartekoa da, eta metodologia aktiboak eta konpetentzia digitala indartzen ditu.

GJHetan oinarritutako ikaskuntza-egoeren bidez, arazo-egoerak planteatzen dira; arazo horiek konpontzeko, ikasleek hausnarketa eraldatzailea egingo dute, unitateetan zehar eskuratutako ezagutzak aplikatuz.

Konpetentzietan oinarritutako ariketak Ariketa horien helburua ikasleek konpetentziak eskuratzea da. Ezagutzak hainbat testuingurutan aplikatzea sustatzen dute, analisiaren, arrazoiketaren, esperimentazioaren, argumentazioaren edo interpre–tazioaren bidez. Ikasleak eguneroko erabaki-hartzeetarako prestatzen dituzten ariketak, hain zuzen ere.

Konpetentzien araberako ebaluazioak Irteera-profilaren eskuratze maila ebaluatzeko eta ikaskuntza-prozesuari buruz hausnartzeko diseinatutako ebaluazioak.

Konprometitua

Inklusiboa

Ikasleek eginkizun aktiboa dute proiektuan, eta eginkizun hori ez da arlo akademikora mugatzen. Izan ere, beren familia-, gizarte-, kultura- eta natura-ingurua eraldatzeko lagungarriak diren proposamenetan inplikatuko dira, arlo guztietan jasangarriagoa eta konprometituagoa den mundua lortzeko.

Mundua helburu proiektua hezkuntza inklusiboaren printzipioekin konprometituta sortu da, baita ikasle guztientzat ikaskuntza-baldintza hobeak sortzearekin ere. Horretarako, proiektuak honako hauek ditu:

Garapen Jasangarrirako Helburuak

Ikaskuntzarako Diseinu Unibertsalari buruzko jarraibideetan oinarrituz, proiektuak informazio guztia eskaintzen die irakasleei, ekintzarako, adierazpenerako, irudikapenerako eta inplikaziorako aukerei dagokienez.

Ikaskuntza-egoerak eta beste ariketa batzuk GJH batekin lotuta daude; horien helburua hau da: ikasleek kontzientzia hartzea eta gogoeta egitea, beren ohiturak, jarrerak eta jokabideak aldatzeko.

Orientazio akademikoa eta lanbide-orientazioa Bokazioak pizteko edo detektatzeko, eta ikasleei heziketa- eta lanbide-ibilbidea erabakitzen laguntzeko, bakoitzaren trebetasunak eta interesak kontuan hartuz.

IDU jarraibideak

Inklusiorako baliabideak Mundua helburu mota askotako baliabideak jartzen ditu irakaslearen eskura: bideoak, audioak, baliabideak, antolatzaile grafikoak, ariketa interaktiboak…

Funtsezkoena Proiektuaren baliabide inklusibo honek oinarrizko ikaskuntzaezagutzak identifikatzen ditu, ikasle guztiek irteera-profila eskuratu dezaten eta irakasleak erritmoa eta sakontasuna egokitu ditzan.

Metodologia aktiboak Mundua helburu proiektuak talde-lana eta espiritu kritikoa sustatzen dituzten metodoak, teknikak eta estrategiak proposatzen ditu. Lan egiteko modu horrek bizitza errealeko egoeretarako prestatzen ditu ikasleak. Aipatzekoak dira lankidetzako ikaskuntza, hezkuntza emozionala, pentsamenduaren garapena, ekintzailetzaren kultura eta hizkuntza-plana.

Diziplinartekoa Mundua helburu diziplinarteko proiektua da berez; izan ere: – Atazak eta proiektu txikiak ditu, zenbait arlotan eskuraturiko ikaskuntzak erabiltzeko; hori askotariko testuingurutan modu integratuan aplikatzea sustatzen du. – Arlokako lan-proposamenak ditu Arlo Zientifiko Teknikorako eta Arlo Soziolinguistikorako.

Proiektu digitala IKT-plana eta proiektu digital berria ditu Mundua helburu proiekt u a k . Ko n p e te n t z i a d i g i t a l a k lantzeko eta eskuratzeko beren-beregi diseinatutako liburu digitalak ditu.

Bigarren Hezkuntzarako materialak

Proposamen didaktikoa Proposamen didaktiko bat ikaslearen liburu bakoitzeko. Honako hauek ditu: ariketen soluzioak, metodologia-orientabideak, metodo-logia aktiboak aplikatzeko iradokizunak, etab.

Zer da Mundua helburu? MUNDUA HELBURU proiektuaren xedea ikasgeletan sarritan egiten den galdera honi erantzutea da: zertarako balio du ikasitakoak? Ikaskuntza-egoeren eta ariketa konpetentzialen bidez, bizitzarako ikaskuntza eskuratuko dute ikasleek, baita XXI. mendeko gizartearen erronka nagusiei (jasangarritasuna, inklusioa eta digitalizazioa) aurre egiteko tresnak ere. Hitz gutxitan esanda, MUNDUA HELBURU proiektua konpetentziala, konprometitua eta diziplinartekoa da, eta metodologia aktiboak eta konpetentzia digitala indartzen ditu.

Ikaslearen liburua 7

Ikaslearen liburuan edukiak eta ariketak konpetentzien araberako metodologiari jarraituz aurkezten dira. Inklusioarekin eta Garapen Jasangarrirako Helburuekin dugun konpromisoari erantzuten diegu, modu berritzaile eta sortzaile batez. Horrela, ikasleek gero anitzagoa den gure gizartean aurrera egiteko beharko dituzten trebeziak eta gaitasunak eskuratuko dituzte.

Ar tr op od Art rop odo Zefalotor axa

7.1 Artrop

oa k

odoen eza

en gor put zak

Abdome

Toraxa Burua Abdome

Burua

7.2 Artrop

anayahar itza.es Kont sailkapen sultatu «Art a» atala zure ropodoen baliabide -bankuan .

en sail kap ena

Araknidoak

Krustazeoak

• Zefalotor axa eta abdo mena • Lau hank a-pare • Begi baku nak

osatuak

Ped icul us

hum anu a) Idatzi s anim alia zein den animaliar en izen arru b) Zer artro nta. podo-taldet an sailkatuk zoitu zure erantzun o zenuke? a. Arrac) Zergatik dauka izen zientifiko d) Azaldu ak humanus zergatik hitza? den ospe du bere bizitsua anim zikloa. alia hau. Azal94

Arraina k

Intsektuak

Miriapodoak

• Burua, toraxa eta abdomen • Hiru hank a a-pare • Hego-par e bat edo bi. • Begi baku nak eta konp osatuak

• Gorputz segmenta tua • Segmentu bakoitzea hanka-pa n, re bat edo bi. • Begi baku nak

8.1 Arrainak

dira, eta forma hidr adarrak heg odinamikoa alak dira . dute. babes-ezkat ekin esta - Albo-lerr lita dute. oa dute, eta kasu askotan, - Ektoterm igeri-ma oak dira: skuria. ezin dute - Sexu bide erregulatu gorputzzko ugalketa tenperat ernalketa dute. Geh ura. dute. ienak obip aroak dira - Bi talde , eta kanp daude: arra oko in hezurdun ak eta arra Bizkar-he in kartilag galak Alboko lerro odunak. a: gorputz-

- Larruaza la

eta anf ibio ak

bibrazioa eta ur-ko k rronteak antzema teko.

Operkulu a: zakatzak estaltzen ditu (arrain guzt iek ez dute).

Sai lkat u

Pelbiseko hegala

- Uretako animalia ornodun Arrainen ak

Zakatzen bidezko arnasket a.

lkapen

a Artropodo kelizerod unak eta Leheneng oek barailaduna dauden luza kelizeroak dituzte; k daude. kin zorrotza hots, aho tuztenak tik kanp k, janaria . Araknido o ak dira keliz hartzeko baliatzen barailak dierodunak dituzte aho . Barailadu barruan; eta miriapo nek intsektua doak dira k, krustaze barailadu oak nak.

• Zefalotor axa eta abdo mena • Bost hank a-pare edo gehiago • Begi konp

Azt ertu

Ar ra in ak et a an fib ioa

odoen sai

Enborra

Art rop odo

uga

rriak Artropodoe k animalia handikoe talderik uga na osatzen riena eta dute. Leho aniztasunik guruetan rreko nahi bizi dira. z uretako - Gorputz inak aldebiko simetria dago ban du, eta bi atuta. segmentu tan - Exoeske letoa eta luzakin artik - Gorputz ulatuak ditu ak atal haue zte. k mena. Batz ditu: buru a, toraxa uek batu ta izaten eta abdoxa (zefalot dituzte buru oraxa), eta a eta tora beste batz enborra dituzte. uek, aldiz , burua eta - Sexu bide zko kok metamo ugalketa dute. Obip aroak dira rfosia egit , eta asen dute.

Biriken bide zko

arnasket

UzkiIgeri-mas hegala kuria: airea pilatzen du, eta anim flotagarr itasuna alda aliaren tzen du.

Isatshegala Oso larru azal arnasa hartu fina eta iragazkor ra, ahal izate ko. anayahar itza.es Kont «Espainia sultatu «Esp ko anfibio ainiako arrai batzuk» n batzuk» zure balia bide-ban eta kuan.

arra inak

8.2 Anfibioa

Isurus oxyr

inchus

- Lehorrek o

animalia ornodun Tetrapodoa ak dira, bain k dira; hots a ura beh , lau gorp ar dute uga utz-adar ltzeko. oak dira. dituzte. Helduek kak dituzte, larruazal eta batzuek, -arnaske ta dute. zakatzak - Sexu bide Gehienek . zko biribaitute osko ugalketa dute. Arra utzak erru l iragazga itzik. Geh ten dituzte - Bi talde ienek met uretan, ez daude: anu amorfosia roak (ige egiten dute eta uhan lak eta apo dreak). . ak) eta urod eloak (arra bioak ULERTU

- Ektoterm

Thunnus

thynnus

anayahar itza.es tatu «Arr Kontsulainen sailk apena» baliabide zure -bankuan , eta tu zer tald etakoa den argudiaarrain bako argazkiko itza.

, PENTSA TU, IKERTU ... 1 Deskrib atu igeri-maskur

iaren funt 2 Arrain zioa. hezurdun en larruazal leuna. a

Zer gorp zimurtsu utz-atal a da; kart dela-eta ilagodun daukate ena, aldiz arrainek , larruazal desberanayaharit za.es Kon baliabid tsul e-banku an, eta azal tatu «Anfibioen bat apo sailkape du nola batenga na» zure bereiz dez ndik. akegun uhandre dina?

1. HIRUHILEKOA

2 Goserik ez izatea

Osasuna eta ongizatea

13 Klima babesteko ekintza

EGOERAREN AURKEZPENA

Nerabezaroan sarri aldatzen dira geure ohiturak –indibidualak nahiz taldeko ordura arte genituen sinesmenak eta gizarte-harremanak. Horrez gain, dirua e kitzen hasten gara, eta zertan gastatuko dugun erabaki behar dugu. Erabaki rren barnean sartzen dira elikatzeko lehentasunak. Aldaketa fisiko ugari gerta zaizkigu, eta baliteke, gizarte-presioaren aurrean, zaurgarriagoak izatea. Gerta horrek, bada, osasun-arazoak ekar ditzake.

Liburuek trebatzeko eta hausnartzeko hainbat ariketa dituzte.

Kontu horien guztien eraginez, une egokia da zeuen ohiturek –eta, zehatz elikadura-ohiturek– planetaren biodibertsitatearekin zer lotura duten lantz Horretarako, ezinbestekoa da ezagutza teorikoak eta praktikoak izatea, zeren ezagutza horiei esker ulertuko baitugu nola eragiten duten geure ohiturek pezieen kontserbazioan, ekosistemetan eta gizarteari, kulturari eta ekonom loturiko hainbat alderditan. Horrexegatik, elikadura izango da ikaskuntza-ego honen ardatza, eta sukaldean ditugun ohiturek biodibertsitateari nola erag dioten aztertuko dugu. IKASKUNTZA-SEGIDA

Nire hozkailua. Mundu ezezaguna

1. unitatea

Nire hozkailuan dauden izaki bizidunak sailkatuko ditut

Ura. Biodibertsitate handiko mantenugaia

2. unitatea

Nire hoz Jogurta: mund

Proiektu digitala U2

Bakterioen bizi-funtzioak

1.1 Nolakoak diren moneroak

da. Bakterioak izaki mikroskopiMoneroen talderik ugariena bakterioena eta airera) eta izaki bizikoak dira, eta inguru guztietara (uretara, lehorrera Tenperaturari, azidotasunari, dunen barrura egokitzeko gaitasuna dute. gogorrenak jasateko gai dira. gazitasunari eta abarri dagokienez, egoerarik

Moneroen zelula A

Bakterio motak Formaren arabera, bakterioak honela sailkatzen bibrioak, espiriloak eta espiroketak.

dira: kokoak, baziloak,

- Kokoek esfera-forma dute.

- Baziloak makilatxo baten modukoak dira. - Bibrioek koma-forma dute.

baten - Espiriloak eta espiroketak kiribil luzanga

itxurakoak dira.

Bakterio mota batzuk

Baziloak

Kokoak

1 Irudian bakterio baten ohiko

zelula ikus daiteke. Gogoan izan aurreko unitatean ikasi duzuna, eta adierazi, zure koadernoan, izaki bizidun honen egituren izenak.

nutrizio-prozes plastoak eta mitokondriak, adibidez), dira. Bakterio autotroguztiak zitoplasman gertatzen dute, fotofoek beren materia organikoa sintetizatzen , berriz, beste izaki sintesiaren bidez. Heterotrofoak elikatzen dira. bizidun batzuen materia organikoarekin deskonposatzaileak • Bakterio saprofitoak edo hondakinekin eliinguruko materia organikoaren bakterioak. katzen dira. Esaterako, lurreko manak era• Bakterio sinbiotikoek laguntza-harre batzuekin, eta tzen dituzte beste izaki bizidun heste-flora horri sinbiosi esaten zaio. Adibidez, osatzen duten bakterioak. organismo batzueta• Bakterio parasitoek beste organismo tik hartzen dute materia organikoa; diete. Horrelako horietan bizi dira eta kalte egiten dituzte; esatebakterioek gaixotasunak sortzen rako, tuberkulosia. flageloei batzuk Bakterio - Nola erlazionatzen diren. espiralek biratu egiesker mugitzen dira; bakterio ardatzaren inguruan ten dute; beste batzuek beren batzuek gainazalen biratzen dute mugitzeko; beste ez diren mugitzen eta dute, inguruan irrist egiten isolatuta bizi bakterioak ere badaude. Gehienetan dira eta koloniak eraarren, zenbaitetan bildu egiten tzen dituzte. ugalketa sexuga- Nola ugaltzen diren. Bakterioek beren zelula bakarra bea dute; erdibitu egiten dira, bi zatitan banatuta.

1.2 Bakterioen garrantzia

2 Azaldu zer esan nahi duen, zure

ustez, bakterioek inguru guztietara egokitzeko gaitasuna dutela. Argudiatu zure erantzuna.

Espiroketak

Bibrioak

3 Zenbait monerok, hala nola fotosintesia zianobakterioek, egiten dute. Bakterioek zelulaegitura sinpleak dituztela kontuan hartuta, zer organuluk edo egiturak egingo du fotosintesia? Ikertu, eta azaldu zure koa-

Ikasteko beste modu bat ezagutuko duzu, erraza, intuitiboa eta edozein platforma eta gailurekin bateragarria.

Erdibitzea

ez dutenez (kloro- Nola elikatzen diren. Organulurik u

zelulabakarrak dira; autoMoneroak organismo prokariotoak eta trofoak edo heterotrofoak izan daitezke.

Moneroen erreinua

dernoan.

4 Kalkulatu koko baten bolume-

na, jakinda diametroa 1,5 mikrometro luze dela. Gogoan izan esferen bolumena nola kalkula3 tzen den: 4·π·r /3.

eta ezinbesteko Inguru guztietan daude bakterioak, izaki bizidunenfuntzioa betetzen dute gainerako arren, bakterio gehietzat. Batzuk kaltegarriak diren nak onuragarriak dira. dauden - Bakterio onuragarriak. Gure organismoan funtzionamendurako, bakterioak onak dira horren Bakterio deskonaurrerago ikusiko dugun bezala. erabiltzen dira, posatzaileak hainbat zereginetarako hondakinak trahala nola hondakin-urak arazteko, parte hartzen duten tatzeko, etab. Fotosintesian oxigenatzen dituzte. bakterioek ura eta atmosfera gazta, jogurta Hartzidura sortzen dutenak, azkenik, dira. edo ozpina egiteko erabiltzen batzuek gaixota- Bakterio kaltegarriak. Bakterio tetanosa, salmosunak sortzen dituzte; adibidez, kutsatzen janariak zenbaitek nellosia, etab. Beste dituzten, eta alferrik galtzen dira.

1 Bakterioa hazi egiten da eta bere material genetikoaren (DNAren) kopia egiten du.

2 Bakterioak, erditik estututa, banatu egiten du bere edukia.

3 Bi zelulakume sortzen dira.

Zelulakumeak

erreinuan Hauteskund eak moneroen

erreinuan gobernuBakterioak barne hartzen dituen Sistema bakteriorako hauteskundeak egingo dira. Alderdi Suntsikratikoan hiru dira alderdi nagusiak. eragiten dizkieten tzailea beste izaki batzuei kalteak Alderdian bakterioek eratzen dute. Bakteriocool baktedakarzkieten gainerako organismoei onurak Alderdia dago, beAxola Bost Azkenik, daude. rioak osatzen dutena. ren kasa bizi diren bakterioek

bat, eta egin ariHautatu hiru alderdi politikoetako keta hauek: bat, eta idatzi zure • Egin azterketa demografiko bost bakterioalderdiaren alde bozkatuko luketen izenak. talderen edo bakterio-espezieren eta logotipoa. Hau• Asmatu kanpainaren eslogana politikoak islatu tatu duzun alderdiaren helburu behar dituzte. izena. Ondoren, • Asmatu alderdiko hautagaiaren alderdiaren asmo idatzi hautagaiaren mintzaldia, onak azaltzeko.

Itzala uzten duten erronketan, izaera eraldatzailea duen ikaskuntzaegoera bat aurkezten da, ikasleek hausnartu dezaten.

Unitate bakoitzaren amaierako orrialdeek ikasitakoa indartzeko eta sakontzeko proposamenak dituzte, baita hausnaketa egiteko ere. Gogoratu unitate honetan egindako lanaren materiala hautatu behar duzula zure portfolio a egiteko.

ULERTU Interpretatu irudiak

Antolatu ideiak 1

Kontzeptu-mapa. Osatu, zure koader noan, hurrengo kontzeptu-map aren hutsuneak, eta luzatu adarrak. Ikasi kontzep tu-mapak nola egiten anayaeducacion.es diren, webgunean eskurag arri dagoen baliabidearekin.

3 Idatzi zenbakiekin

U 1

6 5 kg animalia-ma

san 10 bilioi zelula inguru badaude, adierazi: Egin aurrera a) Zenbat bilioi zelula daude 55 10 Irakurri testua kg-ko masa duen , eta erantzun: gizaki batean? b) Zenbat bilioi daude 6 800 kg-ko Animalia batzue elefante batean k, hala nola itsas c) Enuntziatuko ? izarrek datuaren araber edo sugandilek, ? a, zenbat masa izanberen gorputzeko go du, gutxi gorabe Nutrizioa 4 hera, animalia-zelula hainbat atal birsort ? batek? 7 Urmael bateko u ditzakete, horiek ur-lagin batean anputatuz gero. , 110 mikrometroko protozoo bat aurkitu ? Zelula da. Gizakio k ez dugu, bestea prokariotoa a) Mota horret k beste, hanka Zelulaz osatuta ako 1 320 protoz bat edo beso bat birsortz oo egongo balira eko gaitasunik. eta lerro zuzene Gure gorputzak, daude 3 an jarriko bagen aldiz, etengabe 2 birsortzen ditu itu, zer luzera ? lortuko genuke? zelulak; adibide 4 Aztertu irudiak, eta odolekoak, azaleko ? z, erantzun galdere ak edo gibelekoak. Izaki bizidunak b) Zenbat protoz i: Hala ere, gure organismoko zelula oo jarri behark ? o genituzke lerro guztiek ez dute zuzene C an, 250 metro gaitasun hori; D zelula -diferentziatue A lortzeko? F k, esaterako, ugaltze 8 Adierazi egia ko gaita? suna galdu dute. ala gezurra diren Zelula ama deiturik Osaera bera dute nutrizioari buruzk esaldi hauek: oek, ordea, biro sortzeko gaitasu na dute; hau da, ugaldu eta edozein ? a) Onddoek eguzk zelula mota bilaka i-energia erabilt daitezke, kaltetu Laburbildu ta edo zahartu zen dute beren mantenugai organi ta dauden beste B zelula batzuk ordezk koak fabrikatzeko. atzeko. Hala, 2 Egin unitatearen G erreserba gisa E b) Landareek eguzk laburpena, gidoi jokatzen dute, i-energia erabilt gorputzeko atalak honen arabera: zen dute beren sortzeko. birmantenugai organi • Aipatu gure planeta koak fabrikatzeko. n zer ezaugarriri esker dagoen c) Landareek bizia. ez dute elikaga a) Organismoko zelula ien energiarik erabiltzen, eguzki-argiar • Azaldu zer duten guztiek al dute en energia erabilt birsortzeko komunean izaki bizidun gaitasuna? Jarri zen dute-eta. adibideak zure guztiek. d) Izaki bizidun • Bereizi nutrizio erantzuna arguguztiek hartzen diatzeko. autotrofoa eta heterot a) Adierazi zer erreinu dute energia mante nugai organikoetat rofoa, eta takoa den irudieta ugalketa sexugabea ik, bizitzeko beharr ko izaki bieta sexu bidezko ugalket b) Uste duzu zelula zidun bakoitza. ezkoa baita. 9 Adierazi behek a. amek edozein • Esan zein den zelula o kontzeptuak ehun birsortu dezaketela? zeri loturik daude prokariotoen eta b) Adieraz zelulei Unitate honetan IKASKUNTZA-SEGIDA i , zein ehunei, organo eukariotoen n: diren izaki bizidun arteko desberdintasun ei, aparatuei edo zelulabakarrak nagusia. c) Bilatu inform eta zelulaniztunak sistemei. azioa, eta azaldu a) Linfozitoa . • Esan zein den animalie • Lynn Margulis. Biologo paregabea zer aplikazio dituen zelula amen d) Neurona n zelula eukariotoen c) Adierazi irudieta NIRE erabilerak. MUNDU EZEZAGUNA b)HOZKAILUA. eta landareen zelula eukario Azala ko izaki bizidun 1. Lurraeratzen toen arteko desberd etatik zeinek eta bizirako baldintzak e) Bihotza dituen ehunak eta intasun 1.1 c) Aztertu nagusia. Digestzer zeinek ez. Zeinek ioa ingurumen-baldintza dauden ditu f) Zirkula 2. Izaki organo ak?osaera bizidunen Zeinek ditu aparatu ikertzen ari zaren ingurunean: zioa tenperatura, • Izendatu izaki bizidun ak eta sistemak? ak sailkatzeko taxon hezetasun erlatiboa, argia, etab. Kasu hod) Esan nagusiak. zer nutrizio HAUS 3. Biziaren unitatea: zelulaeta ugalketa • Definitu espezie NART U mota duen izaki hitza, eta proposa netan, hozkailuaren barrualdea ikertzen ari bizidun bakoitzak. tu bi espezieren adibideak, izen zientifik Lehen unitate 4. Bizi-funtzioak honeta o eta arruntarekin. zara. Ondoren, alderatu n, hozkai ingurune Lur luetan hori duzu. Halaber, biodibertsitate Aplikatu • Esan zein diren izaki biziaren eta hura ikaragarria dagoe planetarekin. 5. Izaki bizidunen sailkapena bizidunen bost erreinua ahalbidetzen duten la ikasi eta mendekotasu k, eta adierazi haien ezauga baldintzen artean n daude 5 Adieraz egia ala n ulertu rri nagusiak. 1.2 Hautatu elementu bat zure ekosistematik, zer lotura duzu. Hausnarketa gezurra diren zelulen detegi 6. Biziaren ibost erreinuak a eta errubrika egiteko, jaitsi dagoz • Izendatu: osagaiei buanayae ruzko esaldi hauek: eta aztertu horren ducac informazio nutrizionala. kion galion.es webgunetik. Alderdiak • Ulertu, hausnartu eta probatu a) Zelula prokario Ulertu egiten a) Azido nukleik 1.3 Hautatu gogokoen duzun elikagai freskoa, toak dituzten erreinua Ez dut guztiz oak zelulen energia dut eta gai zure konpetentziak Ez dut ulertzen k eta zelula -iturri nagusia eukariotoak dituzten ondo osaEz dakit eta bilatu informazioa dira. naiz elikagai ikaskideei horren ulertzen. erreinuak. Zalantza batzuk azaltzeko b) Ehundun organis Loturak gaien ditut egiteninguruan. moak dituzten erreinua ditut b) Funtzio estrukt eta hura ahalbidet biziaren urala nahiz erregul k eta anayaharitza.es ehunik gabeko organis webgunean zen duten atzailea dute1.4 Begi hutsez baldintze ikusi ezin den …bizia. Erein lizuna moak dituzten erreinua n artean. lako dira garrantzitsuak … c) Nutrizio autotro k. proteinak. Gai naiz … biprestakin Petri xaflatan. foa soilik duten Itxi xafletako bat, eta utzi bateko zelula… Motibatzeko organismoen c) Lipidoak gluzido egiturak mikrosko erreinuak, nutrizio mota bat dira, eta bidez egun batzuk. Beste xafla, hozkailupioaren barruan ikusteko. heterotrofoa soilik … zelulen jarduten orduera erregulatzen … • Bideoa: ganismoen erreinua … dute. aldiz, irekita utziko duzu hozkailutik kanpo. k eta bi nutrizio motak … dituz«Hasi aurretik» ten organismoen erreinua PROBBehatu, d) Zelulen ATU ZURE mikroskopioaren material genetikoa zer gertatu KONPETENbidez, k. LYNN MARGULIS. azido nukleikoz eraTZIAK tuta dago Egin zeure den bikonpe xafletan: begi hutsez ikusten duzuna • Ezagutu batez ere. hobeto... Biologo paregabea tentzien autoeb aluazioa anayah baino askoz bizi gehiago dago. … Lynn Margulis aritza.es webgu nean. «Mikroorganismo» hitza aipatzen badizut, zertan pen- saiatzea. Beti gustatu izan zitzaidan dibulgazioa; ezin1.5 Bilatu landare-ehun bat (tipula-erraboila) 44 Dagoeneko zer dakizun argitzeko tsatzen duzu? Nire bizitzan zehar, mikroorganismoak bestekoa iruditzen zitzaidan zientzialariok egiten dugun eta animalia-jatorriko beste ehun bat (epi• Aurkezpena: arriskuekin eta gaixotasunekin soilik lotzen zituen jen- lana munduari ezagutaraztea. telioa) zure hozkailuan. Tindatu ehunen egi«Zer jakin behar duzun» de asko topatu nuen. Niretzat, ordea, hori baino askoz turak, eta behatu mikroskopioaren bidez. Ikerlari gisa, mikrobioen munduaren misterioak argitzen gehiago dira. Bizitza dira. Azaltzeko eman nuen nire bizitzaren zati handi bat. Harro esan deNIRE HOZKAILUAN DAUDEN IZAKI 45 Har ditzagun bakterioak eredutzat: antzina-antzinakoak zaket teoria iraultzaile bat sortu nuela: endosinbiosiaren • Aurkezpena: BIZIDUNAK SAILKATUKO DITUT dira, ezin ugariagoak, eta imajina ditzakegun ingurune teoria. Horren bidez, lehenengo zelula eukariotoak bakte«Gako dikotomikoak» 2.1 Sailkatu hozkailuan dituzun elikagai fresguztiak kolonizatu dituzte. Sinesten al didazu nire bizi- rioen elkarlanetik abiatuz sortu zirela azaldu nuen. Bakte• Bideoak: koak bost erreinuen arabera. Pentsatu zer tzan zehar, diru-zorroan, nire mikroorganismo gogokoe- rio horiek, denboraren poderioz, transformatuz joan dira, «Teoria zelularra» erreinu edo izaki bizidunen zer talde falta nen argazkiak eramaten nituela seme-alaben argazkien gaur egungo mitokondria eta kloroplasto bilakatu arte. «Mikroskopioaren erabilera» diren, eta bilatu zer elikagai sar daitezkeen ondoan? Era berean, Karlene V. Schwartz lankidearekin, aldaketa falta diren erreinu edo talde horietan. JaTrebatzeko Lynn Margulis dut izena. Chicagon, Estatu Batuetan, jaio bat proposatu nuen izaki bizidunen bost erreinuen sailrraian, hausnartu zer arrazoi direla-eta falta • Ariketa interaktiboak: nintzen 1938an, eta 16 urte baino ez nituela, nire hiriko kapenean. Guri esker, protistoen erreinua handitu egin diren erreinu edo talde horiek. unibertsitatean onartu ninduten. Izaki bizidunen fun- zen, protozooak eta alga zelulabakar eta zelulaniztunak «Jolastuz ikasi» 2.2 Aztertu gelakide guztien hozkailuetako biotzionamenduak hainbeste liluratzen ninduenez, biologia barne hartzeko, eta izen berria jarri zitzaion: protoktis«Egin proba» dibertsitatea. Zer espezie dira ohikoenak? ikastea erabaki nuen, eta ikasgelak sekula ez uztea. Ez toen erreinua. • Zientzia-lantegia: Eta ez hain ohikoak? dut esan nahi ikasle txarra nintzenik; aitzitik, lizentziatu Nire lankideek honela deskribatu ninduten noiz edo noiz: «Behatu zelulak mikroskopioaren bidez» 2.3 Bilatu gogokoen dituzun elikagai freskoen eta Berkeley-ko Unibertsitatean doktoretza egin ondo- «guzti-guztia ezagutzeko jakin-mina duen emakume txiizen zientifikoak. Eta, gainera, beharrezko dokumentazio ren, irakasle geratzea erabaki nuen, eta ikertzean sen- ki eta urduria». Egia esan, laburpen egokia dela iruditzen + jarraibide gehiago hemen: anayaharitza.es guztia proiektuaren gakoak aplikatzeko titzen nuen grinaren zatitxo bat ikasleei transmititzen zait.

adierazi zer zelula

adierazitako egiture n izenak, eta mota den. 1

Zer ikasiko duzu?

ZEURE HOZKAILUKO BIODIBERTSITATEA ZEURE HOZKAILUKO BIODIBERTSITATEA

oak–, ldekoak–, edu-eduirua i ho- hoabaki atzen gertatzen akari Gertakari

IzakiIzaki bizidunen funtzioen artean, nutrizioa da planetan merkantzia gehien mugibizidunen funtzioen artean, nutrizioa da planetan merkantzia gehien mugitzentzen dituena. Ondorioz, lurrazal-eremu handia bideratzen da nekazaritzara eta eta dituena. Ondorioz, lurrazal-eremu handia bideratzen da nekazaritzara abeltzaintzara. Nahiz eta, eta, gaurgaur egun, gerogero eta eta argiago ikusten dugun zer zer lotura abeltzaintzara. Nahiz egun, argiago ikusten dugun lotura dagoen dietadieta orekatu eta osasungarria edukitzearen eta ingurumena zaintzearen dagoen orekatu eta osasungarria edukitzearen eta ingurumena zaintzearen artean, askoasko daukagu egiteke. artean, daukagu egiteke.

zago, ehatzago, zeko. lantzeko. n eta eta zeren kturek es- esmiari onomiari oera a-egoera giten eragiten

INEren arabera (Estatistika Institutu Nazionala), pertsona bakoitzak 1 840 € gasINEren arabera (Estatistika Institutu Nazionala), pertsona bakoitzak 1 840 € gastatutatu zituen, batez beste, elikagaietan eta alkoholik gabeko edarietan 2020. urtean. zituen, batez beste, elikagaietan eta alkoholik gabeko edarietan 2020. urtean. Elikagaia horiek guztiak izakiizaki bizidunetatik datoz. Pentsatu al duzu, sekula, zer Elikagaia horiek guztiak bizidunetatik datoz. Pentsatu al duzu, sekula, zer biodibertsitate handia dagoen zeure hozkailuan? Eta izaki bizidunen zenbat esbiodibertsitate handia dagoen zeure hozkailuan? Eta izaki bizidunen zenbat espezie jatenjaten dituzun egun bakarrean? Hozkailuko elikagaiak aztertuz gero, hainbat pezie dituzun egun bakarrean? Hozkailuko elikagaiak aztertuz gero, hainbat gauza ulertuko ditugu: zer zer ugaria den planetako organismoen biodibertsitatea, gauza ulertuko ditugu: ugaria den planetako organismoen biodibertsitatea, zer organismo baliatzen ditugun elikagai gisa eta zer organismori eragiten dieten zer organismo baliatzen ditugun elikagai gisa eta zer organismori eragiten dieten guregure soroek eta eta abeltzaintza-ustiategiek. Hortaz, zeure hozkailuan ikerketa bat soroek abeltzaintza-ustiategiek. Hortaz, zeure hozkailuan ikerketa bat egitea proposatzen dizugu. Prest? egitea proposatzen dizugu. Prest?

ezkailuan. hozkailuan. erlazioen urta: erlazioen du bat! mundu bat!

Proiektu honek ikastuteko eduki guztiak eskaintzen dizkizu, bai liburu digitalaren bidez, bai era askotako jardueren bidez.

Ekin lanari. Menu Ekin lanari. Menu bat egingo dugu bat egingo dugu

Neure menuan Neure menuan kolore berdea da kolore berdea da nagusi nagusi

Biodibertsitate handiko Biodibertsitate handiko hozkailua daukat hozkailua daukat eta, gainera, hozkailu eta, gainera,da hozkailu jasangarria jasangarria da

Antolatu Antolatu informazioa eta informazioa prestatu txostenaeta prestatu txostena

Izaki bizidunak

Aurkeztu Aurkeztu ikerketaren ikerketaren datuak datuak

3. unitatea 3. unitatea

Proiektu digitala

Interaktiboa

Ikasturteko eduki guztiak barne hartzen dituen proiektu digitala, eta edozein plataforma eta gailutara egokitzen dena. Moldakorra

Askotariko baliabideak ditu; adibidez, bideoak, animazioak, gamifikazioa, autoebaluazioko ariketak, zuzentzeko moduko ariketa interaktiboak… Paperezko liburuaren erreprodukzioa baino askoz ere gehiago da.

Trazagarria

Hainbat ikuspegi eta premiatara egokitzeko modukoa: paperezko liburua osatzen dutenentzat eta ikasgela guztiz digitaletarako.

Ikuskatu egin ahal izango duzu proposaturiko ariketak nola egiten dituzun eta zer emaitza lortzen duzun.

Inklusiboa Konpetentzietan oinarritua

Inguruak ikaskuntza pertsonalizatzea errazten du, atazak ikasleen premietara egokituz.

Pedagogia-balio handiko multimediaelementuak, konpetentzia digitalak errazago eskuratzeko.

Nolakoa da Edudynamic? Intuitiboa.

Zuk eta ikasleek erraz erabiltze-

ko modukoa.

Deskargagarria.

Aukera ematen du Interneteko konexiorik gabe lan egiteko eta gailu batean baino gehiagotan deskargatzeko.

Gailu anitzekoa.

Edozein gailu motatan (ordenagailuan, tabletan, smarphonean…) egokitzen eta ikuskatzen da, pantailaren edozein tamaina eta bereizmenetan.

Sinkronizagarria.

Erabiltzaileak egiten dituen aldaketak berez sinkronizatzen dira, lan egiteko erabilitako edozein gailu konektatzean.

Unibertsala.

Mone roen errein ua

100%

Bateragarria da ikastetxeetan gehien erabiltzen diren sistema eragileekin, ikaskuntzako inguru birtualekin (IIB) eta hezkuntza-plataformekin (LMS).

Moneroe n zelula A

1.1 Nolakoak diren monero

Bakte

Moneroak organismo prokarioto ak eta zelulabakarrak dira; autotrofoak edo heterotrofoak izan daitezke. Moneroen talderik ugariena bakterioena da. Bakterioak izaki mikroskopikoak dira, eta inguru guztietara (uretara, lehorrera eta airera) eta izaki bizidunen barrura egokitzeko gaitasuna dute. Tenperatur ari, azidotasunari, gazitasunari eta abarri dagokienez , egoerarik gogorrenak jasateko gai dira.

Bakterio motak

• Bakt

kiribil luzanga baten itxurakoak

Bakterio mota batzuk Kokoak

1 Irudian bakterio baten ohiko

Baziloak

9:45 AM

zelula ikus daiteke. Gogoan izan aurreko unitatean ikasi duzuna, eta adierazi, zure koadernoa n, izaki bizidun honen egituren izenak.

iPad

tik h horie bakt rako

esker m ten du biratze ingurua bakteri arren, z tzen dit

- Nola ug

bea dut bi zatita

zure ustez, bakterioek inguru guztietara egokitzeko gaitasuna dutela. Argudiatu zure erantzuna.

na, jakinda diametroa 1,5 mikrometro luze dela. Gogoan izan esferen bolumena nola kalkulatzen den: 4·π·r3/3.

dira.

tzen horr osat

- Nola e

2 Azaldu zer esan nahi duen,

ingu katz

modukoak dira.

- Baziloak makilatxo baten

- Bibrioek koma-forma dute.

4 Kalkulatu koko baten bolume-

• Bak

- Espiriloak eta espiroketa k

zianobakterioek, fotosintesia egiten dute. Bakterioek zelulaegitura sinpleak dituztela kontuan hartuta, zer organuluk edo egiturak egingo du fotosintesia? Ikertu, eta azaldu zure koadernoan.

plast guzti foek sintes bizidu

Formaren arabera, bakterioak honela sailkatzen dira: kokoak, baziloak, bibrioak, espiriloak eta espiroketa k. - Kokoek esfera-forma dute.

3 Zenbait monerok, hala nola

- Nola

1.2 Bak Bibrioak

Espiroketak

Inguru gu funtzioa b tzat. Batz nak onura

- Bakterio

bakterio aurrerag posatzai hala nola tatzeko, bakterioe Hartzidur edo ozpi

- Bakterio

sunak so nellosia, dituzten,

erlazionatzen diren. Bakterio batzuk flageloei mugitzen dira; bakterio espiralek biratu egiute; beste batzuek beren ardatzaren inguruan en dute mugitzeko; beste batzuek gainazalen an irrist egiten dute, eta mugitzen ez diren ioak ere badaude. Gehienetan isolatuta bizi zenbaitetan bildu egiten dira eta koloniak eratuzte.

galtzen diren. Bakterioek ugalketa sexugate; erdibitu egiten dira, beren zelula bakarra an banatuta.

kterioen garrantzia

uztietan daude bakterioak, eta ezinbesteko betetzen dute gainerako izaki bizidunenzuk kaltegarriak diren arren, bakterio gehieagarriak dira.

o onuragarriak. Gure organismoan dauden oak onak dira horren funtzionamen durako, go ikusiko dugun bezala. Bakterio deskonileak hainbat zereginetarako erabiltzen dira, a hondakin-urak arazteko, hondakinak traetab. Fotosintesian parte hartzen duten ek ura eta atmosfera oxigenatzen dituzte. ra sortzen dutenak, azkenik, gazta, jogurta ina egiteko erabiltzen dira. kaltegarriak. Bakterio batzuek gaixotaortzen dituzte; adibidez, tetanosa, salmoetab. Beste zenbaitek janariak kutsatzen eta alferrik galtzen dira.

Edudynamic delakoak hezkuntza-ingurune digitalerako propio disei-natutako formatua du. Ahalmen teknologiko guztia baliatzen du eta edozein gailurekin batera-garria da. Ikaslearen liburuko eduki teoriko eta praktiko guztien edizio espezifikoak egin dira, bertsio interaktibo eta dinamikoa lortzeko. Gainera, maila ba-koitzeko curriculum-edukia ez ezik, askotariko multimedia baliabideak ere badaude, baita bideoak, gamifikazioa... ere.

100%

Baliabideak Metodologia aktiboak (teknikak eta estrategiak) eta baliabideak: • Trebatzeko: ariketa interaktiboak. 9:45 AM

• Ikasteko: laburpenak, eskemak... • Sakontzeko: audioak, bideoak...

100%

iPad

• Ebaluatzeko: autoebaluazioa, portfolioa...

Inklusioa eta aniztasuna kontuan hartzea

Landareen nutrizioa Izen-abizenak: ......................................................................................................................................................................................................................................... Maila: ................................................................................................................................................................................................

Data: .........................................

Landareen nutrizioa autotrofoa da. Nutrizio-funtzioak fase hauek ditu:

9:45 AM

• Funtsezkoena. • Curriculuma egokitzeko fitxak.

Landareen nutrizioa

• Mantenugaiak lortzea. Ura eta gatz mineralak sustraien ile erradialen bidez hartzen dira. Karbono dioxidoa (CO2) estometatik sartzen da, hots, hostoetan dauden poro mikroskopio batzuetatik. Landarearen zati berdeetan, fotosintesian gluzidoak sintetizatzen dira, CO2-aren, gatz mineralen, uraren eta Eguzkiak emandako argi-energiaren bidez. Prozesu horrek oxigenoa (O2) sortzen du hondakin gisa.

• Indartzeko eta sakontzeko fitxak.

• Arnasa hartzea. Prozesu horren bitartez, landareek energia lortzen dute, gluzidoetan eta O2-an oinarrituz; estometatik xurgatzen dituzte eta CO2 sortzen dute hondakin gisa. • Substantziak banatzea. Landareek hodi eroaleak dituzte; haietatik, izerdi gordina dabil (ura eta gatz mineralak), sustraietatik landarearen gainerako ataletara, baita izerdi landua ere (ura eta gluzidoak), atal berdeetatik landarearen gainerako ataletara.

iPad

• Hondakinak kanporatzea. Fotosintesian sortutako O2-a eta arnasketan sortutako CO2-a estometatik irteten dira. Gainerako produktuak hosto hiletatik edo latexetik nahiz beste erretxina batzuetatik askatzen dira.

1. Idatzi landareen nutrizioa azaltzen duten esaldiak. a) b) c)

Ebaluazioa

d) 2. Begiratu arretaz eskema hauei eta idatzi, bakoitzaren gainean, zein den fotosintesiari eta zein arnasketari buruzkoa. . b)

100%

Argi-energia

• Unitate guztien ebaluazioa.

Energia

Ekosistemen erabilerak Izen-abizenak: ......................................................................................................................................................................................................................................... Maila: ................................................................................................................................................................................................

Ura +

Gluzidoak

Karbono dioxidoa

+ Oxigenoa

Data: .........................................

Oxigenoa +

+ Irakurri ekosistemen erabilerei buruzko atalak ikasliburuan, eta trebatu Gluzidoak Ura Karbono zure ezagueretan, ariketa hauek eginez.

dioxidoa

Errepideak eta autobideak. Atmosfera oxigenatzea.

• Konpetentzien araberako ebaluazioak. •E baluatzeko, autoebaluatzeko eta koebaluatzeko tresnak. • Irakaslearen jarduna ebaluatzeko tresnak.

1. Aukeratu zer baliabide edo zerbitzu ematen dizkiguten ekosistemek. 9:45 AM

Grupo Anaya, S. A. Inprimatzeko baimena duen materiala.

1/2

Osasun-laguntza. Lurzoruen eraketa. Laboreak polinizatzea.

iPad

2. Idatzi baso mediterraneoak ematen dizkigun 10 baliabideren edo zerbitzuren izena.

3. Zer dira ekosistemek eskaintzen dituzten erregulazio-zerbitzuak? Idatzi adibide bat.

4. Adierazi esaldi hauek egia ala gezurra dioten. a. Janarien ekoizpena murrizten joan da urteekin. .................................................................................................. b. Ekosistemek material asko eskaintzen dituzte. ......................................................................................................

Erdibitzea

1 Bakterioa hazi egiten da eta bere material genetikoaren (DNAren) kopia egiten du.

2 Bakterioak, erditik estututa, banatu

egiten du bere edukia.

Grupo Anaya, S. A. Inprimatzeko baimena duen materiala. 100%

c. Landareek funtsezko zerbitzua ematen dute, oxigenoa askatzen baitute fotosintesiaren bidez. U2

9:45 AM

a elikatzen diren. Organulurik ez dutenez (klorotoak eta mitokondriak, adibidez), nutrizio-prozesu iak zitoplasman gertatzen dira. Bakterio autotroberen materia organikoa sintetizatzen dute, fotosiaren bidez. Heterotrofoak, berriz, beste izaki un batzuen materia organikoarekin elikatzen dira. kterio saprofitoak edo deskonposat zaileak uruko materia organikoaren hondakinekin elizen dira. Esaterako, lurreko bakterioak. kterio sinbiotikoek laguntza-harr emanak eran dituzte beste izaki bizidun batzuekin, eta ri sinbiosi esaten zaio. Adibidez, heste-flora tzen duten bakterioak. kterio parasitoek beste organismo batzuetahartzen dute materia organikoa; organismo etan bizi dira eta kalte egiten diete. Horrelako terioek gaixotasunak sortzen dituzte; esateo, tuberkulosia.

Zer eskaintzen dizu?

d. Ekosistemak aldatu arren, eskaintzen dituzten zerbitzuek ez dute aldaketarik izaten. ....................

Moneroak, protistoak eta onddoak

e. Nekazaritza eta abeltzaintza ez daude ekosistemen mende. ......................................................................... f. Gizakiak naturarekin duen harremana aldatzen joan da historian zehar. .................................................. 5. Non izan dituzte aldaketarik handienak ekosistemen erregulazio-zerbitzuek, laboARLOAREN KONPETENTZIA OINARRIZKO JAKINTZAK ZER IKASIKO DUGU? 1. MAILATIK 3. MAILARA rantzakoESPEZIFIKOAK zona batean edo mendiko zona batean? 1. Informazio zientifikoa interpretatzea eta transmititzea. 2. Informazioa identifikatzea, kokatzea eta hautatzea. 3. Ikerketa-proiektuak planifikatzea eta garatzea. 4. Arrazoitzea eta pentsamendu konputazionala erabiltzea.

A. Proiektu zientifikoa • Galderak, hipotesiak eta uste zientifikoak adieraztea. • Tresna digitalak erabiltzeko estrategiak lantzea, informazioa bilatzeko, elkarlanerako eta prozesuak, emaitzak edo1/1 ideiak hainbat formatutan (aurkezpenak, grafikoa, bideoa, posterra, txostena…) komunikatzeko. • Informazio zientifikoa ematen duten iturri fidagarriak bereiztea eta erabiltzea.

3 Bi zelulakume sortzen dira.

• Esperimentuak egitea, gai zientifiko jakin bati erantzuteko, tresnak eta tokiak (laborategia, ikasgelak, ingurunea…) modu egokian erabilita. • Naturako prozesuak edo elementuak irudikatzeko eta ulertzeko ereduak ematea.

Zelulakumeak

Hauteskun deak moneroen erreinuan

Bakterioak barne hartzen dituen erreinuan gobernurako hauteskundeak egingo dira. Sistema bakteriokratikoan hiru dira alderdi nagusiak. Alderdi Suntsitzailea beste izaki batzuei kalteak eragiten dizkieten bakterioek eratzen dute. Bakteriocool Alderdian gainerako organismoei onurak dakarzkieten bakterioak daude. Azkenik, Bost Axola Alderdia dago, beren kasa bizi diren bakterioek osatzen dutena. Hautatu hiru alderdi politikoetako bat, eta egin ariketa hauek: • Egin azterketa demografiko bat, eta idatzi zure alderdiaren alde bozkatuko luketen bost bakteriotalderen edo bakterio-espezieren izenak. • Asmatu kanpainaren eslogana eta logotipoa. Hautatu duzun alderdiaren helburu politikoak islatu behar dituzte. • Asmatu alderdiko hautagaiaren izena. Ondoren, idatzi hautagaiaren mintzaldia, alderdiaren asmo onak azaltzeko.

Hasierako orrialdea Alexander Fleming. Behatzaile aparta

1. Moneroen erreinua Nolakoak diren moneroak: bakterioen sailkapena eta bizi-funtzioak Bakterioen garrantzia

2. Protistoen erreinua. Protozooak Nolakoak diren protozooak: protozooen sailkapena eta bizi-funtzioak

• Fenomeno naturalei buruzko datuak hartzeko eta behatzeko metodoak.

iPad

erioen bizi-funtzioak

Eta ikasle entzat?

• Emaitzak aztertzeko metodoak eta korrelazioa eta kausalitatea bereiztea. • Zientzialari gizonezko eta emakumezko handien ekarpena biologia eta geologia zientzien garapenean. B. Zelula • Zelula motak mikroskopioan behatzeko eta konparatzeko estrategiak eta trebetasunak lantzea. C. Izaki bizidunak • Monero, protisto, fungi, landare eta animalien erreinuak bereiztea eta sailkatzea. • Hurbileko inguruko espezie adierazgarrienak behatzea eta izaki bizidunen talde nagusienen ezaugarri bereizgarriak identifikatzea. • Inguruko ekosistemetako espezie arruntenak bereizteko estrategiak

3. Protistoen erreinua. Algak Nolakoak diren algak: algen sailkapena eta bizi-funtzioak. Algen garrantzia

4. Onddoen erreinua Nolakoak diren onddoak: sailkapena

Programazioa, proposamen didaktikoa eta proiektuaren dokumentazioa

Dokumentua: «Alexander Flemingen biografia» Bideoa: «Hasi aurretik» Aurkezpena: «Zer jakin behar duzun»

Orientazio akademikoa eta lanbide-orientazioa

GJH Konpromisoa: 2, 3 eta 13 IKTak

• Mundua helburu proiektuaren gakoak.

Bideoak. «Izaki bizidun sinpleenak» eta «Erdibitzea» Simulazioa. «Behatu moneroen erreinuko izakiak mikroskopioaz» Inklusioa eta aniztasuna: «Moneroen erreinua» edukia. 1. eta 2. fitxak curriculuma egokitzeko, 3. eta 4. fitxak trebatzeko, eta 5. eta 6. fitxak sakontzeko

Hizkuntza-plana. Idazmena: Hitzaldi bat idaztea Pentsamenduaren garapena: Pentsamendu zientifikoa

• Proposamen Didaktikoa. IKTak

• Programazioa, Word eta pdf formatuetan.

Bideoa. «Protozooen mugimendua» Simulazioa. «Behatu protistoen erreinuko izakiak mikroskopioaz» Aurkezpena. «Protozooek eragiten dituzten gaixotasunak» Dokumentua: «Behatu urmael bateko protozooak» Inklusioa eta aniztasuna: «Protistoen erreinua» edukia. 1. eta 2. fitxak curriculuma egokitzeko, 3. eta 4. fitxak trebatzeko, eta 5. fitxa sakontzeko

Lankidetzako ikaskuntza: Ideia-biltzarra IKTak

Hizkuntza-plana. Idazmena: Deskribapen bat idaztea Pentsamenduaren garapena: Pentsamendu zientifikoa

Simulazioa: «Behatu protistoen erreinuko izakiak mikroskopioaz» Aurkezpena: «Algen bloomak» Inklusioa eta aniztasuna: «Protistoen erreinua: algak» edukia. 1. eta 2. fitxak curriculuma egokitzeko, 3. eta 4. fitxak trebatzeko, eta 5. fitxa sakontzeko

Hizkuntza-plana. Idazmena: Azalpen-testu bat idaztea

Simulazioa: «Behatu onddoen erreinuko izakiak mikroskopioaz» Bideoak: «Onddoak», «Onddoak, izaki deskonposatzaileak», «Perretxikoak eratzen dituzten onddoen esporulazioa», «Penizilina» Aurkezpena: «Likenak» Dokumentuak: «Behatu likenak lupaz» Inklusioa eta aniztasuna: «Onddoen erreinua» edukia. 1. eta 2. fitxak curriculuma egokitzeko, 3. eta 4. fitxak trebatzeko, eta 5. fitxa sakontzeko

IKTak

Pentsamenduaren garapena: Pentsamendu zientifikoa

Baliabideak

Proiektuaren gakoekin lotutako baliabideak Ikasleek Mundua helburu proiektuaren gakoak eta metodologia aktiboak praktikatzeko behar duten informazio guztia. • GJH bideoak. •P entsamendua garatzeko eta lankidetzan aritzeko teknikei buruzko azalpenak. • Hizkuntza-planaren eta IKT-EIT planaren infografiak. •H ezkuntza emozionala lantzeko lanbide-orientazioari buruzko proposamenak.

100%

Baliabide digitalak, unitate en eta hezkuntza-helburuen arabera sailkatuta

9:45 AM

Ikasteko • Bideoak • Aurkezpenak

iPad

• Audioak

100%

Sakontzeko 9:45 AM

• Laburpenak • Eskemak

100%

iPad

• Eduki osagarriak

9:45 AM

Trebatzeko • Ariketak •E batzitako problema interaktiboak

100%

iPad

• Simulazioak

9:45 AM

Ebaluatzeko •T razagarriak diren ariketak eta proba interaktiboak, irakasleak ikasleen bilakaeraren jarraipena egin dezan.

iPad

•G omendatutako aplikazioak, proiek-tuaren IKT-IET planaren osagarri direnak.

Inklusioa eta aniztasuna kontuan hartzea

Funtsezkoena

iPad

9:45 AM

iPad

100%

9:45 AM

100%

Oinarrizko ezagutzen bilduma, ikasleek ezarritako irteera-profila lor dezaten. Irakasleak lagungarri izango ditu, behar dituen erritmora eta sakontasunera egokitzeko eta metodologia aktiboak zuzen erabiltzeko.

Aniztasuna eta inklusioa lantzeko fitxen gordailua Lagungarriak izango dira: • Material indargarria izateko. • Ikasleei neurrira egindako arreta eskaintzeko. • Edukiak ikaskuntza-erritmo guztietara egokitzeko. •M ota askotako metodologia-estrategiak aukeratzeko eta aplikazeko. Hiru fitxa mota daude: - Curriculuma egokitzeko fitxak - Indartzeko fitxak - Sakontzeko fitxak

Curriculuma egokitzeko fitxak

Indartzeko fitxak

Hezkuntza-laguntzako berariazko premiak dituzten ikasleei laguntzeko fitxak dira:

Unitatean zehar ikasitako ezagutzak praktikatzea da helburua. Edukiak indartu behar dituzten baina hezkuntza-beharrizan berezirik ez duten ikasleei zuzenduta dago.

- Ikaskuntza-arazo berariazkoak dituzten ikasleak. - Hezkuntza-sisteman berandu hasitako ikasleak. -A rreta Faltaren Nahastea eta hiperaktibitatea duten ikasleak. - Autismoaren Espektroko Nahasmena duten ikasleak.

Landareen sailkapena Izen-abizenak: .........................................................................................................................................................................................................................................

-B aldintza bereziak edo eskola-historia berezia duten ikasleak.

Maila: ................................................................................................................................................................................................

Fitxa hauek sortzeko, mota askotako metodologia-egokitzapenak egin dira. Horrela, curriculumean jasotako edukiak ikasle guzti-guztien eskura jartzen dira, eduki bat bera ere utzi gabe. Honako egokitzapenak egin dira:

1. . Idatzi bai edo ez, taula iratzeen ezaugarriekin betetzeko.

Data: .........................................

Irakurri ikasliburuko «Landareen sailkapena» atala eta trebatu zure ezagueretan, ariketa hauek eginez.

Ehunak

Benetako organoak

Hodi eroaleak

Haziak

2. Osatu taula goroldioen eta iratzeen arteko berdintasun eta desberdintasunekin. Goroldioak bakarrik

Goroldioak eta iratzeak

Iratzeak bakarrik

• Teoria-azalpen laburrak eta zehatzak. • Enuntziatu laburrak. 3. Idatzi irudian adierazitako atalen izena; gero, azaldu zer funtzio duen bakoitzak.

• Enuntziatuetako aditzak nabarmentzen dira. •G aldera hobeto ulertzen laguntzeko hitzak nabarmentzen dira. • Lexiko erraza erabiltzen da.

iPad

9:45 AM

100%

Ekosistemak aldatzea Izen-abizenak: ......................................................................................................................................................................................................................................... Maila: ................................................................................................................................................................................................

Data: .........................................

Iraganean, giza populazioa txikia zenean, baliabide naturalak ingurunea gehiegi aldatu gabe ustiatzen ziren, eta, horrela, haiek leheneratzeko astia zegoen. Populazioaren hazkunde itzelaren eta teknologia garatzearen eraginez, baliabideak kontrolik gabe kontsumitzen ari dira; horrek ekosistemak aldatu, eta ingurumen-arazoak sortu ditu; adibidez:

4. Aurreko irudian, aurkitu esporak sortzeko egiturak. Zer izen dute? © Grupo Anaya, S. A. Fotokopiatzeko baimena duen materiala.

•E spazioak eta zuriuneak egokitzen dira, argitasunaren mesedetan.

5. Adierazi iratzeei buruzko esaldi hauek egia ala gezurra dioten: a. Iratzeak txiki-txikiak dira beti, goroldioak bezala. .................................................................................... b. Iratzeen hostoak bakarrik ikusten dira. .......................................................................................................... c. Iratzeen hostoak handiak dira eta oso zatikatuta daude. ..................................................................... d. Iratzeak inguru hezeetan bizi dira. ...................................................................................................................

Sakontzeko fitxak

e. Iratzeen eta goroldioen hostoek ez dute babeseko ehunik. ................................................................

Fitxa hauetan, ikasleek hainbat ariketa izango dituzte, oinarrizko konpetentzietan sakontzeko. Ezagutzak eskuratu dituzten ikasleekin erabiltzeko aukera izango du irakasleak, edukietan gehiago sakondu dezaten. 1/1

Biodibertsitatea galtzea Espezieak desagertzearen ondorioz gertatu da, eta gaur egungo ingurumen-arazo larrienetako bat da. Eragile nagusiak hauek dira: • Gehiegi ustiatzea. Harrapaketa edo bilketa masiboak ez du astirik ematen populazioak ugalketaren bidez lehengoratzeko. • Naturaguneak aldatzea. Naturaguneak aldatu edo suntsitu egiten dira, giza jardueren ondorioz. Naturaguneak aldatzeko modu nagusiak baso-soiltzea, kutsadura eta lur-azalera handien okupazioa dira. • Espezie exotikoak sartzea. Ekosistema batzuetatik besteetara eramaten diren espezieak dira eta desorekak sortzen dituzte harreman biotikoetan.

iPad

9:45 AM

100%

Animalia ornodunak Izen-abizenak: .........................................................................................................................................................................................................................................

1. Lotu hiru zutabeak. Gizakien ekintza Hotelak hondartzaren ondoan egotea

Maila: ................................................................................................................................................................................................

Ekosistemen aldaketak Inguru naturala aldatzea

Perretxikoak legez kanpo batzea

Ibaietan bainatzea

Irakurri ikasliburuko «Arrainak» atala eta trebatu zure ezagueretan, ariketa hauek eginez.

Biodibertsitatea galtzea

1. Idatzi irudian adierazitako atalen izenak.

Kutsadura

Interes ekonomikoa

Espezie exotikoak sartzea

Zabarkeria

2. Begiratu arretaz irudiari eta idatzi zer aldaketek eragin duten hori itsasoan.

1/2

2. Idatzi zer organok edo egiturak betetzen dituen funtzio hauek arrainetan. a)

: organo honek aukera ematen du uretako bibrazioak eta mugimenduak detektatzeko.

b) Grupo Anaya, S. A. Inprimatzeko baimena duen materiala.

Grupo Anaya, S. A. Inprimatzeko baimena duen materiala.

Landa-hotelak eraikitzea

Eragile nagusiak Okupazioa

Legez kanpoko ehiza eta bilketa

Animaliek migratzea

Data: .........................................

: poltsa honek airea pilatu, eta animaliaren flotagarritasuna aldatzeko aukera ematen du.

: organo hauen bidez, uraren oxigenoa hartzen da.

: plaka hauek arrainen gorputza babesten dute.

3. Adierazi esaldi hauek egia ala gezurra dioten, eta zuzendu gezurra diotenak: a. Arrain guztiek ezkata mota bera dute. ....................................................................................................................... b. Marrazoek eta arraiek kartilago-eskeletoa dute. .................................................................................................... c. Operkulua arrain hezurdunek bakarrik dute. ............................................................................................................ 1/2

Ebaluazioa

Aurretiaz diseinatutako ebaluazio-probak Aurrejakintzak eta ikasturtean zehar izandako bilakaera ebaluatzeko: • Ezagutzak ebaluatzeko proba. • Konpetentzien araberako ebaluazioa.

Hiruhileko bakoitzean: • E rronkarekin lotutako ebaluazio-tresnak eta portfolioaren autoebaluazioa.

iPad

9:45 AM

100%

• Irteera-profilaren bilakaera ebaluatzeko konpetentzien araberako ebaluazioa.

Eta gainera... •P ortfolioa lantzeko gida bat. Ikasleei ikasturteko portoflioa prestatzen eta erabiltzen lagunduko dieten oinarrizko zenbait oharrekin. •E baluaziorako, autoebaluaziorako eta koebaluaziorako tresnen gordailua. Adituek diseinatutako errubrikak, ituak eta beste tresna batzuk, irakasleak ebaluazioa, autoebaluazioa eta koebaluazioa egiteko. •D okumentaziogunea. Errubrikak diseinatzeko orientabideak eta kanpo-ebaluazioen gordailua.

Programazioa, proposamen didaktikoa eta proiektuari buruzko dokumentuak

Mundua helburu proiektuaren gakoak •P roiektuan garatzen diren gakoei eta metodologia aktiboei buruzko dokumentazio zabala.

Proposamen didaktikoa • Proposamen didaktikoaren pdf-bertsioa.

Programazioak. Honako hauen Word- eta pdf-bertsioak: • Proposamen didaktikoa. • Programazioa unitateka. • Ebaluazio-erregistroak.

iPad

9:45 AM

100%

Moneroak, protistoak eta onddoak

ARLOAREN KONPETENTZIA ESPEZIFIKOAK

OINARRIZKO JAKINTZAK 1. MAILATIK 3. MAILARA

1. Informazio zientifikoa interpretatzea eta transmititzea.

A. Proiektu zientifikoa • Galderak, hipotesiak eta uste zientifikoak adieraztea.

2. Informazioa identifikatzea, kokatzea eta hautatzea. 3. Ikerketa-proiektuak planifikatzea eta garatzea. 4. Arrazoitzea eta pentsamendu konputazionala erabiltzea.

ZER IKASIKO DUGU? Hasierako orrialdea

1. Moneroen erreinua

Nolakoak diren moneroak: bakterioen sailkapena eta bizi-funtzioak

• Informazio zientifikoa ematen duten iturri fidagarriak bereiztea eta erabiltzea. • Esperimentuak egitea, gai zientifiko jakin bati erantzuteko, tresnak eta tokiak (laborategia, ikasgelak, ingurunea…) modu egokian erabilita.

Dokumentua: «Alexander Flemingen biografia» Bideoa: «Hasi aurretik» Aurkezpena: «Zer jakin behar duzun»

Alexander Fleming. Behatzaile aparta

Bakterioen garrantzia

2. Protistoen erreinua. Protozooak

Nolakoak diren protozooak: protozooen sailkapena eta bizi-funtzioak

• Naturako prozesuak edo elementuak irudikatzeko eta ulertzeko ereduak ematea. • Fenomeno naturalei buruzko datuak hartzeko eta behatzeko metodoak. • Emaitzak aztertzeko metodoak eta korrelazioa eta kausalitatea bereiztea. • Zientzialari gizonezko eta emakumezko handien ekarpena biologia eta geologia zientzien garapenean. B. Zelula • Zelula motak mikroskopioan behatzeko eta konparatzeko estrategiak eta trebetasunak lantzea. C. Izaki bizidunak • Monero, protisto, fungi, landare eta animalien erreinuak bereiztea eta sailkatzea.

3. Protistoen erreinua. Algak

Nolakoak diren algak: algen sailkapena eta bizi-funtzioak. Algen garrantzia

4. Onddoen erreinua

Nolakoak diren onddoak: sailkapena

• Hurbileko inguruko espezie adierazgarrienak behatzea eta izaki bizidunen talde nagusienen ezaugarri bereizgarriak identifikatzea. • Inguruko ekosistemetako espezie arruntenak bereizteko estrategiak (gidak, gako dikotomikoak, tresna digitalak,…).

Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak

Ariketa interaktiboak: «Jolastuz ikasi» eta «Egin proba!» Fitxak: Kontzeptuak 2fitxa Funtsezkoena Ebaluazio-probak: oinarrizkoa, aurreratua eta konpetentziena. Ebaluazioen eta ariketen proba idatzien sorgailua

100%

Moneroen erreinua

1.1 Nolakoak diren moneroak

Bakterioen bizi-funtzioak

- Nola elikatzen diren. Organulurik ez dutenez (kloro-

Moneroak organismo prokariotoak eta zelulabakarrak dira; autotrofoak edo heterotrofoak izan daitezke. Moneroen talderik ugariena bakterioena da. Bakterioak izaki mikroskopikoak dira, eta inguru guztietara (uretara, lehorrera eta airera) eta izaki bizidunen barrura egokitzeko gaitasuna dute. Tenperaturari, azidotasunari, gazitasunari eta abarri dagokienez, egoerarik gogorrenak jasateko gai dira.

Moneroen zelula A

plastoak eta mitokondriak, adibidez), nutrizio-prozesu guztiak zitoplasman gertatzen dira. Bakterio autotrofoek beren materia organikoa sintetizatzen dute, fotosintesiaren bidez. Heterotrofoak, berriz, beste izaki bizidun batzuen materia organikoarekin elikatzen dira. • Bakterio saprofitoak edo deskonposatzaileak

inguruko materia organikoaren hondakinekin elikatzen dira. Esaterako, lurreko bakterioak. tzen dituzte beste izaki bizidun batzuekin, eta horri sinbiosi esaten zaio. Adibidez, heste-flora osatzen duten bakterioak. • Bakterio parasitoek beste organismo batzueta-

- Bibrioek koma-forma dute. - Espiriloak eta espiroketak kiribil luzanga baten itxurakoak dira.

tik hartzen dute materia organikoa; organismo horietan bizi dira eta kalte egiten diete. Horrelako bakterioek gaixotasunak sortzen dituzte; esaterako, tuberkulosia.

- Nola erlazionatzen diren. Bakterio batzuk flageloei

Bakterio mota batzuk Kokoak

Baziloak

1 Irudian bakterio baten ohiko zelula ikus daiteke. Gogoan izan aurreko unitatean ikasi duzuna, eta adierazi, zure koadernoan, izaki bizidun honen egituren izenak.

bea dute; erdibitu egiten dira, beren zelula bakarra bi zatitan banatuta.

1.2 Bakterioen garrantzia

ustez, bakterioek inguru guztietara egokitzeko gaitasuna dutela. Argudiatu zure erantzuna.

3 Zenbait monerok, hala nola zianobakterioek, fotosintesia egiten dute. Bakterioek zelulaegitura sinpleak dituztela kontuan hartuta, zer organuluk edo egiturak egingo du fotosintesia? Ikertu, eta azaldu zure koadernoan.

4 Kalkulatu koko baten bolumena, jakinda diametroa 1,5 mikrometro luze dela. Gogoan izan esferen bolumena nola kalkulatzen den: 4·π·r3/3.

esker mugitzen dira; bakterio espiralek biratu egiten dute; beste batzuek beren ardatzaren inguruan biratzen dute mugitzeko; beste batzuek gainazalen inguruan irrist egiten dute, eta mugitzen ez diren bakterioak ere badaude. Gehienetan isolatuta bizi arren, zenbaitetan bildu egiten dira eta koloniak eratzen dituzte.

Bibrioak

Espiroketak

Inguru guztietan daude bakterioak, eta ezinbesteko funtzioa betetzen dute gainerako izaki bizidunentzat. Batzuk kaltegarriak diren arren, bakterio gehienak onuragarriak dira.

- Bakterio onuragarriak. Gure organismoan dauden bakterioak onak dira horren funtzionamendurako, aurrerago ikusiko dugun bezala. Bakterio deskonposatzaileak hainbat zereginetarako erabiltzen dira, hala nola hondakin-urak arazteko, hondakinak tratatzeko, etab. Fotosintesian parte hartzen duten bakterioek ura eta atmosfera oxigenatzen dituzte. Hartzidura sortzen dutenak, azkenik, gazta, jogurta edo ozpina egiteko erabiltzen dira.

- Bakterio kaltegarriak. Bakterio batzuek gaixotasunak sortzen dituzte; adibidez, tetanosa, salmonellosia, etab. Beste zenbaitek janariak kutsatzen dituzten, eta alferrik galtzen dira.

Moneroen erreinua

1 Bakterioa hazi egiten da eta bere material genetikoaren (DNAren) kopia egiten du.

Protoktistoen erreinuan protozooak eta algak sartzen dira; hau da, izaki eukarioto bakunak.

Protozooak organismo eukariotoak, zelulabakarrak eta heterotrofoak dira. Uretako inguruetan, lur hezeetan edo izaki bizidunen barruan bizi dira.

Orrialde bikoitz honetan Moneroen erreinua aztertzen da. Bakterioei buruzko irudiak edo bideo txikiak erakustea iradokitzen dizugu. Lehen Hezkuntzan gutxien ikasten den erreinuetako bat da, baina ikasleen artean jakin-min handia sortzen du. Ikasleentzat interesgarria da bakterioek koloniza ditzaketen inguruneak ezagutzea, hala nola elikagaiak, lurzorua, hesteak edo muturreko inguruneak, bai eta bakterio onuragarriak eta kaltegarriak ezagutzea ere.

Zelulakumeak

Hauteskundeak moneroen erreinuan Bakterioak barne hartzen dituen erreinuan gobernurako hauteskundeak egingo dira. Sistema bakteriokratikoan hiru dira alderdi nagusiak. Alderdi Suntsitzailea beste izaki batzuei kalteak eragiten dizkieten bakterioek eratzen dute. Bakteriocool Alderdian gainerako organismoei onurak dakarzkieten bakterioak daude. Azkenik, Bost Axola Alderdia dago, beren kasa bizi diren bakterioek osatzen dutena. Hautatu hiru alderdi politikoetako bat, eta egin ariketa hauek: • Egin azterketa demografiko bat, eta idatzi zure alderdiaren alde bozkatuko luketen bost bakteriotalderen edo bakterio-espezieren izenak.

dira. Batzuk parasitoak dira, beste izaki bizidun batzuen materia organikoa hartzen baitute; izan ere, izaki bizidun horien barruan bizi dira eta gaitzak eragiten dizkiete. Beste zenbait protozooren elikagaiak materia organikoa, bakterioak eta beste protoktisto batzuk dira.

Protozoo motak

ten dira jakiak lortzeko, ihes egiteko edo argitasunetik urruntzeko; beste batzuk, berriz, ezin dira mugitu.

- Nola ugaltzen diren. Protozoo batzuek sexu

- Protozoo ziliatuak. Azalean zilio izeneko harizpi mugikor txiki batzuk dituzte.

- Protozoo flagelatuak. Harizpi bakarra dute, flagelo deritzona, eta zartailu baten moduan mugitzen dute.

- Protozoo errizopodoak. Zitoplasmaren luzapenak erabiltzen dituzte, Zitoplasma Erribosomak Bakuolo uzkurkorra

oinak balira bezala, mugitzeko eta janaria lortzeko; luzapen horien izena pseudopodo da.

tzi handikoak dira hondakin-urak arazteko, uretako bakterio deskonposatzaileekin elikatzen baitira. Beste zenbait protozook planktona osatzen dute; horrela, uretan dauden organismo asko elikatzen dituzte, eta horiek, gero, gizakiak jaten ditu. toak dira eta gaixotasunak sortzen dituzte; adibidez, malaria (eltxoen ziztadekin kutsatzen da) edo amebiasia (kutsaturiko janarien edo uraren bidez transmititzen da).

Zilioak

Simulazioa. «Behatu moneroen erreinuko izakiak mikroskopioaz» Inklusioa eta aniztasuna: «Moneroen erreinua» edukia. 1. eta 2. fitxak curriculuma egokitzeko, 3. eta 4. fitxak trebatzeko, eta 5. eta 6. fitxak sakontzeko

1 A. Material genetikoa (DNA); B. Zelula-horma; C. Zitoplasma; D. Pilia; E. Flageloa. 2 Bakterioak Lurreko organismo sinpleenak eta zaharrenak dira, eta, beraz, milaka milioi urtez egon dira eboluzionatzen. Hori dela eta, dibertsitate biologiko eta funtzional handia dute, hau da, elkarren artean oso desberdinak diren bakterio ugari daude, gure planetako baldintza posible guztietara egokitzeko gai direnak, baita muturrenekoetara ere. Hala, bakterioek Lurreko ingurune guztiak kolonizatu dituzte.

3 Bakterioak organismo prokariotoak dira, eta oso egitura sinplea duten zelulez osatuta daude. Zelula horietan ez dago organulurik, erribosomak izan ezik. Zianobakterioek egiten duten fotosintesia zelula horien mintz plasmatikoak dituen inbaginazio batzuetan gertatzen da. Mintz plasmatikoaren eremu horietan daude prozesu hori gauzatzeko behar diren proteinak eta pigmentuak.

4 1,76 mikrometro kubiko (μm3). Hauteskundeak moneroen erreinuan Ariketa honetan, ikasleei moneroak ikertzeko eskatzen zaie, aitzakia moduan moneroen erreinuko gobernua eratzeko fikziozko hauteskunde batzuk erabiliz. Jarduerak erantzun bat baino gehiago ditu eta diziplinarteko ariketa da. Baloratu beharreko arloak izango dira, batetik, zuzentasun zientifikoa, talde politiko bakoitzekoak izan daitezkeen bakterioak ezaugarrien arabera identifikatzean, eta bestetik, esloganaren, logoaren eta diskurtsoaren egokitasuna bakterio horien arabera. Halaber, kontuan hartuko da diskurtsoaren testuaren zuzentasun ortografikoa eta gramatikala. Interesgarria izan daiteke ariketa hau taldeka egitea eta eztabaida-jarduerak proposatzea, alderdi bakoitzaren ikuspegia kontrajartzeko eta gobernua zuzentzeko onena zein den justifikatzeko zer argudio ematen diren ikusteko.

Zelulakumeak Esporozooetan

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

1 Zuzendu, zure koadernoan, gezurra diren esaldiak. a) Protozooak heterotrofoak dira. c) Protozooak ezin dira leku batetik bestera mugitu. d) Protozooek ugalketa sexugabea soilik dute. e) Protozooek zelula-horma dute.

Protozoo flagelatuek flagelo bat edo gehiago dituzte, eta horiek astinduz mugitzen dira.

Zelulakumeak

b) Protozoo guztiak aske bizi dira.

Bortizelak, pedunkulu bati esker, substratu batean finkaturik bizi dira. Zilioak erabiltzen dituzte elikagaia lortzeko.

Ideia-biltzarra. Osatu taldeak, eta azaldu protozooen desagerpenak gizakiari zer ondorio ekarriko lizkiokeen.

anayaharitza.es Kontsultatu, zure baliabidebankuan, «Protozooek eragindako gaixotasunak» aurkezpena, eta azaldu gaixotasun horiek ekiditeko zenbait neurri.

Flageloa

Bideoak. «Izaki bizidun sinpleenak» eta «Erdibitzea»

Orrialde bikoitz honetan Protoktistoen erreinua aurkeztu eta protozooetan sakontzen da. Talde hau oso ezezaguna denez, «Behatu putzu bateko protozooak» zientzia-tailerra egitea gomendatzen dugu, bai eta protozooen mugimenduari eta ugalketari buruzko bideo txikiak erakustea ere. Protozooen alderdi onuragarriak azpimarratzea gomendatzen dugu, baina baita eragiten dituzten gaixotasun tropikal nabarmenak ere.

Errizopodoetan

- Protozoo kaltegarriak. Protozoo batzuk parasi-

Zilioak

Pseudopodoa

Amebak pseudopodoen bidez mugitzen dira leku batetik bestera; pseudopodoei oin faltsu ere deitzen zaie.

Moneroen zelula

Protoktistoen erreinua. Protozooak METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK

Zelulakumeak

- Protozoo onuragarriak. Protozoo batzuk garran-

da, eta ez dute mugitzeko egiturarik. Erresistentzia-egiturak edo esporak osatzen dituztelako dute izen hori.

Paramezioa gainazala babesten dioten zilioen mugimenduari esker mugitzen da.

• Asmatu alderdiko hautagaiaren izena. Ondoren, idatzi hautagaiaren mintzaldia, alderdiaren asmo onak azaltzeko.

SOLUZIOAK

Zelulakumeak Flagelatuetan

2.2 Protozooen garrantzia

- Protozoo esporozooak. Protozoo parasito hauen egitura oso bakuna

Protozoo mota batzuk

• Asmatu kanpainaren eslogana eta logotipoa. Hautatu duzun alderdiaren helburu politikoak islatu behar dituzte.

Protozooen ugalketa sexugabea

bidezko ugalketa dute (gametoen bidez ugaltzen dira), baina gehienek ugalketa sexugabea dute. Zelulak bikoiztu egiten du bere DNA, eta bi zelulakumetan zatitzen du bere edukia.

Protozooak lau talde nagusitan sailkatzen dira:

Nukleoa

Ziliatuetan

- Nola erlazionatzen diren. Protozoo asko mugitu egi-

Mintz plasmatikoa Material genetikoa (DNA)

Mitokondria

3 Bi zelulakume sortzen dira.

Protozooen bizi-funtzioak

- Nola elikatzen diren. Protozooak heterotrofoak

2.1 Nolakoak diren protozooak

Protozooen zelula

IKTak

9:45 AM

Protoktistoen erreinua. Protozooak

METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK

2 Bakterioak, erditik estututa, banatu egiten du bere edukia.

- Nola ugaltzen diren. Bakterioek ugalketa sexuga-

2 Azaldu zer esan nahi duen, zure

Erdibitzea

• Bakterio sinbiotikoek laguntza-harremanak era-

Bakterio motak Formaren arabera, bakterioak honela sailkatzen dira: kokoak, baziloak, bibrioak, espiriloak eta espiroketak.

- Kokoek esfera-forma dute. - Baziloak makilatxo baten modukoak dira.

Erreparatu irudiari, eta erantzun. a) Lehen hiru irudiek hiru motatako protozooak nola erdibitzen diren adierazten dute. Azaldu zer desberdintasun ikusten dituzun horien artean. b)

Azken irudiak esporozooak nola ugaldu ohi diren erakusten du: zatiketa anizkoitzaren edo esporulazioaren bidez. Bilatu informazioa ugalketa mota horren inguruan, eta, irudiaren laguntzarekin, egin deskribapen bat zatiketa-prozesua nola gertatzen den azaltzeko.

Lankidetzako ikaskuntza 2. ariketa egiteko «Ideia-biltzarra» teknika erabiltzea gomendatzen dugu. Gogoan izan Anayaren webgunean baliabide bat duzula ikasleei lankidetzako ikaskuntza teknika horren dinamika azaltzeko, ikasgelan modu arinagoan aplikatzeko. Hizkuntza-plana «Landu irudia» ataleko b) ariketa egiteko, ez ahaztu baliabide-bankuan «Hizkuntza-plana» atala kontsultatzea. Bertan aurkituko duzu testu deskribatzaile bat idazteko behar duzun informazioa. IKTak Bideoa. «Protozooen mugimendua» Simulazioa. «Behatu protistoen erreinuko izakiak mikroskopioaz» Aurkezpena. «Protozooek eragiten dituzten gaixotasunak» Dokumentua: «Behatu urmael bateko protozooak» Inklusioa eta aniztasuna: «Protistoen erreinua» edukia. 1. eta 2. fitxak curriculuma egokitzeko, 3. eta 4. fitxak trebatzeko, eta 5. fitxa sakontzeko

Interesgarria da ikasleentzat protozooak bizitza errealean entzun dituzten esaldiekin lotzea; adibidez, haurdun dauden emakumeek ezin dute urdaiazpikorik jan taxoplasmosiagatik, edo, tse-tse euliak heltzen bazaitu, loaren gaixotasuna har dezakezu.

SOLUZIOAK Ulertu, pentsatu, ikertu…

1 a) Egia. b) Gezurra. Protozoo batzuk bizi dira aske, beste batzuk protozoo parasitoak dira. c) Gezurra. Protozoo batzuk ezin dira leku batetik bestera mugitu, adibidez, esporozooak edo bortizelak, substratu batean finkaturik bizi dira. Protozoo ziliatuak, flagelatuak eta errizopodoak mugitu daitezke. d) Gezurra. Protozoo batzuek sexu bidezko ugalketa dute, gametoen bidez. e) Gezurra. Protozooek ez dute zelula-hormarik.

2 Ariketa hau egiteko «Ideia-biltzarra» lankidetzako ikaskuntza teknika erabiltzea gomendatzen dugu. Teknika hori erabiltzea erabakitzen baduzu, osatu taldeak aldez aurretik. Ikasleek honako hau erantzun behar dute: gaixotasun oso larri batzuk (malaria, esaterako) desagertuko lirateke. Bestalde, zaila izango litzateke hondakin-urak araztea, prozesu horretan erabiltzen baitira. Oso kezkagarria izango litzateke planktonaren zati bat desagertzea, horrek uretako sare trofikoei eragingo lieke eta arrantza murriztuko luke

3 Ariketa hau ebazteko, ikasleek «Protozooek eragindako gaixotasunak» aurkezpena ikustea gomendatzen dugu, atal honetan ikasitako edukietan sakontzeko eta izaki bizidun horiek sortutako gaixotasunak saihesteko zenbait neurri ezagut ditzaten. Malaria Plasmodium generoko protozoo parasito batek eragindako gaixotasun infekziosoa da. Gaixotasun hori gizaki batetik bestera transmititzen da Anopheles eltxoaren ziztadaren ondorioz. Gaixotasuna saihesteko, garrantzitsua da ziztada ekiditeko neurriak hartzea: eltxo-sareekin lo egitea, gauez leihoak ixtea, uxagarria erabiltzea eta iluntzean mahuka luzeak eta galtzak eramatea. Amebiasia hesteetako infekzio bat da, Entamoeba histolytica protozooak eragiten du. Gorozkiekin kutsatutako uraren edo elikagaien bidez sakabanatzen da, edo infektatutako pertsona baten aho- edo ondeste-eremuarekin kontaktuan egotearen bidez. Osasungarritasun eskasa duten herrialde tropikaletara bidaiatzean, ez da iturriko ura edan behar, baizik eta irakindako edateko ura, botilako ura edo freskagarrien latak, izotzik gabe. Barazki gordinak eta zuritu gabeko frutak ere ez dira jan behar.

Protozooen ugalketa sexugabea a) Ziliatuek bi nukleo dituzte: makronukleoa eta mikronukleoa. Bi nukleoak zatitu egiten dira bi nukleo sortzeko. Bi nukleo horiek zelularen bi muturretara migratzen dute. Ondoren, zelulak bere zitoplasma bitan zatitzen du bi zelulakume sortzeko. Flageloek nukleo bakarra dute. Zatitu ondoren, zelulak luzetara zatitzen du zitoplasma, eta bi zelulakume sortzen ditu bakoitza bere flageloarekin. Errizopodoak erdibiketa bidez zatitzen dira. Hori, zelulak nukleoa bikoiztu ondoren, zitoplasmaren itotzearekin gertatzen da. b) Ariketa honen bidez, ikasleek hizkuntza gaitasuna landuko dute. Informazioa bilatu ondoren, ikasleek testu deskribatzaile bat egin beharko dute esporulazioaren bidezko zatiketa nola gertatzen den azaltzeko. Adibidez, esporozooen sexu gabeko ugalketa zatiketa anizkoitzaren edo esporulazioaren bidez gertatzen da. Nukleoaren jarraikako hainbat zatiketa egitean datza, zatiketa horiek nukleo ugari sortzen dituzte. Gero, zelularen zitoplasma hainbat zatitan zatitzen da, eta horrek tamaina txikiko zelulakume ugari sortzen ditu, esporozoito izenekoak. Horrela zatitzen da, adibidez, malaria eragiten duen Plasmodium-a.

iPad

PRO

IEKT

KO UA AK RE

DEL

LOMLOEtik Mundua helburura

Bigarren Hezkuntzako irte era-profila Ikasleen irteera-profilak oinarrizko hezkuntza bukatzean ikasleek izan beharreko gako konpetentziak identifikatzen eta zehazten ditu. Konpetentzia horiek XXI. mendeko erronkekin bat egin behar dute. Era beran, irteera-profilak Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza amaitzean espero den lorpen-mailari buruzko orientabideak kontuan hartzen ditu. Oinarrizko hezkuntza gainditu eta, hortaz, irteera-profila lortu duten ikasle guztiek jasotako ezagutzak erabiltzen jakitea bermatu nahi da. Horrela, bizitzan zehar agertuko zaizkien erronkei erantzuteko gai izango dira: - Jarrera arduratsua izatea. Horretarako, ingurumenaren hondamenari buruzko kontzientzia hartu behar da, egoera hori eragiten, larriagotzen edo hobetzen dituzten zergatien ezagutzan oinarritua, ikuspegi sistemiko batetik, tokiko ikuspegitik zein ikuspegi globaletik. - Kontsumo arduratsuarekin lotutako alderdiak identifikatzea, kontsumoak ondasun indibidualetan eta komunetan dituen ondorioak balioetsiz, beharrizanak eta gehiegikeriak modu kritikoan epaituz eta eskubide-urraketen gaineko kontrol soziala ezarriz. - Bizimodu osasungarria izatea, organismoaren funtzio-namendua ulertuz eta organismoan eragina duten barne eta kanpo faktoreei buruzko hausnarketa kritikoa eginez, norberaren zaintzan, gainerako pertsonen zaintzan eta osasun publikoaren sustapenean erantzukizun pertsonala eta soziala bere gain hartuz. - Espiritu kritikoa, enpatikoa eta proaktiboa izatea, ekitaterik gabeko egoerak eta bazterkeria antzemateko, horiek eragiten dituzten kausa konplexuak ulertuta. - Gatazkak gizartearen berezko elementu gisa ulertzea, eta modu baketsuan konpondu behar direla barneratzea. Egungo gizarteak eskaintzen dituen mota guztietako aukerak modu kritikoan aztertzea eta baliatzea, bereziki kultura digitalari dagozkionak, onurak eta arriskuak ebaluatuz eta norberaren eta taldearen bizi-kalitatea hobetzen lagunduko duen erabilera etiko eta arduratsua eginez. Ziurgabetasuna erantzun sortzaileagoak egituratzeko aukera gisa onartzea, horrek sorrarazi dezakeen urduritasuna kudeatzen ikasiz. Elkarlanean aritzea eta gizarte ireki eta aldakorretan elkarbizitzen jakitea, aniztasun pertsonala eta kulturala aberastasun-iturri gisa baloratuz eta beste hizkuntza eta kultura batzuekiko interesa izanez. Proiektu kolektibo baten parte sentitzea, bai tokiko eremuan, bai esparru globalean, enpatia eta eskuzabaltasuna erabiliz. Bizitzan zehar ikasten jarraitzeko aukera emango dioten trebetasunak garatzea; adibidez, ezagutzarekiko konfiantza, garapenaren eragile gisa, eta ezagutzaren arriskuen eta onuren balorazio kritikoa. Honako hauek dira garatu behar diren gako konpetentziak: a) Hizkuntza-komunikaziorako konpetentzia b) Konpetentzia eleanitza c) Matematikarako, zientziarako, teknologiarako eta ingenia-ritzarako konpetentzia d) Konpetentzia digitala e) Konpetentzia pertsonala, soziala eta ikasten ikastekoa f) Konpetentzia hiritarra g) Ekintzailetzaren konpetentzia h) Kontzientzia eta kultura adierazpenen konpetentzia

Gako konpetentzien aplikazioari dagokionez, konpetentzia bakoitzari dagozkion deskribatzaile operatiboak definitu dira. Gako konpetentziei dagozkien deskribatzaile horiek erreferentzia-markoa dira, eta horietatik arlo, eremu edo ikasgai bakoitzeko konpetentziak zehazten dira. Deskribatzaile operatiboen eta konpetentzia espezifikoen arteko loturari esker, azken horien ebaluaziotik irteera-profilean definitutako konpetentzia nagusien lorpen-maila ondoriozta daiteke. Hortaz, etapa guztirako aurreikusita zeuden konpetentziak eta helburuak ondoriozta daitezke. Honako hauek dira deskribatzaile operatiboak:

Hizkuntza-komunikaziorako konpetentzia (HKK) HKK1. Ahoz, idatziz edo zeinu-hizkuntza erabiliz komunikatzen da, hainbat testuingurutan, modu koherentean, kohesiodunean eta egokian, eta elkarrekintza komunikatiboetan lankidetza eta errespetua erabiliz parte hartzen du, informazioa trukatzeko, ezagutza sortzeko eta lotura pertsonalak eraikitzeko. HKK2. Pertsona-, gizarte- eta hezkuntza-eremuetako ahozko, zeinuzko, idatzizko edo bestelako testu errazak ulertu, interpretatu eta balioesten ditu, unean uneko laguntzarekin, eguneroko testuinguruetan modu aktiboan parte hartzeko eta ezagutza eraikitzeko. HKK3. Bi iturritatik edo gehiagotatik datorren informazio sinplea aurkitu, hautatu eta egiaztatzen du, irakurketa-helburuen arabera fidagarritasuna eta erabilgarritasuna ebaluatuz. Halaber, informazio hori ezagutza bihurtzen du, jabetza intelektuala errespetatzen duen ikuspuntu sortzaile eta pertsonala erabiliz. HKK4. Bere adinera egokitutako askotariko lanak irakurtzen ditu, bere gustu eta interesetara hobekien egokitzen direnak hautatuz; ondare literarioa gozamenerako eta ikaskuntza indibidual eta kolektiborako iturritzat hartzen du; eta bere esperientzia biografikoa eta irakurlea erabiltzen du bere obren interpretazioa trukatzeko eta partekatzeko, eta literatura-asmoa duten zailtasun maila askotako testuak sortzeko. HKK5. Bere komunikazio-ekintzak bizikidetza demokratikoaren, gatazkak elkarrizketaren bidez kudeatzearen eta pertsona guztien eskubide-berdintasunaren zerbitzura jartzen ditu, hizkuntzaren erabilera diskriminatzaileak eta botere-gehiegikeriak hautemanez, hizkuntzaren erabilera eraginkorra ez ezik, etikoa ere errazteko.

Konpetentzia eleanitza (KE) KE1. Gutxienez beste hizkuntza bat erabiltzen du, familiako hizkuntzaz edo hizkuntzez gain, komunikazio-premiei erantzuteko, modu egokian, bai bere garapenari eta interesei, bai eremu pertsonaleko, sozialeko eta hezkuntzako eguneroko egoera eta testuinguruei egokituta. KE2. Bere esperientzietatik abiatuta, hizkuntzen arteko transferentziak egiten ditu, komunikatzeko eta bere hizkuntza-errepertorio pertsonala handitzeko tresna gisa. KE3. Gizartean dagoen hizkuntza- eta kultura-aniztasuna ezagutu eta errespetatzen du, eta bere garapen pertsonalean integratzen du, elkarbizitzarako eta gizarte-kohesiorako tresna gisa.

Matematikarako, zientziarako, teknologiarako eta ingeniaritzarako konpetentzia(STEM)

STEM3. Proiektuak planteatzen eta garatzen ditu, hainbat prototipo edo eredu diseinatuz, fabrikatuz eta ebaluatuz, arazo edo beharrizan jakin bat modu sortzailean eta kooperatiboan konponbidea ematen diotenak, talde osoaren parte-hartzea sustatuz, sor daitezkeen gatazkak modu baketsuan konponduz, ziurgabetasunaren aurrean egokitzeko jarrera erakutsiz eta jasangarritasunaren garrantzia balioetsiz. STEM4. Prozesu, arrazoiketa, erakusketa, metodo eta emaitza zientifiko, matematiko eta teknologikoen elementu garrantzitsuenak interpretatzen eta transmititzen ditu, modu argi eta zehatzean, hainbat formatutan (grafikoak, taulak, diagramak, formulak, eskemak, sinboloak…). Halaber, kultura digitala modu kritiko, etiko eta arduratsuan baliatzen du, ezagutza berriak partekatzeko eta eraikitzeko. STEM5. Oinarri zientifikoa duten ekintzak abiarazten ditu, osasun fisikoa eta buru-osasuna eta ingurumena zaintzeko, eta etika- eta segurtasun-printzipioak aplikatzen ditu, ingurua modu jasangarrian eraldatzeko, betiere kontsumo arduratsua praktikatuz.

Konpetentzia digitala (KD) KD1. Interneten bilaketa aurreratuak egiten ditu, baliotasun-, kalitate-, gaurkotasun- eta fidagarritasun-irizpideak kontuan hartuz. Halaber, bilaketak modu kritikoan aukeratzen eta artxibatzen ditu, jabetza intelektuala kontuan hartuz. KD2. Etengabeko ikaskuntza-inguru digital propioa kudeatzen eta erabiltzen du, ezagutza berria eraikitzeko eta eduki digitalak sortzeko, informazioa tratatzeko estrategien bitartez, eta hainbat tresna digital erabiliz, ariketa eta beharrizan baikoitzaren arabera egokiena aukeratuz. KD3. Tresna eta plataforma birtualen bitartez parte hartzen eta kolaboratzen du, komunikatzeko, lankidetzan aritzeko eta edukiak, datuak eta informazioa partekatzeko, bere ekintzak, presentzia eta ikusgarritasun digitala modu arduratsuan kudeatuz eta hiritartasun digital aktibo, zibiko eta burutsua garatuz. KD4. Arriskuak ezagutzen ditu eta teknologia digitalak erabiltzean prebentzio-neurriak hartzen ditu, gailuak, datu pertsonalak, osasuna eta ingurumena babesteko. Halaber, teknologiak modu kritiko, legezkoan, seguruan, osasungarrian eta jasangarrian erabiltzeari buruzko kontzientzia hartzen du. KD5. Aplikazio informatiko errazak eta konponbide teknologiko sortzaileak eta jasangarriak garatzen ditu, arazo zehatzak konpontzeko eta proposatutako erronkei erantzuteko, teknologia berrien garapen jasangarriaren eta erabilera etikoaren inguruko interesa eta jakin-mina erakutsiz.

Konpetentzia pertsonala, soziala eta ikasten ikastekoa (KPSII) KPSII1. Zirrarak erregulatzen eta adierazten ditu, baikortasuna, erresilientzia, autoeraginkortasuna eta ikaskuntzaren inguruko motibazioa indartuz, erronkak eta aldaketak kudeatuz, bere helburuak harmonizatzeko. KPSII2. Gizarte-faktoreekin lotutako osasunerako arrisku nabarmenenak ezagutzen ditu eta bere ongizate fisiko eta mentalerako ohitura osasungarriak barneratzen ditu.

STEM1. Arrazoiketa matematikoaren berezko metodo induktibo, deduktibo eta logiko batzuk erabiltzen ditu eguneroko egoeretan, eta problemak ebazteko estrategiak erabiltzen ditu, soluzioak modu kritikoan aztertuz eta prozedurak birplanteatuz, beharrezkoa den kasuetan.

KPSII3. Gainerakoen zirrarak eta esperientziak ezagutzen eta errespetatzen ditu eta bere ikaskuntzan txertatzen ditu, talde-lanean modu aktiboan parte hartzeko, lanak eta erantzukizunak modu bidezko batean banatuz eta onartuz, eta kooperazio-estrategiak erabiliz.

STEM2. Pentsamendu zientifikoa erabiltzen du bere inguruan gertatzen diren fenomenoak ulertzeko eta azaltzeko, eta ezagutza garapenerako bidea dela ulertzen du. Horretarako, galderak egin eta hipotesiak egiaztatzen ditu, esperimentazioa eta ikerketa erabiliz, tresna eta bitarteko egokiak erabiliz, zehaztasunaren eta egiaren garrantzia balioetsiz eta zientziaren mugekiko jarrera kritikoa erakutsiz.

KPSII4. Bere ikaskuntza-prozesuaren inguruko autoebaluazioak egiten ditu, iturri fidagarrietan bilatuz, informazioa ontzat emateko, mantentzeko eta kontrastatzeko asmoz, baita ondorio esanguratsuak ateratzeko asmoz ere. KPSII5. Epe laburreko helburuak planifikatzen ditu, eta metakognizio-prozesuak garatzen ditu, eta ezagutza eraikitzeko prozesuan bere akatsetatik ikasteko.

Konpetentzia hiritarra (KH) KH1. Bere nortasunari eta kulturari dagozkien ideia nagusiak aztertzen eta ulertzen ditu, baita kultura hori zehazten duten gertaera sozial, historiko eta normatiboak ere, arauekiko errespetua, enpatia eta berdintasuna erakutsiz. Halaber, gizarte- eta erakunde-testuinguruetan espiritu eraikitzailea du. KH2. Europar Batasunaren, Espainiako Konstituzioaren eta giza eta haurren eskubideen printzipioak eta balioak aztertzen eta barneratzen ditu, eta erkidegoko jardueretan parte hartzen du (adibidez: erabakiak hartzea eta gatazkak konpontzea), jarrera demokratikoa, aniztasunarekiko errespetua, genero-berdintasunarekiko konpromisoa, gizarte-kohesioa, garapen jasangarria eta mundu-hiritartasuna lortzeko konpromisoa erakutsiz. KH3. Gaur egungo balioei eta arazo etikoei buruz hausnartzen eta hitz egiten du, eta kultura eta sinesmen desberdinak errespetatzeko, ingurunea zaintzeko, aurreiritziak eta estereotipoak baztertzeko eta edozein diskriminazio eta indarkeria motaren aurka egiteko beharra ulertzen du. KH4. Tokiko ekintzen eta ekintza globalen arteko mende-kotasunezko eta elkarreraginezko harreman sistemikoak ulertzen ditu, eta bizi-estilo jasangarria eta ekosozialki arduratsua du, modu kontzientean.

Ekintzailetzaren konpetentzia (EK) EK1. Beharrizanak eta aukerak aztertu, eta erronkei aurre egiten die, zentzu kritikoa erabiliz, jasangarritasunari buruz hausnartuz, eta bere ekintzek inguru hurbilean duten eragina balioetsiz, ideia eta soluzio berritzaileak, etikoak eta jasangarriak aurkezteko, eremu pertsonalean, sozialean, kulturalean eta ekonomikoan.

EK2. Norberaren indarguneak eta ahuleziak identifikatzen ditu, eta horretarako autoezagutza- eta autoeraginkortasun-estrategiak erabiltzen ditu; oinarrizko elementu ekonomiko eta finantzarioak ezagutzen ditu, eta horiek eguneroko bizitzako egoeretan eta arazoetan aplikatzen ditu, talde-lana bultzatzen duten trebeziak sustatuz, balio handiko ekintzailetza-ekintza bultzatzeko beharrezkoak diren baliabideak biltzeko eta optimizatzeko. EK3. Ideia eta irtenbide baliagarriak sortzeko prozesua garatzen du, planifikazio- eta kudeaketa-estrategia eraginkorrak erabiliz, egindako prozesuaz eta lortutako emaitza balioetsiz, prototipo berritzaileak eta baliagarriak sortzeko prozesua gauzatzeko, esperientzia ikasteko aukeratzat hartuta.

Kontzientzia eta kultura adierazpenen konpetentzia (KKAK) KKAK1. Edozein garaitako kultura- eta arte-ondarearen funtsezko alderdiak ezagutzen eta errespetatzen ditu, adierazpen-askatasuna eta arte- eta kultura-aniztasunari dagozkien berezko aberastasuna balioetsiz, bere nortasuna eraikitzeko. KKAK2. Ondarearen adierazpen artistiko eta kultural nabarmenen berezitasunak balioetsi, ezagutu eta aztertzen ditu, bere lengoaia eta elementu teknikoen bidez, hainbat baliabide eta euskarritan, enpatia eta lankidetza-jarrera erabiliz. KKAK3. Bere nortasuna aberasten eta eraikitzen du, ingurunearekin eta gizartearekin elkarreraginez, adierazpen kultural eta artistiko sortzailearen bidez, bere gorputza integratuz eta bere gaitasun afektiboak garatuz, besteekiko jarrera ireki eta inklusiboa erabiliz. KKAK4. Mota askotako arte-adierazpenak sormenez ezagutzen, hautatzen eta erabiltzen ditu, teknika plastikoak, ikusizkoak, ikus-entzunezkoak, soinuzkoak eta gorputzezkoak erabiliz, proposamen artistiko eta kulturalak elkarlanean sortzeko, interpretazioaren, inprobisazioaren eta musika-konposizioaren bitartez.

Mundua helburu proiektuaren ideia nagusiek nabarmen indartzen dituzte Bigarren Hezkuntzako ikasleen irteera-profilaren deskribatzaile operatiboak, funtsezko konpetentziei dagokienez. Honako taula honetan, irteera-profila lortzeko Mundua Helburu proiektuko ideia nagusien ekarpena ikus dezakegu:

IRTEERA-PROFILA ETA MUNDUA HELBURUKO GAKO PEDAGOGIKOAK GAKO PEDAGOGIKOAK

IKASLEEN IRTEERA-PROFILA – LEHEN HEZKUNTZA DESKRIBATZAILE OPERATIBOAK HKK

GJHekin konprometitutako ikaskuntza-egoerak

Hizkuntza-plana

Ikaskuntza kooperatiboa

Pentsamenduaren garapena

Ikasketa ludikoa: gamifikazioa

Ikasgela iraulia

STEM 3

Digitala

Inklusioa

Konpetentzien araberako ebaluazioa

* *

Diziplinarteko proiektuak

* *

KKAK

* *

Ekintzailetza

Hezkuntza emozionala

KPSII

* *

Konpetentzia nagusiak: HKK, hizkuntza komunikaziorako konpetentzia. KE, konpetentzia eleanitza. STEM,matematikarako, zientziarako eta ingeniaritzarako konpetentzia. KD,konpetentzia digitala. KPSII,konpetentzia pertsonala, soziala eta ikasten ikastekoa. KH, konpetentzia hiritarra. EK, Ekintzailetzaren konpetentzia. KKAK,kontzientzia eta kultura-adierazpenen konpetentzia.

Inklusioa Mundua Helburu proiektuan IDU (Irakaskuntzaren Diseinu Unibertsala) jarraibide multzo bat da, ikasle guztiei ikasteko aukera berdinak ematen zaizkiela bermatzen duena. Honako hauek dira jarraibide horiek: MOTIBAZIOA ETA KONPROMISOA

IRUDIKATZEKO

EKINTZA ETA ADIERAZPENA

izateko modu asko proposatu

modu asko proposatu

lortzeko modu asko proposatu

Sare afektiboak

Azterketa-sareak «ZER» ikasi

Sare estrategikoak «NOLA» ikasi

«ZERGATIK» ikasi Proposatu aukerak

Aukerak proposatu

pertsonalak

1.1 Eskaini informazioa bistaratzea pertsonalizatzeko moduak.

4.1 Aldatu erantzuteko, nabigatzeko eta solasean aritzeko metodoak.

7.2 Optimizatu garrantzia, balioa eta benetakotasuna.

1.2 Eskaini alternatibak entzunezko infor-maziorako.

4.3 Optimizatu laguntza-erreminta tek-nologikoetarako sarbidea

7.3 Murriztu mehatxuak eta deskuiduak.

1.3 Eskaini alternatibak ikusizko informa-ziorako.

Proposatu aukerak

Aukerak proposatu

8.1 Azpimarratu helburuen eta helmugen garrantzia.

2.1 Argitu lexikoa eta sinboloak.

5.1 Erabili modu.

8.2 Aldatu erronkak optimizatzeko eskaerak eta baliabideak.

2.3 Lagundu testu-dekodifikazioan, ohar matematikoetan eta sinboloetan.

5.2 Erabili hainbat tresna, eraikitzeko eta osatzeko.

2.4 Sustatu hizkuntza desberdinen arteko ulermena.

5.3 Garatu doitasuna gradukako laguntza-mailekin, praktikarako eta jarduerarako.

Sarbidea

interesa pizteko

7.1 Optimizatu harreman eta autonomia.

antzemateko

Eraikuntza

esfortzua eta iraunkortasuna mantentzeko

8.3 Sustatu elkarlana eta komunikazioa. 8.4 Handitu hezkuntzara bideratutako feedback-a.

hizkuntza eta sinboloetarako

adierazpenerako eta komunikaziorako

2.2 Argitu sintaxia eta egitura.

2.5 Argitu, hainbat bitarteko erabiliz.

komunikaziorako

hainbat

Proposatu aukerak

Aukerak proposatu

9.1 Sustatu motibazioa pizten duten itxaropenak eta sinesmenak.

3.1 Aktibatu edo eskaini aurretiazko ezagutzak.

6.1 Gidatu helmuga egokiak jartzea.

9.2 Erraztu gaitasunak eta estrategiak erronkei aurre egiteko.

3.2 Nabarmendu patroiak, funtsezko ezaugarriak, eta ideia nagusiak eta euren arteko loturak.

autoerregulaziorako

Barneratzea

ekintza fisikorako

9.3 Garatu autoebaluazioa eta gogoeta.

ulermenerako

Funtzio betearazlerako

3.3 Gidatu informazioaren prozesamendua, bistaratzea eta manipulazioa.

6.2 Lagundu estrategien planteatzen eta garatzen. 6.3 Erraztu informazioaren eta baliabideen kudeaketa. 6.4 Hobetu progresua monitorizatzeko ahalmena.

3.4 Maximizatu informazioaren transfe-rentzia eta orokortzea.

Helmuga

ADITUEN ERANSKINAK Irmoak eta motibatuak

Burutsuak eta jakintsuak

Estrategikoak eta helmugara bideratuta CAST2018(CenterforAppliedSpecialTechnology)

IDU jarraibideak Mundua helburu proiektuan Mundua Helburu proiektuko elementuak Irakaskuntzako Diseinu Unibertsala (IDU) kontuan hartuz garatu dira. Honako taula honetan, IDU jarraibideen edo arauen eta proiektuko elementuen arteko harremana jasotzen da: MUNDUA HELBURU

PROIEKTUAN APLIKATUTAKO IDU JARRAIBIDEAK INPRIMATUTAKO MATERIALA

INGURU DIGITALA

GJHekin (XXI. mendeko erronkekin) eta ikasleen eguneroko bizitzarekin duen harreman zuzenak benetakotasuna, balioa eta garrantzia optimizatzen ditu (7.2).

GJHei buruzko informazio eguneratua lortzeko sarbidea ematen die ikasleei eta irakasleei, komunikazio-metodo asko erabiliz. (5.1).

Ikaskuntza-egoera GJH

Testuingurua

• Galderek ikaskuntza-egoera eta ikasleen aurretiazko ezagutzak eta esperientziak lotzen dituzte (3.1). • Informazio objektiboa eta berresgarria ematen du erronkari buruz (8.1).

• Gogoeta kolektiboa sustatzen du, pentsamenduestrategia baliagarri baten bidez, eguneroko arazoei aurre egiteko. (9.2).

Erronka

• Autonomia sustatu, eta amaierako produktu bat proposatzen du, ikastetxeko testuinguruari eta ikasleen hautaketari irekia, (7.1) eskakizun-mailak aldatuz (8.2). • Oinarrizko ikaskuntzak orokortzea eta transferitzea errazten du (3.4).

• Erkidegoa eta lankidetza sustatzen ditu, amaierako produktua taldean egiteko eta zabaltzeko. (8.3). • Galderek ikaskuntza-egoera ikasleen esperientzien eta aurretiazko ezagutzekin lotzen dute. (3.1).

Ikaskuntza-egoera

odu ordenatuan gidatzen du abian dagoen helburua Ikaskuntza-prozesua modu interaktiboan berreraikitzea M (6.1), prozesua egokituz eta ikusaraziz (6.2), antolatzaile ahalbidetzen du, antolatzaile grafikoaren laguntzarekin. grafiko baten laguntzaz (6.3). Antolatzaile grafiko horrek ekintzaren helbururanzko aurrerapena irudikatzen du. (3.3). • Ikasitakoa egoera eta testuinguru berrietan aplikatzen du (3.4).

Unitatearen amaiera eta ikaskuntza-egoerari dagozkion portfolioak

• Erantzun pertsonal irekiak ahalbidetzen dituzten jarduerak barne hartzen ditu, parte-hartzea, esperimentazioa, arazoen ebazpena eta sormena sustatzen dituztenak. (7.2). • Erronkaren amaierako produktua egiteko aurreikusitako prozesua eta emaitzak ikuskatzeko beharrezkoak diren jarraibideak eta lagungarriak eskaintzen ditu (6.1). • Berdinen arteko elkarreragina eta tutorizazioa sustatzen ditu, lankidetzako ikaskuntza-teknikak erabiliz.

Sekuentzia didaktikoa Ikaskuntza-egoera • Oinarrizko ezagutzak

• Unitate bakoitzeko oinarrizko lexikoa (koloreak, ikonoak, tipografia) identifikatzen du. (2.1).

•A urretiazko ideiak detektatzeko ariketa interaktiboak proposatzen ditu (3. 1).

• Exekuzio onaren adibideak eta arreta bideratzen • Ikaskuntza-egoerak aurkezten dituzten ikusduten jakinarazpenak ematen ditu, (3.2) segurtasunentzunezko puntuak erabiltzen ditu, unitatearen falta eta distrakzioak murriztuz (7.3). hasieran motibazioa areagotzen duten itxaropenak eta usteak estimulatuz (9.1). • Testuaren ordezko adierazpenak ikaskuntzaegoerarekiko ulermena ahalbidetzen ditu (2.5).

eta

konexio

pertsonala

• Unitate bakoitzean, aurretiaz hautatutako iturrietatik hartutako informazioa aurkezten du, eta hori entzunezko (1.2) eta ikusizko (1.3) informazioaren • Kontzeptuen definizio argiak eta ondo egituratuak alternatiba da (2.5). ematen ditu (2.2) eta hainbat motatako antolatzaile grafikoekin aurkezten ditu, ideia nagusiak eta haien • Aukeratutako unitate bakoitzaren funtsezkoena arteko harremanak irudikatzen dituztenak. (3.2),modu (3.2) eta ikasteko eskemak edo laburpen interaktibo progresiboan, etapako mailen artean (3.3). inprimagarriak (3.3) ematen ditu, informazioa aurkezteko aukera eskaintzen dutenak (1.1). • Praktika- eta berrikuspen-ekintza sistematikoak txertatzen ditu, ikaskuntzen orokortzean laguntzeko. • Idatzizko testua osatzeko, hainbat bitarteko (3.4). erabiltzen ditu oinarrizko ezagutzak aurkezpenekin edo bideoekin azaltzeko (2.5).

IDU jarraibideak Mundua helburu proiektuan MUNDUA HELBURU

PROIEKTUAN APLIKATUTAKO IDU JARRAIBIDEAK INPRIMATUTAKO MATERIALA

INGURU DIGITALA

Sekuentzia didaktikoa Ikaskuntza-egoera • Aplikatzeko ariketak -

Oinarrizko ezagutzak lantzeko ariketa interaktibo trazagarriak eskaintzen ditu unitate bakoitzean, tresna teknologikoen bidez

• Ariketa konpetentzialak • Erantzun pertsonal irekiak ahalbidetzen dituzten jarduerak barne hartzen ditu, parte-hartzea, esperimentazioa, arazoen ebazpena eta sormena sustatzen dituztenak. (7.2).

Prozesuaren ereduak eta laguntzak ematen ditu, baita emaitzak egiaztatzeko jarraibideak ere (6.1.), estrategien plangintza eta garapena babestuz (6.2) eta informazioaren eta baliabideen kudeaketa • Ereduak eta laguntzak ematen ditu, pentsamendu- erraztuz (6.3). estrategien eta -gakoen bidez, informazioa • Hizkuntza-planeko infografiak. prozesatzea eta ezagutza baliagarri bihurtzea • IKT-infografiak. errazteko. (3.3) • Ikaskuntza-teknika kooperatiboen bidez berdinen arteko interakzioa eta tutoretza sustatzen ditu. (8.3).

Baliabide osagarriak • Ikasgela iraulia

• IKT-IET plana •G ame Room (jolasaren bidezko ikaskuntza) • Aniztasuna kontuan hartzea

• Metodo alternatiboak eskaintzen ditu, ikasleek informazioa eskura dezaten eta edukiarekin interakzioa izan dezaten (4.1).

Erantzuteko eta nabigatzeko alternatibak eskaintzen ditu (4.1), bideoen eta hainbat tresna teknologikoren bidez (4.2), eta idatzizko testua osatzeko hainbat bitarteko (2.5) erabiltzen ditu.

Eraikuntzarako eta konposiziorako erabiltzen ditu (5.2).

tresna

ugari

Hainbat komunikabide erabiltzen ditu, ikasitakoa adierazteko baliabide alternatibo gisa (5.1).

• Praktikarako eta exekuziorako laguntza-mailak dituzten konpetentziak definitzen ditu (5.3), exijentzia-mailak aldatuz (8.2) eta indartzeko eta sakontzeko ariketak erabiliz

Aniztasuna eta inklusioa. Informazioa pertsonalizatzea ahalbidetzen du, ikasleen ezaugarriei eta ikaskuntzabeharrizanei egokituz (1.1) eta curriculuma egokitzeko, indartzeko eta sakontzeko fitxak eskainiz.

Ebaluazioa Ebaluatzeko ariketak

• Autoebaluazioa eta koebaluazioa sustatzen ditu, • Autoebaluazioa eta koebaluazioa estimulatzen gailu-aniztasuna eta ebaluazio-jarduerak emanez du (9.3) jarduera interaktibo ez trazagarriekin, (9.3). laguntzarako erreminta eta teknologiekin (4.2). •A urrerapenen jarraipena handitzen da (6.4):

egiteko

gaitasuna

•H eteroebaluazioko tresna eta jarduera interaktibo trazagarriak. •E baluazio- eta jarduera-proben sortzailea, jardueramailaren arabera (oinarrizkoa/aurreratua) •U rteko programazioaren une guztietan (hasierakoa, garapenekoa, amaierakoa) (5.3). • Konpetentzien araberako ebaluazioa. • GYM konpetentziak: taulak eta soluzioak Unitatearen amaierak eta ikaskuntza-egoeren portfolioak

• Ikaskuntzak egoera eta testuinguru eramatea maximizatzen du. (3.4).

berrietara Inprimatzeko porfolio digitala, unitate bakoitzean informazioa (1.1) aurkezteko pertsonalizazioa ahalbidetzen duena, ikasleek beren aurrerapenen • Lorpena eta hobekuntza sustatzea autoerregulazioetengabeko jarraipena egiteko gaitasuna estrategien bidez, erronkei aurre egiteko indargune (6.4) pertsonalei eta errore-patroiei buruzko informazio handituz, autoebaluazioaren eta hausnarketaren (9.3) eta feedbackaren erabileraren bidez, gauzatze garrantzitsuarekin (9.2). hobea bideratuz (8.4).

Irteera-profila eta konpetentzia espezifikoak • Helburuen eta helmugen garrantzia nabarmentzen Autoebaluazioa eta koebaluazioa errazten ditu, du, lotutako curriculum-elementuak funtsezko irakaskuntza-jarduera ebaluatzeko tresnen bitartez ikaskuntzekin (konpetentzia espezifikoak eta (9.3). ebaluazio-irizpideak) eta unitate bakoitzaren oinarrizko jakintzekin lotuz, PDko etapako funtsezko konpetentzien irteera-profilarekin(8.1).

UNITATEAK

Moneroak, protistoak eta onddoak

ARLOAREN KONPETENTZIA ESPEZIFIKOAK

OINARRIZKO JAKINTZAK 1. MAILATIK 3. MAILARA

1. Informazio zientifikoa interpretatzea eta transmititzea.

A. Proiektu zientifikoa • Galderak, hipotesiak eta uste zientifikoak adieraztea.

2. Informazioa identifikatzea, kokatzea eta hautatzea. 3. Ikerketa-proiektuak planifikatzea eta garatzea. 4. Arrazoitzea eta pentsamendu konputazionala erabiltzea.

• Tresna digitalak erabiltzeko estrategiak lantzea, informazioa bilatzeko, elkarlanerako eta prozesuak, emaitzak edo ideiak hainbat formatutan (aurkezpenak, grafikoa, bideoa, posterra, txostena…) komunikatzeko. • Informazio zientifikoa ematen duten iturri fidagarriak bereiztea eta erabiltzea. • Esperimentuak egitea, gai zientifiko jakin bati erantzuteko, tresnak eta tokiak (laborategia, ikasgelak, ingurunea…) modu egokian erabilita. • Naturako prozesuak edo elementuak irudikatzeko eta ulertzeko ereduak ematea.

ZER IKASIKO DUGU? Hasierako orrialdea Alexander Fleming. Behatzaile aparta

1. Moneroen erreinua Nolakoak diren moneroak: bakterioen sailkapena eta bizi-funtzioak Bakterioen garrantzia

2. Protistoen erreinua. Protozooak Nolakoak diren protozooak: protozooen sailkapena eta bizi-funtzioak

• Fenomeno naturalei buruzko datuak hartzeko eta behatzeko metodoak. • Emaitzak aztertzeko metodoak eta korrelazioa eta kausalitatea bereiztea. • Zientzialari gizonezko eta emakumezko handien ekarpena biologia eta geologia zientzien garapenean. B. Zelula • Zelula motak mikroskopioan behatzeko eta konparatzeko estrategiak eta trebetasunak lantzea. C. Izaki bizidunak • Monero, protisto, fungi, landare eta animalien erreinuak bereiztea eta sailkatzea.

3. Protistoen erreinua. Algak Nolakoak diren algak: algen sailkapena eta bizi-funtzioak. Algen garrantzia

4. Onddoen erreinua Nolakoak diren onddoak: sailkapena

Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak

Baliabide digitalak Inklusioa eta aniztasuna Ebaluazioa

BALIABIDEAK PROIEKTU DIGITALEAN okumentua: «Alexander Flemingen biografia» D Bideoa: «Hasi aurretik» Aurkezpena: «Zer jakin behar duzun»

ideoak. «Izaki bizidun sinpleenak» eta «Erdibitzea» B Simulazioa. «Behatu moneroen erreinuko izakiak mikroskopioaz» Inklusioa eta aniztasuna: «Moneroen erreinua» edukia. 1. eta 2. fitxak curriculuma egokitzeko, 3. eta 4. fitxak trebatzeko, eta 5. eta 6. fitxak sakontzeko

ideoa. «Protozooen mugimendua» B Simulazioa. «Behatu protistoen erreinuko izakiak mikroskopioaz» Aurkezpena. «Protozooek eragiten dituzten gaixotasunak» Dokumentua: «Behatu urmael bateko protozooak» Inklusioa eta aniztasuna: «Protistoen erreinua» edukia. 1. eta 2. fitxak curriculuma egokitzeko, 3. eta 4. fitxak trebatzeko, eta 5. fitxa sakontzeko

GAKO PEDAGOGIKOAK IKASLEAREN LIBURUAN Orientazio akademikoa eta lanbide-orientazioa GJH Konpromisoa: 2, 3 eta 13 IKTak

Hizkuntza-plana. Idazmena: Hitzaldi bat idaztea Pentsamenduaren garapena: Pentsamendu zientifikoa IKTak

Lankidetzako ikaskuntza: Ideia-biltzarra IKTak Hizkuntza-plana. Idazmena: Deskribapen bat idaztea Pentsamenduaren garapena: Pentsamendu zientifikoa

Hizkuntza-plana. Idazmena: Azalpen-testu bat idaztea

IKTak

Pentsamenduaren garapena: Pentsamendu zientifikoa

Pentsamenduaren garapena: Ardatz-organigrama eta pentsamendu zientifikoa IKTak Ebaluazioa

Unitatearen aurkezpena Unitate hau abiatzeko, erreinurik errazena aztertzen hasiko gara, Moneroen erreinua, eta, tartean, bakterioak ikusiko ditugu. Ezaugarri orokorrak, sailkapena, bizifuntzioak eta gizakiarekin zer harreman duten landuko dugu. Ondoren, antzeko deskribapenen bidez, beste bi erreinu jorratuko ditugu: Protistoen erreinua, eta tartean algak eta protozooak, eta Onddoen erreinua.

Baliabideak eta materialak Unitate hau lantzeko, ikasleen liburuaz eta proposamen didaktikoaz gain, baliagarriak izango DIRA irakasleen webguneko ataletan eskuragarri dauden baliabideak: «Programazioa, proposamen didaktikoa eta Proiektuaren dokumentazioa»; «Aniztasuna eta inklusioa», eta «Nire baliabideak webgunean». Gogoan izan azken atal horretan hainbat tipologiatako fitxa inprimagarrien multzo zabala duzula (curriculuma egokitzeko, trebatzeko eta sakontzeko), edukien arabera antolatuta, behar izanez gero, aniztasunaren tratamendu egokia egin ahal izateko.

Metodologia-iradokizunak IKASLEEK ZER DAKITEN ETA IKASTEKO ZAILTASUNAK Unitatearen hasieran, komeni da ikasleek unitate honetan ikasiko diren lau erreinuei buruz aldez aurretik dituzten ezagutzak antzematea, batez ere moneroen, protistoen eta onddoen erresumei buruzko zer dakiten, animalien eta landareen erreinuak baino askoz ezezagunagoak egiten baitzaizkie. Interesgarria da bizitza mikroskopikoa oso ugaria dela konturatu daitezela, eta organismo horiek ekosistemetan eta ikasleen eguneroko bizitzan daukaten garrantzia handiaz jabetu daitezela. Horrez gain, komeni da ideia okerrak baztertzea, hala nola bakterioak kaltegarriak direla (ekosistemei eta gizakiari eragiten dieten onura izugarriak direla azpimarratuko dugu); algak eta landareak ez bereiztea (izaki bizidunen bi talde horien artean dauden desberdintasunak nabarmenduko ditugu); eta onddoak landareekin nahastea (ikasle askok onddoak perretxikoak baino ez direla uste dute, eta landaretzat jotzen dituzte, onddoak ere substratuan finkatuta bizi direlako). ZERIKUSIA DUTEN LANAK Unitate hau garatu bitartean, komenigarria eta motibagarria izan daiteke prozedurazkoagoak diren zeregin batzuk egitea, ikasleak metodo zientifikora hurbiltzeko eta ikasteko zenbait gaitasun eta estandar eskuratzen laguntzeko. «Zientzialantegia» ataleko ariketak eta jarduerak egitea iradokitzen dugu, hala nola putzu bateko protozooak behatzea edo lupa batekin likenak behatzea. Ekinak izateko eta lanak ondo egin nahi izatea lantzeko eskatuko diegu, eta, ildo horretatik, aurkezpen ordenatuak, zehaztasuna eta ikaskideekiko lankidetza azpimarratzea proposatzen dizugu.

Moneroak, protistoak eta onddoak Zer ikasiko duzu? Unitate honetan • Alexander Fleming. Behatzaile aparta 1. Moneroen erreinua 2. Protoktistoen erreinua. Protozooak 3. Protoktistoen erreinua. Algak 4. Onddoen erreinua • Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak

anayaharitza.es webgunean Motibatzeko

Moneroak, protoktistoak eta onddoak ALEXANDER FLEMING. Behatzaile aparta Hutsegiteei ikara izan behar diegula irakasten digute. Hutsegiteak ekidin eta ezkutatu behar omen ditugu, inoiz egin izango ez bagenitu bezala. Txorakeriak. Izan ere, deskuiduei eta ustezko hutsegiteei esker lortu nuen medikuntzan iraultza eragitea. Alexander Fleming dut izena. Darvel herrian jaio nintzen, Eskozian, 1881ean. Familia oso xumekoa nintzen, eta umea nintzela hil zen gure aita. Hala, hamahiru urterekin joan nintzen Londresera bizitzera, anaiorde batek han ikasten baitzuen medikuntza. Aukera izan bezain pronto, anaiaren urratsei jarraitzea eta medikuntza ikastea erabaki nuen.

• Bideoa: «Hasi aurretik» • Ezagutu hobeto... … Alexander Fleming Dagoeneko zer dakizun argitzeko

bakterio infekzioso batzuk kultibatzeko erabiltzen ari ginen Petri xafla batean. Orduan, tantatxoak erori ziren lekuan, bakterioak desagertu zirela ikusi nuen. Jakin-minez, fenomenoa aztertzen jarraitu, eta lisozima zer den deskubritu nuen; hots, gure gorputzak infekzioei aurre egiteko darabilen arma kimikoa.

Ikasketak amaitzean, bakterio-infekzioetan espezializatu nintzen. Izan ere, armadarekin harremanetan egon nintzen denboraldi batez, eta izugarria izan zen soldaduak zauri infektatuen ondorioz nola hiltzen ziren ikustea. Tratamendu eraginkorren bat garatzea posible balitz...

Urte gutxiren buruan, 1928an, Staphylococcus aureus bakterioen kultibo bat kutsatu zitzaidan, oharkabean, beste esperimentu batean erabiltzen ari nintzen onddo batekin. Egia esan, sekula ez nintzen oso pertsona ordenatua izan... Ustekabe ederra hartu nuen onddoa hazten ari zen guneetan bakterioak hiltzen zirela ikustean. Gertakari horri esker, penizilina isolatzea lortu nuen. Penizilina, hain zuzen ere, onddoak babes moduan sortzen duen substantzia bat da, eta substantzia horixe da medikuntzak bakterio-infekzioak tratatzeko erabili izan duen lehen antibiotikoa.

1922an aurkikuntza itzela egin nuen doministiku egin ondoren. Benetan, doministiku egitearen ondorioz izan zen! Kontua da muki-tantatxo batzuk erori zirela

Ikusten duzunez, «hutsegiteak» eta kasualitateak xehetasunez behatuz gero, aurrerapauso handiak lor ditzakegu zientziaren eremuan.

• Aurkezpena: «Zer jakin behar duzun» Azaltzeko • Aurkezpena «Protozooek eragiten dituzten gaixotasunak» «Likenak» • Bideoak: «Perretxikoak eratzen dituzten onddoen esporulazioa» Trebatzeko • Ariketa interaktiboak: «Jolastuz ikasi» «Egin proba»

IKASKUNTZA-SEGIDA URA, BIODIBERTSITATE UGARIKO MANTENUGAIA 3.1 Egin esperimentu txiki bat iturriko ura eta errekako ura hainbat baldintzaren aurrean nola aldatzen diren alderatzeko. Bete hainbat ontzi iturriko urarekin, eta itxi. Ondoren, egin gauza bera errekako urarekin. Jarri iturriko ura eta errekako ura duen ontzi bana eguzki-argirik ez dagoen leku batean. Jarri beste bi ontzi eguzki-argiak ordu luzez ematen duen leku batean. Azkenik, jarri azken bi ontziak hozkailuaren barnean. Astebetez ura jalkitzen utzi ondoren, aztertu ontzi guztiak mikroskopioarekin, eta idatzi zer alde ikusten duzun batzuen eta besteen artean. 3.2 Ura gaizki kontserbatuz eta tratatuz gero, mikroorganismoak garatu daitezke uretan. Askok, gainera, gaixotasunak eragin ditzakete. Ikertu eta idatzi zer gaixotasunez ari garen eta zer izaki bizidunek eragiten dituzten. NIRE HOZKAILUAN. JOGURTA: ERLAZIOEN MUNDU BAT! 4.1 Ikertu zer erlazio dauden jogurtean eta kefirrean dauden izaki bizidunen artean. Egin zerrenda bat izaki bizidun horien espezieen izenekin, eta idatzi zer erreinutakoak diren. Aipatu zer lortzen dugun gizakiok erlazio horien kontura. Aztertu mikroskopioarekin zer izaki bizidun diren.

METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK Unitatea Alexander Flemingen biografia irakurriz hastea iradokitzen dugu. Biografia horren irakurketak bide emango digu izaki bizidun sinpleenak aztertzen hasteko, bakterioak. Gainera, informazio horren bidez, ikasleek bakterio infekziosoei buruz ikertzen jardun zuen zientzialari baten lana ezagutzea lortu nahi da. Interesgarria litzateke irakurketa hau lankidetzako ikaskuntzaren teknika erabiliz egitea: «Taldeka irakurri».

• Zientzia-lantegia: «Behatu urmael bateko protozooak» Eta, gainera, beharrezko dokumentazio guztia proiektuaren gakoak aplikatzeko

+ jarraibide gehiago hemen: anayaharitza.es

TALDEAN ERANTZUN Ondorengo galdera hauek proposatzen ditugu Alexander Flemingen biografiaren zenbait alderdi ikasleekin lantzeko, bai eta unitate honekin lotutako orientazio akademikoa eta profesionala aztertzeko ere.

1 Zuen ustez, zer garrantzi du moneroei buruz ikertzeak? Eta mikroorganismo patogenoei buruz? Mikroorganismo patogenoak ezagutzea oso erabilgarria da, zientziarako baina baita gizarte osoarentzat ere. Lehenik eta behin, bakterioak askotan ikerketa-eredu gisa erabiltzen diren organismoak dira. Beste organismo batzuk baino errazagoak dira aztertzeko; izan ere, laborategian erraz hazi daitezke eta genoma txikiagoak dituzte, eta hala ere haietatik atera daitezkeen ondorioak baliozkoak eta estrapolagarriak dira kasu askotan. Gainera, bakterio askok gizakiarentzat oso garrantzitsuak diren gaixotasunak sorrarazten dituzte, pertsonei, abereei edota laboreei eragiten dietenak. Beraz, bakterioak ezagutzea funtsezkoa da gaixotasun horiek kontrolatzeko, eta, horrela, pertsonen bizi-kalitatea hobetzen joateko.

2 Banaka, pentsatu zein bi irakasgai gustatzen zaizkizuen gehien, eta azaldu gainerako ikaskideei zergatik gustatzen zaizkizuen gehiago. Uste duzue lehentasun horiek denborarekin alda daitezkeela? Zuen ustez, zeren araberakoa izan daiteke aldaketa hori? Erantzun bat baino gehiago dago. Ikasleei ezagutzaren arloan dituzten lehentasunei buruzko hausnarketa eginarazi nahi diegu, eta lehentasun horiek denborarekin alda daitezkeen ala ez eta aldaketa horretan zer faktorek eragin dezaketen bereizten lagundu.

IKASKUNTZA-SEGIDA URA, BIODIBERTSITATE UGARIKO MANTENUGAIA 3.1 Esperimentu txiki honen bidez lortu nahi da ikasleek egiaztatu eta aztertu dezatela nola eragiten dioten ingurumen-baldintzek urari, giza kontsumorako tratamendurik jaso duen ala ez kontuan hartuta. 3.2 Jarduera honetan urarekin lotutako patogeno nagusietako batzuk ikertuko ditugu, hala nola Entamoeba histolytica, hesteetako Giardiak, Toxoplasma gondii edo bakterio koliformeak. NIRE HOZKAILUAN. JOGURTA, ERLAZIOEN MUNDU BAT! 4.1 Aurreko atalean, ikasleek gizakientzat kaltegarriak diren mikroorganismoei buruz ikertu dute. Kasu honetan onuragarriak diren batzuk ikertuko dituzte, hala nola kefirraren hartziduran parte hartzen dutenak: Lactococcus, Lactobacillus eta Streptococcus generoko bakterioak eta legamiak.

1.1 Nolakoak diren moneroak

Moneroen erreinua

Bakterioen bizi-funtzioak

- Nola elikatzen diren. Organulurik ez dutenez (kloro-

Moneroak organismo prokariotoak eta zelulabakarrak dira; autotrofoak edo heterotrofoak izan daitezke. Moneroen talderik ugariena bakterioena da. Bakterioak izaki mikroskopikoak dira, eta inguru guztietara (uretara, lehorrera eta airera) eta izaki bizidunen barrura egokitzeko gaitasuna dute. Tenperaturari, azidotasunari, gazitasunari eta abarri dagokienez, egoerarik gogorrenak jasateko gai dira.

Moneroen zelula A

inguruko materia organikoaren hondakinekin elikatzen dira. Esaterako, lurreko bakterioak.

Formaren arabera, bakterioak honela sailkatzen dira: kokoak, baziloak, bibrioak, espiriloak eta espiroketak.

tzen dituzte beste izaki bizidun batzuekin, eta horri sinbiosi esaten zaio. Adibidez, heste-flora osatzen duten bakterioak. • Bakterio parasitoek beste organismo batzueta-

- Bibrioek koma-forma dute. - Espiriloak eta espiroketak kiribil luzanga baten itxurakoak dira.

tik hartzen dute materia organikoa; organismo horietan bizi dira eta kalte egiten diete. Horrelako bakterioek gaixotasunak sortzen dituzte; esaterako, tuberkulosia.

- Nola erlazionatzen diren. Bakterio batzuk flageloei Bakterio mota batzuk Kokoak

Baziloak

1 Irudian bakterio baten ohiko zelula ikus daiteke. Gogoan izan aurreko unitatean ikasi duzuna, eta adierazi, zure koadernoan, izaki bizidun honen egituren izenak.

bea dute; erdibitu egiten dira, beren zelula bakarra bi zatitan banatuta.

1.2 Bakterioen garrantzia

ustez, bakterioek inguru guztietara egokitzeko gaitasuna dutela. Argudiatu zure erantzuna. zianobakterioek, fotosintesia egiten dute. Bakterioek zelulaegitura sinpleak dituztela kontuan hartuta, zer organuluk edo egiturak egingo du fotosintesia? Ikertu, eta azaldu zure koadernoan.

4 Kalkulatu koko baten bolumena, jakinda diametroa 1,5 mikrometro luze dela. Gogoan izan esferen bolumena nola kalkulatzen den: 4·π·r3/3.

METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK

2 Bakterioak, erditik estututa, banatu egiten du bere edukia.

3 Bi zelulakume sortzen dira.

Zelulakumeak

- Nola ugaltzen diren. Bakterioek ugalketa sexuga-

2 Azaldu zer esan nahi duen, zure

3 Zenbait monerok, hala nola

Bibrioak

Espiroketak

Inguru guztietan daude bakterioak, eta ezinbesteko funtzioa betetzen dute gainerako izaki bizidunentzat. Batzuk kaltegarriak diren arren, bakterio gehienak onuragarriak dira.

- Bakterio kaltegarriak. Bakterio batzuek gaixotasunak sortzen dituzte; adibidez, tetanosa, salmonellosia, etab. Beste zenbaitek janariak kutsatzen dituzten, eta alferrik galtzen dira.

Moneroen erreinua

1 Bakterioa hazi egiten da eta bere material genetikoaren (DNAren) kopia egiten du.

• Bakterio sinbiotikoek laguntza-harremanak era-

Bakterio motak

- Kokoek esfera-forma dute. - Baziloak makilatxo baten modukoak dira.

Erdibitzea

IKTak Bideoak. «Izaki bizidun sinpleenak» eta «Erdibitzea» imulazioa. «Behatu moneroen erreinuko izakiak miS kroskopioaz» Inklusioa eta aniztasuna: «Moneroen erreinua» edukia. 1. eta 2. fitxak curriculuma egokitzeko, 3. eta 4. fitxak trebatzeko, eta 5. eta 6. fitxak sakontzeko

SOLUZIOAK Moneroen zelula

2 Protoktistoen erreinuan protozooak eta algak sartzen dira; hau da, izaki eukarioto bakunak.

Protoktistoen erreinua. Protozooak

Protozooen bizi-funtzioak

- Nola elikatzen diren. Protozooak heterotrofoak dira. Batzuk parasitoak dira, beste izaki bizidun batzuen materia organikoa hartzen baitute; izan ere, izaki bizidun horien barruan bizi dira eta gaitzak eragiten dizkiete. Beste zenbait protozooren elikagaiak materia organikoa, bakterioak eta beste protoktisto batzuk dira.

2.1 Nolakoak diren protozooak Protozooak organismo eukariotoak, zelulabakarrak eta heterotrofoak dira. Uretako inguruetan, lur hezeetan edo izaki bizidunen barruan bizi dira.

Protozooen zelula

Protozoo motak

ten dira jakiak lortzeko, ihes egiteko edo argitasunetik urruntzeko; beste batzuk, berriz, ezin dira mugitu.

- Nola ugaltzen diren. Protozoo batzuek sexu

- Protozoo ziliatuak. Azalean zilio izeneko harizpi mugikor txiki batzuk dituzte.

Mitokondria

- Protozoo flagelatuak. Harizpi bakarra dute, flagelo deritzona, eta zartailu baten moduan mugitzen dute.

- Protozoo errizopodoak. Zitoplasmaren luzapenak erabiltzen dituzte, Zitoplasma Erribosomak Bakuolo uzkurkorra

oinak balira bezala, mugitzeko eta janaria lortzeko; luzapen horien izena pseudopodo da.

Zelulakumeak

2.2 Protozooen garrantzia Zelulakumeak

- Protozoo onuragarriak. Protozoo batzuk garrantzi handikoak dira hondakin-urak arazteko, uretako bakterio deskonposatzaileekin elikatzen baitira. Beste zenbait protozook planktona osatzen dute; horrela, uretan dauden organismo asko elikatzen dituzte, eta horiek, gero, gizakiak jaten ditu.

- Protozoo esporozooak. Protozoo parasito hauen egitura oso bakuna da, eta ez dute mugitzeko egiturarik. Erresistentzia-egiturak edo esporak osatzen dituztelako dute izen hori.

Errizopodoetan

- Protozoo kaltegarriak. Protozoo batzuk parasitoak dira eta gaixotasunak sortzen dituzte; adibidez, malaria (eltxoen ziztadekin kutsatzen da) edo amebiasia (kutsaturiko janarien edo uraren bidez transmititzen da).

Protozoo mota batzuk Zilioak

Zilioak

Zelulakumeak Esporozooetan

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

1 Zuzendu, zure koadernoan, gezurra diren esaldiak. a) Protozooak heterotrofoak dira. Paramezioa gainazala babesten dioten zilioen mugimenduari esker mugitzen da.

Bortizelak, pedunkulu bati esker, substratu batean finkaturik bizi dira. Zilioak erabiltzen dituzte elikagaia lortzeko.

c) Protozooak ezin dira leku batetik bestera mugitu. e) Protozooek zelula-horma dute.

Ideia-biltzarra. Osatu taldeak, eta azaldu protozooen desagerpenak gizakiari zer ondorio ekarriko lizkiokeen.

anayaharitza.es Kontsultatu, zure baliabidebankuan, «Protozooek eragindako gaixotasunak» aurkezpena, eta azaldu gaixotasun horiek ekiditeko zenbait neurri.

Flageloa Pseudopodoa

Protozoo flagelatuek flagelo bat edo gehiago dituzte, eta horiek astinduz mugitzen dira.

Zelulakumeak

b) Protozoo guztiak aske bizi dira.

d) Protozooek ugalketa sexugabea soilik dute.

Amebak pseudopodoen bidez mugitzen dira leku batetik bestera; pseudopodoei oin faltsu ere deitzen zaie.

Protoktistoen erreinua. Protozooak METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK

Flagelatuetan

bidezko ugalketa dute (gametoen bidez ugaltzen dira), baina gehienek ugalketa sexugabea dute. Zelulak bikoiztu egiten du bere DNA, eta bi zelulakumetan zatitzen du bere edukia.

Protozooak lau talde nagusitan sailkatzen dira:

Nukleoa

Ziliatuetan

- Nola erlazionatzen diren. Protozoo asko mugitu egi-

Mintz plasmatikoa Material genetikoa (DNA)

Protozooen ugalketa sexugabea

Erreparatu irudiari, eta erantzun. a) Lehen hiru irudiek hiru motatako protozooak nola erdibitzen diren adierazten dute. Azaldu zer desberdintasun ikusten dituzun horien artean. b)

Lankidetzako ikaskuntza 2. ariketa egiteko «Ideia-biltzarra» teknika erabiltzea gomendatzen dugu. Gogoan izan Anayaren webgunean baliabide bat duzula ikasleei lankidetzako ikaskuntza teknika horren dinamika azaltzeko, ikasgelan modu arinagoan aplikatzeko. Hizkuntza-plana «Landu irudia» ataleko b) ariketa egiteko, ez ahaztu baliabide-bankuan «Hizkuntza-plana» atala kontsultatzea. Bertan aurkituko duzu testu deskribatzaile bat idazteko behar duzun informazioa. IKTak Bideoa. «Protozooen mugimendua» imulazioa. «Behatu protistoen erreinuko izakiak S mikroskopioaz» urkezpena. «Protozooek eragiten dituzten gaixotaA sunak» Dokumentua: «Behatu urmael bateko protozooak» Inklusioa eta aniztasuna: «Protistoen erreinua» edukia. 1. eta 2. fitxak curriculuma egokitzeko, 3. eta 4. fitxak trebatzeko, eta 5. fitxa sakontzeko

SOLUZIOAK Ulertu, pentsatu, ikertu…

3.1 Nolakoak diren algak

Protoktistoen erreinua. Algak

Algen bizi-funtzioak

- Nola elikatzen diren. Alga guztiak dira autotro-

Algak organismo eukariotoak, zelulabakarrak edo zelulaniztunak (ehunik eratzen ez dutenak) eta autotrofoak dira. Uretako inguruetan bizi dira.

Alga motak Zelulen konplexutasunaren arabera, hiru alga mota daude: alga zelulabakarrak (adibidez, euglenak edo Hydrurus algak), koloniak eratzen dituzten algak (volvox edo pandorina, esaterako) eta alga zelulaniztunak (itsas uraza edo Gracilaria algak, kasurako).

Kanala Mintz plasmatikoa

kolonietan elkartuta bizi daitezke. Alga zelulabakarrek flageloak dituzte argirantz igeri egiteko. Zelulaniztunek egitura bereziak dituzte harrietan atxikitzeko, olatuei eusteko edo ur-azalean flotatzeko. kete; hain zuzen ere, erdibituta, zatituta (banako zati batetik beste banako bat sortuta) edo esporak erabiliz (alga berriak sortzen dituzten zelula espezializatuak) ugal daitezke. Sexu bidezko ugalketa ere badute, gametoen bidezkoa. Alga zelulaniztun batzuek ugalketa sexugabea eta sexu bidezko ugalketa tartekatzen dituzte.

- Alga arreek pigmentu arreak dituzte.

- Alga onuragarriak. Fotosintesiari esker, algek oxigenatu egiten dituzte ozeanoa eta atmosfera, eta karbono dioxido asko hartzen dute. Gainera, protozooen eta uretako beste organismo askoren elikagaia ere badira. Gizakiak, jateko ez ezik, ongarritarako (nekazaritzan) eta abereen pentsurako ere erabiltzen ditu. Halaber, algetatik zenbait substantzia lortzen dira, hala nola agar deritzona; substantzia hori janariak loditzeko eta landareak edo bakterioak laborategian hazteko erabiltzen da.

Zitoplasma

Alga mota batzuk Erribosomak

Alga zelulabakarrak

Zelulahorma

Alga kolonialak

Alga zelulaniztunen egitura

Ernetzea

Ernalketa

- Alga kaltegarriak. Zenbait algak, urtaro jakin

Filoidea

Gameto emea

batzuetan pilatzen direnean, «marea gorriak» eratzen dituzte. Alga horiek toxina kaltegarriak sortzen dituzte itsasoko florarako eta faunarako, eta horrek gizakiari ere kalte egiten dio, kutsaturiko arraina jaten duenean.

Alga zelulaniztunak

Esporak

Esporofitoa Zigotoa

GametofitoGametofito emea arra

Proposatutako ariketen bidez, algen ikuspegi positiboa erakutsi nahi da, eta horretarako, beste kultura batzuetan oso ezagunak diren onurak azpimarratuko dira. Interesgarria izan daiteke algekin egindako sushi errezetaren bat egin edo probatu dezaten eskatzea.

Gameto arra

Talo motako egitura. Ehunak eratzen ez dituzten zelulen multzoa.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

1 Azaldu zer desberdintasun dauden alga zelulaniz-

Alga gorriak

Alga berdeak

Flotagailua Kauloidea

tunen eta kolonialen artean, bi alga motak ehunak eratzen ez dituzten zelula-multzoz osatuta badaude.

Alga arreak

2 Demagun algak gure planetako uretatik desagertzen direla bat-batean. Azaldu, zure erantzuna argudiatuz, zer gerta lekiekeen izaki bizidunei.

Errizoidea

Alga zelulaniztunek belaunaldi-txandaketa izeneko ugaltze-sistema dute. Horren arabera, ugalketa mota belaunaldiz belaunaldi aldatzen da; hau da, sexu bidezko ugaltze-fase baten ondoren (gameto bidezkoa), sexugabeko ugaltze-fasea (espora bidezkoa) etorriko da, eta abar. Algen sexugabeko fasea esporofitoari dagokio; sexu bidezko fasea, aldiz, gametofitoari. Hori kontuan hartuz, eta irudiaren laguntzaz, idatzi, zure koadernoan, urrats bakoitzari dagokion azalpena.

METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK Orrialde bikoitz honetan algak aztertzen dira. Garrantzitsua da ziurtatzea ikasleek ez dituztela nahasten algak eta landareak, oso ohikoa baita nahasmen hori maila honetan. Horretarako, bi erresuma horiek komunean dutena eta zertan bereizten diren nabarmentzea gomendatzen dugu.

3.2 Algen garrantzia

- Alga gorriek kolore gorriko pigmentuak dituzte.

Flageloa

Kloroplastoak

Algen sexu bidezko ugalketa

- Alga berdeek batez ere klorofila dute.

Nukleoa

Bakuolo uzkurkorra Mitokondria

Zelulakumeak

- Nola ugaltzen diren. Ugalketa sexugabea izan deza-

Algek, klorofila ez ezik, ohiko kolorea ematen dieten beste pigmentu batzuk ere badituzte. Hala, pigmentu nagusiaren arabera, honela sailkatzen dira:

Material genetikoa (DNA)

Protoktistoen erreinua. Algak

- Nola erlazionatzen diren. Zelulabakarrak aske edo

Algen zelulek zelula-horma eta kloroplastoak dituzte; azken horiek klorofila deritzon pigmentua dute.

Alga zelulabakarren egitura

Alga zelulabakarren ugalketa sexugabea

foak; hau da, fotosintesiaren bidez sintetizatzen dute beren materia organikoa.

SOLUZIOAK

Hizkuntza-plana «Landu irudia» ataleko ariketa egiteko, ez ahaztu baliabide-bankuan «Hizkuntza-plana» atala kontsultatzea. Bertan aurkituko duzu azalpen-testu bat idazteko behar duzun informazioa. IKTak imulazioa: «Behatu protistoen erreinuko izakiak S mikroskopioaz» Aurkezpena: «Algen bloomak» Inklusioa eta aniztasuna: «Protistoen erreinua: algak» edukia. 1. eta 2. fitxak curriculuma egokitzeko, 3. eta 4. fitxak trebatzeko, eta 5. fitxa sakontzeko

Ulertu, pentsatu, ikertu…

1 Alga zelulaniztunek ehunik eta organo espezializaturik gabeko gorputz edo talo bat dute; hala ere, beren zelulek sustraien, zurtoinaren eta hostoen antzeko egiturak osa ditzakete, errizoide, estipe eta orri izenekoak. Alga kolonialek mugi daitezkeen alga zelulabakarren talde txikiak osatzen dituzte. Haien arteko loturak ahulak dira, eta antolamendu erregularra edo ez hain erregularra izan dezakete.

2 Algak desagertuko balira, ozeanoaren eta atmosferaren oxigenazioa gutxituko litzateke. Karbono dioxidoak, aldiz, gora egingo luke, eta horrek berotegi-efektua areagotuko luke. Ekosistemak desorekatu egingo lirateke, algak uretako organismo askoren elikagai baitira, eta gizakia ezingo litzateke algez edo algez elikatzen diren organismoez baliatu.

Algen sexu bidezko ugalketa Ariketa honi esker, ikasleek irudi zientifiko bat behatzeko eta interpretatzeko gaitasunaz gain, irudi horren azalpen-testu bat idazteko hizkuntza-gaitasuna ere praktikan jarri ahal izango dute. Ikasleen testuetan honako informazio hau baloratuko da: esporofitoak espora flagelatuak sortzen ditu, eta horiek ernatzean gametofito emea eta arra sortzen dituzte. Horiek gameto arra eta emea sortzen dituzte, eta ernalketa bidez elkartzen dira, berriro esporofitoa sortuko duen zigoto bat sortzeko.

4.1 Nolakoak diren onddoak

Onddoen erreinua

Onddoak organismo eukariotoak, zelulabakarrak edo zelulaniztunak (ehunik eratzen ez dutenak) eta heterotrofoak dira. Leku hezeetan bizi dira, tenperatura leunetan eta argitik babestuta.

Onddo zelulabakarren egitura Mintz plasmatikoa

Nukleoa Material genetikoa (DNA)

Mitokondria

Zelula-horma

Onddoen zelula-horma ez da landareen zelulek dutenaren modukoa. Onddo zelulaniztunetan zelulak elkartu egiten dira eta harizpi-itxurako egiturak sortzen dituzte, hifa izenekoak. Onddo baten hifa multzo osoari mizelio esaten zaio.

Onddo motak Onddo mota asko daude; esaterako:

Zitoplasma

Erribosomak

- Onddo zelulabakarrak legamiak dira. - Onddo zelulaniztunak. • Lizunak. Onddo hauetan, mizelioak kotoi-itxura du.

Lizunen egitura Esporak

Elikagaien gainean, azalean edo zoru hezean hazi ohi dira. • Perretxikoak eratzen dituzten onddoak. Mizelioa

Ugaltze-egiturak (esporangioak)

lurpean egoten da, eta perretxiko izenez ezagutzen duguna, berez, esporak sortzen dituen ugaltze-egitura da. Onddo hauek basoetan eta larreetan hazten dira; adibidez, esnegorria edo txanpiñoia.

Onddo motak Onddo zelulabakarrak Zelulek hifa izeneko filamentuak eratzen dituzte

Perretxikoak eratzen dituzten onddoak

Onddoen bizi-funtzioak

- Nola elikatzen diren. Guztiak dira heterotrofoak. Materia organikoa nola hartzen duten kontuan hartuz, saprofitoak, parasitoak edo sinbiotikoak izan daitezke. Sinbiosiaren adibide bat likena da: onddo batek eta alga batek osatzen dute likena; onddoak bizitzeko behar duen inguru hezea ematen dio algari, eta algak, behar duen elikagaia onddoari. - Nola erlazionatzen diren. Zelulabakarrak batzuetan aske bizi, eta beste zenbaitetan, fruten, landareen eta abarren gainean hazten dira. Perretxikoak eratzen dituzten onddo asko lurzorura atxikita bizi dira. - Nola ugaltzen diren. Legamia asko gemazioz ugaltzen dira; hain zuzen ere, bi zelulakume eratzen dituzte eta horietako bat ernamuina balitz bezala garatzen da bestearen gainean. Onddo zelulaniztunak esporen bidez ugaltzen dira; esporek, ernamuintzen direnean, beste onddo bat sortzen dute. Ugaltze-egitura perretxikoa izaten da sarritan, eta esporak bertan sortzen dira; esporen mizelioa (onddoaren benetako gorputza) lurpean dago.

1 Azaldu zer diren onddoaren hifak eta mizelioa. 2

Ugaltze-egiturak edo esporangioak Lizunak Esporak

METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK

Legamiak bi zati desberdinetan erdibitzen dira; horrela, ernamuina edo protuberantzia sortu eta zelulatik bereizten da. Zelulakumeak

Aztertu perretxikoa eratzen duten onddoak Txapela

Orriak

- Onddo onuragarriak. Lurzoruan bizi diren onddo saprofitoek, materia organikoa deskonposatuta, humusa sortzen dute, eta landareak humus horrekin elikatzen dira. Perretxiko batzuk, hala nola boilurrak edo esnegorriak, oso estimatuak dira gastronomian. Lizun askok antibiotikoak sortzen dituzte, eta beste batzuek, sendagaiak. Legamiak edari alkoholdunak eta janari batzuk (adibidez, ogia) egiteko erabiltzen dira. - Onddo kaltegarriak. Onddo parasitoek gaixotasunak sortzen dizkiete pertsonei; esaterako, atletaren oina edo ezkabia. Beste batzuek landareak kutsatu, eta kalte egiten diete uztei. Zenbait perretxikoren toxinak hilgarriak izan daitezke, jakin gabe janez gero.

anayaharitza.es Kontsultatu «Likenak» izeneko baliabidea, eta erantzun: a) Zer izaki bizidun daude harremanetan erlazio sinbiotiko horretan? b) Zer ematen dio izaki bizidun bakoitzak besteari? c) Zer lekutan bizi dira izaki bizidun horiek? Likena

Hifa multzoak mizelioa sortzen du

Hifa

Onddoen erreinua

Ernamuina

4.2 Onddoen garrantzia

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

Perretxikoak eratzen dituzten onddoen egitura

Legamiaren ugalketa

Esporak 2

Oina

Mizelioa

Aztertu perretxikoa eratzen duten onddoen ugalketaren irudia, eta erantzun: a) Idatzi testuak onddoaren garapen-aldiak (zenbakia dutenak) deskribatzeko. b) Perretxikoak biltzeko araudiek, autonomiaerkidego batzuetan, pertzak, plastikozko poltsak edo bestelako ontziak erabiltzea debekatzen dute; horien ordez, saskiak erabiltzea gomendatzen da. Arrazoitu zergatik hartu duten zenbait autonomiaerkidegok neurri hori.

Orrialde bikoitz honetan onddoak aztertzen dira. Ez ahaztu ohiko bi ideia oker: bata landare gisa sailkatzea, eta bestea perretxikoekin bakarrik lotzea. Garrantzitsua da ikasleek ideia horiek baztertzea. Interesgarria izan daiteke onddoen garrantzia eta gizakiari ekartzen dizkioten onurak azpimarratzea; horretarako, ikasleek zerrenda bat egin dezakete ezagutzen dituzten onddoekin, eta horiek duten garrantzia azaldu dezakete.

c) Bilatu informazioa Espainiako perretxiko toxikoen inguruan. Idatzi hiru adibideren izenak, eta azaldu zer efektu eragiten dituzten kontsumituz gero. d) Egin beste zerrenda bat elikaduran erabiltzen diren hiru perretxikorekin. Hautatu perretxiko bat, eta idatzi hura osagaitzat duen errezeta bat.

IKTak

SOLUZIOAK Ulertu, pentsatu, ikertu…

Simulazioa: «Behatu onddoen erreinuko izakiak mikroskopioaz»

1 Hifak harizpi-itxurako egiturak sortzen dituzten onddo zelulen elkarketak dira. Mizelioa onddo

ideoak: «Onddoak», «Onddoak, izaki deskonposaB tzaileak», «Perretxikoak eratzen dituzten onddoen esporulazioa», «Penizilina»

2 a) Onddoak eta algak daude harremanetan erlazio sinbiotiko horretan.

Aurkezpena: «Likenak» Dokumentuak: «Behatu likenak lupaz» Inklusioa eta aniztasuna: «Onddoen erreinua» edukia. 1. eta 2. fitxak curriculuma egokitzeko, 3. eta 4. fitxak trebatzeko, eta 5. fitxa sakontzeko

zelulanitz baten hifa-multzoa da. b) Onddoek materia organikoa lortzen dute algetatik; sinbiosian bizi dira eta fotosintesiaren bidez sintetizatzen dute materia organikoa. Algek onddoetatik uretatik kanpo bizitzeko behar duten inguru hezea lortzen dute. c) Zuhaitz-azalean bizi ohi dira, eta kutsadura gutxi dagoen tokietako arroketan. Likenak oso sentikorrak dira kutsadurarekiko, horregatik, kutsadura atmosferikoaren bioadierazletzat hartzen dira.

Aztertu perretxikoa eratzen duten onddoak a) Espora batek, (1) ernatzean, onddo berri baten mizelioa sortzen du. Perretxikoak sortzen dituzten onddoek mizelioa lurperatuta izaten dute, eta tenperatura- eta hezetasun-baldintzak egokiak direnean, perretxikoa edo ugaltze-egitura garatzen da (2). Perretxikoaren txapelaren azpian, espora berriak askatuko dituzten orriak daude (3). b) Kontserbazio-neurri hau perretxiko berriak sor daitezen egiten da. Horregatik, garrantzitsua da oinetik moztu eta biltzea, eta inoiz ez erauzi eta ateratzea, mizelioa kaltetu baikenezake; gainera, saskietan jarrita, bilketan ari garela esporak sakabanatuko dira.

c) Erantzun bat baino gehiago daude. Ikasleek Espainian dauden perretxiko pozoitsu edo toxikoen espezie batzuk ikertu eta aukeratu beharko dituzte, eta osasunean dituzten ondorioak zehaztu. Hona hemen Espainian aurki daitezkeen perretxiko toxiko eta pozoitsuetako batzuk: Amanita phalloides, Amanita muscaria, Amanita verna, Cortinarius orellanus, Boletus satanas, Gyromitra esculenta eta Galerina marginata. Ondorioak askotarikoak dira: Cortinarius orellanusek gripearen antzeko sintomak eragiten ditu, eta Amanita muscariak edo Galerina marginatak heriotza ere eragin dezakete. d) Erantzun bat baino gehiago daude. Elikaduran erabiltzen diren perretxikodun onddoak ikertu beharko dira. Hona hemen Espainiako basoetan aurki daitezkeen onddo horietako batzuk: txanpiñoia (Agaricus campestris), boletusa (Boletus edulis), boilur beltza (Tuber melanosporum) edo niskaloa (Lactarius deliciosus); baita japoniar sukaldean oso estimatuak diren shitakea (Lenticula edodes) edo enokia (Flammulina velutipes) ere.

Gogoratu unitate honetan egindako lanaren materiala hautatu behar duzula zure portfolioa egiteko.

ULERTU

Interpretatu irudiak

Aplikatu

Antolatu ideiak

3 Aztertu irudiak, eta erantzun galderei:

5 Adierazi hurrengo esaldiak zer bakteriori dagoz-

Bete, zure koadernoan, organigrama honetako hutsuneak. Ikasi organigramak nola egiten diren, anayaharitza.es webgunean eskuragarri dagoen baliabidearekin. Ziliatuak

Bost erreinuak

c) Laguntza-harremanak eratzen dituzte beste izaki bizidun batzuekin. D

a lg k A ria gor ?

b) Zer nutrizio mota dute?

Landarea

c) Mugitzeko gaitasuna dute? Zer zelula-egitura erabiltzen dituzte horretarako? d) Isolatuta bizi dira edo koloniak eratzen dituzte? e) Gaixotasunak eragiten dizkiote gizakiari? f) Nola ugaltzen dira?

Laburbildu 2 Egin unitatearen laburpena, gidoi honen arabera: • Azaldu nola elikatzen diren bakterioak.

4 Adierazi onddo zelulaniztunaren eskeman zenbakiekin adierazten diren egituren izenak, eta erantzun galderei:

• Esan bakterioak nola erdibanatzen diren.

• Azaldu nola elikatzen diren protozooak. tzen dituzten egiturak.

• Azaldu algak nola ugaltzen diren. • Azaldu onddoak nola erlazionatzen diren. 3

• Esan bakterioek, protozooek, algek eta onddoek

a) Moneroen ezaugarri nagusiak. b) Protozooen ezaugarri nagusiak. c) Algen ezaugarri nagusiak. d) Onddoen ezaugarri nagusiak.

Euglena alga zelulabakarra da; «begi» bat du, hau da, argia detektatzen duen fotoerrezeptore bat, eta modu harrigarrian elikatzen da. Zientzialariek mixotrofo deitzen diete organismo mota hauei; izan ere, autotrofoak eta heterotrofoak dira aldi berean.

METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK

egia ala gezurra diren, eta, gezurra badira, idatzi akatsik gabe zure koadernoan:

Euglenak klorofila du, eta, beraz, fotosintesia egin dezake. Horretarako, biomolekula organikoak sortzen ditu substantzia ez-organikoekin eta eguzki-argiaren energiarekin. Hala ere, protoktisto hau materia organikoarekin ere elikatzen da, ingurunetik harrapatzen dituen izaki bizidunen materia organikoarekin, hain zuzen. Abantaila handia da hori organismo zelulabakar hain txikiarentzat.

a) Alga guztiak dira zelulaniztunak eta guztiak ikus daitezke begi-kolpe batez.

a) Zer nutrizio mota dauka Euglenak? Zertan datza?

b) Alga gorriek ez dute klorofilarik; hau da, pigmentu fotosintetikorik.

b) Zer baldintza direla-eta du Euglenak gainerako algek baino abantaila handiagoa?

c) Ez dago ur gezako algarik; itsasoko algak baino ez daude.

8 Adierazi algei eta onddoei buruzko esaldi hauek

d) Bakterio guztiek eragiten dituzte gaixotasunak.

• Zer irizpide erabiltzen da algak sailkatzeko?

zer onura eta zer kalte dakarzkioten gizakiari.

9 Irakurri testu hau, eta erantzun galderei.

du. Protozoo hau 10 mikra luze da, eta Anopheles eltxoaren ziztadaren bidez kutsatzen da. Eltxoaren eztenak 0,1 zentimetroko luzera baldin badu, zenbat protozoo injektatu ditzake ziztada batekin? (Gogoratu: 1 mikra edo mikrometro = 0,0001 mm).

Bilatu informazioa baldintza heterotrofoetan landatzen diren algen inguruan, eta idatzi nola erabiltzen diren bioerregaia sortzeko.

• Deskribatu zenbait protozook mugitzeko erabil-

• Izendatu:

Egin aurrera

tasunean algak topatzea.

7 Plasmodium izeneko agenteak malaria eragiten

a) Sailkatu organismo bakoitza, zer erreinutakoa den adieraziz.

a) Zein da onddoaren benetako gorputza? Non dago? b) Azaldu irudian adierazten den prozesuaren etapak. c) Zer uste duzu gertatzen dela perretxikoak biltzean, substratutik gertu moztu beharrean, erauzi egiten baditugu?

Bigarren unitate honetan, leku bateko bizi-baldintzen artean zer erlazio sortzen diren aztertu duzu, baita lekuan bertan zer izaki bizidun garatzen diren ere. Gainera, begi hutsez ikusi ezin diren izaki bizidun ugari behatu dituzu, baita mikrobiologialaborategietan erabiltzen diren teknika batzuk ikasi ere. Hausnarketa egiteko, jaitsi anayaharitza.es webguneko galdetegia eta errubrika. Ulertu egiten dut eta gai naiz ikaskideei azaltzeko.

Gai naiz izaki zelulabakarren formak bereizteko eta izendatzeko. …

Ez dut guztiz ondo ulertzen. Zalantza batzuk ditut.

Ez dut ulertzen.

Ez dakit.

…

PROBATU ZURE KONPETENTZIAK Egin zeure konpetentzien autoebaluazioa anayaharitza.es webgunean.

Ikasleek unitatearen oinarrizko edukiak berrikustea eta praktikan jartzea da orrialde bikoitz honen helburua, ariketen sekuentziazio baten bidez. «Behatu urmael bateko protozooak» zientzia-tailerra egiteko, hainbat infusio egin eta garai desberdinetan behatzea gomendatzen dizugu, uretan aurki daitezken organismoen aniztasuna areagotu dadin.

HAUSNARTU

Alderdiak

Landu ikasitakoa

g) Onddoek gaixotasunak eragin diezazkiekete gizakiei, baina inoiz ez landareei.

6 Arrazoitu ea posible litzatekeen ozeanoaren sakon-

? Lizunak

a) Materia organikoa beste izaki bizidun batzuetatik lortzen dute, horiek kaltetu ondoren. b) Inguruneko materia organikoaren hondakinekin elikatzen dira.

Ondd oa k

liak ima An

Protozooak Proto kti

ak sto

Bibrioak k roa Kokoak ne

Zelulaniztunak

Bost erreinuak

O n dd o

liak ima

ro ne

Proto kt is

ak rre

a lga

Ebaluazioen eta ariketen proba idatzien sorgailua

Kokoak

ga Al riak r go

a to

baluazio-probak: oinarrizkoa, aurreratua eta konE petentziena.

Bibrioak

Zelulabakarrak

Lizunak

ak iko tx en rre atz ten Pe er uz oak t di ndd o

dareak

Funtsezkoena

Protozooak

Baziloak

Lan

Fitxak: Kontzeptuak 2fitxa

rd ga ea k

Espiriloak

IKTak riketa interaktiboak: «Jolastuz ikasi» eta «Egin proA ba!»

Ez ahaztu «Proiektuaren Gakoak» dokumentua kontsultatzea, gako horretan lantzen diren aktiboei eta dimentsioei buruzko informazioa izateko.

or oz oo ak A l

Ekintzailetzaren kultura

ak Err izo pod oak Es p

1 elatu

Ez ahaztu «Proiektuaren Gakoak» dokumentua kontsultatzea, ikasleei 1. ariketako «Organigrama erradiala» antolatzaile bisuala nola egin azaltzeko.

ANTOLATU IDEIAK

Flag

Pentsamenduaren garapena

Ziliatuak

e) Algak ugalketa sexugabearen bidez soilik ugaltzen dira. f) Fotosintesia egiten dutenez, onddoak leku eguzkitsuetan eta hezetasun gutxi dutenetan bizi dira.

kien: saprofitoei, sinbionteei edo parasitoei.

ULERTU

Gogoratu unitate honetan egindako lanaren materiala hautatu behar duzula zure portfolioa egiteko.

ULERTU

Interpretatu irudiak

Aplikatu

Antolatu ideiak

3 Aztertu irudiak, eta erantzun galderei:

5 Adierazi hurrengo esaldiak zer bakteriori dagoz-

Bost erreinuak

c) Laguntza-harremanak eratzen dituzte beste izaki bizidun batzuekin. D

a lg k A ria gor ?

a) Sailkatu organismo bakoitza, zer erreinutakoa den adieraziz. b) Zer nutrizio mota dute?

Landarea

d) Isolatuta bizi dira edo koloniak eratzen dituzte? e) Gaixotasunak eragiten dizkiote gizakiari? f) Nola ugaltzen dira?

2 Egin unitatearen laburpena, gidoi honen arabera: • Azaldu nola elikatzen diren bakterioak.

4 Adierazi onddo zelulaniztunaren eskeman zenbakiekin adierazten diren egituren izenak, eta erantzun galderei:

• Esan bakterioak nola erdibanatzen diren.

• Azaldu nola elikatzen diren protozooak. tzen dituzten egiturak.

• Azaldu algak nola ugaltzen diren. • Azaldu onddoak nola erlazionatzen diren. 3

• Esan bakterioek, protozooek, algek eta onddoek zer onura eta zer kalte dakarzkioten gizakiari.

a) Moneroen ezaugarri nagusiak. b) Protozooen ezaugarri nagusiak. c) Algen ezaugarri nagusiak. d) Onddoen ezaugarri nagusiak.

egia ala gezurra diren, eta, gezurra badira, idatzi akatsik gabe zure koadernoan:

a) Alga guztiak dira zelulaniztunak eta guztiak ikus daitezke begi-kolpe batez.

a) Zer nutrizio mota dauka Euglenak? Zertan datza?

b) Alga gorriek ez dute klorofilarik; hau da, pigmentu fotosintetikorik.

b) Zer baldintza direla-eta du Euglenak gainerako algek baino abantaila handiagoa?

c) Ez dago ur gezako algarik; itsasoko algak baino ez daude.

d) Bakterio guztiek eragiten dituzte gaixotasunak.

• Zer irizpide erabiltzen da algak sailkatzeko?

• Izendatu:

8 Adierazi algei eta onddoei buruzko esaldi hauek

Bilatu informazioa baldintza heterotrofoetan landatzen diren algen inguruan, eta idatzi nola erabiltzen diren bioerregaia sortzeko.

• Deskribatu zenbait protozook mugitzeko erabil-

HAUSNARTU Bigarren unitate honetan, leku bateko bizi-baldintzen artean zer erlazio sortzen diren aztertu duzu, baita lekuan bertan zer izaki bizidun garatzen diren ere. Gainera, begi hutsez ikusi ezin diren izaki bizidun ugari behatu dituzu, baita mikrobiologialaborategietan erabiltzen diren teknika batzuk ikasi ere. Hausnarketa egiteko, jaitsi anayaharitza.es webguneko galdetegia eta errubrika. Alderdiak

Ulertu egiten dut eta gai naiz ikaskideei azaltzeko.

Gai naiz izaki zelulabakarren formak bereizteko eta izendatzeko. …

Ez dut guztiz ondo ulertzen. Zalantza batzuk ditut.

2 Ikasleek unitatearen puntu garrantzitsuenen laburpena egitea da ariketa honen helburua. Puntu horiek honako hauek dira:

• Bakterioek nutrizio autotrofoa izan dezakete beren materia organikoa fotosintesiaren bidez

tasunean algak topatzea.

7 Plasmodium izeneko agenteak malaria eragiten

c) Mugitzeko gaitasuna dute? Zer zelula-egitura erabiltzen dituzte horretarako?

Laburbildu

g) Onddoek gaixotasunak eragin diezazkiekete gizakiei, baina inoiz ez landareei.

Egin aurrera

LABURBILDU

9 Irakurri testu hau, eta erantzun galderei.

6 Arrazoitu ea posible litzatekeen ozeanoaren sakon-

? Lizunak

a) Materia organikoa beste izaki bizidun batzuetatik lortzen dute, horiek kaltetu ondoren. b) Inguruneko materia organikoaren hondakinekin elikatzen dira.

Protozooak Proto kti

Ondd oa k

liak ima An

ak sto

Bibrioak k roa Kokoak ne

f) Fotosintesia egiten dutenez, onddoak leku eguzkitsuetan eta hezetasun gutxi dutenetan bizi dira.

kien: saprofitoei, sinbionteei edo parasitoei.

Bete, zure koadernoan, organigrama honetako hutsuneak. Ikasi organigramak nola egiten diren, anayaharitza.es webgunean eskuragarri dagoen baliabidearekin. Ziliatuak

e) Algak ugalketa sexugabearen bidez soilik ugaltzen dira.

Ez dut ulertzen.

Ez dakit.

…

PROBATU ZURE KONPETENTZIAK Egin zeure konpetentzien autoebaluazioa anayaharitza.es webgunean.

Hizkuntza-plana «Landu irudia» ataleko ariketa egiteko, ez ahaztu baliabide-bankuan «Hizkuntza-plana» atala kontsultatzea. Bertan aurkituko duzu azalpen-testu bat idazteko behar duzun informazioa. Pentsamenduaren garapena Ez ahaztu «Proiektuaren Gakoak» dokumentua kontsultatzea, ikasleei 1. ariketako «Organigrama erradiala» antolatzaile bisuala nola egin azaltzeko. Ekintzailetzaren kultura Ez ahaztu «Proiektuaren Gakoak» dokumentua kontsultatzea, gako horretan lantzen diren aktiboei eta dimentsioei buruzko informazioa izateko. IKTak riketa interaktiboak: «Jolastuz ikasi» eta «Egin proA ba!» Fitxak: Kontzeptuak 2fitxa Funtsezkoena baluazio-probak: oinarrizkoa, aurreratua eta konE petentziena. Ebaluazioen eta ariketen proba idatzien sorgailua

sintetizatzen badute; edo nutrizio heterotrofoa, beste izaki bizidun batzuen materia organikoarekin elikatzen badira. Nutrizio heterotrofoaren barruan, honela banatzen dira: bakterio saprofitoak edo deskonposatzaileak inguruko materia organikoaren hondakinekin elikatzen dira; bakterio sinbiotikoek laguntza-harremanak eratzen dituzte beste izaki bizidun batzuekin, eta horri sinbiosi esaten zaio; eta bakterio parasitoek beste organismo batzuetatik hartzen dute materia organikoa. Organismo horietan bizi dira eta kalte egiten diete.

• Bakterioek ugalketa sexugabea dute; erdibitu egiten dira, beren zelula bakarra bi zatitan banatuta. Erdibitzea honela gertatzen da: bakterioa hazi egiten da eta bere material genetikoaren (DNA) kopia egiten du. Ondoren, bakterioak, erditik estututa, banatu egiten du bere edukia. Azkenik, itotzearen bidez, guztiz zatitzen da bi zelulakumetan.

• Protozooak heterotrofoak dira. Batzuk parasitoak dira, beste izaki bizidun batzuen materia organikoa hartzen baitute. Izaki bizidun horien barruan bizi dira eta gaitzak eragiten dizkiete. Beste zenbait protozooren elikagaiak materia organikoa, bakterioak eta beste protoktisto batzuk dira.

• Mugitzen diren protozooak zilioen bidez (batera mugitzen diren mintzaren harizpi txikiak) egin dezakete; flageloen bidez (zartailu itxurako harizpia); edo pseudopodo deritzon zitoplasmaren deformazioen bidez.

• Algak pigmentu nagusiaren arabera sailkatzen dira: klorofila berdeentzat, pigmentu gorriak gorrientzat eta pigmentu arreak arreentzat.

• Algak ugalketa sexugabea izan dezakete: erdibituta; zatituta, banako zati batetik beste banako bat sortuta; edo esporen bidez, alga berriak sortzen dituzten zelula espezializatuak. Sexu bidezko ugalketa ere izan dezakete, gametoen bidez. Alga zelulaniztun batzuek ugalketa sexugabea eta sexu bidezko ugalketa tartekatzen dituzte.

• Onddo zelulabakarrak batzuetan aske bizi dira, eta beste zenbaitetan, fruten, landareen eta abarren gainean hazten dira, eta haietaz elikatzen dira parasito moduan edo sinbiosiaren bidez. Perretxikoak eratzen dituzten onddo asko lurzorura atxikita bizi dira.

• Bakterioak onuragarriak izan daitezke, adibidez, gure organismoan bizi diren eta ondo funtzionatzen laguntzen diguten sinbiotikoak, edo hondakin-urak arazteko eta hondakinak tratatzeko erabiltzen diren deskonposatzaileak. Onuragarriak dira, halaber, fotosintesian parte hartzen duten bakterioak, ura eta atmosfera oxigenatzen baitituzte; bai eta hartzidura sortzen dutenak ere, gazta, jogurta, edo ozpina egiteko erabiltzen baitira. Bestalde, bakterio batzuek gaixotasunak sor ditzakete; adibidez, tetanosa edo salmonellosia; beste zenbaitek janariak kutsatzen dituzte, eta alferrik galtzen dira. Protozoo batzuk garrantzi handikoak dira hondakin-urak arazteko, uretako bakterio deskonposatzaileekin elikatzen baitira. Beste zenbait protozook planktona osatzen dute; horrela, uretan dauden organismo asko elikatzen dituzte, eta horiek, gero, gizakiak jaten ditu. Hala ere, protozoo batzuk parasitoak dira eta gaixotasunak sortzen dituzte; adibidez, malaria edo amebiasia. Algek, fotosintesiari esker, ura eta atmosfera oxigenatzen dituzte eta karbono dioxido asko hartzen dute. Gainera, gizakiak elikagai gisa, ongarritarako eta abereen pentsurako erabiltzen ditu. Halaber, algetatik zenbait substantzia lortzen dira, hala nola agar deritzona; substantzia hori janariak loditzeko eta landareak edo bakterioak laborategian hazteko erabiltzen da. Bestalde, toxinak sortzen dituzte. Toxina horiek itsasoko florarako eta faunarako kaltegarriak izan daitezke, eta horrek gizakiari ere kalte egin diezaioke, kutsaturiko arraina jaten duenean. Azkenik, onddoek onura eragiten dute lurzoruko materia organikoa deskonposatzean, humusa sortzen baitute. Perretxiko batzuk, hala nola boilurrak edo esnegorriak, oso estimatuak dira gastronomian. Lizun askok antibiotikoak eta beste zenbait sendagai sortzen dituzte. Legamiak edari alkoholdunak eta janari batzuk (adibidez, ogia) egiteko erabiltzen dira. Baina kaltegarriak izan daitezke, gaixotasunak sor baititzakete; esaterako, atletaren oina edo ezkabia. Halaber, landareak kutsatu eta kalte egiten diete uztei. Gainera, zenbait perretxikoren toxinak hilgarriak izan daitezke.

• a) Moneroak organismo prokariotoak eta zelulabakarrak dira; beren nutrizioa autotrofoa edo heterotrofoa izan daiteke, eta gehienak mikroskopikoak dira. b) Protozooak organismo eukariotoak, sinpleak, zelulabakarrak eta heterotrofoak dira. Uretako inguruetan, lur hezeetan edo izaki bizidunen barruan bizi dira. c) Algak organismo eukarioto sinpleak, zelulabakarrak edo zelulaniztunak (ehunik eratzen ez dutenak) eta autotrofoak dira. Uretako inguruetan bizi dira.

d) Onddoak organismo eukariotoak, zelulabakarrak edo zelulaniztunak (ehunik eratzen ez dutenak) eta heterotrofoak dira. Leku hezeetan bizi dira, tenperatura leunetan eta argitik babestuta.

Gogoratu unitate honetan egindako lanaren materiala hautatu behar duzula zure portfolioa egiteko.

ULERTU

Interpretatu irudiak

Aplikatu

Antolatu ideiak

3 Aztertu irudiak, eta erantzun galderei:

5 Adierazi hurrengo esaldiak zer bakteriori dagoz-

c) Laguntza-harremanak eratzen dituzte beste izaki bizidun batzuekin. D

a lg k A ria gor ?

Lizunak

a) Sailkatu organismo bakoitza, zer erreinutakoa den adieraziz. b) Zer nutrizio mota dute?

Landarea

d) Isolatuta bizi dira edo koloniak eratzen dituzte? e) Gaixotasunak eragiten dizkiote gizakiari? f) Nola ugaltzen dira?

2 Egin unitatearen laburpena, gidoi honen arabera: • Azaldu nola elikatzen diren bakterioak.

4 Adierazi onddo zelulaniztunaren eskeman zenbakiekin adierazten diren egituren izenak, eta erantzun galderei:

• Esan bakterioak nola erdibanatzen diren.

• Azaldu nola elikatzen diren protozooak. tzen dituzten egiturak.

• Azaldu algak nola ugaltzen diren. • Azaldu onddoak nola erlazionatzen diren. 3

• Esan bakterioek, protozooek, algek eta onddoek

a) Moneroen ezaugarri nagusiak. b) Protozooen ezaugarri nagusiak. c) Algen ezaugarri nagusiak. d) Onddoen ezaugarri nagusiak.

egia ala gezurra diren, eta, gezurra badira, idatzi akatsik gabe zure koadernoan:

a) Alga guztiak dira zelulaniztunak eta guztiak ikus daitezke begi-kolpe batez.

a) Zer nutrizio mota dauka Euglenak? Zertan datza?

b) Alga gorriek ez dute klorofilarik; hau da, pigmentu fotosintetikorik.

b) Zer baldintza direla-eta du Euglenak gainerako algek baino abantaila handiagoa?

c) Ez dago ur gezako algarik; itsasoko algak baino ez daude.

8 Adierazi algei eta onddoei buruzko esaldi hauek

d) Bakterio guztiek eragiten dituzte gaixotasunak.

• Zer irizpide erabiltzen da algak sailkatzeko?

zer onura eta zer kalte dakarzkioten gizakiari.

Bilatu informazioa baldintza heterotrofoetan landatzen diren algen inguruan, eta idatzi nola erabiltzen diren bioerregaia sortzeko.

• Deskribatu zenbait protozook mugitzeko erabil-

• Izendatu:

tasunean algak topatzea.

7 Plasmodium izeneko agenteak malaria eragiten

c) Mugitzeko gaitasuna dute? Zer zelula-egitura erabiltzen dituzte horretarako?

Laburbildu

g) Onddoek gaixotasunak eragin diezazkiekete gizakiei, baina inoiz ez landareei.

Egin aurrera 9 Irakurri testu hau, eta erantzun galderei.

6 Arrazoitu ea posible litzatekeen ozeanoaren sakon-

a) Materia organikoa beste izaki bizidun batzuetatik lortzen dute, horiek kaltetu ondoren. b) Inguruneko materia organikoaren hondakinekin elikatzen dira.

Protozooak Proto kti

Bost erreinuak

Ondd oa k

liak ima An

ak sto

Bibrioak k roa Kokoak ne

f) Fotosintesia egiten dutenez, onddoak leku eguzkitsuetan eta hezetasun gutxi dutenetan bizi dira.

kien: saprofitoei, sinbionteei edo parasitoei.

Bete, zure koadernoan, organigrama honetako hutsuneak. Ikasi organigramak nola egiten diren, anayaharitza.es webgunean eskuragarri dagoen baliabidearekin. Ziliatuak

e) Algak ugalketa sexugabearen bidez soilik ugaltzen dira.

Ulertu egiten dut eta gai naiz ikaskideei azaltzeko.

Gai naiz izaki zelulabakarren formak bereizteko eta izendatzeko. …

Ez dut guztiz ondo ulertzen. Zalantza batzuk ditut.

Ez dut ulertzen.

…

Egin zeure konpetentzien autoebaluazioa anayaharitza.es webgunean.

Hizkuntza-plana «Landu irudia» ataleko ariketa egiteko, ez ahaztu baliabide-bankuan «Hizkuntza-plana» atala kontsultatzea. Bertan aurkituko duzu azalpen-testu bat idazteko behar duzun informazioa. Pentsamenduaren garapena Ez ahaztu «Proiektuaren Gakoak» dokumentua kontsultatzea, ikasleei 1. ariketako «Organigrama erradiala» antolatzaile bisuala nola egin azaltzeko. Ekintzailetzaren kultura Ez ahaztu «Proiektuaren Gakoak» dokumentua kontsultatzea, gako horretan lantzen diren aktiboei eta dimentsioei buruzko informazioa izateko. IKTak Ariketa interaktiboak: «Jolastuz ikasi» eta «Egin proba!» Fitxak: Kontzeptuak 2fitxa Funtsezkoena baluazio-probak: oinarrizkoa, aurreratua eta konE petentziena. Ebaluazioen eta ariketen proba idatzien sorgailua

rra, C-Legamia, onddoen erreinuko onddo zelulabakarra, D-Protoktistoen erreinuko protozoo ziliatua, E-Moneroen erreinuko bakterio espiroketa. b) Nutrizioari dagokionez: A, C, D eta E organismoek nutrizio heterotrofoa dute; B organismoak, aldiz, autotrofoa. c) A eta D organismoek dute mugitzeko gaitasuna. A, flagelo baten bidez, eta D, zilioen bidez. e) A, C, D eta E taldeetako zenbait organismok gaixotasunak eragin diezazkiote gizakiari.

PROBATU ZURE KONPETENTZIAK

3 a) A-Protoktistoen erreinuko protozoo flagelatua, B-Protoktistoen erreinuko alga zelulabaka-

d) A, C, D eta E organismoak isolatuta bizi dira, eta B organismoak koloniak era ditzake.

Ez dakit.

…

INTERPRETATU IRUDIAK

f) Guztiek ugalketa sexugabea dute, baina horietako zenbaitek, hala nola A, B, C eta D organismoek sexu bidezko ugalketa ere izan dezakete.

4 1-Txapela, 2-Esporak, 3-Mizelioa eta 4-Orriak. a) Onddoaren benetako gorputza mizelioa da, eta lurpean dago. b) Irudian perretxiko baten fruktifikazioa edo eraketa ikus daiteke. Mizeliotik abiatuta, heldua egon arte; orduan, ugaltze-esporak erortzen dira, eta horiek mizelio berri bat sortuko dute. c) Perretxikoa erauzten badugu, mizelioa lurpetik aterako dugu eta perretxikoa hilko litzateke, ondorioz, ez dira perretxiko berriak sortuko.

APLIKATU

5 a) Parasitoak. b) Saprofitoak. c) Sinbiotikoak.

6 Ozeanoaren sakontasunean ezin izango litzateke algarik topatu, autotrofo fotosintetikoak baitira, eta, beraz, eguzki-argia behar dute, eta 200 m-ko sakoneratik (eremu fotikoa) haratago ez da iristen eguzki-argirik.

7 0,1 cm-ko eztenean 10 mikrako 100 plasmodium sartzen dira (0,1 cm 1000 mikra dira, eta plasmodium bakoitzak 10 mikra neurtzen ditu).

8 a) Gezurra. Alga guztiak ez dira zelulaniztunak eta guztiak ezin dira ikusi begi-kolpe batez; zelulabakarrak eta mikroskopikoak ere badaude. b) Gezurra. Alga gorriek klorofila dute, baina pigmentu fotosintetiko gorriak dira nagusi. c) Gezurra. Ur gezako algak eta itsasoko algak daude. d) Gezurra. Bakterio gutxi batzuk bakarrik sortzen dituzte gaixotasunak. e) Gezurra. Algak ugalketa sexugabearen bidez eta sexu bidezko ugalketaren bidez ugaltzen dira. f) Gezurra. Fotosintesirik egiten ez dutenez, onddoak argitik babestuta eta leku hezeetan bizi daitezke. g) Gezurra. Onddoek mota guztietako izaki bizidunei eragin diezazkiekete gaixotasunak.

EGIN AURRERA

9 a) Nutrizio mixotrofoa du, nutrizio autotrofoa eta heterotrofoa aldi berean. Euglenak prozesu autotrofoa den fotosintesia egin dezake; horretarako, biomolekula organikoak sortzen ditu substantzia ez-organikoekin eta eguzki-argiaren energiarekin. Bestalde, organismo honek nutrizio heterotrofoa ere egin dezake, ingurunetik harrapatzen dituen izaki bizidunen materia organikoarekin elikatu baitaiteke. b) Argi gutxi dagoenean, Euglenak gainerako algek baino abantaila handiagoa du, izan ere, era heterotrofoan elikatzen da. c) Gaur egun, mikroalga izeneko alga mikroskopikoen hazkuntzak erabilera handia du bioteknologiaren eremuan. Mikroalga mixotrofoak argirik gabe hazi daitezke, konposatu organikoez baliatuta; beraz, hondakin-urak arazteko erabil daitezke, karbono organikoa eta zenbait nitrogeno eta fosforo konposatu ezabatzen baitituzte. Ondoren, mikroalgak bioerregaiak ekoizteko lehengaia izan daitezke. Organismo hauen mintzek olioak dituzte eta horiei esker flotatzen dute. Olio horietatik biodiesela lor daiteke. Mikroalga batzuek etanola ere sortzen dute, eta, beraz, bioetanola egiteko erabiltzen dira. Mikroalgak biomasa bezala ere erabil daitezke, eta horien laborantza eraginkorragoa eta ekologikoagoa da, batez ere haien ekoizpena uraren arazketarekin lotuta badago.

HAUSNARTU Unitate honetan, ikasleek mikroorganismo ugari eta horietako batzuek elikaduran duten eragina ezagutu dute. Gainera, espezie patogeno batzuen zerrenda egin dute, eta kontsumorako tratatutako txorrotako urari eta ibai edo putzu bateko urari buruzko esperimentuak egin eta ondorioak aterako dituzte. Jarduerak lankidetza-giroan egin dira, lantaldearen barruan. Ikasleek galdetegi bat dute anayaharitza.es webgunean, unitate honetan proposatutako zereginetan egin duten lanari buruz hausnartzen laguntzeko. Komeni da taldeka berrikustea ikasleek hobekuntza-marjina antzeman duten alderdiak.

PROBATU ZURE KONPENTENTZIAK Horrez gain, unitate honetan proposaturiko «Erronka» atala egiteko ikasleek erabili eta landu dituzten trebetasunak zer neurritan bereganatu dituzten ebaluatzen laguntzeko proba bat era badute anayaharitza.es webgunean.

Oharrak

© GRUPO ANAYA, S.A., 2022 - C/ Juan Ignacio Luca de Tena, 15 - 28027 Madrid. Eskubide guztiak gordeta. Legeak lan honen edukia babestu eta espetxe-zigorrak edota isunak eta kalte-galeren ondoriozko kalteordainak ezartzen ditu honako hauentzat: edozein literatura-lan, artelan zein zientzia-lan, edo horren eraldaketa, interpretazioa edo gauzapena (edozein euskarritan finkatuta edo edozein eratan komunikatuta), oso-osorik edo zati batean, baimenik gabe erreproduzitu, plagiatu, banatu edo komunikatzen dutenentzat.