Groninger kerken - Oktobernummer 2017

Groninger Kerken 2 0 1 7

GRONINGER KERKEN

STICHTING OUDE

ok tobe r

‘ V o o r e l k e w i n d v l a a g b l o o t ’ .

G r o n i n g e r k e r k e n g e t r o f f e n d o o r d e o r k a a n v a n 1 8 3 6 • D e B e n t h e i m e r d o o p v o n ( d s ) t v a n M e e d e n

inhoud Jan F. Oldenhuis

‘Voor elke windvlaag bloot’. Groninger kerken 121 getroffen door de orkaan van 1836 Terwijl de verwoestende orkanen Irma, José en Maria dit najaar het wereldnieuws bepaalden, liet de wind zich – zij het in mindere mate – ook in Groningen gelden. Om stormschade te voorkomen moest zelfs één van de kunstwerken die opgesteld waren om de Kerstvloed van 1717 te gedenken worden ontmanteld. Een goed moment om terug te kijken op een nu haast vergeten ramp, de orkaan van 1836. Die bracht aan veel kerken in de provincie schade toe, soms met fatale gevolgen.

De Stichting

133

Interview · Educatie · Excursies · Mediatheek · Winkel · Nieuws · De kerk als podium · Werk in uitvoering · Op weg naar 2019

Justin Kroesen en Martin Hillenga

De Bentheimer doopvon(ds)t van Meeden

149

‘Amazingly well preserved’ en ‘A beautiful example’. Zo reageerden Canadese onderzoekers van het project Baptisteria sacra enthousiast op de hen toegezonden foto’s van de doopvont van Meeden. De recente vondst van de best bewaarde middeleeuwse doopvont van Groningen voltrok zich in relatieve stilte en het object geniet dan ook geen grote bekendheid. In dit artikel wordt de vont uitgebreid beschreven en op grond van stilistische kenmerken wordt een dateringsvoorstel gedaan.

34 / 4 – oktober 2017

Stichting Oude Groninger Kerken opgericht 13 mei 1969 Stichting Der Aa-kerk Groningen opgericht 1 maart 1985

Beschermheer Mr.drs. F.J. Paas, Commissaris van de Koning in de provincie Groningen Bestuur en directie P.M. de Bruijne, voorzitter C. Kool, secretaris J. Wolters, penningmeester E.A.M. Bulder, vice-voorzitter J.A. de Vries M. van Zanten P.G.J. Breukink, directeur Adres Coehoornsingel 14 9711 bs Groningen telefoon (050) 312 35 69 telefax (050) 314 25 84 e-mail info@groningerkerken.nl www.groningerkerken.nl iban: nl69 abna 0486 114 333 Redactieadres Coehoornsingel 14 9711 bs Groningen e-mail hillenga@groningerkerken.nl Redactie Groninger Kerken Dr. C.P.J. van der Ploeg, voorzitter Drs. M. Hillenga, secretaris Drs. R.H. Alma Drs. A. van Deijk E. Hofman MA Dr. A.B. Mulder-Bakker J.F. Oldenhuis Katern ‘De Stichting’ Martin Hillenga Donateurschap Minimaal ¤ 17,50 per jaar Tijdschrift ¤ 15,- per jaar

Op de omslag: De windwijzer van Uitwierde, naar verluidt voorstellend Jan Cornelis Bos, de Biessumer landbouwer die de kerktoren na de orkaan van 1836 voor afbraak wist te behoeden. Foto Ron Caspers, bewerking Meindert Spek.

Het tijdschrift Groninger Kerken is een uitgave van de Stich­ting

Drukwerk en verzending Zalsman Groningen, Groningen

Oude Gronin­ger Kerken. Het tijdschrift verschijnt viermaal per jaar. Abonnement, alleen voor dona­teurs van de Stichting Oude Gronin­ger Kerken, ¤ 15,- per jaar. Nieu­we donateurs ont­vangen Gro­nin­ger Kerken het eerste jaar gratis.

issn 0169 - 3719

Advertenties Informatie en tarieven worden verstrekt door Stichting Oude Groninger Kerken telefoon (050) 312 35 69 contact Chris de Graaf, e-mail: info@groningerkerken.nl

Professionele Organisatie voor Monumentenbehoud (POM)

Opmaak en productie Ekkers & Paauw, Groningen

Jan F. Oldenhuis

‘Voor elke windvlaag bloot’ Groninger kerken getroffen door de orkaan van 1836 Natuurrampen spreken tot de verbeelding. In 2009 werd uitgebreid stilgestaan bij het feit dat de Cosmas- en Damianusvloed vijfhonderd jaar geleden de dijken deed doorbreken, waarbij de Dollard zijn grootste omvang bereikte. En het jaar 2017 is gevuld met activiteiten rondom driehonderd jaar Kerstvloed.

Beide calamiteiten maakten veel slachtoffers langs de kust en richtten daar verwoestingen aan, onder meer aan kerken. Een ‘vergeten’ ramp is de storm van 1836 die de gehele provincie Groningen trof.

De storm Op 29 november 1836 teisterde een orkaan Nederland en ver­ schillende delen van Europa. Vooral hoge gebouwen moesten het ontgelden, zoals kerken, torens, hoge huizen en boerde­ rijen. Deze orkaan trok ook over Stad en provincie Groningen.

Hij begon ’s middags om drie uur ‘met eenen stevigen blik­ sem en donderslag’ en ging ’s avonds om negen uur liggen. In dit artikel wil ik laten zien hoe kerken en torens onder deze storm hebben geleden en welke gevolgen deze vernielingen hadden voor de kerkelijke gemeenten. Zo vroeg een anonie­ me dichter zich af of de kerk van Wetsinge ernstig bescha­ digd zou zijn na de storm:

121

‘Verlangend smachtte ik naar den dag, opdat ik eindelijk eens zag, of u die woeste storm ook deerlijk heeft geschonden; ik dacht u al ter neer gestort, uw dak omlaag, uw muren kort In puin te zijn verswonden…’ 1

Het gehele land getroffen Verhalen uit het gehele land schetsen ons de kracht van die orkaan. In Amsterdam kreeg deze storm rond half twee ’s middags de kracht van een orkaan en veroorzaakte ‘sidde­ ring en beving’, toen daken werden afgerukt, gevels naar beneden stortten en schoorstenen van de daken werden ge­ vaagd. Op straat werden mensen door de storm opgepakt, in de gracht geslingerd, of tegen een boom of muur geslagen.

Aan het Haarlemmermeer veroorzaakte de storm een over­ stroming die 2300 bunder land onder water zette. In Utrecht stortte een deel van de Domtoren naar beneden, het Baarnse bos verloor drieduizend bomen en in Maarssen werd het dak van de synagoge gerukt. In Nijkerk, op de Veluwe, vielen vijf­ tig tabaksschuren aan de wind ten prooi en de bijna voltooide katholieke kerk in Raalte stortte volledig in.2

1 Gedrukt straatlied over de ‘vreeselijken Storm en Orkaan’ van 1836.

Collectie Meertens Instituut, Amsterdam.

1 Groninger Courant, 20 januari 1837. Pas in januari kreeg deze dichter een plek in de krant voor zijn poëtische ontboezemingen.

2 Cornelis van den Vijver, Gedenkboek van den orkaan in november 1836 en van den daarop gevolgden kerststorm (Amsterdam 1837).

wieken van een molen, die aan de overzijde van de trekvaart in het weiland terechtkwamen. De molen bij de Schipsloot, aan de oostzijde van de Wijmers in Loppersum werd volledig weggevaagd. Ook het vervoer had enorm van deze storm te lijden. De diligence van Groningen naar Leeuwarden werd op de Friesestraatweg van de weg geblazen en in stukken gesla­ gen, zonder dat er iemand verwondingen opliep. De trek­ schuiten konden de stad niet verlaten, maar het schip naar Niezijl dat al voor de storm vertrokken was, kreeg zo veel wa­ ter binnen dat het zonk; dit ongeval eiste geen slachtoffers.

Een brief uit Middelstum, afgedrukt in de Provinciale Groninger Courant, geeft een beeld van persoonlijke ervaringen:

2 Fragment uit het Gedenkboek van den orkaan (1837).

Particuliere collectie.

122

De storm in stad en provincie De verwoestende werking van deze orkaan geeft in de stad Groningen hetzelfde beeld als in Amsterdam. Verteld wordt dat alle huizen in de stad op een enkele uitzondering na beschadigd raakten. Schoorstenen en schoorsteenkappen vielen naar beneden en het regende dakpannen. Een huis aan de Vismarkt verloor zijn natuurstenen siergevel, verpletterde een stoep om vervolgens diep de grond in te dringen. De consistoriekamer van de Martinikerk verloor haar topgevel en de nieuwe kruisramen in de gevel werden ingedrukt. Men verwonderde zich erover dat hierbij in de stad geen mensen omkwamen, wel raakten er enkelen gewond.

In de provincie toonde deze orkaan ook zijn angstaan­ jagende en verwoestende kracht. Overal stortten boeren­ schuren en huizen in of liepen zware schade op. In Oldekerk verwoestte de storm een nieuwe boerderij, die in de zomer daarvoor pas gebouwd was. Het gezin van man vrouw en zeven kinderen, raakte hierdoor in bittere armoede, want het had het geld voor de nieuwbouw geleend. Bijna alle mo­ lens liepen schade op. Direct onder de stad rukte de wind de

‘Wij zijn, Goddank! Allen bewaard gebleven, ofschoon wij met velen in doodsgevaar hebben verkeerd. Gisteren, te 3 uren in den middag, is de storm hier eensklaps begonnen en is tegen 10 uren eerst wat bedaard. De schoone groote lindeboom, die op de bestrate wege bij onze achterdeur stond, is met wortelen en al uit den grond geslagen, heeft de helft van ons hek en van de straatstenen uitgeligt, en in zijn val de pannen van de schuur verbrijzeld; onze groote schuurdeuren zijn, spijt grendels en slagboomen, open­ gestoten; het water stroomede letterlijk door het huis heen, als of er geen dak meer opwas; onze meubels, bed­ degoed, alles droop van het water; er was geen drooge plaats, om mij met mijne kindertjes te bergen; wij kropen van de eene hoek naar de andere. Wij waren doodelijk verlegen en gingen op het laatst stil bij elkanderen zitten, ons voorbereidende, om weldra een groot ongeluk te ondergaan, en toen dachten wij niet, dat wij nu het Opper­ wezen konden bedanken voor ons behoud en onze redding uit wezenlijk doodsgevaar’.

Hoewel deze orkaan enorm veel schade aanrichtte, bleef het aantal slachtoffers beperkt. Bij Winschoten kwam een tweeënzestigjarige vrouw om toen zij zich ’s avond nog op pad waagde en in Sappemeer stortte een arbeiderswoning in waarbij een twaalfjarige jongen het leven liet. 3

De kerken en de torens Bijna alle kerken liepen schade op, maar het zwaarst getrof­ fen waren de kerken die in een slechte staat verkeerden.

Allereerst zal ik de ontwikkelingen van de tot ondergang ge­ doemde kerken aan de orde stellen, de schades aan enkele andere kerken naar voren brengen en de toestand van een aantal torens de revue laten passeren.

3 Al deze voorbeelden in deze alinea’s zijn afkomstig uit de Provinciale Groninger Courant van, 2, 6, 9, 13 december 1836 en van 17 jan 1837; Verslag van de Gedeputeerde Staten over 1836; Jan Buisman, Extreem weer; een canon van weergaloze winters, zinderende zomers, hagel en hozen, stormen en watersnoden (Franeker 2011).

4 D.H. Ferré Jacobs, Voorheen en thans. Oudheidkundige plaatsbeschrijving op kerk- en schoolgebied van de dorpen in de ring Appingedam (Appingedam 1909) 131.

5 Wiert J. Berghuis, ‘De toren van Uitwierde’, Groninger Kerken (1991) 112-118.

6 J. van der Aa, Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden (Gorinchem 1839-1854) XI, 380

3 De oude kerk van Uitwierde op een kaart van H. Teijsinga uit 1738. De kerk werd in 1839 afgebroken, de toren bleef behouden door toedoen van één van de kerkvoogden. Collectie Groninger Archieven (817-1112).

4 De kerk van Uitwierde gezien vanuit het zuidoosten. Op de toren staat een windvaan in de vorm van een ruiter, ter ere van Jan Cornelis Bos die de toren voor afbraak wist te behoeden. Foto Bert van As, collectie Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

De kerk van Uit wierde De kerk en het dorp Uitwierde hadden enorm geleden tijdens het beleg van Delfzijl in 1813-1814. Twintig boerderijen gingen, evenals de pastorie, in vlammen op en een groot aan­ tal huizen raakte ernstig beschadigd. De kerk werd van bin­ nen zó geruïneerd dat men er geen diensten meer kon hou­ den.4 Het was een mooi en hoog gebouw, wellicht in gotische stijl en vermoedelijk in de vijftiende eeuw in de plaats geko­ men van een geheel of gedeeltelijk afgebroken voorganger.5 Omdat de overheid de kosten van het herstel niet droeg, moest de kerk worden opgeknapt met ‘liefdegaven’ uit de gemeente en van weldoeners van buiten.6 Toereikend waren deze bijdragen echter niet. Bovendien moest er ook nog een

5 Gedenksteen voor Jan Cornelis Bos aan de kerktoren van Uitwierde. Foto Jelte Oosterhuis.

123

6 Tekening van de kerk van Sauwerd, kort voor de afbraak in 1840.

7 De afgebroken kerk en toren van Wetsinge. Aquarel door H.K. de Maat

Collectie Groninger Archieven (1536-3276).

uit 1841. Foto Marten de Leeuw, collectie Groninger Museum.

8 Het kerkhof van Groot Wetsinge, waarop met stenen en beplanting de contouren van de in 1840 afgebroken kerk zijn aangegeven. Links op de opname staat de pastorie (‘weem’), boven de kosterij. Foto Eric Kieboom.

124

nieuwe pastorie worden gebouwd, zodat de gemeente zich fors in de schulden stak. In 1837 waren deze schulden nog niet afgelost.

Hoewel kerk en toren al lange tijd in een slechte staat ver­ keerden, had de storm haar volledig onbruikbaar gemaakt.

Het dak en de overwelving lagen open, de scheuren in de mu­ ren waren veel breder geworden en de vensters hadden alle glas verloren en vrees voor instorting leek niet ongegrond.

Daarom werd besloten een nieuwe kerk te bouwen. Omdat de gemeente vrij klein was, kon er met een bescheiden kerk­ gebouw worden volstaan. De bouwkosten werden begroot werd op ƒ 5500,-. De opbrengst van de afbraak leverde ƒ 4000,- op, de synode droeg ƒ 1000,- bij en de overheid nam het tekort voor haar rekening, zodat deze kleine gemeente niet nogmaals voor hoge kosten kwam te staan. Op 18 mei 1839 kon de nieuwe kerk in gebruik worden genomen. 7 De toren, die ook in een slechte staat verkeerde, werd ech­ ter niet afgebroken, maar hersteld nadat Jan Cornelis Bos, landbouwer in het gehucht Biessum, zich sterk had gemaakt voor zijn behoud en de kosten daarvan grotendeels of geheel voor zijn rekening had genomen. Als windwijzer op de toren staat hij afgebeeld als ruiter te paard en na zijn overlijden in 1844 werd hij geëerd met een gedenksteen boven de ingang van toren. 8

De kerken van Wetsinge en Sauwerd Het kerkbestuur van Wetsinge had begin 1836 aan het Colle­ ge van Toezicht zijn problemen voorgelegd over de slechte staat van kerk en pastorie. De kerkvoogdij had geen geld voor het herstel en de kleine gemeente was niet bij machte om uit vrijgevigheid voldoende bij te dragen. De gemeente Wetsinge werkte nauw samen met die van Sauwerd. Ze had­ den sinds 1739 één predikant die in Wetsinge woonde en vanaf 1834 was er één kerkvoogdij. Toen de Wetsingers voor­ stelden om de kerk van Sauwerd af te breken en met de op­ brengsten daarvan kerk en pastorie van Wetsinge te herstel­ len, viel dit slecht bij de Sauwerders. Dit bleef een punt van onenigheid maar de storm maakte duidelijk dat geen van bei­ de kerken te redden vielen.9 Aan het begin van dit artikel staat een deel uit een gedicht.

De anonieme dichter had een gefingeerd gesprek tussen beide kerken op rijm gezet en zegt daarin dat geen van beide kerken wilde verdwijnen. Maar op het laatst gaf deze dichter aan voor welke oplossing gekozen moest worden. De kerk van Sauwerd maakte in dit tweegesprek de kerk van Wet­

singe het volgende verwijt, waarin ze verwoordde hoe slecht de kerk van Wetsinge ervoor stond:

‘Misgunt gij mij ‘t bestaan’? Gij naakte, kale tempel!

Ontdaan van schuil en schut, voor elke windvlaag bloot.

Verzwelgt gij gulzig steeds uw schier verdroogde fondsen, en sterft weldra den bitt’ren hongersdood.

Foei, schaam u, dat gij nog, met uwe ontvleeschte ribben, gebogen op een’ stut terwijl uw muurwerk splijt, mijn ondergang bedoelt! – Neen wat ik ook moog lijden, hoe wankel ik ook sta, gescheurd van beide zijden, ik leef, afgunstige! Ik leef nog u ten spijt’.

In het volgde fragment zegt de kerk van Wetsinge tegen de kerk van Sauwerd welke oplossing gekozen moet worden, namelijk het afbreken van beide kerken en de bouw van één nieuwe kerk: ‘Welaan! ‘k wil mijn verdriet zelf met mijn dood bewijzen.

Leg nevens mij uw grijs en somber hoofd ter rust.

Dan zal uit beider rif één tempel nieuw verrijzen,. den Heer en zijnen vriend een hartelust.

Dan zal het volk, dat wij nu scheiden, zich verenen, wanneer ’t in één gebouw denzelfden God vereert; en de oude vete om ons verdwijnt en vliegt ras henen…’ 10

De verwoestende storm had beide gemeenten wellicht snel­ ler bij elkaar gebracht dan van tevoren verwacht. Besloten werd om tussen de beide kerken, aan de Molenstreek, in Klein Wetsinge de nieuwe kerk te bouwen. Eerst werd de kerk van Sauwerd afgebroken en kort daarna die van Wetsinge.

De nieuwe kerk, de huidige kerk van Klein Wetsinge, kon op zondag 6 december 1840 in gebruik worden genomen.

De kerk van Woltersum gedeeltelijk afgebroken Woltersum had een kerk uit de dertiende eeuw met een rond­ gesloten koor en een middeleeuwse losstaande toren aan de oostzijde. Het westelijke deel van de kerk raakte in 1765 zo in verval dat het tot het koor moest worden afgebroken. Daarna kreeg de kerk een nieuw schip aangesloten op het middel­ eeuwse koor. Na de storm raakten het oude koor en de on­ stabiele losstaande toren ook in verval zodat deze ook moes­ ten worden gesloopt. In 1837-1838 kreeg de kerk uit 1765 haar nieuwe oostelijke deel en de nieuwe veel kleinere toren, gebouwd tegen de oostzijde van de kerk. De oude toren had

7 Wija Friso, Het verhaal van de ‘Waddenkerk’ van Uitwierde en het er omheen liggende dorp (Groningen 2008); 8 D.H. Ferré Jacobs, Voorheen en Thans. Oudheidkundige plaatsbeschrijving op kerk- en schoolgebied van de dorpen in de ring Appingedam (Appingedam 1909) 130; K.T. Meindertsma, ‘Windwijzers op Groninger torens en kerken’, Groninger Kerken (1999) 3-19.

9 Regionaal Historisch Centrum, Groninger Archieven (RHC GrA), Commissie van Toezicht op de kerkelijke goederen in de provincie Groningen (CvT) Toegang 175, inv. nr., 24 (1836), brieven 14 en 293; J.W. Boersma, ‘Het archeologisch-historisch onderzoek van de kerkstee van Groot-Wetsinge’, Gronings Historisch Jaarboek (1997); ‘Het archeologisch onderzoek van de standplaats van de Ned. Herv. Kerk te Sauwerd’, Groningse Volksalmanak 1985-1986 (Groningen 1986) 9-30.

10 Groninger Courant, 20 januari 1837.

125

9 (boven) De kerk van Woltersum, gezien uit het westen. Het middeleeuwse koor en de toren moesten na de storm worden afgebroken en worden vervangen door het huidige oostelijk deel van de kerk met de tegenwoordige toren. Foto Omke Oudeman.

10 (onder) Toegangsportaal van de kerk in Woltersum, met daarboven een gevelsteen met het jaartal 1838. Foto archief SOGK.

twee klokken waarvan de grote vóór de afbraak werd verkocht en de kleine, uit 1415, later van de hand ging omdat deze niet in de nieuwe toren paste. De gieters A.H. van Bergen en zoon in Heiligerlee goten toen de nieuwe passende klok, die in 1943 door de bezettende macht zou worden weg­ gehaald.11

De storm redde de kerk van Midwolde

126

De kerk te Midwolde verloor haar dak tijdens de storm. Dit hoefde de kerkvoogdij van Midwolde-Leek niet te verwonde­ ren, want sinds 1828 maakte ze al plannen om kerk en toren af te breken. Toen ze deze plannen overwoog, had de heer van Nienoord verzocht om bij een eventuele afbraak het koor te laten staan voor het behoud van de grafkelder en de graf­ tombe. Deze kon dan aan de westzijde worden afgesloten met een muur waarin de toegangsdeur moest worden ge­ maakt.12 Om goede argumenten te hebben voor de afbraak, liet de kerkvoogdij stadsbouwmeester D.H. Bos uit Groningen de begroting opmaken voor het herstel van kerk en toren.

Daar herstel van de kerk ƒ.1669,- moest kosten en dat van de toren ƒ. 1885,- besloot het kerkbestuur koninklijke goedkeu­ ring voor de afbraak aan te vragen.

De kerk van Midwolde was naar het oordeel van de meer­ derheid van het kerkbestuur overbodig omdat er maar 24 morgendiensten, met name in de zomer, werden gehouden, en twee derde van de elfhonderd gemeenteleden in Leek woonde. Omdat de kerk van Leek eigendom was van de heer van Nienoord en te klein voor het grote aantal kerkgangers, wilden kerkvoogden en notabelen de kerk van Midwolde afbreken en een nieuwe kerk in Leek bouwen.

Eén van drijvende krachten achter deze plannen was ds.

J. Meijer, die van 1818-1854 deze gemeente diende en in Leek woonde. De predikanten van Midwolde-Leek woonden sinds 1694 niet meer in Midwolde nadat de heer van Nienoord in

11 Wija Friso, Archiefonderzoek naar de kerk van Woltersum, (Groningen 2000); H.O. Feith, ‘Woltersum’ Groninger VolksAlmanak (1843) 111-121; A. Pathuis en M.A. de Visser, Beredeneerde lijst van torenklokken in de provincie Groningen vóór de vordering door de bezettende macht in 1942 en van de klokkenafgietsels in het museum van oudheden voor de provincie en de stad Groningen (Groningen 1945) 84; Adolph Rots en Harry de Olde, Soo menichmael ghij hoort den helderen clockenslach, een inventarisatie van luid- en speelkokken in de provincie Groningen (Groningen 2005) 163.

12 RHC GrA, Toegang 626, Huisarchief Nienoord, inv. nrs. 972, 973.

11 De kerk van Midwolde, begin vorige eeuw. In 1834 werd door het kerkbestuur besloten om kerk en toren af te breken. Na de zware stormschade van twee jaar later werd het gebouw echter hersteld. Fotograaf onbekend, collectie Groninger Archieven (1173-135-129).

127

Leek het huis ‘Waezenburg’ als pastorie had laten bouwen.13 Begrijpelijk dat de meeste gemeenteleden deze plannen toejuichten, maar de Midwolders maakten tal van bezwaren tegen het eventuele verlies van hun godshuis en tegen het teloor laten gaan van de oude parochiekerk. Daarnaast waren ze van mening dat met een veel goedkoper herstel dan bouw­ meester Bos had berekend, de kerk ‘nog veele mensche­ levens zal kunnen staan’. Voorlopig bleven de partijen hier­ over van mening verschillen.

Nadat de kerk haar dak grotendeels had verloren, wilde de kerkvoogdij een herstel dat zich beperkte tot het leggen van nieuwe pannen met het noodzakelijke houtwerk. Maar omdat de spanten, de muurplaten en de draagbalken ook vervangen moesten worden ontstond er verschil van mening binnen het kerkbestuur. Een groot herstel zou immers de plannen voor de afbraak en nieuwbouw in Leek volledig te niet doen. Na veel onderlinge strijd binnen het kerkbestuur wonnen de voorstanders voor het behoud van de Midwolder kerk het pleit. De kerkvoogdij besloot de kerk zo goed mogelijk te herstellen. Daarmee waren de afbraakplannen van de baan.14

13 Egbert Brink, ‘Nae oude gewoonten’: geestelijk leven onder de heer van Nienoord’, in: ‘De’ Leek: de geschiedenis (Leek 2000) 161-178.

14 RHC GrA, CvT, Toegang 175, inv. nr. 25 (1837) brieven 36, 45, 124 en 180; Toegang 263, Hervormde gemeente Midwolde-Leek, notulen kerkvoogdij inv. nr. 48, 1827-1838.

12 Het grafmonument in de kerk van Midwolde, in 1839 getekend door Jan Ensing. De heer van Nienoord verzocht om in geval van afbraak van de kerk het koor – en daarmee het monument – te sparen. Collectie Groninger Archieven (1536-4009).

13 De kerk van Holwierde met de oude juffertoren op een in 1738 door H. Teijsinga getekende kaart. De kerktoren diende als baken voor de scheepvaart op de Eems. De oude spits werd in het laatst van de 18de eeuw afgebroken en vervangen door een nieuwe. Deze spits stortte in 1836 naar beneden, waarna de toren geen nieuwe bekroning meer kreeg. Collectie Groninger Archieven (817-1112).

128

14 De kerk van Holwierde in 1899. De kerk moet het sinds de afbraak van de losstaande juffertoren in 1855 stellen met een dakruiter.

Foto J.G. Kramer, collectie Groninger Archieven (818-7095).

De toren van Holwierde De losstaande juffertoren van Holwierde was ongeveer zestig meter hoog en diende als baken voor de schepen op de Eems.

Toen hij in 1807 naar het zuiden ging overhellen, ontfermde de Nederlandse overheid zich over de toren en verlaagde hem met ongeveer dertig meter. Daarna kreeg de toren een met leien gedekte, zeer hoge spits waarmee hij zijn originele hoogte min of meer herkreeg. 15 Het onderhoud bleef daarna in handen van de rijksoverheid en later kreeg het departe­ ment van de Marine de zorg voor deze toren. In 1830 kreeg ze opnieuw een grondig herstel, maar toen bleek de toren zo verzwakt, dat de grote Stephanusklok, geliefd bij de Hol­ wierders, niet meer mocht worden geluid, maar de kleine klok nog wel. Om het luiden van de Stephanusklok te voorkomen, was de klepel uitgenomen en in het gemeentehuis in Bierum opgeborgen.16 Tijdens deze zware storm werd de hoge spits van de toren gevaagd, ze stortte naar beneden op een arbeidershuis waar gelukkig niemand aanwezig was. De toren herkreeg zijn char­

mante spits niet en moest het stellen met een vlakke afdek­ king. In 1855 werd de toren alsnog afgebroken en de grote Stephanuskok voor ƒ 3000,- verkocht.

Andere kerken en torens Volgens het verslag van Gedeputeerde Staten over het jaar 1836 waren bijna alle kerken beschadigd maar de meeste kerkvoogdijen konden het herstel uit de eigen middelen be­ kostigen. Daarop waren wel uitzonderingen. De kerk van Dor­ kwerd kon alleen het hoogstnoodzakelijke repareren en pas enkele jaren later met geleend geld de stormschade herstel­ len in combinatie met de herinrichting van het interieur. Het kerkbestuur van Onstwedde moest al jaren diep in de buidel tasten voor het onderhoud van de juffertoren, maar tot over­ maat van ramp sloeg de storm het dak van de kerk en verniel­ de grote delen van het muurwerk. Het herstel kostte ƒ 2385,-en hoewel de overheid een kleine tegemoetkoming gaf, kost­ te het deze gemeente jaren om dit tekort weg te werken.17

15 ‘Voorheen en thans’, 57.

16 RHC GrA, CvT, Toegang 175,inv. nr. 24 (1836), brief 212.

17 RHC GrA, CvT, Toegang 175, inv. nr. 24, (1836), brief 211, inv. nr. 25 (1837) brieven 152, 391.

15 De kerk van Onstwedde, omstreeks 1893. Tijdens de storm ver-

16 De kerk van Nuis, waarvan het torentje tijdens de storm zo sterk

loor de kerk haar dak en het muurwerk liep forse schade op.

uit het lood raakte, dat het heen en weer ging bij het luiden.

Collectie Groninger Archieven (818-11725), fotograaf onbekend.

Foto Dennis Wubs.

129

Ook andere torens werden door de storm min of meer be­ schadigd. Zo werd de dakruiter van Nuis zo sterk uit het lood gedrukt, dat het torentje heen en weer ging als er geluid werd.18 De torenbekroningen van Visvliet, Grijpskerk raakten onbruikbaar en die van Eenrum viel naar beneden sloeg dwars door het dak en richtte veel schade aan. In Oldekerk werd de klokkenstoel door de wind opgepakt en in stukken geslagen.

Andere stormen Tijdens de storm van 29 november 1836 vormde de zee geen bedreiging omdat de wind uit het zuidwesten waaide en het water de dijken niet belastte, zoals dat tijdens de Kerstvloed van 1717 wel het geval was geweest. Over de kracht van deze storm valt niets met zekerheid te zeggen omdat het KNMI niet over gegevens uit die jaren beschikt. Wel zijn er feiten 18 RHC GrA, CvT, Toegang 175, inv. nr. 24, 1836, brief 301.

17 De klokkenstoel van Oldekerk in 1930. De klokkenstoel werd tijdens de storm weggeslagen en totaal vernield. Collectie Groninger Archieven (1173-139-159).

18 Eenrum, gezien uit het zuidwesten. De spits van de toren viel tijdens de storm op het dak van de kerk en richtte veel schade aan.

Collectie Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

130

19 De kerk van Westerwijtwerd met aanzienlijke schade van de storm van november 1972. Collectie Groninger Archieven (818-17329), foto M.A. Douma.

131 20 De katholieke Sint-Willibrorduskerk van Sappemeer verloor bij de novemberstorm van 1972 haar torenspits. Collectie Groninger Archieven (818-13007).

Ter afsluiting

herstel geld moesten lenen. Hoewel de Nederlandse Her­ vormde Kerk sinds het Algemeen Reglement van 1816 goed georganiseerd was, bleef de financiële kant de zwakste zijde en daarom werd er in de eerste plaats bezuinigd op het on­ derhoud van de gebouwen. Kerken die zwaar getroffen wa­ ren, konden onder bepaalde voorwaarden een beroep doen op de overheid, de synode of op het ‘Fonds voor noodlijdende kerken en personen’, met name als het om nieuwbouw ging.

Maar in de meeste gevallen moesten de gemeenten geld le­ nen en haar leden om een extra bijdrage vragen. Een deel van de bevolking had weinig te geven omdat de storm hun ook gedupeerd had en daardoor bleven veel kerken nog jaren zit­ ten met de nasleep van deze grote storm.

Positieve effecten had deze storm ook. Het langslepende conflict tussen de gemeenten van Wetsinge en Sauwerd kwam hier door tot een oplossing, de overheid kreeg oog voor de nood van Uitwierde ten gevolge van de oorlogshan­ delingen in 1814 en de kerk van Midwolde bleef door toedoen van deze storm behouden.

Berichten na deze storm meldden dat bijna alle kerken scha­ de hadden opgelopen. Bij een groot aantal beperkte zich dit tot verlies van dakpannen of andere kleine schades. Maar kerkvoogdijen met weinig middelen hadden meestal het noodzakelijke onderhoud al jaren uitgesteld, zodat deze ker­ ken het zwaarst door de storm werden getroffen en voor het

Jan (J.F.) Oldenhuis (jfoldenhuis@hotmail.com, Margrietlaan 39, 9953 PB Baflo, 0595-423859) is gepensioneerd mede­ werker van de Groninger Archieven en verzorgt lezingen en publicaties over uiteenlopen onderwerpen uit de regionale geschiedenis.

vergelijkbaar met de storm van 13 november 1972 waarbij de bossen in Drenthe op dezelfde wijze geteisterd werden als het Baarnse bos in 1836. Ook in 1972 werden er mensen opgepakt en weggeslingerd. Waarschijnlijk had men zowel in 1836 als in 1972 te maken met windkracht 11 en met wind­ stoten tot 150 kilometer per uur.19 In 1972 raakten er even­ eens kerken zwaar beschadigd. De storm veegde in Wester­ wijtwerd het dak van de toren en vernielde delen van de kerk.

De katholieke kerk van Sappemeer werd ook een prooi van deze storm waarbij het kostbare gebrandschilderde glas uit de vensters werd gedrukt. In de stad Groningen stortte het nooddak van de Martinikerk, dat ten behoeve van de restau­ ratie was aangebracht, grotendeels naar beneden. Niet al­ leen in 1836 betekende de storm de ondergang van verschil­ lende kerken. Ook in andere jaren brachten stormen kerk­ gebouwen de genadeslag toe zoals de grote kerk van Eexta in 1869.20

132 19 Met dank aan dr. Leo (L.J.M.) Kroon, docent meteorologie, Wageningen UR. 20 Jan P. Koerts, ‘De middeleeuwse kruiskerk en pastorie van Eexta’, Duvekoater: tijdschrift voor regionale historie van de Historische vereniging Gemeente Scheemda (2002) nr. 29, 3-14.

21 Tijdens een zeer zware storm op 17 december 1869 werd de kruiskerk van Eexta zwaar ge­troffen.

Het gebouw werd het jaar erop afgebroken.

Collectie Groninger Archieven (818-3351).

De Stichting

o k to b e r 2 0 1 7

In deze aflevering van ‘De Stichting’ leest u over het werk van de Stichting Oude Groninger Kerken en vindt u een selectie van de vele activiteiten in en rondom onze kerken.

Een burgerinitiatief voor Fransum

Joost Boskamp, voorzitter van de Vroedschap, in de kerk van Fransum. Foto Jelte Oosterhuis.

Verdwalen in Fransum was en is een onmogelijkheid. ‘Men telt in de kom van het dorp 2 huizen’, schrijft A.J. van der Aa in zijn Aardrijkskundig Woordenboek van 1843. Meer dan anderhalve eeuw later is er weinig veranderd. Nog steeds staan er slechts twee huizen op de wierde, in de nabijheid van de dertiende-eeuwse romaanse kerk. Desalniettemin is de contemplatieve stilte een mooi vertrekpunt voor een ‘Burgerinitiatief’ volgens de Vroedschap Fransum, de stichting die het kerkgebouw beheert en exploiteert. Zij richten zich daarbij om begrijpelijke redenen vooral op mensen van buiten de dorpskom.

Het mag best een wonder heten dat de Fransumer kerk nog bestaat. De laatste kerkdienst vond in 1909 plaats en naar verluidt was er bij die gelegenheid maar één kerkganger aan­ wezig. Daarna begon een lange periode van leegstand en verval. In de jaren dertig strandde een poging om het gebouw af te breken en te verhuizen naar het Openlucht­ museum in Arnhem. Pas in de naoorlogse jaren werd de kerk gerestaureerd, maar het probleem van structureel gebruik –

in modern jargon herbestemming – bleef onopgelost. Ver­ dwalen kan in Fransum weliswaar niet, maar jezelf terug vin­ den kennelijk wel: van 1953 tot 1965 deed het kerk ’s zomers dienst als ‘bezinningscentrum’. In 1968 werd de Nederlandse Monumentenstichting eigenaar, beheer en gebruik werden toevertrouwd aan de enkele jaren daarna opgerichte Vroed­ schap Fransum. Dat bleef ook zo nadat de eigendom in 1979 werd overgedragen aan de Stichting Oude Groninger Kerken.

teerden we hier met een studentenkwartet. Dat betekende na thuiskomst meteen douchen vanwege de roetwalm die uit de oude kachel midden in de kerk kwam.’

Open

De Vroedschap praat niet alleen, maar steekt ook de handen uit de mouwen.

Van links naar rechts penningmeester Dick van der Meijden, secretaris Jan Rijkmans en voorzitter Joost Boskamp.

Vroedschap ‘Betekenis geven aan dit mooie kerkje’, zo vat voorzitter Joost Boskamp het werk van de Vroedschap Fransum bondig samen. Over de archaïsch klinkende organisatievorm licht Boskamp toe: ‘Vroedschappen bestaan formeel natuurlijk niet meer sinds de Bataafs-Franse tijd. Het bestuurslidmaat­ schap is een kwestie van coöptatie, niet heel democratisch misschien maar met een stel elkaar goed gezinde vroedman­ nen kunnen veel zaken wel snel en prettig worden geregeld’.

Samen met Jan Rijkmans en Dick van der Meijden vormt Boskamp het bestuur van het gremium. ‘We namen het stok­ je begin 2017 over van Rieteke en Dick Verel, die zich vanaf het prille begin met bezieling hebben ingezet voor de kerk’.

De band van de nieuwe vroedmannen met de kerk is van oudere datum en loopt via de muziek. Rijkmans, altviolist, heeft hierin de oudste papieren: ‘Begin jaren zeventig repe­

Tot de zaken die snel en prettig geregeld worden, hoort het klein onderhoud van de kerk. De vroedmannen steken hier­ voor regelmatig zelf de handen uit de mouwen. ‘In samen­ werking met de SOGK hebben we recent een opknapbeurt uitgevoerd. De plavuizen zijn vastgezet en er is onder meer een nieuwe waterafvoer met schelpengoot gerealiseerd.’

Maar de echte uitdaging, het betekenis geven, zit in de ex­ ploitatie van het gebouw. ‘Allereerst zijn we sinds jaar en dag altijd open, dag en nacht.’ Vooral fietsers, pelgrims en an­ dere passanten maken van die gelegenheid gebruik. ‘Het geheim is dus niet hoe je de kerk open krijgt, maar juist hoe je haar afsluit. Een enkele maal moet dat vanwege een ex­ positie en dan is het echt zoeken naar de sleutel.’ Daarnaast vinden er tal van optredens plaats, zoals tijdens de jaarlijkse Kwartetdag en ZomerJazzFietsTour. Ook is de kerk een trouw­ locatie.

Burgers ‘Fransum is bij uitstek een plek voor memorabele momen­ ten’, aldus Boskamp. ‘Daarvoor zijn we wel afhankelijk van onze leden, de Burgers. Hun aantal, veelal begunstigers van het eerste uur dus inmiddels op leeftijd, loopt om natuurlijke redenen terug. We organiseren daarom een “Burger-initia­ tief’ om Fransum een geliefd centrum te laten worden voor nieuwe leden. Nieuwe Burgers krijgen, voor een jaarlijkse donatie van 25 euro, uitnodigingen voor activiteiten georga­ niseerd door de Vroedschap. Ook krijgen ze, als Burgervoor­ recht, de helft korting op de huurpenning als ze een eigen culturele activiteit in de kerk organiseren.’

Heeft u interesse om Burger te worden en zo bij te dragen aan de de instandhouding van het kerkje van Fransum?

Neem dan contact op met Joost Boskamp (050 - 301 37 22 / j.j.boskamp@kpnplanet.nl) of Jan Rijkmans (050 - 313 96 70 / vroedschapfransum@gmail.com).

Gezicht op Fransum omstreeks 1947. Collectie Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

E duc at ie Actie Kerkbehoud Eens in de twee jaar vragen wij uw bijzondere aandacht voor het werk van onze organisatie. U als donateur draagt uw steentje al bij, daar zijn we heel blij mee, maar er zijn altijd projecten die een duwtje in de rug goed kunnen gebruiken.

Wij hebben in al die jaren nooit vergeefs een beroep op onze donateurs gedaan en ook nu hopen we op een prachtig resul­ taat! Voor de Actie Kerkbehoud hebben we deze keer geko­ zen voor een steuntje in de rug voor onze educatieve activi­ teiten, een investering in de toekomst! Deze maand ontvangt u een brief met uitgebreide informatie over de actie. Meer is ook te lezen op www.groningerkerken.nl/actiekerkbehoud.

Rondleiden met de I ASK-methode De Stichting Oude Groninger Kerken is partner in het lande­ lijke programma Feest! Weet wat je viert, een initiatief van mu­ seum Catharijneconvent. In 2019 opent de locatie Garmer­ wolde haar deuren met het project Feest! In Oost en West. Het Catharijneconvent biedt alle partners een speciale training aan om rondleidingen te geven over de soms com­ plexe onderwerpen rondom cultuur, erfgoed en religie. Deze training is een introductie in de I ASK-methode, ontwikkeld door het Joods Historisch Museum.

In een traditionele rondleiding doet de gids zijn of haar best zoveel mogelijk informatie aan bezoekers te verstrekken over de collec­ tie of het erfgoed, of dat nu een groep kinde­ ren of volwassenen is. In de I ASK-methode staat een rondleiding met een groep veel meer in het teken van ontmoeting en dialoog.

Het belangrijkste materiaal van de gids is de groep zelf; bezoekers die met voorkennis, verwach­tingen, gedachten en emoties geko­ men zijn. De gids zet zich voortdurend in om vanuit contact met de groep, in gezamenlijk­ heid, naar de collectie te kijken. I ASK omvat veel meer dan alleen vragen stellen. De me­ thode biedt concrete handvatten voor rondlei­ den op een effectieve manier, waarbij bezoe­ kers zich gezien en serieus genomen voelen, alsook verrijkt worden met kennis en erva­ ring. Vanuit de Stichting Oude Groninger Kerken namen Inge Basteleur, Anne Benneker en Agmar van Rijn deel aan de drie I ASK-trai­ ningsdagen, samen met medewerkers van musea uit het hele land. Er is veel geoefend en al doende ontstond inzicht en enthousias­ me voor deze prachtige methode. I ASK is al een aantal keer ingezet bij schoolklassen tij­ dens een bezoek aan de kerken in Groningen.

Inge ging met groep drie van CBS De Pirami­

Educatie is een speerpunt in het beleid van de Stichting Oude Gro­ ninger Kerken. We besteden uiteraard veel aandacht aan onze eigen kerken, maar onze inzet voor educatie gaat over alle kerkgebouwen in de provincie Groningen. De Stichting vindt het belangrijk om mensen al jong te informeren over het kerkelijk cultuurhistorisch erfgoed. De educatieve activiteiten sluiten aan bij de tegenwoordige aandacht voor erfgoededucatie op scholen. Op deze manier hoopt de Stichting een bouwsteen te leveren voor draagvlak in de toekomst.

den de kerk van Obergum bekijken, Inge en Agmar ontdek­ ten met kinderen van de bovenbouw van SWS Meeroevers de kerk van Harkstede. De I ASK-methode zal voor het Feest-­ project in Garmerwolde van grote betekenis zijn. Ook voor kerkbeheerders die bezoekers rondleiden door de kerk kan het heel veel toevoegen. Wilt u meer weten? Stuurt u dan een e-mail naar Agmar van Rijn: vanrijn@groningerkerken.nl

Rondleiding met de I ASK-methode in de kerk van Harkstede. Foto archief SOGK.

E xcur s ie s

De kerk van Noordbroek met het uit 1696 daterende Schnitgerorgel. Foto Duncan Wijting.

Orgelexcursie – Schnitger in Ommeland en stad

Excursie naar de Johannes a Lasco Bibliothek in Emden

Samen met het Schnitger Festival Groningen organiseren we op vrijdag 3 november een dagvullende busexcursie met uitleg over de Schnitgerorgels in de kerken van Noordbroek en Godlinze. Organist Cees van der Poel vertelt, en laat zelf horen, hoe mooi de orgels klinken. Daarna vertelt bouwer Bernhardt Edskes in de lutherse kerk in de stad over het nieuwe barokorgel dat tijdens de opening van dit festival in gebruik is genomen. Het concert door Sietze de Vries op dit orgel is het sluitstuk van deze excursiedag, waarbij een lunch in het pittoreske Oosterwijtwerd inbegrepen is.

De excursie start om 10.30 uur bij het Hoofdstation in Groningen, we zijn hier omstreeks 17.30 uur terug. De prijs bedraagt ¤ 47,50, donateurs van de SOGK betalen ¤ 38,(deze prijs is inclusief lunch). Aanmelden kan via info@ groningerkerken.nl o.v.v. Orgelexcursie 3 november 2017, telefonisch kan ook op 050 - 312 35 69. Voor meer informatie zie www.groningerkerken.nl.

Op vrijdag 3 november organiseert de SOGK ter gelegenheid van Refo500 – 500 jaar Reformatie – een dagvullende bus­ excursie naar de Johannes a Lasco Bibliothek in Emden (Duitsland). In de bus naar Emden wordt een Nederlands­ talige inleiding verzorgd en in de bibliotheek wordt een in­ leiding verzorgd door dr. Klaas-Dieter Voss, daarna is er nog tijd voor een rondleiding door de bibliotheek en is er gelegenheid zelf rond te kijken. NB: deze inleiding en rond­ leiding zijn in het Duits. Voor informatie over de excursie, deze bi­bliotheek en de tentoonstelling Trans(Re)formatie, zie www.groningerkerken.nl/refo500.

Vertrek bij het Hoofdstation in Groningen om 10.00 uur, in de bus wordt koffie en thee geschonken. Rond 11.30 uur verwachten we bij de Johannes a Lasco Bibliothek aan te komen, waar koffie en ‘Kuchen’ klaarstaan. Na de inleiding door dr. Voss is er rond 13.00 uur een lunch in het nabij gele­ gen Pelzerhaus. Rond 14.30 uur verwachten we terug te zijn in de Bibliothek voor een rondleiding, waarna u op eigen ge­ legenheid verder kunt rondkijken. Om 16.30 uur vertrekken

we weer richting Groningen, rond 18.00 uur hopen we bij het Hoofdstation Groningen aan te komen.

Aanmelden kan via info@groningerkerken.nl of 050 - 312 35 69. Minimum aantal deelnemers 25 personen. De prijs voor deelname bedraagt ¤ 55,-, donateurs van de SOGK betalen ¤ 44,- (inclusief een lunch).

Winterexcursie 2017/2018 De Winterexcursie 2017/2018 brengt ons naar vier kerken, waarvan er drie eigendom zijn van onze Stichting. Het zijn de Hippolytuskerk te Middelstum, de Mariakerk te ’t Zandt en de Andreaskerk te Westeremden. De ‘boerenkathedraal’ te Loppersum, gewijd aan Petrus en Paulus, is tot op heden eigendom van de streekgemeente Maarland.

Middelstum ligt in Hunsingo, de andere drie kerken in Fivelingo, maar alle vier dorpen lagen aan de boorden van de Fivelboezem of in het verlande gedeelte ervan. Nadat in de late middeleeuwen het estuarium was ingepolderd, werd het volgens een oude kroniek welvarend, zelfs ‘de graan­ schuur van de Vriesche landen’, waarvan de rijke kerken ge­ tuigen.

De gotische kruiskerk te Middelstum stamt uit de vijftien­ de eeuw. De gewelven en de wanden zijn versierd net orna­ De Petrus en Pauluskerk van Loppersum. Foto Harm Hofman.

mentale en figurale schilderingen. Tot het meubilair behoren een herenbank met snijwerk van Jan de Rijk, een preekstoel versierd door Caspar Struiwig, een fraaie avondmaalstafel en een Van Oeckelenorgel. In de toren hangt het welluidende carillon, in 1662 gegoten door François Hemony.

De oude dekenaatskerk te Loppersum toont binnen en buiten een gecompliceerde bouwgeschiedenis. Vanuit dit bestuurscentrum had de deken of proost toezicht op 26 parochies. Het interieur toont muur- en gewelfschilderingen op het koor. In de Mariakapel, wordt het leven van Maria fraai weergegeven.

De dertiende-eeuwse eenbeukige kerk te ’t Zandt werd eind vijftiende eeuw verlengd met een driezijdig gesloten koor. De losse toren met aangebouwde herberg staat enige meters ten oosten van de kerk. De schipmuren ver­ tonen een grote variëteit aan siermetselwerk. Het interieur geniet bekendheid vanwege de schilderingen, die hier in vijf fasen over elkaar werden aangebracht in de periode van de dertiende tot de zestiende eeuw. De gebroeders Huis bouwden in 1662 een orgel midden in de kerk; Freytag en Schnitger verplaatsten het naar de huidige plek. Op­ vallend is de neoklassieke preekstoel vervaardigd van ma­ honiehout.

Praktische informatie De bussen vertrekken op zaterdag 9 december 2017 en op zaterdag 13 januari 2018 om 10.30 uur bij het Hoofdstation Groningen (halte rondvaartboten) en worden daar rond 19.30 uur terugverwacht. Op 13 januari zal dat eerder zijn omdat er dan geen concert is. Het excursieprogramma kent een middagpauze waarin tijd is voor een gezamenlijke erwten­ soepmaaltijd.

De kosten voor deze excursie per bus bedraagt ¤ 25,- voor donateurs en ¤ 35,- voor niet-donateurs (inclusief mapje kerkbeschrijvingen maar exclusief lunch). Voor deze excursie kunt u zich alleen aanmelden via het aanmeldkaartje in het middenkatern van dit tijdschrift. Plaatsing geschiedt op volgorde van binnenkomst en u ontvangt een bevestigings­ brief. De nota ontvangt u een week voorafgaande aan de excursie.

Op 9 december 2017 kunt u de excursie ook op eigen ge­ legenheid maken. U dient zich dan ook aan te melden via het aanmeldkaartje in het middenkatern van dit tijdschrift.

U krijgt dan een routeplanning thuisgestuurd. Een mapje met kerkbeschrijvingen is voor ¤ 7,- te verkrijgen in de eerste kerk van de route.

Kerstwandeling SOGK

Het Van Oeckelenorgel (1863) in de Hippolytuskerk van Middelstum.

Foto Harm Hofman.

De kerk te Westeremden was ooit een kruiskerk met een forste westtoren. Reeds in de middeleeuwen werden de dwarsarmen afgebroken, de toren volgde in 1808. De rechte koorsluiting is bijzonder fraai vormgegeven. De preekstoel, koorhek en tafel op het koor zijn zeventiende-eeuws.

Ook dit jaar organiseren we op tweede kerstdag een bege­ leide kerstwandeling door de stad Groningen, nu met het thema ‘De Ploeg in Groningen’. In 2018 is het honderd jaar geleden dat een groep jonge Groninger kunstenaars Kunst­ kring De Ploeg oprichtte. Op dinsdag 26 december gaan we onder leiding van een deskundige gids op zoek naar sporen in de stad.

De wandeling start in de remonstrantse kerk, Coehoorn­ singel 14 in Groningen om 14.00 uur, de kerk is open vanaf 13.30 uur. We beginnen met een korte inleiding waarna we op stap gaan om dan om circa 15.45 uur weer te eindigen op het vertrekpunt. U wordt hier dan ontvangen met een drankje, aansluitend volgt om 16.15 uur een kort (kerst)concert. Rond 17.00 uur wordt het programma afgesloten.

De kosten voor de wandeling, inclusief het concert, bedra­ gen ¤ 8,75 p.p. (kinderen tot en met 11 jaar ¤ 6,-). Donateurs van de SOGK betalen slechts ¤ 7,- (kinderen ¤ 5,-). Het concert kan ook apart bezocht worden; de toegangsprijs bedraagt dan ¤ 6,- (SOGK-donateurs ¤ 4,80). U kunt zich opgeven voor de wandeling (inclusief concert) via info@ groningerkerken.nl of 050 - 312 35 69.

Me di at he e k Hooge watervloeden In 1720 schreef Gerhardus Outhof het Verhaal van alle hooge watervloeden, in meest alle plaatsen Europa, van Noachs tydt af, tot op den tegenwoordige tydt toe, en met een breede beschryvinge van den zwaren Kerstvloed van 1717. Met betrekking tot Groningen laat de kroniek veel wateroverlast zien. Al in de dertiende eeuw had onze provincie er grote problemen mee, maar tegelijkertijd verrezen bijvoorbeeld in het vrucht­ bare Woldgebied monumentale kerken zoals die van Garmer­ wolde. Het hoe en waarom is te lezen in ‘Ruim zeven eeuwen natte voeten: rondom de kerk van Garmerwolde’ (Kees Kui­ ken, Groninger Kerken 2015, nr. 3).

Minder fortuinlijk waren de nederzettingen in het Dollard­ gebied. In ‘Verdronken dorpen’ (Otto Knottnerus, Groninger Kerken 2011, nr. 1) is sprake van een eeuwenoude overgele­ verde lijst van 33 verdronken dorpen. Met feitenmateriaal wordt dit weerlegd; er zou sprake zijn van ‘slechts’ 26 of 27 verdronken kerkdorpen in dat gebied. Dezelfde auteur ver­ legt in Natte voeten, vette klei de aandacht naar oostelijk Five­ lingo. Waterhuishouding door de eeuwen heen staat centraal in dit boek, en in het kader daarvan ook aandacht voor de kloosters in dit gebied, de wierdenbewoners, de Delfzijlen, stormvloeden enz.

Meer over waterhuishouding biedt Ach Lieve Tijd. 2500 Jaar Ommelanden. Het zestiende deeltje in deze serie, ‘Wie niet dijken wil’, wederom van de hand van Knottnerus, gaat over waterbeheersing door de Ommelanders vanaf de zesde eeuw voor Christus tot aan de dag van vandaag. Met aandacht voor de wierden die ontstonden vanuit platformen van gras­ zoden, voor het dijkenlandschap en de rol van kloosters en Duitse gravure van de Kerstvloed van 1717.

De mediatheek is toegankelijk voor een breed publiek: voor donateurs van de Stichting, voor leerlingen of studenten die informatie zoeken voor werkstuk, spreekbeurt of scriptie, voor mensen die monumenten een warm hart toedragen. De catalogus is online raadpleegbaar: www. groningerkerken.nl/mediatheek

zijlvesten hierin, voor de chaotische organisatie van zijlves­ ten en dijkrechten, voor windmolens, stoomgemalen, water­ schappen en het Deltaplan.

De teloorgang van het dorp Wierhuizen speelt een grote rol in Het Verhaal van Wierhuizen. Archiefonderzoek naar de kerkelijke gemeente van Wierhuizen (Wija Friso, 2008). Dit on­ derzoek behelst vooral de watervloed op 25 december 1717, die in feite het einde betekende van het dorp Wierhuizen. Te lezen zijn fragmenten uit het kerkenboek van Pieterburen en Wierhuizen uit het rampjaar en gedeelten uit een publicatie van een jaar later: Van de Verwonderenswaardige, Droevige, Schrikkende en seer Schaadelike WAATERSVLOED voorgevallen den 25. December Ao 1717.

In 1593 schreef een Ommelander notabele over gebeurte­ nissen in de Nederlanden in het algemeen en in het Noorden in het bijzonder in het derde kwart van de zestiende eeuw.

Zaken als plakkaten tegen ketters, de inquisitie, het verbond der edelen, de opstand in Groningen en Friesland komen aan de orde. Maar ook de Allerheiligenvloed staat opgetekend in Geschiedverhaal van een Ommelander notabele ca. 1550-1570 (met een inleiding door W. Bergsma en E.H. Waterbolk).

Ten slotte de oplossing tegen ongewenst veel water, de indijking. Groninger dijken op Deltahoogte (L. Hacquebord en A.L. Hempenius, 1990) verhaalt over verscheidene eeuwen van indijking, eerst van ‘plaatselijk belang en gering van sterkte en omvang’ tot wat ze nu zijn geworden: een ‘veilig­ heidsgordel van zand, klei en asfalt om de bewoonde wereld’.

Wink e l Donateurs krijgen 20% korting op alle artikelen uit onze (web) winkel.

Bezoek onze webwinkel via www.groningerkerken.nl om het totale aanbod te bekijken.

Trans(Re)formatie. Kloosters en kerken als broedplaatsen voor vernieuwing?

Met het project Trans(Re)formatie wordt onderzocht in hoeverre kloosters en kerken plaatsen waren van continuïteit of verandering gedurende de opkomst van de Reformatie, er wordt gekeken naar de potentie van het klooster als broedplaats voor de hervormingsbeweging. Deze fraai vormgegeven en rijk geïllustreerde brochure biedt informatie over drie tentoonstellingen die georganiseerd zijn voor dit project. Het Museum Klooster ter Apel, de Johannes a Lasco Bibliothek in Emden en Klosterstätte Ihlow worden met elkaar verbonden door een ontdekkingsroute langs grensoverschrijdende plaatsen van hervorming.

Gratis, u betaalt alleen ¤ 2,50 verzendkosten.

Albert Wiersema (1895-1966) architect te Bedum Het was vooral de prachtige gereformeerde kerk in Onderdendam die auteur Bertus Fennema nieuws­ gierig maakte naar het andere werk van de architect Albert Wiersema uit Bedum. Toen de Stichting Oude Groninger Kerken de kerk in Onderdendam en ook een andere gereformeerde kerk van Wiersema, die in Westeremden, had overgenomen, werd nogmaals de belangstelling van Fennema voor deze ar­ chitect geprikkeld. Samen met de plaatselijke commissie van de kerk van Onderdendam ging hij aan de slag om het oeuvre van Wiersema in beeld te krijgen. De inventarisatie van het archief van het kantoor van de architect, het onderzoek naar de huidige adressen van de gebouwen, en de fotogenieke archi­ tectuur leidden tot deze beeldende weergave van Wiersema’s oeuvre.

Prijs ¤ 15,00 (donateurs 20% korting)

Egbert Reitsma (1892-1976). Meester in baksteen Tweede, herziene oplage van de uitgave waarin architectuurhistoricus Kees van der Ploeg en fotograaf Teo Krijgsman, ondersteund door informatie van de Stichting Egbert Reitsma, erin zijn geslaagd werk en leven van deze architect op schitterende wijze op schrift en in beeld vast te leggen. Als documentatie van zijn weinig bekende, maar belangrijke rol in de Nederlandse architectuurgeschiedenis is dit boek van grote waarde.

Prijs ¤ 19,50 (donateurs 20% korting)

Sneeuwkaarten De herfst is nog maar net begonnen, maar voor u het weet is het al weer winter. Speciaal voor de kerstdagen heeft de Stichting Oude Groninger Kerken vijf sneeuwkaarten met enveloppen voor u in de aanbieding. Deze dubbele kaarten zijn uitermate geschikt om als kerstkaart te versturen, maar ook voor andere gelegenheden zijn ze bruikbaar omdat er geen tekst aan de binnenzijde staat vermeld.

Prijs ¤ 8,- (donateurs 20% korting)

Zo bestelt u: elders in dit tijdschrift vindt u de bestelkaart van onze winkel. Vul deze in, plak er een postzegel op en doe deze op de bus. U ontvangt uw bestelling dan zo snel mogelijk thuis. Verzend- en administratiekosten zijn ¤ 5,- per bestelling. Bij uw bestelling zit een nota voor uw betaling. De inkomsten komen ten goede aan de Stichting Oude Groninger Kerken. Wanneer u meer informatie wilt over uw bestelling kunt u contact opnemen met het bureau van de Stichting, (050) 312 35 69. Alle uitgaven zijn ook te koop via onze webwinkel: www.groningerkerken.nl/winkel

Poëziemarathon ja, ik word donateur met de bus

Winterexcursie 2017-2018

do januarivan cultureel erfgoed in Groningen is ook mij Het30 behoud

za 9 december 2017, za 13 januari 2018

veel naamwaard.

naam

(a.u.b. aankruisen)

m v Daarom word ik donateur van de Stichting Oude Groninger Kerken. adres De minimale donatie bedraagt ¤ 17,50 per jaar.

Het eerste jaar ontvang ik het tijdschrift Groninger Kerken postcode gratis.

(a.u.b. aankruisen)

m v

adres postcode

Ik wacht met betalen op de nota. woonplaats

(a.u.b. aankruisen)

naam e-mail adres

m v

woonplaats e-mail

telefoonnummer postcode

telefoonnummer

woonplaats Totaal aantal personen ik reserveer  2-persoonskamer(s) e-mail ik reserveer  1-persoonskamer (s) (toeslag  40,00 p.p.p.k.) geboortedatum



De kosten bedragen ¤ 192,50 p.p. dit is inclusief busreis, telefoonnummer overnachting, lunch, koffie/theepauzes, entree museum en rondleiding(en). Het diner is voor eigen rekening.

Deze busexcursie is exclusief voor donateurs bedoeld.

bestelkaart

, van wie  donateurs

Totaal aantal personen niet-donateurs en



Ik geef me/ons op voor de winterexcursie van:

 zaterdag 9 december 2017;  bus /  eigen vervoer  zaterdag 13 januari 2018 (alleen per bus)  Ik neem deel aan de gezamenlijke lunch (snertmaaltijd) NB! De kosten van de lunch zijn niet inbegrepen Kosten voor donateurs ¤ 25,- en voor niet donateurs ¤ 35,Mensen die op eigen gelegenheid gaan betalen ¤ 7,00 voor een mapje kerkbeschrijvingen

Xxxik weet een nieuwe Poëziemarathon ja, met de bus donateur Xxx do en 30 ontvang januari gratis de Kerkenkaart.

Ik bestel: Trans(Re)formatie. Kloosters en kerken als broedplaatsen voor vernieuwing?

Gratis, u betaalt alleen ¤ 2,50 verzendkosten. aantal



Albert Wiersema (1895-1966) architect te Bedum Prijs ¤ 15,00 (donateurs 20% korting) aantal



Egbert Reitsma (1892-1976).

Meester in baksteen Prijs ¤ 19,50 (donateurs 20% korting) aantal



Sneeuwkaarten Prijs ¤ 8,(donateurs 20% korting) aantal



vul a.u.b. ook de achterzijde in

(a.u.b. aankruisen) (a.u.b. aankruisen)

naam naam

m v m v

adres adres postcode

woonplaats

e-mail woonplaats geboortedatum e-mail telefoonnummer telefoonnummer

De gegevens van de nieuwe donateur zijn:



(a.u.b. aankruisen)



Totaal , van wie donateurs naam aantal personen m v ik reserveer  2-persoonskamer(s) Kosten. ik reserveer  1-persoonskamer (s) (toeslag  40,00 adres p.p.p.k.) postcode woonplaats De kosten bedragen ¤ 192,50 p.p. dit is inclusief busreis, overnachting, lunch, koffie/theepauzes, entree museum en e-mail rondleiding(en). Het diner is voor eigen rekening. geboortedatum Deze busexcursie is exclusief voor donateurs bedoeld. telefoonnummer

Stichting Oude Groninger Kerken Coehoornsingel 14 9711 bs Groningen

Stichting Oude Groninger Kerken Antwoordnummer 810 9700 wb Groningen

Plak hier uw postzegel

Een postzegel is niet nodig

bestelkaart

î Žm î Žv naam

adres

postcode

woonplaats

handtekening

telefoonnummer overdag

Plak hier uw postzegel

Plak hier uw postzegel

Stichting Oude Groninger Kerken Coehoornsingel 14 9711 bs Groningen

Stichting Oude Groninger Kerken Coehoornsingel 14 9711 bs Groningen

e-mail

Nie u w s

In Zandeweer vormen kerk en pastorie een fraaie eenheid. Foto Duncan Wijting.

Pastorie in het Noorden In zijn gedicht ‘Pastorie in het Noorden’ (1980) schetste Seth Gaaikema de bijzondere sfeer in de doopsgezinde pastorie van Uithuizen, waar hij opgroeide. In veel dorpen in Noord-­ Nederland staat vlak bij de oude kerk een karakteristieke pastorie. Maar vergeleken met de kerken is er voor de pas­ torieën van oudsher veel minder aandacht. Dat is jammer, want in veel gevallen gaat het om panden met een bijzondere bouw- en bewoningsgeschiedenis. Bovendien verdwijnt de klassieke pastorie als gevolg van de ontkerkelijking momen­ teel in hoog tempo.

Dit najaar verschijnt bij uitgeverij Bornmeer een bijzonder boek dat geheel is gericht op het ‘eigene’ van Noord-Neder­ landse pastorieën. In twaalf bijdragen van uiteenlopende omvang worden vele aspecten onder de loep genomen, van de architectuurgeschiedenis tot het predikantsgezinsleven.

De meeste van deze artikelen zijn voortgekomen uit het sym­ posium ‘Vijf eeuwen leven en werken in de Noord-Nederland­ se pastorie’ dat plaatsvond in oktober 2015. In het boek zijn ook zes interviews opgenomen met hedendaagse bewoners van (voormalige) pastorieën.

Een greep uit de inhoud: Justin Kroesen en Nikolaj Bijleveld – Karakteristiek van een verdwijnend instituut; Albert Rein­ stra – Bouwgeschiedenis van ‘weem’ tot rijtjeswoning; Arjen Dijkstra – Pastoriegeleerdheid tussen 1600 en 1800; Mirjam de Baar – De rol van de vrouw in de pastorie; Froukje Pitstra – Anne Zernike, de eerste vrouwelijke predikant in Neder­ land; Nikolaj Bijleveld – De pastorie als werkplaats tussen 1750 en 1850; Gert van Klinken – De pastorie in het klooster Ter Apel; David Bos – De verbeelding van de pastorie in kinderboeken; Mirjam Sterk – Jeugdherinneringen van een pastoriekind.

Het boek De protestantse pastorie in Noord-Nederland. Vijf eeuwen leven en werken staat onder redactie van Nikolaj Bijle­ veld en Justin Kroesen. De winkelprijs bedraagt ¤ 27,50. Het boek is verkrijgbaar in de boekhandel, via www.bornmeer.nl en www.groningerkerken.nl/winkel. Donateurs van de SOGK die bestellen via de webwinkel van de Stichting ontvangen 20% korting.

Het project was niet mogelijk geweest zonder de financie­ ring door het Van Tuikwerd-fonds.

Oostwold (Oldambt) heeft een 18e-eeuwse ‘landhuis-pastorie’. Foto Duncan Wijting.

D e k e r k a l s p odium

In alle kerken die de Stichting Oude Groninger Kerken beheert, worden bijzondere activiteiten aangeboden. In deze rubriek lichten we een aantal daarvan uit. Voor een compleet en actueel overzicht kunt u terecht op www.groningerkerken.nl/agenda.

Geen beschikking over internet? Neem dan contact op met het secretariaat van de Stichting. De medewerkers kunnen u van een papieren agenda voorzien.

Apel, ligt de focus op de verhalen van deze kloosterlingen, en dan met name een aantal laatste abten van kloosters in de Ommelanden. Daarnaast wordt het verhaal uitgelicht van Johannes Emmen, de laatste prior en tevens de eerste predikant van Klooster Ter Apel. Voor meer informatie zie www.kloosterterapel.nl.

Natuurwerkdag in Toornwerd

Sacramentsnis en priestergestoelte in de kloosterkerk van Ter Apel.

Foto archief SOGK.

Muziekfestival rondom de Groninger Schnitgerorgels Het Schnitgerfestival Groningen 2017 wordt gehouden van 31 oktober t/m 5 november. Het programma biedt voor elk wat wils. Er treden wereldtoppers op, zoals de Nederlandse Bachvereniging, Ton Koopman en het Luthers Bach Ensem­ ble, Sietze de Vries, blokfluitvirtuoos Erik Bosgraaf en zijn Ensemble Cordevento samen met het jonge talent Matthias Havinga. Naast concerten met veel prachtige muziek in kerken en zelfs in huiskamers, zijn er ook lezingen, master­ classes, een kinderprogramma, orgelmuziek met poëzie en theater van De Noorderlingen. De band Orgelvreten geeft een popconcert in de Der Aa-kerk. Op dezelfde locatie is een film met orgelmuziek te zien: op een groot scherm wordt een ‘stomme’ film getoond waarbij het orgel de muziek levert.

Heel speciaal is de ingebruikname van het nieuwe barokor­ gel in de Lutherse kerk, een instrument precies zoals Bach het bedoelde om zijn muziek te spelen. Het orgel zal tijdens het festival voor het eerst zijn klank onthullen, spannend voor de orgelliefhebbers. Het volledige programma staat op de website www.schnitgerfestival.nl.

Kerken en kloosters als broedplaatsen voor vernieuwing?

Weggelopen nonnen, rebelse monniken en kloostergoede­ ren die aan het volk of ondernemende landsheren werden vergeven. Het klooster als plaats van stilstand en onderdruk­ king, dat beeld is jarenlang geschetst in de traditionele ge­ schiedschrijving van de Reformatie, tót het vijfhonderdste jubileumjaar in 2017. In de tentoonstelling ‘Trans(re)forma­ tie’, tot en met 3 december te zien in Museum Klooster Ter

Op zaterdag 4 november is de landelijke Natuurwerkdag.

Ook de Stichting Oude Groninger Kerken doet dit jaar weer mee. We gaan net als een paar jaar geleden aan de slag op het kerkhof van Toornwerd. Daar is ook dit maal genoeg te doen, want na de restauratie en versteviging van de toren, vervolmaakt een opknapbeurt van het kerkhof het geheel.

Door het weghalen van het opschot op het talud maken we de toren weer zichtbaar. Maar ook wanneer u minder zwaar werk wilt doen, kunt u helpen met het verwijderen van het onkruid op het pad rondom het kerkhof.

De dag start om 10.00 uur met een kop koffie/thee en iets lekkers. Daarna gaan we aan de slag. Landschapsbeheer Groningen begeleidt ons tijdens deze dag en zorgt ook voor de juiste materialen. Uiteraard mag u zelf ook niet-gemoto­ riseerde gereedschappen meebrengen. Rond de middag is er een geheel verzorgde lunch waarna we nog even een paar uur flink aan de slag kunnen. We verwachten rond 15.00 uur klaar te zijn.

We hopen ook dit jaar weer op een grote opkomst, dus lijkt het u leuk eens mee te helpen (en geloof ons, het ís ook heel erg leuk!), meld u dan aan via de website van de Landelijke Natuurwerkdag: www.natuurwerkdag.nl/locatie/ toornwerd-kerkhofterrein. Voor koffie, thee en een lunch wordt gezorgd. Deelnemers dienen zelf zorg te dragen voor goed, stevig en waterdicht schoeisel.

Grunneger kerkdainst Op zondag 5 november 2017 wordt voor de elfde keer een Groninger kerkdienst gehouden in de Oude Lutherse Kerk in Amsterdam. Het thema van deze dienst is ‘Wat is wies?’

Centraal staat het verhaal van de vijf dwaze en de vijf wijze maagden uit Mattheüs 25. Voorganger is de Amsterdamse dominee Harry Donga. De liturgie van de dienst –Schrift­ lezingen, liederen, preek, gebeden etc. – is helemaal in het Gronings. Dit jaar wordt medewerking verleend door de Groningse zangeres Marlene Bakker én de Stichting Oude Groninger Kerken.

Locatie: Oude Lutherse Kerk, Singel 411/hoek Spui, Am­ sterdam. Aanvang: 10.15 uur met een voorprogramma van de

Toren en kerkhof van Toornwerd, de locatie voor de Natuurwerkdag 2017. Foto Duncan Wijting.

SOGK, waarna om 10.30 uur de kerkdienst begint. De kerk is vanaf 9.45 uur open. Voor meer informatie zie www. luthersamsterdam.nl.

van harte welkom. Kijk voor meer informatie en aanmelding op www.kerkinhetdorp.nl

Presentatie Kerk in het Dorp en Minisymposium

World Press Photo maakt elk jaar een selectie van de meest indringende, bijzondere en kwalitatief hoogwaardige beel­ den uit de visuele journalistiek. Fotografen uit de hele wereld sturen hun beste beelden in en hopen in de prijzen te vallen in de categorie natuur, sport, dagelijks leven, nieuws, men­ sen, hedendaagse kwesties, langetermijnprojecten en spot­ nieuws. De winnende foto’s vormen samen de World Press Photo tentoonstelling van dit jaar, van 17 november tot en met 10 december dagelijks te zien in de synagoge in de Fol­ kingestraat in Groningen. Website: wpfgroningen.nl.

Op 5 november aanstaande organiseert de Protestantse ge­ meente Winsum-Halfambt een minisymposium in Eenrum.

Een belangrijk onderdeel daarvan is de presentatie van het project ‘Kerk in het Dorp’, een initiatief van de voornoemde gemeente om de drie middeleeuwse kerken in Eenrum, Den Andel en Westernieland open en levend te houden. Zoals dat wordt geformuleerd op de website www.kerkinhetdorp.nl: ‘Kerk in het Dorp zoekt nieuwe wegen op oude gronden en verbindt daarbij spiritualiteit, natuur, muziek, kunst en cultuur. Door middel van lezingen, muziek, exposities, pel­ grimages, maaltijden, of zomaar een stil half uur worden de kerken in de dorpen plekken waar velen zich thuis voelen.

Kerk in het Dorp is ook: omzien naar elkaar, aandacht en ruimte voor zingeving en spiritualiteit. Kerk in het Dorp is van en voor het dorp.’

Na de projectpresentatie zal over verschillende thema’s dieper wordt doorgepraat. Sprekers zijn Just van Es, Engbert Breuker en Agmar van Rijn. De bijdragen worden afgewisseld door muzikale intermezzo’s en er is volop gelegenheid om ervaringen en opvattingen uit te wisselen. Donateurs en kerkbeheerders van de Stichting Oude Groninger Kerken zijn

World Press Photo in de synagoge

Kerstactiviteiten in onze kerken In de maand december worden onze kerken volop als (kerst) podium gebuikt. En dan hebben we het vooral over kerst­ concerten, kerstmarkten enz. Van solomuziek tot orkest­ werken – Van Bach tot Bacharach! Traditiegetrouw treedt het Roder Jongens- en Meisjeskoor op in de Der Aa-kerk in Groningen, maar ook worden kerstnachtdiensten in verschil­ lende kerken gehouden, soms in het Gronings – de Grunne­ ger Dainst. En kent u het fenomeen ‘Zing je warm’? Ook mee te maken in onze kerken. Op dit moment is nog niet bekend wat en waar precies, maar in onze agenda op de website vindt u het aanbod in de SOGK-kerken en uiteraard ook op de individuele kerkenwebsites.

We r k in ui t voe r ing Een orgel verkast Wikipedia loopt in dit geval voor de muziek uit. In het lemma ‘Kerk van Garsthuizen’ wordt stellig gemeld: ‘Voorafgaand aan de afbraak van de kerk werd eerst het orgel afgebroken.

Het is inmiddels overgebracht naar het kerkje van Oldenzijl.’

Maar pas in het voorjaar van 2018 is de internetencyclopedie actueel wat deze verhuizing betreft.

Dat ‘afgebroken’ verdient ook enige nuancering. Het orgel, in 1900 gebouwd door de firma Van Oeckelen, is zorgvuldig gedemonteerd. In de vervallen kerk van Garsthuizen was het instrument voorzien van een houten bekisting om het te beschermen tegen weer en wind. Toen die in 2015 werd verwijderd – voorafgaand aan de sloop van het kerkgebouw – was de verleiding uiteraard groot om het meteen te be­ spelen. ‘De klank was verrassend goed’, aldus Marien Bügel.

Inmiddels ligt het orgel in de werkplaats van restaurator Mense Ruiter, wachtend op een tweede leven.

Porseleinkast

Marien Bügel bij de Nicolaaskerk van Oldenzijl. Foto’s Jelte Oosterhuis.

Dat nieuwe bestaan zal in Oldenzijl zijn, slechts vijf kilometer van Garsthuizen verwijderd. Marien Bügel, architect en be­ stuurslid van de Stichting Nicolaaskerk, is één van de drij­ vende krachten achter de herplaatsing, evenals achter de recente opknapbeurt van de kerk van Oldenzijl. ‘Alleen de toren staat nu nog in de steigers, als sluitstuk van de uit­ voering van onderhoudswerkzaamheden en het herstel van aardbevingsschade.’

Een volgende opgave is de bouwkundige ingreep die nodig is om het orgel te plaatsen. Bügel legt uit: ‘Het orgel wordt geplaatst op de galerij boven de ingang aan de west­ zijde. De muur moet daarvoor zo’n anderhalve meter worden verlaagd. Omdat de kerkzaal van de Nicolaaskerk smaller is dan die van de afgebroken kerk van Garsthuizen, moeten er eveneens aanpassingen worden gedaan aan de houten orgelbalustrade.’ Voor echte hoofd­ brekens zorgt nog de constructie die schade aan het orgel in het geval van een beving moet beperken. ‘Alleen het verstevigen van de muur van de galerij is niet voldoende. De orgelkas moet ook zo worden ondersteund dat de ho­ rizontale bewegingen van een beving worden opgevangen. Een orgel is eigenlijk net een porseleinkast.’

Veiliggesteld Met de verhuizing van het orgel komt, zoals de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in een advies schrijft, ‘een einde (…) aan een perio­ de van onzekerheid en gebrek aan gebruik.

Het orgel wordt herplaatst in een monumen­ tale en religieuze omgeving. De toekomst van het monumentale orgel is zodoende veilig­

gesteld.’ Ook wordt het van groot belang gevonden dat het instrument in de regio bewaard kan blijven. Het orgel is nu nog eigendom van de SOGK, maar wordt na plaatsing over­ gedragen aan de Stichting Nicolaaskerk. Tussen beide stich­ tingen bestaat al een lange relatie, omdat de SOGK regel­ matig ondersteuning biedt als het om expertise en techniek gaat.

De Oldenzijlsters zijn niet over een nacht ijs gegaan voor­ dat onderdak werd geboden aan het ‘verweesde’ orgel. ‘Past het relatief jonge instrument wel in een dertiende-eeuwse romaanse kerk?’ was daarbij een belangrijke vraag. Bij een aantal experts werd advies ingewonnen. ‘Zij concludeerden dat het orgel goed zou passen in een kerk die verschillende levensfases in haar interieur laat zien. Tegen de plaatsing bestond dan ook geen enkel bezwaar. Bovendien kan de ruimte het goed hebben omdat de westmuur relatief leeg is.’

Gebruik Bovenal draagt het orgel bij aan het brede gebruik van de kerk. ‘De deur staat altijd open voor bezoekers en aan aller­ lei activiteiten en gelegenheden bieden we graag onderdak, als die maar passen bij het karakter van de kerk en daarvoor respect hebben. Door belangstellenden kan straks ook zon­ der veel obstakels het orgel worden bespeeld.’

Meer informatie over de Nicolaaskerk en de daar georganiseerde activiteiten is te vinden op: www.nicolaaskerkoldenzijl.nl.

Het omkiste orgel in de bouwvallige kerk van Garsthuizen. Foto Marien Bügel.

Zo wordt het: het orgel van Garsthuizen in de Oldenzijlster kerk. Fotomontage door Marien Bügel.

O p w e g n a a r 2 0 19

In 2019 bestaat de Stichting Oude Groninger Kerken vijftig jaar. Een moment om te vieren, en om terug te kijken. In deze rubriek besteden we aandacht aan de jubileumactiviteiten die op stapel staan.

50 Kerken open In het project ‘Het Grootste Museum van Nederland’ partici­ peren de kerken van Midwolde, Middelstum, Pieterburen en Krewerd. U heeft vast de posters van de landelijke campagne gezien, waarin het erfgoed wordt aangeprezen als zeer bijzonder én… bij u om de hoek. Dat de campagne werkt, blijkt wel uit de toegenomen bezoekerscijfers. Al in de eerste weken na de lancering wisten de kerken meer publiek te trekken. Het gastenboek in Middelstum laat bijvoorbeeld zien dat er bezoek uit heel Nederland, maar ook uit Duits­ land, Ierland en zelfs Laos is geweest.

Alle kerken kennen ook onbemenste openstelling. Voor sommige kerkbeheerders was dat even wennen, andere hadden al volop ervaring. Nu de deuren echt openstaan, en mensen geen sleutel meer hoeven af te halen, blijkt in geval van deze kerken dat er toch aantoonbaar meer bezoekers komen. We hopen dat dit project een voorbeeld kan zijn voor ál de kerken van de stichting. Zijn er nu al zo’n dertig in de zomer (ook onbemenst) open, in 2019 willen we graag vijftig kerken met open deuren presenteren aan het publiek. Doet u ook mee? Voor inspiratie kijkt u op www.grootstemuseum. nl, of bezoek eens één van de vele kerken in Groningen met een open-deur-beleid.

Kroesen, De Vos en Anema

De dreigende afbraak van de kerk van Leegkerk was mede aanleiding voor de oprichting van de SOGK in 1969. Het gebouw werd in 1970 gerestaureerd.

Conferentie Erfgoed en interreligieuze dialoog De Stichting Oude Groninger Kerken opent in 2019 de deuren van ‘Feest! In Oost en West’, onderdeel van het landelijke museale project ‘Feest! Weet wat je viert’. In samenhang met de lancering van dit project wordt een internationale con­ ferentie georganiseerd over de rol van erfgoed in interreli­ gieuze dialoog. Dr. Todd Weir, hoogleraar in de geschiedenis van het Christendom en moderne cultuur aan de Faculteit Theologie en Religiestudies van de Rijksuniversiteit Gro­ ningen, organiseert de conferentie samen met de Stichting Oude Groninger Kerken, Museum Catharijneconvent en de Europese organisatie Future for Religious Heritage. De uitda­ gende titel is ‘Heritage and interreligious dialogue: Usable pasts for religiously plural Europe’. De eerste contacten met wetenschappers in Europa en zelfs daarbuiten zijn gelegd.

Natuurlijk kan een jubileum niet zonder een jubileumboek. In de rubriek ‘Onze man in Bergen’ heeft Justin Kroesen al eens aandacht besteed aan het kloeke werk, waarin alle kerken van de Stichting zal worden beschreven en gepresenteerd.

Naast Kroesen heeft dichter Marjoleine de Vos een belang­ rijk aandeel in het jubileumboek.

Deze publicatie toont wat kerken zijn, maar niet hoe ze heden ten dage functioneren. Fotograaf Taco Anema, van wie de serie ‘Dutch Boards’ is aangekocht door het Rijks­ museum, richt zich juist op dat aspect. Hij zal in oktober 2017 beginnen met een ronde langs kerken voor een serie groeps­portretten. In deze portretten gaat het niet om ste­ nen, maar om mensen en hun verhaal. Om de groepen vrijwilligers die ervoor zorgen dat er een jaarlijkse boeken­ markt is, of om het muziekgezelschap dat de kerk gebruikt om te repeteren, de kerkelijke gemeente of een groep rond­ leiders of organisten. Elke kerk heeft een ander, eigen ver­ haal; de fotoserie van Taco Anema poogt dit verhaal te van­ gen. In 2019 laten we graag zien welke bijzondere kerken we in Groningen hebben, maar ook hoe ze vandaag de dag van betekenis zijn voor mensen.

De Stichting is een uitgave van de Stichting Oude Groninger Kerken. Dit katern verschijnt vier maal per jaar, los en als onderdeel van het tijdschrift Groninger Ker­ken, voor donateurs van de stichting. • Redactie: Martin Hillenga • Vormgeving en productie: Ekkers en Paauw • Drukwerk en verzending: Zalsman Groningen • Adres: Coehoornsingel 14, 9711 bs Groningen • telefoon (050) 312 35 69 • e-mail: info@groningerkerken.nl • www.groningerkerken.nl

1 De kerk en toren van Meeden, gezien vanuit het zuidoosten. Foto Jan van Galen, collectie Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

149

De Bentheimer doopvon(ds)t van Meeden

Justin Kroesen en Mar tin Hillenga

De vijftiende-eeuwse kerk van Meeden (afb. 1 en 2) is tussen 2013 en 2015 gerestaureerd. Sluitstuk van de operatie was de herplaatsing van het uit 1751 daterende Hinsz-orgel, een evenement dat de nodige aandacht trok. Aan een belangwekkende gebeurtenis tijdens de beginfase van de restauratie werd juist geen ruchtbaarheid gegeven, zodat deze ontsnapte aan de aandacht van het grote publiek: de vondst van de best bewaarde middeleeuwse doopvont van Groningen.

Bij graafwerkheden in de zandvloer van het schip, begin ok­ tober 2013, stuitte de heer Dikkie Haan van Eerens Sloop­ werken uit Assen met zijn minikraantje op – naar hij aanvan­ kelijk dacht – ‘een stuk beton’. In aanwezigheid van werklie­ den van het Blijhamster bouwbedrijf Blokzijl, dat de restaura­ tie uitvoerde, werd het object verder uitgegraven. Het bleek te gaan om een stuk beeldhouwwerk, en daarop werd voor­ zichtig verdergegaan. Aan de oppervlakte kwam een op haar zij liggende middeleeuwse doopvont van Bentheimer zand­ steen – de best bewaarde van heel Groningen (afb. 3). Wan­ neer de vont onder de kerkvloer werd verborgen is niet met

zekerheid te zeggen, maar voor de hand ligt een moment (kort) na de Reformatie in 1594, toen alle kerkinrichting uit de ‘katholieke tijd’ werd opgeruimd. Omdat de doopvont aan­ zienlijk ouder is dan het gebouw waarin zij zich nu bevindt, zal deze oorspronkelijk afkomstig zijn uit de kerk die in het veengebied ten noorden van Meeden stond. Door vernatting van de bodem verplaatste de bewoning van deze plaats – Mieden – zich geleidelijk naar de hoger gelegen pleistocene rug waarop het huidige dorp zich bevindt. Deze nederzetting stond aanvankelijk bekend als Avermieden (Overmieden); na het verdwijnen van het oude ‘moederdorp’ werd de toe­

2 Het interieur van de kerk van Meeden vóór restauratie (2011), gefotografeerd vanonder de orgelgalerij. Foto Jan van Galen, collectie

150

Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

4 Bentheimer zandsteen kan aan de oppervlakte worden gewonnen in het 3 De in oktober 2013 onder de schipvloer van de kerk in Meeden

gebied tussen Gildehaus en Suddendorf in de graafschap Bentheim. Tegen­

gevonden Bentheimer doopvont. Foto Justin Kroesen.

woordig is er nog maar één steengroeve in bedrijf. Foto Wikimedia Commons.

voeging ‘Aver-’ overbodig. Ook de kerk werd daar in de twee­ de helft van de vijftiende eeuw herbouwd, omstreeks 1500 gevolgd door een vrijstaande toren.1

Bentheimer doopvonten De geelbruine zandsteen die bij Bad Bentheim, vlak over de Duitse grens ten oosten van Oldenzaal, aan de oppervlakte komt, is gemakkelijk te bewerken. Het was in de Middel­ eeuwen een geliefd materiaal dat in de wijde omtrek werd ge­ bruikt in de kerkbouw, bijvoorbeeld in Twente aan de kerken van Oldenzaal en Ootmarsum en in Groningen aan de Martini­ toren.2 Een andere toepassing waarvoor de Bentheimer steen zeer geschikt bleek, was de productie van doopvonten. Daar­ van bleven er in heel Nederland bijna veertig bewaard, voor­ namelijk in het noorden en oosten; in het noordwesten van Duitsland zijn het er zelfs meer dan tachtig.

Alle Bentheimer doopvonten dateren uit de twaalfde en dertiende eeuw en variëren in hoogte tussen ca. 75 en 105 cm. Ze bestaan uit een met beeldhouwwerk versierde ronde kuip met een doorsnee van gemiddeld 80 cm op een ronde kolom die rust op een vierkante voetplaat. De kuip wordt aan vier zijden ondersteund door dier- of mensfiguurtjes. Bij veel vonten herinneren metalen elementen in de bovenrand in de

vorm van pennen of ogen nog aan de aanwezigheid van een deksel waarmee de kuip kon worden afgesloten (afb. 5). Op deze manier probeerde men verontreiniging en magische praktijken tegen te gaan, zoals bijvoorbeeld blijkt uit een in 1228 door de bisschop van het Noord-Engelse Durham uit­ gevaardigd decreet.3 Uit deze en andere voorschriften blijkt dat het doopwater in het volksgeloof magische kracht werd toegeschreven. Diefstal kwam regelmatig voor, bijvoorbeeld om een goede oogst af te dwingen of om vee te genezen van ziekten.

Raphaël Ligtenberg was aan het begin van de twintigste eeuw de eerste die onderzoek deed naar de romaanse doop­ vonten in Nederland. 4 Hij dateerde alle vonten van het Bent­ heimer type tussen 1150 en 1275 en maakte een onderscheid tussen de oudere vonten met een eenvoudige versiering van ronde bogen en de jongere met een meer naturalistische de­ coratie. Kenmerkend voor deze laatste groep is de aanwezig­ heid van plantaardige motieven: gestileerde palmbladeren (‘palmetten’) en wijnranken met bladwerk en/of druiven­ trossen. Ligtenberg ging ervan uit dat de vonten bij de steen­ groeven geproduceerd werden en over rivieren – Eems, Vecht, IJssel – en langs de kusten naar de afzonderlijke kerken vervoerd werden. Serieproductie zou tot een gelei­

1 Jan Molema, ‘Van de Mieden, Egeste en Broke. De middeleeuwse nederzettingsgeschiedenis van het zuidwestelijk Wold-Oldambt in kort bestek’, Groninger Kerken 10 (1993) 129-136.

2 Frans Westra, Martinitoren. Geschiedenis van een toren (Groningen 2009).

3 Vgl. Francis Bond, Fonts and Font Covers (Londen etc. 1908) 281-313.

4 Raphaël Ligtenberg, ‘Romaansche doopvonten in Nederland’, Bulletin van den Nederlandschen Oudheidkundigen Bond, 2e serie, 8e jg.

(1915) 154-190 en 236-252.

151

5 Doopvont Meeden: bovenrand met metalen elementen. Foto Justin Kroesen.

152

6 Doopvont Meeden: kuip met palmetten, touwranden en een rankenfries. Foto Justin Kroesen.

7 Doopvont Meeden: sokkel omgeven door dragende leeuwtjes.

Foto Justin Kroesen.

delijke neergang van de kwaliteit hebben geleid en daarom beschouwde hij de meest onverzorgd afgewerkte vonten als de jongste. Ook observeerde hij dat de vorm van de kuip aan­ vankelijk licht kegelvormig was, uitlopend naar boven toe, en dat deze later gewoonlijk cilindervormig werd, met rechte wanden. Ook stelde hij vast dat dieren als dragende figuur­ tjes onder de kuip na ca. 1240 geleidelijk plaats maakten voor mensfiguurtjes.

In 1953 werden de Bentheimer vonten aan Duitse zijde uit­ voerig onderzocht door Karl Noehles, als onderdeel van zijn dissertatie over Westfaalse middeleeuwse doopvonten.5 Noehles dateerde de vonten iets later dan Ligtenberg, tussen 1175 en 1275. Hij bracht de variatie aan motieven in kaart en wees erop dat de combinatie ranken-palmetten hier en daar wordt afgewisseld met een rand met geometrische motieven.

Noehles waagde zich als eerste ook aan een inhoudelijke ver­ klaring van de versiering van sokkel en kuip (afb. 6). De wijn­ ranken die de kuip van veel vonten omgeven, verwijzen vol­ gens hem naar de eucharistie en daarmee indirect naar het lijden en sterven van Christus, dat net als de doop de mens redding brengt van het kwaad en de dood. De gestileerde palmbladeren interpreteerde hij als een verwijzing de Le­ vensboom in het Paradijs die terugkeerde in het kruis van Christus. De enkel- of tweevoudige touwranden die de de­ coratieve friezen van elkaar scheiden herinneren volgens Noehles aan een vroegere fase waarin doopvonten gewoonlijk bestonden aan bijeengebonden houten planken of ‘duigen’.

Bij de meeste Bentheimer vonten verschijnen de dragende figuurtjes aan de vier hoeken van de voetplaat in de gedaante van leeuwen (afb. 7). Deze rusten met hun achterpoten op de plaat, terwijl ze met hun voorpoten het bekken ondersteunen en de kop naar de beschouwer hebben toegedraaid. Noehles beschreef de meeste leeuwen als ‘grobe, klotzartige Gebilde’ (grove, blokvormige figuren), maar hij stelde ook vast dat men nooit heeft nagelaten om de over de rug geslagen staart weer te geven en de tanden in de bek met een zigzagmotief te markeren, waardoor er toch een zekere vitaliteit van de figuurtjes uitgaat (afb. 8). Hij schreef de dieren een ‘wilde, demonische kracht’ toe, overeenkomstig de typering in 1 Petrus 5:8, waar de brullende leeuw gelijkgesteld wordt met Satan. Aan deze kwade machten kan de mens alleen in de doop ontsnappen, zoals op de romaanse vont in het Engelse Stafford door een inscriptie wordt uitgedrukt: discretus non es si non fugis ecce leones (Je bent onverstandig als je niet vlucht, kijk naar de leeuwen).6 Tegelijk geldt de leeuw in de christelijke beeldtaal ook als een symbool van Christus, die in Openbaring 5:5 wordt aangeduid als de ‘Leeuw van Juda’. De conclusie is dat het dier in het algemeen staat voor 5 Karl Noehles, Die westfälischen Taufsteine des 12. und 13.

Jahrhunderts (dissertatie Münster 1953).

6 Colin S. Drake, The Romanesque Fonts of Northern Europe and Scandinavia (Woodbridge 2002) 32.

macht en kracht, en die kan de mens zowel beschermen als bedreigen. Als beschermers vinden we ze vaak in de omlijs­ ting van portalen, bijvoorbeeld bij veel kerken in Italië, maar aan doopvonten lijkt er van de leeuwen vooral dreiging uit te gaan. 7 Onduidelijk is waarom ze rond het midden van de dertiende eeuw op Bentheimer vonten in toenemende mate plaats maakten voor mensfiguurtjes, en evenmin wat daar­ van de betekenis is.

In 1969 werd het evolutionaire dateringsmodel van Ligten­ berg verder verfijnd door Gottfried Kiesow op basis van de ca. veertig Bentheimer doopvonten in Oostfriesland.8 Aan Nederlandse zijde verscheen in 1977 een publicatie van Ger de Leeuw over Bentheimer vonten in Drenthe en Overijssel, in 1995 en 1996 gevolgd door twee overzichtsartikelen van de hand van M. Schönlank-Van der Wal.9 In 1997 verscheen aan Oostfriese zijde een boekje van Friedrich Petersen over de romaanse doopvonten in die streek, waaronder de Benthei­ mers.10 De vonten van de ‘Bentheim School’ kregen opnieuw aandacht in de omvattende studie van Colin Drake uit 2002 over romaanse vonten in Noord-Europa.11 De laatste publi­ catie over de Bentheimer doopvonten betreft een artikel van Regnerus Steensma waarin hij het Oostfriese dateringsmo­ del van Kiesow toepaste op de Nederlandse vonten.12 Daarbij kwam hij tot de volgende groepen, die elkaar in tijd voor een deel overlappen: 1) een voorstadium waarin de vont zich ontwikkelde van een diepe cilindrische kuip die direct op de vloer staat (vgl. Eenrum, vermoedelijk ca. 1100) naar een ondiepere kuip op een sokkel, 2) vonten waarvan de kuip rondom is versierd met ronde bogen, ontstaan tussen ca.

1150 en 1200 (vgl. de vont van Heveskes, nu in Termunten), 3) vonten met overwegend geometrisch ornament, vervaardigd tussen ca. 1200 en 1240 (vgl. Kantens en Dorkwerd – deze laatste nu in het Groninger Museum), en 4) vonten met over­ wegend naturalistische ornamenten, te dateren ca. 12201270 (vgl. Toornwerd, nu in de kerk van Bierum).13

7 Vgl. Justin Kroesen, ‘Bedreiging en bescherming. Dierfiguren in de middeleeuwse kerkelijke kunst in Friesland’, Alde Fryske Tsjerken 12 (2015) 4-9.

8 Gottfried Kiesow, Ostfriesische Kunst (Pewsum 1969) 18-21.

9 Ger de Leeuw, Drentse doopvonten van Bentheimer zandsteen (Assen 1977); M. Schönlank-Van der Wal, Middeleeuwse stenen doopvonten in Drenthe en Overijssel (= Bulletin van de Stichting Drents-Overijsselse Bedehuizen) (Delden 1996); idem, ‘Romanesque and Gothic Stone Baptismal Fonts in the Diocese of Utrecht’, in: Elisabeth de Bièvre (red.), Utrecht, Britain and the Continent: Archaeology, Art and Architecture (London 1996) 163171.

10 Friedrich Petersen, Romanische Taufsteine in Ostfriesland (Leer 1997).

11 Drake, The Romanesque Fonts, 71-79.

12 Regnerus Steensma, ‘Bentheimer doopvonten en wijwaterbekkens in Nederland’, Jaarboek voor liturgie-onderzoek 23 (2007) 103-120.

13 Over Groninger doopvonten, zie ook: Regnerus Steensma, ‘Dit vat heft geven… Middeleeuwse doopvonten in Groningen’, Groninger Kerken 23 (2006) 119-124.

8 Doopvont Meeden: dragend leeuwtje. Foto Justin Kroesen.

9 Doopvont Meeden: zijaanzicht. Foto Justin Kroesen.

153

154

10 De Bentheimer doopvont van Toornwerd, nu in de kerk van

11 De Bentheimer doopvont van Jellum, nu in het Kerkmuseum in

Bierum. Foto archief Regnerus Steensma.

Jannum (Friesland). Foto kerkeninbeeld.nl.

Kenmerken en indeling van de Meedener von(ds)t

(Gezien de omstandigheden is de vont verbluffend goed be­ waard gebleven. De beschadigingen aan de bovenrand zijn kenmerkend voor vonten met ijzeren pennen en haken om de oude deksels mee te bevestigen; steen en metaal zetten uit en krimpen in verschillende snelheden en de steen is daarbij altijd de verliezer. Maar behalve dat: uitzonderlijk […]. Een schitterend exemplaar).15

Met de verschijning van het laatstgenoemde artikel leek het onderzoek naar de Bentheimer vonten wel zo ongeveer te zijn afgerond – en toen kwam plotseling de doopvont in Meeden aan het licht. Daarbij gaat het niet om ‘zomaar nog een voor­ beeld’, maar om de best bewaarde middeleeuwse doopvont in Groningen, ja een van de gaafste Bentheimer vonten über­ haupt (afb. 9). Onderzoekers van de universiteit van Toronto (Canada), waar al jaren onderzoek wordt gedaan naar middel­ eeuwse doopvonten in het project Baptisteria Sacra,14 rea­ geerden verbluft op de toegezonden foto’s: ‘Given the circumstances, the font is amazingly well preser­ ved. The damage at the rim is typical of the fate suffered by stone fonts with metal pins or staples to anchor the old covers; stone and metal expand/shrink at different rates and the stone always gets the worst part of the deal. Other than that, excellent (…). A beautiful example.’

De goede staat waarin de Meedener vont verkeert maakt het mogelijk om hem in het ontwikkelingsmodel van Ligten­ berg-Kiesow-Steensma in te delen. De vierkante voetplaat loopt schuin omhoog naar de centrale kegelvormige kolom.

Op de hoeken bevinden zich vier leeuwen die met hun achter­ poten op de voetplaat rusten en hun voorpoten naar boven gekeerd houden (afb. 7). Ze hebben hun staarten over de rug geslagen en de kop gedraaid, waardoor ze de beschouwer aankijken. Van hun tanden, aangeduid door een zigzagmotief in de bek, gaat een duidelijke afschrikwekkende werking uit (afb. 8). Van de vier leeuwenkoppen zijn er twee in goede

14 Zie bsi.library.utoronto.ca.

15 Citaat uit email-correspondentie van Justin Kroesen met Miguel Torrens en Harriet Sonne, medewerkers in het Baptisteria Sacra-project, van 20 mei 2016.

toestand bewaard, is er een enigszins verweerd en een af­ gebroken. Met hun voorpoten ondersteunen de dieren een forse ring die de dragende kolom omgeeft en waarop de kuip rust. Deze laatste is licht kegelvormig, naar boven toe iets uitlopend (afb. 6). Op de schuine onderzijde bevinden zich de aanzetten van gestileerde bladeren (‘palmetten’) die het onderste fries van de kuip vullen. Deze bestaan uit telkens zes lobben die naar boven waaiervormig uiteenlopen. Het middelste fries rondom de kuip toont een slingerende wijn­ rank waaraan afwisselend gestileerde bladeren en druiven­ trossen ontspruiten en waarvan de einden telkens in twee punten uitlopen. Dit fries wordt zowel boven als onder door een dubbele touwrand afgesloten. De bovenste zone van de kuip is onbewerkt. De bovenrand is voorzien van een profile­ ring, waardoor de kuip aan de buitenkant een opstaande rand heeft (afb. 5). Op vier plaatsen in deze rand zijn sporen te zien van afgebroken ijzeren elementen, waarmee een ver­ dwenen deksel kon worden bevestigd.

Van de vier Bentheimer doopvonten die in Groningen be­ waard zijn gebleven – uit Heveskes, Kantens, Dorkwerd en

Toornwerd – vertoont de laatstgenoemde de sterkste ver­ wantschap met de Meedener vont (afb. 10). De opbouw van de kuip met palmetten, touwranden en een slingerende wijn­ rank is bij beide vonten vrijwel identiek. In Toornwerd is ech­ ter onduidelijk of de dragende kolom oorspronkelijk werd omgeven door figuurtjes en van de kuip is de bovenste zone weggehouwen. Een Bentheimer vont van hetzelfde type bui­ ten Groningen vinden we in het kerkmuseum in het Friese Jannum, afkomstig uit Jellum bij Leeuwarden (afb. 11). Hier­ van heeft de kuip dezelfde opbouw als die in Meeden, deze is eveneens licht kegelvormig en wordt door leeuwtjes gedra­ gen. Opvallend verschil is echter dat de touwrand onder het rankenfries enkelvoudig is.16 In de provincie Drenthe beho­ ren de doopvonten van Vries (afb. 12), Norg en Zweeloo tot dezelfde groep als de Meedener vont.17 Een opvallend ver­ schil is dat de kuip in Vries en Zweeloo wordt gedragen door vier mensfiguurtjes (in Zweeloo sterk gehavend), terwijl het in Norg door sterke beschadigingen aan de voet onduidelijk is of dit mens- of dierfiguurtjes betrof. Een sterke verwant­ schap met de doopvont van Meeden vertoont ook het exem­

16 Voor zijn verwijzing naar Jannum/Jellum gaat dank uit naar Joost Limburg in Cabeceiras de Basto, Portugal. Over middeleeuwse vonten in Friesland, zie Regnerus Steensma, ‘Middeleeuwse doopvonten uit Friese kerken’, Keppelstok 58 (1999) 184-204.

17 De Leeuw, Drentse doopvonten. De genoemde vonten werden aan het eind van de negentiende eeuw overgebracht naar het Drents Museum in Assen, maar zijn inmiddels alle weer naar de afzonderlijke kerken teruggekeerd.

155 12 De Bentheimer doopvont van Vries (Drenthe). Foto Justin

13 De Bentheimer doopvont in de Grote Kerk in Hattem (Gelderland).

Kroesen/Regnerus Steensma.

Foto archief Regnerus Steensma.

14 De Bentheimer doopvont van Haselünne (Emsland). Tekening naar Colin S. Drake.

15 Doopvont Meeden (1230-1250): dragend leeuwtje. Foto Justin Kroesen.

plaar in de Grote Kerk in het Gelderse Hattem (afb. 13), waar­ bij opvallend is dat de palmetten in het onderste fries hier zijn omgedraaid. Van alle genoemde voorbeelden komen al­ leen de exemplaren in Vries en Jellum qua bewaringstoestand in de buurt van de Meedener vont.

In de Oostfriese typenindeling van Kiesow corresponderen deze kenmerken met die van de zogenaamde ‘groep-Hage’, met voorbeelden in Arle, Forlitz-Blaukirchen, Hage, Och­ telbur en Westochtersum.18 Hier hebben de bladeren in het rankenfries een duidelijk naturalistisch karakter, met drie puntige bladeren die uit elke knop ontspruiten. Kiesow dateerde deze groep rond 1220-1240, terwijl Steensma een iets latere datum voorstelde, ca. 1240-1260.19 Binnen deze groep vertoont de vont in Arle de sterkste verwantschap met de Meedener vont. Gezien de naturalistische weergave van de ranken met bladeren en druiventrossen vertegenwoordigt deze waarschijnlijk de wat latere fase, rond 1240-1250. Het rankenbladwerk in Meeden maakt een iets meer gestileerde indruk. De specialisten in Toronto schreven in reactie op de foto’s dat de Meedener vont ‘als een handschoen’ in de door de eerder genoemde Colin Drake gedefinieerde ‘groep Ber­ ge-1’ past en vrijwel identiek is met de vont in de kerk van Haselünne (Emsland) (afb. 14). Op grond van al deze verge­ lijkingen kan de doopvon(ds)t van Meeden met enig voor­ ‑behoud gedateerd worden tussen 1230 en 1250.

156

Dr. Justin Kroesen (Justin.Kroesen@uib.no) is gespeciali­ seerd in de kunstgeschiedenis van het christendom. Sinds 2016 werkt hij aan de universiteit van Bergen (Noorwegen).

Drs. Martin Hillenga (m.hillenga@gmail.com) is cultuur­ historicus en publiceert over taal, geschiedenis en erfgoed in Groningen. Ook is hij redactiesecretaris van dit tijdschrift.

18 Vgl. Kiesow, Ostfriesische Kunst, 19-20 en Justin Kroesen en Regnerus Steensma, Kirchen in Ostfriesland und ihre mittel­ alterliche Ausstattung (Petersberg 2011) 218.

19 Steensma, ‘Bentheimer doopvonten en wijwaterbekkens’, 109.

Postbus 5086 Verbindingsweg 13 9781 DA Bedum 9700 GB Groningen tel fax

T 050-2100194 M 06-26888044

www.tomfeith.nl info@tomfeith.nl

050 301 12 00 050 301 17 00

info@johnlemmen.nl

Verbindingsweg 13 9781 DA Bedum tel

050 301 12 00

“Wat Arrix vooraf heeft beloofd, fax 050 301 17 00 zijn ze ook nagekomen”

info@johnlemmen.nl

Vertrouwt u ook blind op uw ICT? ICT-oplossingen moeten uw bedrijfsvoering eenvoudiger, rendabeler, effi ciënter en plezieriger maken.

Met dit in gedachten werken onze medewerkers iedere dag met veel plezier aan uitdagende projecten.

Het resultaat? ICT waar u gemak van heeft en waar u blind op kunt vertrouwen.

Rob Rikmanspoel, Divisiemanager Bedrijfsdiensten IMpact ‘IMpact maakt werk mogelijk’

Heideanjer 2 | Drachten | 0512 - 543 221 | www.arrix.nl

16013934-1_ARRIX_Adv_StichtingGroningerKerken_190x65,5.indd 1

22-01-16 14:11

DAN

r 0 5 MEER

Jaa

E R VA

RING

Van Lierop Conserveert & Herstelt Hout | Verdrijft Vocht

Van Lierop Van Lierop

Een gezonde kijk op onroerend goed Onderzoek op (hout)aantasting | Houtinsectenbestrijding Zwamsanering | IsochipsÂŽ-kruipruimteisolatie | Vochtwering Kruipruimterenovatie | Houtrestauratie met epoxytechniek Heteluchtmethode | Zuurstofarmeluchtmethode Kelderafdichting | Inspectieabonnementen Vestigingen Noord: Alphen a.d. Rijn | Heerhugowaard | Assen | Vestigingen Zuid: Boxtel | Echt | Mechelen (B) |

www.vanlierop.nl Van Lierop

Van Lierop Van Lierop

0172 43 35 14

0411 63 26 47

Al jaren vertrouwd partner van de SOGK vertrouw ons ook úw bouw werk toe! bouwwerk

H. Pot bouwbedrijf (ver)bouwen met overleg Onderhoud, verbouw, renovatie, nieuwbouw en alle materialen voor de doe-het-zelver

Hoofdweg 25 9795 pa Woltersum (050) 302 15 55 www.bouwbedrijfpot.nl

Schildersbedrijf W. Dijkema Noorderstraat 5 9989 AA Warffum telefoon (0595) 42 22 67 Ook leveren wij professionele verven, dubbele beglazing, voorzetramen en alle bijkomende schildersmaterialen

De Schilder, de beste vriend van je huis

Met een passie voor panden met geschiedenis 050 403 14 83 info@laurenshout.nl www.laurenshout.nl

Timmer- en restauratiewerken AdvLaurenshout_OGK_2013.indd 1

|

Interieur ontwerp en uitvoering

|

Deskundig in duurzaam (ver)bouwen 23-01-13 10:00

Bouwbedrijf W.H. Blokzijl Hoofdweg 154 Blijham Telefoon 0597 - 56 12 25 fax 56 12 83 Utiliteitsbouw Restauratie Particuliere bouw Houtskeletbouw Onderhoud Renovatie Verbouw

Voor al uw bouwwerken

Voor al uw - voegwerken

- voegwerkrestauratie

- gevelreiniging Noordveenkanaal n.z. 21 7831 aw Nieuw Weerdinge tel. 0591 - 522 258 / 522 770

Door jarenlange ervaring in renovatie en restauratie kunnen wij de schade aan uw gebouw of woning vakkundig en duurzaam herstellen.

Onze vaklieden wonen en werken in uw regio en spreken de ‘toal’. Zij staan voor u klaar!

BRANDSBOUW.NL

050-57 57 800

Brands Bouwgroep B.V. is erkend applicateur van Thor Helical verankering en herstelsystemen.

Renovatie spouwanker isolatie bevestiging Scheurherstel systeem Lateiherstel systeem Muurherstel systeem

Kieler Bocht 33, 9723 JA Groningen

H C

oveniersbedrijf oen Overdevest Leens Wierde 4 tel. 0595-571187

www.overdevesthoveniers.nl VCA gecertificeerd.

Erkend Hovenier.

Groenkeur gecertificeerd bedrijf.

Lid VHG

Ontwerp, aanleg,

onderhoud, (sier)bestrating en complete terreininrichting

Voor: * een compleet tuinontwerp en/of beplantingsplan * complete terreininrichting * de aanleg van uw tuin * onderhoud aan uw tuin b.v.: - renovatie - voor- of najaarsbeurt - maandelijks onderhoud - wekelijks maaien van uw gazon - gazononderhoud zoals bemesten en verticuteren (mosbestrijding) - enz. * snoeien van bomen en heesters * kappen van bomen * plaatsen van schuttingen, pergola’s, tuinhuisjes, bielzen, hekwerken enz. * aanleg van sierbestrating, grindpaden, schelpenpaden, enz. * aanleg van vijvers * het leggen van graszoden * ontwateren v/d tuin d.m.v. drainage * levering van bomen, heesters, coniferen, vaste planten, haagen bosplanten, potgrond, bemeste tuinaarde, gedroogde koemest, kunstmest en alle tuinmaterialen.

VASTGOED ONDERHOUD

BEGLAZING, WANDAFWERKING, DEALER VAN RUYSDAELGLAS, INDUSTRIEEL SPUITWERK, RESTAURATIE & HOUTRENOVATIE

Neem contact op met Robert van der Maar op 050-549 41 71 Koldingweg 15 • 9723 HL Groningen • Fax 050-549 46 31 • E-mail info@vdmaar.nl • Website www.vdmaar.nl

HOLS TEIN

re s t a u ra t ie a rc h it e c t u u r Kantoren Insulinde Bankastraat 42 J 9715 CD Groningen tel.: 050 5770059 fax: 050 5771904 info@holstein-restauratie.nl www.holstein-restauratie.nl

sinds 1884 uw aannemer in de regio restaureren met oog voor detail meedenken en adviseren

Omdat bouwen vakwerk is vestigingen in Bedum – Appingedam – Valthermond

Bedum 050 – 30 13 862 De B&B is gevestigd in het oude Joodse schooltje midden in het historisch centrum van Appingedam, Broerstraat 6.

Vanzelfsprekend staat kwaliteit hoog in ons vaandel. De B&B is geschikt voor max. 3 personen.

Een luxe B&B in historisch erfgoed: die vindt u in Appingedam.

www.booking.com www.airbnb.nl www.devijgenhof.nl De synagoge. Vanaf augustus 2016 tot mei 2017 vinden er verschillende evenementen plaats in de synagoge. De programmering bestaat uit concerten gegeven door o.a. Leny Kurh, Femke Wolthuis en Jan Henk de Groot. Verder zijn er workshops, high tea’s met muzikale omlijsting, exposities en rondleidingen. Kaarten voor concerten en opgaves voor workshops lopen via de website www.devijgenhof.nl

Kerkje van Klein Wetsinge

Tussen Sauwerd en Winsum ligt de kerk uit 1840, in 2014 in oude luister gerestaureerd.

Ontdek de lunchkaart met verse spullen van het Hogeland.

De locatie is geschikt voor: Huwelijk, Receptie, Concert, Vergadering, Diner, Feesten, Lezing en Tentoonstelling.

De kerk is dagelijks geopend tussen 11.00 en 18.00 uur, behalve tijdens besloten partijen.

Wilt u zeker weten dat de kerk open is, bel dan met Inez of Nicolaas Geenen: 06 54685405 of 06 46317067.

Orgel te Tolbert. Gerestaureerd in 2001

Het Lohman-orgel in de Middeleeuwse kerk te Zuidwolde

MENSE RUITER orgelmakers b.v.

Oosterseweg 13 9785 AD Zuidwolde (Gron.)

Tel. 050-3010550 - Fax 050-3010560 E-mail: info@menseruiter.nl www.menseruiterorgelmakers.nl

Valgeweg 12 9773 tk Wetsinge kleinwetsinge@blgroningen.nl