Խաչատուր Աբովյա. Երկերի լիակատար ժողովածու. հատոր 8

Page 1

1848 1948
АКАДЕМИЯ НАУК АРМЯНСКОЙ ССР ИНСТИТУТ ЛИТЕРАТУРЫ ИМ. М. АБЕГЯНА Х. АБОВЯН ПОЛНОЕ СОБРАНИЕ СОЧИНЕНИЙ В ВОСЬМИ ТОМАХ ТОМ ВОСЬМОЙ ИЗДАТЕЛЬСТВО АН АРМЯНСКОЙ ССР ЕРЕВАН 1958
ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՍՍՌ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱԿԱԴԵՄԻԱ Մ ԱԲԵՂՅԱՆԻ ԱՆՎԱՆ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ Խ.ԱԲՈՎՅԱՆ ԵՐԿԵՐԻ ԼԻԱԿԱՏԱՐ ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ ՈՒԹ ՀԱՏՈՐՈՎ ՈՒԹԵՐՈՐԴ ՀԱՏՈՐ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՍՍՌ ԳԱ ՀՐԱՏԱՐԱԿՉՈՒԹՅՈՒՆ ԵՐԵՎԱՆ 1958
Տպագրվում է Հայկական ՍՍՌ Գիտությունների Ակադեմիայի Խմբագրական հրատարակչական խորհրդի որոշմամբ ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ ԿՈԼԵԳԻԱ` ԱՎ ԻՍԱՀԱԿՅԱՆ (գլխ խմբագիր) Ե.ՇԱՀԱԶԻԶ, ՍԻՄԱԿ ՍԱՀԱԿՅԱՆ ՍՏ. ԶՈՐՅԱՆ, Խ. ՍԱՐԳՍՅԱՆ Ութերորդ հատորի խմբագիր՝ Ռ. Զարյան Տեքստը, ծանոթագրությունները և անձնանունների բառարանը պատրաստեց Պ. Հ. ՀԱԿՈԲՅԱՆԸ
ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ԿՈՂՄԻՑ Խաչատուր Աբովյանի երկերի լիակատար ժողովածուի ակադեմիական հրատարակության ութերորդ հատորն ընդգրկում Էհայ մեծ լուսավորչի հոդվածները, ուսումնասիրությունները, ճառերը և ուղերձները: Հատորում տեղավորված գերմաներեն բոլոր երկերը գոթատառ բնագրերից թարգմանել Է հեղինակի թոռը՝ Կոստանդին Վարդանի Աբովյանը, իսկ լեզվական խմբագրման է ենթարկել Ա Տիրացյանը ընդ որում՝<„Die Kurden und Jesiden“>ազգագրական ուսումնասիրության տեքստի լեզվական խմբագրման աշխատանքներին մասնակցել է նաևՍառա Սաղյանը: „Курды“ հոդվածը թարգմանել է բանասեր Երվանդ Շահազիզը, „Иезиды“ հոդվածը՝ Մամիկոն Գևորգյանը, իսկ „Краткий исторический очеркг<օрода> Эривани" հոդվածը և <„ОХраме Кечаруйк“>պատառիկը` Պ. Հակոբյանը, որը միաժամանակ վերանայել էբոլոր թարգմանությունները: Հատորի տեքստը պատրաստելու աշխատանքներին մասնակցել է նաև Լուսիկ Կարապետյանը. նա էպատրաստել Աբովյանի գրաբար երկերի տեքստը («Աղեքսանդր կայսր ի Փարիզի և անկումն Նապալէօնի», «Ի վերայ հայրենասիրութեան», «Տաղերգութիւն ի վերայ բացման յիշատակարանին...», «Աստուածարեալ քահանայապետ, ամենաողորմած տէր մեր», <Դամբանական ճառ՝ արտասանված Հարություն վարդապետ Ալամդարյանի գերեզմանի աոաջ>, «Հրաժարումն բարեկամաց», <Երախտագիտական խոսք ուսուցիչներին>, «Նահատակութիւն սրբոց Վարդանանց»): Հատորում ամփոփված Աբովյանի մյուս բոլոր գերմաներեն, ռուսերեն ու հայերեն երկերի տեքստերը և բոլոր ծանոթագրություններն ու անձնանունների բառարանը պատրաստել էՊ. Հակոբյանը: Սույն հատորով ավարտվում էԽաչատուր Աբովյանի «Երկերի լիակատար ժողովածուի» ակադեմիական հատորյակի հրատարակությունը, որը ձեռնարկել էր Մ Աբեղյանի անվան Գրականության ինստիտուտը՝ Սովետական Հայաստանի կառավարության որոշման համաձայն: Սակայն ութ հատորներում տեղավորված երկերից բացի, դեռ մնում են Աբովյանի մի շարք անտիպ գործեր, տպագիր և անտիպ նամակներ ու պաշտոնական գրություններ: Ինստիտուտն առաջիկայում շարունակելու է Աբովյանի այդ երկերի հրատարակությունը՝ լրացուցիչ հատորներով: Խ Աբովյանի երկերի լրացուցիչ հատորներում կտեղավորվեն հեղինակի կազմած «Նոր տեսական և գործնական քերականություն Ռուսաց վասն Հայոց» աշխատությունը, դպրոցական մանկավարժական բնույթի գրությունները՝ ուղղված գլխավորապես
Անդրկովկասյան դպրոցների վերատեսչությանն ու ժամանակի այլևայլ հիմնարկներին, նախորդ հատորներից դուրս մնացած միքանի երկերը և, վերջապես, նամակները, որոնք չափազանց կարևոր նշանակություն և դեր ունեն Աբովյանին, որպես մեծ գրողի ու հասարակական գործչի, լավ ըմբռնելու ճամար: Անհրաժեշտ է նշել, որ ինչպես այս հատորում տեղավորված երկերիմեծագույն մասի, նույնպես և լրացուցիչ հատորներում տեղավորվելիք երկերի գերակշիռ մասի բնագրերը սևագրություններ են, լեզվական մշակվածության տեսակետից անկատար: Խմբագրությունն իրեն իրավունք չվերապահեց ուղղել դրանք (բացի ակնհայտ վրիպակներից) և հարկ համարեց հրատարակել այնպես, ինչպես դուրս են եկել հայ մեծ լուսավորչի գրչի տակից: Մ Աբեղյանի անվան Գրականության ինստիտ
ՀԱՏՈՐՈՒՄ ԿԻՐԱՌՎԱԾ ՊԱՅՄԱՆԱԿԱՆ ՆՇԱՆՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՔՍՏԱԲԱՆԱԿԱՆ ՍԿԶԲՈՒՆՔՆԵՐԸ 1. Սուր <> փակագծերի մեջ են առնված հեղինակի թերի թողած բառերը կամ կրճատ բառերի լրացրած մասերը: Ենթադրաբար լրացված բառերի կողքին դրվում է նաև հարցական նշան: 2. Տեքստում ավելացրած բառերը նույնպես արված են սուր փակագծերի մեջ: 3. Սուր փակագծերով նշված են նաև անընթեռնելի բառերը. օրինակ՝ <1 անընթ.>, <2 անընթ.> և այլն: 4. Հեղինակի բաց թողած թվականները լրացվել են՝ դրվելով սուր փակագծերի մեջ: 5. Տողատակին ուղիղ [ ] փակագծերի մեջ են առնված տեքստում ջնջված բառերը: 6. Երբ հեղինակը, որևէ բառի բառարմատը պահելով՝ նոր բառ է կազմել՝ ջնջելով բառի վերջավորությունը կամ որևէ այլ բաղադրիչը, տողատակ է բերված նախկին բառը՝ ուղիղ փակագծերի մեջ վերականգնելով ջնջված մասը: 7. Հեղինակի ձեռքով հետագայում ավելացրած բառը կամ նախադասությունը պտագրվում է ցրիվ: 8. Հեղինակի անուշադրության հետևանքով տեքստում տեղ գտած աննշան վրիպումները ուղղված են առանց նշումի: 9. Տողատակ բերված տեքստային տարբերությունների համար գործ է ածված արաբական թվանշան, իսկ հատորի վերջում տրվող ծանոթագրությունների համար՝ արաբական թվանշան՝ փակագծով: 10. Հեղինակի ծանոթագրությունները հայերեն տեքստերում տրված են հայկական թվանշաններով, գերմաներեն և ռուսերեն տեքստերում՝ լատիներեն տառերով: 11. Հեղինակի ընդգծած բառերը տպագրված են շեղատառ: 12. Հեղինակի գործածած կլոր փակագծերը ( ) պահպանված են նույնությամբ: 13. Տեքստում պատմական փաստերի և թվականների մեջ եղած անճշտությունները ուղղված են ծանոթագրությունների բաժնում: 14. Հատուկ անունների օտարաձև ու հնաձև տառադարձությունը պահպանված է նույնությամբ: 15. Հեղինակի ռուսերեն և գերմաներեն երկերի հայերեն թարգմանությունների մեջ տեքստային տարբերությունները, բացառությամբ մի քանի կարևորների, չեն նշված: 16. Տեքստի ձախ լուսանցքում, հաջորդաբար նշված են համապատասխան երկի ինքնագրի էջերը:
ԱՌԱՋԻՆ ԲԱԺԻՆ Հ Ո Դ Վ Ա Ծ Ն Ե Ր ԵՎ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆՆ
ԱՂէՔՍԱՆԴՐ ԿԱՅՍՐ Ի ՓԱՐԻԶԻ ԵՒ ԱՆԿՈՒՄՆ ՆԱՊԱԼԷՕՆԻ
ԱՂԷՔՍԱՆԴՐ ԿԱՅՍՐ Ի ՓԱՐԻԶԻ ԵՒ ԱՆԿՈՒՄՆ ՆԱՊԱԼԷՕՆԻ 1) 1 Մինչ Նապլալէօն գազանանայր ի Մոսկով, կարէ՞ր Եւրոպայ արդեօք ակն ունիլ, թէ Աղէքսանդր ունի հանդիսանալ ի Փարիզի։ Աոյն սա առաջնորդ լինելով Ռուսաց, կայր հոգիացեալ հաւատովն՝ որ առ Աստուած, և յուսովն՝ որ առ արդարասքանչ գործս իւր. այլ նա ի մոլեգնութիւն պատուասիրութեան իրոյ իբրև յանդուգն բռնաւոր իմն յարձակեցաւ ի սահմանս Ռուսաստանուհանդերձ խաւարագունդ զօրօք եւրոպացի ազգաց։ Թուի թէ առումն հնոյ մայրաքաղաքին՝ յետ պատերազմին Բորոդոնիոյ2) ՝ նախազեկոյց Ռուսաստանու զվիճակ Գերմանիոյ և Սպանիոյ, այլ հաւատն և հաստատութիւն Արքային, արութիւնն և սէրն Հայրենեաց՝հանդիսացուցին զժողովուրդն, թէ, ո՛չ իզօրութեան է Աստուած, այլ յարդարութեան: Ընտրեալ սպարապետն զօրաց Ռուսաց Միքայէլ Ամոլենացի՝ ըստ նմանութեան Կամիղղոսին Հռովմայ՝ էած զանհնարին հարուածս թշնամեաց խմբին։ Եւ ոսկերք և զէնք այնոցիկ բարբարոսաց՝ որք երբեմն փքանային ի լուսաւորութիւն իւրեանց, խառնեալք ընդ փոշիս դաշտին, ցուցանէին զամօթ և զանպատուութիւն նոցա։ Կատարեցաւ բան թագաւորին. ցայն վայր մխեցից զզէնս, ցորքան մի՛ մնասցէ ոք թշնամի յերկրի իմում։ Ռուսք ցա՛նկ հանելով զայս գործ մեծ՝ազատութիւն Հայրենեաց ցուցին 2Գերմանիոյ զանվիճելի ճշմարտութիւնս՝ թէ Նապալէօն է խախտիչ դաշանց խաղաղութեան, արհամարհիչ մարդկային1օրինաց։ / Անհաշտ թշնամի ամենայն աշխարհի, յայտնապէս խորհելով յեղեռնութիւնս իւր,զկորուստն Ռուսաստանու, խորհէր միանգամայն ենթարկել և զտիեզերս ի շղթայս 2ստրկութեան իւրով ամբարհաւաճութեամբ և տեառն գծագրել զայն սուսերաւ միապետութեան։ Վիճակ աշխարհացն՝ զորս ծառայեցուցանէր նա, և արանց դաւաճանաց Հայրենեաց իւրեանց՝ կորուսելոց թշուառապէս՝ էին ճշգրիտ ապացոյց այնմ, թէ նա անգոսնէ և զազատութիւն և ջանայ ընդ բոլոր աշխարհս ասպնճականել3: Նապալէօն ո՛չ մ ի ա յ ն խորհէր 4ս տ ր կ ա ց ու ց ա ն ե լ զժողովուրդս, այլ նաև արմատախիլ առնել զայնս, որք չէին ծնեալ ի պէտս օտար ծառայութեան։ Աղէքսանդր կրթեալ ո՛չ քինու, ո՛չ պատուասիրութեամբ, այլ մեծահոգութեամբ պարգևելով յանցաւորաց զներումն՝ ձայնէր առ ժողովուրդս Գերմանիոյ, «Այժմ պարտ է յառնել ազատութիւնն Գերմանիոյ։ Ինձ մնայ ճգնութեամբ վերականգնել զուղղութիւն տառապեալ մարդկութեանս, այլ նմա պաշտպանել զուղղութիւն իւր զինուք՝ որ լաւագոյն հնարն է արեաց և հ ա ւ ա տ ա ր մ ա ց ու ց ի չ ն 1[արդ<արութեանց >]։ 2 [ծառայութեան]։ 3Բնագրում տեղ է թողած մի բառիհամար։ 4[ծառայեցու<ցանել] ։
փոքրոգաց»1: Եւ Գերմանացիք2 ՝ որ զրկեալքն էին յայլ յուսոյ, հոգի զգեցան3 քաջութեամբ և սիրով Հայրենեաց. օրինակն Ռուսաց կենդանացոյց ի Գերմանիայ զվաղեմի անկախութիւնն և զարիութիւնն։ Ծանեան նոքա՝ թէ փառք Նապալէօնի է պտուղ անմիաբանութեան, խռովութեան, բաժանման և սխալմանցիւրեանց, անհետացաւ և երկիւղն՝ որով4վարէր զհամաշխարհիկս իւրեանց՝ որք հեղեն զարիւն իւրեանց ի հաստա տութիւն իշխանութեան արեանռուշտ բռնաւորին, 5յայտնեցաւ նախանձն անօրէնութեան յամենայն Եւրոպայ առնա, և բացամերկ երևեցան դիմայլակ չարութեան նորա: Յառաջ զօրականք խաղացին՝ միաւորեալք սիրով Հայրենեաց և արդարութեան՝ ընդ առաջնորդութեամբ արքայն Ռուսաց և քաջ սպարապետաց նորա՝ ընդդէմ զորախմբին Նապալէօնի։ Անդ զարդարեցին զինքեանս Ռուսք պսակաւ փառաց, ուր Կարոլոս IX հանդիսադիր գտաւ վասն ուղղութեանն Գերմանիոյի 16326ամին, ուր հովիտն է Լիուցենիոյ։ Օստերման7 Տօլստոյ պատերազմեալ եօթն հազարաւ Ռուսաց ընդդէմ քառասուն հազարաց Ֆրանցիոյ, համարժան գտաւ 3Լէոնիդոսի Լակեդեմոնացւոյ, և զօրք, հանդիսացեալք յաղթանակաւ առ Տեպլիցաւ3), / ստացան զա՛յնպիսի յիշատակարան, որպիսի և Լակեդեմոնացիք՝ որք պատերազմեցան, հպատակ կալով սրբազան օրինաց Հայրենեաց իւրեանց: Զքանի՛ քանի բազմադիմի պատերազմունս ցուցին աշխարհի4) մեծամեծ օրինակք անլսելի և անտեսանելի արութեան և քաջութեան Ռուսաց8 , որ եղև յաւուրս Լէյպցիղեան պատերազմին5), որով հրաշացուցին զինքեանս առաջի ամենայն Եվրոպիոյ, և լաւ ևս ասել առաջի երեսաց համայն աշխարհի։ Ընթերցի՛ն յետինք զժամանագրութիւն մերոց ժամանակաց անհաւատալի իմն հիացմամբ, անհամեմատ նախնի ժամանակացն, զորս սքանչելապէս դրուատեցին նախնի մատենագիրք։ Առաջի Լէյպցիղոյգրգռեցաւ և այլ ևս պատերազմ ահագին. զաւուրս չորս ընդ տարածութեամբ վեց մղոնի՝ մարտնչէին կէս միլիոն զորք յերկոցունց կողմանց։ 9Իբրև10երկու հազար 11թնդանоթովք տարածէին զահ, զկորուստ և զաւերումն։ Ամենայն սպառնալիք զօրաց միաւորեալք յայսմ տեղւոջ, կրկնապատկեցին միայն չարութիւն Ռուսաց և Գերմանացւոց12 , որք քաջապէս մարտեան առաջի աչաց երից եւրոպացի13թագաւորացն։ Այսոքիկ պատերազմք կալան զգերօրինակ իմն և զանհնարին հետևանս, զարհուրելի էր հանդէս ճակատամարտին ընդդէմ բռնութեան յաղագս անկախութեան. բայց յաջողութիւնն՝ որ զկնի՝ճ<շ>գրիտ գլխովին։ Թագաւորք և զօրականք վառեալ հոգեկցեցան ի մի միտս14։ Զօրութիւնն հակամարտիւր ընդ զօրութեան, հմտութիւնն՝ ընդ հմտութեան և յուսահատութիւնն՝ ընդ ընդդիմամարտութեան։ Այլ քաջայաղթ15 պսակ եդին արդարութեան և արիութեան։ Ո՛չ ի զորութեան է Աստուած, այլ յարդարութեան: 1փոքրոգ[ի] հպատ<ակ>աց: 2Գերման[իոյ]: 3զգեց[եալ]: 4որ[ք]: 5[և]: 6Բնագրում՝ 1623: 7Բնագրում՝ Օստրեման: 8[ընդդէմ]: 9[մինչև]: 10[ց]երկու: 11[գործիս]: 12Գերման[իոյ]: 13Եւրոպ[իոյ]: 14[զգացմունս]: 15բնագրում տեղ է թողած մի բառի համար:
Եւ նոյն ինքն Ամենաբարձրեալն եհաս յօգնութիւն, հովանի լինելով գործոցն արդարութեան։ Եւ զորագլուխն անպարտելի, 1անհամեմատ և միմիայն2 ՝ որ մտեալ ևս էր յերեսուն մեծամեծ պատերազմունս և խորհէր նսեմացուցանել3զփառս ամենայն վսեմական զօրապետաց զինուորական փառօք4 և յաջողութեամբ, ընդ սինլիքորաց ոմանց մնացելոց ի գնդէն իւրմէ դառնայր ի փախուստ, կորուսեալ զընտիր ընտիրս ի նախարարաց 4իւրոց, և մեծահրաշ դարս մեր, մեծն Նապալէօն5սքան/չելին իմն երևեցաւ համայն աշխարհի, ի բովանդակ շնորհս հոգւոյ իւրոյ անհետացան և փառք նորա իբրև թեթևասլաց6ստուերի՝ որ վարիցի ի հիւսիսային հողմոյ։ Անդրանիկ սպարապետն նորա գո՛չէ զարմացմամբ. «Մի՞թե այս այն զորավարն իցէ մեծ, յորմէ սասանիւր Եւրոպիայ»։ Վերջին ճիգն համաշխարհական իշխանակալին է պատերազմն, որ առԼէյպցիղաւ, և Գաղղիայ ընդ վերականգնումն7 իւր պարտաւորեցաւ8 զնոյն իսկ պատճառն՝ որ ձեռնտու գտաւ սկզբնաւորութեան թագաւորութեան իւրոյ յաւուրս Ատիղոսի՝ որ բռնադատէր զՀռովմայեցիս կոչել յօգնութիւն ինքեանց զՖրանկս և զԳալիլիացիս, միաւորել ընդ Հռովմայեցւոց՝ որով9յաջողեցաւ վերջին պատերազմն նոցա՝ որ առ Շողոնիաւ6)։ Աւարտ մարտադրութեանն Լէյպցիղոյ ետ զհաւաստի յոյս, թէ Եւրոպիայ յետ քսան և երեք ամեայ խառնակութեանն և արիւնհեղութեան՝ տեսցէ զհամաշխարհական խաղաղութիւն և ազատի ի հարստահարութենէ Նապալէօնի՝ զոր էած ի վերայ համօրէն իշխանութեանն։ Սոյն այս խանգարիչն Եւրոպիոյ՝ թագաւորեաց ի վերայ համայն կիսամասնի նորա: Նա պատրեաց զԳաղղիայ, այսու յուսով՝ թէ հաստատեսցէ զբարօրութիւն նորա, զԻտալիայ՝ թէ միաւորեսցէ զնա ի մի տերութեան: <Ձեռագիրն այստեղ ընդհատվում է> 1 [մի]։ 2 [հանդիսացեալ]։ 3 [զամենայն]։4 փառօք[ն]։5 [որ]։ 6 [զ]թեթևասլաց։ 7 վերա[նորոգ<ումն>]։ 8 [պարտ էր]։ 9 որ[ում]։
<EIN KURZER BLICK ÜBER DIE ARMENIER> <ՀԱՄԱՌՈՏ ԱԿՆԱՐԿ ՀԱՅԵՐԻ ՄԱՍԻՆ> <1 8 3 4> Խ. Աբովյան 2

BLICK ÜBER DIE ARMENIER>

<I>

Ich ging lange schon mit den Gedanken um, einiges der gelehrten Welt von meinem Vaterlande mitzuteilen. Meine Unkunde in den europäischen Sprachen, in der Geschichte1 einheimischer und ausländischer Völker hielten meine Schritte davon ab; ich hatte nicht den Mut, dasjenige zu wagen, was nur eine Aufgabe für einen kenntnisreicheren2, in den Schicksalen und Begebenheiten der Völker erfahrenen Menschen war, und die Art und Weise, was man von einem Volke dem anderen mitteilen soll, 3u m zugleich jenem Nutzen, diesem Kenntnis und sichere Nachrichten zu verschaffen, war mir ganz4 unbekannt. Die Weltgeschichte lieβ mir bruchweise herausmitteln, daβ auch ein Volk unter dem Namen Armenier gelebt hat. Hier sank mein Stolz, mein hoher Begriff von der Existenz eines uralten, in den welthystorisch so wichtigen Umwälzungen der alten Welt nicht minder wichtigen Volkes, nieder1). Ich war in Gefahr, alles, was ich von dem Ursprunge, von den Taten meiner groβen Vorfahren wuβte. fürErdichtungen und Fabel zu erklären, und mich in die Anzahl aller deren zu verlieren, deren Begriff vielleicht nur bis zu ihren Voreltern erstreckt. Ich verlor fast das Hery, mich einen Armenier zu nennen2). 2Doch nicht so sollte meine Bestimmung auf immer bleiben. Die so mannigfaltig wohltätigen Einflüsse meiner wohlwollenden Teilnehmer auf meinen Geist und meine Ansichten, während meines 4 jährigen Aufenthals hier3), ihre Zuflüsse und offenherzige Mitteilungen aller Art5, auf mein Volk sowohl, als auch auf Fremde beziehende geschichtl<iche>Wahrheit, ihr geneigtes Anhören6 meinerso einfachen und mangelhaften Begriffe von der Sache, und ihr so lehrreicher Gedankentausch, haben mich in meinem Glauben gestärkt, bestätigt7. Sie sind mir Triebfedern gewesen8 nicht allein zur Ansammlung und Aufrechthalung meiner nationalen, sondern auch zur Nachforschung und Vergleichung

1[frem<der>]. 2[erfahrene]. 3[was]. 4[ab]. 5[geschichtl<iche>. Th… wahrheiten]. 6[und Gedankentausch]. 7[Und mich angetrieben<անընթ.>]. 8[zu suchen].

fremder1, meine Nation treffender Ansichten.

Ich werde dennoch nie meine Schwachheit, mein viel zu beschränktes Kenntnisvermögen, meine Unerfahrenheit aus den Augen fallen lassen, und mich in ein weit ausgebreitetes Feld des Wissens und des Forschens hineingeben wagen, wozu nicht allein Urteilskraft, Kenntnisse aller Art, sondern ein vieljähriges, emsiges2 Studium und Forschen der nationalen Urkunden, der Geschichte sowohl einheimischer als benachbarter Völker, fordert. Auβerdem ist es jetzt ein solches Unternehmen noch zu frühfür meine Landsleute. /

3Ein groβes Verdienst würde allerdings derjenige sich erwerben3, der so zu Werke gehen wird, aber nur in den Augen einiger Gelehrten, fürdie Nation aber, wenn auch nicht zwecklos, doch von geringem Nutzen ist, weil sie noch einer langen Zeit bedarf, [um]gebildet zu sein, und folgl<ich> auch solche Sachen schätzen zu können. Wozu tief in das graue Altertum hindringen, wo alles im Dunkel der Ungewissheit, der Sage, Vergessenheit, und nicht im Licht hystorischer Wahrheit, Bestimmtheit, liegt, und zwar für ein Volk, dessen geistiger Kulturzustand noch in Kindheitsjahren sich befindet?

Ich will damit nicht manchem so vortrefflichen Hystorienkenner, manchem so gründlichen Altertumsforscher den [ihnen] gebührenden Lobpreis absprechen, die sich für Armeniens Geschichte verdienen, viel mehr bin ich dankbar dafür auf Lebenszeit, aber Armen<iens> Schicksal ist nicht der Art beschaffen, daβ solches Bemühen ihm einige Erleichterung verschaffen kann.

Allerdings kein treues Bild kann man von einer Nation, von einem Lande, und zwar von solchem, das den Wetteifer4 nicht des Ruhms, doch des Alters mit allen5 anderen alten Völkern teilt, geben, ohne seine früheren Verhältnisse berühren zu können, aber dies muβ so beschaffen sein, daβ ein rechtes Gleichgewicht mit dem jetzigen Zustande des Volkes steht.

W e r s I c h a b e r d I e M ü h e g i b t, f ü r A r m e n I e n <e t> w a s v e r d I e n s t l I c h e s, t r e u e s, n ü t z l I c h e s, p a s s e n d e s d a r z u t u n, d e r m u β I m m e r b e z I e h u n g s w e I s e v e r f a h r e n u n d d I e f r ü h e n E r e I g n I s s e, d i e s o m a n n I g f a l t i g a u f d i e U m g e s t a l t u n g d e s m o r a l i s c h e n u n d p h y s i s c h e n Z u s t a n d e s des V o l k s e i n g e w i r k t haben, auf die Gegenwart reducieren4). /

4 Die Sittengemälde aber [auch] derer, die den gegenwärtigen Zustand des Volks darstellen sollen, sind der Art, daβ man immer dort entweder das Alte wieder antrifft6, oder das Neue,

1 [die]. 2 [Stadium].3 [in den]. 4 [und der] wenn. 5 [übrigen]. 6 [als ob es kein Stoff für das <1 անընթ.>]

1

Fluge1 nur das Land und seine Einwohner kennen <oder><was die> Missionäre und2 die zuletzt benannten Halbarmenier ihnen schreiben, od<er> wenn <sie> etwadannund ihre wann Bekanntschaft mit den armenischen Kaufleuten <machen>, die im Grunde fremde, nicht einheimische Einwohner sind, denn selten ist ein Armenier aus eigentlich<em> Armenien im Auslande gewesen. Daher ihre Schilderung so mangelhaft, nicht dem Lande angemessen. Die Herren Missionäre suchen wiederum3 gleich bei ihrem Antreffen dort eine wohlorganisierte Kirche, einen recht frommen, religiosen Sinn. Was nicht Gott und Religion betrifft, das geht sie nichts an. Kein Angriff ist aber so empfindlicher, so schmerzl<icher>, so herzempörender und partaischer als der Letztere. /

5 Sie haben die Ohren aller Ausländer vollgestopft mit ihren herzlosen Schilderungen aller Unsittlichkeit5, Sittenverdorbenheit desjenigen Teils des Volks, der ihm nicht zugetan ist, folglich auch ihnen Fremd und zugleich Feind ist. 6Mit der härtesten Rücksichtslosigkeit7 auf8 die früheren Verhältnisse des Volks, stellen sie es wie ein Ungeheuer aller Unarten dar. Aus Haβ, aus Miβtrauen können schon die Armenier sie zu keiner Berührung mit sich kommen lassen, wie sollten sie daher ihre Sitten9 schilldern, als sie geschildert haben? Ausländische Reisende gestehen zu ihrer Schande manche ausgezeichnete Eigenschaft10 dem Volke zu, aber sie, da sie das Reich des Papstes unter11 ihnen nicht verbreiten können, so ergieβen sie ihr Gift auf diese Art.

Aber ein wohlgesinnter, einsichtsvoller, die Richtschnur der Geschichte und des gesunden Menschenverstands scharf beobachtender Menschenkenner wird sich weder nach ihnen, noch nach irgend einem anderen, richten; „Die Geschichte des Menschen ist sein Charakter“5), 12sprach jener herrliche groβe Geist, wie ein Orakelspruch, aus. Schwäche, Mängel, Gebrechen13 , moralische und physische Fehler kann man keinem Volke, ja keinem Menschen, absprechen, umso mehr, je verderbter ihre politische Beschaffenheit, ihre klymatische und örtliche Lage gewesen ist. /

6 Es ist kein Wunder, I n einem durch Gesetze und Ordnung aller Art gesicherten, durch Kultur und rechtmässige Herrschaft eines weisen Rege<n>ten wohlorganisterten Lande zu leben, [unter] den Völkern von gleichem Glauben, von gleicher Gesinnung und Denkungsart, von gleichen Sitten, sicher auf alles, Leben und Eigentum, und dabei gesitteter, menschl<icher> zu sein. Da aber, wo Welten entstanden und

Բնագրում՝ Fluche. 2 [das]. 3 [ohne]. 4 [wie]. 5 [moralische<...>und <1անընթ >]. 6 [Ohne] 7 [ und Sch<..> ungsiosigkeit stellen sie]. 8 [ihr]. 9[Schilder]. 10[zu]. 11 [den]. 12 [muβ wie ein Orakelspruch]. 13 [Geisteskrankeit].

untergegangen1, Staaten gegründet und zerstört, Nationen beherrscht und verschwunden, wo eine Revolution die andere verschlang, da, wo tiefe Barbarei mit ihrem ganzen Gewicht auf2 dem3 kunstvollen, blühenden Altertum liegt, wo Nationen von verschiedenem Ursprunge, verschiedener Lebens und Denkungsart, von verschiedener Religion, so mächtig, so verheerend a l s T o d e s und E r z f e I n d e auf einander stoβen, sollte noch Geisteskraft vorhanden sein, <um> g e d e i h e n z u k ö n n e n ? Man verliert alle Geschichtsschnur, alien Maβstab, wenn man<an>die gewaltige Reibung und Zusammenwälzung der Asyrier und Babylonier, Perser und Makedonier, Römer und Hunnen, Mongolen und Araber, Parter und Türken, denkt: Alle groβen, mächtigen, noch in ihrer Naturkraft ungeschwächten, aber durch Roheit und Tyrannei ausgearteten, Völker, wenn man einige von den früher benannten ausnimmt. Sollten da nicht auch die letzten Reste der Kultur und Sittlichkeit zur Asche verwandelt werden? Sollte da noch etwas von Dauer sein, wo4 7Feueranbetung und Heidentum, Mohammedanismus und Christentum eine Zankhöhle5 gegen einander bildeten. | Wo des Christen Heil in Demut und Hingebung und in Duldung für sein Himmel und Seelenreich, des Moh<ammedaners> in Übermut und Beherrschen, in Verfolgen und Zerstören, was nicht seinem Tschennat gehört, was nicht sein Koran, sein Gesetzgeber erkennt, wo kein Menschenrecht <existiert>, wenigstens für Christen nicht, keine Ordnung, kein Gesetz, sondern blosse Willkür, Herrsch und Habsucht, ein Widerwille gegen alles dasjenige, was Kultur und Wissenschaft und Sittsamkeit anbelangt (denn die pers<ischen> Groβen schämen sich noch heut zu Tage lesen und schreiben zu verstehen und halten es ein Geschäft für Notdürftige), eine tiefe, ewige Nacht6 von Fanatismus und Intoleranz alles umhüllt, sollte dort Harmonie7, Gerechtigkeit, sittliche Reinheit vorhanden sein? 8Frage man in der alten Welt, ehe man so herzlose Angriffe auf die Armenier macht, nach der Existenz derjenigen Völker, die <die>Hälfte der Weltgeschichte <mit> groβen Taten und Welteroberungen und Ruhm erfüllen. Wo sind die Kaldaier, Babylonier, Asirier, Meder, Parter, Zeit und Altersgenossen der Armenier? 1 [sind].2 [das. die] 3բնագրում

՝ das. 4[die]. 5 [mit] 6 [mit], 7 [Sitten]. 8[Suche].

ist1 verschwunden, zerschmolzen, zertrümmert ihre Geistes und Kunstwerke, und ihre Asche wird betreten von heillosen Völkern, die sle nichtmal eines Andenkens würdigen. Jetzt 8wende man einen Blick auf die Bewohner der Neuen Welt2, welche V o l k sverminderung s i n d n i c h t nun dadurch entstanden3 , / daβ die armen4 Amerikaner den Europäern zu Sklaven wurden. Wie verschwindend ist jetzt ihr ganzer Zusammenhang, und <ihre> geistige Eigenschaft w i e s c h l a f u n d l e b 1 о s ? Und das ist doch ein Werk von einigen Jahrhunderten.

Welchen Maβstab kann man daher annehmen, wenn man den Zeitraum von 12. bis 14. Jahrhundert ins Auge faβt? Jahrhunderte, w e l c h e U n m e n s c h l i c h k e t, S c h a u d e r u n d G r e u e l s c e n e n , die mit ihrem ganzen Gewicht auf Armenien lagen, und es mit aller ihrer Kraft <es> zu zerdrücken suchten! Greuelscenen, die mit ihrem ganzen Gewicht auf Armenien lagen, und es mit aller ihrer Kraft <es> zu zerdrücken suchten! ist1 verschwunden, zerschmolzen, zertrümmert ihre Geistes und Kunstwerke, und ihre Asche wird betreten von heillosen Völkern, die sle nichtmal eines Andenkens würdigen. Jetzt wende man einen Blick auf die Bewohner 8 der Neuen Welt2, welche Volk sverminderung sind nicht nun dadurch entstanden3 , / daβ die armen4 Amerikaner den Europäern zu Sklaven wurden. Wie verschwindend ist jetzt ihr ganzer Zusammenhang, und <ihre> geistige Eigenschaft wie schlaf und leb1оs? Und das ist doch ein Werk von einigen Jahrhunderten.

Welchen Maβstab kann man daher annehmen, wenn man den Zeitraum von 12. bis 14. Jahrhundert ins Auge faβt? Jahrhunderte, welche Unmenschlichket, Schauder und Greuelscenen, die mit ihrem ganzen Gewicht auf Armenien lagen, und es mit aller ihrer Kraft <es> zu zerdrücken suchten!

Die Lage ihres5 Landes und seine Vorteile, die viel als einseitige Anwendbarkeit seiner Bewohner, ihre Kunstliebe, ihre Betriebsamkeit, ihre Gewandtheit6 und Tüchtigkeit für alle Art des Lebens7 machten benachbarte sowohl als entfernte Völker zu ihrem Unglück so eifersüchtig, daβ ein jedes für dessen Besitz [auch] sein Letztes dahin gab. Ein Zankapfel, wie die ausländischen Schriftsteller sie nennen, <widerstanden>8 sie nicht allein den Römern und Persern, sondern selbst den unzähligen Räuberhorden aller mittelasiatischen und kaukasischen Völker. So gering auch ihre Anzahl in9 Vergleichung mit der ihrer Feinde, so unbedeutend ihre Macht und so friedsam ihr Sinn auch war, so lieβen die Armenier nie, zu keiner Zeit an10 Mut und Tapferkeit fehlen, zur Aufrecht<er>haltung ihrer Selbständigkeit und ihrer Freiheit. Kaum hatten sie aber den Persern einen Damm auf den Weg gesetzt, so stknden11 die Makedonier vor ihnen; war dieser Feind aus dem Schauplatze, so folgten auf ihre Fuβstapfen die herschstichtigen, weltverschlingenden Römer; waren diese12 endlich vom Halse [weg]geschafft, so strömten wiederum jene furchtbaren Räuberbanden13, deren gewaltige Überschwemmung beinahe 9 die ganze Welt zu vernichten drohte. Wem sind die Hunnen, die Mongolen, und nachher die14/ Islamsjahre unbekannt? Ich schweige, was die entferntesten Weltteile haben davon erfahren und einbüβen müssen.

Herzzerreiβend sind die Nachrichten, die die Zeitgenossen aus dieser Zeit schildern6).

13Man15 versucht unter dem Namen [eines]16 Armeniers einen überall zerstreuten, in allen Weltteilen herumziehenden, heimat losen

1 [so] 2 [und denke]. 3 [sind]. 4 [Ein...]. 5 [seines]. 6 [Einsicht], 7 [und]. 8 Բնագրում՝ waren. 9 [mit]. 10 [Gelegenh<eit>]. 11 st[iegen]. 12 [wiederum].13 [wer]. 14[Araber]. 15[konnt]16 [der].

<>

Handelsma

verstehen>, dessen Ursprung, Geschichte, Schicksal uns wenig bekannt ist. Mit Trauer und Wehmut erblickt ein Landeskind die Namen, die Taten seiner groβen Vorfahren aus dem Schauplatze der Weltgeschichte verschwunden. Sein Stolz auf ein uraltes Geschlecht, auf Ruhm und Denkwürdigkeiten seines Volks, auf die unerschütterliche Selbsterhaltung seiner Nation versinkt, indem er sich genötigt sieht, alles, was ihm Geschichte erzählt, für Fabeln und Sagen zu erklären und seinen hohen Begriff von einer in der Weltgeschichte nicht2 minder wichtigen Nation mit einem kleinen Kaufmannshäuflein zu tauschen. Wenn ihm nur Bruchstücke nachweisen, welchem Lande, wessen Stamm er gehört, so sind sie fürsie viel3 erwartende Nachfrage, keine befriedigende Antwort. N o c h h ä r t e r a l s s e i n S c h i k s a l < s i n d > d i e g r e u e l l e n d e n , d i e n u r i n s e i n e m L a n d e g i b t. N o c h t r a u r i g e r s i n d i h m d i e V e r k e n n u n g s e I n e s w i r k l i c h e n W e r t s , d i e h e r z l o s e n A n g r I f f e u n d V o r w ü r f e , d i e m a n i h r, a l s v e r d o r b e n e n J u d e n n a t i o n, m a c h t4 , w e I l m a n u r t e i l t, w i e < d > e r5 o h n e w e d e r s e i n f r ü h e r e s , n o c h s e i n j e t z I g e s V e r h ä l t n I s g e n a u e r z u u n t e r s u c h e n . Nicht <nach> Welteroberungen, nicht <nach> Weltherrschaft6<strebte dieses Volk>, sondern <es hatte> eine vor undenklichen Zeiten untergegangene hohe Kultur7, e i n S c h a u p l a t z v o n Ü b e r w i n d u n g u n d B e h a r r l i c h k e i t8, v o n Steigen und Kämpfen. Erdulden und Aushalten9; der Menschenfreund, der Hystorienkenner uβ hier im Schicksal dieses Volks untersuchen und nachforschen, und die Allmacht des Weltregierers bewundern, die10 mitten im Stromstrudel so vieler gefahrvoller Jahrhunderte11 es so unbegreiflch erhalten und gerettet hat.

12W a s d i e a u s f ü h r l i c h e G e s c h i c h t e u n d L i t e r a t u r d e s L a n d e s b e t r i f f t, s o h a b e n T s c h e r p e t, S. M a r t i n, P r o f e s s o r N e u m a n n n i c h t w e n i g V e r d i e n s t g e l e i s t e t , d a β i c h e s w I e d e r v o n v o r n e n e h m e n s o l l t e . /

1 [Nation. Leute]. 2 [ander]? 3 [von] 4 [ohne] 5 [gegenwärting ist, ohne seine früheren Verhältnisse genauer zu untersuchen]. 6 [nicht]. 7 Kultur [welt, ein]. 8 [kein menschlich, Sondern…].9 [ein was nicht nur göttliche Kraft voraus]. [fur das, was heilig, was einheimisch ist]. 10 [so übergrieflich durch jahr tausenden hindurch…] 11 [währ <end> neue Welten entstehen und untergehen, Nationen erscheinen und verschwinden, alte und[welt] neue Welt].12 [Zu verwegen, zu anmaβend ware es daher für meinen Stand, ein Kenntnis, der Mangel an Erfahrung, so wie [an] an einem [richtig<en>] Urteil, so wie oben, alle meine Kräfte überlegenes Wagstück zu versuchen, für dessen Auflösung gewiβ sehr

ոո
ս
1 <z

14 Ich werde demungeachtet nicht versäumen1, die merkwürdigsten2 der Begebenheit und Vorfälle, die aber auf sein Schicksal, seine geistige und politische Umgestaltung so mannigfaltigen Einf1uβ gehabt haben, der Zeit und den Umständen gemäβ anzugeben.

Armeniens älteste Geschichte teilt den Hauptcharakter mit der der anderen Völker gemein. Sie verliert sich in das graue Altertum hinein, und gibt Sagen und aus den Munde3 seiner Landesbewohner entlehnte Traditionen.

Nicht aus blosser, grundloser Anmassung will der Armenier4 sein Volk für [das] älteste5 auf der Erde behaupten. Sein kindlicher frommer Glaube gibt ihm die Versicherung und Überzeugung davon. Die heil<ige> Schrift setzt ins Schoβ seines Landes den Wohnort des ersten Menschenpaares: an den Quellen des Tigris und Ephrats lang das schöne Paradies. Der Anblick des majestätischen Ararats erinnert ihn alltäglich daran. Namen, wie Eriwan,d<as>h<eiβt>: „es ist sichtbar“!Arkury „er setzte Reben", 6Nachitschewan „die erste Niederlassung“, Marand „die Mutter ist da“, sind nicht wertlose Schallen fiir seinen hohen Begriff. Sein Stammvater Haik überläβt ihm den Ruhm eines Überwinders des Welteroberers Nymbrod.Der Armen<ier> will ihm schon damals das Verdienst der Gottesfurcht zugestehen, da er nie an dem babylonischen Turmbau Anteil nehmen will, und die Rachsucht seines Gegners mit Freiheit und Selbständigkeit seines Landes erkämpft. Daher nimmt sein Volk aus Dankbarkeit nur seinen Namen und behält bis heut zu Tage, indem es sich Haikund sein Land Hajastannennt. Armenier heiβen sie nach dem Namen eines seiner späteren Nachkommen, der mit den benachbarten Völkern Kriege führt und sein Land erweitert. Armenier heiβen auch Jabethnak, nach dem Namen des 15dritten Sohnes Noah. Seine Städte, seine Berge tragen bis jetzt die Namen seiner früheren Landshelden:/Masis, Garni, Aragatz 7sind sprechende Denkmäler fürdas Herz der Armenier. Priamus soll von den Armeniern Hilfe gebeten haben, und den armenischen Held Sarmajr will Moses von Chorene durch Achill besiegt wissen. Cyrus verbindet sich mit dem Tygranes, dessen Schwester als Astyrgas8 Frau9 nicht ehrenvoll von ihm behandelt wird. Mögen alles dies für Sagen und Erdichtungen gehalten werden, und10 sie sind dennoch in den Augen dieses Volks von unendlichem Werte, und für ihre Denkungsart gewiβ nicht ohne wichtige Einflüsse.

vieles vorausgesetzt werden soll. Ich werde nur das so treu als möglich angeben,was mir ein vieljähriges Zusammenleben mit meinem Volk, seine Literatur, über ihr von sich halten, ihre Denkungs und Lebensart, ihre [Sitten] und Gebräuche gelehrt und unterrichtet hat].

1 [soltest das]. 2 [sein Schicksal]. 3 [des Vol<ks>]. 4 [sich]. 5[Volk]. 6[Nachisch<ewan > ]. 7 [spr...] 8 [zur]. 9 [gehabt haben soll]. 10 [es].

Schon zur Zeit der Perserkriege mit den Griechen erhält Armen<ien> ein hystorisches Licht, eine Zeit, wo auch alle übrigen Völker der alten Welt bekannter werden. Schon von jetzt an erscheinen die Armenier keine rohen Naturmenschen, keine Barbaren, sondern ansässige, arbeitsliebende Städter und Bebauer des Landes. Sie trieben Gewerbe und allerhand fur das Leben niltzliche Geschafte und <hatten> eine milde, friedliche1 Ruhe [und] hei matliebende2 Natur, unterscheiden sie <sich> auf das entscheiden<de>ste von ihren rohen Nachbarn.

Wem3 sind unbekannt die gewaltigsten Revolutionen und Völkerwanderungen, die gerade in diesem4 Landstriche, von dieser Zeit an, so verheerend, so vernichtend vorfallen, wo Nationen erscheinen und wieder verschwinden: alle mächtig, alle groβ, von ungeschwächter5 , unverdorbener, aber auch roher, grausamer. tyrannischer, herrschsüchtiger und zerstörender Natur. Nehmet nur Macedonier, Römer und ihre Anzahl, so tragen alle übrigen: P e r s e r, P a r t e r, H u n n e n, M o n g o l e n , A r a b e r u n d T ü r k e n d i e s Gepräg als nationalen angeborenen Charakter. Nicht erwähnend, wie land und herrschsüchtig auch die Letzten waren. Einer verdrängt den anderen, und zerstört des anderen Werk. /

16 Armenien blieb in allen diesen Zeiten und Begebenheiten meistenteils ein unterleidendes, teilnehmendes Glied. Kaum hatte der mächtige Tygranes seine Unabhängigkeit von Macedoniens Joch erkämpft, kaum war eine zeitliche Ruhe im Lande gestiftet, als Rom mit einem Male seine eiserne, alles verschlingende Hand erhob; sollte vor ihr Armenien bestehen können, die alle Welt erzittern machen lieβ? Doch Rom, wenn auch aus politischer Klugheit demungeachtet zum Nutzen des Landes, muβte Armen<ien> möglichst beschützen, um einen sicheren Fuβ zur Unterwerfung anderer Völker zu haben. Die Krönung Trdats durch <Diokletian>7) war5 eine der glänzendsten Festlichkeiten der prachtvollen Residenz. E r w a r e I n k r a f t v o l l e r w e I s e r R e g e n t, h I e l t d I e a l l g e m e I n e R u h e d e s L a nd e s f e s t, w I d e r s e t z t e s I c h m I t s e h r v I e l e m R u h m [d e n] L a n d e s f e I n d e n. I m G e d r ä n g e d e s g r I e c h I s c h e n K e I s e r t u m s r e t t e t e e r v o n G o t h e n er u n t e r d e m N a m e n e I n e s K a I s e r s, I m Z w e I k a m p m I t d e m G o t h e n f ü r s t e n , d e n R u h m d e s K a I s e r s; d a h e r er, m I t P u r p u r g e k l e I d e t , m I t k ö n I g l < I c h e m > S c h m u c k n a c h A r m e n I e n w I e d e r ge s c h I c k t.

1 [an Boden]. 2 [mit Lieben heizende]. 3 [kannt nicht ist]. 4[Landstnche]. 5 [Natur].

Unter seiner Regierung fällt schon die1 Verbreitung des Christe<ntums>2unter den Arme<niern>. Aber, ehe ich von diesem so wichtigen Gegenstand spreche, muβ ich auf die geistige Entwicklung und geistige Kultur des Volks übergehen.

Wenn nichts anders, kein Denkmal, keine geschichtl<iche> Nachricht als Grund dienen sollte yur Nachweisung einer uralten, politisch und geistig selbständigen, eigentüml<ichen>, für sich bestehenden, vorhergegangenen Kultur3 in Arme<nien>, so ist die Landessprache ein sprechender, lebendiger Beweis dafür. Ungeachtet, daβ hier viele Geistesschätze, viele groβe und reiche Bibliotheken durch ein Omar, durch ein Langthamur verbrannt und zur Asche verwandelt sind, so sind die Überreste, die als Bruchstücke vom groβen Ganzen4 vorhanden sind, hinlänglicher Stoff zur Annahme derjenigen Ansicht, daβ Armenien vor seiner hystorischen Bekanntschaft eine Selbständigkeit, eine von fremden Einflüssen unabhängige nationale Bildung besessen haben muβ. /

17 Die Schrift, der man sich jetzt in diesem Lande bedient, wurde erst im 4 ten Jahrhundert nach Ch<risti>, von einem Mesrob erfunden8), und die5 jetzt vorhandenen Bücher wurden meistenteils in dieser Zeit verfaβt und geschrieben; eine Zeit, wo die Arme<nier> schon von vielen verschiedenen Völkern beherrscht und unterjocht worden sind, wo ihre Sprache wenn nicht gänzlich vernichtet, doch vieles von der im Lande herrschenden Nation annehmen muβte, es ist demungeachtet nichts davon zu sehen. Man denke an alle asiatischen sowohl als europäischen Nationen, die nur auf eine kurze Zeit ähnliches Schicksal gehabt haben, wie verrauscht, wie verdrängt ist nicht ihre Sprache.Durch ganz Asienzieht die Arabische als Bücher und Bildungsprache, und diese ist selbst vermengt mit Ebreischen, Syrischen und Kaldeischen. Kein Türke, kein Perser würde auf irgend eine Bildung Ansprüche machen, wenn er nicht diese Sprache versteht. Ihre Bücher in der Landessprache verfaβt, sind voll mit Worten und ganzen Sätzen aus dieser Sprache. Fern sei von mir die Aufmerksamkeit eines wissgierigen Sprachforschers mit groβen Hoffnungen und Versprechungen von einer reichen Literatur zu miβbrauchen, wie manche es getan haben. Armenien steht in dieser Hinsicht vielen sowohl ältern als neuen Välkern nach, weil es in einer Zeit anfing, Wissenschaften wieder zu beleben und6 Schriftsteller zu erzeugen, wo schon seine äuβere Blüte längst vorüber war, und diese Schriftsteller sind durch andere schon lange dem Auslande bekannt gemacht worden. / 18 Man weiβ ja, daβ die meisten griechischen und römischen philosophischcn uud hystorischen <Werke> und Gedichte nach dem Original in diese Sprache am treuesten übersetzt wären.

1 [Annehmen]. 2 [von der]. 3 [so ist unter]. 4 [zu berichten sind]. 5 [h<eute>], 6 [Bücher zu schreiben].

Die Bibelübersetzung ist bekannt dafür1. Wie reich an mannigfaltigen Ausdrücken und Wendungen und Bildern, wie kraftvoll seine Begriffe, wie denkungs2 und naturgemäβ seine Bildung und Entlehnung3, wie vollkommen, um wissenschaftliche Benennungen, hohe Gedanken, Gefühls und Sinnesaffectionen zu bezeichnen! Für das Wort sich freuen hat man im Armenischen 7 8 Ausdrücke. traurig seinmehr als zehn. <Wir> kriegen ebensoviel, die nicht<durch> Präpositionen4 gebildet, sondern aus eigentümlicher Abstammung sind. Seine Zusammensetzungen gehen ins Unzählige; mit dem Worte leicht habe ich zufällig in einem Lexikon bis dreihundert Worte gezählt, und es war noch immer ein Lexikon. S о l l t e w I r k l i c h e i n r o h e r, u n g e b i l d e t e r N a t u r m e n s c h5 s o s c h a r f s o v i e l s e i t I g g e d a c h t6 u n d s i c h v o r g e s t e l l t h a b e n ?

Selbst7 in der Beziehung der verschiedenen Laute übertrifft die armen<ische> Sprache an Vollkommenheit sehr viele andere; auβer 39 reinen Buchstaben sind auch susammengesetzte. Die feinsten Unterschiede des Wortklangs sind hierin auf das genaueste bezeichnet und mit eigenen Lauten angegeben. Drei b,drei k,drei tsch,drei z,zwei ω sind9) für ein fremdes Ohr ganz gleich klingende, aber für ein armenisch<es> recht8 seltsam, wenn man sie miteinander verwechselt.

19 Selbst die ältesten Schriftsteller scheinan9 gewaltig mit der Sprache10 umgegangen zu sein, / und11 sie ist damals, wie jetzt, nie gewiβ vom Volke gesprochen worden, sondern nur<aus>Unterrichte wuβte man sie. Nur Schade! daβ blos Mönche die einzigen Inhaber einer so schönen, herrlichen Sprache12 sein sollten, und sie mönchisch tyranisieren, umwandeln mit Figuren und Bildern bekleidet, die nur ihnen eigentümlich13 sind, und wie sie ausgeartet, verdreht, vermischt im Munde des Volks stehen14 muβ, ist aus dem, was vorher gesagt worden ist, wohl zu begreifen, und wie viele mögen nicht untergegangen sein? Viele sprechen jetzt lange nicht mehr armen<isch>, sondern die Landessprache, wo sie sind. Das15 Ausführliche in dieser Beziehung gehört der neueren Geschichte zu.

Nehme man dem Armenier alle seine Ansprüche auf Volks tümlichkeit, hystorischen Wert, nehme man alle seine Rechte auf Kultur, glorreiche Taten, und wenn ihm nichts anders übrig bleibt, so ist sein unerschütterl<iches> Beharren in seiner Religion, die Aufrechthaltung

1 [Sollte ein roher, ungebildeter Naturmensch wirklich so hell und scharf gedacht haben, daβ er..]. 2 [Denkungs gemaβ sein], 3 [für den]. 4[sondern]. 5[so]soll. 6[haben kann]. 7 [die Vollkommenheit der]. 8 [beleidigend]. 9[mit].10[anrede zu missen] 11 [es]. 12[bleiben] 13[ist]. 14steh[t]. 15[auf].

selner christl<ichen> Kirche der beste Triumpf für seine Seelensgröβe. 1Aus Stürmen so vieler ihm politisch und geistig drückender Jahrhunderte2 aus Gewühl so vieler g e w a l t i g e r R i c h t u n g e n < u n d > RelIgionsparteien, u n d s o v e r s c h i e d e n e r G l au b e n s u n d D e n k u g s a r t , wo Feueranbetung, Heidentum und Mohammedanismus so furchtbar wogenartig aneinander und an ihn stoβen, und eins das andere vernichtet, hat er sein Himmlisches Erbteil mit allen seinen irdischen Gütern vertauscht3, mit Blut und Leben erkämpft und gerettet. Grade, wofür er am meisten litt, sein Land4, seine ehemalige Pracht, die besten Fürsten5 seines Volkes, tausend und Millionen G l a u b e n s b r ü d e r6 und Blutsgenossen v e r l o r, wofür er zuletzt Sklawe in seiner eigenen Heimat sein sollte, das hielt er am treuesten, wie sein bestes Kleinod. 7In keinem Lande wurde diese himmlische Religion so früh, so gierig angenommen, und schnell verbreitet8, und nirgends faβte sie so einen sicheren Fuβ, als hier. / 20 Alle Bemühungen und Gewalttätigkeiten v o n d e n S e i t e n s e i n e r i h n d a f ü r v e r f o l g e n d e n H e r r s c h e r, alle Drohungen und Miβhandlungen, alle Versprechungen und die glänzendsten Rangerhebungen, G u n s t b e z e i g u n g e n wurden an Arm<eniers> biederen Sinn, an seinen frommen Glauben gescheitert und in Haufen geworfen. Mit Verachtung und heroischem Stolz sah er auf alles, was ihn dagegen verlocken und verleiten konnte, mit Geduld und Hingebung lieβ er sich dafür9 verfolgen, verbrennen, martern, nur seine festen Überzeugungen von dem Heiligtum seines Glaubens verlor er nie. Man kann in Kleinasien an manchen Völkern nach ihren äuβeren Gebräuchen und Sitten10 n a c h w e i s e n , daβ sie früher Christen gewesen slnd, aber ihre geistige Beschaffenheit war nicht fest genug, um den gewaltigen Stoβ des Mohammedanismus aushalten11 und in ihren Glauben bleiben zu können. So sind zum B <eispiel> die Esiten ein nomadischer Volksstamm, die den Kurden i n i h r e m Ä u β e r e n u n d S i t t e n am meisten ähnlich sind; Christus und Mutter Maria sind die verehrungswürdigsten Namen für sie. Wein trinken sie mit den beiden Händen, damit kein Tropfen herunter fällt, weil er das Blut Christi ist, und wenn es geschieht, so lecken sie <ihn> aus dem Boden, damit kein Fuβ ihn betreten kann10).

Auch als Christen wollen die Armen <ier> die erste Stelle behaupten. Schon zu Christi Zeit soll ein armen <ischer> Fürst Abgares, 12 der in schrecklichem Aussatze lag, und keine ärztliche Hilfe ihm d a v o n retten konnte, Gesandten nach Erusalem hingeschickt haben und ihn aufgefordert, zu ihm zu kommen. Nach der Angab e des armenisch<er> Schriftstellers11), soll er mit diesen Worten zu Christus geschrieben haben; Die Wunder, die

1 [Im].2 [im].3 [und]. 4 [verlor]. 5 [des]. 6 [Lands]brüder. 7[Alles].8 [in], 9[martern]. 10 [schlieβen]. 11 [zu können]. 12 [zu]

er dort tue, geben ihm die Wunder, die er dort tue, geben ihm die feste Überzeugung, daβ er entweder ein Sohn1, oder ein Gesandter Gottes sei. Daher glaube er von keinem anderen Hilfe zu bekommen, als von ihm. Er habe auch gehört, daβ ihn seine Landsleute miβhandeln, daher 21lade er ihn in seine kleine Burg ein, die für beide genug sein kann zum Obdach“. / Christus soll dagegen geantwortet haben, er sei gekommen, um den Willen seines Vaters zu erfüllen, aber auch hinzugesetzt:“ Selig, die mich nicht gesehen, und doch an mir glauben“12). Mag diese Behauptung grundlos und erdichtet sein, und ich2 w ä r e keineswegs dafür3, sie für wahr und gegründet anzunehmen, wenn mich ein anderer Umstand4 nicht wieder zur Richtigkeit dieser Ansicht geführt hätte.

Ich fand nämlich bei einem russischen Priester hier ein gedrucktes Blatt13), das er unter Namen hält, das ganz dieser Meinung gemäβ ausspricht. Hier ist die Übersetzung.

„Mit dem Christentum kam auch ein neues geistiges Leben in Armenien. Damals konnte es noch unter der weisen Regierung eines Wramschapuhsmit frohem Blick seiner g e i s t i g e n Geburt rasch entgegenschreiten. Jünglinge aus Liebe zu Wissenschaften entbrannt, wetteiferten sich miteinander nach Athen, und von dort nach Alexandrien zu reisen, und sich Kenntnisse aller Art zu verschaffen. Vaterlandsliebe war ihr geistiges unzertrennbares Band. Viele verlieβen ihre Heimat, ohne Unterstützung, und es schien Armenien ein Mittelpunkt zu werden, von wo aus alle anderen asiatischen Völker erleuchtet werden sollten. In dieser Zeit lebten auch die meisten Schriftsteller, wie Moses von Choren, Elise, Esnik und an<dere>. Für die Bibelübersetzung nehmen unter der weisen Leitung des Katholikos Isaak fast ebenso viel Glieder Anteil, wie ehemals in Alexandrien zu Ptolemäus Zeit, daher die treue Abbildung des Originals. Daher nicht mit Unrecht feiert die armenische Kirche ihr Andenken noch heut 22zu Tage, das sie besser verdienen, als viele andere. /5Vom fünften Jahrhundert an nach Chr<isti>Geburt, wo andere Länder im Sturmmeer der politischen Umwälzungen so mannigfaltige Veränderungen erleiden, ging auch Armeniens Unstern auf6

1 [Gottess]ohn. 2[bin].3 [diese]. 4[mich],5[Jm]. 6 [Schon Hunnen hatten ihm manche gewaltige Schäge gegeben, aber ein Tridat verstand sich noch eher diesem verwüstenden Strom ein Damm entgegenzusetzen, als das gesammte Volk dem Religiongeist der grausamen Sassaniden <anheimfiel>. Der verruchtete Hasdgerd suchte sein Seelenheil nur darin zu finden, wenn er des Christentum ganz vom Lande vertilgen [konnte] und Feueranbetung dort stiften konnte, Ein Kampf [des] begann jetzt, der das [traurige] Schicksal des Volkes aufs traurigste für immer entscheiden [sollte], aber wo auch sein Heldenmut fester, unbesiegbarer Entschluβ, Tapferkeit. Beharrlichkeit ans Tageslicht kommen sollte].

Die Schilderungen eines Aristakes14) von den Unmenschl<ichkeiten>der Hunnen füllen mit Schaudern das Herz, wie selbst [die] in den Höhlen und unbesteigbaren Orten befestigten Ausgewanderte mit Familien und Kindern zu Tausenden auf das grausamste verbrannt und geschlachtet wurden. Man warf Feuer in die Höhlen, als alle Belagerungsmittel zu nichts halfen und das Los der Unglückseligen war, lebendig erstickt und gebraten zu werden, ausgenommen die Hungersnot und die schreckl<ichen>Krankheiten u n d P l a g e n a l l e r A r t.

Kaum hatte das Land einen freien Atem geschöpft, als die marterlustigen Sassaniden 23wiederum zu Trone der Perser kamen, und die Wunden des Volks noch härter erneuerten./ Der grausame Hasdkert wollte sein Seelenheil in den Verfolgungen und Ausrottungen der Christen finden. Ehre, Rang, Standeserhöhungen den zu ihrem Feuerdienste Bekehrten, Mord, Ausrottung den in Christentum Verharrenden, donnerte sein Höllenmund. Schon verbreiteten die Magier sich allenthalben, schon wurden Kirchen verschlossen, Verwüstungen überall angestellt, als, wie vom Himmel dazu bestimmt, sein Riesenhaupt der treffliche Fürst Wardan emporhebte. Fest entschlossen zum Leben und Tod für das Heiligtum seines Volks und seiner Kirche, stand der groβe Geist1 wie ein Schutzengelda. E I n V o r b I l d e I n e s K a r l M a r t e l s, e I n e s G u s t a v A d o l p h s. EIn fester Glaube begeisterte ihn, durch ihn sein Gefolge2 einen Heeresstrom mit einem kleinen Häuflein zu dämmen. Mit dreihundert Reitern brachte er Persiens Macht zu den niedrigsten Demütigungen und Entkräftigungen, und wenn sein mit himmlischem Kranz gekröntes Haupt in Tumult des Schlachtfeldes verblutete, und sein Ruhm der Geschichte noch verborgen bleibt, so glänzt er desto herrlicher da, wo das wirklich Wahre und Groβe nie untergehen kann“./

1 [dal], 2 [zum],

ՀԱՄԱՌՈՏ ԱԿՆԱՐԿ ՀԱՅԵՐԻ ՄԱՍԻՆ <I> Արդեն վաղուց ես մտադիր էի որոշ բաներ Հաղորդել գիտական աշխարհին իմ հայրենիքի մասին։ Իմ անծանոթությունը եվրոպական լեզուներին, իմ՝ տեղական և օտար ազգերի պատմությունը չիմանալը ետ էին պահում ինձ այդ քայլն անելուց։ Ես չէի համարձակվում անել այն, որ առաջադրանք կարող էր լինել մի բազմագետ, ժողովուրդների ճակատագրին և նրանց հետ եղած պատահարներին իրազեկ մարդու, բացի այդ, ինձ համար բոլորովին անհայտ էր, թե ինչ ձևով կարելի էր հաղորդել մի ժողովրդի մասին մյուսներին, որպեսզի կարելի լիներ դրանով մեկին օգուտ բերել, մյուսին գիտելիքներ և վստահելի տեղեկություններ տալ։ Համաշխարհային պատմությունը միայն մասնակի հնարավորություն էր տալիս ինձ հայտաբերելու, որ երբևիցե գոյություն է ունե ցել հայ անունով մի ազգ։ Այդ դեպքում նսեմանում էր իմ հպարտությունը, չքանում այն կարծիքը, որ ես ունեի հնագույն, հին աշխարհի պատմական կարևորագույն հեղաշրջումներին ոչ պակաս մասնակից մի ազգի գոյության մասին1)։ Ես դժվարության մեջ էի։ Այն բոլորն, ինչ ես գիտեի իմ մեծ նախահայրերի ծագման, նրանց գործերի մասին՝ համարել հնարովի հեքիաթային բաներ և խառնվել այն մարդկանց շարքը, որոնց հասկացողությունը գուցե մինչև իրենց պապերն է միայն հասնում։ Ես համարյա քաջություն չունեի ինձ հայ անվանել2)։ Սակայն իմ որոշումը ընդմիշտ այդպես չպիտի մնար։ Իմ հոգեկան կարողությունների և հայացքների զարգացմանը մասնակցող բարեմիտ մարդկանց այն բազմատեսակ բարերար ազդեցությունը իմ այստեղ եղած չորս տարիների ընթացքում3), նրանց ցույց տված օժանդակությունը և ամեն տեսակի սիրահոժար հաղորդումները, թե՛ իմ ազգի և թե՛ օտարների վերաբերյալ, պատմական ճշմարտությունները, նրանց բարեհաճ ունկնդրումը իմ՝ այնքան պարզ և թերի հասկացողությունների հանդեպ այդ հարցերի շուրջը, և նրանց մտքերի այնքան կրթիչ փոխանակությունը, այդ բոլորը ամրապնդեց և հաստատեց իմ մտադրությունը։ Նրանք խթան են հանդիսացել ինձ համար ոչ միայն իմ ազգային հայեցակետերը պաշտպանելու, այլև օտար ազգերի՝ մեր ազգի վերաբերյալ հայացքները ի մի հավարելու և համեմատելու։ Ես այնուամենայնիվ երբեք անուշադիր չեմ թողնի իմ թուլությունը, իմ չափազանց սահմանափակ իմացությունը, իմ անփորձությունը, եթե հանդգնեմ մուտք գործել գիտության և ուսումնասիրության մի լայնածավալ բնագավառ, որի համար կպահանջվի ոչ միայն բանականություն, ամեն տեսակի գիտելիքներ, այլ և՛ տեղական և՛ հարևան ժողովուրդների ազգային պատմության վավերագրերի բազմամյա, ժրաջան ուսումնասիրություն և հետազոտություն։ Բացի դրանից, այդպիսի ձեոնարկության ժամանակը դեռ չի հասել իմ հայրենակիցների համար։
Մեծ արժանիք ձեռք կբերի նա, ով այդպես վարվի, բայց միայն որոշ գիտնականների աչքում, իսկ ազգի համար այդ բանը, եթե աննպատակահարմար էլ չլինի, զոնե նվազագույն օգուտ կբերի, որովհետև այդ ազգին դեռ երկար ժամանակ է պետք կրթվելու՝ հետևաբար և նման բաները գնահատելու համար: Ւնչո՞ւ համար թափանցել խոր հնության մեջ, ուր ամեն ինչ խարխափում է անորոշության, առասպելի, մոռացության խավարի մեջ և չի գտնվում պատմական ճշմարտության, որոշակիության մեջ, և այն էլ մի ժողովրդի համար, որի կուլտուրական աստիճանը ղեռ երեխայական վիճակում է։ Դրանով ես չեմ կամենում այն որոշ առաջնակարգ պատմաբաններին, որոշ քաջահմուտ հնախույզներին վայելգովասանքը ժխտել, որին նրանք արժանի են հայոց պատմության համար, այլ, ընդհակառակը, ես նրանցից էլ շնորհակալ եմ ցմահ, բայց Հայաստանի ճակատագիրը այնպիսին չէ, որ նման ջանասիրությունը կարողանար նրան որոշ թեթևություն բերել։ Անշուշտ, չի կարելի որևէ ազգի, որևէ երկրի հարազատ պատկերը տալ, մանավանդ այնպիսիներինը, որոնք մասնակից են եղել բոլոր մյուս հին ժողովուրդների, եթե ոչ մրցակցության, գոնե տարիքի փառքին, առանց նրանց նախկին պայմանները շոշափելու, որոնք պետք է իսկական հավասարակշռության մեջ գտնվեն ժողովրդի այժմյան վիճակի հետ։ Իսկ եթե որևէ մեկը ամեն ջանք գործադրում է Հայաստանի համար մի արժեքավոր, հարազատ, օգտակար, հարմար բան շարադրել, նա պարտավոր է միշտ հարաբերաբար վերաբերվել և այն նախկին դեպքերը, որոնք այնքան բազմազան կերպով ներգործել են այդ ժողովրդի բարոյական և ֆիզիկական վիճակի վրա՝ վերածել ներկա պայմաններին4)։ Բայց և այն մարդկանց բարոյական կերպարը, որոնք պետք է ներկայացնեն ժողովրդի այժմյան վիճակը, այնպիսին է, որ այնտեղ շարունակ կամ հինը նորից կտեսնեք կամ՝ կգտնենք նորը, այն էլ այնպես այլանդակված, որ հազիվ թե վերստին ճանաչեք։ Դրանք սովորաբար օտարերկրացիներ են, միսիոներներ, կամ թե կաթոլիկ հայեր, որոնք կարող են պարծենալ այդ արժանիքներով։ Առաջինների մեկուսությունը և կտրվածությունը, նրանց անծանոթությունը ժողովրդի լեզվին ու կենցաղին անկարելի է դարձնում, որ նրանք սահմանափակվեն նրանով, ինչ որ օտար ճանապարհորդները, որոնք լոկ հարևանցի են ճանաչում մեր երկիրը և նրա բնակիչներին, <ինչ որ> մի սիոներները և, այսպես կոչեցյալ, կիսահայերը նրանց գրում են, կամ թե երբեմն երբեմն նրանք ծանոթանում են հայ վաճառականների հետ, որոնք հիմնովին օտար, ոչ տեղական բնակիչներ են, որովհետև հազիվ է պատահում, որ իսկական հայաստանցի մի հայ եղած լինի արտասահմանում։ Դրա համար էլ նրանց նկարագրությունները թերի են և չեն համապատասխանում երկրին։ Ինչ վերաբերում է պարոնայք միսիոներներին, նրանք՝ հենց գալուն պես, փնտրում են այնտեղ մի լավ կազմակերպված եկեղեցի, մի լավ աստվածավախ կրոնական ոգի։ Ինչ որ չի վերաբերում աստծուն ու կրոնին, դա նրանց գործը չէ: Բայց ոչ մի հարձակողական քայլայնպես զգալի, այնպես ցավալի,վրդովեցուցիչ և աչառու չէ, ինչպես վերջինը։ Նրանք բոլոր արտասահմանցիների ականջները լցրել են ամեն տեսակ
անբարոյականության, բարքերի ապականության վերաբերյալ անսիրտ նկա րագրություններով, որ պետք է վերագրել ժողովրդի այն հատվածին, որը նրանց նկատմամբ լավ չի տրամադրված, որը, հետևաբար, և՛ բարեկամ է և՛ թշնամի նրանց։Դաժան, անխնա վերաբերմունք ցույց տալով այդ ժողովրդինախկին պայմանների նկատմամբ, նրանք ներկայացնում են <հայերին> որպես ամեն տեսակ անբարեվայելչության հրեշ։ Ատելությունից և անվստահությունից դրդված, հայերը այլևս չէին կարող նրանց հետ որևէ շփում ունենալ, հետևաբար էլ ինչպես երկար կարող էին նրանք հայի վարք ու բարքը նկարագրել, քան այն, ինչ որ իրոք արել են։ Օտարերկրացի ճանապարհորդները, համոթ իրենց, խոստովանում են ժողովրդի որոշ բարի հատկությունները, բայց որովհետև նրանք չեն կարողանում այդ ժողովրդի մեջ պապի իշխանությունը տարածել, ուստի իրենց թույնն այս կերպ են թափում։ Բայց մի բարեմիտ, խելացի, պատմության ու մարդկային առողջ բանականության ուղեգիծը խիստ հաշվի առնող և մարդ ճանաչող անձնավորություն, կկողմնորոշվի ոչ նրանց, ոչ էլ այլ տեսակետներով։ «Մարդու պատմությունը նրա բնութագիրն է», ասել է այն մեծ, վեհահոգի մարդը որպես մի պատգամ5)։ Ո՛չ մի ժողովուրդ, այո , ո՛չ մի մարդ չի կարող ազատ համարվել թուլությունից, պակասություններից, թերությունից, ֆիզիկական և բարոյական արատներից, առավել ևս նկատի առնելով, թե որքան ավելի վատթար են եղել նրա քաղաքական կացությունը, նրա կլիմայական և աշխարհագրական պայմանները։ Զարմանալի չէ՝ ապրել օրենքներով և կարգ ու կանոնով ապահովված, կուլտուրական և իմաստուն մի միապետի օրինական իշխանությամբ բարեկարգված երկրում, ապրել նույն հավատի, մտածելակերպի և մտայնության, նույն բարքերի տեր ժողովրդի մեջ, և ապահով լինել ամեն տեսակետից, կյանքով և ունեցվածքով և լինել ավելի կուլտուրական ու մարդավայել։ Իսկ այն ժամանակ, երբ աշխարհներ էին ստեղծվում և կործանվում, պետություններ էին հիմնվում և ոչնչանում, ազգեր էին իշխում և չքանում, երբ մի հեղափոխություն կլանում էր մյուսին, երբ խորը բարբարոսությունն իր ամբողջ ծանրությամբ ծավալվում էր ճարտարամիտ, ծաղկափթիթ հին աշխարհի վրա,երբ տարբեր ծագումի, տարբեր կենցաղի և մտածելակերպի, տարբեր հավատի ազգեր այնպես զորեղ, այնպես ավերիչ իրար էին զարկվում, որպես մահաբեր կատաղի թշնամիներ, այդ բոլորից հետո հնարավո՞ր էր դեռևս հոգեկան կորովի տեր լինել և բարգավաճել։ Մարդ կորցնում է ամեն մի պատմական կողմնորոշում, ամեն մի չափանիշ, երբ մտածում է այն հզոր բախումների և համակենտրոնացումների մասին, որոնք տեղի են ունեցել ասորեստանցիների և բաբելացիների, պարսիկների և մակեդոնացիների, հռոմայեցիների և հոների, մոնղոլների և արաբների, պարթևների և թուրքերի միջև։ Դրանք բոլորը, նախկին հիշվածներից մի քանիսի չնչին բացառությամբ՝ մեծ, հզոր, իրենց բնական ուժով դեռ չթուլացած, սակայն վայրենությունից և բռնակալությունից այլասերված ժողովուրդներ են: Չէ՞ որ այդ դեպքում պիտի մոխիր դառնային կուլտուրտայի և բարոյականության վերջինմնացորդները։ Կարո՞ղ էր որևէ բան տևական լինել, որտեղ կրակապաշտությունը և հեթանոսությունը, մահմեդականությունը և քրիստոնեությունը կռվաորջեր էին կանգնեցրել իրար դեմ, որտեղ քրիստոնյայի
փրկությունը կախված էր նրա խոնարհ լինելուց, նվիրվածությունից և համբերատարությունից, երկնից արքայությանը արժանանալու համար, իսկ մահմեդականինը՝ ամբարտավանությունից և տիրապետելուց, հալածելուց և ավերելուց այն բոլորը, ինչ որ չի՛ վերաբերում նրա ջեննաթին, ինչ որ չի ճանաչվում նրա Կուրանի, նրա օրենսդրի կողմից, որտեղ ո՛չ մի մարդկային իրավունք գոյություն չունի, գոնե քրիստոնյաների նկատմամբ, ո՛չ մի կարգ, ո՛չ մի օրենք, այլ միմիայն կամայականություն, տիրապետելուտենչ և շահամոլություն, ատելություն այն բոլորի նկատմամբ, ինչ վերաբե րում է կուլտուրային, գիտությանը, վայելչաբարոյությանը (որովհետև պարսիկ մեծամեծները մինչ օրս էլ ամաչում են գրել կարդալ սովորել և այդ գործը հարմար են համարում միայն չունևոր մարդկանց համար), որտեղ մոլեռանդության և անհանդուրժողականության մի մութ գիշեր ընդգրկել է ամեն ինչ։ Այդ բոլորից հետո կարո՞ղ է այնտեղ համերաշխություն, արդարադատություն,բարոյական անաղարտություն գոյություն ունենալ։ Նախքան հայերի վրա այդպիսի անսիրտ հարձակումներ գործելը, թո՛ղ փորձեն հետաքրքրվել հին աշխարհի այն ժողովուրդներով, որոնք համաշխարհային պատմության կեսը լցրել են իրենց մեծ գործերով, նվաճումներով և փառքով։ Որտե՞ղ են քաղդեացիք, բաբելացիք և ասորեստանցիք, մարերը, պարթևները՝ հայերի այդ ժամանակակիցներն ու հասակակիցները, նրանց անունը
, կործանվել
ժողովուրդների կողմից, որոնք նրանց հիշատակն էլ չեն հարգում։ Այժմ մեր հայացքը դարձնենք դեպի Նոր Աշխարհի բնակիչները, <կտեսնենք>, թե ինչպես այնտեղ ժողովրդի քանակը պակասեց սկսած այն օրերից, երբ ամերիկացիները եվրո պացիների ստրուկը դարձան, և ինչպե՜սչքանում են նրանց բոլոր կապերը, ոըքա՜ն թմրած ու անկենդան են նրանց մտավոր հատկությունները։ Եսկ այդ բոլորը ընդամենը մի քանի դարու գործ է։ Դրա համար էլ ի՞նչ չափանիշ վերցնել, եթե աչքի առաջ ունենանք 12 14 րդ դարերի ժամանակաշրջանը։ Դարե՜ր... ի՜նչ անմարդկայնություն, ինչ սարսափ և զարհուրելի տեսարաններ, որոնք իրենց ամբողջ ծանրությամբ Հայաստանիվրա են ընկել և իրենց բովանդակ ուժով աշխատել են ճզմել այդ երկիրը։ <Հայերի> երկրի դիրքը և նրա առավելությունները, նրա բնակիչների բազմակողմանի հետաքրքրությունը, նրանց սերը դեպի արվեստը, նրանց աշխատասիրությունը, նրանց ճարպկությունը և ժրաջանությունը կյանքի բոլոր ասպարեզներում, ի դժբախտություն իրենց, այնքան նախանձոտ էին դարձնում թե՛ հարևան և թե՛ հեռավոր ժողովուրդներին, որ դրանք պատրաստ էին միմիայն այդ երկրին տիրանալու համար ամեն ինչ զոհել։ Այդ կռվածաղիկը, ինչպես անվանում էին հայերին օտար գրողները, դիմադրում էր ո՛չ միայն հռոմայեցիներին և պարսիկներին, այլև նույնիսկ միջին ասիական և կովկասյան ամեն տեսակ անթիվ ու անհամար ավազակաբարո ցեղերի։ Որքան էլ չնչին լիներ հայերի թիվն իրենց թշնամիների համեմատությամբ, որքան աննշան՝ նրանց ուժը և որքան էլ խաղաղասեր՝ նրանց տրամադրությունը,
, նրանց գոյությունը չքացել է, ոչնչացել
, նրանց մտքերի և արվեստի գործերը, նրանց աճյունը ոտնահար է լինում չարամիտ
այնուամենայնիվ, երբեք չէ՛ր պակաս նրանց արիությունն ու անվեհերությունը՝ իրենց անկախությունն ուազատությունր պահպանելու համար։ Հազիվ էին պատվար կանգնեցրել պարսիկների դեմ, և ահա նրանց առաջկանգնած են մակեդոնացիները, երբ այդ թշնամին ասպարեզից հեռանում էր, ապա նրանց հետքերով գալիս են իշխանամոլ, աշխարհակալ հռոմայեցիները, իսկ դրանցից ազատվելուց հետո կրկին<Հայաստանը>լցվեց այն զարհուրելի, ավազակային խմբերով, որոնց հեղեղից քիչ էր մնում ամբողջ աշխարհը ոչնչանար։ Ո՛վ ծանոթ չէ հոներին, մոնղոլներին, իսկ այնուհետև՝ իսլամի տարիներին։ Լռում եմ այն մասին, թե ի՞նչ են տեսել, ի՞նչպես են տուժել հեռավոր աշխարհամասերը։ Uրտակեղեք են այն տեղեկությունները, որ տալիս են ժամանակակիցները6)։ <II> Հայ անվան տակ հասկացվում է ամենուրեք ցրված, աշխարհիս բոլոր մասերում շրջող, հայրենազուրկ մի առևտրական, որի ծագումը, պատմությունը, ճակատագիրը քիչ է հայտնի մեզ։ Տխուր, վշտացած նայում է այդ երկրի ամեն մի զավակ, թե ինչպես են համաշխարհային թատերաբեմիցչքացել իր մեծ նախնիների գործերը։ Նրա հպարտությունը, որ կապված էր իր ցեղի հնության, իր ժողովրդի փառքի և հիշատակության արժանի գործերի, իր ազգի անխախտ ինքնապահպանության հետ՝ ընկնում է, ըստ որում, նա ստիպված է ամեն բան, ինչ որ հաղորդում է իր պատմությունը, համարել առասպել ու ավանդություն, և իր բարձր կարծիքը համաշխարհային պատմության մեջ ո՛չ նվազ կարևոր դեր խաղացած ազգի մասին փոխանակել մի փոքրիկ առևտրական խմբակով։ Եթե բեկորները նրան ապացուցեն, թե ի՞նչ երկրից, ի՞նչ ցեղից է նա, ապա այդ կլինի նրա համար լոկ մի տեղեկություն, որ խոստանում է շատ
ոչ բավարար պատասխան։ Իսկ նրա ճակատագրից ավելի դաժան են այն զարհուրելի ցավերը, որոնք գոյություն ունեն իր երկրում։ Էլ ավելի անմխիթար են նրա համար այն ժխտական վերաբերմունքը, որ ցուցաբերում են նրա իսկական արժանիքի նկատմամբ, այն հարձակումներն ու նախատինքները, որ բաժին են հանում նրան, որպես փչացած հրեա ազգի, որովհետև դատում են նրա ներկա վիճակին համապատասխան, առանց նրա ո՛չ նախկին, ո՛չ էլ այժմյան պայմաններն ավելի ստույգ հետազոտելու։ Նրա ձգտումը չի եղել աշխարհը նվաճել, աշխարհի տեր դառնալ, ընդհակառակը, մենք տեսնում ենք դեռ անհիշելի ժամանակներից անհետացած բարձր կուլտուրա, հաղթահարման և հարատևության, վերելքի և մարտերի, համբերատարության և տոկունության տեսարաններ։ Մի մարդասեր անձնավորություն, պատմաբան պետք է հետազոտի, ուսումնասիրի այդ ժողովրդի ճակատագիրը և հիանա աստուծո ամենակալության վրա, որ դրան այնպես անհասկանալի ձևով պահպանել և փրկել է շատ կորստաբեր դարերի հեղեղից1։ 1[Մինչդեռ նոր աշխարհներ են գոյանում և կործանվում, ազգերն են երևան գալիս և չքանում, հին և նոր աշխարհը…]
բան, բայց
1Ինչ վերաբերում է մեր երկրի մանրամասն պատմությանը և գրականությանը, ապա Ջրպետը, Սեն Մարտենը և պրոֆեսոր Նոյմանը ոչ պակաս ծառայություն են մատուցել այդ ուղղությամբ, հետևաբար և կարիք չկա կրկնելու։ Չնայած դրան, ես չեմ խուսափի ըստ ժամանակի և հանգամանքների տալու այն արտակարգ եղելություններն ու դեպքերը, որոնք բազմատեսակ ազդեցություն են ունեցել նրա ճակատագրի, նրա մտավոր և քաղաքական վերափոխության վրա։ Հայաստանի հնագույն պատմության գլխավոր բնութագիրը ընդհանուր է բոլոր մյուս ազգերի բնութագրի հետ։ Այդ պատմությունը թափանցում է մինչև հնագույն դարերը և տալիս է մեզ առասպելներ և իր երկրի բնակիչների բերանից առնված ավանդություններ։ Լոկ անհիմն մեծամտությունից չէ, որ Հայը կամենում է իր ազգը ամենահինը համարել աշխարհիս երեսին։ Այդ բանը նրան համոզում և հավատացնել է տալիս իր երեխայական համեստ կարծիքը։ Սուրբ գիրքը նրա երկրի կենտրոնում՝ Եփրատի և Տիգրիսի ակունքների մոտ է դնում մարդկային առաջին զույգի բնակավայրը՝ չքնաղ դրախտը։ Վեհապանծ Արարատի տեսքը հիշեցնում է նրան այդ ամեն օր։ Այնպիսի անուններ, ինչպիսիք՝ Երևան, որ նշանակում է «երևում են», Արկուռի՝«տնկեց ուռենիները», Նախիջևան՝ «իջնելու առաջին վայրը», Մարանդ՝«մայրը այնտեղ է», այդ բոլորըդատարկ հնչյուններ չեն նրա բարձր հասկացողության, կարծիքի համար։ Նրա նախահայր Հայկըկտակում է նրան իր՝ աշխարհակալ Նեբրովթին հաղթողի փառքը։ Հայը նրան բարեպաշտություն է վերագրում դեռ այն ժամանակներում, որովհետև նա չի կամենում մասնակցել Բաբելոնի աշտարակաշինությանը և հաղթահարում է իր հակառակորդի վրիժառությունը իր երկրի ազատությամբ և անկախությամբ։ Դրա համար էլ ժողովուրդն իրեն է վերագրել երախտագիտությունից նրա անունը և մինչև այսօր էլ պահպանում է այն՝ անվանելով իրեն Հայք, իսկ երկիրը Հայաստան: Նրանք կոչվում են նաև Արամյաններ՝ Հայկի հետագա շառավիղներից մեկի անունով, որը պատերազմներ է մղում հարևան ժողովուրղների դեմ և ընդարձակում իր երկիրը։ Հայերը կոչվում են նաև Հաբեթյաններ, Նոյի երրորդ գավակի անունով։ Նրա քաղաքները, նրա լեռները մինչև օրս էլ կրում են իրենց վրա իր հերոսների անունները։ Մասիս, Գառնի, Արագած, այդ բոլորը խոսուն վկաներ են հայի սրտի համար։ Ասում են, որ Պրիամոսը օգնություն է խնդրել հայերից, իսկ հայ հերոս Զարմայրին Մովսես Խորենացին կամենում էԱքիլեսից պարտված համարել։ Կյուրոսը դաշն է կապում Տիգրանի հետ, որի քույրը՝ Աժդահակի կինը, անարգված է եղել վերջինիս կողմից։ Թող այդ բոլորը համարեն ավանդություններ և հնարովի բաներ, բայց դրանք մեծ արժեք ունեն այս ժողովրդի աչքում և անշուշտ պակաս կարևոր ազդեցություն չեն ունեցել նրա մտածելակերպի վրա։ 1[Այդ պատճառով չափազանց հանդուգն, մեծամիտ քայլկլիներ իմ կողմից նվազ փորձառնության հետևանքով կարծիք հայտնել, այնպես էլ իմ ուժերից վեր՝ համարձակ դատավճիռ կայացնել, այն դեպքում, երբ դրա համար անկասկած շատ բան հարկավոր կլինի նախատեսել։ Եվ այսպես, ես կաշխատեմ հնարավորին չափ ճշտությամբ տալ այն րոլորը, ինչ որ ես սովորել եմ երկար տարիներ ապրելով իմ ժոդովրդի հետ, ուսումնասիրելով նրա գրականությունը, վարք ու բարքը, նրա մտածելակերպն ու կենցաղը, սովորությունները]:
Արդեն հույների դեմ մղվող պարսկական պատերազմների ժամանակ Հայաստանը հանդես է գալիս պատմության թատերաբեմում, և այդ այն ժամանակ, երբ հին աշխարհի բոլոր ժողովուրդները սկսում էին ավելի հայտնի դառնալ: Դրանից հետո արդեն հայերը երևան են գալիս ոչ թե որպես բիրտ նախամարդիկ, բարբարոսներ, այլ նստակյաց, աշխատասեր քաղաքացիներ և երկրագործներ: Նրանք զբաղվում են արտադրությամբ և կյանքի համար օգտակար ամեն տեսակ գործերով։ Բնությամբ մեղմ էին, խաղաղասեր, հայրենասեր, ևայդ ամենով նրանք որոշակիորեն տարբերվում էին իրենց բիրտ հարևաններից: Ու՞մ հայտնի չեն այն ամենահուժկու հեղաշրջումներն ու ժողովուրդների տեղաշարժերը, որոնք այդ ժամանակներից սկսած հենց այդ աշխարհամասում այնպես ավերիչ, կործանիչ դեր խաղացին, երբ ազգեր էին երևում և նորից չքանում, բոլորն էլ հզոր, բոլորն էլ մեծ, ո՛չ ուժասպառ, անաղարտ, բայց և վայրենի, դաժան, բռնակալ, փառամոլ և ջարդարար։ Վերցրեք միայն մակեդոնացիներին, հռոմա յեցիներին ու սրանց քանակը, ինչպես նաև բոլոր մնացած <ժողովուրդներին> ՝ պարսիկներին, պարթևներին, հոներին, մոնղոլներին, արաբներին ու թուրքերին՝ դրանք բոլորն էլ կրում են այդ դրոշմը, որպես ազգային բնածին բնավորություն, դեռ չխոսելով այն մասին, թե որքան տիրամոլ և իշխանասեր էին վերջինները: Մեկր դուրս էր քշում մյուսին և քանդում նրա կատարած գործը։ Այդ բոլոր ժամանակներումևպատահարների մեջ Հայաստանը մնում էր որպես մի տուժող, մասնակից անդամ: Հազիվ էրփրկել Տիգրան Մեծն իր անկախությունը մակեդոնացիների լծից, հազիվ էր ստեղծվել այդ երկրում ժամանակավոր խաղաղություն, երբ Հռոմը հանկարծ բարձրացրեց իր երկաթե ամենակուլ ձեռքը, կարո՞ղ էր նրան դիմանալ Հայաստանը, երբ ողջ աշխարհը դողում էր նրանից։ Սակայն Հոոմը, չնայած դրան, քաղաքական հեռատեսությունից ստիպված, պարտավոր էր, հնարավորության սահմաններում, պաշտպանել Հայաստանը, որպեսզի իր ոտքի տակի հողը պնդանար, մյուս ժողովուրդներին ընկճելու համար։ Տրդատի թագադրումը <Դիոկղետիանոսի> կողմից7) փառահեղ մայրաքաղաքի ամենափայլուն հանդեսներից մեկն էր: Նա զորեղ, իմաստուն միապետ էր, ամուր պահպանում էր երկրի ընդհանուր խաղաղությունը, մեծ փառքով դիմադրում էր երկրի թշնամիներին։ Հունական կայսրության խառնաշփոթ պայմաններում փրկեց նա կայսեր փառքը գոթերից, կայսեր անունով մենամարտելով գոթական իշխանի հետ, դրա հետևանքով էլ նա կրկին Հայաստան ուղարկվեց ծիրանիով և արքայական շուքով։ Նրա թագավորության օրերին էր, որ քրիստոնեությունը տարածվեց հայերի մեջ: Սակայն նախքան այս կարևոր նյութի մասին խոսելը, ես կանցնեմ ժողովրդի մտավոր զարգացմանը և հոգևոր մշակույթին։ Եթե ոչ մի բան՝ ո՛չ հուշարձան, ո՛չ էլ պատմական տվյալներ հիմք չլինեին ապացուցելու համար, որ Հայաստանում գոյություն է ունեցել մի հնագույն, քաղաքական և մտավոր տեսակետից ինքնուրույն, յուրահատուկ և ինքնատիպ նախնական մշակույթ, Այն գրերը, որ այժմ գործ են ածվում այդ երկրում, գտել է Մեսրոպը 4 րդ դարում Քրիստոսից հետո8), և ներկայումս եղած գրքերը մեծ մասամբ շարադրվել ու գրվել են հենց այդ ժամանակ, մի այնպիսի ժամանակ, երբ հայերն արդեն ենթարկվել ու հպատակվել
էին զանազան ժողովուրդների, երբ նրանց լեզուն, եթե ոչ ամբողջովին ոչնչացել, գոնե ստիպված է եղել տիրապետող ազգից շատ բան ընդունել, թեպետ և այդ չի էլ երևում։ Թո՛ղ հիշեն այն բոլոր ասիական, ինչպես և եվրոպական ազգերը, որոնք միայն կարճ ժամանակ արժանացել եննույն այդ ճակատագրին, թե ինչպես խաթարվել և չքացել է նրանց լեզուն։ Ամբողջ Ասիայում տարածվել է արաբերենն իբրև գրքի, կրթության լեզու, բայց նա էլ խառն է եբրայերենի, ասորերենի և քաղդեացիների լեզուների հետ: Ո՛չ մի թուրք, ո՛չ մի պարսիկ չի կարող իրեն քիչ թե շատ կրթված մարդ համարել, եթե նա արաբերեն չգիտե։ Նրանց ազգային լեզվով շարադրված գրքերը լի են այդ լեզվից փոխառյալ բառերով և ամբողջ նախադասություններով: Աստված չանի, որ ես ի չարը գործ դնեմ որևէ ուսումնասեր լեզ վաբանի ուշադրությունը՝ մեծ հույսերով և խոստումներով մեր ճոխ գրականության հարստության առթիվ, ինչպես վարվել են ուրիշները: Այդ տեսակետից Հայաստանը հետ է մնացել թե հին և թե նոր ազգերից, որովհետև նա մի այնպիսի ժամանակ սկսեց վերակենդանացնել գիտությունները և1 գրողներ երևան հանեց, երբ նրա արտաքին ծաղկման շրջանը արդեն վաղուց անցել էր, և այդ գրողները արդեն վաղուց հայտնի են դարձել օտարներին ուրիշների միջոցով։ Հայտնի է, որ հունական և հռոմեական փիլիսոփայական ու պատմական և բանաստեղծական երկերը բնագրերից ամենից հարազատ թարգմանվել են այս լեզվով։ Այդ առումով հայտնի է Աստվածաշնչի թարգմանությունը2։ Որքա՜ն հարուստ է այդ լեզուն իր բազմատեսակ արտահայտություններով, դարձվածքներով ու պատկերներով, որքան զորեղ նրա հասկացողություններն ու դատողությունները, որքա՜ն բնական նրա պատկերները և փոխառումները, որքան կատարյալ՝ գիտական անվանումները։ «Ուրախանալ» բառի համար հայերենում կա 7 8 արտահայտություն, տխրելու համար՝ տասից ավելի, այդքան էլ կստացվի, եթե հաշվենք այն բառերը, որոնք կազմվում են առանց նախդիրների և ինքնուրույն ծագում ունեն։ Նրա բարդ բառերը անթիվ են, «թեթև» բառով կազմված բարդություններից ես մի բառարանում հաշվեցի մինչև երեք հարյուր բարդ բառ։ Եվ այդ այնուամենայնիվ մի բառարանում էր։ Կարո՞ղ էր արդյոք մի վայրենի, անկիրթ բնության զավակ այնքան պարզ, այնքան սուր, բազմակողմանիորեն մտածել և պատկերացումներ ունենալ։ 1[Գրքեր գրել]: 2 [Կարող էրմի կոպիտ, անկիրթ նախամարդ այդպես պարզ և սուրմտածել, որ նա…]:
Նույնիսկ զանազան հնչյունների տեսակետից հայոց լեզուն գերազանցում Է ուրիշ շատ լեզուների: Բացի 39 մաքուր տառերից նա ունի և երկբարբառներ։ Բառահնչման ամենանրբին տարբերությունները հայոց լեզվի մեջ նշվում են ամենայն ճշտությամբ և տրվում են աոանձին հնչյուններով: Երեքբ, երեքկ, երեք չ, երեք ց, երկուվ9)օտար ականջի համար միատեսակ հնչյուններ են, իսկ հայի համար շատ տարօրինակ է, երբ այդ հնչյունները շփոթում են։ Անգամ հնագույն գրողները բռնություն են գործ դրել լեզվի նկատմամբ, և այդլեզվով ինչպես այն ժամանակ, այնպես էլ այսօր ժողովուրդը չի խոսել, վերջինս դպրոցում է սովորել այն։ Եվ ափսո՜ս, որ միայն վանականները պետք էլինեին այդ չքնաղ, գեղեցիկ լեզվի տերերը և աբեղայաբար բռնաբարեին, փոփոխեին, ոճերով և պատկերներով զարդարեին այն, որ հատուկ է միայն նրանց։ Իսկ թե ինչո՞ւ է այդ լեզուն ժողովրդի բերանում աղճատվել, ծռմռվել, աղավաղվել, այդ էլ հասկանալի պիտի լինի մեր նախկին ասածից։ Վաղուց արդեն շատերն այլևս չեն խոսում հայերեն, այլ այն <վայրերի>բարբառներով, որտեղ ապրում են։ Ավելի մանրամասն այս մասին կարող է խոսել նորագույն պատմությունը։ Խլեցեք հայից նրա բոլոր պահանջները ազգային առանձնահատկությունների ու պատմական արժեքների նկատմամբ, խլեցեք նրանից կուլտուրայի ու փառապանծ գործերի իրավունքը և եթե նրան ուրիշ ո՛չ մի բան չմնա, ապա նրա անխախտ համառությունը կերևա կրոնի, իր քրիստոնեական եկեղեցու պահպանման մեջ, որը նրա հոգու մեծության ամենամեծ հաղթանակն Է: Նա իր երկրային բարիքները փոխել է երկնային ժառանգությամբ և արյունով ու իր կյանքով ձեռք բերել և փրկել այնքան դարեր նրան քաղաքականապես և հոգեպես ճնշող փոթորիկներից, կրոնական աղանդավորական բազմաթիվ ուղղությունների խառնարանից, զանազան կրոններից և մտածելակերպից, երբ կրակապաշտությունը, հեթանոսությունը և մահմեդականությունը այնպես կատաղի հորձանքով բախվում էին միմյանց հետ՝ և նրան էլ հարվածում, և մեկը մյուսին ոչնչացնում։ Հենց այն, որի համար նա այնքան տանջվել է իր երկիրը, իր նախկին փառքը, իր ժողովրդի լավագույն իշխաններին, հազարավոր և միլիոնավոր հավատակիցներ ու արյունակիցներ կորցնելով, որի հետևանքով նա վերջ ի վերջո ստրուկ պիտի դառնար իր սեփական հայրենիքում, հենց այն էր նա հավատարիմ պահպանում որպես թանկարժեք զարդ։ Ո՛չ մի երկրում այդ երկնային կրոնը այնպես շուտ, ագահորեն չընդունվեց և արագորեն չտարածվեց, և ո՛չ մի տեղ այն այնպիսի ամուր հող չգտավ, ինչպես այստեղ։ Այդ կրոնի պատճառով նրան հալածող տիրակալների ջանքերն ու բռնությունները, բոլոր տեսակի սպառնալիքներն ու խոշտանգումները, բոլոր խոստումներն ու փառահեղ պաշտոններ շնորհելը, ողորմածություններն ի չիք էին դառնում հայերի ազնվամտության, նրանց բարեպաշտ հավատի հանդեպ և տապալվում էին։ Արհամարհանքով և հերոսական հպարտությամբ նայում էր Հայը այն ամենին, ինչ կարող էր գայթակղեցնել և ճանապարհից հանել, համբերությամբ և նվիրվածությամբ թույլ էր տալիս, որ իրեն հալածեն, այրեն, տանջեն, աոանց սակայն կորցնելու համոզումն՝ իր հավատի սրբության նկատմամբ։
Փոքր Ասիայում կարելի է որոշ ժողովուրդների կենցաղի ու սովորությունների հիման վրա ապացուցել, որ նրանք անցյալում քրիստոնյաներ են եղել, սակայն նրանց հոգեկան վիճակը բավականաչափ հաստատուն չի եղել մահմեդականության հուժկու հարվածին դիմանալու և իրենց հավատի մեջ մնալու համար։ Այսպես, օրինակ՝ եզիդիներր թափառաշրջիկ ցեղ են, որոնց քրդերին շատ նման են իրենց արտաքինով և կենցաղով, նրանց համար ամենապատկառելի անուններն են Քրիստոսը և Մարիամ աստվածածինը։ Գինին խմում են երկու ձեռքով, որպեսզի մի կաթիլ անգամ չընկնի, որովհետև այն Քրիստոսի արյունն է, իսկ եթե ընկավ, գետնի վրայից լիզում են, որ ոտքի տակ չմնա10)։ Իբրև քրիստոնյաներ էլ հայերը ձգտել են աոաջին տեղը բռնած լինել: Արդեն Քքրիստոսի ժամանակ հայ իշխաններից մեկը՝ Աբգարը, որը տառապում էր սոսկալի բորով և ոչ մի բժշկական օգնություն չէր կարողանում նրան փրկել, պատվիրակներ է ուղարկում Երուսաղեմ և նրան՝<Քրիստոսին> կանչում իր մոտ։ Մի հայ գրողի տվյալներով11) նա Քրիստոսին այս խոսքերն է գրում, թե նրա այնտեղ կատարած հրաշքները իրեն համոզել են, որ նա կամ Աստուծո որդին է, կամ էլ նրա առաքյալը։ Դրա համար էլ կարծում է, որ ինքը օգնություն կարող է ստանալ միայն նրանից և ուրիշ ո՛չ ոքից։ Լսել է նաև, որ հայրենակիցները նրան տանջում են, դրա համար էլ հրավիրում է նրան իր փոքրիկ դղյակը, որը կարող է
Քրիստոսը այս պատասխանն
տված
անհիմն և
լինի, և ես համամիտ չեմ դա ճշմարիտ և հիմնավոր համարելուն, եթե միայն մի այլ հանգամանք չհամոզեր ինձ այս տեսակետի ճշտության մեջ։ Ես այստեղ, մի ռուս քահանայի մոտ գտա մի տպագրված թերթ13), որ նա պահում էր ձեռքի տակ և որը հենց նույն այդ կարծիքն էր հայտնում։ Ահա թարգմանությունը: «Քրիստոնեության հետ միասին մի նոր մտավոր կյանք սկսվեց Հայաստանում։ Այն ժամանակ Հայաստանը կարող էր դեռևս մի Վռամշապուհիիմաստուն կառավարության ներքո ուրախ դեմքով իր մտավոր վերածնությանը ընդառաջ գնալ։ Երիտասարդները, ոգևորված գիտությունների սիրուց, մրցակցության մեջ մտնելով, գնում էին Աթենք, այնտեղից էլ Ալեքսանդրիա՝ ամեն տեսակ գիտելիքներ ձեռք բերելու համար։ Հայրենասիրությունն էր նրանց մտավոր, անխզելի կապը։ Շատերը թողնում էին իրենց հայրենիքը աոանց որևէ օժանդակության, և կարծես Հայաստանըդառնում էր այն կենտրոնավայրը, որտեղից բոլոր մյուս ասիական ժողովուրդները պիտի լուսավորվեին։ Հենց այդ ժամանակ էին ապրում գրողների մեծ մասը, ինչպես Մովսես Խորենացին, Եղիշեն, Եզնիկը և ուրիշները։ Աստվածաշնչի թարգմանությանը, Սահակ կաթողիկոսի ղեկավարությամբ, մասնակից էին համարյա այնքան մարդ, ինչքան երբեմն Ալեքսանդրիայում՝ Պտղոմեոսի ժամանակ, դրանից էլ ստացվել է բնագրի հարազատ պատկերը։ Այդ պատճառով էլ հայ եկեղեցին այսօր էլ, ամենայն իրավամբ, տոնում է նրանց հիշատակը, որովհետև նրանք ավելի արժանավոր են, քան շատ ուրիշներ։ Սկսած ճիշտ հինգերորդ դարից (Քրիստոսից հետո), երբ ուրիշ երկրներ քաղաքական հեղաշրջումների փոթորկալից ծովում բազմատեսակ փոփոխությունների են
հարմար ապաստարան լինել երկուսին։
է
եղել, թե նա եկել է իր հոր կամքը կատարելու և ավելացրել է. «Երանի նրանց, որոնք ինձ չեն տեսել, բայց հավատում են ինձ»12)։ Թող այդ պնդումը
մտացածին
ենթարկվում, խավարեց նաև Հայաստանի աստղը1: Հենց միայն Արիստակեսի նկարագրությունները14) հոների վայրագությունների մասին մարդու սրտին սարսուռ են ազդում թե ինչպես նույնիսկ այրերում և անմատչելի վայրերում պատսպարված վտարանդիներն իրենց ընտանիքների և երեխաների հետ հազարներով գազանաբար այրվում և մորթվում էին։ Այրերի մեջ կրակ էին ձգում, երբ պաշարողական միջոցները չէին օգնում, և տարաբախտների ճակատագիրն էր՝ կենդանի շնչասպառ լինել և տապակվել, չհաշված սովը և ամեն տեսակ զարհուրելի հիվանդություններ։ Հազիվ ազատ շունչ էր քաշել երկիրը, երբ չարանենգ Սասանյանները կրկին տիրեցին պարսից գահը և առավել դաժանորեն նորոգեցին ժողովրդի վերքերը։ Վայրագ Հազկերտը կամենում էր իր հոգու փրկությունը գտնել ժողովրդին հալածելու և բնաջինջ անելու մեջ. պատիվ, բարձր աստիճաններ,իշխանական շնորհներ՝կրակապաշտություն ընդունողներին, մահ, բնաջնջում` քրիստոնեության մեջ համառողներին, այդ էր մռնչում նրա դժոխային բերանը։ Արդեն տարածված էին ամենուրեք մոգերը, արդեն փակում էին եկեղեցիները, ավերածություններ էին կատարում ամենուրեք, երբ կարծս երկնքից առաք ված հրաշալի իշխան Վարդանը իր տիտանական գլուխը բարձրացրեց կյանքի և մահվան անունով վճռականորեն կանգնեց այդ վեհ հոգին, որպես պահապան հրեշտակ իր ժողովրդի և եկեղեցու սրբությունները պաշտպանելու, որպես Կարլ Մարտելի, Գուստավ Ադոլֆի մի նախատիպար։ Սի ամուր հավատ ոգեշնչում էր նրան և նրա միջոցով իր հետևորդներին՝ փոքրիկ խմբով պատնեշ կանգնեցնելու վիթխարի ռազմաբանակի առաջ։ Երեք հարյուր հեծյալներովնա պարսկական բանակին հասցրեց խայտառակ ստորացման և կազմալուծման, և թեև նրա երկնային պսակով զարդարված գլուխը ճակատամարտի իրարանցումի մեջ արյունոտվեց, բայց նրա փառքը դեռ թաքնված է մնում պատմության մեջ։ Նա ավելի ևս փառահեղ է փայլում այնտեղ, որտեղ իսկական ճշմարիտն ու մեծը երբեք չե՛ն կարող ոչնչանալ»։ 1 [Արդեն հոները նրան զորեղ հարվածներ էին հասցրել, սակայն մի Տրդատ հովիվ կարողացավ ամբարտակ կանգնեցնել այդ ավերիչ հոսանքի դեմ, երբամբողջ ժողովուրդը կեր ուճարակ դարձավ վայրագ Սասանյանների կրոնական չար տրամադրություններին։ Անիծյալ հազկերտն իր հոգու փրկությունը միայն նրանումն էր գտնում, որ կարողանա բոլորովին վերացնել քրիստոնեությունը երկրից և այնտեղ կրոնապաշտություն հաստա¬տել։ Այժմ սկսվեց մի կռիվ, որը ժովովրդի[տխուր] բախտը պետք է ընդմիշտ ամենատխուր կերպով վճռեր, բայց երբ երևան պիտի գար նաև այդ ժողովրդի հերոսական ոգին, հաստատուն և ամուր վճռականությունը, արիությունը, հաստատակամությունը]։
ՊԱՐՍԿԱՍՏԱՆԻ ԵՎ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ՄԻՋԵՎ ԾԱԳԱԾ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ՆԱԽՕՐԵԻՆ, ՄՈՏ 1825 ԹՎԱԿԱՆԻՆ <1834 1835>
DIE ZEIT, ЕНЕDER KRIEG ZWISCHEN PERSIEN UND RUβLAND AUSGEBROCHEN WAR, ETWA UM 1825

1 1DIE ZEIT, ЕНЕDER KRIEG ZWISCHEN PERSIEN UND RUβLAND AUSGEBROCHEN WAR, ETWA UM 18251)

In Kriegszeiten hat beinah ein jedes Land das allgemeine Schicksal, Not, Armut, Unglücksfälle allerlei Art auszuhalten, und dies um so mehr, je ungeordneter ein Staat, je ungeregelter und willkürlicher die Disciplin desselben, je schonungsloser und räuberischer die Partei ist, welche mehr als ein Feind, 2als Verteidiger des Landes auftritt. Und daβ hier die arbeitende, industriose Klasse des Volks am meisten zu leiden hat, ist eine ausgemachte Tatsache, und weh’ ihr auβerdem noch, wenn sie durch Religion, durch Volkstümlichkeiten, durch den Reichtum, den Haβ und die Gewinnsucht der feindseligen Parteien3 an sich zieht.

Unter allen orientalischen Völkern haben die Perser diesen Charakter dadurch noch mehr in sich gezeigt, weil sie, auβer ihrer Verheerungs und Raubsucht, noch die Eigentümlichkeit besitzen, im Kriege mehr durch List, 4Raubzüge u n d g e l e g e n t l i c h e A n g r i f f e als auf offenem Kampffelde den Sieg zu erringen und im widrigem Falle selbst ihr eigenes Land auszuplündern und zu verheeren. So wie früher, so auch in der Zeit des letzten Krieges mit Ruβland haben sie sich erwiesen.

Was die Veranlassung zu diesem Kriege überhaupt gab, davon weiβ ich wenig zu sagen; 2so viel ist es aber gewiβ, daβ Persien ganz unerwartet den Friedensbund | zerriβ und, ehe der Oberbefehlshaber der Transkaukasischen Länder seine wenigen Truppen zur Gegenwehr ausstellen konnte, über die Grenze schritt und5 das feindliche Land hauptsächlich von zwei Seiten angriff und6 dasselbe in Besitz nahm oder gröβten Teils verheerte. Einen wichtigen Dienst7 l e i s t e t e n ihm,in beiden Fällen, die im Lande befindlichen, zahlreichen tatarischen Stämme, die entweder schon voraus mit ihm in Verbindung standen und ihm ihre Hilfe zusprachen oder, beim Erscheinen der Perser s e l b s t, sich an sie schlossen, ihnen sicheren Aufenthalt und Unterkommen gewährten und als Führer und zugleich als

2

[Die Zeit des persischen Krieges].2 [als] wie, 3 [zu. 4 [und]. 5 [hauptsäch<lich>]. 6 [g<. . . .>]. 7 [taten].

Mitkämpfer1 sie durch die besten Wege geleiteten, um die Sache des Islams2, zum Trotz des von ihnen verhaβten christl<ichen>Glaubens, zu befördern. Diese letzteren 3waren an manchen Orten so keck und anmaβend, daβ sie die Viehe und allerlei Art Habseligkeiten ihrer christl<ichen> Nachbarn und Bekannten, mit denen viele in einem Dorfe wohnten, unter dem Vorwande aneigneten, indem sie sagten, sie werden doch am Ende dieselben den ins Land dringenden Persern ausliefern müssen, lieber sollten sie ihnen mit Ruhe abtreten, wofür man ihnen wenigstens gedankt4, und, so bald die Perser Herrscher des Landes sein sollten, woran sie nicht zweifeln, manche Fürbitte gemacht werden könnte.

3 Man kann ihre Schändlichkeit schon | daraus abnehmen, wenn man denkt, daβ jenseits Kaukasus kein Distrikt, ausgenommen da, wo die Gebirgsvölker und Kachethier zu Hause sind, zu wenige Dörfer sind, wo nicht Tataren sind, und wo sie nicht wohnen, da ziehen die Nomaden hordenweise mit ihren Viehen hin, und ihre Raubgierigkeit, so wie ihr kriegerischer Mut muβ selbst in Friedenszeiten in Schranken gehalten werden.

Kein Wunder also, daβ es innerhalb weniger Monate dem Kronprinz von Persien Abbasmirsa bis zu der Ebene von Schamkor diesseits von Elisabetpol von Osten5, und dem Oberbefehlshaber von persischen Truppen, dem berüchtigten Hasanchanbis zu den deutschen Kolonisten von Westen her6 vorzudringen, glückte, und Tiflis, die Hauptstadt von Transkaukasischen Ländern, in Gefahr stand, das traurige Schicksal zu haben, welches ehemals7 durch AgaMahmadGulichanihr zu Teil geworden war, wenn das heillose Fortschreiten des Feindes durch den tapferen Arm der Wenigen, aber durch Vaterlandsliebe und die Geistesgegenwart des ruhmvollen Ermolows, des Oberbefehlshabers in Grusien, und des kraftvollen Mathathows beseelte Schaaren des russischen Fuβvolks<nicht>verhindert worden wäre.

Aber wie vieles ging nicht unter dieser gewaltigen Flut zu Grunde, ehe man Maβregeln antraf, derselben Einhalt zu tun. 8Wenn mancher deutscher Kolonist von Tehran aus seine Rückkehr nach dem Frieden betreten sollte, wie viele Dörfer, wie viele Menschen sollten da nicht ihren Untergang gefunden haben, ehe der Feind zu ihren Wohnsitzen gelangen könnte?|

4 Was durch Abbasmirsas Heerscharen in den Provinzen dlesseits vom Kaspischen Meere, östlich von Tiflis geschehen ist, ist nur durch mündliche Uberlieferungen zu uns gelangt, daher kann ich wenig darüber was sagen; hingegen stehen mir die in der Provinz Pambak durch Hasan chans Krieger an9 den Einwohnern ausgeübten10 Greueltaten und die daraus unmittelbar entstandenen Leidensscenen so frisch im Gedächtnis, daβ ich mir wohl die Freiheit nehmen darf, einiges darüber mitteilen zu können.

1 [die best<en>]. 2 [zu befö<rdern>]. 3Բնագրում՝ In diese letzten... 4 [oder].5 [her], 6[glückte], 7 [ihr]. 8 [Wol<l >en]. 9 [dur<ch>]. 10 [Graub..]?

Wie ich dazu kam, daβ ich grade in dieser Zelt diesen Vorfällen ein Zeuge sein sollte, muβ ich darüber folgendes bemerken. Schon einige Jahre vorher hatte sich nämlich der Armenische Patriarch Eprem, um sich von der seit mehreren Jahren her angehäuften Schuldenlast und den Bedrückungen von den Seiten der Perser zu befreien, seinen Sitz in Etschmiadsin verlassen, seine Zuflucht zu den im russischen Gebiete befindlichen Armeniern genommen, mit einigen Bischöfen1, Archimandriten und Diakonen, durch die ProvinzenGarabag,Elisawetpol nach Tiflis gereicht, und sich in der Folge2 nach einem3 ungefähr 100 Werst weit von dieser Stadt entlegenen Kloster in dem Dlstrikte Lory, namens Hachpat,begeben2).

Auf die Nachricht, daβ alle Elnwohner in Eriwan nach Persien hingeführt werden sollten, worunter auch natürlich meine Eltern und Geschwistern sich befanden, begab auch ich mich4 aus Tiflis, wo I ch in der Schule war, nach diesem5Kloster3), damit ich von dort aus weiter reisen und das Schick|sal meiner Eltern teilen könnte. Obwohl auch hier manche ungünstige Angaben die Seele des frommen Patriarchen und seiner Begleiter betrübt5 und sie in eine miβliche6 Lage versetzt hatten, so entschloβ ich mich dennoch meine Reise nicht aufzugeben; teils, weil jene Angaben noch unbestimmt waren, teils, well ich darauf rechnete, durch den MelikSahak,einen Onkel von mir, der als Schef persisch armenischen Fuβvolks bei der persischen Armee sich befand, selbst aus der Gefangenschaft befreit zu werden. Trotz des Abratens von der Seite der Geistlichkeit begab ich mich in der Nacht im Juni Monat 18254) in Begleitung einiger Armenier auf den Weg nach der Kreisstadt von Pambak, nach Garakilisahin, welche nur durch einen Berg von der Provinz Lory getrennt wird. Wir muβten diese Reise aus Furcht vor den einheimischen Tataren, die auch diese Berggegenden, wie überall so unsicher gemacht hatten, so vorsichtig als möglich machen, um nicht in ihre Hände zu fallen. Daher7 war es uns nichts anderes zu tun übrig, als auf den Umwegen und in der Nacht zu reisen, und so kamen wir nach zwei Tagen glücklich und wohlgemut nach jener Stadt an. So weit war es auch uns vom Himmel beschieden zu kommen. Wir wurden da auf den ausdrücklichen Befehl der Obrigkeit des Orts zurückgehalten, um Augenzeuge jener Gewalttaten, Räubereien, Miβhel<l>igkeiten der unglücklichen Einwohner zu sein, und selbst manches Unvermeidliche zu ertragen. 1 [und]. 2 [auf]. 3 [<1 անընթ.>100]. 4 [nach diesem Kloster],5 [ge] trübt, 6Բնագրում՝ miβlige. 7 [was].

6Die Stadt Garakilisaselbst besaβ damals, auβer der russischen Kirche und des Wohngebäudes des provinzial <en> Schefs, beide1 von Holz2 und nach europäischem Geschmack gebaut und gelbgrau angestrichen, keine ansehnliche Gebäude, o h n e F e s t u n g, o h n e i r g e n d e i n e S c h u t z m a u e r Die Anzahl der Einwohner, gröβtenteils Armenier, worunter sich auch einige ansässige Russen, Militär und Civilbeamten und einige hundert Soldaten befanden, belief sich ungefähr< auf > 5 600. Die hier3 ansässigen4 Armenier waren lauter Ankömmlinge aus Eriwan, die seit früheren Zeiten sich hier niedergelassen hatten. Daher waren auch ihre Häuser sowie < auch > i h r e T r a c h t in nichts verschieden von denen, die in Eriwan noch jetst zu sehen sind. Trotzdem, daβ der Ort so eine günstige Lage hat5 und von allen Seiten von schönen Wäldern umgeben ist, hatten die Einwohner ihren früheren Geschmack an Bauart beibehalten. Der kleine Basar war der einzige Ort, wo man sie am geschäftigsten sah. An einige Kaufbuden schloβen sich reihenweise auch die der Handwerker und der übrigen Gewerbetreibenden. Eine kleine baufällige6 , halb von Stein, halb von Holz gebaute Kirche diente den Armeniern zu ihrem Gottesdienst. Ausländer und Einheimische hatten sich das Zutrauen zueinander erworben, und lebten friedlich und 7ländlich beisammen, und erkannten7 a l s i h r einziges Oberhaupt den8 Schef dieser Provinz, den Oberst Sawarja| mirsa,ein9 Grusiener von Geburt. 10Der kleine Fluβ, umgeben mit einigen Gemüsegärten, gab der Stadt kein unangenehmes Ansehen. Fast jeder Hausbewohner beschäftigte sich hier mit Bienenzucht, und das anmutige Tal gab diesen tätigen Insekten so viel schöne Nahrungsmittel, daβ sie die Mühe ihrer Hüter auf das Reichlichste belohnten. Rund herum ziehen11 die schönen12, mit verschiedenartigsten, hohen Bäumen bewachsenen Berge; Täler und Wiesen wechseln [sich] hier mit der schönsten Pracht und nur der rauhe Winter beraubt ihnen auf einige Monate den unbeschreiblichen Reiz, den die übrigen Jahreszeiten allenthalben dem Wanderer darbieten, aber auch den Landesfeinden einen sicheren Aufenthaltsort gewähren.

Gleich den Tag darauf war die Gefährlichkeit unsrer Lage zur Gewiβheit gebracht5). Hasan channistete schon seit dem Anbeginn dieses Sommers in Abaranpol,nah an der Grenze von Ruβland. Er schien nichts Schlimmes im Sinne zu haben, da er alle Jahre die Sommerzeit hier zubrachte und sehr oft von jenem oben angeführten Oberst besucht wurde. Auch dies Jahr hatte der Besuch stattgefunden. Kurz13 nachdem, als der russische Schef seine< n > Abschied ganz friedlich von ihm genommen und nach dieser Stadt zurückgekehrt war, brach jener Feind den Frieden. Den ersten und zugleich den empfindlichsten Schlag

1[aus]. 2 [g<ebaut>]. 3 [ansas...].4 [Ein < wohner > ]. 5hat[te]. 6 [Kirche]. 7 [nur]. 8 [Cha<n>]. 9еin[еr]. 10 [Ein]. 11 [sich]. 12 [Berge]. 13[de<r>].

hatten, wie es sich denken läβt, die an der Grenze liegenden Ortschaften. Hier befand sich 8nämlich südöstlich 1und einige | 20 Werst von der Stadt v o n j e h e r eine russische Besatzung, die obwohl nicht so stark, doch im widrigen Falle einigen Widerstand dem Feinde leisten könnte. Im Westen lag ein groβes Dorf, namens Chlgarkilisa,nicht weit von der Festung Gumri,dessen Einwohner lauter Armenier und meist Ausgewanderte aus der Türkay, und etwa 5 600 an Anzahl, sehr kriegerisch und geschickt an Waffenführung waren.

2Ùber den versteckten und nur auf eine günstige Gelegenheit beabsichtigten Zweck Hasan chans waren diese von den im persischen Lager befindlichen Armeniern, ihren Glaubensgenossen schon lange unterrichtet worden, <um> Vorkehrungen zu Ihrem Schutz zu treffen, um dem Feind beim Überfall entweder glücklich ausweichen, oder eine Gegenwehr3 aufstellen zu können. Alle ihre Vorstellungen und Bitten, um ihnen hinreichende Flinten und Pulver aus dem Kronsmagazin auszuliefern, waren von dem Verwalter der Provinz nicht allein nicht angenommen, sondern mit Miβfallen und harten Worten ausgeschlagen, indem man sie als Weichherzige ausschalt, ihnen die Zusammenkunft des4 Schefs mit dem persischen Feldherrn als ein Friedenszeichen zur Beruhigung vorstellte, und ihnen die Versicherung gab, das zwei dreifache von den Verlusten zu bezahlen, was sie von den Seiten der Perser zu erleiden sich fürchteten.|

9 Der gute Oberst hatte höchst wahrscheinlich viel Süβes von dem persischen Statthalter gehört und dadurch sich verleiten lassen, sonst liebte er seine Untertanen5 wirklich sehr; und war selbst von allen geliebt. Auβerdem war von oben her noch nichts angezeigt worden, kurz alles zu Gunsten der Perser ausgefallen.

Doch die Einwohner, viel zu bekannt mit der Kriegslist der ihnen e n t g e g e n k o m m e n d e n 6 Feinde, und wohl unterrichtet in allen ihren Plänen und Vorhaben, hatten sich durch diese abschlägige Antwort nicht irremachen lassen, und die Lage ihres Wohnorts, wo der Feind auf dem Pferde hineindringen konnte, hatte sie dahin geführt, so viel als möglich Vorkehrungen zu treffen, umsichgegen den längst gefürchteten Anfall sicher zu stellen. Sie hatten nämlich alle ihre Fuhrwerke dahin bringen lassen, wo die Gefahr am meisten zu fürchten war, und damit gleichsam eine Gegenmauer gebildet, einen hinlänglichen Vorrat an Pulver und Flintenkugel von Kars und von andern benachbarten Orten gekauft, ihr bewegliches Vermögen in die Häuser hingebracht, welche hinter jener Werschanzung lagen, und alle kampffähigen Leute mit Flinten, so viel sie da ausihrer Mitte

1[von]. 2[Von]: 3 Gegen[ge]wahr. 4 [<S>chefs]. 5[sehr]. 6gegen[stehenden].

Zusammenschaffen konnten1 und anderen Waffen versehen, sur Wache gestellt, und so Tag und Nacht auf den unwillkommenen Gast gewartet. Um diese Zeit wurden auch ihre Herden, mit denen sie sich sehr viel abgaben, nur auf eine kurze Zeit, und zwar unweit von dem Dorfe zur Weide geführt.

Der verhängnisvolle Tag bricht endlich ein. Den 15 ten Juni, gleich bei der Morgendämmerung6), nehmen die Wache haltenden Leute eines leichten Streifzugs einiger 10nicht zahlreichen Reiter wahr2, und geben ihren Nachbarn | davon Kund. Das ganze Dorf versammelt sich. Kinder und Frauen werden in den Häusern hinter jener Wagenburg gesichert, und alle bewaffneten hier3 bei den Türen, auf den Dächern zum förmlichen Kampf gerüstet. Die Mehrzahl <des Feindes>begiebt sich hinter jene aufgestellte Vormauer. Nachdem jene kleine Schaar sich hin und da zerstreut, einiges4 Hornvieh zusammengerafft, allen Schein5 zum Kampfe vermeidend, wahrscheinlich um sich davon zu überzeugen, ob da Russen oder nur Armenier allein waren, begeben sich einige von ihnen auf den Rückweg, und nicht lange darauf bricht Hassan chan mit seiner ganzen Kriegsmacht in das Dorf ein. Trotz seiner Drohungen und Vers<p>rechungen verteidigen sich die Einwohner mit aller Kraft, in dem Glauben, der Feind werde aus Furcht seine Nähe nicht lange dort behaupten können.

Das Getös der Flintenschüsse und das Gelärm beider Parteien wird bald in der nahliegenden Festung Gumri von den Russen wahrgenommen und bald darauf erscheint der Kommandant derselben mit einer ziemlich groβen Anzahl von Soldaten und einer Kanone den Belagerten zur Hilfe. Der Feind, nicht auf einen solchen Fall vorbereitet6, zieht sich zurück, und die Einwohner, um besser geschützt zu werden, begeben sich in die Mitte des russischen Kriegsvolks7. Nachdem einige Kanonenschüsse noch vorgefallen, sieht man plötzlich mit Entsetzen die Russen schleunigst zurückziehen, und sich ganz der гоhen Willkühr der Feinde 11preisgegeben. Schrecklich sind die Szenen, welche hier vorgefallen sind. Häuser | werden hier niedergerissen und verbrannt, alles Hab und Gut geraubt, Kinder und ältliche Personen beiderlei Geschlechts niedergehauen und nur die Jugend8 durch Gefangennehmung geschont9, um sie zumMohammedanismus zu führen. Aus 700 Anzahl der Einwohner7) fanden <Rettung>nur einige 80 100 Personen, teils durch Flucht, teils auch dadurch, daβ sie gleich im Anbeginn des Tumults im Stande gewesen waren, mit Russen wegzuziehen., Als Ursache dieses unerklärli chen Verfahrens des Kommandanten gaben diese Flüchtlinge an, daβ

1 [vers <ehen>]. 2 [ge]wahr. 3 [auf]. 4 [Hor<…>]. 5 [der Krieges]. 6 [begiebt]. 7 [ob es wirklich der Wille des Feindes gewesen ist, sich der jetzt so verlassenen Festung zu bemächtigen, oder, wie [mache] manche Augenzu[genes] uge erzählten.]. 8 [finden]. 9 [und gefangen genommen].

nämlich die mit den Persern in geheimer Verbindung stehenden1 und in der Provinz Pambak wohnenden russischen Tataren2, da sie3 das Gegenteil von allen dem, was sie zu Gunsten ihrer Glaubensgenossen erwarteten, eingesehen, hätten gleich dem Kommandanten4 die Furcht eingejagt, die Festung könne vom Feinde eingenommen warden, daher wäre seine Gegenwart da viel notwendiger, als hier. Und es ist um so wahrscheinlicher, da man kein Zeichen eines solchen Unternehmens bei dem Feinde wahrgenommen, und auβerdem die Gewalt der russischen Kanonen ihm schon hinlänglich bekannt5 war, ungeachtet. daβ er selbst kein Gewehr zu diesem Zwecke mithatte‘ und6 nachdem seine Raubund Rachsucht befriedigt, den Russen nich nachsetzte, sondern sich in sein Lager zurückbegab.

An demselben Tage hatte eine andere Truppenabteilung die an einem7 nicht weit von der Kreisstadt Garakilissa8 gelegenen Weideplatze, Namens Hamsalu befindlichen Gasaken, 12einige 50 an Anzahl, angegriffen, die ganze Mannschaft9 niedergehauen | und die zum Gebrauch für die Artillerie notwendigen Pferde weggeführt. Nur zwei von den Unglücklichen hatten ihr Leben durch Flucht gerettet, die zugleich auch die Nachricht von diesem traurigen Vorfall zuuns brachten.

Jetzt schien der10 O b r i g k e i t der Provinz kein Ausweg zugänglicher, als11 alle Einwohner des Landes an einem Orte zu haben, wo er sie mit seinen wenigen Truppen wenigstens für ihr Leben sicher erhalten könnte, bis von oben her Maβregeln dageger getroffen werden sollten. In einer Jahreszeit, wo alle Kornfelder mit Weizen und Gerste, alle Wiesen mit dem schönen, hohen Grase prangten12, muβte der arme Landmann auf alles Verzicht leisten, was zu seiner Glückseligkeit und künftigen Nahrungsmitteln diente. Denn alle Einwohner dieses Landes, ohne Ausnahme, beschäftigten sich vornehmlich mit Viehzucht und Ackerbau und ihr reichhaltiger, kräftiger Boden belohnte ihre Mühe auf das vielfachste. Auch13 wenig von dem Vorrate an Nahrungsmitteln und Hausgerätschaften konnten mitgenommen werden. In Parni,14ungefähr in der Mitte des Landes, 15<in> einem von den Armeniern ziemlich stark bevölkerten Dorfe, welches ein<en> ziemlich steilen Hügel in der Nähe hat16 und von den Einwohnern schon längst zum Verschanzungsplatze eingerichtet17 w a r , u n d e i n i g e m a l m i t G l ü c k d e r F e i n d d a v o n g e j a g t w o r d e n w a r , wollten die18 gesammten Einwohnersich versammeln, 19bis sie wenigstens ihr Korn einsammeln könnten, aber alle ihre Einwendungen und Vorschläge dazu wurden von den

1 [russisch Tataren]. 2 [nach]. 3 [keinen glücklichen Ausgang zum Gunslen ihrer Glaubensgenossen]. 4բնագրում`Komentanten. 5 [ist[. 6 [seine], 7 [Weideplatze, Namens Hamsalu]. 8Բնագրում`Karakilissa. 9 [ausgenommen]: 10 de[m obersten, Aufseher]. 11[daβ], 12[de<r>]. 13 [der]. 14 [ging].15 [wo ein]. 16 hat [te]. 17 [worden]. 18 [ein]. 19 [um].

13Seiten der Obrigkeit abgeschlagen, ja1, man wurde gar / argwöhnisch2 gegen ihr Betragen, als ob sie, wie die Tataren, zum Feinde übergchen wollten; (denn<diese3>zogen jetzt nicht mehr mit, sondern begaben sich entweder durch Flucht zu ihren Glaubensgenossen, oder blieben auf<dem> Platze selbst, und nahmen alles dessen in Besitz, was ihre unglücklichen Nachbarn mit dem Schweiβe ihres Angesichts erworben hatten). So strömte alles Volk, über sein gegenwärtiges und künftiges Miβgeschick jammernd und trauernd4, mit wenigen Hilfsmitteln versorgt und von Russen begleitet, karavanenweise nach der kleinen Kreisstadt Garakilissa5 hin. Dies ermutigte den Feind um so mehr, nur die ziemlich starke Bedeckung könnte seinem Uebermut Einhalt tun, der6 ununterbrochen den Auswanderten nachzog und auf jeden Augenblick bereit stand, das ganze mit Gewalt zu zerstören7, oder aus dem Zusammenhang zu bringen, um desto froher nachher triumphieren zu können. So oft auch die Flintenschüsse einander begegneten, so trug dennoch die russische Kanone den Sieg davon. Wer hier Freunde und Bekannte hatte, der könnte wohl natürlich auf ihre Gastfreundschaft in dieser bedrängten Zeit8 wenigstens auf einige Monate rechnen. Viele9 aber hatten, wie es leicht denken läβt, namentlich unter den armen Klassen des Volks, weder Mittel, noch Fürsorge. Damit sie wenigstens ein Obdach haben sollten, teilte man sie unter den Armeniern, so daβ manches Haus zu drei, zu vier Familien in sich aufzunehmen, sich so viel als möglich bequemen muβte. So groβ auch die Not war, man tröste[te] sich dennoch10 mit den Gedanken, dies als das weiteste Ziel der Auswanderung anzusehen, und von hier 14 aus in seinen Wohnsitz wieder zurückzukehren./Daher waren die Einwohner dieser Stadt um so eifriger darin, in Winternahrungsmitteln für sich und ihre Viehe reichlicher als je einzusammeln. So gefahrvoll auch die Zeit war, so schienen alle bemittelten Leute, alt und 11jung, eine heroisch romantische Rolle zu spielen. Wer ein gutes Pferd, lange nicht in Gebrauch gekommene Waffen besaβ, der hielt sie Tag und Nacht in Bereitschaft. Wer nicht solches hatte, muβte sich anschaffen. Bürger und Kaufleute, ja selbst mancher waffengeübter 12Geistlicher ritten am hellen Tage in voller Rüstung durch die Stadt. Des Nachts bewachte fast ein jeder Besitzer sein Haus und seine Familie. Gottesdienst und Tagesgeschäfte wurden halb und halb verrichtet, ja nicht selten lieβ13 man alles auf dem Fleck und die Priester allein am Altare stehen, um der kommenden Gefahr entgegenzueilen. Auf allen Bergspitzen hatte man Wachen gestellt. Wenn irgend was gesehen worden, so diente ein Flintenschuβ als Signal dazu, und mit einem Male war alles zum Kampfe oder zur Verteidigung bereit. Vieles war unter die Erde gebracht. 1 [gar man].2[auf].3Բնագրում՝jene.4 [karavanen weise]. 5Բնագրում՝Karakilissa. 6 [mit]. 7 [und]. 8 [rechnen]. 9 [waren]. 10 [daβ]. 11 [klein]. 12 [P<riester>].13 [ver]lieβ.

1

Jede Gefahr ist dann am Schrecklichsten, so lang wir noch nicht darin sind. So war es auch hier der Fall; man vergaβ alles Leiden, alles Sorgen für die Zukunft, oder man schien wenigstens sie vergessen zu haben, und machte allenthalben in den Häusern, vor den Kirchen, auf Dächern manche Schreckensscenen zur gewöhnlichen Unterhaltung. Oft lieβen junge Leute nicht ungern von den Abenteuern hören, die sie wirklich mit ungeheuerer Furchtlosigkeit überstanden hatten. Aus Hunger2 getrieben schloβen nämlich die Kraftvollsten 15unter ihnen aneinander und3 ritten oder gingen nach alten ihren Wohnorten, um/Korn aus den Feldern oder ihren Korngruben heimzuholen. Oft lauschten ihnen schon ihre frühere tatarischen Nachbarn dort und ohne ein Gefecht lieβen sie4 die Wanderer weder vor noch rückwärts. Es versteht sich, daβ solche Fälle hatten oft die traurigsten Folgen für die armen Hinterlassen, den diese listigen5 Unmenschen zeigten meistens nur eine kleine Anzahl an dem Kampfplatze, und während man aus Übereilung oder Hoffnung zum baldigen Siege die Kräfte dahin verschwendete, kam erst die Mehranzahl zu Gesicht, und alsdann6 war völliger Untergang oder eine schreckliche Gefangenschaft ihr gemeinschaftliches Los. Doch wie oft nur man nicht gezwungen, dies alles zu übersehen,nur nicht vor Hunger zu sterben!

Ungefähr drei Monate lang ging in dieser Art immer fort8) 7Unsre Lage wurde dadurch noch miβlicher, da weder Hilfstruppen von Tiflis ausgeschickt wurden, noch irgend eine Entscheidung bls dahin geschehen war, was man wenigstens für die Zukunft sich vornehmen sollte. Die Feinde nahmen sich so in Überhand, daβ sie ihre Streifzüge und Räubereien bis noch an die Mauern der Stadt ausübten. Um sie zurückzudrängen, schickte man einigemal eine kleine Anzahl von Soldaten gegen sie, die freilich, oft bis zur Hälfte vernichtet oder verwundet8 , zur Bestürzung der Belagerten zurückkehrten. Die gefährlichste Zeit war die Morgen und Abenddämmerung. Jetzt fürchtete man am meisten vor plötzlichen Einfällen. Daher war es an Schlaf und Ruhe nicht zu denken, im Gegenteil, man stieg an den Dächern hinauf und spähte mit Angst nach allen Seitenhin; selbst wenn nur einige Reiter sich da zeigten, so geriet alles in Verrwirrung. Eines solchen Falls war ich einmal Zeuge, als eines Vormittags gleich beim Sonnenaufgang eine ziemlich 16starke Anzahl von Reitern von inländischen Tataren im O s t e n d e r S t a d t sichtbar wurde. Die Schlingels kannten den Gemütszustand der Städter sehr genau. Daher, um ihnen etwas Furcht einzujagen und ihrem eigenen Mutwillen eine freie Luft zu machen, stürzten sie im starken Galopp, sobald sie in einer Werst

1 [Ide]. 2 [nämlich]. 3 [in G…]. 4 [weder]. 5 [Leute]. 6 [wo]. 7 [Die]. 8 [zurück].

Entfernung1 von der hintern Seite eines Hügels sichtbar wurden, nach der Stadt zu. Alles lief zusammen. Kein Augenblick der Rettung schien mehr vorhanden zu sein. Man nahm und gab den letzten Abschiedskuβ und wenn man nachher sich von dem Schrecken erholte, so war und blieb dies ein lustiger Miβgriff von den Seiten dieser feindseligen Nachbarn, da sie auf diese Weise die Einwohner überlistigen wollten, um sie einen desto leichteren Raub den Feinden zu machen. Weit schrecklicher war der Tag, als einmal Hassanchanmit seiner ganzen2 Armee sich in dieser Gegend zeigte. Man nahm seiner gleich beim Einbruche des Tages gewahr. Sein Lager stand ungefähr drei Werst von der3 Stadt weit. Er unterhandelte erst mit Drohungen und Schimpfsworten mit dem Statthalter, indem er durchaus verlangte, die Stadt ihm zu überliefern. Und a1s dies nicht geschah, so zerstreuten <sich> seine Truppen schaarenweise in die Umgegend der Stadt. Man sah Viehherden mit ihren Führern wegführen, die Kornfelder, Grashaufen, Häuser und4 Hütten in Brand stecken, und man5 konnte ihnen weder Rückhalt tun, noch sie auf irgend eine Weise wegtreiben9. Der Statthalter berief alle seine Mannschaft zusammen, stellte sie reihenweise als eine Schutzmauer ganz dicht an die Mauern der Stadt gegen die Feinde und lieβ ihnen von Zeit zu Zeit die Gegenwart von Kanonen gewahr werden. Und so den ganzen Tag über kämpfte man über Leben und 7Tod. Auch diesmal schien das Glück uns noch anzulächeln; die Feinde verlieβen uns zwei Tage darauf und kamen lange nicht mehr vors Gesicht. I c h h a t t e e i n e k l e i n e S u m m e G e l d e s b e i m i r u n d w u β t e n i c h t, w a s m i t i h r a n z u f a n g e n. D a h e r v e r g r u b i c h s i e m e h r e r e m a l a n d i e s e n T a g e n u n d n a h m w i e d e r h e r a u s , w e i l i c h b e s t i m m t v o r a u s s e t z t e , e i n m a l g e t ö t e t z u w e r d e n , u n d d i e s w ä r e e i n n o c h g e f ä h r l i c h e r e s M i t t e l d a z u .

1 [von der Stadt]. 2 [Armut]. 3 [den]. 4 [hütt]. 5 [< 1անընթ.>]. 6Weg[ zu]treiben. 7 [Tot].

ՊԱՐՍԿԱՍՏԱՆԻ ԵՎ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ՄԻՋԵՎ ԾԱԳԱԾ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ՆԱԽՕՐԵԻՆ, ՄՈՏ 1825 ԹՎԱԿԱՆԻՆ1) Պատերազմի պահին համարյա ամեն մի երկրի ճակատագիր նույնն է. նա ստիպված է տանել կարիք, չքավորություն, ամեն տեսակ դժբախտություններ, մանավանդ, եթե կարգ ու կանոնից զուրկ է այդ պետությունը, խիստ անկանոն ու քմահաճ է նրա կարգապահությունը, անխնա և ավազակաբարո են նրա այն կողմնակիցները, որոնք ավելի շուտ հանդես են գալիս որպես երկրի թշնամիներ, քան բարեկամներ: Եվ որ այդտեղ ժողովրդի աշխատավոր, արտադրող դասակարգը ամենից շատ է տուժում, դա փաստ է և, բացի դրանից, վա՜յ նրան, եթե իր վրա Է դարձնում թշնամաբարո հակառակորդի ատելությունը և շահախնդրությունը՝ իր կրոնի, ազգային առանձնահատկությունների և հարստության շնորհիվ։ Բոլոր արևելյան ժոդովուրդների մեջ պարսիկներն են ամենից ավելի ցուցաբերել այդ բնավորությունը նրանով, որ բացի իրենց ավերածություններից և հափշտակություններից նաև այն առանձնահատկությունն են ունեցել, որ պատերազմի ժամանակ հաղթանակները տարել են ավելի նենգությամբ, ասպատակությամբ և պատահական գրոհներով, քան բաց ռազմադաշտում, իսկ հակառակ պարագայում՝ կողոպտել են իրենց իսկ սեփական երկիրը և ավերել։ Ինչպես առաջ, այնպես էլ Ռուսաստանի դեմ մղած վերջին պատերազմում նրանք նույնն են ցուցաբերել։ Թե ի՞նչն եղավ առհասարակ այս պատերազմի դրդապատճառը, այդ մասին շատ բան չեմ կարող ասել, բայց մի բան հաստատ է, որ Պարսկաստանը անսպասելիորեն պատռեց խաղաղության դաշնագիրը, և Անդրկովկասյան երկրների գլխավոր հրամանատարը իր փոքրաթիվ զորքերը դեռևս ինքնապաշտպանության չհանած, անցավ սահմանը և գլխավորապես երկու կողմից գրոհեց թշնամի երկրի վրա, գրավեց այն և մեծ մասը ավերեց: Երկու դեպքում էլ նրան կարևոր ծառայություններ մատուցեցին երկրի ներսում բնակվող բազմաթիվ թուրքական ցեղերը, որոնք նրա հետ կապ էին հաստատել և իրենց աջակցությունը խոստացել, կամ էլ՝ պարսիկների երևալուն պես, միացել նրանց, ապահով բնակարան ու ապաստարան տվել և որպես առաջնորդներ ու, միաժամանակ, որպես զինակիցներ, առաջնորդել նրանց լավագույն ճա նապարհներով, իսլամի գործը հաջողեցնելու համար՝ ընդդեմ իրենց համար ատելի քրիստոնեական հավատի։ Այս վերջինները, շատ վայրերում, այնքան հանդուգն ու լպիրշ էին, որ միևնույն գյուղում ապրող իրենց քրիստոնյա հարևանների և ծանոթների
անասուններն ու ամեն տեսակ ունեցվածքը սեփականացնում էին այն պատրվակով, թե հայերը պետք է այդ բոլորը ի վերջո հանձնեն երկիրը ներխուժող պարսիկներին, ուրեմն և ավելի լավ կանեին, եթե խաղաղ կերպով իրենց զիջեին, դրա համար գոնե իրենք շնորհակալ կլինեին, և հենց որ պարսիկները երկրին տիրեին, իսկ նրանք դրանում չէին կասկածում, կարող էին նրանք հայերի համար երաշխավոր լինել։ Նրանց ստորությունն այն բանից է երևում, երբ մտածում ես, որ Կովկասի այս կողմը՝ բացառությամբ այն տեղերի, որտեղ լեռնական ժողովուրդներ և կախեթցիք են ապրում, շատ քիչ գյուղեր կան, որտեղ թուրքեր չլինեն ու չապրեն, և ահա այդ թափառականները հորդաներով իրենց անասուններով չվում են այս կողմերը, այնպես, որ նրանց գիշատչությունը և ռազմատենչությունը անգամ խաղաղ պայմաններում հարկավոր է սանձահարել։ Ուրեմն, զարմանալի չէ, որ մի քանի ամսվա ընթացքում արևելքից պարսկական թագաժառանգ Աբաս Միրզային հաջողվեց առաջ խաղալ Գանձակից այս կողմ, մինչև Շամքորի հարթավայրը և արևմուտքից՝ պարսկական բանակի պետ վատահամբավ Հասան խանին մինչև գերմանական գաղութները, և այսպիսով Թիֆլիսը՝ Անդրկովկասյան երկրների մայրաքաղաքը, վտանգի տակ էր և ենթարկվելու էր նույն ճակատագրին, որին ենթարկվեց այն երբեմն Աղա Մամադ Ղուլի խանի կողմից, եթե միայն թշնամոլ աղետաբեր առաջխաղացումը չկասեցվեր փոքրաթիվ, քաջարի բազուկներով, ինչպես և Վրաստանի գերագույն հրամանատարի՝ փառապանծ Երմոլովի և հսկա Մադաթովի հայրենասիրությամբ ու արիությամբ ոգևորված ռուսական հետևազորի ջոկատներով։ Սակայն որքա՜ն մարդ ոչնչացավ այդ ահռելի հեղեղից, մինչև որ միջոցներ ձեռք առան նրա առաջն առնելու։ Եթե գերմանացի կոլոնիստները հաշտություն կնքելուց հետո Թեհրանից վերադառնալու լինեին, ո՞րքան մարդիկ, ո՞րքան գյուղեր խորտակված կլինեին այստեղ նախքան թշնամին հասնելու լիներ նրանց բնակավայրերը։ Թե ինչ է կատարվել Աբաս Միրզայի բանակի ջոկատների ձեռքով Կասպից ծովից այս կողմ և Թիֆլիսից արևելք, այդ բոլորը մեզ հաղորդվել է բերանացի, և ես այդ մասին շատ քիչ բան կարող եմ ասել, իսկ, ընդհակառակը, Հասան խանի ռազմիկների ձեռքով կատարված սարսափելի արարքները բնակիչների նկատմամբ՝ Փամբակի նահանգում և դրանց հետևանքով անմիջականորեն առաջացած դժբախտ տեսարաններն այնքան թարմ են իմ հիշողության մեջ, որ ես թույլ կտամ ինձ որոշ բաներ հադորդել դրանց մասին։ Թե ինչպես պատահեց, որ ես հենց այդ ժամանակ հիշյալ դեպքերին ականատես եղա, կասեմ հետևյալը։ Այսպես, դեռ մի քանի տարի դրանից առաջ, Հայոց Եփրեմ կաթողիկոսը տարիներ շարունակ կուտակված պարտքերի ծանրությունից և պարսիկներից կրած նեղություններից ազատվելու համար, թողել էր իր աթոռանիստ էջմիածինը և ապաստանել Ռուսաստանում ապրող հայերի մոտ։ Իր մի քանի եպիսկոպոսների և սարկավագների հետ նա Ղարաբաղի ու Գանձակի նահանգների վրայով հասել էր Թիֆլիս և այնտեղից էլ մեկնել՝ Հաղպատի վանքը, որր գտնվում է այդքաղաքից մոտ 100 վերստ հեռավորության վրա՝ Լոռու շրջանում2 )։ Այն լուրերի հիման վրա, որ Երևանի ամբողջ բնակչությունը պետք է Պարսկաստան գաղթեցվեր, որոնց թվում բնականաբար գտնվում էին նաև իմ ծնողներն ու քույր
եղբայրները, ես էլ ուղևորվեցի Թիֆլիսից, որտեղ սովորումէի, դեպի այդ վանքը3), որպեսզիայնտեղից ճանապարհս շարունակեի և կարողանայի մասնակից լինել ծնողներիս ճակատագրին։ Թեև այդտեղ էլ որոշ աննպաստ լուրեր մռայլել էին բարեպաշտ կաթողիկոսի և նրա ուղեկիցների հողինև նրանց վատթար վիճակի հասցրել, այնուամենայնիվ ես որոշեցի չհրաժարվել իմ ճանապարհորդությունից, մասամբ նրա համար, որ այդ տվյալները հավաստի չէին, մասամբ էլ նրա համար, որ իմ քեռիՄելիք Սահակի միջոցով, որն այդ ժամանակ պարսկա հայկական հետևազորի պետ էր և գտնվում էր պարսկական բանակում, հույս ունեի նույնիսկ գերությունից ազատվել։ Չնայած հոգևորականներն ինձ խորհուրդ չէին տալիս, այնուամենայնիվ 1825 թվականի հունիս ամսին4), գիշերով, մի քանի հայերի ուղեկցությամբ ես մեկնեցի դեպի Փամբակի գավառական քաղաքը՝ Ղարաքիլիսա, որը միայն մի սարով է բաժանված Լոռու գավառից։ Մենք պետք է այդ ճանապարհորդությունը, հնարավորին չափ,զգույշ կատարեինք, վախենալով տեղական թուրքերից, որ նրանց ձեռքը չընկնեինք, որոնց պատճառով, ինչպես այլ տեղեր, այնպես էլ այս լեռնամասերը չափազանց անապահով էին դարձել։ Այդ պատճառով մեզ մնում էր շրջուղիներով և գիշերով ճանապարհորդել, և այդպիսով, երկու օրից հետո, ողջ և առողջ հասանք հիշյալ քաղաքը։ Մեզ էլ երկնքից վիճակված էր մինչև այդտեղ գալ: Մեզ այստեղ ետ պահեցին տեղական իշխանության կտրուկ հրամանով, որ պեսզի ականատես լինեինք դժբախտ բնակիչների վրա գործադրված բռնություններին, կողոպուտներին, գազանություններին և ինքներս էլ ենթարկվեինք շատ անխուսափելի դիպվածների։ Ինքը՝ Ղարաքիլիսա քաղաքը, չուներ այդժամանակ ոչ մի աչքի ընկնող շենք, բացի ռուսաց եկեղեցուց ու գավառապետի բնակարանից, երկուսն էլ կառուցված փայտից, եվրոպական ճաշակով և դեղնագորշ ներկած։ Քաղաքը բերդ և շրջապարիսպ չուներ: Բնակիչների թիվը հասնում էր մոտավորապես 5 600 ի, մեծ մասամբ հայեր, դրանց հետ նաև մի քանի մշտաբնակ ռուսներ, զինվորական ու քաղաքացիական պաշտոնյաներ և մի քանի հարյուր զինվոր։ Այստեղի բնիկ հայերը՝ բոլորն էլ, շատ վաղուց Երևանից էին գաղթել ևբնակություն հաստատել։ Դրա համար էլ սրանց տները, ինչպես և հագուստ ները, ոչնչով չէին տարբերվում նրանցից, ինչ որ այժմ էլ կարելի է տեսնել Երևանում։ Թեպետ այդ վայրը նպաստավոր դիրք ունի և չորս կողմից շրջապատված է գեղեցիկ անտառներով, բնակիչները պահպանել էին իրենց կառուցողական կերպի նախկին ճաշակը։ Փոքրիկ շուկան միակ վայրն էր, որտեղ կարելի էր տեսնել նրանց աշխույժ եռուզեռը։ Սակավաթիվ առևտրական կրպակներին շարքով միանում էին այլ արհեստավորների և մյուս արտադրողների խանութները։ Մի խարխուլ, կեսքարաշեն կեսփայտաշեն եկեղեցի ծառայում էր հայերին՝ եկեղեցական արարողության համար։ Եկվորները և տեղացիները վստահություն էին ձեռք բերել միմյանց նկատմամբ և ապրում էին իրար հետ գեղջկորեն ու խաղաղ, և իբրև միակ պետի ճանաչում էին այդ նահանգի գնդապետ՝ ծագումով վրացի, Զավարյա Միրզային։ Մի քանի բանջարանոցներով շրջապատված փոքրիկ գետակը տալիս էր քաղաքին հաճելի տեսք։ Համարյաամենմի ընտանիք զբաղվում էր այդտեղ մեղվաբուծությամբ, և հաճելի հովիտը այնքանսննդամթերք էր տալիս այդժրաջան միջատներին, որ նրանք հարյուրապատիկ
վարձատրում էին իրենց պահապանների հոգատարությունը։Չորս կողմը ձգվում են չքնաղ հովիտներ՝ բազմատեսակ բարձր ծառերով ծածկված լեռներով. հովիտները և մարգագետինները փոփոխվում են այդտեղ գեղեցկագույն փարթամությամբ, և միայն դաժան ձմեռը մի քանի ամսով զրկում է նրանց այն աննկարագրելի հրապույրից, որ տարվա մյուս եղանակները ամեն տեղ մատուցում են ճանապարհորդին, ինչպես նաև երկրի թշնամիներին՝ տալով նրանց ապահով ապաստարան։ Հենց հետևյալ օրը պարզվեց մեր դրության վտանգավորությունը5)։ Հասան խանը բույն էր դրել այդ ամառվա սկզբին Ապարանում, Ռուսաստանի սահմանի մոտ։ Չէր երևում, թե նա չար մտադրություն ունի, որովհետև նա ամեն տարի ամառն այդտեղ էր անցկացնում, և հաճախ նրան այցելում էր վերը հիշած գնդապետը։ Այդ տարի էլ տեղի ունեցավ նույն այցելությունը։ Կարճ ժամանակից հետո, երբ գնդապետը միանգամայն խաղաղ հրաժեշտ տալով նրան, վերադարձել էր այս քաղաքը, այդ անհաշտ թշնամին խախտեց խաղաղությունը: Ամենաառաջին և, միևնույն ժամանակ, ամենազգալի հարվածը, հասկանալի է, հասավ սահմանամերձ վայրերին։ Այստեղ՝ քաղաքի հարավ արևելքում, նրանից մի քանի տասնյակ վերստ հեռավորության վրա, վաղուց ի վեր գտնվում էր ռուսական մի ջոկատ, որը թեև այնքան հզոր չէր, բայցհակառակ դեպքում կարող էր որոշ դիմադրություն ցույց տալ թշնամուն։ Արևմուտքում՝ Գյումրի բերդից ոչ հեռու կար մի մեծ գյուղ, Խլղարաքիլիսա անունով, որի բնակիչները բացառապես հայեր էին, մեծ մասը Թուրքիայից գաղթած, թվով մոտավորապես 5 600, շատ ռազմասեր և զենք գործածելու մեջ շատ հմուտ։ Հասան խանի ծածուկ և լոկ հարմար առիթի սպասող նպատակին վաղուց արդեն իրազեկ էին այս հայերը, պարսկական բանակում գտնվող իրենց հավատակիցների միջոցով, որոնք խորհուրդ էին տվել՝ պատրաստություններ տեսնել իրենց ինքնապաշտպանության համար, որպեսզի թշնամու հարձակման դեպքում աշխատեն կամ խուսափել, կամ էլ հաջող պաշտպանություն կազմակերպել։ Նրանց բոլոր դիմումները և խնդրանքները, որպեսզի պետական պահեստից բաց թողնեն բավականաչափ հրացան և վառոդ, ո՛չ միայն չընդունվեցին նահանգապետի կողմից, այլև մերժվեցին՝ անվստահությամբ և կոպիտ խոսքերով՝ անարգելով նրանց որպես թուլամորթների և նրանց հանգստացնելու համար իրենց պետի տեսակցությունը պարսից հրամանատարի հետ ներկայացնելով իբրև սոսկ խաղաղության նշան։ Գավառապետը մինչև իսկ խոստացավ նրանց վճարելու, այն կորուստների կրկնապատիկը, եռապատիկը, որ նրանք կկրեն պարսիկների կողմից։ Շատ հավանական է, որ բարի գնդապետը անչափ հաճելի բաներ էր լսել պարսից կուսակալից և դրանով մոլորության մեջ ընկել, այլապես իրականում նա շատ էր սիրում իր հպատակներին և ինքն էլ սիրված էր բոլորի կողմից։ Բացի դրանից՝ բարձր իշխանության կողմիցէլոչինչ չէր ազդարարվել կարճ՝ ամեն ինչ հօգուտ պարսիկների էր։ Սակայն բնակիչները, լինելով քաջատեղյակ իրենց դեմ շարժվող թշնամու ռազմական նենգություններին ևլավ ծանոթ՝ նրա ծրագրերին ու մտադրություններին, այդ մերժողական պատասխանի հետևանքով շփոթության մեջ չընկան, և նրանց բնակավայրի դիրքը, ուր թշնամին կարող էր ձիով ներխուժել, նրանց խելքի գցեց, որ նրանք, որքան
հնարավոր էր, պատրաստություններ տեսնեին ապահովվելու համար այդ վաղուց ի վեր սպասվող հարձակումից։ Այսինքն՝ նրանք բոլոր իրենց սայլերը հավաքեցին այնտեղ, որտեղ ամենից ավելի կարելի էր վտանգ սպասել և դրանցով միաժամանակ մի երկրորդ պատնեշ կանգնեցրին, Կարսից և հարևան վայրերից վառոդի և գնդակների բավականաչափ պաշար գնեցին, իրենց շարժական գույքը տարան այդ ամրության հետևը գտնվող տները և բոլոր զենք բռնող մարդկանց զինեցին իրենց միջից հավաքված հրացաններով և այլ զենքերով, պահակ դրին, և այսպիսով, գիշեր ցերեկ սպասում էին անկոչ հյուրերին։ Նույն ժամանակ նրանք իրենց հոտերը, որոնց մասին շատ էին մտածում, ուղարկեցին կարճ ժամանակով գյուղից ոչ հեռու արածելու։ Վերջապես գալիս է ճակատագրական օրը։ Հունիսի 15 ին, հենց լուսաբացին6) թեթև հետախուզական ջոկատի պահակները նկատում են սակավաթիվ հեծյալներ և լուրը հասցնում իրենց հարևաններին։ Հավաքվում է ամբողջ գյուղը։ Երեխաներին և կանանց ապահովում են, տեղավորելով նրանց սայլաշարքերի հետևը, և բոլոր զինվածներին կանգնեցնում են դռների մոտ, կտուրների վրա՝ պատրաստ իսկական մարտի։ Թշնամու մեծամասնությունը ուղղվում է դեպի նախապատնեշը, իսկ փոքրիկ ջոկատը տարածվում է այս ու այն կողմ, քիչ քանակով խոշոր եղջյուրավոր անասուններ հավաքելով, և խու սափողական ձևով ցույց տալով, թե կռվի չի ուզում բռնվել, հավանաբար հա վաստիանալու համար՝ թե արդյոք այնտեղ միայն հայե՞րն են, թե՞ ռուսներ էլ կան։ Նրանցից մի քանիսը ետ են դառնում, և շատ չանցած Հասան խանը գյուղ է ներխուժում իր ամբողջ ռազմական ուժով։ Չնայած նրա սպառնալիքներին և խոստումներին՝ բնակիչները պաշտպանվում են ամբողջ ուժով, հավատացած լինելով, որ թշնամին երկյուղից չի կարող պահպանել իր մոտակա դիրքը։ Հրացանի կրակոցների ճարճատյունը և երկու բանակների ժխորը շուտով հասնում են ռուսների մոտակա Գյումրի ամրոցը, և այնուհետև պաշարվածներին օգնության էգալիս այնտեղի պարետը՝ բավական մեծ թվով զինվորներով և մի թնդանոթով։ Թշնամին, նախապատրաստված չլինելով, ետ է քաշվում, իսկ բնակիչները, ավելի լավ պաշտպանված լինելու համար, մտնում են ռուս ռազմիկների շարքերը։ Մի երկու, թնդանոթային կրակոցից հետո սարսափահար տեսնում են հանկարծ, որ ռուսները հապճեպ նահանջում են, և ժողովուրդը հանձնվում է թշնամու վայրագ կամայականություններին։ Սարսափելի էին այդտեղ կատարված դեպքերը տներ էին քանդում և այրում, եղած չեղածը հափշտակում, երեխաներին ու ծեր տղամարդկանց ու կանանց կոտորում, և միայն երիտասարդներին էին խնայում՝ գերի վերցնելու, նրանց մահմեդական դարձնելու համար։ 700 բնակիչներից7) միայն 80 100 մարդ փրկվեցին, որոնց մի մասը փախավ, մյուս մասն էլ հենց խուճապի սկզբին ի վիճակի եղավ ռուսների հետ չվելու։ Պարետի այդ անհասկանալի արարքի պատճառը բացատրում էին փախստականները նրանով, որ պարսիկների հետ գաղտնի հարաբերությունների մեջ եղող և Փամբակի գավառում ապրող ռուսահպատակ թուրքերը տեսնելով, որ բոլորովին հակառակն ստացվեց, ինչ իրենք սպասում էին հօգուտ իրենց հավատակիցների, ռուս պարետին երկյուղ էին ներշնչել, որ բերդը կարող է գրավվել թշնամու կողմից, և այդ
պատճառովնրա ներկայությունը այնտեղ շատ ավելի կարևոր է, քան այստեղ։ Եվ դա ավելի քան հավանական է, որովհետև թշնամու մոտ չէին էլ նկատել նման մտադրության որևէ նշույլ և բացի այդ՝ թշնամուն բավականաչափ հայտնի էր ռուսական թնդանոթի զորությունը։ Եվ որովհետև թշնամին զենք էլ չուներ այդ նպատակի համար, իր ավազակային և վրիժառության ծարավը հագեցնելուց հետո ռուսներին չհետապնդեց, այլ դարձավ իր բանակատեղին։ Նույն օրը մի այլ զորամաս հարձակվել էր թվով հիսունից ավելի կազակների վրա, որոնք գտնվում էին Ղարաքիլիսա քաղաքից ոչ շատ հեռու ընկած Համզալու արոտավայրի մոտ, բոլորին կոտորել և հրետանուն անհրաժեշտ ձիերը տարել։ Այդ դժբախտներից միայն երկուսը կարողացել էին փախչելով ազատել իրենց կյանքը, և մեզ բերին այդ տխուր անցքի լուրը։ Այժմ նահանգական իշխանությանը մնում էր միայն մի ելք, հավաքել երկրի բոլորբնակիչներին մի տեղ, որտեղ հնարավոր կլիներ գոնե ապահով դարձնել նրանց կյանքը, մինչև որ բարձրագույն իշխանությունը միջոցներ կձեռնարկեր թշնամու դեմ։ Տարվա այդ եդանակին, երբ փայլփլում էին բոլոր արտերը ցորենի և գարու <հասկերով>, բոլոր մարգագետինները՝ գեղեցիկ, բարձր խոտով, գյուղացին ստիպված էր հրաժարվել այն ամենից, որը պիտանի էր նրա երջանկությանը և ապագա սննդին։ Որովհետև այդ երկրի բոլոր բնակիչներն, առանց բացառության, զբաղվում են առավելապես անասնաբուծությամբ և հողագործությամբ, իսկ ուժեղ, փարթամ հողը բազմապատիկ վարձատրում էր նրանց ջանքերը։ Նույնպես շատ քիչ բան հնարավոր եղավ վերցնել սննդամթերքներից և տնային իրերից։ Պարնի հայաշատ գյուղում, որը գտնվում է մոտավորապես այդ երկրի կենտրոնում և իր մոտերքն ունի մի շատ զառիթափ բլուր, որը բնակիչները վաղուց դարձրել էին պաշտպանողական մի ամրություն, որտեղից թշնամին մի քանի անգամ հաջողությամբ վտարվել էր, այդ գյուղում էին կամենում հավաքվել բնակիչները, մինչև որ գոնե հավաքեին իրենց հացահատիկը, սակայն այդ առթիվ նրանց արած բոլոր պատճառաբանությունները և առաջարկներն իշխանության կողմից մերժվեցին, նույնիսկ նրանց վերաբերմունքը կասկածի տակ առնվեց, իբրև թե նրանք էլ թուրքերի նման կամենում էին անցնել թշնամու կողմը (որովհետև սրանք՝ թուրքերը, այլևս ետ չէին գնում միասին, այլ կամ փախուստի միջոցով անցնում էին իրենց հավատակիցների կողմը, կամ էլ մնում իրենց տեղը և սեփականացնում այն բոլորը, ինչ որ ճակատի քրտինքով ձեռք էին բերել իրենց թշվառ հարևանները)։ Այդպես ամբողջ ժողովուրդը, հեծկլտալով և ողբալով իր ներկա և ապագա չար բախտի վրա, նվազագույն պիտույքներով ապահովված և ռուսների ուղեկցությամբ՝ չվում էր քարավանի պես դեպի Փոքր Ղարաքիլիսա գավառաքաղաքը։ Այդ բոլորը առավել ևս խրախուսում էր թշնամուն, որն անընդհատ հետապնդում էր գաղթականներին և ամեն րոպե պատրաստ էր ամեն բան բռնությամբ ավերել և կազմալույծ անել, իր ապագա հաղթանակը էլ ավելի ուրախ վայելելու համար։ Միայն մի ուժեղ ուղեկից զորախումբ կարող էր նրա ամբարտավանությունը սանձահարել։ Որքան էլ հաճախ իրար էին հանդիպում հրացանների կրակոցները, այնուամենայնիվ հաղթանակը տանում էր ռուսական թնդանոթը։ Ով այստեղ բարեկամներ ու ծանոթներ ուներ, կարող էր, բնականաբար, գոնե
մի քանի ամիս այդ ծանր պայմաններում հույսը դնել նրանց հյուրասիրության վրա: Սակայն նրանցից շատերը, հասկանալի է, մանավանդ ժողովրդի աղքատ դասակարգից, չունեին ո՛չ միջոցներ, ո՛չ էլ խնամող։ Որպեսզի ամեն մեկը գոնե մի ապաստարան ունենար, նրանց բաժանեցին հայերի մեջ, այնպես որ ամեն մի տուն պետք է հարմարություն ստեղծեր իր մեջ երեք չորս ընտանիք ընդունելու։ Չնայած մեծ էր կարիքը, համենայն դեպս մխիթարվում էին նրանով, որ այդ վիճակը պետք է համարվեր գաղթի վերջին կետը, որից հետո յուրաքանչյուրը պետք է վերադառնար իր բնակավայրը։ Դրա համար էլ այդ քաղաքի բնակիչները աշխատում էին ավելի շատ սննդամթերքներ հավաքել, քան երբևիցե, իրենց և անասունների համար։ Որքան էլ վտանգավոր լիներ ժամանակը, բայց այնուամենայնիվ այդ բոլոր ունևոր մարդիկ, ծեր թե երիտասարդ, կարծես մի ինչ որ հերոսական ռոմանտիկ դեր էին խաղում։ Ով ուներ մի լավ ձի, վաղուց չօգտագործված զենքեր, գիշեր ցերեկ պատրաստ էր պահում, իսկ ով զուրկ էր այդ բաներից, պարտավոր էր ձեռք բերել։ Քաղաքացիներն ու առևտրականները, այո՛, նույնիսկ զինավարժ հոգևորականները զինված, օրը ցերեկով անցնում էին ձիով՝ քաղաքի միջով։ Գիշերները համարյա ամեն մի տնատեր զինված պահպանում էր իր տունը և իր րնտանիքը։ Եկեղեցական արարողություններն ու առտնին գործերը կիսատ էին կատարվում, այո՛, հաճախ երեսի վրա էին թողնում ամեն ինչ, քահանաներին սեղանի առաջ միայնակ կանգնած, որպեսզի վերահաս վտանգի առաջն առնեն։ Բոլոր լեռների գագաթներին դիտորդներ էին կանգնեցրել։ Հենց որ որևէ բան պատահեր, ապա հրացանի մի կրակոց ազդանշան էր ծառայում, որպեսզի բոլորը պատրաստ լինեին կռվի կամ պաշտպանության։ Շատ բան հողի տակ էին թաղել: Յուրաքանչյուր վտանգ այն ժամանակ է միայն զարհուրելի, երբ մենք չենք գտնվում նրա մեջ։ Նույնն էլ այստեղ. մոռացել էին ամեն ցավ,ապագայինկատմամբ ամեն մի հոգս, կամ էլ, թվում էր առնվազն, որ մոռացել են, և ամենուրեք՝ տներում, եկեղեցիների առաջ, կտուրների վրա քստմնելի դեպքերը դարձել էին խոսակցության առարկա։ Հաճախ երիտասարդներին պատմել էին տալիս այն սխրագործությունների մասին, որ սրանք կատարել էին զարմանալի անվեհերությամբ։ <Երբեմն> քաղցից հարկադրված միանում էին իրար հետ նրանցից ամենաուժեղները և ձիով կամ ոտքով գնում իրենց նախկին բնակավայրը, դաշտերից կամ հնձաններից իրենց տները հացահատիկ տանելու համար։ Հաճախ նրանց ականջ էին դնում այնտեղ իրենց նախկին թուրք հարևանները, և առանց կռվելու չէին թողնում, որ գաղթականները կամ առաջ շարժվեին, կամ էլ՝ ետ։ Հասկանալի է, որ նման դեպքերը ամենաանմխիթար հետևանք էին ունենում խեղճերի համար, որովհետև այդ նենգ գազանները սովորաբար նվազ քանակով մարդիկ էին հանում կռվի դաշտ, իսկ երբ մեր ժողովուրդը չափազանց շտապելուց կամ շուտափույթ հաղթության վրա հույս դնելուց սպառում էր իր ուժերը, այդ ժամանակ թշնամու կողմից ավելի մեծ քանակով մարդիկ էին հանդես գալիս, իսկ նման դեպքերում մերոնց ընդհանուր ճակատագիրն էր կամ կատարյալ կործանում, կամ զարհուրելի գերություն։ Սակայն շատ հաճախ հարկադրված էին լինում այդ ամենը հաշվի չառնել, միայն թե սովամահ չլինեին։ Մոտավորապես երեք ամիս շարունակվեց այդ դրությունը8)։ Գնալով մեր վիճակն էլ ավելի վատթարացավ, որովհետև Թիֆլիսից ոչ օժանդակ գնդեր էին ուղարկվում, ոչ էլ
վճռական քայլեր էին անում, որպեսզի իմանայինք, թե առաջիկայում ինչ կարելի կլիներ ձեռնարկել։ Թշնամիներն այնպես ուժեղացան, որ իրենց ասպատակություններով և ավազակություններով հասնում էին մինչև քաղաքի պատերը։ Նրանց ետ վանելու համար մի քանի անգամ փոքր թվով զինվորներ ուղարկվեցին նրանց դեմ, որոնք, իհարկե, հաճախ կիսովչափ կոտորվում կամ, ի սարսափ պաշարվածների, վիրավորված ետ էին դառնում։ Ամենավտանգավոր ժամանակներն էին առավոտյան՝ լուսաբացը և երեկոյան՝ մթնշաղը։ Այդ պահերին ամենից շատ վախենում էին հանկարծակի հարձակումներից։ Դրա համար էլ չէր կարելի մտածել ո՛չ քնի, ո՛չ հանգստի մասին, ընդհակառակը, կտուրներն էին բարձրանում և ահով դիտում ամեն կողմ, նույնիսկ, երբ մի քանի ձիավորներ էին երևում, ամեն ինչ իրար էր խառնվում։ Այդպիսի մի դեպքի ես ականատես եղա, երբ մի առավոտ, հենց լուսաբացին, տեղական թուրք հեծյալների մի ստվար խումբ երևաց քաղաքի արևելյան կողմում։ Սրիկաները չավ գիտեին քաղաքացիների հոգեվիճակը։ Այդ պատճառով էլ սրանց վախեցնելու, ինչպես նաև իրենց անբարտավանությանը ազատություն տալու նպատակով, քառատրոփ արշավով դիմեցին դեպի քաղաք մի բյուրի ետևի կողմից, մի վերստ հեռավորության վրա երևալուց անմիջապես հետո։ Ամեն ինչ իրար խառնվեց։ Կարծես այլևս փրկության հույս չկար։ Վերջին հրաժեշտի համբույրներն էին առնում և տալիս, իսկ երբ այդ սարսափից ուշքի եկան, պարզվեց, որ այդ բոլորը մի նենգամիտ խաղ էր ոխերիմ հարևանների կողմից, որովհետև դրանով ցանկացել էին բնակիչներին խորամանկությամբ խաբել, որպեսզի նրանք ավելի հեշտությամբ կողոպտվեին թշնամիների կողմից։ Շատ ավելի զարհուրելի էր այն օրը, երբ մի անգամ Հասան խանն իր ամբողջ բանակով երևաց այդ կողմերում։ Նրան տեսել էին հենց լուսաբացին։ Նրա բանակը կանգնած էր քաղաքից մոտ երեք վերստ հեռավորության վրա։ Սկզբում բանակցություններ էր վարում գավառապետի հետ՝ սպառնալիքներով և հայհոյանքներով, անվերապահորեն պահանջելով, որ քաղաքն իրեն հանձնեն։ Երբ այդ բանը գլուխ չեկավ, ապա նրա զորամասերը խմբերով ցրիվ եկան քաղաքի շուրջը։ Կարելի էր տեսնել, թե ինչպես էին քշում, տանում հոտերը նախրապանների հետ միասին, թե ինչպես էին հրդեհում ցորենի արտերը, խոտի դեզերը, տներն ու խրճիթները, և ո՛չ կարելի էր սրանց (հայերին) պաշտպանել, ո՛չ էլ նրանց (պարսիկներին) քշել, հեռացնե: Գավառապետը ի մի հավաքեց իր զինվորներին, շարքերով կիպ կանգնեցրեց նրանց ինչպես պատնեշ քաղաքի պատերի մոտ՝ թշնամիների դեմ, և երբեմն երբեմն սրանց զգալ էր տալիս թնդանոթների առկայությունը։ Այսպիսով ողջ օրը կենաց և մահու կռիվ էին մղում։ Կարծես այս անգամ էլ ժպտաց մեզ բախտը, երկու օրից հետո թշնամիները թողին մեզ և երկար ժամանակ այլևս չէին երևում։ Ինձ մոտ մի փոքր գումար դրամ կար ու ես չգիտեի, թե ինչ անեի այն։ Ես փողը մի քանի անգամ թաղեցի, որովհետև հաստատ կարծում էի, որ կսպանվեմ, իսկ փողի պատճառով առավել ևս վտանգի կենթարկվեի։
<ÜBER DIE VERBESSERUNGSWEGE DER WlRTSCHAFTLICHEN UND KULTURELLEN LAGE ARMENIENS UND DES ARMENISCHEN VOLKES> <ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԵՎ ՀԱՅԺՈՂՈՎՐԴԻ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՈՒ ԿՈԻԼՏՈԻՐԱԿԱՆ ՎԻՃԱԿԸ ԲԱՐԵԼԱՎԵԼՈԻ ՈՒՂԻՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ > 1836

<ÜBER DIE VERBESSERUNGSWEGE WIRTCHAFTLICNEN UND KULTURELLEN LAGE ARMENIENS UND DES ARMENISCHEN VOLKES>

1 Wenn es die Pflicht eines jeden treuen Untertans ist, als Mitglied der menschl<ichen> Gesellschaft darnach zu streben, dem Staate, dessen Schutz und Wohltaten er genieβt, nach Einsicht, Erfahrung und Kentnissen sowohl1 Beförderung der Vorteile desselben, als2 Verhutung jeden Nachteils, möglichst nützlich zu sein, wie viel mehr muβ denn nicht ein Untertan, der aus einer heräbwürdigenden Unterwürfigkeit gerettet, nicht allein Schutz und Wohlfahrt, sondern seine ganze Existenz einem Staate verdankt, diese heilige Pflicht in sich fühlen? Der Gedanke an die Befreiung meines Vaterlandes wirdlebenslang mein Herz mit Freude und Dank erfüllen, und es in heiβen Gebeten für die Unerschütterlichkeit und Dauer Ruβlands zu demjenigen erheben, dessen Vaterherz auch uns, nach so vielen Drangsalen und Leiden, worunter wir Jahrhunderte hindurch tief seufzten, eine so wohltätige Regierung angedeihen lieβ. Dankbar für dies kostbare Geschenk der allgütigen Vorsehung und glücklich über das für meine Landsleute3 überaus wichtige Zeitalter, wartete ich lange und mit Ungeduld den Augenblick ab, wo mich eine höhere Hand in den Stand setzte, eine Meinung aussprechen zu können, mit der gewiβ kein anderer Zweck verbunden ist, als der innigste Wunsch: Dem Vaterlandenützlichzusein!Wenn ich aber durch die Gnade seiner Majestät mit meinem neuen Vaterlande in nähere Berührung gebracht, es wage, der Regierung für mein Volk und Land Pläne ans Herz zu legen1), so geschieht es durchaus nicht4 aus Parteilichkeit und übertriebener Vaterlandsliebe, sondern 5aus wahrhafter, fester Überzeugung2). D i e s i s t e i n e a nd e r e P e r i o d e , 6d a β A r m e n i e n , s o 7u n g e a c h t e t s e i n e s k l e i n e n U m f a n g s, d e n e s i n d e n t r a n s k a u k a s i s c h e n L ä n d e r n e i n n i m m t , u n g e a c h t e t<d e s s e n , d a β>e s b i s j e t z t d u r c h d i e W i l l k ü r s e i n e r z a h l r e i c h e n , m ä c h t i g e n , a b e r a u c h r o h e n 8N a c h b a r n v e r h i n d e r t , k e i n e r d a u e r n d e n K u l t u r h a t s i c h f r e u e n k ö n n e n.

1 [das]. 2 [das]. 3 [so]. 4 [mit]. 5 [mit]. 6 [wenn auch]. 7 [trans<kaukasischen>]. 8[seiner].

U n d d a s a r m e n i s c h e V o l k <i s t> n i c h t n u r d a s k u l t u r f ä h i g s t e f ü r s i c h, s o n d e r n a u c h d a s j e n i g e, w e l c h e s s e i n e n C h a r a k t e r u n d s e i n e L e b e n s a r t s i c h d a z u a n e i g n e t , d a s L i c h t d e r A u f k l ä r u n g u n t e r s e i n e n N a c h b a r n z u v e r b r e i t e n1 Nicht minder [aber] liegt [das] Glück2 a n d e r e r transkaukasischen Völker3, wie das des Armeniens, in diesem Plan mir vor Augen4. [Es ist meine feste Überzeugung], daβ Ruβland allein im Stande ist, dies 5für die asiatischen Völker sehnlichst gewünschtes Glück ihnen zu verschaffen. Gewiβ nicht ohne Absicht wird 6diesem 7Reiche die Vorsehung ihre Schicksale anvertraut haben. Ruβlands mächtige Hand soll und kann es in dieser ersten Wiege der Menschheit, die sie jetzt befreit und in Schutz genommen hat, begründen und befestigen, und Tausende von Generationen sollen8 diesen Ruhm vom Geschlecht zu Geschlecht übertragen und in ihrem Herzen9 ein ewiges Denkmal aufrichten! Von diesem Gesichtspunkte aus kann ich mit dem besten Gewissen, welches mein Volk der Sorgfalt der Obrigkeit empfehlen und es soll dabei meine heiligste Pflicht sein, mein Augenmerk nur auf diejenigen Mittel zu richten, welche auf Kenntnis des Landes und auf vieljährige Erfahrung gegründet sind.

Die Erfahrung bestätigt es, daβ Völker, welche nicht selbst einigermaβen den Trieb zu geistiger Entwickelung in sich fühlten, die Unbequemlichkeit ihrer Lage [nicht] anerkennend, 10auch nicht sie zu verbessern suchten, und dem Beispiele anderer ihnen an Kultur und Geisteskraft überlegener Nachbarvölker nicht11 folgten, daβ sie sogar alle Wohltaten und wohlgemeinten Absichten der Obrigkeit mit Gleichgültigkeit eher von sich abstossen, als in sich aufnahmen. So widersprechend dies der menshl<ichen> Natur auch zu sein scheint, so hat man [es] dennoch, leider, in allen Länderh und unter allen Zonen, nicht minder aber auch unter vielen Völkern im Kaukasus <sind> Beispiele genug davon. Es ist hinlänglich bekannt, welche Schwierigkeiten diese teils durch Vorurteile und alte Gewohnheiten, am meisten aber durch Leidenschaftlichkeit, Fanatismus und Trägheit ausgearteten Völker bis jetzt gegen die besten Maβregeln 12dargeboten haben. Mitten unter solchen nachteiligen Nachbarn behauptet der Armenier von jeher nicht nur einen friedsamen13, für alles Gute und Schöne empfängl<ichen>, regen Sinn, sondern eine Gemütsart, die es ihm möglich macht, jede ihm erwiesene Wohltat mit Dank anzunehmen und sie zu benützen14 .

1 [mit Recht einer besonderen Aufmerksamkeit der Regierung gewürdigt zu sein]. 2 [der]. 3 [liegt]. 4 [ohne ihn auf diejenigen allein zu beschränken, die dem russischen Scepter unterworten sind]. 5 [von den]. 6 [ihn]. 7 [ <անընթ.>zu]. 8 [ihr]? 9 [ihm]. 10 [allmählig]. 11 [folgten], 12 [auf den Weg gelegt]. 13 [Ge]mütsarten einen]. 14 be[früchten zu suchen].

So schmeichelhafte Vorzüge ohne Grund einem Volke zuzugestehen, zu dem ich selbst gehöre, wäre das gröβte Unrecht. Schon ausländische Reisende aber, die gewiβ am unparteischsten über ein ihnen ganz unbekanntes Volk urteilen können, haben bei verschiedener Gelegenheit, wo sie Armenier in ihrer Heimat sowohl als auβer derselben kennengelernt haben, mit groβer Teilnahme davon gesprochen, welchen Nutzen Asien sowohl als Europa dadurch ha ben würde, wenn ein so reges, tätiges Volk gebildeter und aufgeklärter wäre. Schon ihr Handelsgeist ist ein schlagender Beweis dafür, daβ sie1dazu bestimmt sind, um das Land zwischen den beiden Weltteilen zu knüpfen und es immer fester und fester zu machen. Die Armenier sind aber nicht durch Handel allein für den Staat wichtig. Allenthalben, wo sie ansäβig sind, im Kaukasus, in Persien, in der Türkei, sind Handwerke, Gewerbe, namentlich der Landbau gröβten teils in ihren Händen gewesen und sind es noch heut’zu Tage. Dies ist vielleicht das Mittel gewesen, wodurch sie ihre bisherigen feindlichen Beherrscher befriedigten, und ihre politische Existenz sowohl als ihre Religion und Nationalität seit mehr als einem Jahrtausende auf den Gräbern ihrer längst untergegangenen Nachbarn sicher haben erhalten können. Trotzdem, daβ sie unter einem so schweren und harten Druck gelebt haben, und von lauter Räubern umgeben gewesen sind, ist dennoch ihr2 2frommer Sinn nie in ähnliche Leidenschaften ausgeartet,/ nie ihr nach Bildung und geistiger Vervollkommnung aufstrebender Geist abgestumpft worden. Selbst unter den in Gebirgen wohnenden Armeո<iern>, die durchaus keinen richtigen Begriff von Bildung weder gehabt haben, noch haben konnten, habe ich die gröβte Neigung zu ihr gefunden. Es ist daher bei ihnen sogar zum Sprichwort geworden, wer nicht zu lesen und zu schreiben verstehe, sei ein halber Mensch. Und ihr Fleiβ, ihr Wiβbegier, wodurch sie3 gegenwärtig in allen Schulen der transkaukasischen Länder, die meist von ihnen besucht werden, sich auszeichnen, bestätigt dies unbezweifelbar.4 Z u a l l e n d i e s e n k o m m t n o c h i h r e ü b e r a u s v o r t e i l h a f t e E i g e n s c h a f t h e r z u , d a β s i e d i e G e w a n d h e i t b e s i t z e n , S p r a c h e , S I t e n , E I g e n t ü m l I c h k e i t e n v i e l e r i h r e r b e n a c h b a r t e n V ö l k e r , u n t e r d e n e n s I e ü b e r a l l z e r s t r e u t l e b e n, a m b e s t e n z u k e n n e n u n d s i c h a n z u e i g n e n. E i n U m s t a n d , w e l c h e r f ü r d I e s e n b e v о r s t e h e n d e n Z w e c k v o n n I c h t u n b e d e u t e n d e r

1 [<1անընթ > ], 2 [S<inn>]. 3 [jet<zt>]. 4 [Vielleicht ist es noch möglich zu hoffen, daβ[eben durch dies Volk] eine allgemeine Civilisation in diesen Ländern [unter seinen] Nachbarn,[mit der Zeit] eben durch dies Volk mit der Zeit am schnellsten verbreitet werden kann, weil es auβer[dem] den oben angeführten Eigenschaften, noch die Geeignetheit dazu besitzen, Sprache, Sitten, Eigentumlichkeiten, vieler seiner benachbarten Völker, unter denen es überall zerstreut lebt, am besten yu kennen und anzueignen].

Wichtigkeit ist1

Daβ aber diese so überaus günstigen Anlagen und Eigenschaften einer weisen und zweckmäβigen Leitung und Ausbildung bedürfen, liegt in der Natur der Sache. Denn man muβ2 sich vorstellen, daβ die Armenier in allen, was sie treiben, Handel, Gewerbe und Landbau, nur in der Rücksicht gelobt und geschätzt zu werden verdienen, weil sie sich dadurch vor vielen andern ihrer Nachbarn auszeichnen und einen Grundzug in ihrem Charakter und ihren Neigungen hervorleuchten lassen, worauf man viel Schönes und Gutes bauen kann. So lange sie aber noch immer den alten Weg, welchen ihre Eltern und Voreltern gegangen sind, einschlagen werden, wie es bis jetzt geschehen ist, so kann man sicher darauf rechnen, daβ weder Naturanlagen, noch Fleiβ ihnen helfen werden, und das Land durch sie nichts bedeutendes gewinnen kann. Dann, trotz aller ihrer Betriebsamkeit und Arbeitsliebe, sind sie, namentlich, die Landleute im Allgemeinen, dennoch so vieler Armut und Hungersnot unterworfen, daβ es in vielen Orten wirklich ein Jammer ist, mit anzusehen, wie dürftig und kümmerlich sie leben. Daran ist freilich zum Teil die frühere Regierung Schuld, dle sie bis auf das Blut ausgesogen hat, am meisten aber die verkehrte Verfahrungsart, wie sie ihr Geschäft betreiben. Allerdings ist es ihnen jetzt um vieles leichter geworden als früher, da sie nicht mehr[so] unterdrückt und gemiβhandelt werden, nicht <mehr>[so] viele Abgaben zu zahlen brauchen und keine Sorge mehr für ihr Eigentum haben, aber dies alles wird ihnen weniger helfen, well sie solche Vorteile noch nicht im Stande sind gehörig zu benützen. 3Wie soll und kann ein Kaufmann etwas Bedeutendes unternehmen und dadurch sich selbst und anderen nützlich werden, wenn er nicht einmal in seiner Sprache zu lesen und zu schreiben

1 [Es ist nicht meine Absicht gewesen, in dieser Kürze alle die Details anzugeben, wodurch man ein vollständiges Bild von all dem Treiben und Handeln dieser [dieses Volks] Leute haben könnte. Auβerdem [binich] sind mir durch die lange Abwesenheit vieles entfallen, die [mit] hier nicht aneinem unrechten Platz hätten [behaupten können] erwähnt werden [können] sollen. [<1 աննըթ> ] Diese Angaben sollen [vоn]u nsals eine Übersicht imGanzen [<1 անընթ>]betrachtet werden. Würde ich aber so glücklich sein [der gütige Himmel die Herzen], hierdurch einiger Aufmerksamkeit von meinen Оberen mich gewürdig t [zu seh<en>] und meine Erwartungen einigermaβen gekrönt zusehen, so mache ich mich verbindlich, [das] mir gröβteVergnügen daraus zu machen, mein Vaterland und alle seine Eigentümlichkeiten mit so vieler Aufmerksamkeit, als esmirmöglich ist, zu beobachten und [sieaIsdann] es mit der Zeit in den Tag zu legen], 2 [nicht]. 3Բնագրում, մինչայդ, փակագծերիմեջ ՝ eine andere Periode.

4versteht, kaum die einfachen Rechnungsarten kennt, dessen geographische Kenntnissesich höchstens auf die Bekanntschaft mit wenigen, immer besuchten Reiserouten beschränken, und der von allen den Erzeugnissen und Bedürfnissen des Auslandes im Handel nur1 verarbeitete Stoffe gegen Seide2 eintauscht. Wie sollte es ihm in den Sinn kommen, daβ es in seinem eigenen Lande noch andere Produkte gibt, die ihm nicht weniger3 als jene 4Waaren einbringen könnten, wenn er dafür5 einige Ausgaben machte? Und wenn diese reiche Klasse auf eine so unvollkommene Weise ihre Geschäfte betreibt und nicht die geringste Aufmerksamkeit auf die Landes erzeugnisse6 wendet, wie soll und kann die Industrie und <der> Wohlstand unter [dem] Landvolke 7im Lande aufkommen?. Doch bieten sich den Kaufleuten die Mittel zu ihrer Ausbildung von selbst an die Hand. Im allgemeinen sind sie wohlhabend, manche besitzen sogar beträchtl<iches> Vermögen (ich spreche hier von den in Tiflis wohnenden Kaufl<euten>, in Eriwan gibt es keine solchen), sie haben Umgang mit Leuten gebildeter Nationen, deren geistiges Übergewicht auf sie Einfluβ haben kann, und endlich sind sie auch im Stande, ihre Kinder in die von der Regierung angelegten Schulen sowohl dies als jenseits <des> Kaukasus hinzuschicken. Besser wäre es freilich, wenn die Söhne wenigstens einiger Kaufl<eute> in einer ordentl<ichen> Commerzschule unterrichtet und gebildet würden, damit sie durch ihr Beispiel auf die anderen wirken könnten.

Nicht so verhält sich aber mit dem Landmann und den Gewerbetreibenden. Sie sind nur auf sich selbst beschränkt, und können daher schwerlich zu einer Verbesserung ihrer Lage gelangen. Ihre völlige Abgeschiedenheit von allem Verkehr und Umgang mit den kultivierten Völkern wird sie wenig Oder fast nie zu einer wichten und bessern Ansicht und Sachkenntnis kommen lassen. Und weil8 alles, was sie betreiben, Landbau sowohl als Gewerbe, nur im Kleinen und ohne Geschicklichkeit und Kunstfertigkeit9 treiben, so kann auch ihr Vermögen kaum je zu einem so bedeutenden Umfange anwachsen, daβ sie sich dadurch zu einer geistigen Bildung angeregt fühlen könnten. Wären da wenigstens reiche Gutsbesitzer oder Edelleute, wie es deren in Grusien gibt, so könnte man auf sie Hoffnungen bauen. Der armenische Landmann ist zu seinem Glück zwar kein Leibeigener eines anderen und besitzt selbst Grundboden als Eigentum, was kann aber dies alles ihm viel helfen, wenn er10 n i c h t d a z u g e l e i t e t w i r d , d i e s e V o r t e l l e g e h ö r i g z u b e n u t z e n.

1 [mit Zungen]. 2 [sich befassen will]. 3 [Nutze]. 4[Sachen]. 5 [etwas]. 6 Landes[produkte]. 7 [aufblühen]. 8 [sie]: 9 [geschieht]: 10 [diese Vorteile nicht gehörig zu benutzen versteht].

Alle diese Hemmungsgründe kann man dennoch in Vergleich mit der Art, wie er seinen Garten anlegt und bearbeitet, wie er sein Feld bestellt, welche Werkzeuge und Mittel er dazu anwendet, wie verschwindet ansehen. Ich3würde keinen Reichtum undnichts besseres für/sie wünschen, wenn sie nur in den Stand gesetzt würden, ihre täglichen Nahrungsmittel im allgemeinen sich in hinreichender Menge anzuschaffen, und so viel Mittel1 besässen, um sich ordentlich kleiden zu können. Das Herz blutet einem, wenn2 man ihren äuβeren Anzug ansieht, der an vielen Orten des Landes wenigstens eher einem aus alten Lumpen zusammengeflickten Kittel, als einem Kleide gleicht. Und dies in einem so reichen Lande! Mitten im Sommer, wo die Sonnenhitze den steinigten Boden so heiβ macht, daβ einem die Füβe selbst in den Stiefeln brennen, sieht man nicht selten Frauen und Kinder, diese zarten Geschöpfe baarfuβ herumgehen. Der Winter bringt ihnen keine besseren3 Schutzmittel. Daβ nicht Gewohnheit4 od<er> Untätigkeit daran schuld ist, sieht man daraus, daβ wer5 sich in besseren Vermögensumständen 6befindet, seine Familie nie zu solchen Elenden kommen läβt.

Und was für ein Wunder? Denn, wenn ein Dorf, bestehend aus 30 40 Familien nur höchstens 5 6 Pflüge zu halten und auf’s Feld zu schicken im Stande ist und die zugleich von so schlechter Beschaffenheit sind, daβ sie mit wenigstens 10 12 Ochsen bespannt werden müssen<und> 5 6 Arbeiter beshäftigen, und obgleich weder das Arbeitsvieh, noch der Tagelohn billig ist, so kann7 man, glaube ich, sehr wohl einsehen, wo diese Armut herrührt und woher so oft Hungersnot eintritt. Es müssen 6 8 Familien miteinander in Verbindung treten, wobei die eine oft ihren einzigen Arbeiter und die anderen ihren einzigen Ochsen herzugeben hat, um erst einen vollständigen Pflug zu Stande zu bringen. Und so bearbeiten sie ihre Felder nach der Reihe an bestimmten Arbeitstagen. Wer mehr Menschen oder Viehe liefern kann, hat natürlich den meisten Anteil an der Ausbeute, so daβ, wenn einem 10 Arbeitstage am Pfluge zu Teil geworden sind, er zu dem Landmann ersten Ranges gehört. Mancher Armer muβ nur mit 2 3 Arbeitstagen sich begnügen und sich auf eine andere Art zu behelfen suchen. Nicht minder schlecht, ja, ganz erbärmlich ist ihr Wagen. Ein zweirädriges, unförmliches, unzweckmäβiges, schwerfälliges, aus dikken Brettern zusammengeschlagenes Ding; das ist, was man dort einen Wagen nennt! Und dennoch besitzt ein so groβes Dorf höchstens 4 5 dergleichen. Wenn diese beiden Werkzeuge, die vornehmsten und wichtigsten Hebei des Landbaues, der Art sind, so kann man sich leicht vorstellen, was man damit leisten wird und wie die andern Werkzeuge beschaffen sein werden. Zum Dreschen des wenigen Korns, welches sie einernten, brauchen sie 2 3 Monate

1 [bess…], 2 [er]. 3 [Lebensbrot]. 4 [und]. 5[es]. 6 [ist]. 7 [es].

Zeit, weil weder Dreschmaschinen, noch Dreschflegel im ganzen Lande bekannt sind, und man damit so verfährt, wie die alten Ägypter und Juden ungefähr getan haben. An das Joch von einem Anspann von Ochsen wird nämlich ein dickes, hinten breites, unten mit kleinen Steinen beschlagenes und ziemlich dickes Brett <befestigt>, welches vorne schmal und umgebogen ist und ein Löchelchen hat, von wo es durch einen Strick mit dem Joche in Verbindung steht, worauf ein Mensch sitzend, oder stehend, die Ochsen beständig über den kreisförmig ausgebreiteten Körner vom Morgen an bis zum Abend in die Runde treibt und erst nach 5 6 Tagen die Arbeit zu Ende bringt. Ebenso langsam geht es auch mit dem Reinigen des Korns. Dies alles muβ natürlich in einer Zeit geschehen, wo kein Regen fällt, kein starker Wind weht, also mitten in der brennendsten Jahreszeit und Sonnenhitze.

Pferde zum Ziehen zu gebrauchen, gehört bei uns zu den unerhörtesten Fällen. Selbst nicht allein was man aus oder einzuführen hat, sondern auch Korn, Heu und alles, was einer gröβern Kraftanwendung bedarf, wird auf den Rücken der Pferde oder Ochsen geladen und weggeführt, wobei der Führer, wenn er auch 10 14 Tage vielleicht nötig hat, um irgend etwas zu verführen, so lange zu Fuβe hinterher laufen muβ, so lange, als sein Lasttier noch benutzt wird. Welches traurige Los für die armen Menschen und Tiere! Eben so wenig wird bei uns ein Bauer begreifen können, daβ man aus Holz Geschirre und Fässer sowohl zum Hausbedarf, als auch zu anderen Zwecken verfertigen kann, die viel besser und zweckmäβiger sind als seine teueren. Nun soll er einen der vornehmsten und edelsten Artikel des Landes, den Wein gut zubereiten, aufbewahren oder verschicken. Wollte man noch hierbei ihre Hausund andere wirtschaftl<iche> Einrichtungen und Gebäude in Anschlag bringen, so muβte man ein ganzes Werk darüber abfassen, um alles gehörig schildern zu können.

Das gröβte Unglück des Landes ist, daβ man bis jetzt nirgends darauf bedacht gewesen ist, die verschiedenen Boden je nach ihrer Beschafienheit1 kennen zu lernen und die Bearbeitung derselben mit solchen Produkten zu verbinden, die ihnen angemessen sind. Wie es nur kommt, ist dem Landmann ganz einerlei; er ist gezwungen dazu, alles, was er zu seinem Lebensunterhalt nötig hat, auf jedwedem Boden durcheinander zu bauen, möge er dazu angemessen sein oder nicht. Diese Verfahrungsweise ist durchaus unvermeidlich, da 1[Zu bearbeiten];

man sonst entweder wenige oder gar keine Lebensbedürfnisse sich käuflich verschaffen kann. Wir haben Berg und Talländer, beide durch ihre natürl<iche> Lage, ihren Boden und ihr Klima voneinander verschieden, aber beide für eine zweckmäβige und bessere Wirtschaft von auβerordentl<ichef> Wichtigkeit. Jedes von ihnen ist natürlich besonders dazu geeignet, um diese oder jene Produkte am vorzüglichsten zu liefern. Das Talland, wo die Hitze im Sommer so groβ ist, daβda durchaus kein Gras, kein Halm wachsen kann, wenn nicht das Feld jeden Sommer 3 4 mal wenigstens bewässert wird, bedarf freilich sehr viel Sorgfalt, Pflege und Mühe, dagegen bringt es aber die schönsten und edelsten Pflanzen, die ich unten4 angeben werde, hervor. Dem Anbau dieser/ Pflanzen muβten die Talländer ausschlieβlich geweiht sein. Eine tausendfällige Erfahrung zeigt, welch’ einen geringen Ertrag der höchst mühsame und beschwerliche Kornbau in den Talländern bringt, und es ist daher der gröβte Unsinn und der verkehrteste Miβbrauch, daβ man ihn dennoch überall unternimmt. Dann, um ein Kornfeld, welches jährl<ich> 4 5 <Mal> bewässert werden soll, mit einigem Erfolg wenigstens zu benutzen, muβ man es erstlich in einer Gegend aufsuchen, wo seine natürl<iche> Lage dazu passend ist, um dem Wasser einen weder zu schnellen noch zu langsamen, sondern einen leichten, sanften Gang zu verschaffen. Dann wird das ganze Feld, wie groβ es auch sein mag, auf das Sorgfältigste geebnet und wie ein Gemüsegarten in lauten, kleinen nach dem Laufe des Wassers3) hinziehenden, langen und über einen halben Faden breiten Beeten eingeteilt. Sie müssen sogleich so eingerichtet sein, daβ das Wasser selbst, während das Korn schon aufgewachsen ist, ohne Aufenthalt und sich überall gleichmäβig verteilt. Nimmt man jetzt die Unzweckmäβigkeit jener oben beschriebenen Ackerswerkzéuge hinzu und denkt, welche Schwierigkeit<en>, welchen Zeitverlust und Kraftaufwand die auf diese Art betriebene Arbeit kosten muβ, so kann wahrlich, wer Menschengefühl in sich trägt, nie sein Mitleid diesen armen Menschen und ihrem qualvollen Leben entziehen! Dabei darf man nicht vergessen, daβ1 [nicht] alles Land eine so günstige Lage hat, und folgl<ich> groβe Strecken Landes, die zur Anpflanzung anderer1 Produkte, b e s o n d e r s z u r A n l e g u n g v o n W ä l d e r n, d e r e n m a n i m g a n z e n L a n d e d e n g r ö β t e n M a n g e l e r l e I d e t, sehr passend sein würden, fast verloren gehen.

Das Gebirgsland hingegen, wo ein ewiger Frühling den lockeren, fetten und kräftigen Boden jeden Morgen mit frischem Tau und im Sommer oft mit Regen belebt und erquickt, scheint von der Natur selbst dazu angewiesen zu sein, solche Kornpflanzen zu erzeugen. Hier braucht man weder die Lage noch die Unebenheit des Feldes zu beachten, weder es in Beete einzuteilen noch zu bewässern, sondern es pflügen, säen, eggen, und dann, nach dem Reifwerden des Getreides, es einzuernten. Natürl<ich> fällt hier die Menge der Arbeit 1[Pflanzen]:

und der Viehe ganz weg. Solches Ackerland bieten allein in der Provinz Eriwan mehrere Distrikte dar, wie z. B.Gjumbri,Schoragial,Pambak,Mastara,Abaran,Gjoktscha.Diese Distrikte, wo der Kornbau so weniger Pflege bedarf und so auβerordentlich gedeiht, könnten alle ihre benachbarten und sogar auβer dem russischen Gebiete gelegenen Länder mit Korn versehen, geschweige die kieine Provinz Eriwan1. Sie müssen natürlich ausschlieβlich dazu angewendet werden. Auch wird man mit nicht wenigem Erfolg die Kartoffeln, diese für den Landmann so kostbare Frucht, die im ganzen Lande, auβer Tiflis, noch unbekannt ist, in diesen Berggegenden mit Vorteil ziehen können. Ebenso wichtig scheint’s mir, zum Arbeitsviehe die russische Pferderace dort verbreiten zu suchen, weil die einheimschen zu zart und vielleicht zu feurig sind, um solche Beschwerden auszuhalten. Es versteht sich von selbst, daβ die Landesobrigkeit allein im Stande ist, eine so groβe Veränderung in den bisherigen Wirtschaftsverhältnissen zu unternehmen, durchzuführen und zu befördern.

Ich nehme alle die verschiedenartigsten Früchte und Obstgattungen2 aus der Anzahl der in jenen Talländern verkommenden Naturerzeugnissen heraus, obwohl es einem jeden bekannt ist, 3wieviele Sorten getrocknete sowohl als frische Früchte4 aus dem Inlande ins Ausland führen und 5unsre Vaterländischen jenseits des Kaukasus, wenigen, od<er> gar keinen Nutzen dem Lande bringen. Können unsre Citronen, Feigen, Oliven, die vorzügl<ich> schönen Pfirsiche6 , Aprikossen, Pflaumen, Weintrauben, deren Varietäten so mannigfaltig sind, wie vielleicht nirgends, unsre Granaten, Birnen, Quitten und viele andere, deren Namen ich für unnötlg halte hier herzuzählen, nicht denselben Dienst dem Vaterlande leisten, wie die ausländischen Einfuhrartikel? Welche Erwerbsquelle ist nicht schon durch diese Vernachlässigung in unsrem7 armen Lande verstopft?

Schon 8ehe dessen erwähne, wird ein jeder es einsehen, welches einheimische Produkt ich hauptsächlich als das vornehmste und kostbarste ansehe. Es ist die Seide! Es gibt wenige Gegenden bei uns, wоdieser schätzbare Industriezweig nicht bei geringerer Mühe gedeiht. Mir ist völlig unbekannt, welchen Zweck H<err> Kostilani gehabt und wie er zu Werke gegangen ist, daβer so groβe Summen und Arbeit verschwendet, sein Unternehmen verfehlt und diesen

1 [natürlich]: 2 [die in jenen Talländern verkommen]: 3 [daβ]: 4 [nicht wenig Summen]: 5 [mehrere]: 6 Բնագրում՝ Phirsicken,7 [Lan <de>]: 8 [ohne daβ]:

edelen Produktionsartikel in Verruf gebracht hat. Hat er als ein Ausländer mit einer Fadrik anfangen wollen, die Seidenkultur zu vervollkommnen, um dadurch diesen neuen Industriezweig [zu heben]1, so hat er sowohl das Mittel als auch den Ort sehr schlecht gewählt. Denn wo selbst das einfachste Handwerk so schlecht betrieben wird, und die Einwohner, wie die Tifliser selbst, die leichteste Arbeit scheuen2, für den Seidenbau zu träge sind, 3von dem keinen Begriff4 haben, und der gewiβ nicht wenig Mühe und Sorgfalt kostet, wie sollte da eine Fabrik bestehen, <für> die geschickte Arbeiter unumgänglich nötig sind? Was muβten ihm daher die Arbeiter5 und die dazu nötigen Apparate gekoster haben, wenn er sie aus dem Auslande verschrieben hätte? Doch ich kann mich irren, vielleicht sein schneller Tod hat ihm sein Unternehmen gehemmt und fruchtlos gemacht. Gewiβ ist es, daβ unser Land, wo die Kultur in einer so niedrigen Stufe steht, durch die Lieferung roher Materialien viel mehr gewinnen kann als durch Anlegung solcher Fabrikanstalten, denen die Kunst immer vorangehen muβ. Man sollte lieber eine Glasfabrik dort anzulegen suchen, denn das Bedürfnis nach dem Glase ist unberechenbar groβ, n a m e ո t l i c h i n H i n s i c h t d e r G l a s s c h e I b e n u n d W e i n b o u te i l l e n, d i e m a n b i s j e t z t a u s M o s q u a v e r s c h r e i b e n m u β, u n d n u r d i e R e i c h e n e s t u n k ö n n e n.

5 Daβ aber bei uns die Seide eben schön und fein sich ziehen läβt, wie in Frankreich und Italien, hat mich H<er>Bartolemi, ein Seidenhändler, in Moskau versichert4), dessen Freund <..............>5)einige Jahre in Persien gewesen, einen kleinen Versuch mit der dortigen Seide angestellt und ihn nachher mit Erfolge gekrönt sah. Unb warum sollte es nicht der Fall sein, da das Klima, der Boden, wo die Maulbeeren so herrlich6 wachsen, dazu so günstigst, und noch heut’ zu Tage viele Bäuerinnen, sogar ohne Kunst und Geschicklichkeit, sie für ihren häuslichen Bedarf ziehen! Schade wäre es gewiβ, diesen Gegenstand unbeachtet bleiben zu lassen, denn ein Unterschied zwischen 2000 Rubel á Pud, womit7 man die Ausländische, und 600 Rubel á Pud, die Persische in Ruβland bezahlt, ist doch bedeutend genug, um dafür was auszusetzen.

Ihr zur Seite könnte man den für die vaterländischen Fabriken so wichtigen Handelsartikel, nämlich die Baumwolle<stellen>, deren Bau bei uns obwohl schon mehr allgemein und ausgebreitet ist, aber doch leider nicht hinreichend genug, um sie exportieren zu können. Denn zwei Provinzen allein, Eriwan und Nachitschewan nämlich, beschäftigen sich hauptsächlich damit. Zu ihrer Kultur würden aber gewiβ viele andere Provinzen jenseits des

1Բնագրում՝iո Aufոehme 2 [und schon]. 3 [und]. 4
5
[von ich].
[und Werkzeuge]. 6 [wass<…>]. 7 wo[für].

Kankasus tauglich sein. Und wenn dies auch nicht der Fall sein sollte, so mübte man das Talland von jenen beiden Provinzen einzig dazu in Anspruch nehmen, um sie im Groβen treiben zu können. Denn wenn jetzt schon 150 200,0001 Pud á 35 Rub<e>l = 5.250,000 <7,000,000>6) imInlande jährlich verbraucht werden, wie groβ wird das Bedürfnis danach nach einigen Jahren sein! Und sollte unsre Baumwolle nicht dieselbe Güte haben, wie die ausländische, so kann man ja Samen von dort aus verschreiben und dadurch sie zu verbessern suchen.

Einen nicht geringeren Handelsartikel kann der Tabakausmachen, der so herrlich bei uns allenthalben gedeiht und mit so weniger Mühe sich Ziehen laβt. Den Tabak könnte man schon dort zum Rauchen und Schnupfen bearbeiten, was nicht so viel Mühe und Kostenaufwand erfordert, und nach Persien und der Türkei, wo er so viel geraucht wird, verschicken.

Zu den vornehmsten und nicht minder2 notwendigen und gangbaren Produkten unsres Vaterlands gehören auch einige Färbekräuter, wie Krapp,Kreuzbeere,Wau, Waide,Saflorund Safran.Die armenische Cochenille am Fuβe des Ararat, die so oft zur Sprache gekommen ist, scheint, leider, keine Aufmerksamkeit im Inlande bis jetzt gefunden zu haben, obwohl es sehr wünschenswert wäre, einen so schätzbaren Gegenstand nicht unbeachtet bleiben zu lassen. Denn es ist kein geringerer Verlust für’s Vaterland, schon jetzt 1.440,000 Rubel jährlich nur dafür ins Ausland zu schicken. Für den Gebrauch des Krapps allein, der bel uns im wilden Zustande schon sehr häufig vorkommt und manchmal fingerdick wächst, wird eine Summe von 210,000 Rubel jährlich ausgegeben. Die Kreuzbeere wird als eine für die Gartengewächse sehr schädliche Pflanze von den Bauern angesehen, und alljährlich in einer groβen Menge ausgerottet, und3 danach wird das Pud desselben4 im Inlande mehr als 100 Rubel geschätzt. Denkt man nur, daβ diese edle Pflanze keine weitere Mühe erfordert, als sie zu pflanzen, die Beeren zu sammeln und zu trocknen, so kann keiner daran zweifeln, daβ selbst ungeschickte Hände eine auβerordentl<iche>Erwerbsquelle dadurch sich eröffnen5 würden, Wenn man die Ausgaben für Baumwolle, Krapp und Kreuzbeere zusammenrechnet, so kommt eine Summe heraus. Die 7,400,000 Rubel7) ausmacht. Wenn der dritte Teil davon in unser armes Land käme, wo ein so groβer Goldmangel ist, was könnte man damit nicht anfangen und ausrichten? Saflor und Safran wird bei uns als Zierde in den Gärten gebaut. Flachs und Hanf, die auβerordentlich gut gedeihen, und aus denen man leider keine andere Anwendung macht, als man ein wenig Öl aus den Samen preβt, und die übrigen Teile als ganz Unnutz wegwirft. Ich

1 ]und]. 2 [wichtigsten[. 3 [doch beyahlt]. 4 [Zu]. 5 [Könnt].

Menge anderer Pflanzen nicht hinzu, von denen manche bekannt1, die meisten aber ganz rechne eine unbekannt sind, und die vielleicht medicinisch oder in anderer Hinsicht sehr wichtig sein könnten; der Indigoz<um> B<eispiel>, von dem diesseits des Kaukasus allein 21,000 Pud á 300 Rubel gebraucht wird, und dessen Anbau bei uns mit sehr gutem Erfolg gekrönt worden ist. Wer weiβ es nicht, welche Flora die armenischen Fluren haben? Wie viele andere nützliche Produkte lassen sich noch auβerdem nicht aus andern Gegenden dahin versetzen und mit Vorteil kultivieren? Wie viel läβt sich nicht in der Pferde und Schafzucht erwarten in so schönen Triften und2 Berggegenden? D i e a r m e n i s c h e n u n d p e r s i s c h e n P f e r d e s i n d j a w e l t b e r ü h m t ! Alles bedarf aber einer weisen Leitung, alles einer höheren Unterstützung!3 U n d s o l l t e i c h s o g l ü c k l i c h s e i n, m e I n e n W u n s c h i n E r f ü l l u n g g e h e n s e h e n, d e n i c h s o w o h l i n d i e s e n o b e n a n g e f ü h r t e n V о r k e h r u n g s m i t t e l n a u s g e d r ü c k t h a b e , a l s i n d e n b e i f o l g e n d e n a u s z u d r ü c k e n b e a b s i c h t i g e, w i e g e r n e w ü r d e i c h d a n n n i c h t a l l e m e i n e A u f m e r k s a m k e i t u n d T ä t I g k e i t d a r a u f w e n d e n , m e i n V a t e r l a n d u n d a l l e s e I n e E I g e n t ü m l i c h k e i t s o v I e l, a l s e s m I r m ö g l i c h, g e n a u e r k e n n e n z u l e r n e n , u n d m i t d e r Z e I t s i e a n ’ s T a g e s l I c h t z u b e f ö r d e r n8). D e n n h i e r i n d i e s e r K ü r z e h a b i c h n u r e i n e Ü b e r s i c h t v o m G a n z e n z u g e b e n g e w ü n s c h t, w e i l i c h s o w o h l d u r c h d i e l a n g e A b w e s e n h e i t, a l s a u c h d a d u r c h, d a β i c h j e t z t a u f m e i n e r R ü c k r e i s e n a c h d e r H e i m a t b e g r i f f e n, n i c h t i m S t a n d e w a r, a l l e s d a s g e n a u u n d a u s f ü h r l i c h a n z u g e b e n , w a s b e i u n s v o r h a n d e n u n d z u t u n w ä r e.

Ich komme endlich auf4 die Hauptfrage zurück, welche Maβregeln5 am allererst notwendig seien, um jenen Ruβland allein vorbehaltenen hohen Zweck zu erreichen, nämlich diegeistige WiedergeburtdertranskaukasischenVölkerzubewirkenundzubeleben und ein dauerndes Glück unter ihnen zu begründen? Die Frage ist nicht leicht zu beantworten, doch gewiβ ist es, daβ ein so groβer Zweck, wie jeder andere nach den UmständenundVerhältnissendes Volks sowohl als des Landes erwogen und bewerkstelligt werden muβ. Wir haben gesehen, was in6 unsrem Lande für die Industrie und den Handel, dieses unstreitig wirksame Mittel, zur Belebung der Kultur zu tun und zu erwarten ist. Wir haben zu gleicher Zeit auch gesehen, daβ 6die Armenier unter allen ihren Nachbarn am kulturfähigsten/ sind, und daher die Industrie mit der Zeit bei ihnen gewiβ eine willkommene Aufnahme finden wird. Der fleiβige,

1 [manche viele aber]. 2 [Berg]. 3 [Jch], 4 [unsre]. 5 [nämlich]6 [jenem].

Arbeitsame Bürger od<er> Landmann, von welcher Nation er sein mag, ist der beste Untertan eines civilislerten Staats. Er verdient Achtung und Aufmerksamkeit, well er sie nicht allein zu schätzen, sondern auch zu belohnen im Stande ist. Er muβ von dem gemeinen Haufen unterschieden, und vor seinen Mitmenschen, denen diese Eigenschaften fehlen, schon deshalb ausgezeichnet werden, damit die von der Obrigkeit ihnen geschenkte gröβere Aufmerksamkeit und Auszeichnung jene zum Nachfolgen auf einen bessern Wege ansporne.

Dieser Ansicht und den oben angeführten Gründen gemäβ ersuche ich meine wohlgesinnte Obrigkeit, das armenische Volk, von dem ich mit Sicherheit hoffe, daβ es sich streben wird, ihrer Bemühungen und Wohltaten sich wert zu zeigen, mit besonderer Aufmerksamkeit zu behandeln und auf seine Bildung vornämlich Acht zu geben. Gewiβ werden die Schulen, welche jenseits des Kaukasus gegenwärtig so zahlreich sind, nicht wenig zu diesem Zweck beitragen, weil sie von den Armeniern am meisten besucht warden,<sondern1> weil ihre Tendenz nurdarauf vorzüglich hinzielt, das Licht der Wissenschaften und einer allgemeinen Aufklärung2 überhaupt dort zu verbreiten und keinen praktischen Zweck vor Augen hat, so kann es schwerlich der Fall eintreten, daβ die in diesen Schulen gebildeten jungen Leute in dieser Absicht was leisten könnten3. Auβerdem4, weil sie mit ihren mehr oder weniger5 erworbenen Kenntnissen nicht zugleich in den Stand gesetzt, sich einen gehörigen Lebensunterhalt zu verschaffen, wenn sie nicht ein Amt zu bekleiden oder irgend ein anderes Erwerbsmittel zu ergreifen suchen. 6Zu dem kommt noch der Umstand hinzu, daβ es in der Regel7 nur Kinder bemittelter Leute in diesen Schulen erzogen werden, die auch natürlich nicht frei von den Ansprüchen ihrer Eltern8 sind. Und es <kommt>nicht selten vor, daβ sie, mitten in ihren wissenschaftl<ichen> Studien unterbrochen, ein Geschäft9 übernehmen müssen, welches ihnen ihre Verwandten auferlegen. Durch solche und andere Umstände und Hemmungsgründe verhindert, wird man kaum die wissenschaftlichen Lehrer10 von ihnen bekommen11. Und ungeachtet aller dieser Hindernisse darf man etwa einen jeden gebildeten Menschen zum Lehrer<haben ? Er muβ>auch Lust, Neigung und Beruf <dazu> selbst in sich fühlen12. Denn natürlich ist es nicht, daβ jeder nach dem Ziele strebe, welches13 er [sich durch andere, oder durch sich selbst, au elegt hat?9] und

1

Բնագրում`doch. 2[im Allgemeinen]. 3 [Auch als wissenschaftlicher Lehrer muβ ein Jeder selbst Lust, Neigung und Beruf dazu in sich fühlen, um andern nützlich zu sein]. 4 [werden diese jungen Leute]. 5 [Er...]. 6 [Dazu]. 7 [bemitte<lter> ]. 8 [stehen]. 9[so]. 10 [unter ihnen]. 11 [Denn auch als solcher muβ einer], 12 [Und] 13 [durch].

von dem erirgend einen Nutzen zu hoffen hat?1 Und wiewenige findet2<man> leider3 in der Regel, die ein so hohes Ziel: ihre Mitmenschen zu beglücken!,vor Augen gefaβt, sich einigen Entbehrungen und Aufopferungen willig unterwerfen. Und wenn Beispiele von solchen Tugenden selbst in gebildeten Ländern schon selten sind, wo doch4 Religion, Sittenlehre und ein Mannesmuster der alten und neueren Zeit solche Pflichten dem Menschen von Jugend auf an’s Herz legen, wie sollte dies in einem Lande nicht der Fall sein, wo tiefe Finsternis den menschl<ichen> Geist umhüllt und selbst die wenigen Spuren von Menschenliebe, und Menschenpflicht durch Despotismus und Tyranei in ihm schon längst5 erstickt ist? Kann ein schon durch das Klima und durch sein hitziges, heftiges und reizbares Temperament zur Leidenschaftlichkeit geneigter Morgenländer denjenigen Nebenmenschen lieben und sich um sein Wohl bekümmern, in dem erjetzt seinen Verfolger, seinen Unterdrücker, seinen Todfeind sieht, wenn nicht sein Verstand sowohl als <auch> sein Herz dazu geleitet, sein Gemüt von diesem tödlichen Unkraut gesäubert, und jene göttlichen Samen der christl <ichen> Religion6 und wahrer Humanität durch die weise Hand eines geschickten, christl<ich> denkenden Führers in ihm gestreut werden?

Ein pädagogischesInstitut,wobei wenige wissenschaftliche, aber faβliche, den Verhältnissen und der Lage der dortigen Einwohner passende und hauptsächlich auf ihre Sittlichkeit und Besserung bezügliche Kenntnisse, verbunden mit einem zweckmäβigen Unterrichte in der Landwirtschaft und Technik, vorgetragen werden, das ist, was dem Lande am meisten Not tut. Wenn man7 die Zöglinge die russische und ihre Muttersprache lernen läβt und ihnen einen mäβigen Unterricht in der Geschichte, Geograph<ie>, in der Physik und Religion, in Zeichnen, aber einen desto gründlichen in der Arithmetik, Geometrie, Naturgeschichte, Pädagogik und hauptsächlich in der Landwirtschaft und Technik beibringt, von denen die beiden letzten sie durchaus praktisch lernen und anwenden müssen, so hat man ein Werk zu Stande gebracht, welches mit Tausend Segen verbunden ist. In den letztangegebenen beiden Wissenschaften müss[en die Kinder]8 nach ihren Anlagen und Neigungen geleitet und erzogen [werden]. Man würde sehr wohl tun, <wenn> anfangs9, womöglich einige Kinder armer Leute, und zwar aus verschiedenen Provinzen des Landes zugezogen werden, damit10 der Einfluβ ihrer Eltern nach beendigter11 Lehrzeit sie von dem Zwecke ihrer Bildung <nicht>abbringe, und sie, frei von allen Ansprüchen, diejenige Pflicht

1 [Man], 2 [hingegen]. 3 [wenige]. 4 [die]. 5 [<1անընթ.>]. 6 [in ihm].7 ]sie], 8 [man], 9 [müβten], 10 [sie]. 11Բնագրում`geendigter.

gegen ihre Mitmenschen ausüben könnten, die für das Land am nötigsten sind. Sie dürften die Anstalt nicht eher verlassen, so lange sie noch die gehörigen Kenntnisse sich nicht zum Eigentum gemacht haben, unter der Aufsicht der Lehrer1bleiben, dann aber, nach einer öffentl<ichen> Prüfung, mit Zeugnissen ausgestattet, dahin geschickt werden, wo ihre lanbwirtschaftl<ichen> und technischen Kenntnisse ihre Gegenwart am meisten erheischen2. A l s d a n n3 k ö n n e n s i e i m S t a n d e s e i n, n i c h t a l l e i n a n d e r n d u r c h d i e M i t a r b e i t u n g f ü r d i e a l l g e m e i n e K u l t u r n ü t z l i c h z u <sein>4, s o n d e r n a u c h s e l b s t d u r c h i h r e ö k o n o m i s c h e n K e n n t n i s s e5 , M i 7t t e l z u i h r e m L e b e n s u n t e r h a l t v e r s c h a f f e n . / Wie groβ aber ihre Anzahl sein, und wie lange der Unterricht im Ganzen dauern soll, wird man erst durch die Zeit Umstände am genauesten bestimmen können.

Auch der Ort zu einer solchen Anstalt muβ6 passend für den Zweck sein. Er darf nicht altein ein gesundes Klima, eine angenehme Lage haben, welche fürdie Bildung der Jugend so sehr wichtig7 sind, sondern auch hauptsächlich dazu geeignet sein, die vorzüglichsten Landesprodukte zu erzeugen. Städte könnten wohl manche Vorteile in anderer Hinsicht haben, zu diesem Zwecke aber passen sie total nicht, weil sie nicht allein für die Jugend mehr oder weniger Anlockungsmittel zur Zerstreuung in sich schlieβen, sondern weil dort eine freie Ausübung jener ländlichen Beschäftigungen, die hierbei so viel als möglich einen bedeutenden Umfang haben müssen, beinah unmöglich Stoff haben kann. Ich meine nicht damit, daβ man eine einsame, menschenleere Gegend dazu auswählen soll; im Gegenteil sie muβ nahe an einer Stadt liegen, wo viel Verkehr stattfindet, damit man dadurch den Einwohnern in der Umgegend Gelegenheit gibt, die Beschäftlgungen der jungen Leute zu sehen und vielleicht auch ihrem Beispiele zu folgen. Nicht weniger nützlich, ja, fast notwendig wäre, wenn die Anstalt nicht allein das sie umgebende Land, sondern einige Bauernhöfe ganz zu ihrer Disposition erhalten könnte. Das Beispiel eines solchen Dorfes, welches durch zweckmäβige Einteilung der Arbeit, bessere Bearbeitung und Benutzung des Landes, unbezweifelt sehr früh und schnell zum Wohlstand gelangen wird, muβ, wie man es leicht einsieht, einen auβerordentl<ichen> Eindruck auf die herumwohnenden Nachbarn machen. Und so würde das Gute auf eine unmerkliche Art sich erweitern. Nach den Localkenntnissen, die ich mehr oder weniger von diesen Gegenden habe, kann ich zu diesem Zweck keinen passenderen Ort vorschlagen, als das kleine Dörfchen

1 [st<ehen>].2[Und]. 3[sind sie auf im Stande]. 4die Kultur [andern mitteilen]5durch ihre ökonomischen Kenntnisse [sich vor andern auch Lebensunterhalt hinreichend zu verschaffen]. 6[an]. 7[ist].

Kanaker,5 Worst von Eriwan. Hier zieht die groβe Landstraβe von Grusien nach Persien und der Türkei hin. Man ist mitten in der Stadt und dennoch auf dem Lande. Esl vereinigt alle diejenigen Vorzüge in sich, die ich oben angegeben habe.

Das wichtigste, aber auch das schwerste dabei ist: Gute, geschickte, hauptsächlich aber sittllch erprobte Lehrer zu finden. Wer kennt jene geheime Kraft nicht, wodurch das junge, für alles Schöne und Gute empfängliche Gemüt der Jugend sich fesseln und regieren läβit? Schwerlich könnte ein Ausländer, der das Land so wenig kennt und dem Volke so fremd ist, jenes Interesse, jene hohe Begeisterung und Pflichtsschuldigkeit für das Vaterland und seine Landsleute in sich fühlen, wie ein einheimischer, wenn er auch2 an Kenntnissen und Geschicklichkeiten ihm nachsteht, fühlen kann. Doch können sie für Landwirtschaft, Technik, Naturgeschichte und Geo metrie, wovon sie mehr Geschick haben, sehr von Nutzen sein. Eine kleine Kolonie von deutschen Handwerkern und Landwirten, wenn auch aus nur zehn Familien bestehend, würde zu diesem Zwecke am besten zu empfehlen sein, weil diese Nation, wie bekannt, auch <in> Hinsicht der Sittlichkeit und anderer Eigenschaften und selbst ihrer Hauswirtschaft so vorteilhaft sich vor vielen ande<ren> auszeichnet. Sie müssen alsdann ausgesucht werden und vornehmlich auch solche Arbeiten verstehen, die für das Land am notwendigsten sind. So z. B. Wagenbauer, Böttiger, Mauerer, Schuhmacher, Tischler, Weber u. s. w. 3Von den Landwirt<en> müssen solche hingeschickt werden, die sich vorzüglich auf den Mühlen Land Garten und Weinbau, auf die Bearbeitung der Baumwolle, des Flachs und Hanf und auf die Viehzucht verstehen. Und in Deutschland findet man ja einzelne Landwirte, die für alle diese zugleich fähig sind. Dafür, daβ sie ein gutes, gesundes Land bekommen sollen, stehe ich; alle übrigen Vorteile hingegen, z. B. das Mittel zu ihrer Hinreise, für die erste Einrichtung ihres Hauses und z<um> Ankauf des Viehes sowohl als aller nötigen Apparate und Materialien, kann nur die Obrigkeit ihnen verschaffen. Bedenkt man, wie groβ die Bevölkerung in Deutschland ist und wie viele geschickte, sachkennende Leute, aber weil ihrer dort zu viele sind, entweder das Land ganz verlassen oder auf die unseligste Art ihr Brot erwerben, so kann man sicher darauf rechnen, daβ zu einigermaβen günstigen Bedingungen hunderte sich einfinden werden, die solcher Aufforderung willig und mit Dank folgen werden. Ich habe in Livland schon manche gesprochen10), die gerne mit mir gezogen wären, wenn ich ihnen nur das Reisegeld hätte geben können. Was die übrigen Wissenschaften betrifft, so hoffe ich unter den Armeniern selbst Lehrer finden zu können. In Hinsicht der Kosten

1[hat]: 2 [an auch]:3 [Unter]:

sowohl1 für die Gebäude als auch für den jährlichen Unterhalt der Schule, kann man nichts eher bestimmen, als bis man an Ort und Stelle ist, und gehörig untersucht hat, wieviel Materialien, Arbeit2, Victualien dazu erforderlich3 und was ihre Preise sind. Die Lehrer muβten auf demselben Fuβe gestellt werden, wie die in Kronsschulen der dortigen Gegend. So wird man mit der Zeit ein Werk zu Stande bringen, wodurch Tausende, aus Armut und Unglück gerettet, Segen mit frohem, inbrünstigem Herzen zu demjenigen erheben werden, von dem alles Gute herkommt, und Liebe, Dankbarkeit, Erkenntlichkeit gegen denjenigen fühlen, durch dessen Güte und Wohltaten sie beglückt worden sind!/ 8 Könnte ich endlich so frei sein [und] von der Freigebigkeit der Regierung die einzige Gnade ausbitten, mir eine Unterstützung an Geld gleich im Anfange auszusetzen, daβ ich im Stande wäre, einen Versuch mit einem von den oben angeführten Produkte anzustellen und es im groβen treiben zu können, so verpflichte ich mich, nicht allein meine Schuld zu einem festzusetzenden Termine auszuzahlen, sondern auch die Unkosten zur jährl<ichen> Reparatur der Anstalt und zum Unterhalt der freien Schüler nach einigen Jahren selbst zu übernehmen. Zum Termine brauche ich nur so viel Zeit, bis ich das4 Produkt zur völligen Reife und Anwendung gebracht habe./

1 [von]. 2 [Welt]. 3 [sind]. 4[der].

<ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԵՎ ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԻ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՈԻ ԿՈՒԼՏՈՒՐԱԿԱՆ ՎԻՃԱԿԸ ԲԱՐԵԼԱՎԵԼՈՒ ՈՒՂԻՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ> Եթե յուրաքանչյուր հավատարիմ հպատակի, իբրև մարդկային հասարակության անդամի, պարտականությունն է, ըստ իր հայեցողության, փորձառության և գիտելիքների, հնարավորին չափով ձգտել օգտակար լինելու այն պետությանը, որի պաշտպանությունը և բարեգործություններն է նա վայելում, աջակցելով նրա շահերին և կանխելով նրան հասանելիք վնասները, ապա որչափ առավել ևս պետք է իր մեջ զգա այդ սուրբ պարտականությունն ա՛յն հպատակը, որն ազատվել է ստորացուցիչ խոնարհությունից, վայելում է ո՛չ միայն պաշտպանություն և բարեկեցիկ կյանք, այլև իր ամբողջ էությամբ պարտական է այդ պետությանը։ Իմ Հայրենիքի ազատագրության միտքը պետք է ողջ կյանքիս ընթացքում խնդությամբ և շնորհակալությամբ լցնի իմ սիրտը և ջերմ մաղթանքներ ուղղի Ռուսաստանի անհողդողդության և հարատևության համար դեպի այն էակը, որի հայրական սիրտը մեզ էլ արժանացրել է մի բարեգործ կառավարության՝ այն բոլոր նեղություններից և ցավերից հետո, որոնց ներքո մենք դարեր շարունակ տառապել ենք։ Շնորհապարտ լինելով ամենաբարի նախախնամությունից այդ թանկագին պարգևի համար և երջանիկ՝ իմ հայրենակիցների համար այդ չափազանց կարևոր ժամանակաշրջանի նկատմամբ, ես վաղուց ի վեր և անհամբեր սպասում էի այն պահին, որ մի ավելի բարձր ձեռք ինձ հնարավորություն տար կարծիք հայտնելու, որի հետ անշուշտ կապված չէ ո՛չ մի այլ նպատակ, քան իմ սրտաբուխ ցանկությունը՝օգտակար լինել իմ հայրենիքին: Բայց որ ես նորին մեծության ողորմածության շնորհիվ սերտ շփման մեջ եմ մտնում իմ նոր հայրենիքի հետ և հանդգնում եմ կառավարությանը պլաններ առաջադրել իմ ազգի և երկրի համար1), ապա այդ բոլորը անում եմ ո՛չ թե կողմնապահությունից և ծայրահեղ հայրենասիրությունից, այլ անկեղծ և հաստատուն համոզմամբ2)։ Սա մի ուրիշ ժամանակաշրջան է, երբ Հայաստանը չնայած իր փոքրիկ տարածության, որ նա գրավում է Անդրկովկասյան երկրների միջև, չնայած նրան, որ մինչև այժմ իր բազմաթիվ հզոր, բայց և բիրտ հարևանների միջոցով զրկվել է և չի արժանացել ոչ մի տևական կուլտուրայի, <այնուհանդերձ> հայ ժողովուրդն ինքնըստինքյան ո՛չ միայն ամենակուլտուրականն է, այլև այն ժողովուրդն է, որի բնավորությունը և ապրելակերպը նպաստում են, որ նա լուսավորություն տարածի իր հարևանների մեջ։ 1Ես այս պլանով աչքի առաջ ունեմ ո՛չ միայն Հայաստանի, այլև անդրկովկասյան մյուս ժողովուրդն երի բախտավորությունը։ 1[Իրավամբ արժանանա կառավարության հատուկ ուշադրությանը]:
1Իմ անխախտ համոզումն է, որ միմիայն Ռուսաստանն է ի վիճակի ասիական ժողովուրդների համար ձեռք բերել նրանց սրտանց տենչացած այդ երջանկությունը։ Անշուշտ առանց դիտավորության չէ՛, որ նախախնամությունը այդ պետությանն է վստահել նրանց ճակատագիրը։ Ռուսաստանի հաժկու բազուկը պետք է և կարող է այդ բանը իրականացնել ու հաստատել մարդկության այս առաջին օրրանում, որը նա այժմ ազատագրել և իր պաշտպանության տակ է առել։ Հազարավոր սերունդներ պետք է ավանդեն այդ փառքը որդոց որդի և իրենց սրտերի մեջ մի հավիտենական հուշարձան կանգնեցնեն այդ առթիվ։ Ելնելով այդ տեսակետից, ես առանց խղճի խայթ զգալու կարող եմ իմ ժողովրդին դնել այդ իշխանության հոգատարության ներքո, և այդ դեպքում իմ ամենասուրբ պարտականությունը պիտի լինի ուշադրություն դարձնել այն միջոցներին, որոնք հիմնված են երկիրը ճանաչելու և երկարամյա փորձառության վրա։ Փորձը հաստատում է, որ այն ժողովուրդները, որոնք իրենք իրենց մեջ որոշ չափով չեն զգացել մտավոր զարգացման հակում, չհասկանալով իրենց վիճակի անհարմարությունը, չեն աշխատել բարելավել այն և չեն հետևել իրենցից կուլտուրայով և մտայնությամբ զերազանց հարևան ժողովուրդներին, և որ նրանք իշխանության բարեգործություններն ու բարեմիտ մտադրություններն անտարբերորեն վանում են իրենցից, փոխանակ ընդունելու։ Որքան էլ այս հակասական թվա մարդկային բնությանը, այնուամենայնիվ դրա շատ օրինակներ կարելի է գտնել դժբախտաբար ոչ միայն բոլոր երկրներում և գոտիներում, այլև կովկասյան ժողովուրդներից շատերի մոտ։ Բավականաչափ հայտնի է, թե ինչ դժվարություններ են հարուցում այժմ կառավարության այդ լավագույն միջոցառումների հանդեպ՝ մասամբ նախապաշարումներից և հին սովորություններից, բայց ավելի շատ կրքերից, մոլեռանդությունից և ծուլությունից այլասերված այդ ժողովուրդները: Նման աննպաստ հարևանների միջավայրում Հայը վաղուց ի վեր պահպանել է ոչ միայն խաղաղասեր, ամեն տեսակ լավ ու գեղեցիկ բաների նկատմամբ զգայուն, աշխույժ միտք, այլև հոգեկան այնպիսի մի վիճակ, որը նրան հնարավոր է դարձնում շնորհակալությամբ ընդունելու և2 օգտագործելու իրեն ցուցաբերած ամեն մի բարեգործություն։ Այսպիսի շոյող առավելություններ առանց հիմունքի վերադրել մի ժողովրդի, որին ես ինքս էլ եմ պատկանում, կլիներ մեծ անարդարություն։ Բայց տակավին օտարազգի ճանապարհորդները, որոնք անշուշտ ամենաանաչառ կերպով կարող էին դատել իրենց միանգամայն անծանոթ մի ժողովրդի մասին, զանազան առիթներով, երբ նրանք ծանոթացել են հայերի հետ թե՛ նրանց հայրենիքում և թե՛ այնտեղից դուրս, մեծ համակրանքով են խոսել այն մասին, թե ինչ օգուտ կբերեր, ինչպես Ասիային, այնպես էլ Եվրոպային, այդպիսի մի եռանդուն և աշխույժ ժողովուրդ, եթե այն լիներ ավելի կրթված և լուսավորված։ 1 [Առանց այդ պլանը սահմանափակելու միմիայն նրանցով, ոքոնք ենթակա են ռուսական իշխանությանը]: 2 [աշխատելու այն արգասավորել]։
Նրանց առևտրական ոգին արդեն մի ակնբախ ապացույց է այն բանի, որ հայերին վիճակված է երկու աշխարհամասերը միացնել և ավելի ու ավելի ամրապնդել: Սակայն հայերը պետության համար կարևոր են ոչ միայն առևտրով։ Ամենուրեք,ուր նրանք նստակյաց են, լինի այդ Կովկասում, Պարսկաստանում, թե Թուրքիայում՝ մեծ մասամբ նրանց ձեռքումն են եղել և մինչև այսօր էլ նրանց ձեռքումն են գտնվում թե՛ արհեստները, թե՛ արդյունաբերությունը և թե՛, մանավանդ, հողագործությունը։ Թերևս այս է եղել այն միջոցը, որով նրանք ի վիճակի են եղել իրենց թշնամի տիրակալներին բավարարելու, ինչպես նաև իրենց քաղաքական գոյությունը և ազգությունը ավելի քան հազար տարի պահելու վաղուց ի վեր արդեն չքացած իրենց հարևանների շիրիմների վրա։ Չնայած որ նրանք ապրել են մի այդպիսի ծանր և դաժան ճնշման ներքո, շրջապատված են եղել բացարձակապես ավազակներով, այնուամենայնիվ նրանց բարեպաշտ միտքը երբեք չի այլասերվել նման կրքերով, երբեք չի բթացել դեպի կրթությունն ու կատարելագործությունը խոյացող նրանց ոգին։ Նույնիսկ լեռներում բնակվող հայերի մեջ, որոնք ամենևին հստակ միտք չեն ունեցել և չէին էլ կարող ունենալ, ես նկատել եմ ամենամեծ հակում դեպի կրթությունը։ Դրանից է, որ նրանց մոտ, անգամ, առած է դարձել՝ ով գրել կարդալ չգիտի, նա կես մարդ է։ Նրանց ջանասիրությունը, նրանց կրթության ծարավը, որոնցով նրանք աչքի են ընկնում ներկայումս անդրկովկասյան բոլոր դպրոց ներում, ուր ամենից շատ իրենք են հաճախում, անկասկածորեն հաստատում է այս։ 1Այս բոլորին ավելանում է նաև նրանց այն նպաստավոր հատկությունը, որ նրանք ընդունակ են իրենց հարևան այն ժողովուրդների մեծամասնության լեզուն, սովորություններն, առանձնահատկություններն ամենից լավ իմանալու և յուրացնելու, որոնց մեջ նրանք ամենուրեք ցրված ապրում են. մի հանգամանք, որն առաջադրած նպատակի համար կարևոր նշանակություն ունի2: Հասկանալի է, սակայն, որ նման նպաստավոր ձիրքերն ու հատկությունները կարիք ունեն իմաստուն և նպատակահարմար ղեկավարության և կատարելագործման։ Որովհետև պետք է պատկերացնենք մեզ, որ հայերը ամեն բանում, ինչով որ նրանք զբաղվում են, լինի այդ առևտուր, արտադրություն, թե երկրագործություն, միայն այդ տեսակետից նրանք պետք է գովասանքի արժանանան և գնահատվեն, որովհետև նրանք այդ բոլորով տարբերվում են իրենց հարևաններից և այնպիսի մի էական գիծ են ցուցադրում իրենց բնավորության և հակումների մեջ, որոնց վրա կարելի կլիներ շատ գեղեցիկ և լավ բաներ կառուցել: 1 Թերևս կարելի է նաև հուսալ, որ հնարավոր է [հենց այս ժողովրդի միջոցով ժամանակի ընթացքում արագ մի ընդհանուր քաղաքակրթություն տարածել այդ երկրներում [նրա հարևանների մեջ], որովհետև հայերը, բացի վերը հիշած հատկություններից, ունեն նաև շնորհք իրենց այն հարևան ժողովուրդների լեզուն, սովորությունները, աոանձնահատկությունները ամենից լավ սովորելու և յուրացնելու, որոնց մեջ նրանք ցրված ապրում են]։ 2 [Իմ նպատակը չի եղել այսպես համառոտակի տալ այն բոլոր մանրամասնությունները, որոնցով կարելի կլիներ ամբողջական գաղափար կազմել այդ մարդկանց [այդ ժողովրդի]զբաղմունքի և գործերի մասին: Բացի դրանից, անտեղի չէր լինի հիշատակել այն, որ իմ երկար բացակայության հետևանքով ես շատ բան մոռացել եմ: Այս տվյալները կարող են ընդհանուր ակնարկ համարվել:Եթե ես այնքանբախտավոր լինեի [բարի երկինքը, սրտերը] սրանով իմ իշխանության ուշադրությանն արժանանալու և իմ սպասելիքները որոշ չափով հաջողությամբ պսակվեին, ապա ես կպարտավորվեի իմ ամենամեծ բավականությունը համարել՝ իմ հայրենիքը և նրա առանձնահատկություններն ուսումնասիրելը, որչափ ինձ հնարավոր կլինի, և այդ բոլորը ժամանակի ընթացքում կհրապարակեի]։
Սակայն, եթե նրանք այն ուղիով ընթանան, որովանցել են նրանց ծնողներն ու նախահայրերը, ինչպես մինչև այժմ եղել է, ապա կարելի է սպասել, որ նրանց չեն օգնի ո՛չ իրենց բնական ձիրքերը, ո՛չ էլ ջանասիրությունը, և երկիրը ո՛չ մի աչքի ընկնող բան ձեռք չի բերի նրանց միջոցով։ Որովհետև, չնայած նրանց ողջ ճարտարության և աշխատասիրության, նրանք և, ընդհանրապես, գյուղացիությունը, այնքան են ենթակա եղել չքավորության և սովի, որ շատ վայրերում իսկապես ցավալի է տեսնել, թե որքա՜ն աղքատ և թշվառ են նրանք ապրում: Դրանում, անշուշտ, մասամբ մեղավոր է նախկին կառավարությունը, որը մինչև վերջին կաթիլը ծծել է նրանց արյունը, բայց ավելի շատ մեղավոր է այն խեղաթյուրված գործելակերպը, որով նրանք վարում են իրենց գործերը։ Համենայն դեպս ներկայումս նրանց վիճակը ամեն տեսակետից ավելի է հեշտացել, քան առաջ էր, որովհետև, նրանք այժմ [այնպես] չեն ճնշվում և հալածվում, կարիք չունեն այլևս [այնքան] շատ հարկեր տալու և որևէ հոգսեր ունենալու իրենց սեփականության նկատմամբ, բայց այդ բոլորը նվազ օգուտ կբերի նրանց, որովհետև նրանք դեռևս ի վիճակի չեն նման առավելություններից ինչպես հարկն է, օգտվելու։ Ինչպես պետք է, և կարող է մի վաճառական որևէ աչքի ընկնող բան ձեռնարկել և դրանով իրեն և ուրիշներին օգտակար լինել, երբ նա իր լեզվով ո՛չ կարդալ և ո՛չ էլ գրել գիտի, երբ նա ամենահասարակ թվաբանական չորս գործողություններին անտեղյակ է, որի աշխարհագրական գիտելիքները սահմանափակվում են ամենաշատը ճա նապարհորդական մի քանի միօրինակ ուղիներով, և որը արտասահմանի բոլոր արտադրանքների և պահանջների հանդեպ առևտրի ասպարեզում, կարող է լոկ պատրաստի կտորեղենները մետաքսով փոխանակել1։ Ւնչպե՞սպետք է նրա, մտքովն անցներ այն, որ իր սեփական երկրում կան այլ մթերքներ ևս, որոնք կարող են նրան ոչ պակաս շահ բերել, քան այդ ապրանքները, եթե նա դրանց վրա որոշ ծախսեր կատարեր։ Եվ եթե այդ ունևոր դասակարգը այդքան թերի է կատարում իր գործերը և նվազագույն ուշադրություն իսկ չի դարձնում իր երկրի արտադրանքին, ապա ինչպե՞ս կարող են այդ երկրում, գյուղացիության մեջ, արդյունաբերությունը և բարեկեցությունը զարգանալ։ Սակայն վաճառականների կատարելագործության համար կատարվելիք ծախքերը հենց իրենք կարող են հոգալ։ Ընդհանուր առմամր նրանք ունևոր են, նրանցից ոմանք ունեն անգամ նշանակալից կարողություն (այստեղ ես խոսում եմ Թիֆլիսում ապրող վաճառականների մասին, Երևանում այդպիսիք չկան), նրանք շփում ունեն կրթված ազգերի մարդկանց հետ, որոնց հոգեկան գերակշռությունը կարող է ազդեցություն ունենալ նրանց վրա և, վերջապես, նրանք հնարավորություն ունեն իրենց երեխաներին ուղարկել կառավարության հիմնած դպրոցները՝ Կովկասի թե այս և թե այն կողմում։ Անշուշտ ավելի լավ կլիներ, եթե գոնե մի քանի վաճառականների որդիներ սովորեին և կրթվեին մի կանոնավոր առևտրական դպրոցում, որպեսզի իրենց օրինակով կարողանային ազդել ուրիշների վրա։ Սակայն նույնը չի կարելի ասել երկրագործների և արհեստավորների մասին։ 1[Կամենում է մետաքսով զբաղվել]:
Նրանք սահմանափակված են իրենցով և, հետևաբար, դժվար թե կարողանան ավելի լավ վիճակի հասնել: Նրանց լիակատար կտրվածությունը կուլտուրական ժողովուրդների հետ ամեն տեսակ երթևեկությունից և շփումից հնարավորություն կտա նվազ չափով, կամ գրեթե երբեք էլ հնարավորություն չի տա, որ նրանք հասնեն ավելի լավ հայացքների և գործիմացության։ Եվ որովհետև նրանք ամեն ինչ անում են` լինի դա երկրագործություն, կամ որևէ արտադրութուն՝ փոքր չափով, անշնորհք և անճաշակ, այդ պատճառով էլ հազիվ թե նրանց ունեցվածքը կարողանար այնպիսի աչքի ընկնող չափերի հասնել, որ կարողանային մտավոր կրթության ձգտում զգալ։ Եթե այնտեղ լինեին գոնե հարուստ կալվածատերեր կամ ազնվականներ, ինչպես Վրաստանում, ապա կարելի կլիներ նրանց վրա հույս դնել։ Հայ երկրագործը թեև, ի բարեբախտություն յուր, ուրիշի ճորտ չէ և ունի իր սեփական հողակտորը, սակայն ի՞նչ օգուտ կարող է նա ունենալ այդ բոլորից, եթե նրան չտանեն1 այն ուղիով, որպեսզի նա կարողանա, ինչպես հարկն է, օգտվել այդ առավելություններից։ Սակայն այդ բոլոր արգելիչ հանգամանքները կարելի է այնուամենայնիվ նվազագույն համարել նրա համեմատությամբ, թե ինչպես է նա իր այգին տնկում և խնամում, ինչպես է մշակում իր դաշտը, թե ինչ գործիքներ և միջոցներ է գործադրում դրա համար։ Ես նրանց կցանկանայի ո՛չ թե հարստություն կամ մի ավելի լավ բան, այլ այն, որ նրանք ի վիճակի լինեին ընդհանրապես իրենց օրական պիտույքները բավարար չափով հայթայթելու և այնքան միջոցներ ունենային, որ կարողանային կանոնավոր հագնվել։ Սրտիցդ արյուն է կաթում, երբ տեսնում ես նրանց հանդերձանքը, որը երկրի շատ վայրերում ավելի շատ ցնցոտիներից կարկատած մի վերնազգեստի է նմանում, քան հագուստի։ Եվ դա՝ այնքան հարուստ մի երկրում։ Ամառվա կեսին, երբ արևի ճառագայթներն այնպես են տաքացնում քարքարոտ գետինը, որ քիչ է մնում ոտքերդ այրվեն կոշիկների մեջ, հաճախակի կարելի է տեսնել, թե ինչպես կանայք և երեխաները, այդ քնքուշ էակները, բոկոտն շրջում են այս ու այն կողմ։ Ձմեռն էլ նրանց չի տալիս ավելի լավ պատսպարվելու միջոցներ։ Որ դրա պատճառը սովորությունը չէ, կամ թե ծուլությունը, երևում է նրանից, որ նրանք, որոնք ավելի լավ միջոցների տեր են, երբեք թույլ չեն տալիս, որ իրենց ընտանիքը այդ թշվառ վիճակին հասնի։ Էլ ինչո՞ւ զարմանալ, երբ 30 40 ընտանիքից բաղկացած մի գյուղ ի վիճակի է ամենաշատը միայն 5 6 գութան պահել և դաշտ ուղարկել, և սրանք իրենց հերթին այնքան վատորակ են, որ հարկավոր է լինում ամենաքիչը 10 12 եզ լծել և 5 6 բանվոր բանեցնել, և որովհետև ո՛չ լծկան անասունները և ո՛չ էլ օրավարձը էժան չեն, ապա կարծում եմ պարզ է, թե որտեղից է առաջանում այդ չքավորությունը և որտեղից՝ հաճախակի սովը։ Հարկավոր է, որ 6 8 ընտանիքներ միանան միմյանց հետ, որոնցից մեկը հաճախ կարող է տրամադրել իր միակ բանվորին, իսկ մյուսն իր միակ եզը, մի լրիվ գութան սարքելու համար։ Եվ այսպիսով, մշակում են նրանք իրենց դաշտերը հերթով, որոշ աշխատանքային օրերի։ Ով ավելի շատ մարդ կամ անասուն տրամադրի, նա էլ ավելի մեծ բաժին կստանա բերքից, այնպես որ, եթե մեկին բաժին է հասնում 1 [Եթե նա ի վիճակի չլինի այդ առավելություններն օգտագործելու]:
10 գութանային աշխատանքային օր, ապա նա առաջին կարգի երկրագործ է համարվում։ Շատ չքավորներ պետք է բավականանան 2 3 աշխատանքային օրով և ուրիշ միջոցով իրենց գլխի ճարը տեսնեն։ Սրանից շատ ավելի վատ և խղճուկ է նրանց սայլը։ Մի երկակնանի տձև, աննպատակահարմար, ծանրաշարժ, հաստ տախտակներից շինված բան՝ այդ է հենց, որ այնտեղ սայլ են անվանում։ Եվ, այնուամենայնիվ, մի մեծ գյուղ ունի ամենաշատը 4 5 սայլ։ Եթե երկրագործության երկու ամենաառաջնակարգ և կարևորագույն լծակներն այս երկու գործիքներն են, ապա հեշտությամբ կարելի է պատկերացնել, թե ինչ է հնարավոր դրանցով անել և թե ինչ որակի կլինեն մյուսները։ Հնձած սակավաքանակ հացահատիկը կալսելու համար նրանց հարկավոր է 2 3 ամիս, որովհետև նրանք գաղափար չունեն իրենց երկրում կալսիչ և քամահար մեքենաների մասին և կալսում են մոտավորապես այնպես, ինչպես երբեմն հին եգիպտացիք և հրեաները։ Մի զույգ եզների լծափայտին սովորաբար կապում են մի հաստ, հետևը լայն, տակից <կայծ> քարեր մեխած և բավականաչափ հաստ տախտակ, որն առջևից նեղ ու կորացած է և մի անցք ունի, որով նա պարանով միացվում է լծին, կամի վրա մի մարդ, նստած կամ կանգնած, եզներն անդադար շրջանաձև քշում է փռված հաշանի վրայով, առավոտից մինչև երեկո, և 5 6 օրից հետո միայն վերջանում է աշխատանքը։ Նույնչափ դանդաղ է ընթանում նաև հացահատիկի մաքրումը։ Այս բոլորը կատարվում է բնականաբար այնպիսի ժամանակ, երբ անձրև չի գալիս, ուժեղ քամի չի՛ փչում, ուրեմն՝ տարվա ամենաջերմ եղանակին և արևակեզ շոգին։ Չլսված բան է մեզ մոտ, որ քաշելու համար ձիեր օգտագործեն: Նույնիսկ ո՛չ միայն որևէ բան արտահանելիս և ներմուծելիս, այլ նաև հացահատիկն ու խոտը և առհասարակ ամեն ինչ, որ ավելի մեծ ուժի սպառում է պահանջում, բառնում են ձիերի և եզների մեջքին և այդպես տեղափոխում ընդորում քշողը, եթե նույնիսկ 10 14 օր պահանջվի որևէ բան տեղափոխելու համար, այդքան ժամանակ ստիպված է իր անասունների հետևից ոտքով գալ, քանի դեռ օգտվում է նրանցից։ Որպիսի՜ թշվառ ճակատագիր մարդկանց և անասունների համար։ Նույնպիսի դժվարությամբ կարող է մեր գեղջուկը հասկանալ, որ փայտից կարելի է պատրաստել ամաններ և տակառներ ոչ միայն տնային կարիքների, այլև ուրիշ նպատակների համար, և որ դրանք ավելի լավ և ավելի նպատակահարմար կլինեն, քան իր թանկ ամանեղենը։ Դե՛հ, հիմա տե՛ս, թե նա մեր երկրի ամենաընտիր և ամենաազնիվ բանը՝ գինին ինչպե՛ս պետք է պատրաստի, պահի և արտահանի։ Իսկ եթե հաշվի առնենք նրա տնային և այլ գյուղատնտեսական սարքավորումներն ու շենքը, ապա հարկավոր կլիներ մի ամբողջ աշխատություն գրել դրա մասին, այդ բոլորը, ինչպես հարկն է, նկարագրելու համար։ Մեր երկրի ամենամեծ դժբախտությունը նրանումն է, որ մինչև այժմ ոչ մի տեղ չեն մտահոգվել ուսումնասիրելու զանազան հողերի հատկությունները և նրանց մշակումը կապելու այնպիսի մթերքների հետ, որոնց համար դրանք նպատակահարմար կլինեն։ Ինչպիսին էլ ուզում է, թո՛ղլինի՝ միևնույն է մեր գյուղացու համար։ Նա ստիպված է այն ամենը, ինչ անհրաժեշտ է իր գոլությունը պահպանելու համար, խառնիխուռն ցանել ամեն տեսակ հողում, առանց նայելու՝ հարմար կլինի այն, թե ո՛չ։ Նման գործելակերպը միանգամայն անխուսափելի է, որովհետև այլապես մարդ կամ քիչ կամ էլ ոչ մի
կենսամիջոց չի կարող փողով ձեռք բերել։ Մենք ունենք լեռնահովիտներ և դաշտավայրեր, երկուսն էլ իրարից միանգամայն տարբեր՝ թե՛ իրենց բնական դիրքով, թե՛ հողով և թե՛ կլիմայով, բայց երկուսն էլ չափազանց կարևոր և նպատակահարմար են ավելի լավ տնտեսության համար։ Նրանցից յուրաքանչյուրը բնականաբար առանձնապես հարմար է այս կամ այն մթերքն արտադրելու համար։ Դաշտավայրը, որտեղ ջերմությունն այնքան բարձր է ամառը, որ ո՛չ խոտ, ո՛չ էլ ցողուն կարող է աճել, եթե ամեն ամառ ամենաքիչը 3 4 անգամ չջրվի, կարիք ունի, անշուշտ, մեծ հոգատարության, խնամքի և ջանքի, բայց դրա փոխարեն էլ տալիս է ամենագեղեցիկ և ազնվագույն բույսեր, որոնք կթվեմ ստորև։ Բացառապես այդ բույսերի մշակմանը պիտի հատկացվեին դաշտավայրերը: Հազարավոր փորձեր ցույց են տվել, թե ինչպիսի չնչին բերք է ստացվում դաշտավայրում՝ հացահատիկի բազմաչարչար և ծանր մշակումից և դրա համար էլ ամենամեծ տխմարություն և չարագործություն է, որ այնուամենայնիվ այդ ամենուրեք կիրառվում է։ Այնուհետև՝ մի հացահատիկի դաշտ, որ գոնե շահավետ ձևով օգտագործելու համար պահանջվում է տարեկան 4 5 անգամ ջրել, պետք է որոնել հատկապես այնպիսի տեղում, ուր նրա բնական դիրքը հարմար լինի ջրին տալու ո՛չ շատ արագ և ո՛չ էլ շատ դանդաղ ընթացք, այլ մի դյուրընթաց, մեղմ հոսանք։ Այնուհետև՝ ամբողջ վարելահողը, որքան էլ մեծ լինի, խնամքով տափանում են և բանջարանոցի նման բաժանում բացառապես երկու և կես սաժենից աւքելի լայնություն ունեցող փոքրիկ մարգերի, որոնք ձգվում են ջրի3) հոսանքի ուղղությամբ։ Դրանք պետք է այնպես պատրաստվեն, որ ջուրն ինքը, հացահատիկը աճելուց հետո, առանց կանգ առնելու ամենուրեք հավասարաչափ բաշխվի։ Եթե այս բոլորին ավելացնենք վերը հիշված երկրա գործական գործիքների աննպատակահարմարությունը, եթե նկատի առնենք, թե ինչպիսի դժվարություններ, ինչպիսի ժամավաճառություն և ուժի սպառում պիտի պահանջի այս ձևով կատարված աշխատանքը և որքան թանկ պիտի նստի, ապա իսկապես իր սրտում մարդկային զգացումներ ունեցող մեկը չի կարող չկարեկցել այդ խեղճ մարդկանց և նրանց բազմատանջ կյանքին։ Չպետք է մոռանալ նաև, որ ոչ ամբողջ երկիրն ունի այնպիսի նպաստավոր դիրքեր և, հետևաբար՝ լայնածավալ հողամասեր, որոնք կարող էին հարմար լինել այլ մթերքների, հատկապես անտառային մշակույթների համար, որոնց պակասությունը մեծապես զգացվում է ամբողջ երկրում ևորոնք (հողամասերը) իզուր կորչում են։ Իսկ, ընդհակառակը, լեռնահովիտները, որտեղ մշտական գարունը թարմ ցողերով և ամառն իր հաճախակի անձրևներով ամեն առավոտ զվարթացնում և կենդանացնում է փխրուն, պարարտ և ուժեղ հողը, կարծես բնությունից կոչված են հենց հացահատիկային բույսեր աճեցնելու։ Այնտեղ արդեն կարիք չկա նկատի առնելու ո՛չ հողերի դիրքը, ո՛չ դաշտի անհարթությունը և մարգերի բաժանելը և ո՛չ էլ ոռոգումը, այլ հարկավոր է միայն դրանք վարել, ցանել, տափանել և հացահատիկը հասունանալոլց հետո, բերքը հավաքել։ Բնականաբար այդ դեպքում լիովին մի կողմն են մնում թե՛ բանվորների և թե՛ անասունների քանակը: Այդպիսի վարելահողեր կարող են լինել Երևանի նահանգի միայն մի քանի գավառներ, օրինակ՝ Գյումրին, Շորագյալը, Փամբակը,Մաստարան, Ապարանը, Գյոզչան: Այդ գավառները, որտեղ հացահատիկի
մշակությունը այնքան քիչ խնամք է պահանջում և այնպես չափազանց լավ աճում, կարող էին իրենց հարևան և անգամ ռուսական հողերից դուրս գտնվող երկրներին հացահատիկ մատակարարել, ո՜ւր թե` Երևանի փոքր նահանգին։ Բնական է, որ նրանք պետք է միմիայն այդ նպատակի համար գործադրվեն։ Կարելի է նաև ո՛չ պակաս հաջողությամբ այդ լեռնամասերում աճեցնել գյուղացու համար այնքան արժեքավոր պտուղը` կարտոֆիլը, որը, բացի Թիֆլիսից, դեռ ամբողջ երկրում հայտնի չէ։ Ինձ թվում է, որ նույնպես կարևոր կլիներ այդտեղ տարածել ռուսական ձիերի տեսակը, որպես բանող անասուն, որովհետև տեղական ձիերը շատ քնքուշ են, և թերևս շատ տաքարյուն՝ նման ծանրություններին դիմանալու համար: Ինքնըստինքյան հասկանալի է, որ միայն երկրի կառավարությունը ի վիճակի կլինի այժմյան տնտեսական պայմաններում այդպիսի մեծ փոփոխություններ մտցնելու, կենսագործելու և խրախուսելու։ Այդ դաշտավայրերում հանդիպող բնական արտադրություններից ես դեռ հաշվի եմ առնում <միայն> բազմատեսակ պտուղների և մրգերի տեսակները, թեև ամեն մարդու հայտնի է, որ չորացած և թարմ պտուղների որքա՜ն տեսակներ են դուրս տարվում մեր երկրից դեպի արտասահման, իսկ մեր հայրենական պտուղները Կովկասի այն կողմում չնչին օգուտ կամ ոչ մի օգուտ չեն բերում մեր երկրին։ Չե՞ն կարող մեր կիտրոնը, թուզը, ձիթապտուղը, հրաշալի դեղձը, ծիրանը, սալորը
բազմազան
նուռը, տանձը, սերկևիլը և ուրիշ շատ ու շատ պտուղներ, որոնց անունները ավելորդ եմ համարում թվել՝ մեր հայրենիքին նույն ծառայությունը մատուցել, ինչպես արտասահմանյան <երկրներից> ներմուծվող ապրանքները։ Ինչպիսի՜ եկամուտի աղբյուրներ են ցամաքում մեր երկրում նման անփութության հետևանքով։ Սակայն նախքան անունը տալը, հավանաբար յուրաքանչյուրը կկռահի, թե տեղական արտադրություններից որն եմ ես համարում գլխավորապես ամենաընտիրը և թանկարժեքը:Դա մետաքսն է: Մեր երկրում քիչ տեղեր չկան, որտեղ կարող է չնչին ջանքերով զարգանալ արդյունագործության այդ արժեքավոր ճյուղը։ Ինձ համար միանգամայն անհասկանալի է, թե ի՞նչ նպատակ է ունեցել պարոն Կոստիլանին և ինչ ձևով է գործը սկսել, որ այդպիսի մեծ գումարներ ու ջանքեր է շռայլել, ձեռնարկությունը անհաջողության է մատնել և այդ ազնիվ արդյունաբերական ապրանքը վարկաբեկել։ Եթե նա որպես օտարերկրացի կամեցել է գործարան բանալ մետաքսի մշակույթը կատարելագործելու և դրանով այդ նոր արդյունաբերության ճյուղը բարձրացնելու համար, ապա նա թե՛ միջոցների և թե՛ տեղի նկատմամբ սխալ ընտրություն է կատարել։ Որովհետև մի վայր, որտեղ անգամ ամենահասարակ արհեստը այնքան վատ է տարվում և որտեղ բնակիչները, հենց իրենք՝թիֆլիսեցիք, ամենաթեթև աշխատանքից խուսափում են, ծուլանում են մետաքսի գործով զբաղվելու, որի մասին գաղափար անգամ չունեն, և որը անշուշտ քիչ ջանք ու աշխատանք չի պահանջում, ինչպե՞ս կարող է այնտեղ գոյություն ունենալ մի գործարան, որի համար անպայմանորեն հարկավոր են վարժ բանվորներ։ Ուրեմն ի՞նչ կնստեին նրան այդ բանվորները և դրա համար հարկավոր գործիքները, եթե նա այդ բոլորը բերել տար արտասահմանից։ Սակայն ես կարող եմ սխալվել, թերևս նրա վաղաժամ մահն է խանգարել գործին և ապարդյուն դարձրել։
, խաղողը, որի տեսակները այնքան
են, ինչպես թերևս ոչ մի տեղ, մեր
Կասկած չկա, որ մեր երկիրը, որտեղ կուլտուրան այնքան ցածր աստիճանի վրա է գտնվում, հումք մատակարարելով շատ ավելի կշահի, քան գործարաններ բանալով, որոնց համար նախօրոք ճարտարություն պետք է ունենալ։ Այստեղ ավելի լավ կլիներ մի ապակու գործարան բանալ, որովհետև չափազանց մեծ կարիք կա ապակեղենի, մանավանդ՝ ապակե թերթից գինու շշերի, որպիսիք մինչև այժմ բերել են տալիս Մոսկվայից և այն էլ ի վիճակի են միայն հարուստները։ Բայց որ մետաքսը կարելի է շատ լավ և գեղեցիկ աճեցնել, ինչպես Ֆրանսիայում և Իտալիայում, այդ ինձ հավաստիացրեց պարոն Բարթոլեմին՝ մոսկվացի մի մետաքսավաճառ4), որի ընկեր<…. .> ը5) մի քանի տարի Պարսկաստանում լինելով, մի փոքրիկ փորձ է կատարել այնտեղի մետաքսի վրա և հաջողություն ունեցել։ Եվ ի՞նչու չպետք է այդպես լինի, երբ կլիման, հողը այնքա՜ն նպաստավոր են, երբ թթենիները այնպես հրաշալի աճում են մեզ մոտ և դեռ այսօր էլ նույնիսկ շատ գեղջկուհիներ, գործից անտեղյակ և անշնորհք, աճեցնում են այն՝ տնային կարիքների համար։ Իհարկե, շատ ցավալի կլիներ այս հանգամանքը անուշադիր թողնել, նկատի առնելով գնի բավական նշանակալից տարբերությունը, երբ Ռուսաստանում արտասահմանյան մետաքսի փթին վճարում են 2000 ռուբլի, իսկ Պարսկաստանի մետաքսի փթին՝600 ռուբլի։ Արժե դրա համար որոշ գումար հատկացնել։ Սրան կարելի էր ավելացնել նաև մեր հայրենական ֆաբրիկաների համար այնքան կարևոր առևտրական ապրանքը՝բամբակը, որի մշակությունը մեզ մոտ թեև ավելի ընդհանրացված է և տարածված, սակայն դժբախտաբար ոչ այնքան բավարար, որ հնարավոր լինի արտահանել, որովհետև դրանով գլխավորապես զբաղվում են երկու նահանգ միայն՝ Երևանը և Նախիջևանը։ Բայց նրա մշակության համար պիտանի կարող էին լինել և այլ նահանգներ՝ Կովկասի մյուս կողմը։ Եվ եթե այդպես էլ չլինի, ապա հարկ կլինի գործին մեծ ծավալ տալու համար այդ երկու նահանգների դաշտավայրերը միայն դրան հատկացնել։ Եթե այժմ մեր երկրի ներսում տարեկան սպառվում է 150 200 000 փութ, հաշվելով փութը 35 ռուբլով =5 250 000 <7 000 000>ռուբլի6), ապա որքան կաճի այդ պահանջը մի քանի տարի հետո։ Եվ եթե մեր բամբակը արտասահմանյանի որակը չունենա, ապա կարելի է այնտեղից սերմեր բերել տալ և աշխատել մերը լավացնել։ Ոչ պակաս առևտրական ապրանք կարող է լինել և ծխախոտը, որն այնպես հրաշալի ամենուրեք հասնում է մեզ մոտ և այնքա՜ն քիչ ջանքերով աճում։ Ծխախոտն արդեն կարելի է վերամշակել ծխելու և քթախոտի համար, որ այնքան էլ մեծ ջանք և ծախք չի պահանջում, և ուղարկելՊարսկաստան և Թուրքիա, որտեղ այն շատ են ծխում։ Մեր հայրենիքի ազնվատեսակ և ոչ նվազ հարկավոր և գնայուն արտադրանքների թվին են պատկանում նաև մի քանի բուսաներկեր, ինչպիսիք՝ տորոնը, դժնիկը, հափրուկը, լրջուն, կանջրակը (վայրի քրքումը) և շաֆրանը (քրքումը)։ Հայկական Որդան կարմիրը Արարատի ստորոտում, որի մասին այնքան շատ է խոսվել, դժբախտաբար կարծես ուշադրության չի արժանացել մինչև այժմ մեր երկրում, թեև շատ ցանկալի կլիներ այդպիսի մի արժեքավոր նյութ աչքաթող չանել։ Որովհետև չնչին կորուստ չէ մեր հայրենիքի համար, ու ներկայումս էլ միայն այդ ներկի համար տարեկան 1 440 000 ռուբլի են ուղարկում արտասահման: Միայն տորոնի գործածության համար, որ մեզ մոտ
հաճախակի է հանդիպում և երբեմն մատի հաստությամբ աճում՝ ծախսվում է տարեկան 210 000 ռուբլի: Դժնիկը գյուղացիները համարում են պարտեզային բույսերի համար շատ վնասակար և ամեն տարի մեծ քանակությամբ ոչնչացնում են այն, դրա հետևանքով էլ մեր երկրում նրա փութը 100 ռուբլուց ավելի է գնահատվում։ Եթե սրան ավելացնենք, որ այս ազնիվ բույսը առանձին ջանք չի պահանջում, բացի ցանելուց, պտուղները հավաքելուց և չորացնելուց, ապա, անկասկած, անվարժ ձեռքերն անգամ կարող են դրա միջոցով մի արտակարգ եկամուտի աղբյուր բանալ իրենց համար։ Եթե ի մի գումարելու լինենք բամբակի, տորոնի և դժնիկի ծախքերը, այն ժամանակ կստացվի 7 400 000 ռուբլի7 ): Եթե այդ գումարի մի երրորդ մասն էլ մտներ մեր խեղճ երկիրը, որտեղ ոսկու այնպիսի սուր կարիք կա, էլ ի՞նչ չէր կարելի դրանով սկսել և անել։ Կանջրակը և շաֆրանը աճեցնում են մեր պարտեզներում, որպես զարդարանքի առարկա: Կանեփն ու վուշն առանձնապես լավ են աճում, և սրանցից դժբախտաբար այլ կերպ չեն օդտվում, բայց միայն սերմերից փոքր ինչ ձեթ հանելով, իսկ մնացածը, որպես անօգուտ բան, մի կողմ ձգելով։ Սրանց չեմ ավելացնումմի շարք այլ բույսեր, որոնցից մի քանիսը հայտնի են, իսկ շատերն՝ անհայտ, և սրանք կարող էին թերևս չափազանց կարևոր լինել բժշկական և այլ տեսակետից։ Օրինակ՝ ինդիկոն, որից միայն Անդրկովկասում գործ է ածվում 21 000 փութ, փութը 300 ռուբլի և որի մշակությունը մեզ մոտ մեծ հաջողություն է ունեցել։ Ո՞վ չգիտի, թե ինչ բուսական աշխարհ ունեն Հայաստանի դաշտերը։ Դեռ էլի որքան օգտակար նյութեր կարելի էր ուրիշ երկրներից այնտեղ փոխադրել և հաջողությամբ մշակել։ Որքա՜ն շահավետ կլիներ ձիաբուծությունը և ոչխարաբուծությունը այսպիսի չքնաղ արոտավայրերում և լեռնահովիտներում։ Չ՞է որ հայկական և պարսկական ձիերը աշխարհահռչակ են։ Բայց այդ բոլորը կարիք ունի խոհեմ ղեկավարության, բարձրագույն օժանդակության: Եվ եթե ես այնքան բախտավոր լինեմ, որ իմ ցանկությունն իրա կանանա, որը ես արտահայտել եմ վերը հիշած միջոցառումների <իրականացման> ուղղությամբ և մտադիր եմ արտահայտվելու նաև հետագայում, ապա ի՜նչ մեծ սիրով ես կնվիրեի իմ ամբողջ ուշադրությունը և գործունեությունը՝ հնարավորին չափ ավելի լավ ճանաչելու իմ հայրենիքը և նրա առանձնահատկությունները և ժամանակի ընթացքում լույս աշխարհ հանելու դրանք8): Որովետև սրանով ես ցանկանում էի միայն մի համառոտ ակնարկ տալ ամբողջ նյութի մասին, քանի որ իմ տևական բացակայության պատճառով, ինչպես նաև նրա հետևանքով, որ պատրաստվում եմվերադառնալ իմ հայրենիքը, ես ի վիճակի չէի ամեն ինչ ճշտորեն և մանրամասնորեն նկարագրելու, թե ինչ կա այնտեղ, կամ թե ինչ կարելի էր անել։ Վերջապես դառնում եմ այն գլխավոր հարցին, թե ինչպիսի միջոցառումներ են հարկավոր առաջին հերթին, միայն Ռուսաստանին նախասահմանված վեհ նպատակին հասնելու համար, այսինքն՝ անդրկովկասյան ժողովոլրդների հոգեկան վերածնությունն իրականացնելու և արթնացնելու և դրանով նրանց մեջ մի տևական երջանկություն հաստատելու համար։ Հեշտ չէ այդ հարցին պատասխան տալը, սակայն հաստատ է, որ այդպիսի մի մեծ նպատակ, ինչպես և յուրաքանչյուր մեկ այլ նպատակ պետք է ըստ ժողովրդի և երկրի պայմանների ու վիճակի քննարկվի և ի կատար ածվի։ Մենք տեսանք, թե մեր երկրում ինչ կարելի է անել և սպասել արդյունաբերության և առևտրի՝
կուլտուրայի վերակենդանացման այդ երկու, անկասկած, ազդու միջոցների շնորհիվ։ Միևնույն ժամանակ տեսանք նաև, որ հայերը կուլտուրապես ամենաընդունակներ են իրենց բոլոր հարևանների մեջ, և որ արդյունաբերությունը, ժամանակի ընթացքում, նրանց մոտ, անշուշտ, ամենաջերմ ընդունելություն կգտնի։ Ջանասեր և աշխատասեր քաղաքացին կամ գյուղացին, ինչ ազգից էլ լինի նա, քաղաքակիրթ պետության լավագույն հպատակն է։ Նա արժանի է հարգանքի և ուշադրության, որոնց նա ի վիճակի է ո՛չ միայն գնահատելու, այլև ըստ արժանվույն հատուցելու։ Նա պետք է տարբերվի սովորական ամբոխից և իր եղբայրակիցներից, որոնք զուրկ են այդ հատկություններից, և հենց նրա համար գերադասվի, որպեսզի կարողանա իշխանությունից վայելած ուշադրության և առանձնաշնորհումների հետևանքով խթան դառնալ ուրիշների համար ևս, որպեսզի սրանք էլ ընթանան նույն բարի ուղիով։ Այս տեսակետից և վերը հիշված հանգամանքներից ելնելով, ես խնդրում եմ մեր բարեմիտ իշխանությունից հատուկ ուշադրությամբ վերաբերվել հայ ժողովրդի հանդեպ և առանձին ուշադրություն դարձնել նրա կրթության վրա, որովհետև ես լիահույս եմ, որ այդ ժողովուրդը կձգտի արժանի լինելու նրա շանթերին և բարեգործություններին։ Անկասկած պակաս չափով չեն օժանդակի այդ նպատակի իրագործմանը այն բազմաթիվ դպրոցները, որոնք գտնվում են Անդրկովկասում և ուր ամենից շատ հայերն են հաճախում, բայց որովհետև դրանց նպատակաուղղվածությունը գլխավորապես այնտեղ գիտության լույսը և, առհասարակ, ընդհանուր լուսավորություն տարածելն է և ո՛չ թե որևէ գործնական նպատակ, ապա հազիվ թե առիթ լինի, որ այդ դպրոցներում ուսած երիտասարդությունը այդ տեսակետից կարողանար մի բանով օգտակար լինել1։ Որովհետև, բացի դրանից2 , նրանք միաժամանակ ի վիճակի չեն գրանցում ձեռք բերած ավելի կամ պակաս գիտելիքներով իրենց համար ստեղծելու մի կանոնավոր ապրուստ, եթե չաշխատեն ձեռք բերել պաշտոն կամ ստեղծել մի այլ եկամտի աղբյուր։ Դրան ավելանում է և այն, որ այդ դպրոցներում կրթվում են սովորաբար ունևոր մարդկանց զավակները, որոնք, բնականաբար, ազատ չեն նաև իրենց ծնողների հավակնություններից։ Եվ քիչ չեն այն դեպքերը, երբ նրանք ընդհատում են իրենց դպրոցական պարապմունքները և ստանձնում են այլ գործեր, որ բառնում են նրանց վրա ազգականները։ 1 [Նմանապես ամեն մեկը նրանցից, որպես գիտնական դասատու, պետք է ինքն իր մեջ ցանկություն, ձգտում և կոչում զգա դրա համար, որպեսզի կարողանա ուրիշներին օգտակար լինեն]: 2 [Այդ երիտասարդները կլինեն]:
Նման և այլ հանգամանքների և խոչընդոտների շնորհիվ հազիվ թե հնարավոր լինի նրանցից գիտնական դասատուներ սպասել։ Այս բոլոր արգելքներն առանց նկատի առնելու էլ միթե կարող ենք ամեն մի կրթված մարդու ուսուցիչ կարգել։ Որովհետև վեր ջինները պետք է իրենց մեջ զգան նաև ցանկություն, ձգտում և կոչում այդգործի համար։ Ապա բնական չի՞ լինի ուրեմն, որ յուրաքանչյուրը ձգտի այն նպատակին, որ [ինքն իր առաջ դրել է ուրիշների, կամ հենց իր միջոցով]9) և որից կարելի է որևէ օգուտ հուսալ։ Եվ դժբախտաբար որքան քչերն են լինում, որ իրենց եղբայրակիցներին երջանկացնելու այդ նպատակը աչքի առաջ ունենան, և կամավոր հանձն առնեն որոշ զրկանքներ ու զոհաբերություններ։ Եվ եթե առաքինության նման օրինակներ չափազանց հազվագյուտ են նույնիսկ քաղաքակիրթ երկրներում, որտեղ կրոնը, բարոյագիտությունը և հին ու նոր ժամանակների վսեմ մարդկային կերպարները այդպիսի պարտականություններ են դնում մարդու վրա՝ մանկությունից սկսած, ինչպե՞ս կարող է նույնը չլինել մի երկրում, որտեղ թանձր խավարն է պատել մարդկային հոգին, և մարդասիրության և մարդկային պարտականությունների նվազագույն հետքերն անգամ արդեն վաղուց խեղդվել են նրա մեջ՝ բռնակալության և դեսպոտիզմի շնորհիվ: Կարո՞ղ է արդյոք կլիմայի և իր տաք, բուռն և դյուրագրգիռ խառնվածքի շնորհիվ կրքոտության հակված մի արևելացի, երբ տեսնում է իր եղբայրակցի մեջ իրեն հալածողին, իրեն ճնշողին, իր ոխերիմ թշնամուն, կարո՞ղ է արդյոք սիրել նրան, մտահոգվել նրա բախտով, եթե մի ճարտար, իսկական քրիստոնյայի պես մտածող առաջնորդի իմաստուն ձեռքը չմաքրի նրա հոգին այդ կորստաբեր մոլախոտերից, չսերմանի նրա մեջ քրիստոնեական կրոնի և ճշմարիտ մարդասիրության աստվածային սերմերը: Ամենից շատ հարկավոր է այդ երկրին մի մանկավարժական ինստիտուտ, որտեղ ուսուցվեին նվազ գիտական, բայց մատչելի, տեղի բնակիչների պայմաններին և դրությանը համապատասխան և առավելապես նրանց բարոյականության և կատարելագործման վերաբերյալ գիտելիքներ, կապված գյուղատնտեսության ու տեխնիկայի նպատակահարմար դասավանդման հետ։ Եթե միայն սաներին սովորեցնեին մայրենի լեզու և ռուսերեն, և դրա հետ միասին մասամբ՝ պատմություն, աշխարհագրություն, ֆիզիկա, կրոն և գծագրություն, բայց առավել հիմնավոր՝ թվաբանություն, երկրաչափություն, բնագիտություն, մանկավարժություն և, գլխավորապես, գյուղատնտեսություն ու տեխնիկա, որոնցից վերջինները պարտավոր կլինեին նրանք գործնականապես սովորել և կիրառել, ապա դրանով մի այնպիսի գործ կանեին, որը կապված կլիներ հազարավոր բարիքների հետ: Հիշյալ վերջին երկու գիտությունների մեջ երեխաները պետք է ղեկավարվեն և կրթվեն ըստ իրենց ունակությունների և հակումների։ Շատ լավ կլիներ, եթե սկզբում դրանց կցելու լինեին, ըստ հնարավորության, մի քանի չքավոր ծնողների երեխաներ, հատկապես երկրի տարբեր գավառներից, այնպես, որ ծնողների ազդեցությունը, ուսումն ավարտելուց հետո, նրանց ետ չպահեր իրենց կրթության վերջնական նպատակից և նրանք ազատվելով այդ պահանջներից, կարողանային իրենց եղբայրակիցների նկատմամբ այն պարտականությունները կատարել, որոնք երկրի համար ամենից ավելի հարկավոր կլինեին: Նրանք չպիտի դպրոցը թողնեն, մինչև որ չյուրացնեն կանոնավոր կերպով
հարկավոր գիտելիքները, պիտի մնան դասատուների հսկողության ներքո, իսկ այնուհետև, պաշտոնական քննությունից հետ, վկայականները ձեռքներին, ուղարկվեն այնտեղ, որտեղ գյուղատնտեսական և տեխնիկական գիտելիքների տեսակետից նրանց ամենից մեծ պահանջ է զգացվում։ Այնուհետև՝ նրանք ի վիճակի կլինեն ո՛չ միայն ընդհանուր կուլտուրայով օգտակար լինել ուրիշներին իրենց աշխատակցությամբ, այլև ապրուստի միջոցներ հայթայթել իրենց տնտեսական գիտելիքներով։ Իսկ թե որքան կլինի նրանց թիվը և որքան ժամանակ կտևի նրանց ուսումը, ընդհանրապես կարելի կլինի ճշտությամբ որոշել միայն ժամանակի ընթացքում և ըստ հանգամանքների: Նմանապես նպատակահարմար պետք է լինի հիմնարկի վայրը։ Այն պետք է ո՛չ միայն ունենա լավ կլիմա և հաճելի դիրք, որոնք շատ կարևոր են երիտասարդության կրթության համար, այլև գլխավորապես հարմար լինի լավագույն մթերքներ արտադրելու։ Քաղաքները կարող էին այդտեսակետից որոշ առավելություններ ունենալ, բայց այս նպատակի համար նրանք բոլորովին հարմար չեն, որովհետև իրենց մեջ պարունակում են ո՛չ միայն քիչ թե շատ գրավիչ բաներ երիտասարդության ուշադրությունը ցրելու համար, այլև նրանցում հազիվ թե առիթ լինի նյութ գտնել ազատ կատարելու համար այն գյուղատնտեսական աշխատանքները, որոնք անհրաժեշտ են հնարավորին չափ մեծ ծավալով առաջ տանելու։ Սրանով ես չեմ ցանկանում ասել, որ դրա համար պետք է ընտրել մի ամայի, անմարդաբնակ վայր, ընդհակառակը, այն պետք է քաղաքամերձ լինի, որտեղ երթևեկությունը շատ մեծ է, որպեսզի դրանով շրջակայքի բնակիչներին հարմարություն տրվի տեսնելու երիտասարդների զբաղմունքները, որպեսզի նրանք թերևս հետևեն նրանց օրինակին։ Պակաս օգտակար չէր լինի, եթե այդ հիմնարկը կարողանար իր տրամադրության տակ ունենալ ո՛չ միայն իրեն շրջապատող հողամասը,այլ նաև մի քանի գյուղացիական տնտեսություններ։ Այդպիսի մի գյուղի օրինակը, որը աշխատանքի նպատակահարմար բաշխումով, հողը ավելի լավ մշակելով և օգտագործելով, անկասկած ավելի շուտ կհասնի բարեկեցիկ վիճակի, ինչպես տեսնում եք, և դրանով մի արտակարգ ազդեցություն կթողնի շրջապատող հարևանների վրա և այդպիսով բարիքը կտարածվի աննկատելի ձևով։ Այդ շրջանների տեղական պայմանների մասին իմ ունեցած տեղեկությունների հիման վրա ես այդնպատակի համար ավելի լավ վայր չէի կարող առաջարկել, քանՔանաքեռը, մի փոքրիկ գյուղ, որ գտնվում է Երևանից 5 վերստ հեռու։ Այստեղով է անցնում Վրաստանից դեպի Պարսկաստան և Թուրքիա տանող մեծ պողոտան։ Միաժամանակ մարդ թե՛գյուղումն է, թե՛ քաղաքում։ Այս գյուղն իր մեջ ամփոփում է վերը հիշած բոլոր առավելությունները։ Սակայն ամենակարևորը և, միաժամանակ, ամենադժվարինը՝ լավ, ընդունակ, գլխավորապես բարոյապես փորձված ուսուցիչներ գտնելն է։ Ո՞վ չգիտի այն գաղտնի ուժը, որով հմայում և ղեկավարում են ամեն տեսակ լավի և գեղեցկի հանդեպ զգայուն երիտասարդական հոգին։ Հազիվ թե մի օտարական, որ այդ երկիրը քիչ է ճանաչում և օտար է այդ ժողովրդին, զգալու լինի իր մեջ այն մեծ շահագրգռվածությունը, այն բարձր ոգևորությունը և երախտագիտությունր հայրենիքի և իր հայրենակիցների հանդեպ, որը կարող էր զգալ մի տեղացի, նույնիսկ այն դեպքում, եթե նա իր գիտելիքներով և ընդունակություններով ետ է մնում նրանից։ Սակայն նրանք՝ <օտարները> կարող են
ավելի օգտակար լինել գյուղատնտեսության, տեխնիկայի, բնագիտության և երկրա չափության բնագավառում, որոնց մեջ ավելի վարժ են։ Գերմանականարհեստավորներիցևգյուղատնտեսներիցկազմվածմիփոքրիկգաղութ՝ բաղկացածթեկուզտասընտանիքից, այդնպատակիհամարամենիցհանձնարարելին կլիներ, որովհետևայդազգը, ինչպեսհայտնիէ, թեբարոյականտեսակետիցևթե՛այլ հատկություններով, անգամիրառօրյա տնտեսությամբ աչքի է ընկնում շատ շատերից։ Այդպիսիներին պիտի ջոկել, և նրանք պետք է առավելապես տեղյակ լինեն նաև այնպիսի աշխատանքների, որոնք երկրի համար խիստ կարևոր են։ Այսպես, օրինակ՝ կառագործներ, տակառագործներ, որմնադիրներ, կոշկակարներ, հյուսներ, ջուլհակներ և այլն։ Իսկ այդ գյուղատնտեսներից պիտի այնտեղ ուղարկել նրանց, որոնք քաջ տեղյակ են ջրաղացպանությանը, երկրագործությանը, պարտիզպանությանն ու գինեգործությանը, բամբակի, կտավատի ու վուշի մշակմանը և անասնաբուծությանը։ Եվ չէ՛ որ Գերմանիայում կարելի է գտնել առանձին մարդիկ, որոնք այդ բոլոր բնագավառներում վարժ են։ Ես պատասխանատվությունը ինձ վրա եմ վերցնում, որ նրանք կստանան լավ, բերրի հողամասեր, իսկ նրանց մյուս արտոնությունների նկատմամբ հոգսը իր վրա կվերցնի կառավարությունը, օրինակի համար, նրանց այնտեղ ուղարկելու ծախքը, նրանց բնակարանների կահավորումը, անասուններ ձեռք բերելը և բոլոր հարկավոր գործիքների և նյութերի մատակարարումը։ Եթե նկատի առնենք, թե որքան մեծ է Գերմանիայի բնակչությունը, թե որքան ընդունակ, բանիմաց մարդիկ, որոնց
այնտեղ շատ է, կամ բոլորովին թողնում են երկիրը
ամենադաժան
, որ որոշ չափով նպաստավոր պայմաններ առաջարկելով, հարյուրավոր մարդիկ կամավոր կհավաքվեն մեր երկրում և շնորհակալությամբ կհետևեն այդպիսի մի հրավերի։ Ես Լիֆլանդիայում արդեն շատերի հետ խոսել էի10), որոնք ուրախությամբ ինձ հետ կգային, եթե ես կարողանայի նրանց տալ լոկ ճանապարհի ծախքը։ Ինչ վերաբերում է մյուս գիտություններին, հույս ունեմ, որ հենց հայերի մեջ կգտնեմ ուսուցիչներ։ Ինչ վերաբերում է շենքին, ինչպես նաև դպրոցը պահելու տարեկան ծախքին, այն չի կարելի առաջուց որոշել, մինչև որ տեղն ու տեղը կարգին չքննվի, թե որքան նյութ, աշխատանք և կենսամթերքներ են դրա համար հարկավոր և ինչ կարժենան։ Ուսուցիչները պետք է նույն պայմանների մեջ գտնվեն, ինչպիսին այնտեղի պետական դպրոցների ուսուցիչներն են։ Այդպիսով, ժամանակի ընթացքում մի այնպիսի գործ գլուխ կգա, որով հազարավոր մարդիկ չքավորությունից և դժբախտությունից կփրկվեն և ցնծալի, երախտավառ սրտով իրենց օրհնությունը կառաքեն նրան, որից բխում է այդ բոլոր բարիքները, և սեր, երախտագիտություն, երախտապարտություն կզգան նրա հանդեպ, որի բարությամբ և բարեգործությամբ նրանք երջանկացել են։
թիվն
, կամ
ձևով են հայ թայթում իրենց օրական հացը, ապա կարելի է միանգամայն ապահով լինել
Եթե վերջապես ինձ թույլ տրվեր առատաձեռն կառավարությունից մի ողորմություն խնդրելու, այդ կլիներ այն, որ հենց սկզբից ինձ դրամական օժանդակություն ցույց տրվեր, որպեսզի ես ի վիճակի լինեի կատարելու իմ վերը հիշած արտադրանքներից մեկի փորձը և այն լայն չափերով առաջ տանելու, ապա և ես կպարտավորվեի ո՛չ միայն իմ պարտքը վճարելու որոշված ժամկետին, այլև ինձ վրա կվերցնեի մի քանի տարի հետո հիմնարկի տարեկան վերանորոգության և ազատ աշակերտների վրա ծախսվող գումարները։ Ժամ կետի համար հարկավոր կլինի միայն այնքան ժամանակ, մինչև որ ես կարողանամ այդ արտադրանքը հասցնել և գործածության մեջ դնել:
ԹԱՆԿԱԳԻՆ ԲԱՐԵԿԱՄ 1830 թուին, մինչ ելի ի Տփխիսոյ1) ո՛չ ամաչեմ ասել՝ թէ տակաւին տղայ էի, վասն որոյ և կոյր, վասն զի այնպէս թողի զծննդարան իմ, մինչև չունիլ ինչ1 սակաւ իմացուած զդրութենէ նորա և զքաղաքակւսն վիճակէ։ Քանի՞ցս զամօթի հարայ ի Պետերբուրգ և յայլ քաղաքս ի հարցանելն հետաքնին Եւրոպացւոց բան ինչ զքաղաքէ և զերկրէ մերմէ, և յանգիտանալն իմ։ Եւ յիրաւի քանի՞ նախատինք են մարդոյ ո՛չ ճանաչել քաջ զտեղին, ուր ծնաւն և սնաւ, ու զառաջինն եբաց զաչս ի հայեցողութիւն արարածոց Յայս սակս սրբազան պարտաւորութիւն ինձ համարիմ յետ վերադարձի իմոյ ի հայրենիս, առաքել զսակաւ նկարագրութիւն քաղաքիս մերոյ իբրև զթանկագին պարգև ինչ աստի2): Տփխիս մայրաքաղաքն Վրաստանի, ի հնումն Փայտակարան կոչեալ՝ անկանի առ աջկողմեան եզերբԿուր գետոյ համարեա՛ թէ ի խուլ ձորամիջի իմիք և2 ունի զձև եռանկիւնի։ Յերից կողմանց, ա՛յն է յարևելից, ի հարաւոյ և յարևմտից շրջապատեալ կայ մերկ և անպտուղ լերամբք։ Ի Հիւսիսոյ տարածի ընդարձակ դաշտ մի, որ հուսկ ուրեմն վերջանայ ի փէշս թևոց Կաւկասեան լերանց։
ասացեալ՝գտանին այգիք պատուականք. գոն
յայլ
<Ձեռագիրն այստեղ ընդհատվում է> 1 ին[ձ]: 2 [է]:
Յարևմտեան կողմն քաղաքին՝ Սոլոլակ
և
կողմունս, բայց հեռի։
Ի ՎԵՐԱՅ ՀԱՅՐԵՆԱՍԻՐՈՒԹԵԱՆ
<1837 1838>
43 Ի ՎԵՐԱՅՀԱՅՐԵՆԱՍԻՐՈՒԹԵԱՆ ՔԱՂՑՐԱԳՈԻԹ ՀԱ՛ՅՐ ԻՄ. Վերջապէս հասի ի նպատակ ճանապարհորդութեան իմոյ։ Ներեա ինձ, զի ո՛չ կարացի մինչև ցարդ յընթացս ուղի իմոյ տալ քեզ զինէն զտեղեկութիւն ինչ։ Պատճառ այսր լռութեան էր անընդհատ ճանապարհորդութիւն մեր, յորս համարեա՛ թէ՝ ո՛չ ուրեք դադարեցաք։ Յայսպիսի երկայնաձիգ ուղի յայտնի է, զի յամենայն քայլս յանդիման լինէին ինձ նորանոր առարկայք. աստ քաղաքք պայծառաշէնք, անդ լերինք և անտառք չքնաղք, այլուրեք գիւղորայք և դաշտորայք զուարճալիք։ Ամենայն անսովոր, վասն որոյ և նորահայելի վասն աչաց և սրտի մերոյ և ի վախճանի Պետերբուրգ այս ահագին քաղաք հրաշակերտ, որ յառաջին անդ հայիլն՝ յափշտակէ զտեսողն. ուր զամենայն հանդերձս և լեզուս բոլոր աշխարհաց երկրագնդի մերոյ կարելի է տեսանել և լսել, ուր ամենայն փողոց, ամենայն արձան, ամենայն տուն երևին զամենայն ուղեղս մարդկան վատնեալ առ ի հանճարել զայսքան բիւրատեսակ հրաշագործութիւնս։ Բայց այնուամենայնիւ տակաւին իբրև յերազի շրջիմ, տակաւին աչք իմ ո՛չ ցամաքին յարտասուաց, և շրթունք իմ ի հառաչանաց, զոր սէր ձեր և կարօտութիւն հանեն, ճնշեն ի սրտէ իմմէ։ Այլ զի՞նչ ասեմ, ո՛չ ես ցանկայի այնպէս կաթոգին թողուլ զձեզ և գալ աստ։ Զի՞նչ այս փոփոխութիւն կամաց և մտաց։ Ընդէ՞ր ո՛չ ձայն երաժշտութեան, ո՛չ տեսարանք և թատրոնք, զորս յամենայն աւուր կարելի է տեսանել և զուարճանալ, ո՛չ դիւրացուցանեն զսիրտ իմ ցաւալից։ Ընդէ՞ր միշտ ձեր քաղցր կերպարանք ներկայանան մտաց իմոց յամենայն քայլս, յամենայն շարժմունս։ Ընդէ՞ր ի լինելն իմ այդր ո՛չ ճանաչէի զգին բաղդաւորութեան իմոյ։ Ո՜ տայր ինձ թևս միւսանգամ թռչելառ ձեզ, և հեղուլ ի ծոցս ձեր զարտօսր իմ ջերմին, պատմել ձեզ զկարօտամաշ վիճակ ցաւագին իմ հոգւոյ։ Երկինք օտարք զրկեն զիս ի ձէնջ տարածութիւն անհնարին խլէ զտեսութիւն ձեր յինէն։ Ընդէ՞ր ո՛չ դարձուցի զսայլ իմ ի միջոյ ճանապարհին առ ի միւսանգամ փարիլ զքաղցր լանջօք ձերովք։ Ո՜հ՝ ես բազմիցս կամեցայ զայս, այլ օտար սայլորդն մի՞թէ զգայր զվիճակ դառնավարան սրտիս, զի կատարիցէր զհրաման իմ։ Ննջեմ թէ յառնում, աստ արձանանան ինձ վայրք չքնաղատիպ սիրելի հայրենեաց իմոց. մայր իմ և քոյր կանգնին 44արտասուաթոր աչօք առաջի իմ, այլ ուրեք տեսանեմ զընկերս իմ և զհասակակիցս, որք ի ներքոյ պայծառ երկնից աշխարհին մերոյ, առ կարկաչահոս աղբերօք իւիք, կամ յստորոտս ծաղկազարդ լերանց, վայելեն զաւուրս իւրեանց խաղաղութեան, յորոց միջոյ ես միայն կամ զրկեալ. և ավա՜ղ՝ նոքա յայսմ երեկոյի դարձցին ի տուն, ուր մայր գո րովագութ, եղբարք և քորք սիրով շրջաբոլորեսցեն զնոսա, այլ ես ո՞ւր վերադարձայց. ի տուն օտար, ի ժողովս անածնօթս՝ որոց կերպարանք և սիրտք գլխովին օտար են յինէն։ Ի մտածելն իմ զայս, սիրտ իմ պայթի, եթէ հնար իցէր, արտասուօք լցեալ զայս նամակ այնպէս առաքէի առ քեզ։ Բայց զի՞նչ մարթիցէ առնել, եթէ ո՛չ անձնատուր լինել
տնօրէնութեան երկնային նախասահմանութեան։ Այժմ փոփոխեալ իմ զամենայն հանդերձս և սովորութիւնս։ Եթէ դէպ լիցի տեսանել քեզ զիս, այլ ո՛չ ծանիցէք զիս։ Յերկրորդում աւուր զկնի գալստեան մերոյ աստ, ածին զմեզ առ դիրեքտօրն Կօրպուսի, որ է գեներալ Ն 1), այր միջահասակ և քաղցրատեսիլ։ Նա հաւանէր յոյժ ընդ հանդերձս մեր, բայց զի՞նչ պարտ է առնել, օրէնքն հրամայեն թողուլ զայնս։ Հարցափորձեալ զիս ի զանազան առարկայս, դիրեքտօրն եցոյց զբաւականութիւն յոյժ, և նստոյց զմեզ ի չորրորդ դասատան։ Բազումք ի տեղւոյս աշակերտաց ո՛չ գիտեն այնպէս քաջ զբազում առարկայս, որպէս մեք։ Յայս սակս ո՛րքան գո՛հ է սիրտ իմ, զի փոյթ տարար յանձնել զիս այդր այնպիսի քաջաջան և գիտուն դաստիարակի, յորմէ ստացայ զայսքան հարկաւոր գիտութիւնս։ Անուն նորա անմոռանալի մնասէ ի միտս իմ մինչև ցափն գերեզմանի2)։ Այսպէս ազգային հանդերձք իմ միմիայն ի սենեկի իմում կախին։ Ես՝ զի՞նչ կարծես, մոռանա՞մ զայնս։ Քա՛ւ լիցի։ Մինչև ցել շնչոյ թանկագին և սուրբ եղիցին ինձ նոքա։ Դու կարելի է մտածեսցես՝ թէ օտար երկիրն, վայելչութիւնք տեղւոյս գրաւեսցեն զսիրտ իմ, և ես փութով թողից զամենայն բարս և զկրօնս Հայրենեաց և Ազգին։ Ո՜վ, թո՛ղ սպառեսցի իմ շունչ, թո՛ղ վերջասցին աւուրք կենաց իմոց, այլ զազգ իմ զկրօն և զեկեղեցի սուրբ պահեցից ի հոգիս իմ իբրև զկեանս իմ յօգուտ և ի պարծանս Հայրենեաց իմոց ջանացայց ի գործ դնել զամենայն աշխատութիւն իմ և զժամանակ։ Այսօր տօն գոլով՝ արձակեցին զմեզ գնալ և զբօսնուլ ի քաղաքիս։ Ի Նևսկի պրօսպէքտին 45հանդիպին ինձ բիւրատեսակ տեսարանք զարմանահրաշք։ Կառք մեծամեծք և ճարտարագործք, /ձգեալք յամեհի երիվարաց, անհամար թիւ արանց և կանանց պճնելոց ի հանդերձս նորաձևս և թանկագինս գրաւէին և յափշտակէին զամենայն աչս ի զննին և ի զարմանս. բայց զիմ հայեցուած զի՞նչ այնպէս գերեաց և զմայլեցոյց. հաւատա՞ս արդեօք։ Հայազգի վրաստանցի ոմն յազգային հանդերձս մեր։ Ի հեռուստ նկատեալ էի զերկարածայր գտակ նորա։ Ճեղքեալ զխուռն բազմութիւն, ի բաց թողեալ զամենայն ընկերս իմ, թռչիմ և ո՛չ գնամ, տեսանել զցանկալի հայրենակիցն իմ, փարիլ զլանջօք նորա, հեղուլ ի ծոց նորա զարտասուս խնդութեան:Ո՛ և իցէ՝ ասեմ ի միտս իմ, նա գայ ի սուրբ Հայրենեաց իմոց։ Նա խօսեսցի ընդ իս սուրբ լեզուաւ ազգին իմոյ, զորս ի բազում աւուրս չէի լուեալ։ Չքնաղատիպ տեսիլ հայեցուածոյ նորա միւսանգամ նորոգեսցէ զխնդութիւն իմ զառաջինսն։ Կալայց զձեռն նորա, սեղմեցից զայն ի կուրծս իմ իբրև զսրբութիւն փափագելի առից գոնէ առ ժամ մի զկարօտութիւն իմ։ Յայսպիսի մտածմունս սուզեալ հասանեմ առ նա, այն ինչ նա կամէր փոխել զճանապարհ իւր: Լեզու իմ պապանձեցաւ։ Ո՛չ կարացեալ արտաբերել զբառ ինչ. չի կարօտութեամբ անկանիմ զփարելի պարանոցաւ նորա։ Նա զարմացաւ արդեօք՝ թէ զարհուրեցաւ յանսովոր շարժմանց իմոց, ո՛չ մտաբերեմ, զի չքնաղ և անակնկալ տեսութիւն նորա յափշտակեաց զամենայն դատողութիւն և զգացմունս իմ։Զայս միայն յիշեմ, զի քաղցր ձեռք նորա պատեալք պարանոցաւ իմով, բարերար շունչ և համբոյր ջերմին՝ ետուն ինձ գոգցես զնոր հոգի։ Իբրև երազակուր ոք բանամ ի վախճանի զաչս, կարծելով, թէ տեսիլ իցէ այս և ո՛չ ճշմարտութիւն և զո՞տեսանեմ, Աստուած իմ, որպէ՞ս կարէ լեզու իմ նկարագրել զվայրկեանն զայն։ Ջպատուելի Հայրենակիցն իմ զպարոն Խատիսովն3), որ քանի մի աւուրբք յառաջ եկեալ էր աստ ի մասին վաճառականութեան։ Ամենայն զբօսականք
նկատեալ զայս անսովոր տեսարան, կրթեալ էին յապուշ, և իմանալով զորպիսութիւն իրացն, շարժէին ի գորով, ի լսելն զայսօրինակ ջերմ ազգասիրութենէ։ Կարծեմ՝ թէ ի բազում աւուրս այս էր զրոյց համայն Պետերբուրգայ։ Յերկար կանգնեցաք ի միասին, 46յերկար զովանային աչք իմ ծաբաւի ի դէմս անոյշ հայրենակցի իմոյ։ Լսելիք իմ ո՛չ դադարէին յունկնդիր լինելոյ ցանկալի / լրապատմութեանց նորա զաշխարհէ մերմէ, բայց աւա՜ղ, վերակացուն՝ որ առաջնորդէր մեզ՝ օտար գոլով և յայտնի է՝ ո՛չ զգալով զերջանիկ հոգւոյ իմոյ զվիճակ, բռնի համարեա՛ թէ, ստիպեաց զիս զրկիլ ի տեսութենէ քաղցր հայրենակցի իմոյ։ Մեք բաժանեցաք այնու խոստմամբ և յուսով, զի միւսանգամ տեսցուք զմիմեանս։ Անհամբեր թափառեցայ բազմիցս ի փողոցս Պ<ետերբուրգայ>. զամենայն աւուրս մաղթանք իմ առ Աստուած այն էր, կրկին տեսանել զնա, բայց դառն օրհաս իմ զրկեաց զիս յայսմ մխիթարութենէ։ Ծնօղ իմ թանկագին։ Հաւատա՛ ինձ՝ որքան հեռանամք իՀայրենեաց, այնքան ցանկալի երևի նա մեզ, այնքան սաստիկս վառի և բորբոքի սէր մեր առ ազգ մեր և երկիր։ Ընթեռնլով զվարս և զգործս մեծագործ անձանց, թագաւորաց, զօրավարաց, գիտնոց, յիրաւի զարմանամ և պաշտեմ ի սրտի իմում զանուն նոցա և զգործս, բայց զի՞նչ կարծես, միթէ հանցե՞ն սոքա ի սրտէ իմմէ զանուն Հայազգի հսկայից և վսեմագործ անձանց։ Օ՜ն և օ՜ն արասցէ ինձ տէր։ Որքան ահեղաճաճանչ ևս իցեն ճառագայթք փառաց և մեծագործութեանց նոցա, նոքա ո՛չ բնաւ մարթասցին նսեմացուցանել զյիշատակ և զանուն մերազնեայ քաջաց1: Նա է իսկապես այր մեծագործ, ազգ մեծ, որ ի յորձանս բիւրատեսակ փորձանաց և վտանգաց, պահպանեաց գանձն և ո՛չ կերակուր եղև համակործան հեղեղին4)։ Յուշ ածելն իմ զանուն Հայկայ, Արամայ, Զարմայրի, որ 47զԱքիլլեան մղի խորտակել զգոռոզութիւն, / Տիգրանայ Մեծի՝ որ միաւորեալ ընդ Կիւրոսի զտիեզերս սասանեցուցանէ, Վաղարշակայ՝ որ զՀայաստան ածէ ի ծայրագոյն աստիճան պայծառ, Տիգրանայ Բ՝որ զԱսորեացն խորտակէ զիշխանութիւն հզօր, Տրդատայ՝ որ զՀռովմայեցիս յապուշ կրթէ իմաստութեամբ և հզօր զօրութեամբ քաջ բազկի իւրոյ, Վռամշապհոյ՝ որ գիտութեամբ պայծառացուցանէ զազգ մեր և զլեզու, հուսկ ուրեմն Վարդանայ առաքինի և անմահ զօրավարին մերոյ՝ որ զկրօն մեր և զաշխարհ թանկագին արեամբ իւրով պաշտպանէ երակք իմ վառին սիրով և զարմացմամբ։ Զայլազգի հզօրս մոռացեալ՝ նոցա յիշատակութեամբ միայն բորբոքի 1 [Մեծ է Հաննիբաղ, այո՛, ի հնումն, մեծ և Աղեքսանդր Մակեդոնացի, մեծ և Կարլոս կայսրն Գերմանացւոց, և Պետրոս կայսրն Ռուսաց և Նապալէօն և այլք բազումք, բպյ ո՛չ այնքան նոքա, որքան ժամանակն և հանգամանքն արարին զնոսա մեծ։ Չէին նոքա ծնեալ յայնպիսի ժամանակի, հաւատա ինձ, և ո՛չ կարէին ունիլ զայնպիսի ասպարէզ զործոյ, զորս լուեալ մեր ի զարմանս կրթիմք: Բերմունք աշխարհի, իրրև անտառ ինչ հետզհետէ փոփոխեալ՝ յանկարծ յառաջ ածեն մերձ փոքրիկ թփոյ զայնպիսի ահագին կաղնի կամ սոսնի, զորս տեսեալ՝ հիանամք:Բայց այս բաղղաւորութիւն կաղնւոյն էր, զի բուսաւյայնպիսի արգաւանդահող տեղւոջ, և ո՛չ կաղնին ինքնին այնպէս զօրացաւ, որեթէբոսեալ լինէր ի մէջ ապառաժից կամ անբերրի վայրի, լինէր վտիտ ու նուազ: Զնոյն նմանութիւն ունի և սեռն մարղկային]։
սիրտ իմ ցանկամ ձգտիմ մատչիլ ի գերեզման նոցա և արտասուօք լուանալ զթանկագին նոցա փոշի։ Տեսեալ զարձանն Պետրոսի Մեծի, ԱլԷքսանդրու օրհնելոյ, Ֆրիդրիխայ Մեծի, զայրանում ի միտս իմ, յանդիմանեմ զազգ իմ, ընդե՞ր և սոքա ո՛չ վատնեցին զամենայն գոյս իւրեանց առ ի կառուցանել և մերազնեայ հսկայից արձան5)։ Այլ զի՞նչ ասեմ։ Կրկին հետևիմ տկար զգացմանց իմոց։ Աւա՜ղ, ե՜րբ ետես Հայաստան զօր խաղաղութեան, զի հաստատուն մնասցեն գործք Ազգին։ Ո՜չ աստ հեղուն իբրև զհեղեղս անապատի Պարսիկք, Ասորեստանեայք, Մակեդոնացիք, Հռովմայեցիք, Հոնք, գազանարարոյն Ատտիլայ, կատաղին Չինգիզխան, մարդախոշոշ Սարակինոսացիք կամ Արաբացիք, անկուշտն Թամուրլանկ, անողորմ Թորգոմանք, ամենեքան ազգք հզօրք, ծարաւիք արեան: Մահաբեր ոտք նոցա բարձին, ջնջեցին յերեսաց երկրի զամենայն գործս մարդկան, ուր շնչեցին դառն նոցա հոգիք։ Հուր բորբոքի ի սիրտս լսողաց, ի լսելն զոճիրս եղեռնագործութեան բարբարոս, անգութ ազգացս այսոցիկ։ Անապատ դառնայր, ուր ոտք նոցա մխէին։ ԿարԷ՞ր ուրեմն Հայաստան՝ շրջապատեալ յայսքան բարբարոսաց գո՛նէ ոգի առնուլ և զօրանալ, որ ասպարէզն եղև առաւել քան զամենայն երկիրս այսոցիկ եղեռնունեանց՝ և գերօրինակ քաղաքական ալէկոծութեանց։ Ո՜ւր, աղաչեմ, ասա՛ ինձ, տիեղերասաստ ազգք սահմանակիցք մեր ՝ Բաբելոնացիք հզօրք, Ասորիք աշխարհակալք, Փիւնիկեցիք քաջաջանք, Հռովմայեցիք աշխարհակուլք, և այլք անթիւք բազմիցս հզօրք և մեծ քան զազգ մեր։ Կորեա՛ն, ջնջեցա՛ն, անհետացա՛ն յերեսաց երկրի առանց յետնորդաց։ Միմիայն անուն նոցա մնայ ի շրթունս մեր, և գործք ի յիշատակս, այլ ինքեանք վերջացեալ իսպառ սպուռ։ Այլ ո՞ր հաստատութիւն / կամաց, ո՞ր պնդութիւն հոգւոյ, ո՞ր ջերմեռանդութիւն առ կրօնս և առ Աստուած, ո՞ր միաբանութիւն վառեաց և վառէ մինչ ցայսօր զազգն Հայոց, զի անձնամատն եղեալ Հրոյ, սրոյ և այլ անհնարին տարաբաղդութեան, ի ժանիս կատաղի բարբարոսաց, թե ո՛չ կարացին զանկախութիւն իւրեանց պահպանել, որ չէ՛ր հնար բնաւ, անարատ պահեցին գո՛նէզեկեղեցի իւրեանց և զհաւատ, զլեզու և զգրականութիւն։ Մատնեցին զանձինս դառնակոշկոճ մահու, տարագիր եղեն ի սիրելի հայրենեաց, հեղին քաղցրութեամբ զարիւն և հասուցին գո՛նէ մինչ ցայսօր ժամանակի զճիռ ազգի իւրեանց։ Ո՜վ, անաստուած է։ անիրաւ, անգէտ՝ որ զայսպիսի առաքինական հոգի ազգին մերոյ ուրացեալ, ո՛չ զգասցի և ծանիցէ լիովին զյարգ Հայոց։ Մեծ է հոգի Հայոց ի ճակատու պատմութեան՝ և ի միտս բարեկամին մարդկութեան։ Մի՞թէ և ցայսօր ժամանակի ո՛չ գերազանցի Հայկազն ոք հոգեկան արտօնութեամբք խրովք, սրամտութեամբ, ընդունակութեամբ, արիութեամբ, քաջաջանութեամբ, վսեմութեամբ, մեծանձնությամբ, յաչս յամենայն արդարադատ և անաչառ քննողի։ Միթէ այս վսեմախոհ հոգւոյ նորա չէ՞ ծնունդ, զի անդ՝ ուր դրացիք իւր ոմանք ի լերինս թափառին և ոմանք ի գծուծ հանդերձս իւրեանց միայն յատկանայն, քաջաջանն Հայկազն զամենայն հնարս հնարէ կրթել զինքն, լուսաւորել զհոգի իւր, պայծառացուցանել զքաղաքս և ստանալ զփառս առաջի ամենայն մարդկան։ Յամենայն տէրութիւնս, ուր բնակին Հայք, յՕսմանիայ, ի Պարսկաստան, ի Ռուսաստան, ընտիր արհեստաւորք, քաջ երկրագործք, խոհեմ գործավորք, զգօնամիտ կառավարիչք, հաւատարիմ պաշտօնատարք, չե՞ն ըստ մեծի մասին Հայք։ Միթէ և անգութ մահմետականք ո՛չ յայս սակս միայն ամենայն ուրեք պահպանեն և սիրեն զազգ մեր։
Զայս ամենայն ընտիր յատկութիւն ազգին իմոյ զմտաւ ածելով՝ պարծիմ, պանծամ, զի Հայ անուամբ կեամ յաշխարհի։ Հայկական արիւն յերակունս իմ շարժի։ Եւ այս միմիայն եղիցի ինձ առաջնորդ, ո՛ւր և իցեմ, սուրբ համարել զանուն և զկրօն ազգին իմոյ մինչև ցել շնչոյ։ Քո խոնարհամիտ որդի:
EIN BLICK ÜBER DAS LEBEN DER IN TIFLIS WOHNENDEN ARMENIER UND IHRER HOCHZEITSGEBRÄUCHE INSBESONDERE ԱԿՆԱՐԿ ԹԻՖԼԻՍՈԻՄ ԱՊՐՈՂ ՀԱՅԵՐԻ ԿՅԱՆՔԻ ԵՎ ՀԱՏԿԱՊԵՍ ՆՐԱՆՑ ՀԱՐՍԱՆԵԿԱՆ ՍՈՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ <1840>

1 EIN BLICK ÜBER1 DAS LEBEN DER IN TIFLISWOHNENDEN ARMENIER UND IHRER HOCHZEITSGEBRÄUCHE INSBESONDERE

Wer vor zehn Jahren Tiflis gesehen hat1), der wird fast kaum seinen Augen glauben, in einem so kleinen Zeitraum, eine Stadt, die weiter nichts war, als ein Schutthaufen, schnell so verändert zu finden. Dank sei der gütigen, weisen Regierung, die mit wahrhaft väterlicher2 Fürsorge sich des Landes Schicksals angenommen, es mit schirmender Hand beschützt und zu seinem Besten immerfort herangedeihen läβt!

Tiflis, beinahe ein Räubernest der Lesgier und aller benachbarten, noch heut’ zu Tage unkultivierten Völker, die mit ihm schalteten und walteten, wie sie wollten, kann, seiner äuβern Gestalt nach, vielen europäischen Städten an die Reihe gestellt werden. Berge, Anhöhen werden geebnet, Gärten, Täler durchbrochen3, und an deren Stellen treten regelmäβige Straβen, schöne, nach europäischer Baukunst ausgeführte prachtvolle Häuser 2hervor, die von äuβerer Eleganz und inneren Bequem/lichkeiten wenig den europäischen nachstehen. Wenige dieser Gebäude gehören der Krone, die meisten sind Eigentum der Privatleute, namentlich Kaufleute, die die Schätze Asiens und Europs[?] mit so betriebsamer Hand und Geschicklichkeit zu vereinigen4 verstehen. Um den furchtbaren Schmutz in regnerischen Tagen, der hier oft, wegen des lehmigen Bodens, wie ein Morast entsteht, zu vermeiden, hat man dies Jahr auch an beiden Seiten der Hauptstraβen Trotoirs angelegt2). Auch die meisten Straβen sind ziemlich gut gepflastert. Die Buden stehen voll mit verschiedenartigen Waren5. Die Karwanssarai’s, deren hier fünfe gibt und von denen der dem Obristen Arzruny,einem Armenier gehörige, der beste ist, sind pfropfenvoll mit Waren und Kaufleuten von verschiedener Nation g e f ü l l t. Auch an groβen Wirtshäusern fehlt es nicht, worunter das allermeist besuchte und gröβte dem Juden Salomon, gehört, wo man aber mit 3vollem Beutel einkehren muβ! / Auch Billards6 und Bierhäuser sieht man hier und da, deren Verwalter ausschlieβlich Deutsche sind, von denen manche Kolonisten, manche wiederum reine Ausländer sind, welche, wie es scheint, als unnutze Mitglieder ihrer heimatlichen Gemeinde, hierher sich begeben haben, um ihr Glück zu versuchen, welches ihnen aber oft

1[die <1 անընթ.>].2 [Fahr…].3 durch[ge]brochen.4 [ist].5 Wa[h]ren.6 Բնագրում նախապես՝ Bil[lj]iards, հետո՝ Biliards.

untreu wird, weil sie sich1 dem Genuβ des Kachetiners leider zu unvorsichtig übergeben. Die beste Rolle in diesemGeschäfte hat ein gewisser Salzmann, ein Kolonist aus Württemberg, gespielt, der jetzt als ein tüchtiger Geschäftsmann Wohlhabenheit und die Achtung aller durch seine Rechtlichkeit und Gewandheit genieβt. Auch Tischler, Schneider, Parikmacher, Sattler, Schmiede, Uhrmacher treiben hier ihr Handwerk mit nicht wenigem Glück, gröβten Teils 4Deutsche, die aber leider zu schnell und zu pünktlich die Kunstabgelernt haben, ihre Ware beinah unbegreiflich/ teuer anzubieten. <Aber>auch ein Adliger Klubsteht3) einem jeden für einen nicht zu groβen Preis (für 15 Rubel Silb<er>) für das Jahr, wo aber bei besondern Gelegenheiten selbst das Mitglied ein Rub<el> Sil<ber> für den Eintritt zahlen muβ, frei, wo man Zeitungen in verschiedenen Sprachen2 lesen und, wenn man will, (was <man> natürlich aus Höflichkeit wenigstens nicht vermeiden kann) allerlei3 Leckerbissen und Speisen, deren jede Schüssel 80 Kop<eke> Kupter, oder ein Abas kostet, bekommen und mit gesättigem Magen, aber mit leerem Beutel davon ziehen kann. NotaBenemuβ ich bemerken, daβ der Klubgegenwärtig in der berühmten armenischen Schule placiert ist, deren Stiffer, der verdienstvolle Erzbischof Nersesgewiβ einen ganz andern Zweck, der dem letzigen Bischof derArmenier Karabetganz5 gleichgültig scheint, im Sinne hatte. / Das herrlichste Gebäude, ein redendes Monument des lobenswerten Eifers seines Urhebers, zählt jetzt kaum an 100 Schüler, die selbst die ersten Elementarwissenschaften kaum genieβen.

Hohe Kirchentürme prangen in manigfaltiger Gestalt aus der Mitte der Häuser hervor, worunter 6 7 rassisch grusinische, 8 armenische, eine katholische und eine mohammedanische miteinander den Vorrang streitig zu machen scheinen. Ein russischer Exarch, ein armenischer Bischof, ein katholischer Prior, ein mohammedanischier Achund regieren ihre Gemeinden, so wie es Gott befohlen hat, von denen aber nur der Russische die meiste Sorge zur Bildung der ihm anvertrauten Herde trägt, die andern hingegen warten noch immer auf eine bessere Zukunft. 6Auch an Schulen fehlt es hier nicht. Das Gebäude des Gymnasiums ist fürwahr ein redender Zeuge von dem/heiligen Eifer der Menschenliebe unserer wohlgesinnten Regierung, ihre Untertanen glücklich zu machen. Es ist das prachtvollste Bauwerk in Tiflis, schön im Äuβern und im Innern, wo alle er<n>sten Wissenschaften, d<as> h<eiβt>: russische, deutsche, französische, armenische, grusinische, tatarische, persische Sprachen, Reli[g]iоn, Geschichte, Geographie, Mathematik, Statistik, russische und allgemeine Gesetze von 14 Lehrern und beinahe 300 Schülern betrieben werden. Auch eine adlige Pension, wo 60 Pensionäre jährlich auf Kronskosten bekostigt und ausgebildet werden, steht dem Gymnasium zur Seite. Nächst diesen ist die Kreisschule, wobei 6 Lehrer und über 200 Schüler dieselben Sprachen und andere Elementarwissenschaften betreiben. Das Gymnasium ist in 7, die Kreisschule aber in 3 Klassen 1 [zu]. 2 [zu]. 3[Hand].

eingeteilt. A u c h e i n e a d e l i g e M ä d c h e n p e n s i o n e x i s t i e r t h i e r , w e l c h e v o m A n f a n g e d i e s e s J a h r e s v e r g r ö β e r w i r d , w o 8 0 P e n s i o 7n ä r i n n e n a u f K r o n s k o s t e n g e b i l d e t w e r d e n. Auβerdem sind hier noch ein russisches, ein armenisches geistliches Semynarium. /Im ersten werden1 auβer dem Russischen und Grusinischen auch die türkische, lateinische, osetinische und griechische Sprachen vorgetragen und junge Geistliche sowohl zum gewöhnlichen Priesterstande als auch zu Missionären für die Gebirgsvölker gebildet. Im zweiteu (d<as> h<eiβt>: im armenischen) wird leider nichts gelernt, auβer etwas Russisch, Armenisch und einige sehr mangelhafte Kenntnisse der Geschichte, Geographie und Arithmetik, die aber solchen Lehrern übertragen2 sind, die selbst 8des ersten Unterrichts bedürfen. Auch scholastische Lehrsätze, Logik und Rhetorik, worauf die armenische Geistlichkeit, ohne die Bedeutung des Wortes zu kennen, sehr stolz ist, werden Schülern vorgetragen, die kaum richtig zu lesen3 verstehen. Auch Winkelschulen werden in einer Menge vonGeistlichen unterhalten, namentlich von armenischen, die aber /leider nicht die mindesten Begriffe von der Pädagogik haben und die unglückliche Jugend mehr irreleiten als in Wahrheit und Aufklärung. Aber der Hang zum Lernen bei den hiesigen Völkern, namentlich bei den Armeniern, und die Fähigkeiten der lernenden Jugend geht über das Unbegreifliche. T i f l i s z ä h l t i m a l l g e m e i n e n a n 3 0 0 0 H ä u s e r n u n d 4 0 ,0 0 0 E i n w o h n e r n , w o r u n t e r d e r g r ö β t e T e i l A r m e n i e r s i n d . D i e m e i s t h i e r v e r k a u f t e n W a r e n w e r d e n a u s R u β l a n d g e b r a c h t . A u c h P e r s i s c h e s i n d i n M e n g e. R e i c h e K a u f l e u t e h i n g e g e n l a s s e n W a r e n a u s d e 9m A u s l a n d e k o m m e n, u n d s c h i c k e n s i e z u m A b s a t z n a c h P e r s i e n ü b e r T e r a b i s о n t . H i e r d ü r f e n s i e n i c h t v e r k a u f e n w e / g e n d e s h o h e n Z o l l s. Z w e i F a b r i k e n , d i e e i n e f ü r Z u c k e r u n d d i e a n d e r e f ür S e i d e g e b e n e i n e s c h ö n e H o f f n u n g z u m A u f b l ü h e n i n l ä n d i s c h e r A r t i k e l, a b e r d i e S e i d e n f a b r i k i s t b e i n a h e n a h a n i h r e m U n t e r g a n g e , u n d d i e Z u c k e r f a b <r i k> b e s t e h t n о c h. W i e l a n g s i e a b e r d 10i e s e D a u e r h a b e n w i r d , i s t d e r Z e i t ü b e r l a s s e n . /D e n n d i e h i e s i g e B e v ö l k e r u n g s c h e i n t n o c h n i c h t z u s o l c h e n U n t e r n e h m u n g e n z u p a s s e n, i n d e m a l l e A r b e i t e r t e u e r , S a c h k e n n e r u n d M e i s t e r w e n i g u n d d i e A u s g a b e n z u h o c h a n s c h l a g e n A u c h e i n e ö k о n o m i s c h e G e s e l l s c h a f t e x i s t i e r t h i e r4), d e r e n T ä t i g k e i t s p r o b e n a b e r e r s t d i e Z e i t l e h r e n [?] w i r d ./

1 [werden].2 Über[ge<ben>].3 [zu].

Einem Europäer, der zum ersten Male Tiflis sieht2, muβ es3 auffallend und ganz eigen zu Mute sein (denn ich als ein Landeskind kann dies Gefühl nicht haben), mit einem Male so viele Trachten, Phisiognomien, Sprachen auf einem so kleinen Punkt so kontrastartig vereinigt zu sehen. Er wird mit einem Fuβe in Asien, mit dem andern aber in Europa sich zu finden glauben./

9 Nicht allein die Europäer, sondern auch viele hiesige Beamte. Eingeborene des Landes, Kaufleute haben ihre Nationaltracht mit dem Europäischen vertauscht. Auch das schöne Geschlecht läβt von Tage zu Tage sich von dieser Leidenschaft hinreiβen und verändert ihre frühere Gestalt. Das tut nichts zur Sache, denn die menschliche Natur liebt Veränderung! Aber was wird man dazu sagen, eine Person halb europäisch, halb asiatisch verpupt zu sehen? Wahrlich, es muβ ganz komisch einem Ausländer vorkommen, unter einer französischen Haube eine volle grusinische Tracht zu erblicken, oder den Kopfputz grusinisch, 4in einem europäischen 5Mantel, eine Figur daher wandern zu sehen. Oder einer Mannsperson zu begegnen, de[r]en Mütze persisch, Halstuch europäisch und die übrigen Kleider im Landesschnitt den grellsten Kontrast miteinander bilden./

10 So wie die Tracht, so auch alle gesellschaftl<ichen> Vergnügungen und Hausmöbel tragen denselben Charakter. Treten Sie in ein Kaufmannshaus. Kaum werden Sie sich derÜberraschung wehren, Tische, Kommode, Spiegel, Bilder und dergleichen in gehöriger Ordnung zu sehen. Sehen Sie die Fuβboden an, die sind mit Teppichen6 belegt und in dem Wohnzimmer werden Sie ein Sofa neben einem langen Polster finden, worauf Teppiche und Bettzeug ausgebreitet sind, und die sowohl am Tage als auch des Nachts zum Ruhelager der Familie dienen, worauf das schöne Geschlecht in dem Genusse ihrer Untätigkeit oft den ganzen Tag sich der ungestörten Ruhe überläβt.

Eben so wird man auf einem Balle oder bei einer gesellschaftlichen Belustigung die Militärmusik oder ein Leierkasten ihre regel mäβigen Töne mit dem geräuschvollen, 11brüllenden Getöse der hiesigen Musik in Disharmonie/ vermischen h ö r e n, eine Masurka oder eine französische Quadrille mit einem Lesgiertanz unter furchtbaren Lärmen und Toben wahrnehmen. Sind Sie zu Gaste eingeladen, so können Sie ohne alle Etikete, ohne 1 [Doch ich ging von meinen Hauptzwecke zu sehr ab].2 [wird]. 3 [ganz]. 4 [und auf]. 5[Salopp]: 6Բնագրում, այստեղևայլուր ՝ Teppige.

8 1

alle1 Umstände in dem Hause des freundl<ichen> Wirtes aufgenommen werden. Ein Händedruck und liebevoller В l i c k, ohne allen Prunk und weitläuftige Redensarten2 und Komplimente, die in civilisierten Ländern, leider! zur Notwendigkeit geworden, und die einem schlichten, aufrichtigen, aber wenig in der Redekunst bewandten Menschen, oft statt Vergnügen, Halsbrechen und Verlegenheit 3v e r u r s a c h e n, reicht hin, Sie in demZirkel ganz unbekannter Menschen in einer Zeit von wenigen Minuten bekannt und zugleich dreist zu machen. Sie brauchen keinen Frak, keine kostbaren Kleider; nur wenn Sie einen anständigen Rock anhaben, so ist es genug./

12Sie werden, wenn 4S i e etwas spät gekommen sind, die Gesellschaft gruppenweiseanSpieltischen, um ein Nardibrett,ein Lieblingsspiel der hiesigen Kaufleute, das zugleich an S<ch>achspiel ähnlich ist, in behutsamer in sich Zurückgezogenheit und nur mit 5ihrem Gegenstande beschäftigt hier und da erblicken. Der Wirt führt Sie zu andern Gästen und, wenn Sie Lust haben, können Sie ihr Glück versuchen, denn die Spiele sind ziemlich hoch. Cigarren und lange Kirschenpfeifen lassen ihren Dampf in mannigfaltiger Gestalt zirkulieren. Sie werden als Europäer umsonst in gespannter Erwartung nach der Schwelle der Türe hereinsehen, um die Ehre zu haben, der schönen Wirtin die Hand zu küssen. Dies Glück ist eins für alle mal einem Fremden in Gesellschaften versagt. Im Familienzirkel können Sie 13diese Freude haben./

Die Wirtin und alle Töchter und Schwägerinnen, und wenn die Gesellschaft groβ ist, auch andere verwandte Frauenzimmer müssen d u r c h a u s mit der Zubereitung d e r S p e i s e sich beschäftigen, wenn auch zehn Köche und eben so viel Diener da zu Gebote stehen.

Der Mittagstisch ganz nach europäischer Art steht entweder schon aufgedeckt da, oder wird erst, wenn6 alleGäste beisammen sind, aufgedeckt. Bei echt national<en>Vergnügungen sitzen7 in einem Winkel die Musikanten und lassen erst mit ziehenden, dann allmählig mit einem gewaltig schreienden und das Ohr zerschneidenden Getöse, sowohl ihre Instrumental als auch Vokalmusik hören, wobei sie Laute hervorbringen, die einem geschickten Musikus den Hals kosten würde, wenn er wirklich dazu Lust haben sollte, diese Töne nachzuahmen.

14Alles wird /in dieser gewaltigen Erschütterung der Luft beinahe erstickt und man

1 [Toilet<te>].2 Բնագրում՝ Redensart բառի d ն գրված է ռուսերեն՝д.3 [ein flössen].4 [er].5 [seinem].6 [die].7 [auf].

muβ 1w i d e r alle Gewohnheit recht laut sprechen, um gehört zu werden. Das macht aber eigentlich nichts aus, denn Personen, die nicht die Kunst besitzen, die Gesellschaft auf die hiesige Art, welche gewiβ sehr originell und schwer ist, zu unterhalten, scheint ein solches Geräusch willkommen zu sein, wobei sie, statt sich den Kopf zu brechen, in behaglicher Ruhe da sitzen, oder herumspazieren können, ohne der Gesellschaft, die sich bei dem Schall der Musik sich entzückt fühlt, lästig zu werden. Doch davon mehr unten.

Das Frühstück, meist aus Käse, weiβem Franzbrot, wovon das Stück hier 20 40 Kop<eke> Silb<er> kostet, und Kaviar bestehend, steht schon vom Anfange an mit Scheibchen und Wein auf einem Tische bereit da. Ist die Zeit des Mittagsessens da, was gewöhnlich 15zwischen2 3 anfängt,/so werden die Gäste zum Frühstück eingeladen, oder man trägt 2es herum.

Nun geht man zu Tische; ohne weiters kann man einen Platz wählen, welchen man will. Auf dem Tische, auβer Teller, Gabel, Messer, Löffel und Serviette, stehen noch eine Menge von Schüsseln mit Käse, Kaviar und den Lieblingskräutern d e r H i e s i g e n, die aus Rettig, Rädischen, Petersilien und andern Gewächsen bestehen, in groβem Haufen da. Ohne diese letzten wird kein Mittagsmahl genossen. Und wenn sie auch noch so fremd vorkommen, so gewöhnt man bald an den Geschmack d i e s e r K r ä u t e r3. Man verzeihe mir, ich urteile vielleicht als ein Eingeborener, aber viele Ausländer behaupten dasselbe (d<as> h<eiβt>: solche, die schon lange Zeit sich hier aufhalten). Unter der Serviette wird man jedes mal mit einem Stück 16echt deutschen Brots auch zwei, drei Stücke/ Lawasch, dünnes Brot, welches in besondern Öfen gebacken wird, finden. Jetzt werden die Speisen aufgetragen. Den Eingang macht eine Art gesalzener Fisch, Doschgenannt, der aus Kaspischem Meere geholt wird, der dazu dient, um den Weindurst recht zu erwecken, wodurch aber Gabel undMesser so einen häβlichen Geschmack bekommen, den man nachher bei allen Speisen noch immer mit Widerwillen spürt. Denn die Weinliebe ist zu groβ hier, und die gefüllten Gravinen mit ihren schönen roten und orangen Farben des Kachetiners locken zu sehr an, als man diesen Miβgeschmack in Anspruch nehmen sollte. Dieser Fisch wird mit Senf und Essig genossen. Die zweite Schüssel ist eine Art dicker 17Suppe, Tschigirtma/ genannt, aus Essig, Eier und Hühnerfleisch zubereitet, wobei sehr viele Gewürze sind. Das dritte Gericht ist wieder entweder frische Fische aus d e r Kura,

1 [gegen].2 [ihn]. 3[an].

dem Hauptflusse von Tiflis gefischt, und im Wasser ohne alle Zutaten gekocht und so ganz noch warm hereingetragen, oder Ferkelfleisch, im Wasser gekocht und kalt, welches mit Senf und Essig gegessen wird. Das vierte macht ein ganz trockenes nur in Butter gesott<en>es Gericht aus, welches aus Quitten mit Mandeln und Rosinen besteht. Das fünfte ist der in allen Weltgegenden berühmte asiatische Pilav,e i g e n t l i c h Plav genannt, der zu bekannt ist, als man es beschreiben1 sollte. Das sechste ist Gänse o d e r Kalkhuhnbraten, ganz kalt angetragen und w i r d mit gesalzenen Gurken und anderen 18eingemachten Sachen genossen. Das siebente und zugleich das letzte machen entweder Früchte/ oder Kuchen aus, die man be denKonditoren kauft, die zum Glück meiner Landsleute und ihres Beutels das beste Geschäft hier machen und ihrer ziemlich viele sind. Dann und wann läβt der Wirt seinen Gästen seine Gastfreundlichkeit fühlen und gibt noch andere Speisen, doch die gewöhnliche Reihenfolge ist die hier beschriebene, und man wird sie bei jeder Gelegenheit, bei Fürsten sowohl als bei dem Bürger, jahraus jahrein überall und immer finden. Während dieser ganzen Zeit, die oft 3 Stunden dauert, wird beinah, kann man sagen, gelollt2, geschrieen, als gesprochen. Der Kachetiner, d e r N<o t a> B<e n e> n i e a n d e r s a l s a u s g r o β e n T e e o d e r B i e r g l ä s e r n , a b e r n i c h t a u s d e m a r m s e l i g e n S p i t z g l a s g e t r u r k e n , w e l c h e s m a n h i e r s p ö t t i s c h Sperlingsauge n e n n t u n d n u r d e n G u r g e n a β m a c h e n k a n n, erhitzt zu rasch das ohnehin hitzige Blutd es Asiaten. Die Muskanten tragen nicht wenig mit ihrem <bе > taü/benden 19Gebrüll <dazu> bei. Nachdem ein paar Gläser ausgeleert sind3, wählt man aus der Mitte der Gesellschaft einen zum Tolubaschy (ein tatarisches Wort, welches mit dem deutschen Worte Zechmeister ähnliche Bedeutung hat, aber wörtlich Glasmeister bedeutet). Seine Haupteigenschaften bestehen darin, daβ er Witze schneiden und die Gäste, so viel als möglich, belustigen muβ. Seine Wahl geschieht auf gemeinschaftliche Beistimmung aller. Man hebt mit einem Male die Gläser auf und ruft einstimmig: «Es lebe der und der», und gleich darauf rufen alle mit lauter Stimme: «Mögest du (hier nennen sie ihn nach dem Namen)mitGlück regieren», «Barowcarawares», und er trotz aller Einwendung und Entsagung <muβ> die Zustimmung aller honorieren und 20seine <Wahl> annehmen. Nun tritt er mit Dank / seine neue Würde an und droht alle, die ihm abspänstig sein sollen. Die Strafe besteht darin, daβ4 der Verfehlte oft zum zweiten Male ein volles Gias ausleeren muβ. Nun fängt er an, auf die Gesundheit aller anwesenden Gäste zu trinken, und alle müssen seinem Beispiele folgen. Auf sein Zeiclien: «Auf die Gesundheit dessen und dessen», rufen alle mit furchtbar lauter Stimme «Ura!» (Hura!), dann grüssen sie den,

1 [da]. 2Բնագրում՝gedollt. 3 [so]. 4 [es].

auf dessen Ehre dies geschieht, und leeren ihre Gläser aus. Und so geht es reihenweise bis zum letzten Manne. Oft werden auf das Andenken selbst entfernter und gestorbener Personen getrunken. Dann trinken alle auf die Gesundheit des Tolumbaschys und danken ihm für seine gute Regierung.

21Derjenige, welcher am meisten/ seine Achtung derj e n i g e n Person r e c h t zeigen will, auf deren Gesundheit getrunken wird, muβ jedesmal ein ganzes Glas voll ausleeren. Oft kehrt man, nachdem man es ausgeleert hat, das Glas um, hält man es auf dem Nagel des Daumes, schüttelt1 einige Male, und wenn eben zum Glück kein Tropfen auf die Nägel fällt, so ruft er mit Entzücken: «So mögen alle deine Feinde und Miβgönner ohne Atem fallen, wie mein Glas», und bekommt von der angepriesenen Person zum Lohne ein freundliches Kopfnicken und Lächeln dazu. Hierauf ruft einjeder: «Auf die Gesundheit dessen, den man liebt am 22meisten». Gäste, die als lustige Brüder schon bekannt sind, müssen zur Strafe zum zweiten Male trinken, wenn sie ein halbes/ Gias aufdie Gesundheit jemanden trinken sollten. Dies ist das gröβte Verbre chen. Denn strafwürdig sind diejenigen, welche sich, oft absichtlich dem Tolubaschywidersetzen, um dadurch noch mehr Anlaβ zur Unterhaltung der Gesellschaft zu geben. Oder ist man vielleicht unachtsam gewesen, als man auf die Gesundheit jemanden getrunken hat. Dies alles ist strafwürdig und jedesmal das Auslösungsmittel ist ein neues Glas Wein. Solche Tolubaschy'swerden oft, wenn der Tisch zu groβ ist, zwei gewählt und dann ist es recht interessant anzusehen, wie diese Nebe<n>buhler alle möglichen ersinnten 23Mittelanwenden, um sich gegenseitig/in Verlegenheit zu setzen, um hindurchdie Gesellschaft noch lustiger zu machen. Das Traurige hiebei ist, daβ zum Unglück der Nation oft Priester zu diesem ehrenvollen Amte als Tolubaschygewählt werden. Ein Beweis, wie sehr der geistl<iche> Stand seinen Wert durch unwürdige Handlungen in Augen des V lkes verloren hat! Europäer, und alle Abtrünnige, d<as> h<eiβt> c i v i l i s i e r t e Eingeborene sind von allem diesen Zwang, zum Glück, befreit! Früher, wie es auch noch heut’ zu Tage in Kachetien, dem Weinmagasin vonGrusien, der Fall ist, hat man aus groβen Schüsseln, wo 6 7 Gläser eingehen können, getrunken, und demjenigen, der sich zum Widerstande 24unterstanden hat, die ganze Schüssel auf den Kopf gegossen!! / Wer ist daran schuld, als das Land? Ausführenkönnen sie den Wein nicht, wegschmeiβen auch nicht, untätig sind sie von Natur; was sollten sie machen? Doch Ehre sei der weisen Regierung, aie jetzt für den Wein seine Aczise bestimmt hat, nämlich fürdie

1 [man].

1Tunka(5 Bouteillen) <…>5) Kop<eke>. Dadurch ist der Weingebrauch etwas abgekommen. A u c h d a s R a u c h е n a u s l a n g e n P f e i f e n b e i m T i s c h e n a c h d e m E s s e n i s t j e d e m e r l a u b t , d e r d a z u L u s t h a t.

Meine Leser werden jetzt 2vоn einem solchen Tische die Gäste so aufstehen glauben, als ob sie Blinde Kuh spielen sollten. Mit nichten. Die Gewohnheit hat den hiesigen Einwohnern eine unbegreifliche Kraft zum Ertragen solcher geistiger Getränke geliehen. Sie stehen vom Tische so besonnen, so munter wieder auf. als ob sie gar nichts genossen hätten. Nur auf 25ihren Wangen spielt die Röte der Weinfarbe./ Europäer werden darüber vielleicht lachen, doch wie gerne möchten viele a n d e r e n u r d e s h a l b nach Grusien fliehen, um ihren Weindurst recht zu stillen. Denn ein Grusiner, oder Armenier, wenn er nichts hat, so trinkt er nicht, und wenn er auch trinkt, so ist er nicht betrunken,sondern rüstig und munter. Nie wird man hier, selbst unter gemeinen Leuten, jemanden auf der Straβe liegend sehen; wie oft trifft man hingegen in kultivierten Ländern Leute, die nicht wissen, wo ihr Kopf steht und wo die Schuhe stecken. Ich sage es zur3 Vorsicht solcher, wahrlich unerfahrener Europäer, die ganz mitleidslosaufmeine Landsleute herfallen, ohne erst nachgedacht zu haben, was in ihrer 26Heimat geschieht. /Sie glauben sich Geschöpfe, die1 von Himmel5 nur dazu herabgestiegen, um die Scbwäche andrer zu kritisieren, und wenn sie sich einmal hier nur einige Jahre, ja oft Mo nate angehalten haben, so sind sie tausendmal ärger. Man muβ die Menschen nehmen, wie sie sind, und dann, wenn man6 wahrhaft menschlich sein will, sie zur Besserung führen und das mit Schonung und Nachsicht, aber nicht mit Bitterkeit und Verachtung6).

Lobens und bemerkenswert ist bei solchen Gelegenheiten, so wie überhaupt immer, daβ der Adel und die Fürsten, die hier sehr zahlreich und viele von sehr berühmter Herkunft sind, mit den Bür gern und Kaufleuten, wie mit ihres Gleichen, ja oft viel artiger und freundlicher 27umgehen und gar keinen Unterschied weder in Heiraten, noch/ in andern Verhältnissen des Familienlebens bemerken lassen. Solche Vorzüge d e s C h a r a k t e r s würden gewiβ selbst dem bestgebildetsten Menschen zur7 E h r e gereichen. Ö f f e n t l i c h e V e r g n ü g u n g e n f i n d e n w e n i g s t a t t. D a n n u n d w a n n z e i g e n s i c h e u r o p ä i s c h e T a s c h e n s p i e l e r u nd V o l t i g e u r e i h r e K u n s t v o r d e m h i e s i g e n P u b l i k u m b e w u n d e r n , s o w i e d i e s J a h r d i e T r u p p e v o n e i n e m g e w i s s e n Bamberger u n d Jaupaue, d i e b e k o m m e n a b e r w e n i g z u v e r d i e n e n. 1 [Tunka]. 2 [auf]. 3 [Aufmerks]. 4 [aus]. 5 [erst]. 6 [als]. 7 [Reice].

28 D i e a l l e r b e s u c h t e s t e n V e r g n ü g u n g s o r t e s i n d d i e / w a r m e n M I n e r a l b ä d e r , w o b e I d e G e s c h l e c h t e r i n a b a r t e n A b t e i l u n g e n s i c h 1 m e h r e r e S t u n d e n l a n g r e c h t s c h w i t z e n, a m ü s I e r e n u n d o f t, n a m e n t l i c h d a s s c h ö n e G e s c h l e c h t , i h r M I t t a g s m a h l g e n i e β t. A u c h s i n d e i n i g e F e i e r t a g e z u m A n d e n k e n m a n c h e r H e I l i g e n, d i e i n d e r N ä h e v o n T i f l i s i h r e K i r c h e h a b e n, w o b e i s i c h d a s s c h ö n e G e s c h l e c h t m I t a n d ä c h t i g e n B ü s s e ü b u n g e n u n d d i e j u n g e n L e u t e m i t W e t t r e n n e n s i c h b e l u s t i g en. S o l c h e s i n d2 d a s F e s t d e s H e i l i g e n Davidu n d d e s H e i l<i g e n>Geօrg./ 27 Man verzeihe mir, daβ ich mit einem Male3 von meinem eigentl<ichen> Gegenstande, wodurch ich zeigen wollte, wie jetzt alles bei uns europäisch asiatisch geworden4 ist, so weit abkam. Auch bei dieser Beschreibung wollte ich nur sagen, daβ auch die hiesigen Gastmahle derselben Beschaffenheit sind, wie die Kleider, Möbel u. s. w. (d<as> h<eiβt>: daβ sie Scenen der beiden Weltteile dem Zuschauer darstellen). Jetzt wieder zur Sache.

Die Zunahme der Bevölkerung von Tiflis ist unglaublich groβ. Beinah<e> von allen 28Gegenden von Kaukasus strömen hier Menschen tagtäglich, um ihr Glück hier zu versuchen. / Haben sie aber einige Mittel sich erworben, so verlassen sie Tiflis nicht mehr, werden hier ansässig, bauen Häuser, und so mischen sich hier 5Perser mit6 Armeniern, Türken, Griechen, Juden, Tataren, Lesgier und Europäer, die sich oft durch ähnliche Verbindungen an die7 hiesigen schlieβen, zu einem schönen Ganzen, welches mit der Zeit Tiflis zu einem der gröβten und wichtigsten Städte des unermeβlichen Ruβlands machen wird, und woher Licht und Aufklärung über das ganze Orient verbeitet werden kann.

Ich kоmmеendlich zu meinem eigentlichen Thema, meine Leser mit den Hochzeitsgebräuchen meiner Landsleute bekannt zu machen, die, wenn auch nicht so 29brilliant8, dennoch als national ganz eigentümlich sind. /Der Grund zur ehelichen Verbindung, nenne man ihn einen Naturtrieb, wie es bei den wilden Volkern der Fall ist, oder eine Wahlenverwandschaft, angeregt durch geistige Vorzüge und Grazie, 9welche die Gefühle10 gebildeter Nationen in Anspruch nehmen, ist und bleibt eine gegenseitige11 Neigung beider Geschlechter, die erst durch kirchliche Gebräuche veredelt und geheiligt werden kann.

Ganz das Gegenteil findet sich bei den meisten asiatischen Völkern statt. Höchst selten

1 [ist].2[die]. 3 [aus]. 4 [sei]. 5[der]. 6 [ein]. 7 die[s]. 8[sind ]. 9 [die]. 10 [eins]. 11 Gegenseitig[ung Annährung der].

darf ein junger Mensch, ein Mädchen nie sich die Freiheit nehmen, eine Person zu wählen, die sein Herz anspricht. Dies ist die Sache der Eltern und ältester Personen im Hause, und wenn man solche nicht hat, der Vermittler, oder der Deutlichkeit wegen so zu sagen, der Verkuppler. Bei uns, wo vieles noch heut' zu Tage an die patriarchalischen Sitten der alten 30Völker erinnert, sehnt sich jeder Familienvater mit innigstem Entzücken nach der Zeit, / wenn er seine Kinder durch den Ehestand glücklich machen kann. Manche schlieβen ihren Verwandtschaftsbund schon dann, wenn noch die Kinder im Mutterleibe sind, d<as> h<eiβt> zwei Väter 1tun mit einander das Gelübte, wenn ihm eine Tochter, und dem andern ein Sohn geboren sollte, alsdann müssen diese beiden späterhin diesen Bund durch ihre Ehe befestigen. Trifft aber das Gegenteil, so wird es als eine besondere Schickung des Himmels angesehen, dem es nicht gefallen hat, diese Häuser miteinander zu vereinigen. Ist aber der Himmel so günstig, daβ dieser Wunsch in Erfüllung kommen kann, so wachsen die beiden jungen Leute erst als Spielgenossen heran, dann, wenn das fünfzehnte Jahr erreicht worden ist, sind sie schon glückliche Eheleute. Oder mancher Hausvater hat 2an einem andern Orte eine Familie 31kennengelernt, die ihm sehr gefallen hat, und hat selbst einen Sohn, so brennt er vor/Sehnsucht, daβ dem andern eine Tochter geboren möge, um sich auf ewig zu verbinden, und umgekehrt. Ein junger Mensch darf nie sein zwan zigstes und ein Mädchenihr fünfzehntes Jahr erreichen, ohne in den heil<igen> Ehestand zu treten. Ganz originell sind die Glückwunschsaussagen, die man an Hochzeitstagen einem Vater oder einem jungen Burschen, die zu Gaste da sind, und die ihre Freude und Glückwünsche auf das Wohlergehen des an dem Tage getrauten jungen Paares an den Tag legen, mit rednerischer Zunge und figürlich zum Gegenwunsch ausspendet: «So lang möchte ich nicht diese alten Gebeine unter die Erde stecken, bis ich an deinem Hochzeitstage tanzen könnte», sagt ein Alter in seliger Begeisterung. «Wenn es Gott gibt, so werde ich an dem Hochzeitstage deines Burschen der Mundschenker sein», ruft rüstiger Mann einem Gaste, und der Bursche rötet da. «Nun 32Bursche! wann werden wir dich/ an das Dreschbrett anspannen; du gehst da noch immer wie ein wildes Kalb daher», 3bemerkt man einem jungen Manne, der, in Schamrot gefärbt, seine Augen dabei niedersenkt. «Mögen wir auch dir die rote Schnur (die Erklärung kommt unten) um den Hals binden und die Krone auf den Kopf setzen», wünscht man einem dritten.

Aus allen diesen sieht man recht deutlich, wie sehr der Ehestand4vоn diesen halbgebildeten Kindern der Natur geschätzt und gesucht wird. Und ein Groβvater oder eine Groβmutter zu sein, ist eine Glückseligkait, die man schwer beschreiben kann.

1 [machen]. 2 [in].3[macht man]. 4 [bei].

Denn1 dann erst entwickeln sich die echt patriarchalischen Sitten, wo der Hausvater, umgeben von Kindern und Enkeln, die, wenn ihrer auch zwanzige, oder noch mehr gibt, nie 33sich trennen können, und in der ehrfurchtsvollen Aufmerksamkeit /und<im>Gehorsam alle die Winke des alten Papa mit aller Pünktlichkeit befolgen und ihm die Groβkinder auf'm Schoβe hüpfen, und die sittsamen Schwiegertöchter, die eine ihm die Füβe waschen, die andere die Kleider an und auszieben helfen, und die dritte an heiβen Sommertagen, wenn er schläft, die Fliegen wegtreiben, mit einem Tuche über sein Gesicht hin und her fahren, um ihm Abkühlung zum süβen Schlaf [zu] verschaffen, und wenn er krank ist, die nötigste Pflege mit sorgfältiger Hand zeigen, seinen Kopf waschen, und dieaber niemit offenen Augen insGesicht sehen und nie mit ihm durch Worte, sondern nur durch Pantomime und Kopfnicken seine Gedanken erraten und2 die ihrigen ihm deutlich machen dürfen. Ein Wort, ein Wink, ein Blick des Groβvaters reicht hin, um alle Unruhen und Streitigkeiten unter seiner Familie augenblicklich zu verscheuchen. Gewiβ ein schöner Charakterzug!/ 343Sind also die jungen Leute heiratsfähig, so brauchen sie natürlicherweise keine Miene dazu zu machen. Vater und Mutter haben schon lange im Geheimen diesen Gegenstand in Ansprache gebracht, und manche Verwandte, oder gute Freunde zu Rate gezogen. Wohnen sie beide an einem Orte, so hat die Sache keine Schwierigkeiten mehr; sind sie aber durch Ort getrennt, so macht der Vater eine Walfahrtsreise nach dem Wohnorte des Mädchens, sieht sie beim Aus und Einziehen, oder beim Wassertragen, denn bei uns tragen gröβten Teils junge Mädchen Wasser aus dem Flusse in ziemlich groβen irdenen Krügen auf Schultern. Oder er macht Bekanntschaft mit den Eltern des Mädchens, gibt eine andere Ursache zum Vorwande, 35macht Besuche und dabei ist er/ mit höchst aufmerksamen Angen damit beschäftigt, alle die Bewegungen und Tritte des unschuldigen, nichts ahnenden Geschöpfs zu beobachten. Denn in Mädchenjahren ist man bei uns ziemlich frei. Obwohl das ärmste Bauermädchen sich nie öffentlich mit einer fremden Mannsperson in ein Gespräch einlassen würde, so sind sie demungeachtet ganz ungebunden, sich im Hause sowohl als auf der Straβe sich zu zeigen. Kommen sie aber erst unter den Schleier als Braut und Gattin, so ist ihm diese Freiheit auf immer geraubt4

Hat man auf diese Art also5 die Wahl getroffen, so tritt man alsdann zur Unterhandlung, die wiederum durch besondere Abgeordnete Mannesoder Frauenspersonen geschieht, die den Wunsch der Eltern des jungen Mannes

1 [als dan]. 2 [ihre]. 3 [ist] 4 [be]raubt 5 [seine]

36den1 des Mädchens kundtun/ und mit aller Be reasamkeit dahin arbeiten, ihr Amt mit glücklichem Erfolg ausführen zu können. Wohlhabenheit und nobele Herkunft sind die wichtigsten Hauptbedingungen von den Seiten des Briäutigams. <Es2> handelt sich darum, daB die Eltern des jungen Mannes eine reiche Aussteuer an Geld, Kleidungsstücke und sogar Hausvieh und Hochzeitskos ten ausstellen müssen. Daher stellt sich die andere Partie ganz un willig dazu und verwirft alle Vorschläge und Vernunftsgründe, bis er das erhält, was er begehrt. «Meine Tochter ist Kaisern und Königen würdig, sie ist schön wie, die Sonne, sittsam, wie eine Taube, arbeit sam und kаnn Geschäfte verrichten, die kaum zehn Personen 37verrich ten können. Sie ist nicht blind, hat Augen, jedes dem Monde gleich ’Nicht schielt sie, Gott sei Dank! Labm / ist sie nicht, was fehlt ihr? Brot haben wir genug, sie z u ernähren. ist von berühmter Herkunft; nein, nein, so leicht werde ich sie nicht verkaufen. Sie ist das Auge (d<as> h<eiBt>: die Freude) unsre, Hauses. Die Säule und das Licht unsres Zimmersa). Sie ist nicht von der Erde gewachsen, daB ich sie so leicht wegwerfen kann. In meinem Auge ist Haar gewachsen (d<as> h<^ eiBt>: ich habe viele Mühe gehabt), bis ich sie4 zu diesem Alter herangezogen habe. Ich werde meine Seele aufgeben, wenn ich sie nicht einen Tag5 sehen werde. Alle werden wir sterben, wenn wir sie einen Augenblick nicht vor uns haben 38w ü r d e n. Nein, nein, sage ihm, daB er auf seiner Stelle schwer sitzen soll (d<as> h<eiBt>: er möge nicht so leichtsinnig sein), daB er den Stein aufheben/und wieder ihn unter einen andern Stein legen soll (d<as> h<eiBt>: er möge die Sache nicht ruchbar machen und stillschweigen). Meine Tochter will ich nicht verheiraten. Wenn er auch in den Himmel fliehen würde (d<as> h<eiBt>: was er auch tun möge), ich werde das tun, was ich will. Will er nicht, gibt er nicht, was ich begehre, so kann er seinen Weg, und ich den meinen gehen. Man hat doch keinen Zwang nötig. Einem andern werde ich sie geben. Die Welt ist groB und wir in ihrer Mitte. Nicht meine Tochter ist allein in dieser Welt. Mag nicht die meinige sein, kann er eine andere wählen, warum zieht er nicht seine Hand von meinem Kragen zurück. 39Was hat er mir gegeben, das er nicht zurückerhalten kann? Ich gebe sie nicht, ich gebe sie nicht. Hat er wei ter was zu sagen? Was ist/es für Elend und Jammer, worunter wir gestürzt sind? Sieht er mich allein in der Welt? Er ist doch nicht Herr meines Herzens? Ich sage dir, gehe den Weg, den du gekomm en bist Wenn deine Zähne zerbeiBen können, zu dem wende dich, wir sind nicht Beute deiner Zähne (d<as> h <eiBt>: du wirst uns nicht ire führen), Mache deine Augen auf, und prüfe uns ganz gehörig, wer wir sind.

a) In jeden echt asiatischen Häusern sieht man wenigstens vier hölzerne Säulen in der Mitte des Wohnzimmers, worauf das Dach ruht.

1 [Eltern]. Բնագրում՝ Die Sache3 [sie]. 4 [bis]. 5 [nicht].

Wir haben nicht statt Brot Gras1 gefressen, in unsrem Kopfe steckt auch Vernunft. Wir kennen unsre Berechnung zu gut. Was dein Verstand schneiden kann (d <a s> h<e i B t>: w a s d u v e r s t e h s t ), tue das und ziehe deine Hand von uns zurück. Einen guten Ruf hatten wir auf der Oberfläche der Erde, und du willst ihn jetzt zu Grunde richten. Ich sage dir, seid kusch und ruhig, sonst werde ich Feuer und Flamme auf euch schütteln>> u. s. w. 40 Tausend ähnliche Redensarten werden/von den Seiten des Vaters des Mädchens gewechselt, wozu die gute Wirtin2 mit nicht wenig schirferer Zunge das Ihrige beitrigt. «Moge mein Auge erhellt werden (d<as> h<eiBt>: das ist ein Glück für mich), was ist das für Neuigkeit! Die Leute schlafen für sich und träumen von andern. Ihr Geschäft hat aufgehört, und auf uns hat man nur das Augegerichtet. Jetzt erst erkennt uns und will man unsre Nähe? Bisher wollte man nicht m a 1 uns grüssen. Unsre Tochter ist noch jung, wir wollen sie gar nicht verheiraten. Sie schätzt unsern Essig viel3 m e h гals den Plavin anderem Hause. Sind wir hungrig, so wird sie auch hungrig bleiben; sind wir durstig, so kann sie auch durstig sein. 41Sie hat auch in unsrem Hause viel zu tun, was soll sie im Hau se eines/Fremden tun? Was hat sie da verloren? Wenn auch der König kommt, so werde ich nicht meine Tochter hergeben. Gestern eins, heute zwei, und sie wissen nicht, mit wem sie ihre FüBe ausstrecken wollen (d<as> h<eiBt>: sie sind erst vor kurzem wohlhabend geworden, und wollen sie sich uns gleichstellen). Sieht den Kerl an, um Gottes willen (d<as>h<еiBt>: den Schwiegersohn), man würde glauben, er sei ein Rindvieh, dem der Mund gebunden ist. Er versteht nicht zwei Eseln Gerste auszuteilen, und will jetzt heiraten. Der noch gestern sauere Milch schluckte, hat jetzt seinen FuB gehoben. Tausend solcbe Lümmel werde ich nicht mit meiner Tochter vertauschen. Ein Haar, einen Nagel meines Kindes werde ich nicht für hunderttausend 42solcher Taugenichts geben. Meine Tochter ist in der Welt die einzige, zwei gibt es nicht. Wenn du deinen Gott liebst, so nehme/nicht meinen Kopf (d<as> h<eiBt>: laB mich in Ruhe). Meine Tochter einem solchen Kerl zu geben, heiBt so viel, als ihr die Augen fest binden und sie ins Wasser werfen oder in die Gefangenschaft schicken. Das Licht meines Auges ist erlöscht, meine Seele ist bis zu meinem Munde gekommen, bis ich sie zu diesem Alter habe heranwachsen lassen. Weder in der Nacht habe ich Schlaf gehabt, noch am Tage Ruhe. Meinem Munde habe ich das Brot erspart und ihr gegeben. Wenn der Kerl auch einem Menschen ähnlich wäre, wer würde so jammern? Fast habe ich sie in meinen Augen, wie mein Augenlicht, in meinem Herzen4 auferzogen.

1 Gr[oß] 2 [wenig] 3 [lieber] 4 [habe ich]

und jetzt muB ich sie einem Lümmel Preis geben? Wer die Zähne3 seiner (d<as> h<eiBt>: des 43Bräutigams) verkrüppelten Mutter sieht,/ dem verschmilzt die Seele im Fleische, dem vergeht2 d e r Appetit. das Fleisch zittert. Wenn man sie in der Kirche stehen sieht, so3 glaubt4 m a n, es ist Sadael(der Erzteufel), der einem die Seele ai s dem Leibe ziehen will. Wer sie einmal sieht, wird ihm den ganzen Tag keineArbeit gelingen. Wenn sie ihrenMund auftut, so kommt beinah Höllengeruch heraus. Wer ihre Augen erblickt, so glaubt er seinen seelenfördernden bösen Geist5 zusehen, und jetzt muB meine Tochter auf ihre Hände Wasser gieBen? ihre Grillen aushalten? Mit ihr kann kein Hund leben, geschweige ein Mensch Einem Tataren, einem Nestorianer werde ich meine Tochter geben, aber nicht ihm. Mögen 44sie tun, was s i e sollen. Wer es übel nehmen soll, der kann kaltes Wasser trin ken./Bin ich6 der Wirt, so will ich meine Weizen gekocht säen, wer mag meine Hände zurückhalten? Den in meinem Stalle gebundenen Esel werde ich ihm würdig halten, geschweige meine Tochter. Wenn ich tausend Kühe haben würde, so werde ich ihm nicht7 e i n e ein zige zum Weiden geben, geschweige mein SchoBkind, mein Augen licht, welches ich mit der ganzen Welt nicht vertauschen werde. Die Mäuse krepieren vor Hunger in den Winkeln seines Hauses, und er will heiraten. Wenn sie auch meine FuBerde mit Wasser vermischen und trinken werden8, wenn ich wissen würde, daB die Wände seines Hauses zu Gold verwandelt 45sind und Silber quillt in seinem Hause, so werde /ich ihm meine Tochter doch nicht geben, die das Auge der ganzen Welt ist. Sie einmal zu sehen, ist mehr wert, als die ganze Erde. Wenn sie des Morgens ausgeht, so ist es, als ob die Sonne erscheint. Die ganze Welt den Mund aufgespert, sieht,sie nur mit Entzücken an und das Wasser flieBt aus dem Munde. Wir haben bis jetzt ihre Stimme r.och nicht gehört, so sittsam ist sie. Tag und Nacht kreisen wir um sie herum, damit kein böses Auge sie treffen soll. Wenn sie geht, so geht sie so sachte auf ihren Zehen, daB kein Mensch ihren FuBtritt ver nehmen kann. Wenn die Welt in Flut untergehen sollte, so rührt sie sich nicht von der Stelle. Bis jetzt haben wir kein bitteres Wort 46von ihr gehört. Wenn man sie erwürgen9 wollte, so wird sie keinen Laut von sich geben. Wenn/man mit der Fingerspitze auf ihren Wangen rühren sollte, so würde Blut daraus spritzen, so frisch ist <sie>. Wenn man ihren Wuch<s> sehen würde, so würde man glauben: sie sei aus Gias gegossen. Ihre Augenbrauen sind wie mit Pinsel gezogen. Ihre Augen sind wie die Morgensterne am Himmel, ihre Zähne sind wie von Elfenbein gebildet, ihre schwarzen Flechten gehen bis zu FüBen und sind wie von Gold gestickt. Die Lippen sind so fein, wie die Ränder einer Tasche. Aus ihren Fingerspitzen kommen solche Arbeiten her vor, die man selbst in Frankistan nicht

1[der]. 2[als]. 3 [wird man]. 4 Glaub[enJ. 5 [Engel]. 6 [die]. 7 [den]. 8 [so], [so]

47machen kann. Wenn man sie eine ganze Woche hungrig bleiben läBt, sie tötet, das Licht/ihres Auges ansticht, wenn sie fünf Tage und Nächte auf FüBen stehen und auf warten soll, so wird sie keinen Laut von sich geben. Man muB sie versuchen, und dann sich davon überzeugen. Mündlich welche ihrer Vorzüge kann man erzählen! Wenn man tausend Bücher vollschreiben würde, so wird auch dann nicht im Stande sein, alle Eigenschaften mei nes Engels zu beschreiben. Wenn man sie jahraus jahrein nur mit trockenem Brot und Wasser ernähren würde, so wird sie denroch zufrieden sein. Sie weiB noch nicht, obwohl sie 15 Jahre alt ist, was das schwarze und das weiBe sei (d<as> h<eiBt>: sie ist unschuldig). Nein, solches unschuldiges Lamm so hingeben, heiBt es, sie denWölfen und Tigern Teil werden 48lassen. Wodurch sind meine Haare so weiB geworden? /in nicht anderem, als in solchen Sachen. Wen ihr betrogen habt,geht und betrügt ihn wieder. Wenn der Kerl mit tausend1 Kamelen pack voll von indischen Kostbarkeiten vor meine Türe knien sollte. wenn er aus seinen Fingern Lichter gieBen wollte (d<as> h<eiBt>: wenn geschickt sein sollte), wenn er die Sterne2 dem Himmel herun terziehen sollte und den Talisman aller, unter der Erde begrabenen Schätze besässe und aus seiner Hand Gold flieBen sollte, so gebe ich meine Tochter ihm nicht, gebe ihm nicht. Bist du doch nicht taub.So viel Worte, wenn man3 e i n e m Steine sagen würde, so würde er zerp latzen. Wenn sie eine Schlange hören würde, so 49würde sie ihr Gift, herausgieBen und in ihr Loch ziehen. Aber die Haut deines Gesichts scheint4 stärker/zu sein, als die Ochsenhaut. Mein Kopf wird leer. Was an der Stirnschrift (d<as>h<eiBt>: Schicksalsbuche) meiner Tochter geschrieben steht, das wird geschehen, wenn auch Himmel und Erde zu sammenstürzen sollten. Hast du gehört? Gehe und bringe ihm these Nachricht; wird er das geben, was wir wollen, so ist gut, wo nicht, wenn sie auch tausend Jahre den Mund auf und zumachen (d< as>h<eiBt>: bitten) und mit dem Bauche auf der Erde kriechen und mit dem Munde die Vögel von der Luft fangen (d<as> h<eiBt>:soviel Macht hätten), und wenn vom Himmel eine Stimme kommt, so gebe ich mei ne Tochter nicht, ich gebe sie nicht. Meine Hände könnt ihr doch nicht zusammenbinden. Gehe, 50wo<her> dugekommen bist; du bist ein Blu tigel gevorden, der sich anklemmt und nie wieder abläBt./Wozu nützt so viel das Wasser unsres Gesichts abzuwischen (d<as> h<eiBt>: so viel Unverschämtheiten)? Wir haben doch unsre Ohren nicht für dich gekauft. Mein Kopf zerplatzt von langen Reden, und du glaubst, es töne nur Musik für deine Ohren. Gott, mein Gott, in welches Feuer sind wir gestürzt! Wenn du willst, so kannst du f ü r deine Mühe beim Ge hen und Kommen und Sprechen bezahlt kriegen. Was willst du mehr? Die man selbst in Frankistan nicht machen kann. Wenn man

1 [Kel...]. 2 [at s; von]. [dem]. 4[zu].

47sie eine ganze Woche hungrig bleiben läBt, sie tötet, das Licht/ihres Au ges ansticht, wenn sie fünf Tage und Nächte auf FüBen stehen und auf warten soll, so wird sie keinen Laut von sich geben. Man muB sie ver suchen, und dann sich davon überzeugen. Mündlich welche ihrer Vorzüge kann man erzählen! Wenn man tausend Bücher vollschreiben würde, so wird auch dann nicht im Stande sein, alle Eigenschaften mei nes Engels zu beschreiben. Wenn man sie jahraus jahrein nur mit trockenem Brot und Wasser ernähren würde, so wird sie denroch zufrieden sein. Sie weiB noch nicht, obwohl sie 15 Jahre alt ist, was das schwarze und das weiBe sei (d<as> h<eiBt>: sie ist unschuldig). Nein, solches unschuldiges Lamm so hingeben, heiBt es, sie denWölfen und Tigern Teil werden lassen. Wodurch sind meine 48Haare so weiB geworden? /in nicht anderem, als in solchen Sachen. Wen ihr betrogen habt,geht und betrügt ihn wieder. Wenn der Kerl mit tausend1 Kamelen pack voll von indischen Kostbarkeiten vor meine Türe knien sollte. wenn er aus seinen Fingern Lichter gieBen wollte (d<as> h<eiBt>: wenn geschickt sein sollte), wenn er die Sterne2 dem Himmel herun terziehen sollte und den Talisman aller, unter der Erde begrabenen Schätze besässe und aus seiner Hand Gold flieBen sollte, so gebe ich meine Tochter ihm nicht, gebe ihm nicht. Bist du doch nicht taub.So viel Worte, wenn man3 e i n e m Steine sagen würde, so würde er zerp latzen. Wenn sie eine Schlange hören würde, so würde sie ihr Gift, he 49rausgieBen und in ihr Loch ziehen. Aber die Haut deines Gesichts scheint4 stärker/zu sein, als die Ochsenhaut. Mein Kopf wird leer. Was an der Stirnschrift (d<as>h<eiBt>: Schicksalsbuche) meiner Tochter geschrieben steht, das wird geschehen, wenn auch Himmel und Erde zu sammenstürzen sollten. Hast du gehört? Gehe und bringe ihm these Nachricht; wird er das geben, was wir wollen, so ist gut, wo nicht, wenn sie auch tausend Jahre den Mund auf und zumachen (d< as>h<eiBt>: bitten) und mit dem Bauche auf der Erde kriechen und mit dem Munde die Vögel von der Luft fangen (d<as> h<eiBt>:soviel Macht hätten), und wenn vom Himmel eine Stimme kommt, so gebe ich mei ne Tochter nicht, ich gebe sie 50nicht. Meine Hände könnt ihr doch nicht zusammenbinden. Gehe, wo<her> dugekommen bist; du bist ein Blutigel gevorden, der sich anklemmt und nie wieder abläBt./Wozu nützt so viel das Wasser unsres Gesichts abzuwischen (d<as> h<eiBt>: so viel Unverschämtheiten)? Wir haben doch unsre Ohren nicht für dich gekauft. Mein Kopf zerplatzt von langen Reden, und du glaubst, es töne nur Musik für deine Ohren. Gott, mein Gott, in welches Feuer sind wir gestürzt! Wenn du willst, so kannst du f ü r deine Mühe beim Ge hen und Kommen und Sprechen bezahlt kriegen. Was willst du mehr?

1 [Kel...] 2 [at s; von]. 3[dem]. 4[zu].

Die Welt hat weder durch einen Menschen existiert, noch wird sie durch einen untergehen. Die Tochter ist meine, und ich gebe sie nicht, was wollt ihr mehr? Ihr habt uns doch nicht für baares Geld losgekauft. Tuch kann ich nicht anziehen, Seide kann ich nicht anhaben, so werde 51 ich/baumwollenes Zeug tragen. Wein kann ich nicht trinken, Wasser werde ich gebrauchen. Schuhe werde ich nicht haben, baifuB werde ich gehen. Essen werde ich nicht bekommen, betteln werde ich von Türe zur Türe, von euch will ich nichts haben. Wollt ihr meine Tochter, so muBt ihr ihren Wert gehörig zu schätzen verstehen, wo nicht, ihr für euch, wir für uns (d<as> h<eiBt>: tut ihr, was ihr, wollt, und wir, was wir wollen)».

Meine Leser werden aus diesen beinah weitläufigen Redensarten, die ich nur als Beispiel anführte, einigenmaBen ersehen, daB bei uns die Redekunst eine ganz andere 52Wendung genommen1 und daB man bei uns eine ziemlich scharfe Zunge und lebhafte Phantasie hat,/ und würde ich wirklich alle die Kniffe und höchst spitzfindigen Widerre den des Vermittlers hier anführen, wodurch er alle diese Gründe mit der unbegreiflichsten Geschicklichkeit, die einem Diplomaten Ehre machen würde, widerlegt, und doch endlich2 sein Recht behauptet, so müBte ich mehrere Bogen damit ausfüllen, was natürlicher Weise nicht 3 a m gehörigen Orte geschehen würde. Alles dies Donnern und Pochen sind ihm ganz bekannte Töne. Er gibt mit der ungläubigsten Gelassenheit in der Welt alles zu, stimmt allen bei, gesteht selbst in den4 Mängeln der andern Partie und den Vorzügen derjenigen, zu der 53er geschickt ist, und wartet, bis alle diese Herzensergüssungen, dies Donnerwetter vorbei ist,/ und fängt er alsdann wie ein Staubregen <AN>und drängt durch recht artige, schmeichelnde Worte so ins Herz des vor einer Minute tobenden Widersachers, daB man Afarim!bravo!rufen und Beifall klatschen muB, da er seine Rolle so gut zu spie len verstand. Oft gelingt es nicht das erste Mal. Alsdann laBt er sie mit vieler Artigkeit in Ruhe und kommt nach einigen Tagen wieder, aber о h n e es merken zu lassen, was seine Absicht sei, und findet sich sogar beleidigt, wenn man ihm davon erwähnt. Dann sucht durch Nebengespräche ihre Gesinnungen zu prüfen, und wenn5 er merkt, daB dieerste Hitze schon 54längst ausgelöscht ist, so fängt6 e r dann<a.n> mit/noch mehr Ausdruck seine Redekunst hören z u lassen, bis er seine Zuhörer für sich g e w o n n e n7 hat. Solche Vermittler sind entwe der Priester, oder alte Frauenzimmer, Oder alte Leute. Aus allen die sen kann man ersehen, daB die Mädchen bei uns sehr viel Wert haben. Während dieses ganzen Gespräches stand vielleicht die Schöne hinter einer Tür, oder<einem>Fenster, sah mit klopfendem Herzen den Ausgang der Sache und knirschte wahrscheinlich mit Zähnen vor Unwillen, daB ihre Eltern so unerbittlich waren, denn schon mehr als einmal hat sie ja ja bei ihrem 1 [hat]

2 [sei] 3 [zum] 4 [Mag…] 5 [sie] 6 [sie] 7 gew[öhnen]

Puppenspiel gesehnt, auch selbst einmal so glücklich zu sein, einen Bräutigam zu haben, was 55er auch sein 1m a g. Ein namenloses/Sehnen bemächtigt s i c h ihres Herzens und sie sucht mit strebendem Blicke auf allen Stegen2 beim Wassertragen, den Gegenstand ihrer Verehrung einmal wenigstens zu erblicken. Oft wird sie auch mit Gewalt des Nachts entführt, wenn die Eltern durchaus sie nicht geben wollen. Alsdann sind die beiden Parteien quitt. Geschenke und Vermittelung versöhnen den erzürnten Schwiegervater mit dem untreuen Schwiegersohn, und der Priester heiligt ihren Bund.

Sind aber beide Parteien einig, so muB also bald der Schwiegervater seine verlangten Sachen bekommen. Dann tritt man zur Verlobung, wozu, auBer den Kleidern, Ringe und andere Zieraten, die der Braut geschenkt werden, auch ein Hut Zucker und Konfecte beifolgen. Dann erscheint der Priester und gibt seinen Segen (d<as>h<eiBt>: ohne, daB die 56Brautleute gegenwärtig sind) den Kleidern, /in Gegenwart der Eltern der Brautleute, wozu besondere Gebete, Psalmen, Evangelien gelesen, und der Priester in vollem Ornate im Hause der Braut sein Amt verrichtet.

Die Gratulationsredearten, die sowohl jetzt, als auch am Hoch zeitstage ausgesprochen werden, sind dieselben und höchst originell. Erst nimmt der Priester ein Glas Wein, hält es in der Hand und ruft: «Aga (d<as> h<eiBt>: Herr N. N.) dein Auge möge Licht werden (d<as> h<eiBt>: ich gratuliere3 [Ihnen]! Diesen Tag möchte Gott in Ihrem Hause nicht fehlen lassen! Auf einem Kissen mögen die jungen Leute zusammen alt werden! Möge sie Gott nicht bereuen lassen! Mögest du dichvon4 Kinder n und GroBkindern geschmückt sehen! Dem Weihrauchbaume5 gleich mögen die jungen Leute entsprieBen, wachsen, blühen und tausend Früchte tragen! Möge Gott sie nicht nach dem Auge der Feinde machen lassen! (d<as>h<eiBt>: mögen sie so handeln, daB die Feinde nicht schadenfroh sein sollten). 57Wie der Greis Simeonmögen sie alt werden. Möge ihr Eine zu Tausenden /s i c h vermehren (d<as>h<eiBt>: alle ihre Geschäfte einen glücklcheren Ausgang befördern). Das Auge des Feindes möge zerplatzen, und des Freundes froh werden! Die Steine, die sie einrühren sollten, mögen sich in Gold verwandeln! Kein Dorn möge auf ihrem Wege wachsen! Mögen unter ihrem FuBtritte nur Blumen und Gras wachsen! Möge ihr Auge keinen bittern Tag sehen! Oft mögen wir dies Fest in ihrem Hause feiern! Möge Gott sie nicht einem unwürdigen Menschen an die Hände geben! Hausbauer (d<as>h<heiBt>: Menschenkind)! wenn die Sache so weit kommen sollte, warum wolltest du deinen Schweif durchrütteln? Warum kratztest du dich so viel? ( D I e s e R e d e n b e z i e h e n < s I c h > a u f d i e S e h w i r i g k e i t e n , d i e e r b e i d e r B r a u t b e w e r b u n g m a c h t e ).

Sie.4[Enkeln] 5[wohl]rauchbaume. 6 [gleich]?

Բնագրումջնջվածբառիվերևումգրվածէ՝
1 [nichte]. a st[anzen]. 3

Warum r i s s e s t du dein Dreschbrett und wolltest durch Berge und Wüsten durchschweifen?a) Du hattest deinen FuB an den Stein gestammt und wolltest dich nicht 58davon losreiBen. Hast du gesehen, wie wir dich auf den Weg geführt haben? Die Welt ist so/gekommen und wird so vergehen. Nicht du al lein bist in der Welt. Du wünschtest deine Stelle schwer z u machen (d<as>h<eiBt>: d i c h n i c h t e r b i t t e n l a s s e n ). Wir haben so einen 2 В о 1 z e n unter dich gelegt, daB du nicht mehr deine Stelle behaupten konntest. Du wolltest dein Mehl teuer verkaufen, aber wie haben wir Staub auf deine Augen angeblasen? Wenn du auch jetzt viel Staub machen würdest, was wirst du dadurch gewinnen? Wir haben unsre Wünsche erfüllt, jetzt gehe, wo du hin willst. Wir haben dich nicht mehr nötig. Wenn du nicht willst, so werden wir wieder daran ziehen. Wenn du willst, n i m m3 deine Tochter zurück, und wir werden unsren Sohn zurücknehmen. Wer einen solchen Schwiegersohn bekommen kann, der muB tausendmal v o r F r e u d e dasRad schlagen, seine besten Ochsen zum Opfer bringen, siebenmal nach Jerusalem walfahrten und zurückkehren, 10 Liter (9 Pf<und>) W e i h 59rauch4 und ebenso viel Lichter in der Kirche brennen, Kreuz/und Evangelium zu Wasser machen und trinkenb), 7 Jahre fasten, 1000 Knie fälle machen. Nein, nein, 7wir werden jetzt dich nicht aus den Händen gehen lassen. Wir werden jetzt dich r e c h t tüchtig ausraupfen, dein Grab zerstören (d<as> h<eiBt>: tüchtig schmausen). Mache deine Weintonnen auf, deine bunten Ochsen bereit<e> zum Schlachten, deinen Geldbeutel leere. Von Noha'sZeit hast du gewiB8 noch Münzen. Was wirst du mit ihnen 9anfangen? Mit ins Grab wirst du nicht nehmen. Die Güter der Welt bleiben wiederum in der Welt. Weh’dem, der nicht iBt und trinkt. Ein Stückchen baumwollenesZeug ist 60unser Teil. Du wirst sterben und auf deinem Grabe sogar wird nicht mal einer ein «Gott mache ihn selig» sagen. /Ziehe deine Fellmüt ze10 von deiner Stirn weg und setze seitwärts nah ans Ohr (wie die Stutzer es machen). Presse nicht dein Rost (d<as> h<eiBt>: das Geld)

a) Bei uns betritt man das Korn, wie bei den Alten. An ein Brett werden zwei Ochsen gespannt, und in der Runde so lange getrieben, bis die Körner heraus und das Stroh in kleine Stücke zerhackt wird. Diese Bretter sind mit Steinen und Eisentücken belegt, um <es >zu z e гschneiden. Junge Ochscen lassen sich nicht gern dazu verwenden und oft reiBen sie das Brett sammt Menschen undziehen davon. Dies Wortspiel beruhft darauf.

b) Dies Wortspiel 5 beruht auf dem Gebrauch der Armenier, daB sie Kreuz, Evangeliumbuch, Reliquien ins Wasser tauchen und es als ein groBes Heilmittel, sowohl für die Seele als auch für den Leib (d<as> h<eiBt>: in Krankheitsfällen) gebrauchen. Eline s c h ö ne Me d i z i n!

1.[nahmst]. 2 [Stannge, Bolzen].3 [nimm Du]. 4 [Wohl]rauch. 5 [beruft sich]. 6 (als]. 7[wird].8 |du gar]. 9[be]fangen. 10Fell[muze].

1zwischen den Fingern. Morgen, den andem Tag wird alles den Hunden und Wölfen zu Teil. Solange w i r leben, müssen wir lustig s e i n. Wer sein Geld erspart, der bereitet dem Teufel eine gute Beute. Wenn du auch tausendmal mit Händen und Kopfe schüttelsl in den Himmel willst, wir werden dennoch dich selbst aus der unterirdischen Welt herausziehen und dich auspressen».

Alle diese Witze muB der arme Brautvater mit Ruhe anhören, und oft s i n d seine Antworten a u c h z i e m l i c h t r e f f e n d2. «Es scheint, meine Herren, pflegt er zu sagen, als ob8 euer Bauch (d<as> h<eiBt>: Magen) in zehn Tagen gar kein Brot geschmeckt 61 hat. Hauszerstörer! Ihr/seid gekommen, um mich zu ruinieren! Ich werde aber euch gut traktieren. Euer Teil ist ein Stückchen tausendjährigen trockenen Brots, ein Handvoll Grütze, ein Stückchen gesalzenen Käse; wollt ihr essen, so könntet ihr, wo nicht, 1 e g t sie unter eure Kissen. Unser FluB hat Wasser genug, ihr könntet solange trinken, daB ihr zerplatzen möchtet.»

Unter solchen Gesprächen unterhalten sich die ganze Zeit, wo jeder immer darum bemüht ist, seine Witze anzubringen, und jedesmal beim Ausleeren der Gläser dieselben Segen und Gratulationen mehr4 oder wenig ausgesprochen, und immer hinzugesetzt wird: «Möget alle lustig und froh leben! Dieser Tag mag auch ihnen zu Teil werden! Unser aller Augen mögen Licht sein! Möge Gott seinen Segen angedeihen lassen!»

Von dieser Zeit an5 trägt die Braut den Schleier und ist mit einem Male verschwunden. 62/ Umsonst schwärmt der arme Bräutigam auf Wegen und Stegen, auf dem Dache6 oder um das Haus herum, wo seine Angebetete atmet Tag und Nacht; vor seinem zornigen Schwiegervater darf er nicht erscheinen. Dazu ist eine besondere Zeremonie nötig, wo man den Schwiegersohn einladet, ihm Geschenke macht, 7auch dann kann er nicht vor ihm mit offenen Augen stehen. Er muB immer mit gesenktem Haupt, wie ein armer Sünder da stehen; er darf nicht mit ihm sprechen. Seine Gedanken äuBert er8 durch Pantomime. Er muB ihm jedesmal, beim Ein und Ausgehen, die Hand küssen, nie mit ihm speisen, nie lachen, nie ein Lebenszeichen von sich geben.

«Nun, Bursche! pflegt oft der Schwiegervater zu sagen, das Glück hat dir 63angelächelt. Dein Stern ist aufgegangen. / Wenn du die ganze Welt umreisen, Himmel und Erde auf einander stürzen und wenn<du> mit Laternen unter dem Meere durchsuchen und in tausend Stücke zerplatzen würdest, so würdest du dennoch nie zum Besitze eines solchen Schatzes g e kommen sein. Meine Tochter ist10 mit Pinsel gebildet. Ihres gleichen gibt es nirgends in der Welt. Denke ordentlich nach, wie du sie behandeln sollst. Du muBt sie wie dein Augenlicht betrach ten. Auf deinen Händen muBt du sie wandeln lassen.

1 [unter]. 2 [so gewürzt, daB man vor Lachen zerplatzen muB]. 3 [ihr]: 4 [und]. 5 [sa<gt>]. 6[des]. 7 [als]. 8 [mit]. 9 [würdest un d wenn du]. 10[den].

Kein Staub hat sie noch gerührt. Ein bitterer Blick von dir gegen sie, so wird dein Ohr allein als das gröBte Stück deines Leibes bleiben (d<as> h<eiBt>: du wirst schon bekommen). Von nun anstehe ich dir hinter<dem> Rücken (d<as> h<eiBt>: ich werde dir helfen). Sollte jemand sich unters tehen, dir ein unfreundliches Wort z u sagen, so werde ich ihm alle 64 32 Zähne mit einem Male in den Bauch hineinschütteln! /Du kennst mich noch wenig, mein Gesagtes ist gesagt, mein Geschriebenes ist geschrieben, mein Ausgestrichenes ist ausgestrichen (d<as> h<eiBt> ich halte Wort). Selbst v оr dem Könige werde ich nicht mein Gesicht1 abwenden. Bewahre Gott, wenn meine Teufel mir wieder in den Kopf kommen sollten (d<as> h<eiBt>: wenn ich ausbre chen2 sollte), dann werde ich weder nach WeiBen, noch nach Schwarzen fragen (d<as>h<eiBt>: ich werde keine Rücksicht nehmen). Wenn er auch ein Prinz wäre, so werde ich ihm die Augen ausstechen. Wenn ich ihn auf der Erde nicht finden sollte, so werde ich ihn im Himmel suchen und der Hölle zur Beute schicken! Ich muB alsdann tot3 in Asche verwandelt sein, wenn eins deiner Haare schief stehen soll. Als ein seelenförderender4 Engel werde ich deinem Widersacher5 sein eigenes Fleisch unter 65seinen Zähnen zum Kauen geben. Das Licht seines/ Auges werde ich wegblasen, 6 seine Seele werde ich ausreiBen, damit er wisse, wer ich sei. Sei gut, fleiBig, mache, daB du auch vom Steine Gold ausarbeiten kannst, damit jeder, der dich sieht, sagen kann: Maschalah! Afar im! Bravo! Heil dem Auge, welches einen solchen Schwiegersohn hat! Im Himmel suchte man ihn und auf der Erde hat man ihn gefunden. Einen solchen muB man mit Licht aussuchen. Seine Mutter hat keinen zweiten geboren. Heil der Mutter, dem Hause einen solchen Sohn zu haben! Heil dem, wer sein Wiegenlied gesungen hat! Möge ihm das Brot, die Milch zum Wohlgedeihen gereichen, die er gesogen hat! Ein Junge ist er nicht, er ist ein 66Lamm. Halt ihn an das Ohr, führe ihn zum Verkauf, er wird keine Silbe aussprechen. Verflucht sei das blinde Glück! Tausend/Jahre muB einer leben, um einen solchen Schwiegersohn zu bekommen. Nur von unsrem Kopfe hat Gott einen solchen7 beraubt. Gott sieht die Berge und alsdann legt seinen Schnee, das Mädchen ist gut, der Bräutigam ist gut, was will man mehr? (d<as> h<eiBt>: mit gebundenen Augen blindlings ins Goldmeer zu versinken)! Jemand verzehrt sein Augenlicht, Leben und Seele verfinstert, die Seele kommt i h m bis zum Munde, bis ein Kind heranwachsen läBt, und dann gibt es einem solchen Hunde zum Fressen, der ihm das Fleisch friBt und das Blut aussaugt. Siehst die Tochter des N.an, beinahe ist sie wie ReiBholz geworden. Ihre Knochen sieht man nun, das Fleisch ihres Gesichts ist verzehrt, die Haut vertrocknet.

1 [zurück kehren]

2 au[f]bre hen

3 [sein]

4 seelen[be]förderender

5 [da]

6 weg[hauchen]

7 [entnommen,d<as> h<eiBt>]

67Statt Brot1 i B t sie Gift. Vom vielen Weinen sind ihr die Augen blind geworden. / Die Steine weinen, wenn sie sie ansehen. Berge und Täler bejammern ihr Schicksal. Möge das Auge des Todes blind werden, daB er nicht so schnell sie wegnimmt. In den Pfoten eines Hundes, als ein gefangener der Tataren, im Feuer der Hölle ist es besser als in Händen eines solchen Mannes».

«Also muBt du, mein lieber Sohn, unser Gesicht vor der Welt rein machen (d<as> h<eiBt>: du muBt uns nicht schämen lassen), damit das Auge des Feindes uns nicht auslacht, damit sie zerbersten mögen. Komm, küsse meine Hand, und sei ein braver Bursch, ich muB deine Stirn nicht verdunkeln sehen2. Du muBt sie immer offen halten.

68 Deine Mütze gespaltet setzen a). Von nun/an kann nicht mal der König dir vorbeigehen. Aus der untensten Erde werde ich für euch Nahrungsmittel verschaffen. Solange ich lebe, kann nicht mal der Vogel über eurem Kopf hinwegfliehen. Sollte ich einmal die Hand aufheben, so wird Tausenden die Seele im Leibe zu Wasser werden. Von jetzt an steht meine Türe dir ofen; aber<m>ein Mädchen muBt du nicht ansehen, sonst werde ich dir die Augen ausstechen und sie dir auf immer wegnehmen. Verwahre meinGesagtes in deinem Sinne. Ich werde euch zueinander führen. Habt ihr meinen Segen erst, dann könnt ihr tun, was ihr wollt. Jetzt muB keiner des andern Stimme hören. Hörst du, Bube, du hast aber schelmische Augen, ich aber ihrer Tausende. Wenn du auch in Träumen was denken soiltest, so werde 69ich es dennoeh er raten. /Vor meinen Augen kann nicht der Satan sich verstecken, von meinen Händen nicht der Vogel wegfliehen; wenn du dich auch unter der Erde verstecken sollst, so werde ich dich aufsuchen» etc.

Den SchluB macht gewöhnlich oft e i n tüchtiger Schlag auf’s Ohr, oder auf Nacken, auch oft ein KuB an die Stirn oder ein Zupfen an’s Ohr, an die Nase, oder auch in Liebeergössen4 faBt der gute Mann mit beiden Händen an den Kopf seines in Schamrot gefärbten Schwiegersohnes und drückt ihn ganz hart5 an6 die В r u s t und liebkost ihn. Prächtige Liebkosungen!

Aber nicht so denkt und handelt die gute Mama, die vor einigen Tagen donnerte. Alle ihre Leckerbissen, ihre Herzensergüsse w erde n für den lieben Schwiegersohn aufbewahrt. Sie träumt nur von ihm. Der Vater ist nicht immer zu Hause, jede günstige Minute wird abgewartet und benutzt, und eins, zwei, drei, so/ ist schon das liebe Kindchen da. Oft lauert 70er im8 Stalle, auf’m Dache, und wirft Apfel oder Blumen auf seine schüchterne Geliebte, sie sieht aber nicht zurück. Kurz, kein Tag vergeht, wo kein Plav,kein Eierkuchen oder andere Näschereien dem Bräutigam vorgelegt werden. Oft liegt die

a) Die Asiaten lieben ihre Fellmütze vorne etwas an der Spitze z uzudrücken. Das ist ein Zeichen eines edlen Anstinds und <der>Galantheit. 1. [ist]. 2 [Deine]. 3 [ein]. 4.[nimmt].5 (sich). 6an[’s SchooB]. 7 [sind]. 8 [stehle].

Mutter aus Liebe mit eigener Hand sie ihm in den Mund, mit den schmeichelnden Ausdrücken: «Mein Augenlicht! Meine Herzenssäule! Ich möchte ein Opfer deiner Augen, deines Kopfes, deiner Seele, deines Gesichts, deines Wuchs<es>, deiner Gestalt werden. Mein Herz will dich lebendig auffressen. Wenn ich dich sehe, so glaube ich1 d i e Sonne gehe mir auf. Ich wünsche um deinen Kopf herumzukreisen. Möge ich deine Schmerzen an mich ziehen. Mein Gesicht ist ein Teppich unter deinen FüBen. Möge Gott meine Seele, mein Leben nehmen und dir siegeben. Meine Seele ist die Wohnung deiner Seele geworden. 71 Wenn du auch mein / Leben begehren willst, so werde ich es dir geben. Jedesmal, wenn du meine Schwelle betrittst, so glaube ich den Himmel in meinem Hause zu sehen. Für deinen Namen möchte ich sterben. Wenn ich mein Herz aufmachen könnte, so wirst du sehen, daB alles Blut darin nurdurch deine Liebe glüht. Wenn du von mir weggehst, so glaube ich, die Wände meines Hauses sind zu Teufeln verwandelt und wollen mich auffressen. Wenn ich einen Tag dich nicht sehe, so glaube ich, die Welt falle in tausend Stücken zusammen. Du bist das Licht meiner Seele, die Lampe meines Herzens. Wenn die Welt an eine andere Welt stossen würde, dein Geruch, dein Geschmack wer wird mir geben? (d<as>h<eiBt> du bist überaus liebenswürdig). Mein Auge verwandelt s i c h zu Wasser, wenn du dich etwas verspätest. Wenn deine Stimme 72 in meinem Ohre klingt, so vergeht mein Sinn, mein Verstand. /Du bist meine Krone, mein Stolz. Im Schlafe und in wachem Zustande sehe ich dich allein. Dein Bild ist so in meinem Herzen abgedruckt worden, daB ich, wenn ich dich eine Stunde n u r nicht sehen würde, so werde ich meine Seele aufgeben. Was ich habe, ist dein, mein Haus, mein Eab und Gut, mein Leben, wir mögen alle unter deinen FüBen ein Opfer werden; ich möchte für die Hand sterben, die dich erzogen und ge tragen hat». Und wenn er ein Zeichen des Ubelbefindens von sich gibt, so wird er tausendmal von ihr geküBt und mit den Worten bedauert: «Mein Auge mag blind werden, o! Steine mögen auf meinen Kopf fallen, meine Seele herausfliehen, in w elche Hölle soll ich gehen, in welches Wasser stürzen? Meine Seele ist nicht in meinen Händen, daB ich sie zum Opfer dir bringen kann. Möge Cott alle deine Krankheiten mir schenken, meine Seele wegnehmen», etc. Und alles dies geschieht mit z rtlicher Umarmung und lautem KuB, wobei auch die Braut gegenwärtig ist./

73 Dies schöne Verhältnis dauert oft einige Tage, oft aber einige Monate und sogar Jahre, alsdann müss <en>von der Seite des Bräutigams Geschenke an groBen Feiertagen, wie z. B. an Ostern und Weihnachten gemacht werden, die gröBtenTeils ausFrüchten und Viktualien bestehen.

1 [ es]

Der Hoczeitstag endlich wird auf gegenseitige Zustimmung beider Partien festgesetzt. Man macht Vorbereitungen dazu, wie es allerwärts der Fall ist, man ladet Gäste ein, wenigstens alle Verwandten und die meisten vornehmen Personen und das Schmausen dauert anderwärts auBer Tiflis 3Tage. Die Festlichkeiten beginnen am Abende, in der Regel am Freitag Abend und beiderwärts, sowohl bei der Braut, als auch beim Bräutigam. Sind besondere Gäste und besondere Fröhlichkeiten, 1 wo z u das Signal mit der Musik gegeben wird, die vor der Türe, oder auf’m Dach2 posaunet. Neugierde treibt aus allen Ecken und 74StraBen Menschen alt und groB dahin, und oft ist die Zahl der Fremden viel gröBer als <die>der Gäste. / Wegtreiben kann man sie nicht, es ist nicht gebräuchlich, und sie bekommen oft so viel Essen und Trinken, als die Teilnehmer s e 1 b s t .

Im Hause der Brau t sind eine Menge <von>Frauen versammelt. Sie umgeben die schöne Braut, färben ihre Augen mit schwarzer, ihre Nägel und Finger mit roter Farbe, China genannt, putzen sie aus und flüstern i h r allerhand Gedichte und Witze ins Ohr, die aber ganz unbeweglich dasitzt und bitter weint, wahrscheinlich, weil ihr das elter<liche> Haus zu3 verlassen zu schwer vorkommt. Die Männer treiben in einer groBen Stube, deren Wände oft mit4 allerlei Figuren aus Mehl bezeichnet6, verziert sind, ihre Lust mit Musik, Gesang und Tanz. Sie sitzen längst den Wänden in der Runde und in der Mitte kreuzweise mit untergeschlagenen Вe i n e n. Die Speisen werden оf t in der Mitte des zimmers zubereitet, deren Dampf macht den Gästcn einen guten Appetit. Und so wird die ganze Nacht hindurch geschmaust bis auf den folgenden Tag unter furchtbarem Lärmen und Toben./ 75 Nicht wenig<er> pomphaft geht es im Hause des Bräutigams8 zu. Dieselbe Musik, dieselbe Stellung der Gäste, nur mit dem Unterschiede, daB hier die Hauptperson, der Bräutigam, ganz festlich angezogen, dicht neben an einer Wand mitseinem Kreuzbrudera) auf einemschönen Teppiche, worauf Polster und Kissen liegen, ganz feierlich und ernst dasteht. Er sieht wie ein Stutzeraus, hat sich rasiert, gekämmt, was sonnst monatlich einmal vielleicht geschieht. Um seinen Hals hängen Tücher. Sein Gesicht ist ganz in Purpurrot gefärbt, teils aus Scham, teils auch davon, weil er den Abend vorher in der Badestube gewesen und den Schmutz abgewaschen hat, der jahrelang auf ihm lastete. Der Badebesuch gehört zu einer der wichtigsten Zeremonien, und wen e s in dem Orte9, wo er wohnt, keine Badezimmer gibt, so muB man extra10 dahin reisen, wo eins zu finden ist. Alsdann wird er von einem Haufen а) Kreuzbruderist eine wichtige Person bei den armenischen Hochzeiten. Er muB alle kirchlichen Ausgaben bestreiten, Gäste unterhalten und von nun an wird er als Bluts verwandte von Hause betrachtet. 1 [die mit]. 2 [ihre]. 3 [wer<fen>]. 4 [Mehl]. 5.[mit]. 6 [sind]. 7 [ist]. 8.[her}. 9[Dorfe]. 10.Բնագրում՝expre

76. junger, /lediger Leute seines Alters unter dem4 Schalle der Musik begleitet, die mit ihm unter Schmausen und Schery den Abend yubringen und ihn wieder nach Hause führen. Also ist e r jetzt gany patent. Aber lachen, essen darf er nicht, denn er m u B den folgenden Tag das Abendmahl genieBen, wofür er sich allen entzieht, was Lust und Vergnügen heiBt. Allenfalls kann er dann und wann sityen, yu welchem Behufe Kissen unter ihm stehen. Um destomehr ist der Kreuybruder lautselig und fidel, schneidet Witze, tanzt und ist guter Laune. Die Gäste unterhalten sich mit Tanzen,Singen, Witzen allerlei Art, leeren auf die Gesundheit der Eheleute i h r e G l ä s e r. Oft5 hört man junge Burschen rufen: «Königsknappen! Wessen Schwester soll man umarmen»? «Des Kreuzbruders», erschallt die Antwort aus hundert Kehlen a). Dieser Freudenruf kommt sehr oft vor, und zum Gegenstand der Umarmung 77nennt man/. Schwester und Töchter auch andrer Anverwandten.Oft bekommt der Rufer die Antwort: «Deine Schwester», order: «Dessen Schwester, wer da ruft»!, worauf alle Hände Beifall klatschen und mit lauter Stimme ausrufen: «Ai schabasch! ai schabasch!» (d<as> h<eißt»: Hura!).

Die Witze und Neckereien dieser jungen Leute mit dem Br ä u t i g a m ist ganz eigen. Der Eine ruft: «Ei da! König! Mögest d u auf deinem Trone fest bleiben. Möge dein Schwert scharf und schneidend sein»! Ein Anderer läßt hören: «Ei, warum verhtüllst du deine Augen u n t e r6 deine Mütze. Zieh sie von den Augen weg. Augen und Augenbrauen halt offen. Warum bist<du> wie eine Katze zusammen geschrumpft4? Was sind das fär5 Runze l n auf deiner Stirne. Du bist wie Gewitterwolke verfinstert. Aus deinen Augen fließt ja Rost. Hausbauer! Man fordert ja nicht von dir die Schuld der ganzen Welt. Fürchte nicht. Deine Braut wird niemand dir wegstehlen». Ein dritter fällt ein: «Nein, nein, er glaubt wahrscheinlich, daß sie 78vielleicht blind sei,/hat nur das eine Auge, keine Zunge, ist lahm, bucklig, wahrlich sie ist es nicht, sie hat Augen, wie die Tassen. Haare bis zu Fiüßen» ihr Wuchs ist dem Pappelbaum gleich gerade und schmal, was willst du also mehr, sitze an ihrer Seite und amüsiere dich nur». Ein vier ter geht mit dem Lichte in der Hand dem armen Sünder bis dicht unter die Augen und ruft: «Kommt her, wir wollen recht ihn bei Lichte ansehen, vielleicht ist er vertauscht worden. Wollen wir sehen, ob er Zähne hat, ob er zu beißen versteht. Vielleicht hat man ihm diese Nacht die Zunge abgeschnitten, oder gestohlen, daß er so stumm dasteht und keinen Laut von sich gibt. Dein Herz zittert, nicht wahr? Obwohl dein Mund ganz7vertrocknet ist, so bekommst du doch deine Schöne nicht. Du mußt noch lange fasten. Es ist kein Spaß, eine Frau zu haben. Oder

a) Während der ganzen Hochzeitsfestlichkeiten wird der Bräutigam «König» und die. Braut «Königin» genannt. 1[schale] 2[ruf]3 [mit], 4.zusammengeschr[aubt]. 5. [Furchen], 6 [ab].

79nein, er denkt, wie er sie küssen und umarmen soll, oder fürchtet. Sie wird ihm aus den Händen entwischen. Jetzt wird / er bei sich sagen, was er für Fehler begangen1, wie er seinen Kopf an den Stein gestoßen hat. Laßt ihn in Ruh, er scheint zu weinen. Er ist zu Stein verwandelt. Seine Sorgen sind nicht genug, und ihr wollt sie noch mehr vergrößern. Mag tun, was er will, wir wollen lustig sein. Mag er solange stehen, bis ihm die Seele aufgeht. Wir sind gekommen, um froh zu sein, wer sic h nicht mitfreuen will, mag er in die Hölle gehen. Er wird seinen Anteil dort bekommen, und wir den unsri gen2 hier. Kaum hat sein Auge Licht bekommen, und das fürchtet er, daß andere ihm wegnehmen können. Wer nicht fröhlich sein will, der kann weggehen, Burkanen fressen; wir wollen unseren Kef(d<as> h<eißt>: Lust) treiben», etc.

Der Vater des Bräutigams, wenn er einen hat, traktiert die Gäste, die Mutter besorgt die Wirtschaft, denn der erwünschtu Tag ist ja endlich da, wornach sie so oft seufzend ausrief, indem sie inren Sohn sah. «Wann wird wohl der Tag kommen, wenn ich meine Armel hi 80naufgezogen und die/Vorkehrungen zu deiner Hochzeit treffen werde? Solang<e> möchte ich nicht sterben, daß ich die rote Schnur um dei nen Hals binden werde». Zu ihrem Sohn kommt sie nicht; sie ist zu be schäftigt, ist um die Küche, oft mußsie den jungen Leuten ihre Schüssel voll gießen, womit die letztern beständig zu ihr hinlaufen und sie bitten, auch ihnen Anteil3 davon zu geben, denn mit den Alten dürfen sie nicht sitzen. Ein Frauenzimmer darf sich im Zimmer nicht zeigen. «Möge dein Auge Licht werden, Patin, rufen alle4 Bekannte, zu guter Stunde (d<as> h<eißt^>: zum Glücke) möge dies sein; Möge Gott dem neuen Bräutigam einen Tag zu Tausenden machen. Der Rauch deines Hauses möge nicht aufhören. Viele Jahre mögest du diesen Tag erleben»! «Möge dein Auge leben, erwidert sie lautselig, das Himmelreich sei dir zum Teil; deine Kinder mögen lange leben, möge Gott euch auch dieser Herrlichkeit würdigen, mögen wir auch deinem Sohn die rote Schnur umbinden; wieviel sich euer Herz für mich freut, möge Gott auch euch soviel Freude 81machen; mein Haus, mein Wohnort, meine Kinder mögen dir zum / Peschkasch(d<as> h<eißt>: Geschenk), werden. Euer Fuß möge Segen in mein Haus bringen. Möge Cott auch euren Wunsch zu Ziele führen» etc.

So vird die ganze Nacht hindurch geschmaust und gepoltert. Viele Gäste schlafen dort. Am folgenden Tage früh des Morgens tönt wieder die Musik. Der Bräutigam muß ins Haus seiner Braut geführt werden. Dies geschieht ungefähr um 10 Uhr des Vormittags. Er wird begleitet von einem Schwarm von Menschen jeden Alters unter dem Schalle der Musik, und Schritt vor Schritt<e>. Die Eltern und<die> al te Gäste bleihen heim.

1. [hat]. 2 unsr[er]. 3 [von]4 [Gäste].

Endlich ersiheint der König vor dem Hause seiner Geliebten, er bleibt aber bei der Hauspforte stehen und kommt nicht herein. Was steht er da, er muß machen, daß er schnell zum Ziele kommen kann, so denkt ein Fremder, aber es hat seine Gründe. Der Schwiegervater muß nämlich seinen Fußtritt an seine Schwelle mit einem Geschenk bewillkommen. Der Kreuzbruder nimmt die Sprache; er droht das Haus zu zerstören, wenn sein König schlecht aufgenommen werden soll./

82 «Mein weißer fetter Ochse sei zum Opfer», ruft er endlich. Der König bleibt stehen und macht keine Bewegung. «Hast du einen Ochsen, so pflege damit deinen Acker, bind ihn in deinem Stalle, damit er noch fetter wird», erwidert im Zorne der Kreuzbruder. «Mit einem Ochsen will er seinen Schwiegersohn aufnehmen», hohnlachen alle Anwesenden. «König, du siehst, welche Ehre man dir zeigt, komm, wir wollen zurückgehen», donnert der Kreuzbruder. «Geduldet euch eine Weile, vielleicht wird sein Herz sich eröffnen», rufen die Anwesenden. «Nun, Onkel, schüttle deinen Beutel a u s , Geiz taugt1 zu nichts,<man darf2>dem Schwiegersohn nicht so eine Ehrezeigen, sonst werden wir unsre Braut mit Gewalt herausziehen und mitschleppen, ohne deine Schwelle zu betreten», pochen die Königsknappen. Endlich ruft mit Unwillen der gute2 Mann: «Mein weißesPferd oder fünf Tonnen Wein, oder gar einen Teil meines Gartens ist Peschkasch»lDann ruft alles jauchzend: «Möge es dir wohlergehen! wohlergehen»! mehreremal 83 und der Zug rückt hinein3, an der S p i t z e /der Kreuzbruder. Im Hofe erscheint die Brautmutter mit Konfekten, steckt ein Stückchen Zucker d e m B r ä u t i g a m i n d e n M u n d, oder irgend andres, bindet zwei seidene Tücher um seinen Hals und zwei dem Kreuzbruder kreuzweise, umarmt sie, küßt sie, gibt Zuckerwasser zum Trinken und4 fängt sie zu tanzen a n; wenn sie aufgehört hat, küßt sie sie wieder und tritt beiseite ihr folgt der Schwiegervater, wenn er auch ein Greis von 90 Jahren5 ist und läßt seine Beine tüchtig wirken; ihm folgen andere Anverwandte, und diese ganze6 Fröhlichkeit dauert ungefähr ein<e> halbe Stunde, wobei alles Volk jauchzt und schreit aus vollem Hals. Alsdann rücken sie weiter hinein ins Haus, wo abermals getanzt wird und wenn alles aus ist, s o s c h a 1 1 t mit dem Aufhören der Musik: «Gott möge segnen»!

Der König wird an eine, für ihn nach der vorigen Art bestimmte Stelle geführt. Jetzt erscheint der Priester, segnet mit Kreuz und Evangeliumbuche die Kleider der Braut, die in einem andern Nebenzim 84 mer unter Frauen steckt. Nachdem wird sie angezogen / und nun tritt der Kreuzbruder zu ihr ins Zimmer und unter Scherz und Witze bindet ihr den Gürtel, welches Geschäft kein anderer tun darf. «Halt dein

1 teu[cht] 2 Բնագրում՝
3 [erst] 4
5
6
wen wird
[fang]
[steht]
[lustbe<keit>]

Herz fest, sei frohen Mutes, wir führen dich nicht zum Tode, sondern zur Frauung[?]. Einen solchen Bräutigam hast du gefunden, welcher in der ganzen Welt der einzige ist» etc. Nun wird sie herausgeführt, die Mutter schluchzt io einem Winkel, man führt sie zum Bräutigam, wie eine Stockblinde, denn von ihr<em> Gesicht sieht man keine Spur, sie ist mit weißem Tuch umhüllt, wie eine Mumie, um den Kopf herum ist ein hellrotes Tuch gebunden. Nicht ihr Hemd, nein, sondern ein Janges Tuch, Krakaschygenannt, wird ihr gegeben, dessen ein Ende sie, und das ardere der Bräutigam halten1 und sie als eine Blinde mitführen muß. Jetzt erscheint der Vater und gibt seinen Segen unter Tränen und 85Schluchzen. «Geht hin, meine Kinder, der Segen Abraham's Isahak'sundJakob´ssei auf euch, der Segen / 2aller Propheten, Apostel und Heiligen ruhe auf euch. Gabriel'sMund3 möge euch segnen. Gottes Auge sei auf euch immer mild. Ihren gesäeten Dorn möge zu Gold verwandeln. Von nun an ist mein Tag finster. Weder mein Auge Licht sehen, noch mein Mund Geschmack spüren <wird>. Meine Herzensfreu de, meines Hauses Licht warst du. So oft ich die Stelle erblicken wer de, wo du gewandert 4b i s t, wird in meinem Auge Dorn wachsen. Mein Gegessenes wird nicht gegessen5, mein Getrunkenes wird nicht getrunken sein. Gehet hin, Gott sei mit euch; wenn ich sterben werde, so wirft wenigstens ein Handvoll Erde auf mein Gesicht». Dies alles und tausend andere Reden spricht der Vater mit wahrhaft innigster Rührung, denn lange wird er seine Tochter nicht mehr sehen, wenn sie auch in demselben Orte wohnt..

Nun zieht alles nach der Kirche. denn es ist 12 Uhr. Die armen El tern der Braut und 88alle ihre Anverwandten sitzen in Trauer. / Mit lau tem Weinen begleiten sie ihre Tochter aus der Schwelle und dann Adieu! nicht mal b i s nach der Kirche können sie mitgehen. Nur diejenige Frau begleitet sie am Arm, die ihr die Finger färbte und auf der andern Seite ihr Bruder. Die Musikanten ziehen vorne, ihnen folgen die Knappen, in ihrer Mitte der König mit seinem Kreuzbruder und ungefähr 2 Fuß weit die arme Braut. Sie sieht aber nichts, das lange Tuch deutet ihr, wo ihr Geliebte hinschreitet und an gefährlichen Stellen wird <sie> von der erwähnten Frau und ihrem Bruder gehoben. Schritt von Schritt wandert man hin. Junge Leute treiben ihre Lust mit Schießen, Schreien, und dem Radschlagen. Andere stellen Wettrennen an auf’n Pferden, indem sie6 Stocke aufeinander 87werfen und endlich, endlich muß sich die Mutter Kirche ihre Arnie eröffnen, / um sie auf ewig zu verbinden, aber auch hier steht der Dämon mit trotziger Hand ihnen entgegen, und die Kirchentüre wird geschlossen, wenn es auch sehr kalt ist. Es handelt sich nämlich darum, auch die Kirchendiener, den Stuhl zu Etschmiadsin und die Kirche selbst gehörig zu honorie ren. Ein Tribut ist zum Ankauf des Lichtes, Weihrauches etc. Eines fürEtschmiadsin, ein anderes für den Priester, ein viertes für die Kirchendiener, und dies 1 [muß] 2[der ] 3 [mach] 4 [hast] 5 [ein] 6 [mit]

alles muß der Kreuzbruder aus seiner Tasche bestreiten. Stundenlang wird verhandelt. 15 20 Rub<el> Silb<er> reichen hin. Aus Mitleiden macht der Kreuzbruder der Sache ein Ende, und mit dem Liede «Mache die Türe deiner Gnade u n s auf und würdige uns den verklärten Wohnungen deiner Heiligen» etc. treten die Glücklichen hinein in den heiligen Tempel, den man leider zur Kaufbude 88gemacht hat!/ Lichter brennen auf’ dem Altare, Evangelienbücher und Kreuze schmücken ihn aus. Die Brautleute werden von einander getrennt und müssen Beichte halten. Nachdem werden sie vor den Altar geführt,und der Priester in seinem Ornate nimmt die Hand der Braut, gibt dem Bräutigam mit dem Spruche aus der Bibel: «Und Gott nahm die Hand von Eva,gab sie2 dem Adamund sprach: das ist ein Knochen von deinem Knochen, ein Leib von deinem Leibe, dieses wird deine Frau heißen, weil sie vom Manne gebildet wurde». Nun fragt der Priester, da sie einmal den Beschluß gefaßt haben, Mann und Frau zu sein, werden sie wohl alsdann einander lieben und treu bleiben werden? Diese Frage wird dreimal 89wiederholt, und dreimal muß der Bräutigam «Ja» sagen, und die Braut mit dem Kopfe nicken, was so heißt als «Ja». Dann fängt er alle die Krankheits und Unglücksfälle herzuzählen, / die im gemeinen Leben geben, wofür sie aber geloben müssen, alle gemeinschaftlich zu ertragen und nie voneinander sich trennen lassen. Während dieser Zeit wird die RoteSchnur4gedreht, welche nach <h e r>der Priester nimmt und die eine um den Hals des Bräutigams und die andere <um den>der Braut zum Zeichen der Unschuld 5b i n d e t und mit Wachs befestigt, die aber a u ß e r i h m keiner wieder auflösen darf, was oft an demselben Tage, oft aber nach drei Tagen geschieht, ohne7 welche das Ehepaar nie sich verbinden darf, solange die Schnur steht.

Alsdann führt man sie dicht vor den Altar, stellt man sie gegen einander, Kopf an Kopf, der Kreuzbruder hält sein Schwert8 auf ihren Köpfen ganz entblößt und die Kirchendiener und9 Priester verrichten ihr Amt mit Lesen der Psalmen, Gebete, Bibelstellen, aber solche, 90die darauf Bezug haben. Inzwischen / wechselt der Priester ihre Ringe, und am Schlusse gibt man dem Ehepaar ein Gias Wein, wovon erst der Bräutigam, dann die Braut trinken müssen, worauf ein lautes «Gott möge segnen»! der Anwesenden der ganzen Geschichte ein Ende macht.

Das Zeichen hat man gegeben. Die Musik schallt vor der Kirche und alles zieht in derselben Ordnung und Prozession nach dem Hause des Bräutigams. Auf allen Dächern stehen gruppenweise Zuschauer. Oft zeigen Taschenspieler ihre Künste, oft tanzen wechselweise be kannte Personen, welchen man aber nicht einen Tanz,

1 [Wein]. 2 [zu]. 3 [sie], 4 [geflochten]. 5 [gebunden]. 6 [als der Priester selbst]. 7 [den]. 8 [über]. 9 [die].

sondern v i e 1 m e h r ein Springen nennen kann. Denn, indem sie gehen, springen sie immer weiter. U n t e r w e g s w e r d e n v o n b e k a n n t e n P e r s o n e n S c h a f e o d e r K ä l b e r a u f d e m W e g e g e s ch l 128 a c h t e t, d e n d a s B r a u t p a a r g e h t, u n d d a s F l e I s c h i n s H a u s d e s В r ä u t i g a m s g e b r a c h t.

Vor dem Hause begegnet dem jungen Ehepaar die Mutter des Bräu tigams, tanzt, 91umarmt und küßt seine Schwiegertochter / und führt sie an ihre Stelle. Nun geht das eigentliche Schmausen und Toben vor sich her. Aber, wie gesagt, kein Frauenzimmer mischt sich in die Sache. Männer tun alles, sie tanzen entweder einzeln, oder zusammen. Der Zusammentanz ist wahrlich ein Prügeltanz, denn 15 20 Personen halten sich Hand in Hand und bilden einen Kreis, nur der erste Mann steht frei, das ist der Meister. Die Hände halten sie hoch und im ziemlich richtigen Takt zieht der Meister seine Tänzer mit. Sie schaukeln mit dem ganzen Körper erst rechts, dann links und dann machen sie einen gewaltigen Sprung. Der Haupttänzer kauert, steht auf, macht mit seinen Füßen allerlei1 Faxen und mit dem großen Stocke, den er in der Hand hat2, sucht seinen Nachbar recht tüchtig mitzunehmen, zu schlagen, der auch aus Vorsicht wiederum die andern weiter forttreibt, 92damit er der Prügelsache entgehen kann. Oft aber bekommt er sie recht gehörig. / Von einzelnen Personen sammelt man Geld, was denMusikanten gehört. Und so wird auch dieser Abend verlebt unter derselben Art <Von> Witzen, die ich beschrieben habe.

Am folgenden Tage, ungefähr um 3 Uhr des Nachmittags, versam melt sich das Volk auf das Dach des Hauses und unter dem Schall der Musik und<des> Jubels <werden> Hühner auf folgende Art geschlachtet. Man stellt sich um die Offnung des Hauses rundheruma), der Kreuzbruder hält seinSchwert über dieselbe entblößt. <Man>hält die Hühner lebendig an Füßen und Flügeln, schlägt den Hals auf die Schneide des Schwerts und wirft Kopf und Rumpf zusammen durch die Offnung hinein. und am Abend laßt man sie sich gut 93schmecken. Manche lassen an diesem Abend / Geschenke für die jungen Eheleute sammeln. Dann muß ein jeder Gast, der einigermaßen Anstand hat, seinen Anteil beitragen. Das kostbarste Geschenk macht der Kreuzbruder; es ist ein Ring, ein seidenes Kleid, etc. Man sieht also, daß es ein ziemlich saueres Amt ist, Kreuzbnuder zu sein. Halt! Geduld! er bekommt alles dies nachher baar bezahlt. Denn nach einiger Zeit muß der Bräutigam ein reiches Geschenk ins Haus schicken.

a) Bei uns haben die Häuser cben am Dache grade in der Mitte eine Offnung, wo durch das Licht hineinfällt, natülich auch Regen und Schnee!

1 [Fachsen]. 2 [schlägt].

An diesem Abend 1w i r d die roteSchunraufgelöst, und alles geht auseinander. Nach drei, vier Monaten kann erst die junge Frau ihre Eltern besuchen und sich durch 3 4 wöchentlichen Aufenthalt bei ihnen etwas Lust machen. Auch ihre Schwiegereltern müssen ihr Geschenke machen, um ihrGesicht zu sehen, ohne<es>dürfen sie nicht, man nennt es Eresbazuk(d<as> h<eißt>: zum Gesichtssehen)./

94 Meine Leser werdem unwillig darüber <erstaunt> sein, daß ich aus Tiflis mit einem Male nach anderen Gegenden hinzog, und jetzt erst wieder zurückkomme. Ich wollte nämlich einen Begriff davon geben, wie sonst diese Gebräuche anderwärts in Asien 2w a r e n und noch jetzt si nd, um dadurch den Großen Abstand zwischen denen und den Hochzeitsgebräuchen in Tiflis [z u z e i g e n] 3und zugleich es z u beweisen, wie schnell diese Stadt europäisiert ist, und verwickelte mich in eine ungeheure Reihenfolge von Dingen, die vielleicht insofern interessant sein können, weil sie neu und national sind. Also wieder nach Tiflis, 4unsrem ersten Standpunkte, und wie willkommen es den Europäern sein muß, wenn sie sehen, wie schnell ihre Produkte sich hier verbreiten und welche Hoffnung schimmert uns in der Zukunft!./

95 Auch in Tiflis hatte vor einigen zehn Jahren das weibliche Geschlecht ein schönes Los und ihren wahren Wert! Auch hier suchte man mit Entzücken seine Kinder so früh als möglich zu verehelichen, um die schönen Jugendjahre im Familienkreise zu zubringen und sich von Kindern und Großkindern umringt zu sehen, welcher Trieb nur dort statthaben kann, wo die Menschen noch unverdorben, rein an Sitten, einfach an Bedürfnissen, zufrieden mit dem, was der Himmel gibt, nur ihren Herzenswünschen folgen und sich nicht graues Haar wachsen lassen, was5 in der Zukunft sein wird.

Wie ganz anders ist aber jetzt! Was gibt <es> da, im des Nachbars Hause? Man hört 6we h k 1 a ge n, fluchen und Gott lästern. Bei einem Toten weint man, also, das ist <aber> nicht 96ein Todesfall. Zank und Streit kann es/nicht sein, denn die Frauen dürfen hier nicht mit ihren Männern so laut sprechen. «Möge sie des Satans Anteil werden! Wenig Unglück hatten wir, jetzt kommt ein neues zu. Wenn Gott jemanden strafen will, so kann keine größere Strafe ihm7 geben, a 1 s diese. Ach! Wenn sie dcch jetzt sterben möchte, damit wir sie so frisch unter die Erde stecken könnten»! hört man sagen. Gehe als Freund ins Haus, ein verzweifelungsvolles8 Grauen malt sich auf den Gesichtern aller!!«Was gibt es hier?», fragst du aus Teilnahme. «Ach! Was sonst, wir müssen alle zusammen ins Wasser stürzen. Dieser Tag sollte für uns sich verfinstern, denn <denn> bei uns i s t eine Tochtergeboren.Man kann sie weder töten, noch ins Wasser werfen»./

97 Man wird vor Entsetzen behen, nicht w a hr? und ein solches Volk entweder

1 [werden] 2 [is] 3 [und] 4 [nach] 5 [am] 6 [schimpfen und] 7 [nicht] 8 verzweifelungs[artiges]

verachten, oder bemitleiden, aber die Sache1 läßt sich ganz einfach erklären. 200 1000 7000 10.000 Rub<el> Sil<ber> mit ebensoviel beinah Kostbarkeiten bereit zu halten, um seine Tochter an den Mann zu bringen, ist wahrlich kein Spaß, und zwar für Tiflis, wo alles um das dreifachste teuer ist, als anderwärts. Wo wenige so glücklich sind, durch Handel und Pacht, oder auf unerlaubtem Wege sich so viel Vermögen zu erwerben, um davon Familien zu ernähren, Kinder zu erziehen, deren Nutzen ein jeder jetzt sehr wohl einsieht, und aus allen Kräften strebt, sie gut unterrichten zu lassen, Töchterzu verheiraten und wenn es angeht, was ein jeder vernünftiger Mensch wohl tun wird, auch für die schwarzenTage etwas zu hinterlassen! Wo2 Gewerbe, Kultur, Landbau, selbst der Handel in einer so niedrigen 98Stufestehen. Wo nichts einheimisches erzeugt wird, als we nig Korn, Wein und ande/re Viktualien, nichts vom Lande ausgeführt, aber um destomehr alles Geld auf Nowogorod'schen Leipziger Jahr märkte und in Hamburg und London zusammenverscharrt wird. Wo das Volk nicht im Stande ist, seine nötigen Hausmittel sowohl zur Bekleidung seiner Familie, als auch zur Ernährung derselben selbst3 hervorzubringen, sondern alles, aber auch das Klein[ig]ste für baares Geld anschaffen muß. Und wo endlich alles, selbst der gemeinste Mann dernachstrebt, sein Hab und Gut hingibt, um чиновник(Beamter) zu sein, einen Orden zu haben und folglich gut leben und große Ansprüche machen will und natürlicherweise eine Hausfrau haben will, deren Kapital z u verzinsen, davonzuleben, und sogar sich zu bereichern sucht. Ja, Tiflis ist dafür so in Ruf 99gekommen, daß manche Taugenichts, die anderwärts keinen Heller zu verdienen verstehen, extra hierher reisen, um eine Partie zu machen. /Und mancher Bösewicht, nachdem er sein durch Heirat erworbenes Vermögen durchgebracht und durch seinen liederlichen Lebensmangel soweit gekommen ist, daß er nicht mehr sich erhalten kann, verläßt Frau und Kinder <in> Elend undSchulden und ist mit Sack und Pack davon, und nachher[?] sogar, was noch schändlicher ist, nachdem sein Geld in der Tasche hat, 4mit Saufbolden, Kartenspielern und allerhand gemeinem Gesindel in Orten sein Leben vergeudet, wo Höllengeister nisten, und Familie und Kinder oft, ja auch immer, ohne die allerkargsten Nahrungsmittel laßt und nur um Mitternacht vieleicht, oft auch viel später, wie ein Teufel unter seiner Familie5 mit Sausen und Brausen erscheint, wovon Wände und Diele beben.

Tiflis, sage ich wiederum, wo dieMoralitätso tief versunken, Liebe und Gemeingeist völlig vcrschwunden, Ehrlosigkeit, Falschheit so 100 Uberhand genommen hat, daß leibliche Brüder / gegenseitig s i c h zu Grunde richten wollen, Eltern und Kinder einander z U 1 [ist]. 2 [die]. 3 [zu]. < [sich]. 4[sich] 5 (er<scheint>] 6[er]beben.

ruinieren suchen, und keine Stimme vom Himmel, keine Religions und Gewissenslehre auf das arme menschliche Herz wirken, wo die göttlichen Lehren 1des Christentums durch den allzugemeinen Lebenswandel i h r e n W e r t v e r l o r e n u n d uns in einer maschin <en> mäßigen Form angewandt und gepla<p>pert werden, und man in der Kirche mehr lacht, schimpft, gahnt und von gemeinen Dingen, wie von Heirat, Spekulation und allerhand Schmutz spricht, als betet, wie ist es möglich, 2da irgend etwas Gutes zu erwarten? Sprechen <Sie> diesen armen Mann hier<an>, dessen melancholische Stimmung und jammervolles Aussehen Ihr Mitleid erregt. Fragen Sie nach der Ursa che seiner Niedergeschlagenheit. «In welches Wasser muß ich mich stürzen, in welche Ecke der Hölle muß ich gehen, sehen Sie um allerheiligen Willen diesen Mann da, er hat 1000, 5000, 10,000 Rub<el> Sil <ber> von 101mir geliehen. Seinen Wechsel / habe ich in der Tasche, viele Jahre sind schon verlaufen, ich fordere den zehnten Teil von meinem Kapital, und er spottet sogar über mich, halt mich zum Narren. Hat zehn andere, wie mich, beschummelt, falschen Bankrotgemacht, sein Geld andern gegeben, hält Kutsche, Pferde, lebt wie ein König, und ich, um mein ganzes Vermögen gekommen, muß verhungern und meine schrecklichen Tage bejammern. Wird das Gott angenehm sein»? Was weint diese arme Frau hier, das Papier in der Hand? Sie bittet um Hil fe, denn sie versteht nicht russisch, und ist eine Witwe, der Mann ist längst gestorben, Vermögen, Güter hinterlassen, alles 3i s t in Hände des Vormundes gekommen und er hat falsche Papiere gemacht, ihr Ver mögen sich angeeignet, schmeißt sie von ihrem Hause 102heraus. Die Kinder leiden Hunger4, viele Jahre treibt <sie> sich horum und / kann gar nichts machen! Was ist das in der Nachbarschaft für Wehklagen und Streit? Treten sie herein, <da liegt>eine Leiche5. Alles reißt sich das Haar6 vom Kopfe, doch das Kirchengebühr wird nicht gehörig be zahlt, um seine Seele aus der Hölle zu retten und daher muß sie solange da liegen, bis die Habsucht des Kirchengesindels gestillt wird. Be trachten sie um Gottes Willen diesen Priester, wie er unwürdig sich mit einem seiner Gemeindeglieder benimmt. Sie fluchen und schimpfen aufeinander. Treten sie näher, und sie werden hören, daß der Mann heiraten will und für die Trauung 5 Dukaten geben will, aber der Priester fordert das Doppeltc!) /

103 Pfui!! Alles durstet nach Geld, und also man heiratet auch für Geld. Mögen nun die Dichter ihre Köpfe zerbersten, daß das Familienglück das schönste auf der Erde7, daß <der> Mädchenblick himmlisch, daß Liebe ein Götterfunken im Menschenherzen sei, mit nichten. Unsre Dichter, die wir, Gott sei Dank! nicht haben, müssen singen: Geld das Heiligste

1 [evan<elism>des] 2 [an] 3 [sind] 4 [und] 5 Բնագրումայնուհետև ՝ steht. 6 [aus] 7
Erde[nasei]

auf Erden, das grofite Erdengli'ick, das beste Heilmittel, um, wie man Lei uns sehr rich tig sagt, Paradies und Hoile [m i t G o l d ) z u к a u f e n, 1die ganze Welt umzubilden, 2sie zu zerstoren und wieder zu bauen seil!

Elire und Lob noch iminer der hiesigen Kaufmannschaft, die un ter solchen, wahrlich grau^enhaften Umstanden noch so viel Edelsinn und Merschlichkeit besitzt, manchen 104Verungliickten liilfreich die Hand zu reichen, sich immer so verhalt, daft3/ unter giinstigen Umstanden sehr viel Gutes von ihnen zu erwarten ist. Wo ein nichtswiirdiger Kerl seine Sprache, seine Nationalitat mit FiiBen betritt, da steht der Kaufmann mit festem Willen, seine Kinder in seiner Muttersprache erziehen zu lassen*) und geht oft selbst ungebeten ins Haus einer jam mervollen Witwe, nimmt seine Tochter zur Frau und unterhalt die ganze Familie selbst. Ater solche Beispiele des Edelmuts sind hochst selten, und doch heiraten muB man, denn ein Hiesiger ist viel eher willig seine Tochter in der Gefangenschaft zu wissen, sie lebendigzu vergraten, sie<ju^>toten geradezu, als sie zu Dienste ineinem fremden Hause 105abzugeben, wenn er auch der armste Mann ist. Zu Hause kann er sie nicht halten, sobaid sie ihr 14 tes Jahr erreicht hat. Denngelernt/ hat sie nichts, um sich mit der Lektiire zu beschaftigen, Handarbeiten versteht sie sehr miserabel. Erziehung hat sie nicht genossen, um zu wissen, was Fertigkeit, Sittenreinheit und Frommigkeit sei. Unter Zwang und groben Einwirkungen ist sie herangewachsen. Das siid liche Klima und das alltagliche Geschwatz ihrer Nachbarn und Eltern machen ihre Leidenschaften allzufruh rege, der Vater muB4 friih Morgens bis Abends spat in der Bude sitzen, um ein Paar Kopeken zusam menzutringen; junge, lustige Bruder kreuzen sich Tag und Nazht um her; was ist natiirlicher als den Apfel zu beifien, dessen Geschmack selbst unsre erste Mutter liistern ma:hte?

Also ailes wartet darauf mit Sehnsucht zu horen, wo ein junger Mann steckt, sei e r auch, wenn er wolle, Mittel zur Nahrung besasse oder nicht, ein Schurke, oder ein Engel sei, das ist alles eins, wenn man nur seiner miserabelen Last5 losw erden konnte, dann ist 106alleseins. DerMann mt Вdafiir / scrgen, sagt ja die Bibel, und Vater und xMutter verlassen und seiner Frau nachgehen! Vornehme und Reiche suchen ihresglei chen, namentlich Beamte und Ordcnstrager, wofilr sie auch tiichtig bezahien miissen, denn ein solcher Eursche fragt ja erst nach dem,wa? man gebe, und wenn keine befriedigei de Antuort darauf folgt, so sagt er ganz patzig, er wolle ncch nicht heiraten, was kunne er w оh 1 mit so einem Esehpack anfangen. Die Eltern konnen die FiiBe ihrer Tochter6 in ihre eigene Augen stechen! Daher tritt ein etwas anstandig; |? jGekleideter in die Kirche, oder geht zufallig einer StraEe vorbei, oder ist ungliicklicherweise bei ir gendeinem Gastmahle eingeladen, so

1 [und]. 2 [zer<stcren >]. 3[esj. 4 [des]. 5 [ficij. c [und]. 7 [wohlpnstandig.

schwcbt sein Glücksengel urn ihn Tag und Nacht, ohne er da\on träumt. 1st es aber atch sein eigener Wille zu heiraten.so braucht er einige mal die Kirchen zu besuchen und grade vor den Frauen zu stehen, die in der Regel bei uns westlichen Teil derselben zum/ 107Besitz haben; glücklich, wenn er auch dabei einen gestick ten Kragen hat, dann ist er sarnmt mit seiner Uniform ini Paradiese der Herzen aller da anwesenden Frauen. Wie e i n elekt<^r^>ischer Schlag geht das erste Entziicken durch1 alle frommen Sch wester, die groBten teils deshalb des Gottes Haus besuchen, um ihre Tagesneuig keiten und ramentlich ihre Heiratsgliicke einander mitzuteilen, da sie zum Gliicke von alien denen, was in der Kirche vorgeht, keinen Sinn, ja, kein Wort verstehen und nur bei bestimmten Zeremonien, die sie wohl bemerkt haben, ihre Kniefalle, ihr Kreuzschlagen ganz gedan kenlos verrichten mit dem ungewohnten Zurufe: «Herr, ich habe|?]Dir gesiindigt 1 Gott vertilge meine Siinden! Ich bin der Staub Deines Fu Bcs, stosse mich nicht zuriick. Mein Gesicht sei unter Deinem Fufiel Herr! Ich mcchte DeinerGnade sterben. Ich bin ein Hund Deiner FiiBe, verschmahe2nicht meine Nahrungsmittel! Wiirdige mich Deinem Him 108 melreiche und Deinem Angesicht! Du hast mich/erschaffen, richte daher mich nicht zu Grunde» etc. Sie schlagen dabei<^an^>ihre Brust so hart, haben einen solchen Blick in die Hohe, daB man glauben sollte, sie sei en3 die Seligkeit selbst. Dies ist aber nur dann der Fall, wenn das Evangel ium gelesen4, oder die Sakristei gezeigt wird, oder der die Messe hal tende Priester durch die Kirche geht, wobei al les Volk ihm die Hand kiifit, und ein Paar Kopeken in den Teller gelegt wird, der hinter ihm getragen wird, und dafur muB er die Seelen ihrer Verstorbenen erwah nen. Daher jeder, wer seine Hand kiiBt, setzt gleich hinzu: «Erwahne uns vor dem unsterblichen Lamme Gottes», und der Priester jedesmal hinzusetzt: «Seid ihr erwahnt vor dem unsterblichen Sohne Gottes». Aber al les dies sind ausgelernte, von Kindheitsbeinen eingepragte Fra sen, wovon weder der Priester, noch die Gemeinde den Sinn verstehen5 .

Nun ist endlich der largweilige Priester hinter dem Vorhange, der in alien armenischen 109Kirchen am Altare vor der Sakristei ab und zu/ JOJ auf und zuriickgezogen wird. Jetzt werden von andern Kirchendie nern und Priestern Psalmen, aus Propheten oder andere Gebete gele sen oder gesungen. Dicse sind gleichgiiltige Dinge. Die Manner sitzen und plaudern mit untergeschlagenen Beinen, alte Witwen gahnen, schlafen oder sehen gedankenlos hin und her, um destomehr sind aber die licben, sergsamen Mutter darum bemiiht, den Ritter, der noch durch keine romantischen Taten sich ausgezeichnet hat und nur durch seine lumpige Uniform aller Augen so verblendet6, ge nauer zu betrachten.

1 [die]

2 Բնագրում՝vcrschmihlere.

3 [in].

4 [wild].

5Բնագրում ՝ veistcht

6 [nach]

«Wer mag das wohl sein, lispelt ganz entzuckt <eine Fraxf>, die aber ihre Freuden zu unterdriicken sucht, das erste Mai sehe ich ihn. Gott sei gelobt! Alle neuen (fremde.i) Menschen kommen in unser Land. Er ist nicht einem Hiesigen gleich. Er ist einem Astarchaner gleich, doch nein, er scheint Kurawasser getrunken zu haben; denn siehst du nicht, welchen geraden Wuchs, welche schwarzen Augen, welchen schmalen Mund er hat? 110Fast scheint er ein Bild zu sein, wie von Wachs gezogen. / Wenn du micii liebst, siehe ihn recht an! mir scheint, als ob ein Engel da steht, sogefallt er in meinen Augen. Nein, er kann nicht ein Hiesiger sein; es komrnt mir vor, als ober erst kiirz lich von Chos [?] gekommen ist. Siehe die Apalette (Epoletten)an! dein Haus moge nicht zerstort werden, er hat auch Kreuz. Die Brust ist ganz vol I. Er muB vor der Ture (bei) des Obcrbefehlshaber<s^> sein, oder Regimentschef. Wenn er ein Zlvilbeamter ist. Er muB ein Sekretar,oder Rat sein. Wie schon steht ihm die Uniform an! Er scheint, als ob er darin gegossen ware. Um Gottes Willeri, ist er nicht ein schoner Mensch? Fast glaube ich, er sei ein Prinz. Wer er auch sein mag, er ist ein Kreuzanbeter (Christ), moge Go it ihn noch groBeren Ehren wiirdig machen. Was kann es uus schaden? Gebe Gott, daB alle Menschen ein Stiickchen Brot ha

mocnten. M3ge Gott alien Armenisch Christen gnadig sein, und ihreswegen auch u;is! 111Moge Gott Hi ihm seinen Vater und <seine> Mutter /schenken! Heil dem Auge, welches einen solchen Sohn hat. Das einmal ihn Anseiien ist die ganze Welt wert. Eesser, einen Sohn zu haben, aber einen tiichtigen. Die Jugend unsres Landes ist doch nicht Jugend. Welchen Weg er auch gekcmmen mag, moge Gott ihn auf demselben wieder zuriickfuhren! aber seine Gestalt d a t mir so gefallen, daB ich glauben wtirde, man hat mir die ganze Welt geschenkt, wenn ich nur wiiBte, wer er sei»! etc.

«Moge sein Auge zerplatzen! Meine Geschafte (Sorgen) sind <jiicht> wenig, und ich muB an einen solchen Kerl den ken?» versetzt eine an dere, indem sie die andere durch Gleichgiiltigkeit uberzeiigen will, als ob ihr eine solche Figur ganz einerlei ist, aber innerlich ihre Nebenbuh lerin beinahe zerreifien will. «Von welcher Hoile er auch gekommen 2s e i, mag er in dieselbe wieder zuruckkehren. Was geht mich an, wer er ist. Ein Soldatenstiick, ein Polizeidiener. Seinen Degen hat er auch von hinten gebangt, um die Sehenden zu 112verwundern. Moge ich /deinen Kop( (namlich des Beam ten) beerdigen! Mein Kot sei auf deinem Kopf* Moge ich Kalk auf deinem Kopf schutteln! Sein Maul hat er s оin die Hohe gerichtet, als ob er ein . Kerlchen ware. Hast du kein Auge? Von seinem Gesichte fliefit Schmutz. Man glaubt, als ob ein ausgehungerter, magerer Gaul da steht. Was geht mich Kreuz oder Ordensbander an; in der Tasche muB man was<^haben>. Solche Kerl’s wandcrn rulpsend herum.

1 [ist].

2 [ist, sein].

Ьс ч

Was er ai ch Labor mag, das s;eht man schon an seiner Uniform. Ein Esel wird auch schoner erscheinen, wenn er einen guten Sattel hat. Solche Kerls treiben sich wie ausgehungerte Hunde herum. Ein jeder mufi in seineni Troge Mehl und in seiner Ta sche Geld haben, Apaletteund Kreuze konnen nicht Brot werden. Wer nach ihm streben w'ird, der wird zwei Hande ւnd einen Kopi machen (d<^as^> h<^eiBf>: mit beiden Ilanden auf 113seinen Kopf schlagen). Die Hunde sind heut’zu Tage/Beamtegeuorden: wo man<Jiin^>spuckt, fallt auf einen solchen. Meine FuBerde moge auf ihren Kopf fallen. Wer z u viel solchen<^Leuten^>glauben wird, wehe dem! To! To! To! To!... Mag Gott an einern solchen Tage mir den Tod geben, wenn ich zu solchen meine Zuflucht nehmen soil. Wem gleichen sie, einem Raben, dem der Schwanz abgeschnitten ist. Aufgeblasen, aufgeblasen kommen sie und stehen sie da. Sie glaube.n, die Welt gehore ihnen und dernach fragen sie nicht, daB ich meinen Kettenhund mehrschatze, als sie. Mein Feind mcge nicht in ihre Hande fallen! Das Haar ihres Gesichts rasieren sie ab, ur.d dann sind sie einem Affen gleich. Wcder auf ihrem Gesichte ist Scham, ncch in ihrem Herzen Tatigkeit. Und sie stehen da, lehnen sich auf einen FuB, als ob sie Schne des1 Schahs waren, als ob sie nicht auf der Erde wandeln, als ob under ihren FiiBen Eier waren.

Wir sind r.ach der Kirche gekommeii, um zu beten, halt deine Zunge zuruck!, Wer er 114arch sein mag, ist er ein guter Mensch. Mag Gott ihm gutes zufugen! ist er schlccht, schlechtes..Seine Sorgen hat man doch nicht uns gegeben. Jeder Mensch mag die Schmerzen seines Kop fes ertragen. Was haben wir mit Fremden zu tun? Sie mogen fiir sich leben, und v. ir fiir uns. Er ist nicht mein Sohn, mein Schwiegersohn, mein Bruder, dafi ich mich fiber ihn freuen s 11. Wem er gehort, sein Auge mag Licht sein! Wenn andere Brot haben, so wird unser Bauch davon nicht satt. Eines andern Sauerteig wird unsrem Brote keine Dauer geben. Ein jeder mufi seinen Kopeken 2m e h r schatzen, als eines ar.dern tausend Dukaten. Wenn in ein fremdes Haus ein Strom flie Ben wiirde, so wird mir doch kein Tropfen davori zu Teil. Solche Scharlatan’s sind oft gekommen und wieder weggezogen. Wie Wolken kommen sie, wie Regen gehen sie. Ich will ihrer weder Nutzen noch Scha den haben. Sie sind 115Herbstsonnen, / die da erscheinen und wieder sch nell verschwinden. Ach’ Dein ilaus mag nicht zerstCrt sein! man liest das Evangelium, oder die Messe ist schon aus, fahrt sie p'otzlich auf. Woher kam dieser Satan da? Sein Auge mag zer<3>>latzen! Sein FuB so lite brechen, daB er heute nicht hierher kommen sollte. Als ob wir heute nach der Kirche kommen Welchen Anted haben wir von der Messe gehabt? Man hat alles ausgelesen. Verflucht sei der Satan! Wuher kam dieses Augengespenst? LaB, daB ich wenigstens einige Kniefalle machen.

1 [Ch<.ans>] 2 [lass<en>].

einige Kreuzschlagen, einige «Herr, erbarme dich imser> sagen kann. Unser Kirchengang, unser Gebet ist heute dem Satan zu teil geworden. Heute ist sowohl unsre Andacht, als auch unsre Messe entheiligt. Mag Gott nicht nach unsren Siinden fragen. Statt zu beten, schwatzten wir nur heute. Was wirst du dazu sigen? Gut ist es, daB der Priester nicht gemerkt 116hat, sonst bei der1 Beichte wird er uns eine gro Bere / Biisse auferlegen. Aber nein, mein Priester ist ein guter Mensch. Was ich nur auch hersage, so sagt er immer dazu: «Gott m5ge deine Sun den vergeben». Unser Priester ist nicht Priester, sondern ein Lamm. Sage was du willst2, kaum bist<^du^>fertig, so legt er seine Hand Յւ f und vergibt m i r alle meine Siinden. Er ist auch ein Mensch, unschul dig ist Gott allein. Kai(Schwesterchen) 1st es wahr, 3w a s man sagt, daB der und die sich versprochen haben? KafWas ist das fiir Neuigkeit? So etwas hast du gehort? Es ist wahr, die Kirche ist aus, aber wir кэпnen kiinftigen Sonntag das Verfehlte ersetzen, heute ist schon fiir uns verlorengegangen. Woher haben sie einander gefundeh? Verflucht sei das blinde Schicksal, wen verlafit es und wen findet es? Tu, was du 117kannst! wenn es auf die Stirn nicht geschrieben ist, so ist alles umsonst. Er woher, sie woher? Es ist ein Gliick, wenn / es kommt, was soli man dann machen? Alles ist ZufalL Steche dein Augenlicht aus, und lafi den anderen aufessen (d<^as^> h<^eifit^>: tu, was du uillst), stosse deinen Kept4 von Stein zu Stein, flieh in den Himmel, mache die Finger zu Wasser und lafi sie anderen trinken, ziehe deine Seele herats und verschenkesieeinem andern, wenn das Gluck nicht gibt, so gibt es nicht. Ich habe Madchen erzogen und sie bis zum Alta gebildet, daB ai ch in Frangstan ihres Gleichen nicht gibt. Aus ihren Fingerspitzen flieBt Gold; sie hat einen Wuchs, den auch die Maier nicht nachbilden kennen; die At ssteuer ist fertig, wir haben yon unsrem Munde entzogen und alles fiir sie angeschafft, 2000 Rub<el> Sil<ber> hat sie jetzt zu Hause gebunden fenig. Alle silbernen Geschirre; der und der haben auch Vermittler zu uns geschickt, aber wir wollen sie nicht einem solchen Manne geben und dcch 118muB sie verheiratet werden. Allein der Halsschmuck kostet 600 Sil<ber> Rubel. IEinem gewohnlichen Men schen zu geben, ist unsrem Namen nicht wiirdig, und das Anne Madchen muB immerzu Hause sitzen bleiben. Wenn du einen solchen Schwieger s hn finden sol 1st, so weiBt <Հժս, was^> du bekommen kannst?. Und auBcrdem, rpein Mann ist ja da und da Sek 'etar od<^er^> Rat, alle deine Prozesse werden mit einem Male ein Endenehmen. Drehe dein Auge, ich weiB, daB aus deinen Handen vieles hervorkommt. Du hast eine Zunge, daB du die Schlange aus ihrem Loche herausziehen kannst, komm und stehe bei dicserSache uns bei. Wir werden sammt unsrem Hause, unsrem Wohnorte dein Knecht werden. Glaube, als ob du einer verlo schenden Lampe das OI 119 zugieBen willst. Du weiBt ja, daBesein Schrrerzen ist, erwachsene Madchen zu Hause zu behalten. Man / sagt, in dem und dem Hause 1 [Bei հte] 2 [er] 3 [d ifl] 4 [zu an].

wohn1 ein sehr wohlhabender Mensch, bekommt jahrlich tausend Rub<el> Sil<ber> Gage, ist ein ordentlicher Mensch, hat niemanden aufier seinem trockenen (ledigen) Kopfe, trinkt nicht, spielt nicht; wenn du ihn fur uns gewinnen wiirdest, so wirst du 3 sehr kostbare Schals, und so und so viel Geld bekommen. Wenn du Kunst besitzest,so muBt du jetzt zeigen. Zu welchem Tage kann doch die’Fre undschaft helfen? Du weiBt, was fiirein Haus ist unser Haus. DerMund der Welt spricht nur von uns, aber wir konnen nicht selbst zu andern gehen, das ist ja eine Schande. Was aus deinen Handen kommen kann, tu'es, und dann wirst du sehen, daB wir deine Giite nicht verlieren wer den. Das mag unter uns bleiben, oben Gott, unten du, kein Mensch soli davon wissen. Auch dir. ist Schade, wenn unser Name brechen 119wird zugieBenj willst. Du weiBta, daBesein Schrrer zen ist, erwachsene Madchen zu Hause zu behalten. Man /sagt, in dem und dem Hause wohnP ein sehr wohlhabender Mensch, bekommt jahr lich tausend Rub<el> Sil<ber> Gage, ist ein ordentlicher Mensch, hat niemanden aufier seinem trockenen (ledigen) Kopfe, trinkt nicht, spielt nicht; wenn du ihn fur uns gewinnen wiirdest, so wirst du 3 sehr kostbare Schals, und so und so viel Geld bekommen. Wenn du Kunst besitzest,so muBt du jetzt zeigen. Zu welchem Tage kann doch die’Fre undschaft helfen? Du weiBt, was fiirein Haus ist unser Haus. DerMund der Welt spricht nur von uns, aber wir konnen nicht selbst zu andern gehen, das ist ja eine Schande. Was aus deinen Handen kommen kann, tu'es, und dann wirst du sehen, daB wir deine Giite nicht verlieren wer den. Das mag unter uns bleiben, oben Gott, unten du, kein Mensch soli 120davon wissen. Auch dir. ist Schade, wenn unser Name brechen wird (d<as> h<eifit>: wenn wir in Verruf kommen)./ Ich habe meine Hand an die Saumen deines Kleides befestigt ( d<as> h<eiBt>: d u bist meine Zuversicht), du weiBt es, was du zu tun ver magst. Ich sage es dir, so viel und so viel Aussteuer steht bereit. Wann wirst du mir die Nachricht bringen? Denn du weiBt ja, man2 wird dem armen Menschen wieder Staub ins Auge blasen3 und ein solches Tier ihm urn den Hals binden, daB wenn er nichts ifit, nichts trinkt, so ist sie ihm genug. Aber wenn er meine Tochter ansehen wird, jedesmal wird er glauben, es stehe ein Engel vor ihm. Doch dem Satan sei das Ohr taub, *die Kirche ist schon aus. Wollen wir gehen und das Evangelium kiissen, nachher konnen wir al les aussprechen. Das ist auch eine gute Tat, wenn man einen Tag friiher sein Elend (die Tochter) vom Kopfe weghaben kann, weil es mit Gewalt nicht zuriickgehalten werden kann. Zu gutem Gliicke mag dieser Tag sein. Gehet wohl! Ich werde euch erwarten»./

121 Wer den Kirchenhof im «Robert dem Teufel» gesehen hat9), wo die Toten so vermumt aufstehen und in zweckloser Unordung umherwandeln, der kann s i c h einigennaBan einen Begriff davon machene wie es bei uns ist, sobaid die Kirche aus5 (d<as> h<eiBt^>: wenn di, Messe schon abgelesen worden) ist. Manner begeben sich schon ziemlich

1 [ein d <as>].

2 (warstj. 3 biefss]. 4 [wii|. 5 [ist, BaB].

fruh weg, indem sie gedankenlos einige Kreuze sich schlagen, Kniefalle verrichten, oder halb auf die Erde gebiickt mit der rechten Hand einige Mal, aber sehr schnell, die Erde und ihren Mund so beriihren, als ob man in Johannistagen Erdbeeren aufgesucht hat und in der Eile sie aufiBt. Ein Teil dringt stoBend, schlagend nach dem Platze hin, wo der Priester das heil<jge> Brot austeilt, was nicht mit dem Abendrnahl zu verwechseln ist, welches nur in Feiertagen (D<AS> h<eiBt>; Ostern und Weihnachten) oder bei Sterbefallen stattfindet, und dies alle Sonntage, welches in kleinen Stiicken ausgeteilt wird. Dann kiiBt man das Evangeliumbuch und zieht man weg. / 122 Nicht so gottlos sind aber unsre andachtsvollen ։D a m e n, die die ganze Zeit hindurch geschwatzt haben. Mit abgemessenen Schrit ten treten sie aus dem Hinterteil der Kirche heraus, velcher 2d urch einen Zaun von dem Teile3 getrennt ist, wo die Manner stehen, stecken noch Lichter an vor den heil<jgen> Biklern, deren, zum Gluck al ler Armenier, eine grofie Menge in alien Kirchen vorhanden, 4aber so grob abgezeichnet und mit diesen Lichtern oft so verbrannt und ver unstaltet sind, daB manchem <^die> Nase, einem die Hand, dem drit ten das Auge vollig fehlen; dann werden alle Ecken und Spitzen5 , Al tare und Leuchter, Kreuze und Evangeliumbiicher mit Inbrunst tau send und abermals tausendmal gekiiBt, mit dem Gesichte beriihrt, etc. Dies verursacht jene kirchhofmaBige Bewegung und das weiBe Tuch, worn it unsre lieben Frauen ihr schones Gesicht und den ganzen Korper vor den Augen gottloser Menschen zu verhiillen <^suchen^>, aber dabei die Figur derselben so inbriinstig anzubeten bemiiht sind, vollendet die ganze Szene 6a 1 1 e г1 i e b s t./

123 Unser Romanheld muB aber gar kein graues Haar sich wachsen lassen, 7als ob man ihn nicht bemerkt hat. Er muB nur noch mehr Ernst, noch mehr Anstand (Ճ<ՀՅՏ^>h<>iBt>: die Schulter hoch hal ten), nicht viel mit andern Leuten sprechen und wie eine Bildsaule da stehen, nachher mit'einigen Kopfnicken und Kreuzschlagen das Evangeliumbuch ktissen und bei’m Herausgehen einen Seitenblick auf die schone Welt werfen. Denn der Hochzeitsengel ist da. Man hat ihn beobachtet sogar, mit wem er sprach und wie er herausging. Sein Gang goB noch O1 in die Lampe! Alles forscht nach, wer er sei, und w e n n der Kir chenfeger es nicht weiB, so wissen bestimmt alte Weiber, und wenn die se letzten unkundig in der Sache sind, so muB bestimmt der Priester es wohl wissen. Versprechungen auf Versprechungen werden gemacht. Be suche vorgenommen und wenn man diesmal ihn nicht ausfindig8 gemacht hat, so weifi man das nachste mal haarklein <ganze^>9 seine Lebensgeschichte. Jetzt 124geht alles Volk auseinander. Die Kirchen/ tiire werden mehr geleckt als gekiiBt. Imposant10 und feierlich ist der Zug des Ganzen aus der Kirche. Manner eilen geschwind, jeder nach seinem Geschafte, Frauen hingegen wandeln, nicht gehen, Schritt vom Schritt, gruppenweise nach Hause. Sie b 1 e i b e n stehen, sie ma chen Bemerkungen, legen oft die Finger auf ihren Mund, schütteln mit dem Kopf und machen alle erdenklichen Stellungen und Pontomimen, sodaB einen Weg, der vielleicht einige Faden weit war, machen sie in einer Stunde, oder noch langer. Denn die ganze Woche sehen sie ja einander nicht mehr, und der alltagliche Kirchengang ist nur alten

1 [Damen]. ]. 2 [mit|. 3 [abget <rennt>]. 4 [sind]. 5 [Kreu <tzc> ]. e [gem<...>J 7fdaflj. 8[herjausfindig. 9Բնագրում'alle. 10 [ist].

Mütterchen oder bejahrten Greisen anstiindig i s t; solche vornehme Darnen brauchen in der ganzen Woche niclit zu beten, nur der Sonntag ist dazu best i mint, wo sie Gebetund Besuch, Scherz und Triinen und al les, was man geistigund korperlichbedarf. abmachen konnen! Die gewohn lichen Begriissungen, wenn man a is der Kirehe geht, sind in alien Munden 125und Orten diesel ben. «Moge der Gott sich erbar men», /sagt der aus der Kirche Herausgehen.de alien, denen er begeg net. «Gott moge sich eurer Eltern erbarmen»! antwortet man allemal. «Wo konimst du her?» fragst du. «Aus der Kirclie. Heute endlich bin ich dem Angesicht der heiligen Liturgie gewiirdigt, die auch Dir deine Wiinsche erfiillen mochte! Welche Liturgie! Welcher Gesang! Der und derPriester oder Diakon machteSturm, Raserreien» (d<as^> h<^eiBt>: er schrie aus vollem Hals, er sang vortrefflich). Denn Geschrei gefallt mehr unsren Landsleuten als Harmonie, die man Katzemniauen nennt, weil sie leise klingt. «Wer hat die Liturgie heute verrichtet»? <Ter(d<as>h<eiBt>: der Priester) N. So oft er die Liturgie verrich tet, glaube ich1, es kame Licht vom Himmel auf mich, glaube i c h, da Вich mit FiiBen und Kopfe2 ins Himmelreich gefallen sei. Auch die Engel konnen nich t so tautalles hersagen, so den Kelch haltenr wie er! Seine Augenbrauen sind wie von Gold 126gezogen, sein Bart reicht ihm biszum Knie, seinGesicht ist, wie ein heil<^iges^> Bild. Die Haare sind ihm wie Seide. / So glaubst du,'als obChristus die Liturgie verrich tet, als ob Licht aus seinen 3A u g e n, Feuer aus seinem Munde he rausstromt. Gott weiB es, ich bin wie Neugeboren, so glaube ich, alle meine Siinden sind vertilgt, und meine Seele ins Himmelreich hinauf fuhr». «Was hast du wohl gesehen, du muBt unsren Priester die Liturgie verrichten sehen, dann wirst du sagen: ha\So muB man die Liturgie verrichten. Alle Priester mogen Opfer fur eins seiner Haare wer den, <^sie> konnen nicht m a 1 seinem FuBschmutz wiirdig sein. Eine seiner Zehen weiB mehr, als tausend solche Dummkopfe. Im Schwat zen ist der Meister; willst du lustig sein, so sagt er dir so viel spafi hafte Dinge, daB man 4vor Lachen sterben kann. Wenn er Tolu baschyist (Trinkmeister), so bringt er die Menschen so zum Lachen, daB man (mit Erlaubnis zu sagen) in5 Hosen piBt, man ohnmachtig auf die Erde fallt, 127 daB Tranen aus den Augen kommen. Funf Tunken (a 25 Bouteille) wenn / er trinkt, es ist, alsob er nichts in den Mund genom men hat. Auch in Frangsiangibt <^es^> wenige solche SpaBmacher, solche PossenreiBer, solche Lustmacher und d. g. Aber wenn er in der Kir che ist, so ist er wie ein Lamm. Wenn seine Stimme herausklingt, ist es, als ob tausend Glocken schallen, und sein Gesicht ist dabei so ruhig; besonders, wenn er den Weingeist noch im Kopfe hat, dann istes, alsob dieganze Kirche zusammenfallen soil. Mein Herz.

1 [aui], 2 [hei ich] 3 [Munde heraus fliefit]. 4 [derenj. 5 [höhe).

scluniIzt in meinem Bauche, wenn er seinen Mund aufmacht, die Wande beben, und es konnnt mi гso vor, als ob meine FiiBe von der Erde sich trennen. Sclbst die Engel haben keine solch'e Stimine. Schade, daB er etwas deni Weine Gewalt tut. Man sagt, daB der Wein die Stimme ver dirbt. Was er auch sein mag, er ist unser Priester, er r e i z t unser Herz und wir das Seinige. Bei der Beichte sagt er nicht inal ein saueres Wort. SehenSie die andern Pricster an, weder auf ihrenGesich tern Schani, noch in ihrem Herzen ist Ehrgefiihl. Wie 128Hunde treiben sie sich von Tiire zu Tiire. / Kaum riechen sie nach dem Dampfe irgendwo, so sind sie schon da. Mache ihnen die Tiire fest, so sprin gen sie durch’s Fenster herein. 1E i n e r frifit so viel als 7 /Menschen, und man sagt die Wahrheit, wenn man spricht: D e s P r i e s t e r s B a u c h i s t Berge und Taler (dies Sprichwort reimt sich im Ar/nenischen und klingt so: Sar иzor,terteripor\ ein schoner Cha rakterzug!. Sie haben wie Hunde sich vermehrt und wollen jemanden lebendig aufessen. Moge die Hand desjenigen verdorren, der sie einge weiht hat! Gestern waren sie Weinhandler, Schuster, StraBenfeger und heute sind <sie^> Priester. Wehe mir, es ist eine Siinde; moge es Gott nicht iibel aufnehmen, moge der Wind es2 wegblasen, was ich sage; des Satans Ohr moge taub werden, aber wrenn ich seine Hand kussen will, so fangt mein Herz an, sich zu iibergeben. Ein Seelensorger ist nicht unser Erzbischof, er ist ein Eselskopf10). Er nimmt das Geld und sammelt unter seine Teppiche und 129macht selbst die Backer zum Priester. Sein Auge mag nicht zerplatzen; was will er mit so vielem Gelde anfangen?/Er hat kein Kind, welches weinen kann. Hat keine Tochter, die er verheiraten soil. IBt gut, trinkt gut und ist so fett geworden, daB kaum 7 Ochsen so viel Fleisch haben werden. Arme Bettier, wenn <sie^>vor seiner Tiire erscheinen werden, mit Stocken und Schimpf verjagt. Was fehlt ihnen? Unser Mark saugen sie, unser Fleisch essen sie. Einer zerbrochenen Tonne gleich, wenn man auch zehn Jahre s i e voll gieBt, so sagen sie immer: «Bringt, gebt» und verden nicht voll. Was haben sie uns gegeben, das sie nicht zuriicker halten konen? Einmal im Jahre macht er die Liturgie, und dann, was man hat, muB man ihnen geben. Wenn er3 die Messe liber einen Verstorbenen halten soil, so kommt er nicht eher, bis 10 20 Dukatenhat. Klingelnd steckt er in seine Tasche, oft zahlt er sie zitternd einige mal, dann zieht er seine Schuhe an. Wenn du Gott liebst, sage mir, ist es nicht einerlei, ob ein Priester oder ein Erzbischof die Messe halt? Auch gestern war ein altes 130verkriippeltes Weib gestorben. und unser Erzbischof eins, / zwei, drei, ist wieder da. Den Stab in der Hand, die Кар реaul’rn Kopf bis tief in die Augen gezogen, langsam, langsam tritt er herein. Wenn er seine Augen dreht, so verschmelze ich vor Angst, Möge ich seinen Kopf beerdigen.

1[Sie] 2 [wehc], 3[eine].

Man nennt1 i!in sogar «Heiligar Vater», als ob er ve in Himmel gekommen ware. Mogen sie mit ihrer Hei ligkeit ihre eignen Kopfe waschen. Die Welt ist durch sie gegriindet und wird durch sie zerstort werden. Wenn ich einen Schwarzkopf sehe (Monch), so glaube ich meinen Satan zu sehen. Aus ihrem Munde flieflt Licht, in ihren Herzen aber2 nisten Schlangen. Wehe dem, der in die Hande dieser Schwarzkopfe fallt! Wenn er auch seine Seele verkaufen sollte, so kann er auch alsdann n i c h t loskommen. Die Schliis sel sow oh 1 der Hoile als auch des Himmelreiches ist in ihren Han den. Wollen sie binden, so binden sie, w’ollen sie befreien, so befreien sie; wer kann sich unterstehen, ihre Hande zuriickzuhalten?/

131 Ein Nerseswar nur, ւ nd den hat uns Gott3, zur Strafe fiir tins alle, weggenommen. Zu4 seiner Zeit war unser Bischofshof wie ein Konigshof5. Einer ging, Zehne kamen, Zehne gingen, Zwanzige kamen. Alle GroBen kamen zu seinen Fiifien. Wenn einem Armenier der Kopf schmerzte, so ging er in tausend Orten ein und aus. Was er selbst hatte, schenkte er andern. Jetzt ist alles wiiste; wde eine Ruine steht unsre Hauptkirche da. Die Manse pipen vor Hunger und haben Bauchschmerzen. Die Storche legen<^dort>ihre Nester. Wenn einer in die Kirche tritt, so kommen Tranen aus seinen Augen. Gott ist erziirnt uber unser Volk; was soil man machen? Wenn er uns geliebt hatte, so wiirde Nerseshier geblieben sein. Wenn er6 predigte, so schien es, als ob Christus da stehe. Lieber hatte Gott uns alien den Tod gegeben, aber ihn aus unsrer Mitte nicht entfernt11). Jetzt, wenn man Stein auf eine Hand 132wirft, so ballt er auf einen Priester, / so viele sind ihrer. Weder Glaube, noch Liebe, noch Hoff nung ist geblieben. Fiir einen Kopeken verkauft man einen Menschen. Natiirlich, wenn die Schriftgelehrten so machen, was werden die Laien machen? Ein Kind kennt nicht mehr seinen Vater. Man hebt die Kuh und zieht das Kalb von unten (d<as> h<^eiBt^>: man ist interessiert). Einem krepierten Pferde selbst reiBt man die Hufeisen ab. Wenn du deinen Reck gibst, so 7f o r d e r t man auch dein Hemd. Tiflis wird einst, wie Sodomund Gomor, zu Grunde gehen; wir wollen es sehen, wann es kommen wird. Es gab eine Zeit, wo man mit einem Stiickchen Brot tausend Menschen die Herzen gewann, jetzt aber ziehe deine Seele heraus und gib ihnen ab, so w i l l <Հրո a n^> n o c h8 mehr haben. Heute ifit er dein .Saiz 133und Brot, morgen zerstort er dein Haus. Wer hat gehort, daBt eine9 TunkaWein fiir halb, oder ein Rubel Sil<ber>10 , ein Kot Mehl (a 3 Pud) zu 2 Rub<el>Sil<ber> ware?/ Friiher koste te eine Tunka 10 Kop<eke^> hochstens und ein Kot Mehl 2 3 Abas (80 Kop<eke> kup<fer>), deshalb ist Gott fiber uns erziirnt. Wenn es so gehen wird, wehe unsren Tagen, dann miissen wir auch unser Hemd verkaufen, unsre Kinder zum Pfand geben. Gott moge seine Geschopte

[verlangt]

W [ollen sie]

[Tunka]

[wäre]

1 [so] 2 [ist] 3 [aus] 4 Zu[r] 5 [jetzt] 6 [preg<igte>] 7
8
9
10

nicht zu Grunde richten. Ein Rubel Sil<bef> schickst du nach dem Basarund du bekommst nicht so viel, daB du davon satt essen kannst. Dein Auge sieht nichts. Brot, Wein, Butter, Saiz, alles hast du oben drein zu Hause. Was konnen unsre armen Manner machen; sie miissen daher nach alien Weltgegenden sich begeben, ihre Seele aufgeben, vom Stein zu Steinen sich stossen, um uns zu unterhalten. Drei Jahre habe ach meinen Mann nicht gesehen, ich weiB sogar nicht, wie er aussieht; er muB seine Kinder hier liegen lassen und in 134fremden Landern sich herumtreiben, vielleicht oft hungrig, unter Regen und Sturm. Meine Augen mogen herausspringen! Meine Hand reicht / nicht dahin, damit ich ihm etwas helfen kann. Vielleicht ist er krank, keiner gibt ihm Wasser, keiner treibt die Fliegen von seinem Gesicht weg. Keiner wascht seine Wasche. Flugel habe ich <jiicht> zu fliegen, meine Stimme jkann er nicht horen. Graut der Morgen an, oder kommt der Abend, so verwandeln sich unsre Augen ins Wasser. Ach! Oeh! Rufend ist meine Seele verzehrt worden. O! Die seligen Zeiten, wo wir mit einem Stiickchen Brot und einer Schussel Bohnen unser Leben miteinander zubrach ten. Jetzt, wenn du ein Loch zumachst, so eroffnet sich ein anderes; eine Wunde heilst du, so eroffnet sich die andere, selbst die Wunden scheinen Magen und 135Appetit zum Essen bekommen zu haben. In welches Wasser soll man stiirzen. Wozu mir seidene Kleider, wenn mein Herz nicht froh ist? Wozu mir ein groBes Haus, Iwenn der Hausvater unter’m Regen schlaft? Siehst du, da geht ein seidenes Piippchen da, wie sie aufgeblasen in Stiicke zerfallen will. Man glaubt, sie sei eine Ko nigstochter, sieh den Mantel, den Kopfputz, den Gang, die Schals, vielleicht haben sie aber zu Hause nichts zu1 beiBen. Auf diese Art betrii gen sie das Auge des /Menschen, vielleicht a! re ihre Kleider durch Schul den angeschafft sind. Moge ich deinen Kopf beerdigen! Morgen, ubermorgen muBt ihr elterliches Haus zu Grunde richten, um einen Mann zu haben. Moge Gott die Pest geben, als eine Tochter. Jetzt, jetzt, to! to! to! Ins Wasser zu stiirzen und zu versaufen ist viel besser als eine Toch ter zu verheiraten. Ein jeder Schurke will immer Geld. Gott sei Dank! 136Wir haben unser2 Elend vom Kopfe weggetrieben. 3000, 4000 Rub<el> Sil<bег> und so viel silberne Sachen, 2 Buden etc. mitgegeben. LaB/ sie alles nehinen und in ihr Auge stecken. Wir erziehen Kinder um Freude zu haben, statt dessen haben wir Ungliick. Zwei noch haben wirzu Hause. Mocht es Gott geben, daB sie lieber sterben mochten! Mein armer Mann ist wieder uber d i e Berge. Auch sie miissen wir schnell trans portieren. Das Madchen ist w i e eine Gurke, wachst schnell heran und wenn man sie nicht schnell iBt, so verliert sie den Geschmack, wird3 sie gelb, und man muB sie wegwerfen. Ich habe deinen Kopf schmerzen lassen, dein Mark vertilgt, so lang habe ich gesprochen.

1 [laB]?
2 [Übe…] 3 w[e]rd[en]

Um Gottes Willen, nimm es nicht iibel; wenn wir unser Elend dir nicht hersagen, wem sollen wir sagen? Gesundheit! (d<as> h<^eiBt^>: lebe wohl!) «Dienst!» (d<^as> h<eifit>: zu dienen!). «Deine Kinder wollen wohlleben! Gott moge dir Leben schenken!» etc.

Schrecklich lang! Wozu dies8 alles herzusagen, was Weiber schwat zen, wird man mir sagen; aber wie soil man ihre Denkungsart ken nen?Dennbei uns schreibt<jnan>keine Romane, und wenn man origi nelles haben will, so muB man doch das sagen, wie es wirklich ist und nicht erdichten. N i c h t w a h r , d a Ճ d i e P h i l o s o p h i e u n s r e r l i e b e n F r a u e n g a n z a n d e r s i s t ? U n d t r o t z d e m , d a f i s i e s i c h o f t g e m e i n e r R e d e ns a r t e n b e d i e n e n( d e n n o c h k a n n m a n i h n e n d e n n a t i i r l i c h e n V e r s t a n d u n d e i n e g e s u n d e V e r n u n f t n i c h t a b s p r e c h e n; w e r i s t d a r a n s c h u l d, d a В<Հտ i e> k e i n e S c h u l e g e h a b t h a b e n? s i e s e l b s t g e w i f i n i c h t !/

137 Um einen richtigen Begriff davon zu geben, wie man in Tiflis ei nen Brautigam, und nicht eine Braut, bewirbt, so werde ich die Vor falle hier anfiihren, die mit mir selbst stattgefunden haben. Kaum war ich einige Wochen in Tiflis angekommen, so bekam ich einige uner wartete Besuche von alten Weibern und zweimal von Priester. Ich nierkte wohl, was dies zu bedeuten hatte und jedesmal schlug ich alJe ihre Ratschlage mit Festigkeit ab, indem ich vorgab: ich sei fest ent schloBen nicht zu heiraten, wenn man mir auch Fiirstinnen mit zehn Tausend Rub<^el^> Sil<ber^> geben wiirde. Doch einmal schien alle meine Griinde und Festigkeiten zu scheitern, indem2 meine Gegnerin eineZunge mit unbegreiflicher Dreistigkeit besaB. Zumal war ich mit dem Hause schon bekannt, unterrichtete einen Sohn von ihm unent geltlich12) und wurde, ich glaubte deshalb, ziemlich oft zu ihm einge laden, und ahnte nicht. was alle diese Gastfreiheit bedeute, was mir auch diesmal ziemlich3 teuer zu stehen kam. Die groBten Lobspriiche und Schmeicheleien wurden 138mir freilich gemacht, alle Leckerhafte fiir mich aufbewahrt, aber ich glaubte noch immer, es / sei nur ein Ersatz fiir meine Miihe, doch ich hatte mich sehr geirrt. Die gewohnliclien Re densarten: 4i h r Hauslicht, ihr Augenlicht, ihre Krone sei ich, mein einziges Haar sei mehr wert als die ganze Erde; so oft ich ins Haus ge he, erscheine ich ihnen, wie eine Sonne, meinen Geschmack, meinen Geruch hatten sie von niemandem; der Leib, die Hande mogen geseg net sein, die mich getragen hatten, etc., wurden mir zwar verschwen derisch zu Teil; oft schien mir sogar, als ob die Schone durch Risse und Vorhange mein ziemlich schwermfltiges, mehr zuriickstoBendes als

1 d[es], 2 [ich]. 3 [zu]. 4 [unser].

anziehendes Gesicht und <^meine^> kurze Gestalt1) mit Entziicken beobachtete, und inir Handarbeiten, Stickereien und allerhand mir gleichgiiltige Dinge gezeigt wurden, doch blieb ich imnier kaltbliitig, und oft mag mein wuchtiges, aber և i em 1 ic h ungunstiges Urteil gewifi sehr viel MiBbehagen imStillen erregt haben. Zum Ungliick starb der Hausvater. Selbst meine Trostungen als eines Freundes vom Hau se wurden als baare Miinzen 139angenommen. Ich suchte mich mehr die armen/ Waisen an mich zu fesseln, und dies bereitete mir die ungliick liche Katastrophe vor, was ich eben erzahlen will.

Die Mutter und<^die^>Grofimutter des fur mich bestimmten Madchens hatten mich auch friiher, so wie die Miitter aller meiner Schuler,besucht. Dies fiel mir ganz und gar nicht auf. Eines Abends hore ich flustern vor meiner Tiire. Ich mache sie auf und sehe zu meinem Erstaunen zwei Frauenzimmer im weifien Tuche umhullt da stehen. Ein Diener halt die Laterne. So spat am Abend einen ledigen Mann zu besuchen2 wird uberall f йr sehr unschicklich gehalten, doch glaubte ich, irgend eine Not hatte sie zu mir gefiihrt und bat sie hereinzutreten. Sie glaubten nicht mal auf mein Wort, als ich versicherte, es sei bei mir niemand und fixirten mit angstlichen Blicken die Winkel und Ecken meines Zimmers. «Gott sei Dank! Dafi wir Siesehen, s agten sie mir, obwohl sie denselben Tag mich gesehen 140hatten, welches Gute sollen wir fragen / (d<as> h<eifif>: wie geht es Ihnen). Augenlicht! Wenn wir Sie einen Tag nicht sehen, so glauben wir, die Welt gehore nicht uns. Was sollen wir machen, dafi unser Herz etwas kalt gegen Sie werden kann? Glucklich, wenn unsere Augen Sie nicht gesehen hatten. Wir machen deinen Kopf schmerzen, aber Sie miissen das Oberflussige und das Mangelhafte uns verzeihen (d<^as^> h<eiBf>: wir inkomodieren Sie). Alle Heiligen mogen Sie segnen! Christus Mund moge dich seg nen! Sie haben uns vergessen. Sie halten sich fern von uns, aber <jvif> werden Dich nicht aus Handen lassen. Wo du nun hingehen magst, kom men wir auch mit. Augenlicht! Du wirst jetzt sagen, wrozu sind diese Damen, narrischen Frauen zu mir gekommen? Vielleicht storen wir dich. Wenn du willst, kommen wir ein anderes Mal. Oben Gott, unten du, wir haben die Saume deines Kleides angefaBt. Wir wollen dir etwas mitteilen, aber wir wissen nicht, ob wir sagen sollen, oder nicht. Mochte <es>bei dir ein Geheimnis (eine Beiclite) sein. Dir allein sagen wir 141es, aber, /nein, du wirst andern da von was sagen. Heut’ zu Tage muB man auch nicht mal seinem eigenen Sohn trauen, aber du bist mehr fur uns als ein Sohn. Nein, nein, es wiirde vielleicht dir un<^an^>genehrn sein. Es scheint, als ob es dir unangenehm ist. Besser ware es gew7esen, wenn wir gar nicht gekommen wiiren. Erde sei auf unsern Kopf. Die Welt scheint fiir uns blind geworden zu sein. Jeder zieht nach seiner Seite,

1 [zie . mli'h. , gewiB].[ist].

jeder leuchtet unter sich, aber man will nicht in den Augen eines andern auch Licht sehen (d<as> h<>iBt>: jeder sorgt ftir sich und will von andern nichts wissen). Etwas will ich sagen, aber ich fiirchte, es wird dir unangenehrn sein. Aber du weiBt, daB <^wif> auBer dir keinen andern haben. Diese Stadt sollte zerstort werden, damit wir nicht so weit kommen sollten. Kaum weiB man, so weifi die ganze Stadt. Kaum hustet man, so hort alles. Es scheint, als ob auch die Wande Augen und Ohren hatten. Wir wollen nicht wider deinen Wil len was tun. 142Mogen sowohl Kinder als unser ganzes Haus1 deine Schmerzen ertragen. Dein FuBstaub/ ist mehr wert als alles zusammen. Wenn du auch unsre Seele fordern wiirdest, so werden wirsie gleich herauszie hen und dir ein Geschenk damit machen. Augenlichtl Sage doch, du2 wirst jetzt bei dir sagen, was sind das fur unverschamte Menschen. Stehe auf, wir wollen gehen (sagen einander). Ich sehe, daB es dir un <^an>genehm ist. Wir sind gekommen, um dich zu besuchen, willst du nicht, so werden wir wieder weggehen. Wir wiinschen nicht deinem Kopf schmerzen machen. Moge Gott unsre Seele nehmen und3 eins dei ner Haare nicht schief stehen lassen. Du willst schlafen. Natiirlich sind wir dir jetzt eine Last geworden. Wenn du deinen Gott liebst, bist doch nicht bose uber unser Gesagte»./

1 [ihn]
[weiB]
[eines]
2
3
ԱԿՆԱՐԿ ԹԻՖԼԻՍՈՒՄ ԱՊՐՈՂ ՀԱՅԵՐԻ ԿՅԱՆՔԻ ԵՎ ՀԱՏԿԱՊԵՍ ՆՐԱՆՑ ՀԱՐՍԱՆԵԿԱՆ ՍՈՎՈՐՈԻԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ Ով տաս տարի սրանից առաջ Թիֆլիսը տեսել է1), հազիվ թե իր աչքերին հավատա, որ մի քաղաք, որը ոչ այլ ինչ էր, քան մի աղբակույտ, կարճ ժամանակի ընթացքում կարողանար այդպես արագորեն փոխվել։ Փառք այն բարեմիտ, իմաստուն կառավարությանը, որն իսկական հայրական խնամքով ստանձնել է երկրի ճակատագիրը, հովանավորել է այն իր պաշտպանող աջով և անընդհատ բարգավաճելու հնարավորություն է ստեղծում հօգուտ այդ երկրի։ Թիֆլիսը, որ գրեթե ավազակային որջ է հանդիսացել լեզգիների և այլ հարևան, մինչև այսօր էլ անկուլտուրական ժողովուրդների համար, որոնք տնօրինում էին նրա բախտն ըստ իրենց քմահաճույքի, կարող է իր տեսքով շատ եվրոպական քաղաքների շարքը դասվել։ Լեռնագագաթները և բարձունքները հարթվում են, այգիներն ու հովիտները վերացվում և նրանց տեղ հանդես են գալիս կանոնավոր փողոցներ, գեղեցիկ, եվրոպական շինարարական ճաշակով կառուցված փառահեղ շենքեր, որոնք իրենց արտաքին շքեղությամբ և ներքին հարմարություններով գրեթե ետ շեն մնում եվրոպական տներից։ Այդ շենքերից քչերն են պատկանում պետությանը, մեծ մասը մասնավոր մարդկանց սեփականություն են, գլխավորապես վաճառականների, որոնք գիտեն ջանասեր ձեռքերով ու ճարպկությամբ միացնել Ասիայի և Եվրոպայի գանձերը։ Խուսափելու համար այն զարհուրելի ցեխից, որը հաճախ ճահճանման գոյանում է անձրևային օրերին կավահողի պատճառով, այս տարի գլխավոր փողոց ների երկու կողմը մայթեր են սարքել2)։ Փողոցների մեծ մասը նույնպես բավական լավ սալարկված է։ Կրպակները լի են բազմազան ապրանքներով։ Այստեղ եղած հինգ քարվանսարաները, որոնցից մեկը պատկանում է հայ գնդապետ Արծրունուն և որը լավագույնն է, բոլորն էլ լեփ լեցուն են ապրանքներով և ամեն ազգի վաճառականներով։ Մեծ հյուրանոցներ էլ կան, որոնցից ամենից շատ հաճախորդ ունեցողը և ամենամեծը պատկանում է հրեա Սոլոմոնին և որտեղ մտնողի քսակը պետք է լիքը լինի։ Տեղ տեղ կարելի է տեսնել բիլիարդի և գարեջրի տներ, որոնց տերերը բացառապես գերմանացիներ են, ոմանք տեղիս կոլոնիստ ներից, ոմանք էլ՝ եկվոր գերմանացիներից, որոնք, ըստ երևույթին, լինելով հասարակության անպետք անդամ իրենց հայրենիքում, այստեղ են եկել բախտ փորձելու, որը, սակայն, հաճախ դավաճանում է նրանց, որովհետև նրանք դժբախտաբար չափազանց անզգույշ կերպով են նվիրվում Կախեթի գինու վայելքին։ Լավագույն դեր է կատարել հիշյալ
գործերում մի ոմն Զ ա լ ց մ ա ն, Վյուրտեմբերգցի կոլոնիստ, որն այժմ որպես հմուտ, գործունյա մարդ, լավ ապրում է և պատիվ է վայելում ընդհանրապես իր ազնվությամբ և ճարպկությամբ։ Ոչ պակաս հաջողությամբ իրենց արհեստով են զբաղվում այստեղ նաև ատաղձագործները, դերձակները, վարսավիրները, դարբինները, ժամագործները, մեծ մասամբ գերմանացիներ, որոնք դժբախտաբար շատ շուտ սովորել են իրենց ապրանքները չափազանց թանկ գնով վաճառել: Կա նաև ազնվականների ակումբ3), որի մուտքը ազատ է յուրաքանչյուրի համար, տարեկան ո՛չ մեծ անդամավճարով (15 արծաթ ռուբլի), բայց որտեղ առանձին դեպքերում նույնիսկ անդամը պետք է վճարի մուտքի համար մեկ ռուբլի արծաթ այդտեղ կարելի է զանազան լեզուներով լրագրեր կարդալ և ցանկության դեպքում (որից, իհարկե, չի կարելի խուսափել քաղաքավարությունից դրդված) կարելի է ամեն տեսակ համադամ կերակուրներ ստանալ, որոնց յուրաքանչյուր բաժինն արժե 80 կոպեկ պղինձ կամ մեկ աբասի, որից հետո կարելի է կուշտ փորով, սակայն դատարկ քսակով այնտեղից վերադառնալ։ Nota Bene. Պետք է նշեմ, որ այդ ակումբը ներկայումս տեղավորված է հայոց հռչակավոր դպրոցում, որի հիմնադիրը՝ արժանապատիվ Ներսես արքեպիսկոպոսն ուներ միանգամայն այլ նպատակներ, որոնց նկատմամբ հայոց այժմյան Կարապետ եպիսկոպոսը՝ թվում է, թե կարծես միանգամայն անտարբեր է։ Այդ հրաշալի շենքը, որը իր հիմնադրի գովելի ջանքերի կենդանի հուշարձանն է հանդիսանում, հազիվ հարյուր աշակերտ ունի, որոնք նույնիսկ ամենատարրական գիտելիքներից զուրկ են։ Տների մեջտեղից տարբեր ձևերով դուրս են ցցվում եկեղեցիների բարձր գմբեթներ, եկեղեցիներ, որոնցից 6 7 ը ռուս վրացական են, 8 ը հայկական, մեկը կաթոլիկական, մեկը մահմեդական, և որոնք կարծես մրցության մեջ են մտել առաջնություն ձեռք բերելու համար։ Մի ռուսական էկզարխ, մի հայ եպիսկոպոս, մի կաթոլիկ առաջնորդ, մի մահմեդական ախունդ կառավարում են իրենց համայնքները ըստ աստուծո պատվիրանի, որոնցից, սակայն, միայն ռուսականն է ամենից շատ հոդ տանում իրեն հանձնված հոտի կրթության մասին, իսկ մյուսները դեոես սպասում են ավելի լավ ապագայի։ Այստեղ չի նկատվում նաև դպրոցների պակասություն։ Հիրավի, դիմնազիայի շենքը մի կենդանի վկա է մեր բարեմիտ կառավարության մարդասիրական այն սուրբ ջանքերի, որոնց նպատակն է իր հպատակներին երջանկացնել։ Դա Թիֆլիսի ամենափաոահեղ շենքն է, գեղեցիկ թե՛ դրսից, թե՛ ներսից, որտեղ 14 ուսուցիչ և գրեթե 300 աշակերտ զբաղված են բոլոր լուրջ գիտություններով, այսինքն՝ ռուսերենով, գերմաներենով, ֆրանսերենով, հայերենով, վրացերենով, թուրքերենով, պարսկերենով, կրոնով, պատմությամբ, աշխարհագրությամբ, մաթեմատիկայով, վիճակագրությամբ, ռուսական և ընդհանուր օրենքներով։ Գիմնազիային կից կա նաև ազնվականների որդոց համար մի պանսիոն, որտեղ տարեկան 60 գիշերօթիկ կերակրվում և կրթվում են պետության հաշվին։ Սրանց հետ միասին կա գավառական
դպրոց, որտեղ 6 ուսուցիչ և 200 ից ավելի աշակերտ զբաղվում են վերոհիշյալ լեզուներով և այլ տարրական գիտություններով։ Երկրորդում, այսինքն՝ հայկականում, դժբախտաբար ոչինչ չեն սովորում, բացի փոքր ինչ ռուսերենից, հայերենից, և որոշ աղքատիկ գիտելիքներ ստանում՝ պատմությունից, աշխարհագրությունից և թվաբանությունից, որ սակայն հանձնված են այնպիսի ուսուցիչների, որոնք իրենք էլ կարիք ունեն սկզբնական կրթության։ Ավանդում են նաև սխոլաստիկ ուսմունքներ՝ տրամաբանություն և ճարտասանություն, որով ան չափ հպարտ է հայ հոգևորականությունը, առանց այդ բառերի իմաստը հասկանալու, և ավանդում են այնպիսի աշակերտների, որոնք հազիվ են կարողանում կանոնավոր կարդալ։ Հոգևորականները, մանավանդ հայ հոգևորականները, պահում են նաև որոշ քանակով փոքրիկ ծխական դպրոցներ սակայն նրանք նվազագույն գաղափար իսկ չունեն մանկավարժության մասին և ավելի շատ ճանապարհից շեղում են երիտասարդությանը, քան թե նրանց կանգնեցնում ճշմարտության և լուսավորության ճանապարհի վրա։ Ուղղակի անհավատալի են այստեղի ժողովուրդների, մանավանդ հայերի, ուսման ձգտումը և սովորող երիտասարղության ընդունակությունները։ Թիֆլիսն ունի ընդհանուր առմամբ 3000 տուն և 40.000 բնակիչ, որոնց մեծ մասը հայեր են։ Այստեղ վաճառվող ապրանքների մեծ մասը Ռուսաստանից են բերվում։ Կան նաև շատ պարսկական ապրանքներ։ Ընդհակառակը, հարուստ վաճառականները արտասահմանից բերել են տալիս ապրանքներ և Տրապիզոնի վրայով ուղարկում Պարսկաստան՝ ծախելու համար։ Այստեղ չեն կարող ծախել դրանք՝ բարձր մաքսի պատճառով։ Շաքարի և մետաքսի երկու գործարանները, մեծ հույս կա, որ ներքին ապրանքային շրջանառությանը զարկ տան, թեպետ մետաքսի գործարանը արդեն մոտ է անկման, իսկ շաքարի գործարանը դեռևս գոյություն ունի։ Ւսկ թե որքան ժամանակ կպահպանվեն այս գործարանները, հանգամանքներից է կախված, որովհետև այստեղի բնակիչները կարծես թե դեռ պատրաստ չեն նման ձեռնարկությունների համար, բանվորները թանկ են, մասնագետներն ու վարպետները սակավ, իսկ ծախքերը՝ շատ բարձր։ Գոյություն ունի այստեղ նաև մի տնտեսական ընկերություն4), որի գործունեության արդյունքները, սակայն , ժամանակը ցույց կտա: Մի եվրոպացու, որն առաջին անգամ է տեսնում Թիֆլիսը, շատ զարմանալի և տարօրինակ պիտի թվա (որովհետև ես որպես տեղացի այդ չեմ զգում), միանգամից տեսնել այնքան տարբեր հագուստներ, դիմագծեր, լեզուներ այսպիսի մի փոքր կետում և այսպիսի հակադրություններով համախմբված։ Նա կպատկերացնի իրեն մի ոտքով Ասիայում, իսկ մյուսով՝ Եվրոպայում։ Ո՛չ միայն եվրոպացիք, այլև շատ տեղացի պաշտոնյաներ, այս երկրում ծնված մարդիկ, վաճառականներ, փոխարինել են իրենց ազգային հագուստը եվրոպականով։ Գեղեցիկ սեռն էլ տարվում է օրեցօր այդ կրքով և փոխում իր նախկին
կերպարանքը։ Վնաս չունի՜, որովհետև մարդն իր բնավորությամբ սիրում է փոփոխություններ։ Ւսկ ի՞նչ կասեք, եթե տեսնեք մի մարդու, որը կիսով չափ եվրոպացու և կիսով չափ էլ ասիացու պես է զգեստավորված։ Հիրավի, ծիծաղելի պիտի թվա մի օտարերկրացու, եթե ֆրանսիական թասակի տակ տեսնի իսկական վրացական հագուստ, կամ թե մյուսին տեսնի զբոսնելիս վրացական գլխարկով և եվրոպական վերարկուով, կամ թե մի տղամարդու պատահի՝ գլխարկը պարսկական, փողկապր եվրոպական, իսկ մյուս զգեստները՝ տեղական տարազով, և այդ բոլորը իրենից կներկայացնի խայտաբղետ հակադրություն։ Ինչպես հագուստը, այնպես էլ բոլոր հասարակական զվարճություններն ու տնային կահույքը , նույն բնորոշ գծերն ունեն։ Մտեք մի վաճառականի տուն։ Հազիվ թե չզարմանաք, եթե սեղանները, կամոդները, հայելիները, պատկերները և դրանց նման բաներն իրենց տեղում գտնեք։ Նայեցեք հատակին, ծածկված է գորգերով, իսկ բնակարաններում երկար մութաքայի կողքին կգտնեք մի բազմոց, որի վրա փռված են գորգեր և մահճակալի պարագաներ և որը, ինչպես ցերեկը, այնպես էլ գիշերը ծառայում է ընտանիքի հանգստի համար և որի վրա գեղեցիկ սեռը հաճախ ամբողջ օրը նվիրվում է անվրդով անդորրության՝ վայելելով իր անգործությունը։ Նմանապեսկարելիէ որևէպարահանդեսիկամհասարակականխրախճանքի ժամանակ լսել զինվորական երաժշտություն, կամ երգեհոնիկն՝ իր կանոնավոր հնչյուններով, աններդաշնակորեն խառնված տեղական երաժշտության աղմկոտ, ականջ ծակող ոռնոցի հետ, կամ թե լսել մազուրկայի կամ ֆրանսիական կադրիլի և լեզգինկայի զարհուրելի մոլեգին աղմուկը։ Եթե ձեզ հյուր են կանչել, ապա դուք կարող եք առանց առանձին ձևականությունների և առանց այլևայլության ընդունվել սիրալիր տանտիրոջ բնակարանում։ Հարկավոր է միայն ձեռքը սեղմել և մի սիրալիր հայացք գցել, առանց ճոռոմ խոսքերի, առանց երկար ու բարակ ճառերի և հաճոյախոսությունների, որոնք, ցավոք սրտի, անհրաժեշտություն են դարձել քաղաքակիրթ երկրներոլմ և որոնք հաճախ պարզ, անկեղծ և պերճախոսությունից զուրկ մարդուն կարող են բավականության փոխարեն տհաճություն պատճառել և շփոթեցնել։ Այդ անկեղծ ընդունելությունը բավական է, որ դուք մի քանի րոպեում, անծանոթ մարդկանց շրջանում ծանոթ դառնաք և, միևնույն ժամանակ, ձեզ համարձակ զգաք։ Ձեզ հարկավոր չեն ֆրակ, թանկարժեք զգեստներ, բավական է, որ ձեր հագին լինի մի վայելուչ բաճկոն։ Եթե փոքր ինչ ուշացել եք, ապա կնկատեք, որ հասարակությունը խմբերով նստած է այս կամ այն կողմ, խաղասեղանների, նարդու՝ այստեղի վաճառականների սիրած խաղի շուրջ, որը մի քիչ նմանվում է շախմատին, շրջահայաց մեկուսության մեջ՝ զբաղված միմիայն խաղով։ Տանտերը տանում է ձեզ մյուս հյուրերի մոտ, և եթե ցանկաք, կարող եք փորձել ձեր բախտը, որովհետև խաղը բավական բարձր է։ Օդի մեջ պեսպես ձևերով շրջում է սիգարների և բալենու ծխամորճերի ծուխը։ Դուք որպես եվրոպացի իզուր կաշխատեք լարված վիճակում դռան շեմքից ներս նայել՝ սիրուն տանտիկնոջ ձեռքը համբուրելու համար։ Այդ երջանկությունը օտարներին, հասարակության մեջ, ընդմիշտ արգելված է։ Ընկերական շրջանում կարող եք այդ
բավականությունն ստանալ։ Կերակուրներ պատրաստելու գործին պարտավոր են անխտիր մասնակցել թե՛ տանտիկինը, թե՛ դուստրերը և թե՛ հարսները, իսկ եթե հյուրերը շատ են՝ նաև ազգական կանայք, թեկուզ և տասը խոհարար և նույնքան էլ սպասավորներ տրամադրության տակ ունենան։ Սեղանը եվրոպական ձևով կամ պատրաստ է լինում, կամ պատրաստվում է, երբ բոլոր հյուրերն արդեն հավաքվել են։ Զուտ ազգային զվարճությունների ժամանակ մի անկյունում նստում են երաժիշտները և հնչեցնում են իրենց ինչպես գործիքային երաժշտությունը, այնպես էլ երգերը, սկզբում երկայնաձգելով, ապա հետզհետե ուժգին, ճչուն և ականջ ծակող բղավոցով, որի ժամանակ այնպիսի ձայներ են հանում, որ մի շնորհալի երաժշտի կոկորդը կպատռվեր, եթե ցանկություն ունենար այդ ձայներն ընդօրինակել։ Օդի ահռելի ցնցումից համարյա ամեն ինչ խլանում է, և մարդ ստիպված է լինում սովորականից ավելի բարձր խոսել, որ լսեն։ Բայց այդ բոլորը առանձին նշանակության չունեն, որովհետև շատ անձնավորություններ, որոնք ընդունակ չեն հասարակությանը այլ ձևով զբաղեցնելու, որն անշուշտ շատ յուրատեսակ է և դժվար, ապա նրանց նման աղմուկը դուրեկան է թվում, և նրանք փոխանակ գլուխները կորցնելու, լուռ ու հանգիստ նստում են, կամ այս ու այն կողմն են գնում առանց տհաճություն պատճառելու այն հասարակությանը, որը հիացած լսում է երաժշտությունը։ Բայց այս մասին ավելի երկար կխոսենք հետո։ Նախաճաշիկը, որ բաղկացած է գլխավորապես պանրից, սպիտակ ֆրանսիական հացից, որի հատը արժե 20 40 կոպեկ արծաթ, և խավիարից, սկզբից ևեթ պատրաստ դրված է լինում սեղանի վրա, կտրտված հացի և գինու հետ միասին։ Եթե հասել է ճաշի ժամանակը, որ սովորաբար 2 3 ի միջև է սկսվում, ապա հյուրերին հրավիրում են նախաճաշի , կամ այն տանում են հյուրերի մոտ։ Այժմ կարող են մոտենալ սեղանին և գրավել ցանկացած տեղերը։ Սեղանի վրա դրված են, բացի ափսեներիցս, պատառաքաղներից, դանակներից, գդալներից և անձեռոցիկներից, նմանապես մեծ քանակությամբ սկուտեղներ՝ մեջը պանիր, խավիար և տեղացիների սիրած կանաչին՝ բաղկացած բողկից, մանրաբողկից, ազատքեղից (մաղադանոսից) և այլ կանաչեղեններից։ Առանց այս վերջինների ճաշ չեն ուտում։ Եվ որքան էլ օտարոտի թվա այս ամենը, մարդ շուտով ընտելանում է այդ կանաչեղենի համին։ Թո՛ղ ներեն ինձ, թերևս ես մտածում եմ որպես տեղացի, բայց նույնն են պնդում օտարերկրացիներ էլ (որոնք երկար ժամանակ արդեն ապրում են այստեղ)։ Անձեռոցիկի տակ յուրաքանչյուր անգամ կարելի է գտնել, բացի մի կտոր իսկական գերմանական հացից նաև երկու երեք կտոր լավաշ (թիթեղանման հաց), որը թխվում է հատուկ թոնիրներում։ Այժմ մատուցում են կերակուրները։ Սկզբում դնում են մի տեսակ աղած ձուկ, որ դոշ է կոչվում, ստացվում է Կասպից ծովից, որի նպատակն է գինու ծարավ առաջ բերել, բայց որից պատառաքաղները և դանակները այնպիսի գարշելի համ են ստանում, որ այնուհետև բոլոր կերակուրներն ուտելիս զզվանք ես զգում։ Որովհետև այստեղ շատ են սիրում գինի, և Կախեթի գինու լի շշերն իրենց կարմիր և նարնջի
գույներով չափազանց գրավիչ են, ուստի այդ անդուրեկան համը հաշվի էլ չես առնում։ Այդ ձուկը վայելում են մանանեխով և քացախով։ Երկրորդ կերակուրը մի տեսակ թանձր ճաշ է, անունըչխրթմա, պատրաստվում է քացախից, ձվից և հավի մսից, հետը խառնած շատ համեմունք: Երրորդ կերակուրը կամ թարմ ձուկ է, Թիֆլիսի Քուռ գետից բռնած և առանց հավելումների ջրում խաշած, որը տաք տաք էլ մատուցվում է, կամ թե ջրում խաշած խոճկորի միս, որը ուտում են սառը, մանանեխով և քացախով։ Չորրորդը հանդիսանում է մի չոր, յուղով պատրաստած կերակուր՝ բաղկացած սերկևից, նշից և քիշմիշից։ Հինգերորդ կերակուրը աշխարհահռչակ ասիական փիլավն է, որը իրականում փլավ է կոչվում և այնքան ճանաչված է, որ կարիք չկա նկարագրելու։ Վեցերորդը՝ տապակած սագ կամ հնդկահավ, մատուցում են սառը և ուտում են աղ դրած վարունգով կամ այլ թթվի հետ։ Յոթերորդը և, միաժամանակ, վերջինը՝ մրգերն են, կամ թխվածքները, որպիսիք գնում են հրուշակագործներից, որոնք իմ հայրենակիցների և նրանց քսակի բախտից շատ լավ առևտուր են անում և այնքան էլ սակավաթիվ չեն։Երբեմն երբեմն հյուրընկալն ավելի առատաձեռն է լինում և ուրիշ կերակուրներ էլ է տալիս, բայց այն հաջորդականությամբ, որ նկարագրեցինք և այդ հերթականությունը կարելի է տեսնել միշտ, ամեն տարի, ինչպես իշխանների, այնպես էլ քաղաքացիների մոտ։ Այդ ամբողջ ժամանակի ընթացքում, որը հաճախ 3 ժամ է տևում, ավելի շատ աղմկում են
բղավում, քան խոսում։ Կախեթի
, բայց ո՛չ ողորմելի փոքր բաժակով, որն այստեղ ծաղրելով կոչում ենծտիաչքև որը միայն կոկորդը կարող է թրջել: <Կախեթի գինին> շատ շուտ տաքացնում է ասիացու առանց այն էլ տաք արյունը։ Պակաս չեն նպաստում դրան նաև երաժիշտներն իրենց խլացնող ոռնոցով։ Մի քանի բաժակ դատարկելուց հետո հասարակության միջից մեկին ընտրում են տոլուբաշի (մի թուրքական բառ, որը նույն նշանակությունն ունի, ինչ գերմաներեն ցեխմայստերը քեֆապետը, բայց բառացի նշանակում է բաժակի վարպետ): Նրա պարտականությունները կայանում են նրանում, որ նա պարտավոր է սրախոսել և հյուրերին, որքան հնարավոր է, շատ զվարճացնել։ Նրա ընտրությունը կատարվում է ընդհանուրի հա մաձայնությամբ:Միանգամից բարձրացնում են բոլոր բաժակները և միաբերան կանչում. «Սրա կամ նրա կենացը», և դրանից անմիջապես հետո բոլորն էլ բարձրաձայն բացականչում են. «Բարով կառավարես» (այս դեպքում արդեն նրա անունն են տալիս), իսկ նա, չնայած իր առարկություններին և հրաժարումին, պետք է հարգի բոլորի միաձայն ընտրությունը և համաձայնի։ Շնորհակալություն հայտնելովանցնում է նա այժմ իր պատվավոր պաշտոնին և սպառնում է նրանց, որոնք չե՛ն հնազանդվում իրեն։ Տուգանքը կայանում է նրանում, որ մեղավորը հաճախ երկրորդ անգամ ստիպված է լինում իր բաժակը դատարկել։ Այժմ սկսում է բոլոր ներկա հյուրերի կենացը խմել, և բոլորն էլ պարտավոր են նրան հետևել։ Ւր կոչին՝ «Սրա կամ նրա կենացը», բոլորն էլ բարձրաձայն բացականչում են «ուռա՜», և ապա ողջունում նրան, որի պատվին արվում է այդ և դատարկում են իրենց բաժակները։ Եվ այդպես, հերթով հասնում են մինչև վերջին մարդը։ Հաճախ խմում են նույնիսկ
,
գինին, որ ուշագրավ է, այլ կերպ չեն խմում, քան թեյի կամ գարեջրի բաժակներով
հեռավորների և հանգուցյալների հիշատակին։ Վերջում բոլորն էլ խմում են տոլուբաշու կենացը և շնորհակալություն հայտնում լավ կառավարելու համար։ Եթե խմում են մեկի կենացը, և ներկա եղողներից որևէ մեկը ցանկանում էր իր հատուկ հարգանքը մատուցել նրան, ապա պարտավոր է ամեն անգամ բաժակը լրիվ դատարկել։ Հաճախ դատարկելուց հետո բաժակը շրջում են բութ մատի եղունգի վրա, մի քանի անգամ թափահարում, և եթե բարեբախտաբար ոչ մի կաթիլ չի ընկնում եղունգի վրա, ապա հիացած բացականչում են. «Այդպես էլ թող անշունչ ընկնեն քո բոլոր թշնամիներն ու չար կամեցողները», և հարգանքի արժանացած անձնավորությունից, իբրև վարձատրություն, ստանում սիրալիր ողջույն կամ ժպիտ։ Դրանից հետո յուրաքանչյուրը բացականչում է. «Նրա կենացը, որին ամենից շատ են սիրում»։ Այն հյուրերը, որոնք արդեն հայտնի են որպես կենսուրախ մարդիկ, պարտավոր են իբրև տուգանք երկրորդ անգամ խմել, եթե պատահի, որ կես բաժակ խմեն որևէ մեկի կենացը։ Այս ամենամեծ հանցանք է։Որովհետև տուգանվում են այն մարդիկ, որոնք հաճախ դիտավորյալ կերպով հակառակում են տոլուբաշուն և այդ նրա համար, որ ավելի ևս զվարճացնեն հասարակությանը, կամ գուցե անուշադիր են գտնվել որևէ մեկի կենացը խմելիս։ Այս ամենի համար տուգանում են և ամեն անգամ բուժիչ միջոցը մի նոր բաժակ գինին է։ Եթե սեղանը շատ մեծ է, ապա հաճախ երկու տոլուբաշի է ընտրվում
այդ
հակառակորդները ամեն տեսակ կանխամտածված միջոցներ են գործ դնում, միմյանց շփոթության մեջ գցելու և դրանով հասարակությանն ավելի քան զվարճացնելու համար։ Ցավալին այն է, որ ի դժբախտություն ազգի, հաճախ քահանաներն են ընտրվում տոլոլբաշու այդ պատվարժան պաշտոնում։ Այդ ապացույց է, թե որչափ հոգևոր դասը անվայել արարքներով կորցրել է իր արժանիքը ժողովրդի աչքում։ Բարեբախտաբար եվրոպացիները և բոլոր հերետիկոսները, այսինքն՝ քաղաքակրթված տեղացիները, ազատ են այդ հարկադրանքից։ Առաջ, ինչպես այսօր, Կախեթիայում՝ Վրաստանի գինու շտեմարանում, ընդունված է, որ խմեն 6 7 բաժակ պարունակող մեծ ամաններից, իսկ ով հակառակի՝ ամբողջ ամանը գլխին են լցնում։ Ո՞վ է մեղավոր այդ բանում, եթե ո 'չ երկիրը։ Գինին արտահանել չեն կարող, չեն կարող նաև դեն շպրտել, բնավորությամբ էլ ծույլ են, ին՞չ պիտի անեն։ Սակայն փա՜ռք իմաստուն կառավարությանը, որ այժմ գինու համար աքցիս է սահմանել, այսինքն թունզին (5 շիշ)<…>5) կոպեկ։ Դրանով գինու գործածությունը փոքր ինչ նվազել է։ Ճաշից հետո թույլատրվում է յուրաքանչյուրին ծխել երկար ծխամորճերով, եթե ցանկություն ունենան։ Իմ ընթերցողներն այժմ պիտի կարծեն, որ հյուրերը այսպիսի մի սեղանից ելնելուց հետո աչքակապուկ կխաղան։ Ամենևին։ Սովորությունը օժտել է տե ղացիներին ոգելից խմիչքները տանելու մի անընմբռնելի ուժով։ Նրանք սեղանից ելնում են այնքան խոհեմ, այնքան զվարթ, որ կարծես ոչինչ խմած չլինեն։ Միայն նրանց այտերի վրա խաղում է գինու կարմրությունը։
, և
դեպքում շատ հետաքրքիր է դիտել, թե ինչպես այդ երկու
Եվրոպացիները թերևս ծիծաղեն այդ բանի վրա, բայց ինչպիսի հաճույքով շատ շատերը հենց նրա համար կցանկանային Վրաստան փախչել, որ կարողանային լիովին հագեցնել իրենց գինու ծարավը։ Վրացին կամ հայը, եթե ոչինչ չունի, ապա չի խմում, կամ եթե խմի էլ, նա հարբած չէ, այլ զվարթ ու կայտառ։ Երբեք չեք տեսնի այստեղ, նույնիսկ հասարակ մարդկանց մեջ, որ փողոցում պառկած լինեն, բայց, ընդհակառակը, որքան հաճախակի կպատահեք քաղաքակիրթ երկրներում այնպիսի մարդկանց, որոնք չգիտեն նուլնիսկ, թե որտեղ է իրենց գլուխը և որտեղ իրենց կոշիկները։ Ես այս ասում եմ ի զգուշություն այն հիրավի անփորձ եվրոպացիների, որոնք անխղճորեն հարձակվում են իմ հայրենակիցների վրա, առանց նախապես մտածելու այն մասին, թե ինչ է կատարվում իրենց հայրենիքում։ Նրանք իրենց պատկերացնում են արարածներ, որոնք իջել են երկնքից միայն նրա համար, որպեսզի ուրիշների թերությունները քննադատեն, իսկ եթե արդեն մի քանի տարի, կամ հաճախ մի քանի ամիս են այստեղ ապրել, ապա հազար անգամ ավելի վատ են։ Հարկավոր է մարդկանց այնպես ընդունել, ինչպես որ կան և հետո, եթե կամենում ես իսկապես մարդկայնորեն մոտենալ նրանց բարեփոխելու համար, ապա այդ պետք է անել խնայելուէ և զիջողաբար, բայց ոչ դառնւււթյամբ և արհամարհանքով6)։ Գովելի և ուշագրավ է նման հանգամանքներում, ինչպես նաև առհասարակ, որ ազնվականներն ու իշխանները, որոնց թիվն այստեղ բավական մեծ է և շատերը նշանավոր ծագումի տեր են, քաղաքացիների և վաճառականների հետ վարվում են ինչպես իրենց հավասարի, այո', նույնիսկ ավելի քաղաքավարի և սիրալիր, և ոչ մի տարբերություն չեն դնում ո 'չ ամուսնության և ո՛չ էլ ընտանեկան կյանքի այլ պարագաների մեջ։ Բնավորության նման առավելություններն, իհարկե, կարող էին լավագույն կրթված մարդուն էլ պատիվ բերել։ Հասարակական զվարճանքներ սակավ են տեղի ունենում։ Երբեմն երբեմն այստեղ հասարակության առաջ ցուցադրում են իրենց արվեստը եվրոպական ձեռնածուներն ու լարախաղացները, ինչպես և այս տարի ոմն Բամբերգերի և Յաուպաուեի խումբը, որոնք, սակայն, շատ քիչ են շահում։ Ամենից ավելի այցելվող զվարճավայրերն են տաք հանքային բաղանիքները, որտեղ երկու սեռերն առանձին բաժանմունքներում մի քանի ժամ շարունակ լավ քրտնում ու զվարճանում են, իսկ հաճախ, հատկապես գեղեցիկ սեռը վայելում է իր ճաշը։ Կան նաև մի քանի տոներ՝ նվիրված որոշ սրբերի, որոնք Թիֆլիսի շրջակայքում ունեն իրենց եկեղեցիները. այդ դեպքում գեղեցիկ սեռը զբաղվում է բարեպաշտ ապաշխարանքով, իսկ երիտասարդները ուրախանում են ձիարշավով։ Դրանցից են սուրբ Դավթի և սուրբ Գևորգի տոները։ Թո՛ղ ներվի ինձ, որ ես իմ իսկական նյութից, որով կամենում էի ցույց տալ, թե ինչպես մեզ մոտ այժմ ամեն ինչ եվրոպա ասիական է դարձել, այնքան շեղվեցի։ Այդ նկարագրությամբ ևս ես կամենում էի ցույց տալ միայն, որ այստեղի ճաշկերույթներն էլ նույն որակն ունեն, ինչ հագուստները, կահկարասիքը և այլն (այսինքն, որ նրանք հանդիսատեսին ներկայացնում են երկու աշխարհամասերի
տեսարաններ)։ Այժմ վերադառնանք բուն հարցին։ Թիֆլիսի բնակչության աճը անհավատալի մեծ է։ Կովկասի համարյա բոլոր վայրերից ամեն օր մարդիկ են հոսում այստեղ, իրենց բախտը փորձելու համար։ Բայց որոշ միջոցներ հայթայթելուց հետո այլևս չեն թողնում Թիֆլիսը, բնակություն են հաստատում այստեղ, տներ են կառուցում, և այսպիսով պարսիկներն այստեղ խառնվում են հայերի, թուրքերի, հույների, հրեաների, թաթարների, լեզգիների ու եվրոպացիների հետ, որոնք նման թելերով կապվում են տեղացիներին և կազմում մի հոյակապ ամբողջություն, որը ժամանակի ընթացքում Թիֆլիսը կդարձնի լայնածավալ Ռուսաստանի ամենամեծ և կարևորագույն քաղաքներից մեկը, որտեղից գիտությունն ու լուսաւէորությունը կսւիռվեն ամբողջ Արևելքում։ Այժմ ես անցնում եմ իմ իսկական նյութին ծանոթացնելու եմ իմ ընթերցողներին հայրենակիցներիս հարսանեկան սովորությունների հետ, որոնք թեև այնքան էլ փայլուն չեն, բայց որպես ազգային երևույթ միանգամայն ինքնատիպ են։ Ամուսնական միության հիմքը՝ անվանեցեք այդ բնազդ, ինչպես լինում է վայրենի ժողովուրդների մոտ, կամ թե խնամակցություն, որ հարուցվում է այն հոգեկան առավելությունների և շնորհալիությունների միջոցով, որոնք կրթված ազգերից պահանջում են զգացումներ, մնում է երկու սեռերի փոխադարձ հակումը, որը լոկ եկեղեցական սովորություններով կարող է ազնվացվել և սրբագործվել։ Բոլորովին հակառակն է տեղի ունենում ասիական ժողովուրդների մեծամասնության մոտ։ Շատ բացառիկ դեպքերում կհանդգնի որևէ երիտասարդ իր սրտի ուզածին ընտրել, իսկ աղջիկը՝ երբեք։ Դա ծնողների և տան մեծերի գործն է, իսկ եթե նրանք չկան, ապա միջնորդների, կամ պարզ ասած, խնամախոսների գործը։ Մեզ մոտ, որտեղ շատ բան դեռ այսօր էլ հիշեցնում է հին Ժողովուրդների նահապետական սովորությունները, յուրաքանչյուր ընտանիքի հայր ներքին հիացումով տենչում է այն օրվան, երբ կկարողանա երջանկացնել իր զավակներին՝ ամուսնության միջոցով։ Ոմանք կնքում են իրենց խնամիական դաշինքը տակավին այն պահին, երբ երեխաները դեռ իրենց մայրերի արգանդներում են, այսինքն երկու հայրերն իրար խոսք են տալիս, որ եթե մեկին աղջիկ ծնվի, իսկ մյուսին՝ տղա, ապա նրանք պարտավոր են հետագայում այդ երկուսին ամուսնացնել։ Ւսկ եթե հակառակն եղավ, ապա դա համարվում է երկնքի մի առանձին տնօրինություն, որին հաճելի չի եղել այդ տներն միացնել: Բայց եթե երկինքն այնքան բարյացակամ է, որ այդ ցանկությունը կարողանա կատարվել, ապա երկու ջահելները մեծանում են որպես խաղընկերներ, իսկ հետո, երբ լրանում է նրանց տասնհինգ տարին՝ նրանք արդեն բախտավոր ամուսիններ են։ Կամ ՝ եթե հայրերից մեկը ծանոթացել է մի այլ տեղ մի ուրիշ ընտանիքի հետ, որը նրան շատ դուր է եկել և եթե ինքը մի որդի ունի, ապա նա բուռն կերպով տենչում է, որ մյուսին աղջիկ ծնվի, որպեսզի կարելի լինի մշտապես կապվել, կամ՝ հակառակը։ Երիտասարդներն անխտիր պարտավոր են մինչև քսան տարեկան դաոնալը, իսկ աղջիկները տասնհինգ տարեկան դառնալը' ամուսնական կապ հաստատել։ Ւնքնատիպ են այն բարեմաղթություններդ որ անում են հարսանիքի օրը մի հոր կամ որդու, որոնք հրավիրված են եղել և այդ օրը պսակված զույգին
երջանկություն և լավ կյանք են ցանկացել, ահա այսպիսի ճարտար պատկերավոր լեզվով իբրև փոխադարձ բարեմաղթություններ։ «Չէի ցանկանա էս մաշված ոսկորներս հողի տակ դնել, մինչև որ հարսանիքիդ օրը չպարեմ», ասում է մի պառավվ երանեքի երջանկությամբ։ «Եթե աստված տա, տղայիդ հարսանիքին մատռվակ կլինեմ», ասում է աշխույժ մարդկանցից մեկը հյուրին, իսկ նրա տղան կարմրում է։ ( Հը, տղա ՛ , ե ՞ րբ պիտի քեզ լծենք կամին, գիժ մոզու պես դես ու դեն ես ընկնում», ասում են մի երիտասարդի, որ ամոթից կարմրած աչքերը գետին է ուղղում։ «Թո՛ղ մենք էլ կարմիր թելը (բացատրությունը հետո) վիզդ կապենք և թագը գլխիդ դնենք», այս էլ ցանկանում են մի երրորդ երիտասարդի։ Այս բոլորից պարզ երևում է, թե ինչ արժեք ունի ամուսնական կյանքը բնության այս կիսակիրթ զավակների համար և որքան այն կարևոր է։ Իսկ պապ կամ տատ լինելը մի աննկարագրելի երանություն է։ Որովհետև հենց այդտեղից են սկսում զարգանալ իսկական նահապետական սովորությունները, երբ տան մեծը շրջապատված երեխաներով ու թոռներով, որոնք, եթե նույնիսկ թվով քսանից ավելի լինեն, չեն կարող երբեք բաժանվել իրարից, և նրանք պատկառելի ուշադրությամբ, հնազանդությամբ և ճշտությամբ հետևում են ծեր պապի ամեն մի նշանին, թոռնիկները թռչկոտում են նրա գրկում, համեստ հարսներից մեկը նրա ոտքերն է լվանում, մյուսը օգնում է նրան՝ շորերն հագնելիս և
նայել, և երբեք <բարձր> չեն խոսում նրա հետ, այլ միայն շարժումներով, և գլխով նշան անելով գուշակում են նրա մտքերն ու իրենց մտքերն էլ նույն ձևով հայտնում» Բավական է պապի մի խոսքը, նշանը կամ հայացքը, որ ընտանիքի մեջ եղած ամեն տեսակ գժտություն ու վեճ վայրկենապես դադարի։ Անշուշտ, բնավորության ընտիր մի գիծ է այս։ Ուրեմն, երբ երիտասարդները ամուսնության համար հասունանում են, նրանք պետք չունեն դրա մասին ակնարկներ անելու։ Հայրն ու մայրն արդեն վաղուց այդ նյութի մասին գաղտնի խոսել են և շատ ազգականի ու լավ բարեկամի խորհրդի հրավիրել: Եթե երկուսն էլ նույն վայրում են ապրում, ապա այդ գործը այնքան էլ դժվար չէ, իսկ եթե իրարից հեռու են, ապա հայրը այցելում է աղջկա բնակավայրը, տեսնում է նրան ներս ու դուրս անելիս, կամ ջուր կրելիս, որովհետև մեզ մոտ մեծ մասամբ աղջիկներն են գետից ջուր կրում՝ ուսերի վրա, բավական խոշոր կավե կժերով։ Կամ թե ծանոթանում է աղջկա ծնողների հետ մի այլ պատրվակով, այցելությոլններ է կատարում և դրա հետ միասին չափազանց ուշադիր աչքերով դիտում անմեղ, ոչինչ չկռահող արարածի շարժումներն ու քայլերը, որովհետև մեր աղջիկներն իրենցկ մանկական հասակում բավական աղատ են։ Թեպետ ամենաչքավոր գեղջկուհին անգամ երբեք իրեն թույլ չի տա խոսակցության բռնվել որևէ տղամարդու հետ, րայց չնայած դրան, նրանք միանգամայն ազատ կարող են երևալ թե՛ տանը, թե՛ փողոցում։ Բայց հենց որ քողն երեսին են առնում, որպես
հանելիս, իսկ երրորդը ամռան շոգ օրերին, երբ քնում է, ճանճերին է քշում, մի լաթի կտոր շարժում նրա երեսին այս ու այն կողմ՝ զովացնելու համար, որպեսզի <պապը> կարողանա քաղցր ննջել, իսկ եթե նա հիվանդ է, ապա հոգատար խնամք են ցույց տալիս, գլուխն են լվանում և երբեք չեն համարձակվում նրա երեսին

նրան

հարսնացու կամ ամուսին, ապա այդ ազատությունից մշտապես զրկվում են։ Այս ձևով ընտրություն անելուց հետո, իսկույն ևեթ բանակցությունների մեջ են մտնում, որը դարձյալ կատարվում է հատուկ այր կամ կին խնամախոսի միջոցով, որը երիտասարդի ծնողների ցանկությունը հաղորդում է աղջկա ծնողներին և զինված ամեն տեսակ պերճախոսություններով ՝ աշխատnւմ է իր պաշտոնը բարեբախտ հաջողությամբ ի կատար ածել։ Բարեկեցությունը և ազնվազարմ ծագումը ամենաէական, կարևորագույն պայմաններն են փեսացուի կողմից։ Բանն այն է, որ երիտասարդի ծնողները պետք է լավ օժիտ տան ՝ փողով, հագուստեղենով, նույնիսկ տնային անասուններով և հարսանիքի ծախսերը հոգան։ Այդ պատճառով հակառակ կողմը դժկամություն է ցույց տալիս և մերժում ամեն տեսակ առաջարկություններ և խելամիտ պատճառաբանություններ, մինչև կստանա իր պահանջածը։ «Իմ աղջիկը կայսեր և թագավորի է արժանի, գեղեցիկ է արևի նման, անմեղ ՝ ինչպես աղավնի, ջանասեր է և կարոդ էտաս մարդու գործ անել: Կույրչէ, աչքեր ունի ՝ ամեն մեկը լուսնի նման. փաոք աստուծո, շիլ չէ, կաղ չէ, ի ՞ նչն Է պակաս։ Հաց շատ ունենք նրան կերակրելու համար, հայտնի օջախից է. չէ՛, չէ՛, էդպես էժան չեմ ծախի։ Նա մեր տան աչքն է (այսինքն՝ ուրախությունը
որ էդպես հեշտ ու հանգիստ
դուրս
անի), ես իմ ուզածը կանեմ։ Չի ՛ ուզում, ուզածս չի տալիս, թո ՛ ղ նա իր ճամփեն գնա, ես էլ իմ։ Հո զոռի բան չէ։ Մի ուրիշին կտամ։ Աշխարհը մեծ է, մենք էլ նրա մեջտեղը։ Հո միայն աղջիկս չի մնացել այս աշխարհում։ Թո ՛ ղ իմ աղջիկը չլինի, ուրիշինը թող ընտրի, ինչու ՞ օձիքս բաց չի թողնում։ Ւ ՞ նչ է ինձ տվել, որ չի կարողանում ետ վերցնել։ Չե ՛ մ տալիս ու չե ՛ մ տալիս։ Էլի ի՞նչ ունի ասելու։ Էս ի՞նչ սուգ ու շիվանի մեջ ենք ընկել, նրա աչքը հենց ի՞նձ է տեսել աշխարհում։ Նա հո իմ գլխի տերը չէ։ Ասում եմ՝ եկածդ ճամփով ետ գնա։ Ով ատամներիդ խարջ է, նրան կծիր, մենք ատամներիդ խարջ չենք (այսինքն ՝ դու չես կարող մեզ խաբել)։ Աչքերդ մի էավ բաց արա ՛ ու մեզ կարգին տակ ու վրա արա, թե մենք ով ենք։ Մենք հացի տեղ խոտ չենք կերել, մեր գլխումն էլ խելք կա։ Մենք մեր հաշիվը լա ՛ վ գիտենք, ինչ խելքդ կկտրի (այսինքն՝ հասկանում ես) այն էլ արա և ձեռք քաշի մեզանից։ Աշխարհիս երեսին մի լավ անուն ունեինք, էն էլ ուզում ես դետնովյը տալ։ Ես քեզ ասում եմ՝ հանգիստ ու համեստ եղեք, թե չէ հուր ու կրակ կթափեմ գլխնե րիդյ), և այլն։ Հազարավոր այսպիսի դարձվածքներ է փոխանակում աղջկա հայրը, որին իր ասելիքն է ավելացնում նաև բարի տանտիկինը՝ ոչ պակաս կծու լեզվով։ «Աչքս լույս (այսինքն ՝ ինձ համար բախտավորություն է), էս ի՞նչ նորություն է: Մարդ իր համար քնի, ուրիշների համա՞ր երազ տեսնի։ Ձեր բան ու գործը պրծել է, հիմի մեզ վրա՞ եք աչքներդ տնկել։ Հիմա նո՞ր են մեզ ճանաչում և ուզում են մոտենա՞լ, առաջ
), մեր տան սյունն ու լույսը" ): Նա հողից չի բուսել,
տնից
գցեմ։ Աչքերս մազ են բուսել (այսինքն՝ շատ խնամք եմ տարել), մինչև էդ հասակին եմ հասցրել։ Հոգիս կտամ, եթե մի օր
չտեսնեմ։ Բոլորս էլ կմեռնենք, եթե մի րոպե նա մեր առաջին չլինի: Չէ', չէ՛ , ասա նրան (երիտասարդին), թո ՛ ղ տեղը ծանր նստի (այսինքն՝ թո՛ղ թեթևամիտ չլինի)։ Ձենը տակը, քարը վրան (այսինքն՝ այդ բանը չհրապարակի և լռի)։ Աղջիկս չեմ ուզում պսակել։ Եթե նա երկինք էլ բարձրանա (այսինքն՝ ցանկացածն

Մեծացրել եմ համարյա աչքիս լույսի պես, սրտումս, հիմա էլ մի ախմախի փեշքեշ անե՞մ։ Ով նրա (այսինքն՝ փեսացուի) ճլորված մոր ատամները տեսնի, սիրտը կպատռվի, ախորժակը կկորչի, մսերը կսարսոան։ Եթե տեսնես եկեղեցում

բարև էլ չէին տալիս։ Մեր աղջիկը դեռ փոքր է, չենք էլ ուզում պսակել։ Նա մեր քացախին ավելի ղաբուլ է, քան ուրիշի տան փլավին: Եթե մենք քաղցած ենք, նա էլ քաղցած կմնա, թե ծարավ՝ նա էլ ծարավ կմնա։ Մեր տանն էլ շատ բան ունի անելու, ի՞նչ գործ ունի օտարի տանը։ Ի՞նչ եք էստեղ կորցրել։ Որ թագավորն էլ գալու լինի, աղջկանս չեմ տա։ Երեկ մեկ, էսօր երկու, չեն էլ իմանում, թե ո՞ւմ հետ են ոտները մեկնում (այսինքն՝ նոր են ունևոր մարդ դարձել և կամենում են մեզ հետ հավասարվել)։ Ի սեր աստուծո, մի սրա (այսինքն՝ փեսացուի) երեսին նայեցեք, կարծես բերանը կապած անասուն լինի։ Երկու իշի գարի չի կարող բաժանել, դեռ պսակվել էլ է ուզում։ Երեկ դեո թան էր ուտում, էսօր ոտք է բարձրացրել։ Հազար էդպես հիմարի աղջկաս հետ չեմ փոխի։ Աղջկաս մի մազը, զավակիս մի եղունգը չեմ փոխի հարյուրավոր էդ տեսակ անպետքների հետ։ Աղջիկս աշխարհում մի հատ է. երկրորդը չկա։ Թե աստված կսիրես, գլուխս մի տանի (այսինքն ՝ ինձ հանգիստ թող), էդ տեսակ աղայի աղջիկ տալը մեկ է, ինչ աչքերը պինդ կապես ու ջուրը գցես, կամ գերի ուղարկես։ Աչքիս լույսը հատել է, հոգիս բերանս է հասել, մինչև նրան հասցրել եմ էս հասակի։ Ո՛չ գիշերն եմ քնել, ո ՛չ ցերեկն հանգստացել։ Բերանիս հացը կտրել, նրան եմ տվել։ Գոնե որ լակոտը մարդու նման չիներ, ո՞վ դարդ կաներ։
կանգնած
առաջդ
Սադայելը (
ու
հանել մարմնիցդ։ Ով նրան
անգամ տեսնի, էլ ո՛չ մի գործ չի հաջողվի ողջ օրը։ Երբ նա բերանը բաց է անում,
հոտ է
նրա աչքերը տեսնի,
իր հոգեառ հրեշտակին տեսնի, հիմա էլ աղջիկս պիտի ջո՞ւր լցնի նրա ձեռքերին, նրա նազը քաշի։ Նրա հետ շունն էլ չի կարող ապրել, ուր թե մարդը Աղջիկս թուրքի կտամ, հերձվածողի, բայց նրան չեմ տա։ Ինչ ուզումեն՝ թո՛ղ անեն։ Ով նեղանա՝ թող սառը ջուր խմի։ Առաջնորդը ես եմ, բակլեն խաշած եմ ցանում, ո՞վ կարող է ձեռքս բռնել։ Ախոռի մեջ կապած էշը ավելի հարմար կլինի նրան, քան իմ աղջիկը։ Որ հազար կով էլ ունենամ, մեկն էլ չեմ թողնի, որ արածացնի, ուր թե իմ հարազատին, իմ աչքի լույսին, որին ամբողջ աշխարհի հետ չեմ փոխի։ Մկները քաղցած սատկում են նրանց տան պուճախներում, իսկ նա ամուսնանալ է ուզում։ Եթե նրանք ոտքերս ջուր անեն ոլ խմեն, եթե իմա¬նամ, որ նրանց տան պատերը ոսկի են դարձել, նրանց տան մեջ արծաթ է հոսում, էլի նրան չեմ տա աղջիկս, որ ամբողջ աշխարհի աչքն է։ Նրան մի անգամ տեսնելը ավելի արժե, քան ամբողջ աշխարհը։ Երբ առավոտը տնից դուրս է գալիս, կարծես արև է ծագում։ Ամբողջ աշխարհը բերանը բացած, հիացած նրան է նայում, բերանների ջուրն էլ գնում է։ Նա այնքան համեստ է, որ նրա ձայնը դեռ չենք լսել։ Գիշեր ցերեկ նրա շուրջն ենք պտտվում, որ չար աչք չկպչի։ Այնպես զգույշ է ման գալիս, որ նրա ոտքերի ձայնը ոչ ոք չի լսում։ Որ աշխարհն էլ հեղեղը բռնի, տեղից չի շարժվի։ Մինչև էսօր մի թթու խոսք չենք լսել նրանից։ Որ նրան խեղդեն էլ, ձեն, ծպտուն չի հանի։ Որ եղունգիդ ծայրով
, կարծես
կանգնած լինի
ավագ սատանան)
հոգիդ ուզենա
մի
դժոխքի
փչում։ Ով
կարծես
թշին ձեռ տաս, արյուն կկաթի, էնքան թարմ է նա։ Որ բոյը տեսնես, կարծես ապակուց ձուլված լինի։ Նրա հոնքերը կարծես ղալամով քաշած լինեն։ Նրա աչքերը երկնքի առավոտյան աստղերի են նման, ատամները կարծես փղոսկրից լինեն շինված, սև սև ծամերը մինչև ոտքերն են հասնում ու կարծես ոսկուց հյուսված լինեն։ Շրթունքներն այնքան նուրբ են, որ կարծես վարդի թերթեր լինեն։ Նրա մատների ծայրերն այնպիսի բաներ են շինում, որ Ֆրանգստան ում էլ չեն կարող պատրաստել։ Որ մի շաբաթ էլ քաղցած պահես՝ մեռնի, որ հինգ օր ու գիշեր կանգնած մնա՝ սպասի, աչքերը դուրս գան, էլի ձեն ու ծպտուն չի հանի։ Աչքովդ պիտի տեսնես, որ համոզվես։ Նրա ո՞ր արժանիքները խոսքով պատմես։ Որ հազար գիրք էլ լցնեն և գրեն, էլի իմ հրեշտակի լավ հատկությունները չեն կարող պատմել։ Որ նրան տարիներով չոր հացով ու ջրով պահեն, էլի շնորհակալ կլինի։ 15 տարեկան է, դեռ էլի սև ու սպիտակը չի ջոկում (այսինքն ՝ անմեղ է)։ Չ՛է, սրա նման անմեղ գառին մարդու տալը կնշանակի գայլի ու վագրի բաժին դարձնել։ Ի՞նչից են մազերս սպիտակել, էդ տեսակ բաներից, ուրիշ ոչինչ։ Ում խաբել էք, գնացե ՛ ք, էլի խաբեք։ Եթե այդ տղան Հնդկաստանի գանձերով բեռնված հազար ուղտ դռանս առաջ կանգնեցնի, եթե նրա եղունգներից լույս թափվի (այսինքն՝ շատ էլ խելոք լինի), եթե նա երկնքից էլ աստղեր իջեցնեի ու գետնի տակ թաղած գանձերի թալիսմանի տեր էլ լինի,
ս։
, էն էլ կլինի, թեկուզ երկինք ու երկիր էլ կործանվեն։ Էսեցի ՞ ր, գնա, էս խոսքերը տար նրան։ Թե մեր ուզածը կտա, լավ, թե չէ հազար տարի էլ բերանը բաց ու խուփ անի (այսինքն ՝ պաղատի), գետնի վրա սողա և բերանով երկնքից թռչուններ որսա, (այսինքն ՝ որ այդքան զորություն ունենա) ու երկինքն էլ ձայն տա, ես նրան աղջիկ չե՛մ տա ու չե՛մ տա։ Հո ձեռքերս չե՞ք կարող կապել։ Որտեղից եկել ես, այնտեղ էլ գնա. գլխիս տզրուկ էս դարձել, կպել ես ու պոկ չես գալիս։ Ի՞նչ օգուտ դրանից, որ էդքան մեր երեսի ջուրն առնում ես (այսինքն ՝ այդքան անամոթ ես)։ Հո մեր ականջները քեզ համար չենք առել։ Դատարկ խոսքերից գլուխս տրաքվում է, իսկ քեզ համար խաղ ու պար է։ Տե՜ր աստված, տե ՜ ր աստված, էս ի՞նչ կրակն ենք ընկել։ Եթե ուզում ես ՝ քո քաշած նեղության համար, քո գնալ գալու, քո ճառերի համար փող կտանք։ Էլ ի ՞ նչ ես ուզում։ Աշխարհը մի մարդով ոչ կշինվի, ոչ էլ կկործանվի։ Աղջիկն իմը չէ ՞ , չե՛մ տալիս, էլ ի՞նչ եք ուզում։ Հո կանխիկ փողով մեզ չեք գնել։ Է ՜ հ, թե շալ չկարողացա հագնել, ոչ էլ մետաքս ՝ քաթան հո կհագնեմ։ Եթե գինի չկարողացա խմել ՝ ջուր գործ կածեմ։ Եթե կոշիկ չունեցա ՝ ոտաբոբիկ ման կգամ։ Կերակուր չունեցա ՝ դռնեդուռ ողորմություն կանեմ, բայց ձեզանից բան չեմ ուզի։ Եթե աղջիկս եք ուզում, պետք է նրա գինն իմանաք, թե չէ ՝ դուք ձեզ համար, մենք էլ մեղ համար (այսինքն ՝ դուք ձեր ուզածն արեք, մենք էլ մերը)»։ Այս գրեթե ճապաղ արտահայտություններից, որ ես որպես օրինակ մեջ բերի՝
որ ձեոքերիցն էլ ոսկի հոսի, էլի իմ ագջիկը նրան չե՛մ տա ու չե՛մ տա։ Հո խուլ չե ՛
Ախր որ քարին էլ էսքան խոսքեր ասեն, նա էլ կճաքի։ Օձն էլ, որ էդ խոսքերը լսի ՝ թույնը կթափի ու իր բունը կմտնի։ Ւսկ քո երեսի մորթը կարծես ավելի հաստ է, քան գոմշի կաշին։ Անխելք եմ։ Աղջկաս ճակատին ինչ գրված է
ընթերցողներս որոշ չափով կտեսնեն, որ մեզ մոտ ճարտասանական արվեստը միանգամայն այլ ուղղություն է ստացել, և որ մարդիկ մեզ մոտ բավական սուր լեզու և վառ երևակայություն ունեն, և եթե ես այստեղ իսկապես մեջ բերեի միջնորդի այն բոլոր կսմթոցները և խորամանկ հակաճառությունները, որոնցով նա աշխատում է ջրել այդ պատճառարանությունները անսպասելի ճարպկությամբ, որ պատիվ կբերեր ամեն մի դիվանագետի, և այնուամենայնիվ վերջ ի վերջո պնդում է իր իրավունքի վրա՝ ապա ես դրանով կլցնեի մի քանի թաբաղա, որ թերևս անտեղի լիներ։ Այսպիսի որոտն ու կայծակը նրան ծանոթ բաներ են։ Անհավատալի սաււնասրտոէթյւսմր ամեն ինչ ընդունում է, ամեն բանի համաձայնում, խոստովանում է անգտմ հակառակ կողմի թերությունները ե նրանց առավելությունները՝ որոնց մոտ նա առաքված է, և համ բերությամբ սպասում, մինչև որ սրտի այդ բոլոր զեղումները, բանակռվի բուք ու բորանն անցնեն, և հետո սկսում է, մանր անձրևի նման, այնպես քնքուշ, կեղծավորելով դեռ մի րոպե առաջ որոտացող հակառակորդի սիրտը շահել, որ ստիպված ես աֆֆարիմ և կեցցես կանչել ու ծափահարել նրան՝ այդ լավ խաղացած դերի համար։ Հաճախ մի անգամից չի հաջողվում այդ։ Այդպիսի ժամանակ նա մեծ քաղաքավարությամբ հանգիստ է թողնում նրանց և մի քանի օրից հետո նորից գալիս, առանց ցույց տալու, թե ինչ նպատակով է եկել և նույնիսկ զգում է իրեն վիրավորված, երբ հիշեցնում են անցյալ խոսակցությունները։ Հետո փորձում է կողմնակի խոսակցություններով նրանց մտադրությանը հետամուտ լինել և երբ նկատում է, որ նախկին պոռթկումը հանգել է, նորից սկսում է էլ ավելի վճռականությամբ ճարտասանությունը զլել, մինչ որ ունկնդիրներին իր կողմը կգրավի։ Այդպիսի միջնորդների դեր կատարում են կամ քահանաները, կամ պառավ կանայք, կամ էլ տղամարդիկ։ Այս ամենից կարելի է տեսնել, որ մեզ մոտ աղջիկները մեծ արժեք ունեն։ Այս բոլոր խոսակցությունների ընթացքում մեր գեղեցկուհին կանգնած է լինում թերևս որևէ դռան կամ պատուհանի հետև և սրտի տրոփյունով սպասում այղ գործի վախճանին, ծնողների քարասրտության հետևանքով սրտնեղությունից ատամները կրճտացնելով։ Չ՞է որ շատ անգամ տիկնիկ խաղալիս երազել է, որ իրեն էլ գոնե մի անգամ բախտ կվիճակվի փեսացու ունենալու, թո՛ղ ինչպիսին ուզում է նա լինի։ Մի անասելի կարոտ համակում է նրա սիրտը, և նա աշխատում է բոլոր արահետներում՝ ջուր բերելիս գոնե մի անգամ տեսնել իր սրտի սիրածին։ Երբեմն էլ նրան գիշերով առևանգում են, եթե ծնողները կտրականապես չեն տալիս։ Դրանից հետո երկու կողմերն էլ համաձայնության են գալիս։ Ընծաներն ու միջնորդությունները հաշտեցնում են զայրացած աներոջն իր անհավատարիմ փեսայի հետ, և քահանան սրբագործում է նրանց կապը։ Իսկ երկու կողմերի համաձայնվելուց հետո աները կարող է արդեն իր պահանջած իրերն ստանալ։ Հետո անցնում են նշանդրեքին, որի ժամանակ, բացի զգեստներից, հարսնացուին նվիրում են մատանիներ և այլ զարդեր, նմանապես մի գլուխ շաքար և կոնֆետներ։ Դրանից հետո մեջտեղ է գալիս քահանան և օրհնում է (այսինքն՝ առանց նշանվածների ներկայության) զգեստները, նշանվածների ծնողների ներկայությամբ, որի առթիվ կարդացվում են հատուկ աղոթքներ, սաղմոսներ,
ավետարան, և քահանան հարսնացուի տանը վարում է իր պաշտոնը շքեղ զգեստավորված։ Շնորհավորական ճառերը, որոնք արտասանվում են թե՛ այժմ և թե՛ հարսանիքի որր, նույնն են և չափազանց յուրահատուկ: Ամենից առաջ քահանան վերցնում է մի բաժակ գինի, ձեռքում պահում և բացականչում. «Աղա (այսինքն՝ պարոն այսինչ), աչքդ լույս (այսինքն՝ շնորհավորում եմ)։ Թո՛ղ աստված այս օրը անպակաս անի տանդ միջից։ Թ ՛ ող ջահեյները մի բարձի ծերանան։ Աստված տա չփոշմանեն։ Թո՛ղ տեսնես քեզ քո զավակներով և թոռներով զարդարված։ Թ՛ող խնկի ծաոի պես ջահելներն աճեն, բազմանան, ծաղկեն ու հազարավոր պտուղներ տան։ Թ՛ող աստված չանի, որ նրանց արածը թշնամու սրտով չինի (այսինքն ՝ այնպիսի բան չանեն, որ թշնամին ուրախանա)։ Թ՛ող նրանք հասնեն Սիմեոն ծերունու հասակին։ Թ՛ող նրանց մեկը հազար դառնա (այսինքն ՝ նրանց բռնած գործերը հաջողությամբ վերջանան)։ Թ՛ող թշնամու աչքը տրաքի, իսկ րարեկամինը ՝ խնդա։ Նրանց բռնած քարը ոսկի դառնա։ Թ' ող փուշ չբուսնի նրանց ճանապարհին։ Թ՛ող նրանց ոտքերի տակ միայն ծաղիկ ու կանաչ բուսնեն։ Թ՛ող նրանց աչքը դառն օր չտեսնի։ Թ՛ող հաճախ այսպիսի
» Տնաշեն (այսինքն ՝ մարդու զավակ
բանն էստեղ
հասներ, էլ ի՞նչ էիր
այն դժվարություններին, որ նա հարուցել էր հարսնախոսության ժամանակ)։ ի՞նչու կամդ պոկեցիր ու սար ու ձոր ընկար աա)։ Ոտդ դեմ էիր տվել քարին և չէիր ուզում
է, էսպես էլ կգնա։ Մենակ դու չես աշխարհումս, դու ուզում
ծանրացնել (այսինքն՝ դու ուզում էիր անհողդողդ մնալ)։ Մենք էն պիսի մի սեպ դրինք տակդ, որ էլ չկարողացար տեղդ մնալ։ Դու ուզում էիր ալյուրդ թանկ ծախել, բայց ի՜նչ փոշի լցրինք աչքերդ։ Հիմա ինչքան ուզում ես փոշի բարձրացրու, օգուտն ի՞նչ, մենք մեր ուզածն արինք, հիմա ու՜ր ուզում ես գնա։ Դու մեզ այլևս պետք չես։ Եթե չես ուզում, մենք էլի մերը կանենք: Ուզում ես աղջիկդ հետ վերցրու, մենք էլ մեր տղային կվերցնենք։ Ով էսպես փեսայի տեր դառնա, ուրախությունից պետք է հազար անգամ պար գա, իր ամենալավ եզները մատաղ անի, յոթ անգամ Երուսաղեմ ուխտ գնա ու գա, տաս լիտր (9 ֆունտ) խունկ և մի էդքան էլ մոմ վառի եկեղեցում, խաչ ու ավետարանը ջուր անի ու խմիբ): 7 տարի պաս պահի, հազար անգամ ծունկ չոքի։ Չէ ՛ , չէ, էլ մենք ձեզ ձեռքից բաց չենք թողնի։ Քոքդ կկտրենք, գերեզմանդ կավերենք (այսինքն՝ մի լավ քեֆ կանենք)։ Դե, կարասներդ բաց արա, չալ եզներդ պատրաստիր մորթելու, քսակդ դատարկից։ Դու դեռ Նոյի ժամանակներից փող կունենաս։ Ի՞նչիդ ա) Մեզ մոտ հացահատիկը ծեծում են, ինչպես հնում: Կամին լծում են մի զույգ եզ և այնքան շրջանաձև քշում, մինչև որ հատիկները դուրս են գալիս և ծղոտը կտոր կտոր է լինում։ Այդ տախտակներին ամրացրած են մանր քարեր ու երկաթի կտորներ ՝ ծղոտը կտրատելու, համար։ Ջահել եզները խրտնում են այդ գործից, պոկում են կամը մարդու, հետ միասին և փախչում։ Այս րաոախաղր դրան է վերաբերում: բ ) Այս բառախաղր հիմնված է հայոց այն սովորության վրա, ըստ որի նրանք ավետարանը, մասունքները ջրի մեջ են սուզում, և այղ ջուրը գործ են ածում որպես լավագույն բուժամիջոց , ինչպես հոգեկան, այնպես էլ մարմնական այլեայլ հիվանդությունների ժամանակ։ Հիանալի՛ բուժամիջոց։ 1 [Այնքան սուր, որ քիչ է մնում ծիծաղից տրաքես]
տոներ կատարենք ձեր տանը։ Թ՛nղ աստված նրանց անարժան մարդու ձեռք չգցի
), թե
պիտի
պոչդ թափ տալիս, քեզ չանգռոտում (այս խոսքերը վերաբերում են
բաժանվել։ Տեսա՞ր, ինչպես քեզ ճիշտ ճանապարհի բերինք։ Աշխարհը էսպես եկել
էիր տեղդ
են պետք դրանք, հո դերեզմանդ չէ՞ս տանելու։ Աշխարհի մալը էլի աշխարհումն է մնալու։ Վա՜յ նրան, ով չի ՛ ուտում և չի ՛ խմում։ Մի կտոր կտավ է մեր բաժինը։ Կմեռնես, գերեզմանիդ վրա «Աստված հոգին լուսավորի» ասող էլ չի լինի։ Փափախդ ճակատիցդ հեռացրու և կոտրիր ականջիդ վրա (ինչպես լոթիներն են անում)։ ժանդը (այսինքն՝ փողը) մի տրորիր մատնեքիդ մեջ, վաղը չէ մյուս օրը շների ու գելերի բաժին կդառնան այդ բոլորը։ Բանի կենդանի ենք, պետք է ուրախ լինենք։ Ով իր փողը խնայի, սատանայի համար ավար կպատրաստի։ Որ հազար անգամ էլ ձեռքերդ ու գլուխդ թափ տաս, երկինք ելնես, մենք դարձյալ քեզ դուրս կհանենք գետնի տակից ու կպլոկենք»։ Այս բոլոր սրախոսությունները պետք է համբերությամբ լսի հարսնացուի խեղճ հայրը, բայց նրա պատասխաններն էլ հաճախ շատ դիպուկ են1։ Սովորաբար ասում է. «Բարեկամներ, ինչպես երևում է ձեր փորը (այսինքն՝ ստամոքսը) տաս օր է հացի համ չի առել։ Տնաքանդնե՛ր, եկել եք իմ մաղը կախելու, է ՛ , ես էլ լավ կհյուրասիրեմ։ Չեր բաժինն է մի կտոր հազար տարվա չոր հաց, մի գդալ շիլա, մի կտոր աղած պանիր, ուզում եք՝ կերե ՛ ք, չեք ուզում՝ բարձերիդ տակ դրե՛ք։ Մեր գետի ջուրը շատ է, կարող եք այնքան խմել, որ պայթեք»։ Այդպիսի խոսակցություններով են ամբողջ ժամանակն անցկացնում, և ամեն մեկն աշխատում է սրախոսություններ անել և ամեն անգամ բաժակները դատարկելիս ասվում են նույն բարեմաղթություններն ու շնորհավորանքները և միշտ կրկնվում. «Ողջ լինեք և ուրախ, թող էս օրը ձեզ էլ հասնի։ Բոլորիս աչքերը լույս։ Թող աստուծո օրհնությունը անպակաս լինի»։ Այդ ժամանակից սկսած, հարսնացուն քող է կրում և բոլորովին անհետանում։ Իզուր է մորմոքում օր ու գիշեր խեղճ փեսացուն ճանապարհներին ու արահետներին, կտուրների վրա ու տան շուրջը, որտեղ շնչում է իր անձկալին, որովհետև իրավունք չունի երևալու իր զայրացկոտ աներոջը դրա համար մի աոանձին արարողություն է պահանջվում. երբ փեսային հրավիրում են, ընծաներ տալիս, նրանից հետո նույնիսկ չի կարող աներոջ դեմ դուրս գալ բաց աչքով։ Նա պարտավոր է նրա առաջ կանգնել հանցավորի նման, գլուխը կախ։ Իր մտքերն արտահայտում է մնջախոսությամբ։ Նա պարտավոր է ամեն անգամ ներս ու դուրս անելիս աներոջ ձեռքը համբուրել, նրա հետ չճաշել, չծիծաղել, կյանքի նշան ցույց չտալ։ Մեկ էլ տեսար աները ըստ սովորության սկսեց. «Դե՛հ, տղաս, բախտը քեզ ժպտաց։ Աստղդ սկսեց շողշողալ։ Եթե ամբողջ աշխարհը ման գայիր, երկինք ու երկիր իրար խառնեիր ու ճրագը ձեռքիդ ծովի տակր փնտրեիր ու հազար կտոր լինեիր, էլի այդպիսի գանձ չէր ընկնի ձեռքդ։ Աղջիկս ղալամով է քաշած, նրա նմանը չկա ոչ մի տեղ աշխարհիս երեսին։ Լավ մտածիր, թե ինչպես պիտի վարվես նրա հետ։ Դու նրան պիտի աչքիդ լույսի պես պահես։ Ձեռքերիդ վրա պիտի ման ածես, նրա ձեռքը դեռ փոշու չի կպել։ Բավական է քո մի ծուռ հայացքը, որ պատասխանը (այսինքն ՝ հատուցումը) ստանաս։ Սրանից հետո

է կտրել էդ բանը։ Աստված սարերին նայում, են համեմատ էլ ձյուն է դնում աղջիկը լավ փեսացուն լավ, էլ ի ՞ նչ է պետք (այսինքն ՝ փակ աչքերով կույրի նման ոսկու ծովն ընկնել)։ Մարդ աչքի լույսն է մաշում, կյանքն ու արևը խավարեցնում, հոգին բերանը հասցնում, մինչև երեխային մեծացնում է, հետո էլ են տեսակ մի շան է տալիս, որ ուտի, միսն ուտում է, իսկ արյունը խմում։ Մի այսինչի

մեջքիդ կանգնած եմ (այսինքն ՝ ես քեզ կօգնեմ)։ Եթե մեկը համարձակվի քեզ թթու խոսք ասել, ապա ես նրա 32 ատամը միանգամից փորը կջցնեմ։ Դու դեռ ինձ չես ճանաչում, ասածս ասած է, գրածս ՝ գրած, ջնջածս ՝ ջնջած (այսինքն ՝ ասածս խոսքը կատարում եմ): Թագավորի առաջ էլ երես չե՛մ թեքի։ Աստված մի՛ արասցե սատանաները գլուխս գան (այսինքն ՝ եթե ես զայրանամ), էլ ո՛չ սևի կնայեմ, ո՛չ սպիտակի (այսինքն ՝ ես ոչ մի բանի վրա ուշադրություն չեմ դարձնի)։ Որ իշխան էլ լինի, աչքերը կհանեմ։ Եթե աշխարհում չտեսա նրան ՝ երկնքում կփնտրեմ և դժոխքի բաժին կդարձնեմ։ Ես պիտի մեռած լինեմ, մոխիր դարձած, որ քո մի մազը ծուռ բուսնի: Հոգեառ հրեշտակի պես թշնամուդ միսն իր ատամներով ծամել կտամ։ Աչքի լույսը կհանգցնեմ, հոգին կհանեմ, որ իմանա, թե ես ով եմ։ Լավ եղիր, ջանասեր եղիր, էնպես արա, որ քարից էլ ոսկի հանես, որ քեզ տեսնողը կարողանա ասել մաշալլա՜, աֆֆարի՜մ, կեցցե՜ս: Երանի է՛ն աչքին, որ էսպիսի փեսա ունի, երկնքումն էինք փնտրում նրան, երկրումը գտանք։ Սրա պեսին մոմով պիտի փնտրել, սրա մայրը երկրորդը չի ծնել։ Երանի էն տանը, էն մորը, որ էսպիսի զավակ ունի։ Երանի՜ նրան, որ սրան օրոր է ասել։ Թո՛ղ հալալ լինի սրան էն կաթը, որ նա ծծել է։ Տղա հո չէ
աղջկան նայիր կարծես չոփ է դառել, ոսկորները երևում են, երեսի միսը հալվել է, կաշին չորացել: Հացի տեղ թույն է ուտում։ Շատ լաց լինելուց աչքերն էլ են կուրացել: Նրան տեսնելիս քարերն էլ են լալիս։ Սար ու ձոր նրա բախտն են ողբում։ Քոռանա մահու աչքերը, որ նրան շուտ չի տանում։ Ավելի լավ է <աղջիկը>շան բաժին լինի, թուրքերի մոտ գերի տարած լինի, դժոխքի կրակում, քան թե էդպես մարդու ձեռքին»։ «Այսպես, ուրեմն, սիրելի որդիս, դու մեր երեսը պետք է պարզ անես աշխարհումս (այսինքն ՝ մեզ ամոթահար չանես), որպեսզի թշնամու աչքը չծիծաղի մեզ վրա, որպեսզի նրա աչքը տրաքի։ Արի՛ ձեռքս համբուրիր ու ղոչաղ կա ՛ ց, չե ՛ մ թողնի, որ ճակատդ մռայլի, այն պիտի միշտ բաց պահես ու փափախդ էլ կոտրած դնես գլխիդա)։ Սրանից հետո թագավորն անգամ չի կարող մոտովդ անցնել։ Հողի տակից էլ ձեզ համար հաց կհանեմ։ Քանի կենդանի եմ, թռչուն էլ չի կարող ձեր գլխի վրայով անցնել։ Ձեռքս բարձրացնեմ թե չէ, հազարավոր մարդկանց հոգին փորումը ջուր կդառնա։ Սրանից հետո իմ դուռը բաց է քեզ համար, իսկ հարսնացուիդ իրավունք չունես տեսնելու, թե չէ աչքերդ կհանեմ, աղջկանս էլ ընդմիշտ կխլեմ քեզանից, ասածներս մտքումդ պահի ՛ ր։ Ես ձեզ իրար մոտ կտանեմ։ Իմ օրհնությունը ստանալուց հետո կարող եք անել, ինչ կամենաք։ Հիմա մեկդ մյ ուսի ձայնը չպիտի լսի։ ա ) Ասիացիները սիրում են իրենց փափախի առջևի ծայրը փոքր ներս ծալել դա ազնիվ վարքի և նրբաբարոյության նշան է։
, գաո է։ Ականջից բռնի, տար ծախելու, ծպտուն չի հանի։ Անիծվի բախտը։ Մարդ պիտի հազար տարի ապրի, էսպիսի փեսա ճարելու համար: Աստված միայն մեր գլխից
Լսո՞ւմ ես, տղաս, խորամանկ աչքեր ունես, իսկ ես հազար էդ տեսակ աչքեր ունեմ։ Որ երազումդ էլ մի բան մտքովդ անցնի, ես դարձյալ գլխի կընկնեմ։ Սւստանան էլ չի կարող իմ աչքերից թաքնվել, թռչունն էլ չի կարող իմ ձեռքից թռչել, եթե դու գետնի տակն էլ մտնես, ես քեղ կգտնեմ», և այլն։ Այս բոլորը վերջանում է նրանով, որ աները մի լավ հարված է իջեցնում < նրա>ականջին կամ ծոծրակին, կամ հաճախ էլ համբուրում ճակատը, քաշում ականջը կամ քիթը, կամ սիրուց երկու ձեռքով բռնում է ամոթից կաս֊կարմիր եղած փեռայի գլուխը, ամուր սեղմում կրծքին ու գգվում։ Հիանալի գգվանք։ Բայց այդպես չի մտածում և վարվում բարի մայրիկը, որը մի քանի on առաջ որոտում էր։ Իր բոլոր համեղ կերակուրները, սրտի զեղումները պահում է նա սիրե[ի փեսայի համար։ Նա երազում է միայն նրա մասին։ Հայրը միշտ տանը չի չինում, սպասում են և ամեն մի հարմար րոպեից օգուտ քաղում, մեկ, երկու, երեք և ահա սիրելի զաւվակն այնտեղ է։ Հաճախ փեսան ականջ է դնում զոմում, երդիկի վրա և խնձոր կամ ծաղիկներ գցում իր երկչոտ սիրուհուն, իսկ սա ետ չի նայում։ Կարճ կտրենք ՝ օր չի լինում, որ փեսացուին չհյուրասիրեն փլավով, ձվածեղով կամ այլ համեղ կերակուրներով։ Հաճախ մայրիկն այդ բոլորն ինքն իր ձեոքով նրա բերանն էր դնում, հետևյալ շողոքորթ արտահայտություններով. «Աչքիս լույս, սրտիս սյուն, մեռնեմ աչքերիդ, գլխիդ» հոգուդ, երեսիդ, մեռնեմ
սաղ
շեմն ես դնում, կարծես թե երկինք է երևում իմ տանը։ Մեռնեմ անունիդ։ Եթե կարողանայի սիրտս բաց անել, կտեսնեիր, որ արյունս քո սիրուց եռ է գալիս, երբ ինձանից հեռանում ես, թվում է, որ տան պատերը դևեր են դարձել ու ինձ ուտել են ուզում։ Մի օր քեզ չտեսնելիս, կարծես աշխարհը տակ ու վրա է լինում։ Դու հոգուս լույսն ես, սրտիս ճրագը։ Եթե աշխարհն աշխարհով էլ դիպչի, ո՞վ կտա ինձ էն համն ու հոտը (այսինքն ՝ դու անչափ սիրելի ես)։ Աչքս ջուր է դառնում, երբ ուշանում ես։ Երբ ձայնդ ականջս է ընկնում, խելք ու միտքս չքանում է։ Դու իմ թագն ու պարծանքն ես։ Քուն թե արթուն, քեզ եմ միայն տեսնում։ Պատկերդ այնպես է տպավորվել իմ սրտում, որ եթե քեզ մի ժամ չտեսնեմ, հոգիս կտամ։ Ինչ ունեմ ՝ քոնն է տունս, ունեցած չունեցածս, կյանքս, բոլորս մատաղ լինենք ոտքերիդ տակ։ Մեռնեմ էն ձեռքին, որ քեզ պահել ու մեծացրել է»։ Իսկ եթե փեսացուն ցույց է տալիս, որ իրեն լավ չի զգում, ապա մայրիկը հազար անգամ համբուրում է նրան և իր ցավակցությունը հայտնում հետևյալ խոսքերով. «Թո՛ղ աչքս քոռանա, ա ՜ խ, քար ընկնի գլխիս, հոգիս առնեն, ո՞ր դժոխքը գնամ, ո՞ր ջուրն ընկնեմ։ Հոգիս բերանս չի, որ քեզ մատաղ անեմ։ Թո ՛ ղ աստված ինձ տա քո ցավերը, հոգիս առնի», և այլն։ Եվ այս բոլորը կատարվում է քնքուշ գրկախառնություններով և ջերմ համբույրներով, որի ժամանակ ներկա է լինում նաև հարսնացուն։ Այդ լավ վերաբերմունքը տևում է երբեմն մի քանի օր, երբեմն էլ՝ մի քանի ամիս, նույնիսկ ՝ տարիներ, որի ընթացքում փեսացուն պարտավոր է նվերներ տալ մեծ
քո բոյ բուսաթին։ Սիրտս ուզում է քեղ
սաղ ուտել: Երբ քեզ տեսնում եմ ՝ արևն է ծագում առաջս։ Ուզում եմ գլխովդ պտույտ գալ: Ցավդ տանեմ։ Երեսս ոտքիդ տակը։ Թո՛ղ աստված հոգիս ու մարմինս առնի, քեզ տա։ Հոգիս հոգուդ բնակարան է դարձել։ Որ կյանքս էլ ուզես ՝ կտամ։ Ամեն անգամ, երբ ոտքդ իմ
տոներին, օրինակ ՝ զատկին, ծննդին, որոնք լինում են մեծ մասամբ պտուղներ և ուտելիքներ։ Վերջապես երկու կողմերի փոխադարձ համաձայնությամբ որոշվում է հարսանիքի օրը։ Դրա համար նախապատրաստություններ են տեսնում, ինչպես ամենուրեք ընդունված է, հրավիրում են առնվազն բոլոր ազգականներին և մեծ մասամբ ականավոր անձնավորությունների, իսկ խրախճանքն էլ կատարվում է այլ վայրում, Թիֆլիսից դուրս, երեք օր։ Տոնախմբությունները սկսվում են սովորաբար գիշերները, ուրբաթ երեկոյան, երկու կողմից ՝ ինչպես հարսնացուի, այնպես էլ փեսացուի տանը։ Եթե առանձնահատուկ հյուրեր և տոնախմբություն է լինում, ազդանշանը տալիս են երաժշտությամբ, որը նվագում են կամ դռան առաջ, կամ տանիքի վրա։ Հետաքրքրությունից այստեղ են հավաքվում բոլոր անկյուններից ու փողոցներից մեծ ու պստիկ, և հաճախ օտարների թիվը ավելի շատ է լինում, քան հյուրերինը։ Նրանց վռնդել չեն կարող, ընդունված չէ, և դրանք այնքան ուտելիք և խմելիք են սա անում, ինչքան իրենք ՝ հյուրերը։ Հարսնացուի տանը հավաքվում են մի խումբ կանայք: Դրանք շրջապատում են սիրուն հարսնացուին, նրա աչքերը ներկում են սև, իսկ եղունգներն ու մստները՝ կարմիր ներկով, որ հինա է կոչվում, զուգում են նրան և ամեն տեսակ երգեր ու սրախոսություններ փսփսում ականջին
նա անշարժ նստած
որովհետև, հավանաբար
է թվում հայրական տունը թողնելը։ Տղամարդիկ զվարճանում են նվագով, երգով և պարերով մի մեծ սենյակում, որի պատերը հաճախ զարդարված են խմորից պատրաստած պատկերներով։ Նրանք խաչաձև, ծալապատիկ նստում են պատերի չորս կողմը և մեջտեղը։ Կերակուրները պատրաստվում են հաճախ սենյակի կենտրոնում, և նրանց բուրմունքը գրգռում է հյուրերի ախորժակը։ Եվ այդպես, ամբողջ գիշերը, մինչև հետևյալ առավոտ, քեֆ են անում սարսափելի աղմուկով ու գոռգոռոցով։ Պակաս շքեղությամբ չի կատարվում այդ բոլորը փեսացոի տանը։ Նույն երաժշտությունը, հյուրերի նույն դասավորությունը, միայն այն տարբերությամբ, որ ներկա է կենտրոնական անձնավորությունը ՝ փեսացուն, տոնականորեն պճնված, պատին կիպ նստած, հանդիսավոր ու լուրջ իր խաչեղբորա) հետ, մի գեղեցիկ գորգի վրա, որտեղ դրված են բարձեր ու ներքնակներ։ Նա ֆրանտի տեսք ունի, սափրվել է, սանրվել (որ թերևս ամիսը մի անգամ է կատարվում)։ Պարանոցի շուրջ կախված են թաշկինակներ, երեսը բոլորովին մուգ կարմիր է դարձել մասամբ ամոթխածությունից, մասամբ էլ նրանից, որ նախընթաց երեկոյան բաղանիքում է եղել և մաքրել այն կեղտը, որ տարիներ շարունակ եղել է նրա վրա։ Բաղանիք գնալը ամենակարևոր ծեսերից մեկն է, և եթե նրա ապրած վայրում բաղանիք չկա, ապա պետք է գնալ այնպիսի տեղ, որտեղ հնարավոր կլինի գտնել այն։ Դրանից հետո գնում է նա բաղանիք՝ հասակակից ջահելներով շրջապատված և երաժշտության ա )Խաչեղբայրը կարևոր անձնավորություն է հայկական հարսանիքների ժամանակ: Նա իր վրա է վերցնում բոլոր եկեղեցական ծախքերը,բաղեցնում է հյուրերին և այնուհետև համարվում է տան արյունակից ազգականը:
, իսկ
, դառնորեն լալիս է,
, դժվար
ուղեկցությամբ, որտեղ նրանք անց են կտցնում երեկոն քեֆով և կատակներով, և հետո փեսային տուն տանում։ Այժմ ամեն ինչ տեղն է։ Սակայն նա իրավունք չունի ծիծաղել, որևէ բան ուտել, որովհետև հետևյալ օրը պիտի հաղորդություն ընդունի և դրա հետևանքով խուսափում է ամեն տեսակ զվարճություններից։ Ծայրահեղ դեպքում կարող է նստել իր տակ դրված բարձերի վրա։ Դրան հակառակ՝ չափազանց զվարթ և ուրախ է խաչեղբայրը, սրախոսություններ է անում, պարում, տրամադրությունը շատ լավ է։ Հյուրերը զվարճանում են պարերով, երգեցողությամբ, ամեն տեսակ կատակներով, դատարկում են իրենց բաժակները նորապսակների կենացը։ Հանկարծ լսվում է ջահել տղաներից մեկի ձայնը. «Թագավորիբ) զինակիցներ, ո՞ւմ քրոջը համբուրենք»։ «Խաչեղբոր», հնչում է հարյուրավոր կոկորդներից պատասխանը։ Այդ բերկրալի կոչը շատ հաճախ է լսվում, և իբրև գրկախառնության առարկա տալիս են և մյուս մոտ ազգականների ՝ քույրերի կամ աղջիկների անունները։ Երբեմն էլ կանչողին պատասխանում են, «Քո քրոջը», կամ ՝ «Նրա քրոջը, ով ձայն տվեց», որից հետո բոլորը ձեռքերով հավանության նշան են անում և բարձր ձայնով գոչում. «Այ շաբա ՜ շ, այ շաբաշ» (այսինքն ՝ կեցցես)։ Շատ բնորոշ են այդ երիտասարդների սրախոսություններն ու հանաքները փեսացուի հետ։ Մեկն աղաղակում է. «Հե՜յ, թագավոր, թախտիդ հաստատ մնաս, թող սուրդ լինի սուր ե կտրուկ»։ Լսվում
տազ արել, էդ ինչ կնճիռներ են ճակատիդ։ Մրրկաբեր ամպի նման մռայլվել ես։ Աչքերիցդ ժանգ է կաթում։ Տնա՜շեն, հո քեզանից աշխարհի պարտքը
պահանջում։ Մի՛ վախենա, նշանածիդ չեն փախցնի»։ Երրորդն է միջամտում. «Կա, չկա, նա կարծում է, որ նշանածը մի գուցե կույր է, միայն մի՛ աչք ունի, լեզու չունի, կաղ է, կուզ ունի, հավատա՛, էդպես չէ՛, նրա աչքերը թասի պես են, մազերը հասնում են մինչև ոտները, նրա բոյը չինարի պես ուղիղ է ու բարակ, էլ ի՞նչ ես ուզում, կողքին նստի ու խնդա»։ Չորրորդը մոմը ձեռքին մոտենում է խեղճ մեղադրյալի ուղիղ աչքերին և կանչում. «Մի մոտ եկե՛ք, լավ նայե՛նք նրան մոմի լույսով, կարելի է փոխս է ընկել։ Մի տեսնենք ատամներ ունի՞՝ թե չէ, կծել կարո՞ղ է՝ թե չէ։ Կարելի է էս գիշեր լեզուն կտրել կամ գողացել են, որ էսպես լուռ նստել է ու ձեն ձուն չի հանում։ Սիրտդ դողդողում է, այնպես չէ՞։ Թեկուզ բերանդ չորացել է, բայց նազելիդ էլ ձեռքդ չի ընկնի։ Դեռ երկար Ժամանակ ծոմ կպահես։ Հանաք բան չէ կին ունենալը։ Կամ թե չէ՝ մտածում է, թե ինչպես պիտի համբուրի ու գրկի նրան, կամ թե՝ վախենում է, որ նա իր ձեռքից չփախչի։ Հիմա ինքն իրեն կասի, թե ի՞նչ մեղքեր է գործել, թե ինչպե՜ս է գլուխը քարին տվել։ Հանգիստ թողեք սրան, կարծես լաց է լինում։ Քարացել է։ Կարծես քիչ դարդ ունի, դուք էլ ուզում եք ավելացնել։ Է՜հ, ինչ ուզում է թող անի, մենք որ պիտի զվարճանանք։ Թող էնքան կանգնի, մինչև որ հոգին տա։ Մենք եկել ենք զվարճանալու, բ ) Ամբողջ հարսանեկան հանդեսի ընթացքում՝ փեսացուին անվանում են «թագավոր», իսկ հարսնացուին «թագուհի»:
է մի ուրիշի ձայնը «է՜յ, ինչո՞ւ ես աչքերդ ծածկել գլխարկիդ տակ. գլխարկդ աչքերիցդ դե՛ն տար։ Աչքերդ ու հոնքերդ բա՛ց պահիր. ի՞նչ ես կատվի նման
չե՛ն
ով չի ուզում մեզ հետ ուրախանալ, թո՛ղ դժոխքը գնա։ Նա իր բաժինն էնտեղ կստանա, մենք էլ մերն՝ էստեղ։ Հազիվ է աչքը լույս տեսել, հիմա էլ վախենում է, որ իրենից չխլեն։ Ով չի ուզում ուրախանալ, կարող է հեռանալ, բողկ ուտել, մենք պիտի շարունակենք մեր քեֆը» և այլն։ Եթե փեսացուն հայր ունի, ապա նա պիտի հյուրասիրի հյուրերին, մայրը տնտեսության մասին հոգա, որովհետև բաղձայի օրը վերջապես եկել է, որի մասին նա հաճախ թախիծով երազում էր և որդուն տեսնելիս բացականչում. «Ե ՞ րբ կգա այն օրը, երբ ես թևերս վեր քաշած քո հարսանիքի պատրաստությունը տեսնեմ։ Էնքան չմեռնեմ, մինչև կարմիրդ չկապեմ»։ <Այժմ> նա որդուն չի մոտենում, շատ է զբաղված խոհանոցով։ Հաճախ պարտավոր է լցնել ջահելների ամանները, երբ դրանք նրա մոտ են վազում դատարկ ամաններով և խնդրում, որ իրենց էլ բաժին հանի, որովհետև իրավունք չունեն հասակավորների հետ նստելու։ Ոչ մի կին իրավունք չունի սենյակում երևալու։ «Աչքդ լույս, խնամի, բացականչում են բոլոր ծանոթները, թո՛ղ բարի ժամ լինի (այսինքն ՝ թող բախտավորության նշան լինի), թո՛ղ աստված նորափեսի մի օրը հազար, բյուր դարձնի։ Թո՛ղ օջախիդ ծուխը չդադարի։ Շատ տարիներ տեսնես էս օրը»։ «Աչքի լույսով մնաս, սիրալիր պատասխանում է տիկինը, թո՛ղ երկնից արքայությունը քեզ բաժին լինի, թո՛ղ երկար ապրեն տղաներդ, թո՛ղ աստված ձեզ էլ արժանացնի էս բախտավորությանը և տղայիդ կարմիրն էլ կապենք։ Ինչքան ձեր սիրտը ուրախանում է ինձ համար, թո ՛ ղ էդքան էլ աստված ուրախություն տա ձեզ. իմ տունը, իմ տեղը, իմ երեխաները թո՛ղ փեշքեշ (այսինքն՝ ընծա) լինեն քեզ. թո՛ղ ձեր ոտքը օրհնություն
՛
ձեր ցանկությունն էլ
»։ Այդպես ամբողջ գիշերը մինչև լույս ուտոււմ են, խմում և աղմկում։ Հյուրերից շատերը հենց այստեղ էլ քնում են։ Մյաս օրը, վաղ առավոտյան, նորից հնչում է երաժշտությունը։ Փեսացուին պիտի տանեն հարսնացուի տունը։ Այդ էրանը կատարվում է մոտավորապես առավոտյան ժամը 10 ին։ Նրան քայլ առ քայլ ուղեկցում է ամեն հասակի մարդկանց խռւռն բազմությունը։ Ծնողներն ու տարեց հյուրերը մնում են տանը։ Վերջապես երևում է թագավորն իր սիրածի տան առաջ, բայց կանգ է առնում հարսանյաց դռան առաջ և չի մտնում ներս։ Ւնչո՞ւ է կանգ առել, չէ՞ որ պետք է աշխատի, որքան կարելի է, շուտ հասնել նպատակին, կմտածի մի օտար մարդ, բայց դա իր պատճառն ունի։ Հենց որ ոտքը շեմին է դնում, աները պարտավոր է բարի գալուստ ցանկանալ որևէ նվերով։ Խոսքն առնում է խաչեղբայրը , նա սպառնում է տունը ավերել, եթե նրա թագավորը վատ ընդունելություն գտնի։ «Մատաղ լինի սպիտակ չաղ եզս», բացականչում է վերջապես աները։ Թագավորը մնում է կանգնած և տեղից չի շարժվում: «Եզ ունես, արտդ վարի՛ր, կապի՛ր նրան գոմում, որ ավելի չաղանա», պատասխանում է զայրացած խաչեղբայրը։ «Մի եզով է կամենում փեսային ընդունել», ծաղրում են բոլոր ներկա եղողները։ «Թագավո՛ր, հո տեսնում ես՝ ինչ պատիվ են քեզ տալիս, արի ետ դառնանք», որոտում է խաչեղբայրը։ «Համբերենք մի քիչ, կարելի է սիրտը տեղը գա», աղաղակում են ներկա եղողները։ «Դեհ, քեռի, քսակդ թափ տո ՛ ւր,
բերի իմ տունը։ Թո
ղ աստված
բարով կատարի
ժլատությունը լավ բան չէ ՛ , փեսային չի կարելի այդպիսի պատիվ տալ, թե չէ հարսնացուին զոռով դուրս կբերենք ու հետներս կտանենք, առանց քո շեմին ոտք դնելու», աղմկում են թագավորի զինակիցները։ Վերջապես բացականչում է դժկամությամբ բարի մարդը. «Իմ սպիտակ ձին, կամ հինգ տակառ գինին, կամ թե՝ պարտե զի մի մասը ձեզ փեշքեշ»: Դրանից հետո բոլորն էլ մի քանի անգամ բացականչում են հիացած։ «Ո ՜ ղջ լինես, ո ՜ ղջ լինես», և թափորը ներս է մտնում՝ առջևից խաչեղբայրը։ Բակում երևում է հարսնամայրը՝ կոնֆետներով, մի կտոր շաքար է դնում փեսացուի բերանը կամ մի այլ բան, երկու մետաքսե կտոր խաչաձև կապում է նրա վզին, երկուսն էլ խաչեղբոր վզին, գրկում ու համբուրում է նրանց, շաքարաջուր է տալիս խմելու և սկսում է պարել, պարը վերջացնելուց հետո նորից համբուրում է նրանց և մի կողմ քաշվում։ Նրան հետևում է աները, եթե 90 տարեկան էլ լինի, ոտքերը լավ թափ է տալիս, նրան հետևում են մյուս ազգականները, և ամբողջ այդ ուրախությունը տևում է մոտավորապես կես ժամ, որի ընթացքում բոլորն էլ լիաբերան հրճվում ի. աղմկում են։ Դրանից հետո ավելի են մտնում տան ներսը, որտեղ նորից պարում են, և երաժշտությունը դադարելուց հետո լսվում են բացականչություններ. «Աստվա ՜ ծ օրհնի»։ Թագավորին տանում են նրա համար առաջուց պատրաստած տեղը։ Այժմ մեջտեղ է գալիս քահանան՝ խաշով ու ավետարանով, օրհնում է, հարսնացուի զգեստները, որը գտնվում է հարևան մի այլ սենյակում, կանանց մոտ։ Դրանից հետո հագցնում են նրան, խաչեղբայրը ներս է մտնում նրա մոտ և կատակներ ու սրախոսություններ անելով կապում է նրա գոտին, որ բացի իրենից ոչ ոքի չի թույլատրվում անելու։ «Սիրտդ պինդ պահի՛ր, քեֆդ՝ քո՛ք, մենք քեզ մահվան չենք տանում, այլ՝ պսակադրության։ Էնպիսի փեսացու գտար, որի նմանը չկա՛ աշխարհում», և այլն։ Այժմ դուրս են բերում նրան, մայրը հեկեկում է մի անկյունում, հետո փեսացուի մոտ են տանում, որպես բոլորովին կույրի, որովհետև նրա դեմքի հետքն իսկ չկա, նա ամբողջապես ծածկված է սպիտակ կտորով՝ մումիայի նման, գլխի չորս կողմը փաթթված է մի բաց կարմիր կտոր։ Ոչ թե նրա շապիկը, ո՛չ, այլ մի երկար կտոր, որ կրաքաշի է կոչվում, տալիս են նրա ձեոքր, որի մի ծայրը ինքն է բռնում, մյուսը ՝ փեսացուն և նրան ՝ ինչպես կույրի, տանում է հետը։ Այդ պահին երևում հայրը և լաց ու արցունքով տալիս է իր օրհնությունը «Գնացե ՛ ք, զավակներս, թո ՛ ղ ձեզ վրա լինի Աբրահամի, Իսահակի և Հակոբի օրհնությունը, ձեզ վրա լինի ողջ մարգարեների, առաքյալների և սրբերի օրհնությունը։ Թո ՛ ղ օրհնի ձեզ Գաբրիելի բերանը։ Թո' ղ աստուծո աչքը միչտ քաղցր լինի ձեզ վրա։ Թո ՛ ղ ձեր ցանած փուշը ոսկի դաոնա։ Սրանից հետո խավարեց իմ օրը։ Ո՛չ աչքս է լույս տեսնելու, ո՛չ բերանս՝ համ առնելու։ Սրտիս բերկրանքը, տանս լույսը դո ՛ ւ էիր։ Քանի տեսնեմ քո ման եկած տեղերն, աչքումս փուշ կբուսնի, կերածս կերած չի լինի, խմածս՝ խմած։ Գնացե՛ք, աստված ձեզ հետ, որ մեռնելու լինեմ, գոնե մի բուռ հող լցրեք երեսիս»։ Սրա նման հազարավոր այլ բաներ է խոսում հայրը անկեղծ զգացված, որովհետև դեռ երկար ժամանակ չի տեսնելու իր աղջկան՝ թեև նա նույն տեղում է ապրելու։ Այժմ բոլորն էլ դիմում են եկեղեցի, որովհետև ժամը 12 ն է։ Հարսնացուի խեղճ
ծնողները և նրա բոլոր մերձավորները նստած են սգով համակված։ Բարձրաձայն հեկեկանքով ճանապարհ են դնում շեմքից իրենց աղջկան և այնուհետև ՝ ցտեսություն. չեն կարող նրա հետ նույնիսկ մինչև եկեղեցի գնալ, այն կինն է միայն նրան թևից բռնած ուղեկցում, որը նրա եղունգներին հինա է դրել, և մյուս կողմից՝ հարսի եղբայրը։ Երաժիշտները առջևից են գնում, նրանց հետևում են զինակիցները, սրանց մեջտեղը՝ թազավորն իր խաչեղբոր հետ և երկու քայլ հեռու՝ խեղճ հարսնացուն։ Բայց նա ոչինչ չի տեսնում, երկար կտորը նրան ցույց է տալիս, թե ուր է գնում իր սիրելին, իսկ վտանգավոր տեղերում նրան բարձրացնում են հիշյաք կինը և իր եղբայրը։ Գնում են քայլ առ քայլ: Ջահելները զվարճանում են կրակելով, աղմկելով և գլուխկոնձի տալով, մյուսները մրցում են նժույգներով՝ ջիրիդ խաղալով, և վերջ ի վերջո մայր եկեղեցին պիտի իր գիրկը բանա՝ նրանց հավիտյան պսակելու համար, բայց այստեղ էլ նրանց դեմ է գալիս սատանան' համառ ձեռքով, և չնայած խիստ ցրտին՝ փակում եկեղեցու դուռը։ Այսինքն, բանն այն է, որ հարկավոր է պետք եղած ձևով վարձատրել նաև եկեղեցու սպասավորներին, էջմիածնի աթոռին, անգամ՝ եկեղեցուն։ Մի տուրք կա՝ մոմ, խունկ և այլք գնելու համար, մեկը՝ էջմիածնի, մյուսը՝ քահանայի, իսկ չորրորդը՝ եկեղեցու ծաոաների համար, և այդ բոլոր ծախսերը պիտի կատարի խաչեղբայրը։ Սակարկությունը ժամեր է տևում։ Բավական կլինի 15 20 արծաթ ռուբլի: Կարեկցությունից դրդված, խաչեղբայրը վերջ է տալիս այդ բանին և ՝ «Բաց մեզ քո ողորմության դռները և արժանացրու մեզ քո սրբերի լուսաճաճանչ բնակարան ներին», և այլ երգելով ՝ ներս են մտնում երջանիկները սուրբ տաճար, որը դժբախտաբար դարձրել են առևտրի կրպակ։ Մոմեր են վառվում սեղանի վրա, որը զարդարված է խաչերով և ավետարաններով։ Նորապսակներին բաժանում են միմյանցից, և նրանք պարտավոր են խոստովանվել։ Գրանից հետո նրանց տանում են սեղանի առաջ, և զգեստավորված քահանան բռնելով հարսնացուի ձեռքը տալիս է փեսացուին, կարդալով աստվածաշնչից հետևյալ արտահայտությունը. «Եվ աստված բռնեց Եվայի ձեռքը, տվեց Ադամին և ասաց. Սա ոսկոր է քո ոսկորից, մարմին՝ քո մարմնիցդ սա կկոչվի քո կինը, որովհետև տղամարդուց է ստեղծվել»։ Որովհետև նրանք որոշել են մարդ ու կին լինել, քահանան հարց է տալիս, թե արդյոք նրանք միմյանց կսիրե ՛ ն և հավատարիմ կմնա՞ն։ Այս հարցը կրկնվում է ՝ երեք անգամ և երեք անգամ էլ փեսացուն պարտավոր է «այո ՛ » ասել, իսկ հարսնացուն ՝ գլխով հավանության նշան անել, որը «այո» պիտի նշանակի։ Հետո սկսում է թվել այն բոլոր հիվանդություններն ու դժբախտ դեպքերը, որոնք լինում են կյանքում և որոնց նկատմամբ նրանք պետք է երդվեն, որ այդ բոլորը միասին կտանեն և երբեք իրարից չեն բաժանվի։ Այդ ժամանակ ոլորում են1 կարմիր թելը, որից հետո քահանան վերցնում է այն, և կապում մեկը փեսացուի վզին, իսկ մյուսը ՝ հարսնացուի, որպես անմեղության նշան, մեղրամոմով ամրացնում, իսկ այնուհետև այդ կապը քանդել կարող է միմիայն քահանան և ուրիշ ո՛չ ոք, այդ էլ երբեմն նույն օրը, երբեմն երեք օրից 1 [միայն ինքը քահանան]
հետո, իսկ առանց կապը քանդելու նորապսակներն իրավունք չունեն իրար մերձենալու։ Այնուհետև նրանց տանում են հենց սեղանի առաջ, գլուխ գլխի տված իրար դեմ կանգնեցնում, խաչեղբայրը նրանց գլխի վրա պահում է իր մերկացրած սուրը, իսկ եկեղեցու սպասավորները և քահանան կատարում են իրենց պաշտոնը ՝ կարդալով սաղմոսներից, աղոթքներից, Աստվածաշնչից այն հատվածները, որոնք վերաբերում են պսակադրությանը, որի ընթացքում քահանան փոխանակում է նրանց մաաանիներր և ի վերջո նորա֊ պսակներին տալիս են մի բաժակ գինի, որից առաջին հերթին պիտի խմի փեսացուն, իսկ հետո ՝ հարսնացուն։ Դրանից հետո ամբողջ պատմությունը վերջանում է հանդիսականների բարձրաձայն «Աստված օրհնե» ներով։ Ազդանշանն արդեն տրված է, եկեղեցու առաջ հնչում է երաժշտությունը, և բոլորը դիմում են նույն կարգով և թափորով դեպի փեսացուի տունը։ Բոլոր տանիքների վրա խմբերով հանդիսատեսներ են կանգնած։ Հաճախ ձեռնածուները ցույց են տալիս իրենց արվեստը, ոմանք պարում են, այն էլ ավելի շուտ ցատկոտում են, քան պարում, որովհետև գնալիս, ցատկելով են առաջ անցնում, նորապսակների ճանապարհին ոմանք ոչխար կամ հորթ են մորթում և միսը ուղարկում փեսացուի տունը։ Տան առաջ դիմավորում է երիտասարդ նորապսակներին փեսացուի մայրը, պարում, գրկում և համբուրում է իր հարսին և նրան տանում իր տեղը։ Ապա սկսվում է իսկական կեր ու խումը և աղմուկը։ Բայց ինչպես ասացինք, ոչ մի կին չի խառնվում այդ գործին։ Տղամարդիկ են անում ամեն
կլոր պարը հիրավի մի ծեծի պար է. 15 20 մարդ շրջան են կազմում ձեռք ձեռքի տված, միայն առաջինն է ազատ մնում, որ վարպետն է։ Ձեոքերը բարձրացրած և բավական ճիշտ տակտով առաջ է տանում վարպետն իր պարողներին։ Նրանք ամբողջ մարմնով նախ աջ, հետո ձախ օրորվելով, մի ահռելի ոստյուն են կատարում։ Գլխավոր պարողը պպզում է, վեր ելնում, զանազան խեղկատակություններ անում ոտքերով և իր ձեռքին եղած մեծ փայտով աշխատում է իր հարևանին ինչպես հարկն է ծեծել, իր հետ քաշել, սա էլ զգուշանալով, մյուսներին է առաջ հրում, ծեծից խուսափելու համար, բայց երբեմն էլ կարգին ծեծվում է։ Ոմանցից փող են հավաքում նվազողների համար։ Այդ երեկոն էլ անց են կացնում նույն տեսակի սրախոսություն֊ներով, ինչպես նկարագրել եմ։ Հետևյալ օրը, ճաշից հետո, մոտավորապես ժամը 3 ին բազմությունը հավաքվում է տան կտուրի վրա, և երաժշտության ու ցնծության հնչյունների ներքո հավեր են մորթում այս ձևով, կանգնում են տան երդիկիա) չորս կողմը, խաչեղբայրը մերկացրած սուրը պահում է նրա վրա։ Հետո բռնում են հավերի ոտքերն ու թևերը, վիզը խփում սրի ծայրին և գլուխն ու մարմինը միասին երդիկից ներս գցում, իսկ երեկոյան մեծ ախորժակով ուտում են այդ բոլորը։ Ոմանք նվերներ են հավաքել ա) Մեզ մոտ տները կտուրի վրա, ուղիղ մեջտեղը ունեն մի ծակ երդիկ, որի միջոցով լույսը ներս է թափանցում, բնականաբար՝ անձրևն ու ձյունը նույնպես:
ինչ, պարում են կամ մենակ, կամ խմբով։ Այդ
տալիս այդ երեկոյան երիտասարդ նորապսակների համար։ Այս դեպքում քիչ թե շատ քաղաքավարի ամեն հյուր պարտավոր է մասնակցել դրան։ Ամենաթանկ նվերը տալիս է խաչեղբայրը ՝ դա կարող է լինել մատանի, մետաքսե զգեստ և այլն։ Ինչպես տեսնում եք, խաչեղբոր պաշտոնը բավական դառը մի պաշտոն է։ Սպասիր, համբերություն ունեցիր, այդ բոլորի փոխարեն նրան կանխիկ են վճարում։ Որովհետև, որոշ ժամանակից հետո, փեսացուն նրա տուն պետք է ուղարկի մի թանկարժեք նվեր։ Այդ երեկոյան կարմիր թելբ արձակում են ,և բոլորը ցրվում։ Միայն երեք չորս ամսից հետո երիտասարդ կինը կարող է այցելել իր ծնողներին և երեք֊ շորս շաբաթ նրանց մոտ մնալով մի քիչ ուրախանալ։ Սկեսուրն ու կեսրարն էլ պարտավոր են նրան ընծաներ տալ, այդ բանը անհրաժեշտ է, առանց դրան չի կարելի աղջկան դարձի' ծնողների մոտ տեսության , ուղարկել, այդ դարձը մեզ մոտ կոչվում է երեսբացուկ (այսինքն' երեսը տեսնել)։ Ընթերցողներս ակամայից կզարմանան, որ ես միանգամից Թիֆլիսից հեռացա և մեկնեցի այլ տեղեր, որտեղից ես միայն այժմ եմ վերադառնում։ Իմ ցանկությունն էր, ուրեմն, գաղափար տալ այն մասին, թե ինչպես էին և ինչպես են դեռ այսօր էլ այդ սովորությունները Ասիայի այլ վայրերում։ Դրանով կամենում էի ընդգծել դրանց ՝ և Թիֆլիսի հարսանեկան սովորությունների տարբերությունը և միևնույն ժամանակ ապացուցել, թե ինչպիսի արագությամբ այս քաղաքը եվրոպականանում է. դրա հետ միասին ես խճճվեցի մի շարք այնպիսի բաների նկարագրության մեջ, որոնք հետաքրքիր կարող են լինել թերևս այն տեսակետից, որ նոր են և ազգային։ Ուրեմն, նորից դառնանք Թիֆլիս ՝ մեր ելակետը. և որքան ցանկալի կլինի եվրոպացուն տեսնել, թե այստեղ որչափ արագ տարածվում են նրա արտադրանքներն և թե ապագայում ինչ հույսեր կշողշողան մեզ։ Մի քանի տասնամյակ աոաջ Թիֆլիսում էլ կանացի սեռն ուներ իր բախտավոր վիճակը և իր իսկական արժեքը։ Այստեղ էլ տենչում էին երեխաներին, որքան հնարավոր է, շուտ ամուսնացնել, որպեսզի գեղեցիկ երիտասարդական տարիները անցկացնեին տանը, իրենց շրջապատված տեսնեին երեխաներով ու թոռներով, իսկ նման ձգտում կարող է լինել միայն այնտեղ, որտեղ մարդիկ դեռևս փչացած չեն, բարքերն ապականված չեն, պահանջները համեստ են, դոհ են այն բոլորով, ինչ որ տալիս է երկինքը, հետևում են լոկ իրենց սրտի ցանկություններին և մտահոգված չեն, թե ինչ է լինելու ապագայում։ Իսկ այժմ որքա՞ն փոխվել է ամեն ինչ։ Ի՞նչ է պատահել հարևանի տանը, կարծես լաց ու կոծի, անեծքների, աստծուն հայհոյելու ձայներ են լսվսւմ։ Կարծես մեռելատուն լինի։ Բայց մարդ չի մեռել։ Վեճ ու կռիվ էլ չի կարող լինել, որովհետև այստեղի կանայք իրավունք չունեն այդպես բարձր ձայնով իրենց մարդկանց հետ խոսելու։ «Թ՛ող սատանի բաժին դառնա։ Քիչ ցավ ունեինք, հիմա էլ նորն է գալիս։ Երբ աստված մարդուն պատմել է ուզում, սրանից մեծ պատիժ չի կարող լինել։ Ա՜խ, երանի թե մեռներ, իսկույն ևեթ հողի տակը գնեինք», այս խոսքերն են լսվում։ Մի տուն մտիր բարեկամի պես, բոլորի դեմքերի վրա նկատվում է մի հուսահատական սարսափ։
«Ի՞նչ է պատահել», հարցնում ես կարեկցելով։ «էլ ուրիշ ի՞նչ պիտի պատահի, բոլորս էլ ջուրը պիտի թափվենք։ Սև լիներ էսօրը մեզ համար, աղջիկ է ծնվել: Ո ՛ չ սպանել կարող ես, ո ՛ չ էլ ջուրը գցել»։ Սարսափից կարելի է դողալ, այնպես չէ՞, իսկ այսպիսի ժողովրդին ՝ կամ արհամարհել, կամ կարեկցել. բայց այս բոլորը շատ հեշտ է պարզեր 200 1000 7000 10000 արծաթ ռուբլի և մի այդքան էլ ակնեղեն պատրաստ պահել աղջիկը մարդու տալու համար, իհարկե, հանաք բան չէ, մանսավանդ Թիֆլիսի համար, որտեղ ամեն ինչ եռապատիկ թանկ է, քան ուրիշ տեղ, որտեղ շատ քիչ բախտավոր մարդիկ կան, որոնք առևտրով, կապալով կամ թե ապօրինի ճանապարհով կարողանան այնքան կարողություն ձեռք բերել, որ հնարավոր լինի ընտանիք պահել, երեխաներ կրթել, որի օգուտը այժմ յուրաքանչյուր մարդ լավ տեսնում է և ամեն կերպ ձգտում է նրանց լավ կրթություն տալ, աղջիկներին ամուսնացնել, և եթե հնարավոր է, որն իհարկե ամեն խելահաս մարդ կաներ, որևէ բան ետ գցել սև օրվա համար։ Մի երկրում, որտեղ արդյունաբերությունը, կուլտուրան, հողագործությունը, անգամ առևտուրը այնքան ցածր աստիճանի վրա են կանգնած, որտեղ ոչ մի տեղական բան չի արտադրվում, բացի հացահատիկից, գինուց և այլ կենսամթերքներից, որտեղից ոչինչ չի արտահանվում և, ընդհակառակը, դրամն ավելի շատ հալվում է Նովգորոդի, Լայպ ցիգի տոնավաճառներում, Համբուրգում և Լոնդոնում։ Որտեղ ժողովուրդը հնարավորություն չունի ինքնուրույնաբար արտադրելու այն բոլորը, ինչ հարկավոր է ընտանիքին հագցնելու, նրան կերակրելու համար, ստիպված է անգամ ամենաչնչին բանը կանխիկ դրամով հայթայթել։ Եվ որտեղ, վերջապես, անգամ ամենահասարակ մարդը ձգտում է զոհել իր ունեցած չունեցածը ե պաշտոնյա դառնալ, շքանշան ստանալ և, հետևաբար, կամենում է լսւվ ապրել, պահանջները մեծացնել և, բնականաբար, մի տանտիկին ունենալ, որի դրամագլուխը կարողանա տոկոսով տալ, դրանով ապրելու և դրանով սնվելու համար։ Այո , Թիֆլիսն այդ տեսակետից այնպիսի հռչակ է ստացել, որ շատ անպետքներ, որոնք ուրիշ տեղերում շնորհք չունեն կոպեկ աշխատելու, հատկապես այստեղ են գալիս ձեռնտու ամուսնության համար։ Եվ շատ սրիկաներ, ամումնության միջոցով ձեռք բերած իրենց կարողությունը վատնելուց և այլանդակ կյանք վարելուց հետո այնտեղ են հասնում, որ այլևս չեն կարողանում իրենց գոյությունը պահպանել, թողնում են կնոջն ու երեխաներին թշվառության ու պարտքի մեջ և ոտով գլխով անհետանում, կամ, առավել ևս խայտառակություն, երր արդեն փողն իր գրպանումն է, ամենուրեք կապվելով հարբեցողների, թուղթ խաղացողների և ամեն տեսակ սինլքորների հետ, վատնում են իրենց կյանքը այնպիսի վայրերում, որտեղ դժոխային դևեր են բույն դրել, և կնոջն ու երեխաներին, հաճախ, այո, նույնիսկ միշտ, թողնում են առանց կտոր հացի, և թերևս կես գիշերին, կամ նույնիսկ ավելի ուշ, սատանայի նման երևում են իրենց ընտանիքում այնպիսի աղմուկով, որ քիչ է մնում պատերն ու հատակը դողդողան։ Թիֆլիսը, նորից կրկնում եմ, որտեղ բարոյականությունն այնքան ընկել է, սերն ու համերաշխությունը միանգամայն չքացել, որտեղ գերիշխում են անազնվությունը, խարդախությունը այն աստիճան, որ հարազատ եղբայրներն անգամ միմյանց
ոչնչացնել են աշխատում, հայրերն ու որդիները միմյանց կործանել ուզում, և որտեղ ոչ մի երկնային ձայն, ոչ մի կրոնական կամ խղճի ձայն չեն ներգործում մարդկային խղճուկ սրտի վրա։ Որտեղ քրիստոնեական, աստվածային ուսմունքը կորցրել է իր արժեքը ՝ շնորհիվ ընդհանուր բարքերի և որը մեզ հրամցնում և քարոզում են մեքենայորեն, երբ եկեղեցում ավելի շուտ ծիծաղում են, հայհոյում, հորանջում, և ավելի շատ խոսում այնպիսի ստոր բաների մասին, ինչպես ՝ ամուսնությունը, առևտրական գործարքները և ամեն տեսակ կեղտոտություններ, և ավելի քիչ աղոթում, հնարավո՞ր է արդյոք այղտեղից մի լավ բան սպասել։ Մի խոսեցե՛ք այս թշվառ մարդու հետ, որի մելամաղձոտ տրամադրությունը և ողորմելի տեսքը ձեր գութն են շարժում։ Հարցրեցեք նրան իր վհատության պատճառը։ ‘Ո՞ր ջուրն ընկնեմ, դժոխքի ո ր անկյունը գնամ։ Մի այս մարդուն նայեցեք, ի սեր աստուծո, ինձանից փոխ է աոել 1000, 5000, 10000 արծաթ ռուբլի։ Մուրհակը գրպանումս է, շատ տարիներ են անցել, հիմա ես նրանից պահանջում եմ դրամագլխիս տասներորդ մասը, իսկ նա դեռ ծաղրում է ինձ, հիմարի տեղ է դնում։ Ինձ նման տասն ուրիշ մարդու էլ է խաբել, կեղծ սնանկացել, իր փողերն ուրիշներին տվել։ Կառք և ձիեր է պահում, թագավորի նման ապրում, իսկ ես իմ ամբողջ կարողությունից զրկված, պետք է սովամահ լինեմ, իմ սարսափելի օրերը լամ։ Բա էս բանն աստծուն դուր կգա ՞ »։ Իսկ ինչո՞ւ
, քան դուրս չի գալիս։ Իսկ այդ ի՞նչ վայնասսւն ու վեճ է հարևանի մոտ։ Ներս մտեք այնտեղ մի դիակ է գրված: Բոլորը գլխի մազերն են պոկում, բայց եկեղեցական տուրքը դեռ չեն վճարել, ինչպես որ պետք է, որպեսզի հանգուցյալի հոգին դժոխքից փրկեն, և ննջեցյալը այնքան կմնա այնտեղ, մինչև եկեղեցական սրիկաների ընչաքաղցությունը չհագեցվի։ Մի լավ նայեցեք, ի սեր աստուծո, այս քահանային, թե որքան անվայել է վարվում իր համայնքի անդամներից մեկի հետ։ Նրանք միմյանց հայհոյում են ու անիծում։ Մոտեցեք և կտեսնեք, որ այդ մարդն ամուսնանալ է ուզում և պսակադրության համար կամենում է հինգ չերվոնեց տալ, իսկ քահանան կրկնակի է պահանջում7)։ Թուո՜ւ, բոլորն էլ փողի ծարավ են զգում, փողի համար էլ ամուսնանում։ Դե, թող բանաստեղծներն իրենց գլուխը պայթեցնեն, թե ամենագեղեցիկն աշխարհիս երեսին ընտանեկան երջանկությունն է, որ կույսի հայացքը երկնային է, որ սերը մի աստվածային կայծ է մարդու սրտում. բոլորովին ո՛չ։ Մեր բանաստեղծները, որ մենք, փառք աստուծո, չունենք, պարտավոր են երգել փողն է ամենամեծ սրբությունը աշխարհիս երեսին, երկնային ամենամեծ բախտավորությունը, լավագույն բուժամիջոցը և, ինչպես մեզ մոտ շատ ճիշտ ասում են՝ դրախտ ու դժոխք գնելու, ամբողջ աշխարհը տակ ու վրա անելու, կործանելու և նորից վերաշինելու միակ
է լսլիս այն կինը ՝ թուղթը ձեռքին բռնած: Օգնություն է խնդրում, որովհետև ռուսերեն չգիտի, այրի է, մարդը վաղուց մեռել է, կալվածքներ ու կարողություններ է թողել, այդ բոլորն ընկել է խնամակալի ձեռքը, սա կեղծ թղթեր է սարքել, նրա կարողությունը սեփականել, իսկ հիմա էլ դուրս է շպրտում իր սեփական տնից։ Երեխաները քաղցած են, արդեն շատ տարիներ այս ու այն կողմ է ընկել
միջոցը։ Դեռ էլի փառք ու պատիվ մեր այստեղի վաճառականներին, որոնք այդպիսի, իսկապես զարհուրելի պայմաններում դեռ այնքան վեհանձնություն և մարդկայնություն ունեն, որ կարող են որևէ դժբախտի օգնության ձեռք մեկնել, իրենց միշտ այնպես են պահում, որ բարեհաջող պայմաններում կարելի է շատ լավ բաներ սպառել նրանցից։ Մինչդեռ մի անարժան արարած ոտքի տակ է տալիս իր լեզուն, իր ազգությունը, վաճառականն անհողդողդ կանգնած է իր երեխաներին մայրենի լեզվով դաստիարակելու որոշման վրա8), հաճախ գնում է առանց հրավերի մի թշվառ այրու տուն, կնության է առնում նրա աղջիկը և անձամբ պահում նրա ամբողջ ընտանիքը։ Սակայն վեհանձնության այսպիսի օրինակներ չափազանց հազվադեպ են. բայց և այնպես պարտավոր են ամուսնանալ, որովհետև տեղացին, նույնիսկ ամենաաղքատը, ավելի շուտ կհամաձայնի, որ իր աղջիկը գերության մեջ մնա, նրան կենդանի թաղել տա, սպանի, քան ծառա ուղարկի մի օտար տան մեջ: Այլևս տանը պահել չի կարող աղջկան 14 րդ տարին լրանալուց հետո։ Որովհետև նա ոչինչ չի սովորել, որ կարողանա զբաղվել ընթերցանությամբ, նաև չափազանց անտեղյակ է ձեռագործից։ Դաստիարակություն չի ստացել, որպեսզի իմանա, թե ինչ է հաջողականությունը, բարքերի մաքրությունը և բարեպաշտությունը։ Նա հասունացել է բռնության և կոպիտ ազդեցությունների տակ։ Հարավային կլիման և իր հարևանների և ծնողների ամենօրյա շաղակրատությունները դեռ շատ շուտ զարթնեցնում են նրա կրքերը։ Հայրը պարտավոր է վաղ առավոտից մինչ ուշ գիշեր կրպակում նստել մի քանի կոպեկ հայթայթելու
ու այն կողմն են ընկնում, էլ ի՞նչն է ավելի բնական, քան ճաշակել այն խնձորը, որի համը դեռևս մեր աոաջին նախամոր մոտ մեծ ցանկություն առաջ բերեց։ Ուրեմն, բոլորն էլ կարոտալից սպասում են իմանալու, թե ո ՞ րտեղ կա մի երիտասարդ, ով ուզում է լինի, մի կտոր հաց ունենա ՝ թե ոչ, սրիկա լինի թե հրեշտակ, մի խոսքով բոլորը մեկ է, միայն թե ազատվեն իրենց ողորմելի բեռից։ Չէ՞ որ Աստվածաշունչն ասում է, որ մարդը պարտավոր է դրա մասին մտածել, հայր ու մայր թողնել և իր կնոջ հետևից գնալ։ Ազնվականներն ու հարուստները փնտրում են իրենց, նմաններին, հատկապես պաշտոնյաների և աստիճանավորների, որի համար և պարտավոր են լավ վճարել, որովհետև այդպիսի երիտասարդը առաջին հերթին հարցնում է, թե ի ՞ նչ պիտի տան, և եթե պատասխանն անբավարար է, ապա անբարտավանորեն ասում է, որ առայժմ չի կամենում ամուսնանալ, արժե ՞ ուրեմն այսպիսի մի ավանակի հետ գործ բռնել։ Թող ծնողներն աղջկա ոտները իրենց աչքերը կոխեն։ Եթե քիչ թե շատ կարգին հագնված մի մարդ է մտնում եկեղեցի, կամ պատահմամբ անցնում փողոցով, կամ թե հրավիրված է դժբախտաբար որևէ մի ճաշկերույթի, ապա նրա երջանկության հրեշտակը պտտվում է շուրջը՝ գիշեր ցերեկ,
համար։ Նրա երիտասարդ, ուրախ եղբայները գիշեր ցերեկ այս
որի մասին նա չէր էլ երազում։ Իսկ եթե ինքն էլ մտադիր է ամուսնանալ, ապա բավական է, որ նա եկեղեցի գնա մի քանի անգամ և կանգնի ուղիղ կանանց առջև, որոնց հատկացվում է մեզ մոտ եկեղեցու արևմտյան մասը։ Եթե բախտի բերմամբ ասեղնագործված օձիք էլ ունենա, այն ժամանակ նա իր ամբողջ համազգեստով գտնվում է այնտեղ ներկա եղող կանանց սրտերի դրախտում։ Էլեկտրական հոսանքի նման անցնում է առաջին հիացմունքը բոլոր բարեպաշտ քույրերի միջով, որոնք մեծ մասամբ նրա համար են հաճախում աստուծո տունը, որպեսզի միմյանց հաղորդեն օրվա նորությունները և հատկապես իրենց ամուսնական երջանկության մասին, որովհետև նրանք, բարեբախտաբար, ոչ մի գաղափար չունեն և ոչ էլ հասկանում են որևէ բառ այն բոլորից, ինչ կատարվում է եկեղեցում։ Միմիայն որոշ ծիսակատարությունների ժամանակ, որ նրանք լավ են ընկալել, առանց մտածելու ծունկ են չոքում, խաչակնքում և հետևյալ արտասովոր բացականչություններն անում. «Մեղա ՛ քեզ, տեր։ Թողություն տուր իմ մեղքերին։ Ոտքերիդ փոշին եմ ես, ինձ ետ մի վանիր։ Երեսս ոտքերիդ տակ լինի։ Ողորմությանդ մեռնեմ, տե ՜ ր։ Ոտքերիդ տակի շունն եմ, կերակուրս մի կտրի։ Արժանացրու ինձ քո երկնային թագավորությանը և քո տեսքին։ Դու ես ինձ ստեղծել, դրա համար էլ մի ոչնչացրու ինձ» և այլն։ Դրա հետ միասին այնպես ուժեղ ծեծում են կրծքերը, այնպիսի հայացքով են նայում վեր, որ տեսնողը կկարծի, որ հենց իրենք են երանությունը։ Բայց այդ կատարվում
այն դեպքում, երբ Ավետարանն են կարդում, կամ հանդերձախորանն է ցույց տրվում, կամ պատարագ կատարող քահանան անցնում է եկեղեցու միջով որի ժամանակ ամբողջ ժողովուրդը համբուրում է նրա ձեռքը և մի քանի կոպեկ գցում նրա հետևից տարվող գանձանակը, որի փոխարեն քահանան պարտավոր է հիշել նրանց մահացածների հոգիները։ Դրա համար էլ ամեն մեկը նրա աջը համբուրելուց հետո իսկույն ևեթ ավելացնում է. (Հիշեա զմեզ յառաջի անմահ գառին Աստուծոյ», որին քահանան ամեն անգամ պատասխանում է. «Հիշեալ եղիցիք առաջի անմահ որդւոյն աստուծոյ»։ Բայց այս բոլորը անգիր արած, երեխայական հասակից սովորած արտահայտություններ են, որոնց իմաստը ո ՛ չ քահանան է հասկանում և ո ՛ չ էլ համայնքը։ Վերջապես արդեն տաղտկալի քահանան գտնվում է վարագույրի հետևը, որը բոլոր հայ եկեղեցիներում, սեղանի վրա, հանդերձախորանի առաջ երբեմն երբեմն քաշվելով ՝ բացվում կամ փակվում է։ Այժմ եղեկեցու սպասավորները և քահանաները սաղմոսներ, մարգարեներից հատվածներ, կամ աղոթքներ են կարդում կամ երգում։ Բայց այդ բոլորը ձանձրալի են։ Տղամարդիկ ծալապատիկ նստած զրուցում են, պառավ կանայք հորանջում, ննջում կամ անմիտ կերպով այս ու այն կողմ են նայում, իսկ առավել սիրող, հոգատար մայրերն էլ ջանքեր են թափում տնտղելու այն ասպետին, որը թեպետ դեռ աչքի չի ընկել որևէ ռոմանտիկ արկածով, բայց այնուամենայնիվ իր քոսոտ համազգեստով շլացրել է բոլորի աչքերը։ «Էդ ո ՞ վ կարող է լինել, հիացած փսփսում է կանանցից մեկը ՝ աշխատելով թաքցնել իր ուրախությունը, առաջին անգամ եմ դրան տեսնում։ Փառք աստուծո։ Ամեն տեսակ նոր (օտար) մարդիկ գալիս են մեր երկիրը։ Էստեղացու նման չէ։
է
Աստրախանցու է նման, բայց չէ՛, կարծես Քռի ջուր խմած լինի, չե՞ս տեսնում ինչ բոյ ունի, ինչպիսի սև աչքեր, ինչպիսի փոքր բերան։ Կարծես մեղրամոմից շինած պատկեր լինի։ Թե ինձ սիրում ես, մի լավ նայիր նրան։ Կարծես հրեշտակ լին ի առաջդ կանգնած, այնքան դուր է գալիս աչքերիս։ Չէ՛, դա էստեղացի չէ, ինձ թվում է, որ նոր է եկել Շուշուց: Մի ապալետներին (էպոլետներին,) նայիր։ Տունդ չքանդվի, խաչ էլ ունի։ Դոշը լիքն է։ Գա երևի կամ գերագույն հրամանատարի մոտ է ծառայում, կամ գնդապետ է։ Եթե քաղաքացիական ծառայող է՝ կամ քարտուղար կլինի, կամ խորհրդական։ Ինչ սաղում է նրան համազգեստը։ Կարծես մեջը ձուլված լինի։ Ի սեր աստուծո, սիրուն տղամարդ չի՞։ Թվում է, թե իշխան է։ Ով ուզում է՝ լինի, խաչապաշտ (քրիստոնյա) է. թո՛ղ աստված նրան էլ ավելի մեծ պատիվների արժանացնի: Մեզ ի ՞ նչ վնաս դրանից։ Թո ՛ ղ աստված ամեն մարդու մի կտոր հաց տա: Թո՛ղ աստված ողորմի բոլոր հայ քրիստոնյաներին, մեզ էլ նրանց հետ։ Թո՛ղ աստված բաշխի նրան իր հորն ու մորը։ Երանի էն աչքին, որ էսպիսի որդի ունի։ Դրան մի անգամ տեսնելն ամբողջ աշխարհ արմի։ Ավելի լավ է մի տղա ունենաս, է՛ն էլ լավը։ Մեր երկրի ջահելները հո ջահելներ չեն։ Ինչ ճամփով որ եկել է, թող աստված էլի էն ճամփով ետ տանի։ Կերպարանքն այնպես դուր եկավ ինձ, կարծես ամբողջ աշխարհն ինձ բաշխեցին, երանի իմանամ, թե ով է» և այլն: «Դրա աչքն էլ տրաքի։
իրեն բոլորովին չի հետաքրքրում, մինչդեռ ներքուստ կկամենար իր հակառակորդին կտոր կտոր անել։ Որ դժոխքիդ էլ որ եկել է, թող էլի էնտեղ գնա։ Իմ ինչ գործն է, թե դա ով է։ Մի սալդաթի կտոր, ոստիկանության ծառայող, սուրն էլ հետևից կախել է, որ տեսնողներին զարմացնի։ Ա ՜ յ, հողեմ գլուխը։ Հողս գլխիդ։ Կրեմ գլուխդ։ Ռեխը էնպես է վեր ցցել, կարծես թե ինչ լինի։ Աչք չունե՞ս, երեսից աղբ է վազում։ Կարծես առաջդ կանգնած լինի մի սոված, լղար յաբու։ Ինչիս է պետք դրա խաչը, շքանշանի ժապավենը, գրպանը պետք է լիքը լինի, գրպանը, դրա նման մարդիկ զկռտալով թրև են գալիս։ Թող ինչ ուզում է ունենա, համազգեստից երևում է այդ։ Էշն էլ ավելի սիրուն կերևա, եթե լավ թամք ունենա։ Դրա նմանները թրև են ղալիս սոված շան պես։ Ամեն մարդ պիտի տաշտ ումը ալյուր ունենա, գրպանում էլ ՝ փող։ Ապալետն ու խաչը հաց չեն դաոնա։ Դրանց հետևից ընկնողը երկու ձեռք մի գլուխ կանի (այսինքն՝ երկու ձեռքով գլուխը կծեծի), էսօրվա օրը շներն էլ չինովնիկներ են դարձել, որտեղ թքես, դրանց վրա կընկնի։ Հողս նրանց գլխին։ Վա՞յ էն մարդուն, որ էսպեսիներին կհ ավատա ։ Պա՛, պա ՛ , պա ՛ , պա ՛ Թող աստված էն օրն ինձ մահ տա, որ դրանց հուսով չմնամ։ Ինչի ՞ են դրանք նման՝ պոչը կտրած ագռավի։ Ուռած, փքված գալիս են ու էդտեղ կանգնում։ Կարծում են, թե աշխարհն իրենցն է, իսկի չեն հետաքրքրվում, որ իմ կապած շանը ավելի եմ գնահատում, քան նրանց։ Թշնամիս չընկնի դրանց ձեռքը։ Երեսի մազերր թրաշում են, հետո էլ մեյմունի են նմանվում։ Ոչ երես ներին աբուռ ունեն, ո՛չ սրտերում՝ խիղճ։ Էդտեղ կանգնում են, մի ոտի վրա տնկվում, կարծես շահզադա լինեն, կարծես գետնի վրա չեն ման գալիս, կարծես թե ոտքերի տակ ձվեր են շարել։
Քիչ բան ունեմ անելու՝ դեռ էդպես մարդու մասին էլ մտածեմ, վրա է բերում մի ուրիշը, կամենալով իր անտարբերությամբ դիմացինին համոզել, որ այդ մարդն
Եկեղեցի ենք եկել աղոթելու համար, լեզուդ քեզ քաշի։ Ով ուզում է լինի լավ մարդ է, թող աստված իրեն բարին տա, իսկ թե չար է՝ չարը տա։ Հո նրա դարդը մեզ չեն տվել։ Թող ամեն մարդ իր գլուխը լա։ Ի՞նչ գործ ունենք օտարների հետ։ Թող նրանք իրենց համար ապրեն, մենք էլ մեզ համար։ Նա ո ՛չ իմ որդին է, ո 'չ փեսան և ո՛չ էլ եղբայրը, որ վրան ուրախանամ։ Ումը որ է, թող նրա աչքը լուս լինի։ Ուրիշը որ հաց ունենա, մեր փորը չի կշտացնի։ Ուրիշի թթխմորը տևական չի լինի մեր հացի համար։ Ամեն մարդ իր մի կոպեկը ավելի պիտի գնահատի, քան ուրիշի հազար թումանը։ Եթե ուրիշի տունը հեղեղ էլ կտրի, մի կաթիլ էլ ինձ բաժին չի հասնի։ Էդ տեսակ շառլատաններ շատ են եկել ու գնացել։ Ամպի նման զալիս են, անձրևի նման գնում։ Ես նրանց ոչ խերն եմ ուղում, ոչ շառը։ Դրանք աշնան արև են, մեկ երևում են, մեկ էլ հանկարծ չքանում։ Ա ՜ յ տունդ չքանդվի, Ավետարան են կարդում, կամ պատարագը վերջացավ, ասելով վեր է թռչում։ Ո՞ րտևղից եկավ էդ սատանան, աչքը քււռանար, ոտքը կոտրվեր, որ էսօր չգար։ Իբր թե էսօր ժամ եկանք։ Պատարագից ի ՞ նչ հասկացանք. կարդացին պրծան։ Գրողը տանի, որտե ՞ ղից եկավ էդ ուրվականը։ Թո՛ղ գոնե մի քանի անգամ ծունկ չոքեմ, խաչակնքեմ, «Տեր, մեղա քեզ» ասեմ: Էսօր մեր ժամը, մեր աղոթքը սատանայի բաժին եղավ։ Էսօր մեր աղոթքն էլ, մեր պատարագն էլ հարամ եղավ։ Է ՛ , թող աստված մեր մեղքերից չհարցնի։ Աղոթելու տեղ, դատարկ բաներ խոսեցինք էսօր։ Հը ՞ , ի ՞ նչ կասես։ Լավ է, որ տերտերը չտեսավ, թե չէ խոստովանելիս մի ավելի մեծ ապաշխարանք էլ վզերիս կկապեր։ Բայց չէ ՛ , իմ տերտերը լավ մարդ է, ինչ էլ որ ասելու լինեմ, նա պատասխանում
թողութիւն շնորհեսցէ»
տերտերը հո տերտեր
գառ։ Ինչ ուզում ես ասա, ձեռքը գլխիդ է դնում և բոլոր մեղքերդ ներում։
աստված է։ Քա
օրը կորավ մեղ համար։ Ո՞րտեղ են իրար գտել։ Անիծվի ՛ քոռ բախտը, մեկին թողնում է, մյուսին գտնում։ Ինչ ուզում ես արա, եթե ճակատիդ գրված չէ, զուր բան է։ Ո՞ րտեղից որտեղ։ Բախտ է էլի, որ եկավ, ի՞նչ կարող ես անել։ Ամեն ինչ պատահական է։ Աչքիդ լուսը հանիր, տուր թող ուրիշներն օգտվեն (այսինքն ՝ ինչ ուզում ես արա), գլուխդ քարե քար տուր, երկինք բարձրացիր, մատներդ ջուր արա, տար թող խմեն, հոգիդ դուրս հանի՝ ուրիշին բաշխի, որ բախտը չի տալիս, չի տալիս էլի։ Էնպես աղջկերք եմ մեծացրել, հարսնացու դարձրել, որ դրանց նմանը Ֆրանգստանում էլ չես գտնի։ Եղունգներից ոսկի է թափվում, էնպիսի բոյ ունեն, որ նկարիչն էլ չի կարող նմանը դուրս բերել, բաժինքը պատրաստ է, բերաններիցս ենք կտրել, նրա համար ամեն ինչ պատրաստել. 2000 արծաթ ռուբլի տանը կապած դրած է նրա համար, արծաթեղենն էլ հետը։ Այսինչն ու այնինչն էլ միջնորդ ուղարկեցին մեզ մոտ, էդ տեսակ մարդու չենք ուզում տալ, բայց ուզես, չուզես, պիտի պսակվի։ Միայն ապարանջանն արժի 600 արծաթ ռուբլի։ Մեզ լայեղ չի հասարակ մարդու տալ, խեղճ աղջիկն էլ տանը նստել մնացել է։ Եթե մի հարմար փեսա գտնես, գիտես էլի, թե ինչ կստանաս։ Բացի դրանից, մարդս էլ քարտուղար է այսինչ տեղը, կամ խորհըրդական քո բոլոր դատական գործերն էլ մի անգամից կվերջանան։ Մի
է. «Աստուած
։ Մեր
չէ, այլ իսկական
Նա էլ մարդ է, անմեղը միայն
(քույրիկ), ճի՞շտ է, որ այսինչն ու այնինչը իրար խոսք են տվել։ Քա ի ՞ նչ նորություն է։ Լսած կլինես։ Ճիշտ է, ժամը դուրս եկավ, բայց եկող կիրակի կարող ենք պակասը լրացնել, էս
աչքդ դես ու դեն արա, գիտեմ, ձեռքիցդ շատ բան կգա։ Մի լեզու ունես, որ օձը բնից կհանի, արի՛, էդ բանում մեզ օգնիր։ Մենք տնով տեղով քո ծառան կդառնանք։ Էնպես կարծիր, իբր թե մարող ճրագին ձեթ ես ուղում ավելացնել։ Դու հո գիտես, թե հասած աղջիկը տանը պահելն ինչ ցավ է։ Ասում են, թե այս կամ այն տունը մի ունևոր մարդ է ապրում, տարեկան հազար ռուբլի ռոճիկ է ստանում, կարգին մարդ է, իր չոր գլխից դուրս ոչինչ չունի, չի խմում, չի խաղում, եթե նրան ձեռք գցես մեզ համար, երեք թանկագին շալ ու էսքան էլ փող կստանաս։ Թե շնորհք ունես, հիմա պիտի ցույց տաս։ Էլ ո ՞ ր օրվա համար է բարեկամը։ Հո գիտես, թե մեր տունը ի՞նչ տուն է։ Աշխարհն իր բերանով միայն մեր մասին է խոսում, մենք հո չենք կարող ուրիշի մոտ գնալ, խայտառակություն է։ Ինչ ձեռքիցդ կգա, արա, կտեսնես, որ քո լավության տակից դուրս կգանք։ Թող մեր մեջ մնա այս, վերևն աստված, ներքևը դու։ Թող ո ՛չ ոք չիմանա։ Վնասը քեզ էլ կհասնի, եթե մեր անունը կոտրվի (այսինքըն՝ եթե մենք անվանարկվենք)։ Ձեռս փեշդ եմ քցել (այսինքն՝ դու ես իմ հույսը), դու գիտես, թե ինչ կարող ես անել։ Ասում եմ, էսքան ու էսքան բաժինք պատրաստ է։ Ե՞րբ լուր կբերես։ Դու հո գիտես, խեղճ մարդու աչքն էնքան թոզ կփչեն, մի էնպիսի գազան կկապեն գլխին, որ եթե չուտի, չխմի, էլի հերիք է նրա համար
օր լինի։ Գնաս բարև
կսպասեմ»։ Ով տեսել է «Ռոբերտ սատանայի» մեջ գերեզմանատունը9), երբ մեռելները քողարկված վեր են կենում և աննպատակ ու անկարգ այս ու այն կողմ ընկնում, նա կարող է որոշ չափով գաղափար կազմել, թե ինչ է կատարվում մեզ մոտ, երբ ժամն արձակվում է (այսինքն՝ պատարագի արարողությունը վերջանում է)։ Տղամարդիկ դեռ դրանից առաջ հեռանում են, մի քանի անգամ առանց մտածելու խաչակնքելով, ծունկ չոքելով, կամ կիսով չափ գետնին խոնարհած՝ աջ ձեռքով մի քանի անգամ, որքան կարելի է արագ, այնպես են շոշափում գետինը և իրենց բերանը, կարծես թե հունիսին մորի հավաքելիս լինեն ու շտապ շտապ ուտեն։ Մի մասը հրելով, խփելով, խփվելով ներս է խուժում այնտեղ, ուր քահանան նշխար է բաժանում. դա չպիտի շփոթել հաղորդության հետ, որը տեղի է ունենում միայն տոն օրերին (այսինքն՝ զատկին և ջրօրհնեքին) կամ մահվան ժամանակ։ Նշխարը կտորներով բաժանում են ամեն կիրակի։ Այնուհետև համբուրում են Ավետարանը և հեռանում։ Բայց{ այդպես անաստված չեն մեր բարեպաշտ տիկնայք, որոնք ամբողջ ժամանակ շաղակրատում էին։ Հանդարտ քայլերով դուրս են գալիս եկեղեցու ետին մասից, որը մահաջարով բաժանված է այն մասից, որտեղ տղամարդիկ են կանգնած, դեռ էլի մոմեր են վառում սրբերի պատկերների առաջ, որոնցից, ի բախտավորություն հայ ազգի՝ շատ կան հայ եկեղեցիներում, բայց այնպես կոպիտ նկարված, մոմերից՝ այնպես այլանդակված և այրված, որ մեկի քիթն է պակաս, մյուսի ձեռքը, երրորդի
, բայց որ աղջկաս տեսնի, ամեն անգամ կկարծի, թե հրեշտակ է առաջը կանգնած։ Բայց սատանի ականջը խուլ, ժամը դուրս եկավ։ Գնանք, Ավետարանը համբուրենք, մնացածը հետո կխոսենք։ Սա էլ լավ գործ է, եթե մարդ օր առաջ էդ ցավը (աղջկան) գլխից ռադ անի, որովհետև զոռով չես կարող նրան տանը պահել։ Բախտավոր
, քեղ
աչքը, հետո էլ նրանք հազարավոր, բյուր անգամ ջերմեռանդ համբուրում, դեմքով շոշափում են բոլոր անկյուններն ու ծայրերը, սեղաններն ու ջահերը, խաշերն ու ավետարանները և այլն։ Այս բոլորի պատճառն այն դանդաղաքայլ, գրեզմանոցային շարժումն է և սպիտակ սավանը, որով մեր սիրելի կանայք աշխատում են ծածկել իրենց սիրուն դեմքերն ու ամբողջ մարմինը ամբարտավան մարդկանցից, և միևնույն ժամանակ ջերմեռանդորեն խոնարհվել նրանց տեսքի առաջ, և այդ բոլորը չափազանց դուրեկան, հաճելի կերպով ամբողջացնում է ողջ տեսարանը; Սակայն մեր վեպի հերոսը չպետք է ամենևին մտահոգվի, կարծելով, որ իրեն չեն նկատել։ Նա պարտավոր է ավելի ևս լուրջ ու վայելուչ պահել իրեն, այսինքն՝ ուսերը վեր բարձրացնել, ուրիշների հետ շատ չխոսել և արձանի նման այնտեղ կանգնած մնալ, հետո գլխով անելով մի քանի անգամ խաչակնքել, Ավետարանը համբուրել և ապա, դուրս գնալու ժամանակ, մի շեղակի հայացք գցել գեղեցիկ արարածների վրա։ Հրեշտականման փեսացուն երևաց։ Նույնիսկ դիտել են, թե ո՞ւմ հետ է նա խոսել, ինչպես է դուրս գնացել։ Քայլվածքն էլ հո յուղ է ածել ճրագին։ Բոլորը փնտրում են, թե ո՞վ է դա, և եթե ժամկոչը չգիտի դրա ով լինելը, ապա անկասկած գիտեն պառավ կանայք, իսկ եթե վերջիններն էլ անտեղյակ են, ապա անշուշտ քահանան կիմանա: Խոստում խոստման ետևից է կատարվում, միմյանց այցելում են, և այդ բոլորից հետո, եթե այս անգամ դրա ով լինելը չի պարզվում, ապա մյուս անգամ մանրամասն դիտեն արդեն նրա կյանքի պատմությունը։ Այժմ ժողովուրդը ցբրվում է։ Եկեղեցու դռներն
շուտ լիզում են
համբուրում։ Օքեղ և հանդիսավոր է դրանց ելքը եկեղեցուց։ Տղամարդիկ շտապ գնում են իրենց գործերին, իսկ կանայք, ընդհակառակը, չեն գնում, այլ քայլ առ քայլ խմբերով ճեմում են դեւղի տուն։ Կանգ են առնում, նկատողություններ են անում, հաճախ մատները դնում բերանին, գլուխները թափահարում, ամեն տեսակ դիրք ընդունում և շարժումներով խոսում, այնպես որ մի թիզ ճանապարհն անցնում են մի ժամում կամ ավելի։ Որովհետև ամբողջ մի շաբաթ այլևս միմյանց չեն տեսնելու, և ամենօրյա ժամագնացությունը վայել է միայն պառավ կանանց և ալևոր ծերունիներին։ Այսպիսի ազնվազարմ կանայք կարիք չունեն ամբողջ շաբաթ աղոթելու, դրա համար սահմանված է միայն կիրակին, երբ նրանք կարող են իրենց աղոթքներն ու այցելություններն անել, զվարճանալ ու լալ և ամեն տեսակ հոգեկան ու մարմնական կարիքներ հոգալ։ Եկեղեցուց դուրս գալուց հետո, սովորական ողջույնն ամեն տեղ և ամեն բերանում նույնն է։ «Աստված ողորմի», ասում է եկեղեցուց դուրս եկողը իրեն հանդիպողներին։ «Ողորմի ծնողացդ», պատասխանում են ամեն անգամ։ «Որտեղի՞ց ես գալի», հարցնում ես դու։ «Եկեղեցուց, էսօր վերջապես արժանացա սուրբ պատարագի, թո ՛ ղ քո մուրազն էլ կատարվի։ Ի՜նչ արարողություն, ի ՜ նչ երգեցողություն, այս կամ այն քահանան կամ սարկավագը կատաղել էր, որոտում էր (այսինքն ՝ լիաձայն, հիանալի էր երգում)»։ Որովհետև մեր հայրենակիցներին դուր է գալիս ավելի շուտ գոռգոռոցը, քան ներդաշնակ երգեցողությունը, որը կատվի մլավոց են համարում, որովհետև մեղմ է հնչում։ «Ո՞վ արեց էսօր պատարագը»։ «Տեր (այսինքն ՝ քահանա) այսինչը։ Նա որ պատարագ է անում, կարծես լույս է իջնում
ավելի
, քան
երկնքից ինձ վրա, կարծես ոտքով գլխով երկնից արքայություն եմ ընկել։ Հրեշտակներն էլ չեն կարող նրա նման թարձր կարդալ ու սկիհ բռնել։ Հոնքերը կարծես ոսկով քաշած լինեն, մորուքը մինչև ծնկներն է հասնում, դեմքը կարծես սրբի պատկեր լինի: Մազերը կարծես մետաքսից լինեն։ Կարծես թե պատարագը Քրիստոսն է կատարում, կարծես աչքերից լույս է իջնում, բերանից կրակ։ Աստված վկա, կարծես նոր եմ ծնվել, մեղքերս բաշխել են ու հոգիս սավառնում է դեպի երկ֊նից արքայություն»։ «Դու ի՞նչ ես տեսել, մի տեսնես, թե մեր տերտերն ինչ պատարագ է անում, էն ժամանակ կասես ՝ հա, ա՛յ, էդպես կանեն պատարագը։ Մատաղ լինեն բոլոր տերտերները նրա մի մազին, նրանք նրա ոտքերի հողն էլ չարժեն։ Նրա ուոի մատներից մինն ավելի շատ բան գիտի, քան էդ տխմարները։ Զրույցի մեջ վարպետ է. թե ուզում ես ուրախանալ, էնքան ծիծաղելի բաներ կասի, որ ծիծաղից կտրաքես։ Երբ նա տոլուբաշի (թամադա) է, էնքան է մարդկանց ծիծաղեցնում, որ ամոթ չլինի ասել, վարտիկները թրջում են, ուշագնաց գետին ընկնում, աչքերից արտասուք է վազում։ Որ հինգ թունգի (ընդամենը 25 շիշ) գինի էլ խմի, կարծես իսկի բերանը բան չի լցրել։ Ֆրանգստանում էլ չկա էղպես հանաքչի, օյինբազ, էդ տեսակ ծաղրածու և այլն։ Իսկ ժամում, կարծես գառ լինի։ Երբ նրա ձայնն է հնչում, կարծես հազարավոր
զարկում, ու դեմքն էլ էնպես հանգիստ է
տաք է. էդ ժամանակ քիչ է մնում, որ ժամը
գա։ Սիրտս հալչում
էլ հո մի թթու խոսք չի ասի։ Մյուս տերտերներին մի տես, ո 'չ երեսներին ամոթ կա, ո՛չ էլ սրտերում պատվի զգացում։ Շների նման չափչփում են դռնե դուռ, հենց որ մի տեղ հոտ առան, իսկույն կվազեն, դուռը որ փակես, լուսամուտից ներս կթռչեն։ Ամեն մեկը յոթ մարդու չափ է ուտում, դրուստ է, որ ասում են' սար ու ձոր, տերտերի փոր (հիանալի ՜ բնութագիր)։ Շների չափ շատացել են ու քիչ է մնում մարդ ուտեն։ Թո՛ղ դրանց ձեռնադրողի աջը չորանա։ Երեկ գինի էին ծախում, փինաչիներ էին, փողոց էին ավլում, էսօր տերտեր են դարձել։ Վա ՜ յ ինձ, մեղք գործեցի. Թո՛ղ ասացված չնեղանա, թո՛ղ ասածս քամին տանի, սատանի ականջը խուլ, աջը համբուրելիս սիրտս խաոնվում է։ Մեր արքեպիսկոպոսն էլ հո հոգու փըբկիչ իսկական իշի գլուխ է10)։ Փողերը դիզում է խալիչաների տակ, փռնչիներին էլ տերտեր է շինում։ Դրա աչքը չքոռանա, ինչի՞ն է պետք էդքան փողը, ո ՛ չ երեխա ունի, որ լաց լինի, ո ՛ չ էլ աղջիկ, որ մարդու տա։ Լավ ուտում է, լավ խմում ու էնքան է չաղացել, որ յոթ եզ էլ նրա չափ միս չեն ունենա։ Երբ խեղճ աղքատները երևում են նրա դռանը, փետով ու ուշունցով ետ է քշում։ Դրանց ի ՞ նչն է պակաս, որ մեր ուղնուծուծը ծծում, մեր միսն են ուտում։ Ծակ տակառի պես, որ տաս տարի էլ լցնես, էլի կասեն՝ «Բերե ՛ ք, տվե՛ք», ու դարձյալ չեն լցվի։ Ի՞նչ են տվել մեզ, որ չեն կարողանում ետ վերցնել։ Տարեկան մի անգամ պատարագ է անում, ունեցած
զանգեր են
, մանավանդ, երբ գլուխը
փուլ
է փորումս, երբ բերանը բաց է անում, պատերը դողում են, և կարծես թե ոտքերս կտրվում են գետնից։ Հրեշտակներն էլ էդ տեսակ ձեն չունեն։ Ափսոս, որ շատ զոռ է տալիս գինուն։ Ասում են, որ գինին փչացնում է ձենը։ Ինչ ուզում է լինի, դա մեր տերտերն է, նա մեր սիրտն է շարժում, մենք էլ նրանը։ Խոստովանության ժամանակ
չունեցածդ պիտի իրեն տաս հանգուցյալի հոգեհանգիստը կատարելիս հո չի գնա, մինչև 10 20 թուման չստանա։ Զրնղալեն գրպանն է դնում, հաճախ մի քանի անգամ դողդոդալով հաշվում, ու հետո միայն կոշիկները հագնում։ Ասա, թե աստված կսիրես, մեկ չէ, պատարագը տերտե՞ րն անի, թե արքեպիսկոպոսը։ Երեկ էլ մի չորացած պառավ էր մեռել, մեկ, երկու, երեք և արքեպիսկոպոսը վրա հասավ: Գավազանը ձեռքին, վեղարը գլխին՝ մինչև աչքերը քաշած, կամաց կամաց ներս մտավ: Երբ աչքերը դարձնում է, քիչ է մնում վախից հալվեմ։ Հողեմ գլուխը՝ դեռ <<սրբազան հայր» էլ ասում են, կարծես երկնքից եկած լինի։ Թող դրանք իրենց սրբությունով իրենց գլուխը լվանան։ Աշխարհը նրանցով է շինվել, նրանցով էլ պիտի քանդվի։ Երբ սևագլխի (հոգևորականի) չեմ տեսնում, կարծես սատանայի եմ տեսնում։ Դրանց բերանից լույս է թափվում, իսկ սրտերում օձեր են բույն դրել։ Վա ՜ յ նրան, ով էդ սևագլուխների ձեռքը կընկնի։ Որ հոգին էլ ծախելու լինի, էլի դրանց ձեռքից չի պրծնի։ Դրանց ձեռքին է և՛ դժոխքի, և՛ արքայության բանալին։ Ուզենան կկողպեն, ուզենան կբացեն, ո ՞ վ նրանց ձեռքը կբռնի։ Մի Ներսես ունեինք, նրան էլ աստված տարավ մեզ պատմելու համար։ Մի ժամանակ մեր եպիսկոպոսարանը թագավորական պալատ էր։ Մեկը գնում
էր
Եթե աստված մեզ սիրեր, Ներսեսը էստեղ կլիներ։ Երբ նա քարոզ էր կարգում, կարծես Քրիսստոսը մեր դիմաց կանգնած լիներ։ Ավելի լավ կլիներ աստված մեզ մահ տար, քան թե նրան մեր միջից տաներ11)։ Հիմա, որ քար գցես, միջից տերտեր դուրս կգա, էնքան շատ են դրանք։ Ոչ հավատ է մնացել, ո՛չ սեր, ո՛չ էլ հույս։ Մարդու կոպեկով են ծախում։ Իհարկե, որ կարդացողներն էդպես անեն, էլ անգետը ի՞նչ անի։ Երեխան հորը չի ճանաչում։ Կովը բարձրացնում են, որ տեսնեն՝ տակին հորթ կա՞ (այսինքն շահագրգռված են)։ Սատկած ձիու նալի են ման գալիս, որ քաշեն։ Շորդ որ տվիր, շապիկդ էլ հետը կուզեն։ Թիֆլիսն էլ մի ժամանակ կկործանվի Սոդոմ, Գոմորի նման, տեսնենք, երբ է լինելու։ Կար ժամանակ, երբ մի կտոր հացով հազար մարդու սիրտ կշահեիր, իսկ հիմա, որ հոգիդ էլ հանես նրանց տաս, ավելին կպահանջեն։ Էսօր աղ ու հացդ կուտի, էգուց տունդ կքանդի։ Ո՞վ է լսել, որ մի թունգի գինին կես կամ մի ռուբլի արծաթ արժենա, մի կոտ (3 փութ)ալյուրը ՝ 2 արծաթ ոուբլի։ Առաջ թունգին արժեր ամենաշատը 10 կոպեկ, ալյուրը ՝ 2 3 աբասի (80 կոպեկ պղինձ), դրա համար էլ աստված մեզ վրա բարկացել է։ Որ էսպես գնա, վա՜յ մեր օրին, մեր վերջին շապիկն էլ կծախենք, մեր երեխաներին էլ գրավ կդնենք։ Թո ՛ ղ աստված չոչնչացնի իր ստեղծածներին։ Մի արծաթ ռուբլի բազար ես ուղարկում, ու էնքան բան չես առնում, որ մի կուշտ ուտես։
էր, տասը՝ գալիս, տասը գնում էր, քսանն
գալիս։ Բոլոր մեծամեծները նրա ոտքն էին գալիս։ Երբ մի հայի գլուխ ցավեր, հազար տեղ ներս ու դուրս կաներ։ Ունեցածը ուրիշներին էր բաշխում; Հիմա ամեն ինչ ամայի է դարձել, մեր վանքն էլ հետը։ Մկները սովից ծվծվում են, և փորերը ցավում է։ Արագիլները իրենց բներն են դնում էնտեղ։ Երբ մարդ մամ է մտնում, արտասուքը հոսում է աչքերից։ Աստված բարկացել է մեր ժողովրդի վրա, ի՞նչ անես։

ձեռք

գլուխդ։ Էգուց, մյուս

տունը կա վերես, մի մարդ ձեռք գցելու համար։ Ավելի լավ է աստված ժանտախտ տա, քան աղջիկ։ Հիմա, հիմա, պա՛, պա՛ , պա ՛ , պա ՛։ Ավելի լավ է ջուրը ընկնես խեղդվես, քան թե աղջիկ մարդու տաս։ Ամեն մի սրիկա փող է ուղում։ Փառք աստուծո, մենք գլուխներս այդ ցավից ազատեցինք։ 3000, 4000 արծաթ ռուբլի, էնքան էլ արծաթեղեն, 2 կրպակ և այլն

Աչքդ ոչինչ չի տեսնում։ Սրանից դուրս տանդ էլ կա հաց, գինի, կարագ, աղ։ Ի՞նչ անեն մեր խեղճ մարդիկ, դրա համար էլ պիտի ցրիվ գան աշխարհով մեկ, հոգիները դուրս գա, քարե քար ընկնեն, որ մեզ պահեն։ Երեք տարի է խեղճ մարդուս չեմ տեսել, չգիտեմ ինչ տեսք ունի, նա պետք է իր երեխաներին էստեղ թողնի, օտար երկրներում թափառի, հաճախ գուցե քաղցած, անձրևի ու բուքի տակ։ Աչքս դուրս գա։ Ձեռքս չի հասնում, որ նրան մի քիչ օգնեմ։Կարելի է հիվանդ է, ջուր տվող չունի, երեսի ճանճերը քշող չկա։ Սպիտակեղենը լվացող չունի։ Թևեր չունեմ, որ թռչեմ, իմ ձենը չի լսի։ Արևածագին լինի, թե իրիկնադեմին, աչքերս ջուր են դաոնում։ Ախ ու վախ քաշելով հոգիս մաշվեց։ Երանի էն օրերին, երբ մենք մի կտոր հացով ու մի աման լոբով անց էինք կացնում միասին մեր կյանքը։ Հիմա էլ, թե մի ծակ կարկատես՝ նորն է բացվում, մի վերք բուժես՝ ուրիշն է բացվում, գիտես, թե վերքերն էլ փոր ու ախորժակ ունեն ուտելու համար։ Մարդ ո՞ր ջուրն ընկնի, ինչ անեմ մետաքսե շորերը, երբ սիրտս ուրախ չէ։ Ի՞նչ անեմ մեծ տունը, երբ տանտերը անձրևի տակ է քնում։ Տեսնո՞ւմ ես, էն մետաքսե տիկնիկը ինչպես փքված է գնում, քիչ է մնում կտոր կւոոր լինի։ Կարծես թագավորի աղջիկ լինի, մի վերարկուին նայիր, գլխի զարդարանքին, նրա քայլվածքին, շալերին, ով գիտե տանը ուտելու բան չունեն, էդպես են խաբում մարդու աչքը. կարելի է էդ հագուստները պարտքով
հետը դրինք։ Թող բոլորը վերցնի ու աչքը կոխի։ Երեխաներին մեծացնում ենք որ ուրախանանք, դրա տեղը դարդ ունենք։ Դեռ երկուսն էլ տանն են։ Աստված տա մեռնեն։ Խեղճ մարդս էլի հեռացել է։ Դրանց էլ պետք է շուտով ճանապարհ դնել։ Աղջիկը վարունգի նման բան է, շուտ է հասնում, որ շուտ չկերար, համը կորչում, դեղնում է, պիտի դեն գցես։ Գլուխդ ցավեցրի, զահլեդ տարա, էնքան խոսեցի։ Ի սեր աստուծո, չբարկանաս, թե քեզ մեր դարդը չպատմենք, էլ ո՞ւմ պատմենք։ Կենդանություն (այսինքն ՝ մնաս բարով)»։ «Ծառայություն (այսինքն՝ ծառա եմ), ապրեն երեխեքդ, աստված քեզ կյանք տա» և այլն։ Այժմ ինձ կասեն՝ ինչ կարիք կար այդքան երկար բարակ պատմել, թե կանայք ինչ են շաղակրատում, բայց ուրիշ ի՞նչ կերպ իմանանք նրանց մտածելակերպը։ Որովհետև մեզ մոտ վեպեր չեն գրում, իսկ եթե ուզում ես մի ինքնատիպ բան ունենալ, ապա պիտի ասել այն, ինչ որ կա, բայց ոչ հնարեր ճիշտ չէ՞, որ մեր սիրելի կանանց փիլիսոփայությունը բոլորովին այլ է և, չնայած որ նրանք հաճախ օգտվում են գռեհիկ դարձվածքներից, այնուամենայնիվ չի կարելի ժխտել նրանց մեջ բնական խելքը և առողջ բանականությունը։ Ո վ է մեղավոր, որ նրանք դպրոցում չեն եղել, անշուշտ ո ՛ չ իրենք։ Ճշգրիտ գաղափար տալու համար, թե ինչպես են Թիֆլիսում խնամախոսում ոչ թե աղջկա, այլ փեսւսցուի համար, կբերեմ դեպքեր, որ հենց ինձ հետ են տեղի ունեցել։ Հազիվ մի քանի շաբաթ էր անցել իմ Թիֆլիս գալուց հետո, երբ անսպասելի ինձ
է
բերել։ Հողե՛մ
օրը հորդ
այցելության եկան պառավ կանայք, իսկ երկու անգամ էլ ՝ քահանաներ։ Ես շատ լավ տեսնում էի, թե ինչ էին նշանակում այդ բոլորը, և դրա համար էլ համառ կերպով մերժեցի նրանց հորդորանքները, պատճառաբանելով, որ ես հաստատապես վճռել եմ չամուսնանալ, եթե ինձ տալու լինեն անգամ իշխանուհիներ և տաս հազար արծաթ ռուբլի էլ հետը։ Բայց մի անգամ քիչ մնաց իմ համառությունն ու պատճառաբանություններն իզուր անցնեին, որովհետև իմ հակառակորդն ուներ մի աներևակայելի ամբարտավան լեզու։ Մանավանդ, որ ես ծանոթ էի այդ ընտանիքին, ձրի պարապում էի նրանց մի որդու հետ12) և այդ պատճառով էլ ենթադրում էի, որ դրա համար են ինձ հաճախ իրենց մոտ հրավիրում, չէի զգում, թե ինչ է նշանակում այդ հյուրընկալությունը, որը ինձ այս անդամ բավական թանկ նստեց։ Իհարկե, ամեն տեսակ գովասանքներ և կեղծավորություններ էին անում ինձ, ամեն տեսակ համեղ բաներ պահում ինձ համար, բայց ես դեռ էլի մտածում էի, թե այդ բոլորը իմ ջանքերի վարձատրությունը պիտի լինի, բայց չարաչար սխալվել էի։ Այն սովորական դարձվածքները ՝ թե ես նրանց տան լույսն եմ, նրանց աչքերի լույսը, նրանց պարծանքը, որ իմ մազը, ամբողջ աշխարհի հետ չեն փոխի, որ երբ ես նրանց երևում եմ, արևն է ծագում
ճեղքից կամ վարագույրների հետևից իմ բավական մելամաղձոտ
դեմքը և կարճ
13
<
>
, չնայած այդ բոլորին, ես շարունակ մնում էի սառնասիրտ և հաճախ, հավանական է, որ իմ կտրուկ, բայց բավական նպաստավոր կարծիքը ՝ անշուշտ մեծ տհաճություն էր պատճառում լռելյայն։ Դժբախտաբար շուտով մահացավ այդ ընտանիքի հայրը։ Անգամ իմ մխիթարանքները, որպես ընտանիքի բարեկամի, ընդունվեցին նրանց կողմկց կանխիկ դրամի տեղ։ Ես ավելի ևս աշխատում էի խեղճ որբերին իմ կողմը գրավել, և դրանից առաջ եկավ այն դժբախտ ընդհարումը, որի մասին կամենում եմ պատմել։ Այդ ինձ համար որոշված աղջկա մայրն ու տատը առաջ էլ այցելում էին ինձ ՝ իմ մյուս աշակերտների մայրերի նման։ Դա ամենևին ուշադրություն չէր գրավում։ Մի օր երեկոյան փսփսոց եմ լսում դռան առաջ։ Բաց եմ անում դուռը և, ի զարմանս իմ, տեսնում եմ այնտեղ կանգնած երկու կին ՝ սավաններով փաթաթված։ Ծառայի ձեռքին լապտեր կար։ Այդպես ուշ երեկոյան ամուրի մարդուն այցելելը ամենուր խիստ անվայել է համարվում, սակայն ես մտածեցի, որ թերևս որևէ կարիք նրանց բերել է ինձ մոտ, և խնդրեցի ներս մտնել։ Նրանք չէին հավատում նույնիսկ իմ խոսքին, որ ինձ մոտ ոչ ոք չկա և երկչոտ հայացքով զննում էին սենյակիս անկյունները։ «Փառք աստուծո, որ ձեզ տեսանք, ասացին նրանք, թեպետ հենց նույն այդ օրը նրանք
, որ ոչ ոք այն հոտն ու համը չունի, ինչ ես, որ օրհնյալ է այն մարմինը, այն ձեռքերը, որ ինձ գրկել են և այլն, այս բոլորը առատորեն բաշխում էին ինձ։ Երբեմն էլ ինձ թվում էր նույնիսկ, որ գեղեցկուհին հիացած դիտում էր դռան
, ավելի վանող, քան գրավիչ
հասակը
).
երբեմն
ինձ ցույց էին տալիս զանազան ձեռագործներ, բանվածքներ և ամեն տեսակ, ինձ համար անհետաքրքիր բաներ, սակայն
տեսել էին ինձ։ Ո՞ր լավիցդ հարցնենք (այսինքն ՝ ինչպես եք)։ Աչքի լույu, երբ Ձեզ մի օր չենք տեսնում, թվում է, թե աշխարհքն էլ մերը չի։ Ինչ պիտի անենք, որ մեր սիրտը մի քիչ սառի ձեզանից։ Բախտավոր կլինեինք, եթե մեր աչքերը Ձեզ բոլորովին տեսած չլինեին։ Գլուխդ ցավեցնում ենք (այսինքն ՝ մենք ձեզ նեղություն ենք տալիս բայց դուք պետք է ավել պակասը ներեք։ Բոլոր սրրբերի օգնությունը Ձեզ վրա լինի։ Քրիստոսի բերանը օրհնի Ձեզ։ Մեզ մոռացել եք։ Դուք Ձեզ հեռու եք պահում մեզանից, բայց մենք Ձեզ ձեռքից բաց չենք թողնի։ Ուր գնալու լինեք, մենք էլ Ձեզ հետ կգանք։ Աչքի լույu հիմա կասես, ինչո ՞ ւ են այս տիկիններն, այս հիմար կանայք ինձ մոտ եկել, կարելի է խանգարում ենք Ձեզ։ Գուցե մի ուրիշ անգամ գանք։ Վերևն աստված, ներքևը դու, փեշդ ենք ընկել։ Քեզ մի բան պիտի ասենք, համա չգիտենք ՝ ասենք, թե ոչ։ Թող խոստովանանք լինի։ Մենակ քեզ պիտի ասենք, բայց ո՛չ, ուրիշներին կասես։ Հիմա հարազատ որդուդ էլ չպիտի հավատաս, բաչց դու որդուց էլ լավ ես։ Չէ ՛ չէ՛, կարելի է քեզ համար անդուրեկան լինի։ Լավ կլիներ, իսկի եկած չլինեինք։ Հողը գլխներիս։ Աշխարհը կարծես քոռացել է մեզ համար, ամեն մեկն իր կողմն է քաշում, ամեն մեկը իր տակն է լուսավորում, էլ չեն ուզում ուրիշի աչքերումն էլ լույս տեսնել (այսինքն՝ յուրաքանչյուրը իր մասին է հոգ տանում, ուրիշների մասին լսել չի ուզում)։ Բան
տեսնում եմ, որ
ցավեցնել։ Թող աստված մեր հոգին առնի, միայն թե քո մի մաղը չծռվի։ Քնել ես ուզում։ Պարզ է, մենք քեզ համար բեռ ենք դարձել։ Թե աստված կսիրես, մի բարկանա մեր ասածների վրա»։
եմ ուզում ասել, բայց վախենում եմ քեզ համար անդուրեկան լինի։ Դու գիտես, որ քեզանից դուրս ուրիշ ոչ ոք չունենք։ Էս քաղաքը պիտի քանդվեր, որ էս օրը չընկնեինք։ Փռշտայիր թե չէ, ամբողջ քաղաքը գիտի։ Հազացիր թե չէ, բոլորը կլսեն։ Կարծես պատերն էլ աչք ու ականջ ունենան։ Կամքիդ հակաոակ ոչինչ չենք ուզում անել։ Թող քո ցավը տանեն մեր երեխաներն էլ, մեր ողջ տունն էլ։ Քո ոտքի փոշին ամեն ինչից թանկ է։ Որ մեր հոգին էլ ուզես, կհանենք, քեզ մատաղ կանենք: Աչքի լույս, ասա, հիմա դու ինքդ քեզ կասես, էս ինչ աներես մարդիկ են։ Վեր կաց գնանք (ասում են միմյանց),
քեզ համար հաճելի չէ։ Մենք եկել ենք քեզ այցելելու, չես ուզում, կէրթանք։ Չենք ուզում գլուխդ
<DIE KURDAN UND IES1DEN <ՔՐԴԵՐ ԵՎ ԵԶՒԴԻՆԵՐ > 1846

UND

DIE KURDEN

Es wird dem scharfsinnigsten Historiker in Ermangelung aller schriftlichen Nachrichten über den Ursprung,<die> Abstammung1, Verbreitung und Existenz so unzahliger Völker der Welt g e w i В schwerlich gelingen, ein richtiges Urteil über2 das3 frühere und gegenwärtige Schicksal derselben zu fällen. Zu ähnlichen, i n j e d e r H i n s i c h t rätselhaften Völkern gehören unstreitbar die Kurden , welche die Länder zwischen Euphrat und Tigris, meist aber des Hochplateau von Armenien, mitten unter drei Mächten, w i e Russen, Türken und Perser, innehabend, in unzählige Horden und Stämmen zertelit, Sitten, Sprache, Lebenswise, Nationaltracht mti keinem ihrer benachbarten Völker 4v e r t a u s c h t haben. U n t e r d e n a s I a t I s c h e n V ö r k e r n s o l l t e n h a u p t s a c h l I c h d i e m o h a m m e d a n I s c h e n5 A r a b e r 6, w i e P e r s e r7 u n d T ü r k e n , d a n n d i e H e b r a e r r a g e n d u r c h i h r e h i s t o r i s c h e n L i f e r u n g e n w e i t f i b e r d i e 8E x i s t e n z d e r j e t z i g e n K u r d e n h i n a u s a l s g e b i l d e t e, u n d z u g l e i c h e r Z e i t m i t d i e s e n r e l i g i o n s v e r w a n d t e n N a t i o n e n a m m e i s t e n s i c h d a r u m b e k ü m m e r t h a b e n9, s i e a n s i c h z u z i e h e n u n d, a u s p o l i t i s c h e m I n t e r e s s e w e n i g s t e n s, e i n i g e A u s k ü n f t e ü b e r d e n U r s p r u n g d e r s e l b e n d e r N a c h w e l t z u h i n t e r l a s s e n; d o c h w i e v i e l i c h m i c h a u c h d a r u m b e m ü h t h a b e, v o n d e n G e l e h r t e n d i e s e r V ö l k e r i r g e n d w a s H i s t o r i s c h e s z u r G e w i ß h e i t z u b r i n g e n, i s t a l l e s /l e i d e r v e r g e b l i c h g e w e s e n1). M a n f i n d e t e s s og a r l ä c h e r l i c h, d a ß m a n s i c h f ü r «di e Esels», w i e m a n ü b e r h a u p t d i e K u r d e n i n A s i e n z u n e n n e n p f l e g t, i n t e r e s s i e r t. S e l b s t d i e k u r d i s c h e n S c h r i f t k e n n e r, w e l c h e s i c h M u 11 a n e n n e n, w i s s e n w e i t e r n i c h t s v o n s i c h, a l s d a ß s i e K u r d e n s i n d, u n d v o n Noah's Z e i t e n i n d e r W e l t e x i s t i e г e n./

1 [und], 2 [ihr].

3 [gegen<wartige>].

4 [gemeinl 5 [oder]

6 [und]: 7 [oder].

8 [zustand] 9 [diese]

<DIE

Mögen wohl vielleicht spätere byzantinische Schriftsteller, namentlich 1a u s den Zeiten der Kreuzfahrer und späterhin bei den großen Umwälzungen ihres Reiches durch die Turkenmacht, einiges Licht über dies merkwürdige Volk werfen, w a s m i г n a t ü r 1 i c h, b e i v ö l l i g e m M a n g e l a n a h n l i c h e n Q u e l l e n, k e i n e M o g l i c h k e i t d a i s t i r g e n d w a s d a v o n s a g e n z u k ö n n e n; hingegen sind die Nachrichten, welche uns armenische Historiker, namentlichTschamtschjanin seiner ausfiihrlichen w о h 1 trefflichen2 d o c h o h n e a 1 1 e K r i t i k a b g e f a ß i t e n Geschichte von Armenien, Seite <…> Bandes2), Indsindsjan in seinen Beschreibungen von Alt und Neuarmenien Seite <…>3) lieferen, <sind> nur aus unsicherer Quelle geschdpft, und folglich auch3 m a n c h e m Z w e i f e l u n t e r w o r f e n. Ihre ßehauptung, die Kurden seien Abkömmlinge der alten Meder , nach Einigen der Parther, nach anderen ist eben aus dem Grunde unwahrscheinlich, 4w e i 1 alle [d i e] vorderasiatischen Völker, w i e A s s i r i e r, P e r s e r, H e b r ä e r, A r m e n i e r etc., welche früher ein selbständiges Ganze gebildet5 und in einem gewissen Zeitraume geherrscht [ h a b e n], hatten auch zu gleicher Zeit eine gewdsse Stufe von Kultur, wodurch das allgemeine Interesse befördert6 w u r d e, erreicht, was in den Annalen eines jeden dieser Völker o d e r a n d e r e r g e b i l d e t e n7 N a c h b a r n, aufgezeichnet8 <sind> und wenn viele <1 անընթ.> völlig untergegangen s i n d, wie Phönicier, Lidier, Kapodocier und viele andere, oder zuletzt9 w e n n a u c h 2 a n d e r e wiederum Sitten, Tracht, Lebensweise, / viele sogar Sprache und Religion der Sieger angenommen und sich mit ihnen zusammengaschmolzen haben, haben dennoch den Typus ihrer Nationalzüge, die Tradition ihrer friiheren Macht und Selbständigkeit, die Namen ihrer früheren, durch besondere Heldentaten und Herrschergaben ausgezeichneten Könige und Helden, in mündlichen oder schriftlichen Lieferungen, Jahrhunderte hindurch 10s i c h e i n g e p r a g t, was bei den Kurden11 nirgends zu suchen, z u h ö r e n, ja nirgends zu finden ist. Man betrachte die jetzigen Assirier (.Assort), Griechen, Armenier, ja sogar Grusiener, die doch mehr oder weniger ihre Selbstandigkeit bis in die meisten Zeiten innehatten. Nicht allein Nationaltracht, S i t t e n und Lebensweise, nicht allein Tausende von Worten und Redensarten haben s i e v o n d e n T a t a r e n und aus der tatarischen oder türkischen12 i n i h r e S p r a c h e ü b e r g e t r a g e n, sondern ihre e i g e n t l i c h e P о e s i e ganz mit der jener Völker g a n z vertauscht und nur in ihren Kirchen hören sie Lie

1 [von] 2 [wert]trefflihen. 3 [keiner Glaubwürdigkeit angernessen]. 4 [<1 անընթ.> ] 1 es; denn] 5 |ha< ben>] . 6 [wird]. 7 [< 1 անընթ. ]. 8 [den Kurden hingegen voo jeher unbekannt geblieben ist; oder sie sind]. 9 [h a b e n s I e a u c h j] 10 [bei behebtenj. 11 [wiederuml 12 [sich eingefleis:ht).

der geist1ichen Inhalts. Man hört wohl dann und warnn auch weltliche Lieder bei den Gastmähl lern dieser Völker i n i h г e г N a t i o n a l s p r a c h e, doch die tatarischen1 behalten immer den Vorzug und den2 Vorgeschmack n a c h i h r e m G e f ü h l e bei4).

Nichts von all’ dem läßt sich von Kurden nachsagen3. Ihrer Meinung und Aussage nach sollen sie aus Arabien hergewandert und mit den Arabern gleichen Ursprungs sein, obwohl ihre 4Gelehrten nichts schriftliches d а г ü b e г nachzuweisen haben. S i e n e n n e n u n t e r s i c h Кor mantsche , u n t e r a n d e r n K u r d e n. Soll man dem Zufolge ihre Religion, Physiognomie und Sprache, ihreTracht, Lebens und Verfassungsweise, ihre Sitten und Gebräuche, vergleichungsweise in Betracht bringen, so kommt man hierdurch b e i n a h e der Wahrheit am nächsten. Alle Kurden, ohne Ausnahme, bekennen sich zur mohammedanischen Religion, und zwar zur sunitischen Sekte. Ihr Haß gegen die Schliiten ist ebenso groß wie der dieser letzteren gegen / die Ersten. Ein Christ ist ihnen viel lieber als ein Schüt, den sie n i e Muselman nennen, und sich höchst beleidigt finden, wenn5 s i e j e n e in ihrer Gegenwart so nennen hören, denn dieser ehrenwürdige Name gehört den Suniten allein, dagegen legen sie jenen Ketzern den allgemeinen Schimpfnamen «Adsam» bei, worunter sie Tataren und Perser verstehen. Man hört fast immer die gröbsten Schimpfworter, welche beide Religionsparteien gegen Ali, den die Schüten6, und Omar, den die Suniten als den ersten Kalifen nach Mohamed7 ansehen).

D i e S u n i<t e n> v e r e h r e n d e n M o a v i a a l s e i n e n d e r g r o ß t e n K a l i f e n , f l u e h e n, h i n g e g e n, d e n Jesid , s e i n e n s o h n, d e r8 d e n Ima m 9Hussein, d e n z w e i t e n S o h n v o n A l i m i t a l l e r s e i n e r N a c h k o m m e n s c h a f t a u f d a s G r a u s a m s t e a u s r o t t e t e , d e s s e n A n d e n k e n v o n d e n S c h i i t e n n o c h h e u t z u t a g e m i t t r a g i s c h e n S c e n e n10 10 T a g e I a n g g e f e i e r t <w i г d>. M о a v i a v e r g i f t e t e d e n Imam Hassan d e n a l t e r e n S o h n v o n A l i, d e s s e n A n d e n k e n e i n T a g n u г g e f e i e r t w i г d. 11D i e S u n I t e n v e r h e i m 1 i c h e n d i e s a l l e a u s F u r c h t, w i e d i e S c h ii t e n e s b e h a u p t e n; d a s g e m e i n e V o l k, w e l c h e s d e n M o a v i a s e h r a c h t e t, w ü r d e s e i n e n G l a u b e n a n d i e W a h r h e i t u n d s e i n e R e l i g i o n a b l e u g n e n.

Die Kurden sind auf keine Weise in ihrem Irrtum zu überfuhren, daß N o a h, A b r a h a m, M o s e s und alle Propheten, die sie

1 [bleiben].

2 [besten]

3 [Man wird wohl selten das echt patriari halis he Leben mit alien seinen Lastern und Tugenden. mit alien seinen Vorzügen und Nachteilen in seinem ursprünglichen Zustande urter irgend einem Volke so rein, wie bei den Kurden vorfinden).

4 [Schrift…]

5 [man].

6 [als den ersten Kalifen].

7 Բնագրում՝mogamed].

8 [die], 9 [Hassan].

10 [u n d]

11 [Doch machenl.

auch als1 beilige ansehen und verehren, nicht Araber waren, und daß die Bibel2 nicht in der arabischen Sprache vom Himmel herabkam, denn fünf Bücher, nach dem Glauben aller Mohammedaner, sind vom Himmel հerabgesandt6). Dies sind: die Bibel (T h о w r a d), die Psalmen Davids (Sabur), Koran und das Evangelium (Indsil). Ja, sie gehen in ihrem3 irrige n Religionseifer noch weiter 4u n d tiefer. Sie glauben: die Schüte sagen, alle Vorfahren ihres groflen Propheten seien vom Christus selbst als seine rechtmäßigen Statthalter auf die Erde eingesetzt und Mohamed sei [der] 5letzte von Gott gesandte Prophet6, der alles in den Gesetzen Mangelnde und Willen der Vorsehung und durch die Sendung Christi noch nicht Erfüllte 7vervol Ikommnen und ergänzen mußte. Wer daran zweifelt, ist ein Abtrünniger von dem Rechten Glauben8, ein wahrer Teufel in den Augen der ortodoxen Schüten, die Suniten verwerfen dies ailes. AlJe ihre Religionsgebräuche und Ansichten haben die Kurden mit Türken gleich, daher halte ich es überflussig, sie unnützerweise zu wiederholen, weil sie schon allgemein bekannt sind. Nicht drei9, wie die Schüten, sondem fünfmal des Tages muß ein Kurde seine Andacht verrichten10, vor Morgen und Abenddämmerung11, vor Sonnen aufund Untergang und urn Mittagszeit; und e s ist ihm einerlei, ob er sich in einer Mosche oder einem Viehstall, allein oder im Beisage von anderen, im Stilien, oder mitten im12 Gepо1ter, 4Gespräehe und Gelächter befindet. Nie darf aber, wie es bei den / Schüten13 der Fall ist, ein Frauenzimmer während der Andacht zugegen sein, selbst seine eigene Frau oder Tochter nicht. Bei der leisesten Beruhrung desselben14, sogar bei'm Vorbeigehen selbst mit K leidern ist der Namas Bathil (d as> h<eißt>: die Andacht verunreinigt) und er muß vom Neuen Füße und Hände waschen und das Gebet von vorne anfangen, was weiter nichts ist, als15 ein gedankenloses Murmeln der 16mohammedanischen Gebetsformeln in arabischer Sprachea). Daß die Kurden ihre eigen<en> Mulla’s haben, die von ihrer u n d n i e vonandrer Nation sein müs<sen>:und diese wiederum die Kaste der Bildungsfülirer, der Schriftgelehrten ausmachen, welche aber nichts weiter zu leisten im Stande sind als den Koran, ohne irgend einen Begriff von dem Inhalt desselben zu haben, abzulesen, davon ist früher die Rede gewesen. Doch lassen auch die Großen ihre Kinder in der arabischen Sprache

1 [solche], 2 Բնագրում՝ Bibil. 2 Բնագրում՝ Bibil. 3 [Intum]. 4 [nасh]. 5 {derjenigel. 6 Prophet[enl 7[ersetzen]. 8 Rechtangläub[igenl 9 [mal des Tags.). 10 [bei]. 11 [um]. 12 [Gerauch und). 13 [die Sitte). 14 [selbst). 15 [die]. 16 [arabischen). 17 [Ciesicht] 18 fnamertlch]

a) Was wird wohl ein Kurde fiir eine17 Miene sohneiden mtisbee beim AnMick einer christi < ichen > Andacht

unterrichten a). Ihre Korrespondenz, welche1 glücklicherweise keinen Postillion beschweren2 wird, wei 1 siese 1 tengeschieht, führen siein der türkischen Sprache gewöhnlich.

Die kurdische Sprache ist ein Gemisch von arabischen, persischen3 , einigen armenischen. ja sogar russischen und eigentümlichen Wörternb). Die rau<h>е und robe Lebensweise des Volks hat seiner Sprache denselben Charaktereingeprägt. Wie aus einer leeren Tonne, oder vielmehreiner tiefen4 Kluft klingen die Wörter mit furchtbar starken. die 5Stimrne in einen Donner knall verwandelnden5, die Kehle schrecklich erweiternden Tönen. Dagegen6 hat sie den Vorzug / vor vielen asiatischen Sprachen, daß sie wenigeoder beinahe keine Zischlaute, wenige Konsonantenund 7keine so barbarische Kehllaute hat, wie das Lesginische. 8D i e me i ste n Wörter, einzeln oder im Zusammenhange, endigen sich in о oder dieselben bis zur Hälfte abkürzen. So z<um> B<eispiel> 10folgende Namen: Hasan, Schamdin,Allahwerdi, etc vertaufen sie in Haso, Schamo, Allo c), Nur die Großen genießen den Vorzug vor den gemeinen Männern, daß ihre Namen unverfälscht ausgesprochen werden7).

Die Nationalpoesie hat bei dem Volke solche reichen Fortschritte gemacht und ist so ausgebildet, daß man beinahe einen Kurden, ja eine iede Kurdin als einen wahren Dichter oder Dichterin ansehen kann. Sie improvisieren gleich aus dem Steigegriffe. Man würde natürlich selir unbillig urteilen, wenn man von einem Hirten und Nomaden volke, wie die Kurden sind,eine Poesie fur gebildete Gefuhle und in kiinstlerischen Formen geschmiickt verlangen wiirde. Sie besingen in einfachen Formen und Ausdriicken ihre Taler und Berge, 6ihre Blumen und Bache, ihre Waffen, Plerde und Kriegstaten, ihre Madchen und11 Gratins12 mit den eigentumlichsten/sonderbarsten, ihгen einfachen Begriffen und Geftihlen angemessenen, doch alien, sogar asiatischen Volkern fremdartigen Liedern, Verglei chungen13, Figuren und Melodien, welche ein. fremdes Ohr wohl zerrei fien, doch a ber in jeder Hinsicht interessant und als ein schlagender

a)Bei Ibrahim und Schamdin agha (die Sohne des miichtigen und in der ganzen aimenis:hen Hot hebene iiberall beruhmten Suleiman agha, von dem spaiejhin die Red? Sein wird), sah ich einen II jahrigen Knaben, den Sohn des letzteren, in dieser Sprache lesen. Die Agha’s selbst unierrichteten ihn in meiner Gegenwart. i;nd zwar in einer Stuhe miltcn unter dem Geräus:h und Gepolter vieler Men schen, woven ein Schul junge davon laufin würde. b)Z<um> B<eispiel : жен жена, мак мать, брё броры, куд куда? че что? Atch die Zahlworter sind sehr änlich unter einander und wieviel Hunderte konnten wohl sein, die man nur lange Zeit studieren muß. Ich im Fluge habe sie... c)S<ieh> die Anm<erkung auf die Seite> б5 ՜ ). Dicsen Gebrauch haben auch die Kurdis h Armenier angnomm en; sie nennen z<um> В eispiel . Михаил Мхо, Хачик* Xacho Arutiun Aro u. s w. 1 [leidej. 2 [kann]. 3 [und]. 4 [Schl...]. 5 (dagegen]. 6[fehlt]. 7 [die]. 8[Alle]. [Selbst). 10 (die]. 11[ihre]. 12 [und bei]. 13 [und].

Beweis von der lobenswcrten Eigenschaften dieses Volkes einem jeden willkommen sein müssen, weil es dadurch sein saueres Brot nie mit einem zuckersüssen Kuchen v i e 1 m ä c h t i g e r e n andrer Nationen, als sie selbst sind, vertauscht und hindurch wiederum seinen Sittenreinheits und Freiheitssinn beibehalten hat a). Sänger und Sängerinnen, wenn sie sicli zum Singen vorbereiten sollen, legen die eine oder beide Hände unter1 die Kinnladen, fassen das ganze Gesicht von beiden Seiten, stellen sich gerade hin und ohne alle Musikinstrumente, weil sie keins haben, fangen erst mit furchtbarer Stimme die Silbe lo, lo, lo..., was soviel heißt, als la, la, la..., auf verschiedene Weise zu artikulieren an und mischen inmitten die Worte selbst. Nie singen die Kurden bei ihren Gastmählern sowohl als im Freien tatarische Lieder, wie die asiatischen Christen zu ihrer eigenen Schande es tun; sie verachten2 a lles, was von 7dem von ihnen so schrecklich verhaßten Adsam kommt. Nur die Großen, im Beisage von Tataren, aus Gefallen gegen diese Letzteren, lassen wohl Tataren oder Armenier ihre Lieder <zս> hören b).

Die wahrscheinlichste Mutmaßung, dafi die Kurden nie mit Unreclit sich zu den Arabern zählen, lafit sicli noch durch ihre Sprache beweisen. Die meisten Kurden sprechen in der Gegend von Mossul,Bagdadund überhaupt von Tigris nur arabisch, doch könnte man dagegen einwenden, dafi da selbst die Christen und andere Volker jene Sprache, als die herrschende, angenommen, ihre eigene Muttersprache verloren haben; doch [h i n z u], was ich als ein Landeskind und folglich auch als Kenner der meisten asiatischen Sprachen behaupten will, 3wird wohl doch g e w i ß ein jeder beistimmen müssen. Alle asiatischen Völker, und hauptsächlich die Mohammedaner. haben unzahlige Wörter und Redensarten aus dem Arabischen in ihre sowohl Umgangs als#auch Schriftsprache verpflanzt4, dennoch selbst Perser, Tataren und Türken artikulieren nie die5 Wörter, worin^^ vorkommen, 6d e г e n Aussprache einem Krächzen der Raben, oder vielmehr einem Troller

a) Mit blutigem Herzen und zu eigner Schande muB ich hierbei bemerken, wie wenig das armenische Volk, zu dem ich selbst gehöre, ungeachtet seiner geistigen Überwiegenheit, überall seinen asiatischen Nachbarn, diesem so iiberaus vcrtrefflichen К u г d e n Charakter treu geblieben ist. Die meisten Volkssanger Armeniens. deren noch gegenwartig unzahlige gibt, dichten nur in tatarischer Sprache! Die Produkte dieser Mlenensanger des Mitlelalters sind Meisterstiicke, doch weil sie nicht auf’s Papier kommen, gehen naturlich nach einigen Jahren zu Grunde. Wie schon ware es, solche zu sammeln, die man aber nie antlers, als mit voller Tasche und volliger Mu fie tun muß, weil man sie vom Dorf zu Dorfe muß ՛ )...

b) Späterhin werde ich einige von diesen Liedern in wörtlicher Übersetzung hinzu beifugen 10).

1 [ihre].

2 [so].

3 [muß].

4 [doch).

5 die[se].

6[welche]

7[der]. 8 [nach

der Büfel a), als einem menschlichen Laute, gleicht, wie die Kurden. Man sollte wohl mit allem 8Recht glauben / und annelnnen müssen, daß jene, die so eifrigen fanatischen Verehrer alles Arabischen, die Inhaber aller Bücher und Gelehrsamkeiten derselben, die ihr ganzes Leben hindurch sich mit dieser Sprache beinahe martern, viel inehr bemüht sein müssen, alle die Eigentümlichkeiten derselben nachztiahmen, als diese Naturkinder, deren viele nicht mal wissen, wie der Koran aussieht. Doch knallt aus ihrem Munde wie ein Pistolenschuß dasjenige Wort, worin die oben erwälmten Buchstaben vorkommen, doch wird man 1an ihrer Lebens und Verfassungsweise, 2a n ihrer Physiognomie und Tracbt, 3a n ihren Sitten und Gebräuchen noch besser und leichter jenen großartigen Charakter wahrnehmen müssen, der die Araber weltberühmt gemacht hat.

Das echt patriarchalische Leben mit allen seinen Lastem und Tugenden, mit allen seinen Vorztigen und Nachteilen wird man selten unter irgend einem Volke des g a n z e n Erdbodens in seiner ursprünglichen Reinheit noch gegenwärtig vorfinden, wie bei den Kurden. Frei und kriegerisch, unabhängig und unbändig, unstätig und allenthalben zogen sie [n a c h] Raub und Plünderung schnaufend11), das ganze Land, welches sie innehatten, umher, bekriegten, befehdeten nicht Perser allein und Türken, 4denen sie als Geißel Gottes immer Furcht und Trotz einjagten, sondern und noch furchtbarer einander. Die Christen, namentlich das unglückliche Volk der Armenier und Nestorjanerwaren ihre Sklaven im wahren Sinne des Wortes. Ihre unzähligen Herden von Schaf und Hornvieh, nachdem sie die grasreichsten Gebirge und Täler verlassen hatten, beherbergten sie in den so strengen und langwierigen 9Winter monaten nur bei den Armeniern ohne alle Vergütung. Daher mnfiten ,/jene bei gehörigen Jahreszeiten eine ungeheuere Masse von Futter und Wintervorrat in Bereitschaft halten, սա5 ihrer furchtbaren Rache zu entgehen. Kein Gesetz, keine Macht konnte sie von diesem Druck schützen. Der leiseste Widerstand wurde mit unmerschlicher Härte vergolten. Sogar6 im Anfange der russischen Herrschaft in der armenischen Provinz waren sie auf keine Weise davon abzubringen, ihr Vieh im Winter selbst zu unterhalten; jetzt erst haben sie sich darin gefiigt, solches zu kaufen. Konige und Fursten der benachbarten Lander zitterten vor ihrer Rache. Die alten Schlosser und Feste Armeniens, die menschenleeren StraBen und Schlupf

a) Man ver/oihe mir* die Bemerknng, dafi weder die dents. ՝ he, noch andere mir bekannte cnropaische Sprache irgend eine Beziehung von dem einmaligen Lantgaben 7vieler ’Tiere hat, wie die armenis.he namentlich. Das Briillen der Ochsen, des Lowen etc.,das Schreien der Esel, der Kinder etc. simJ weder dem Laute, noch dem Inhalt nach recht passende Ausdriicke fiT jene Lante dcr Tiere. Die Deutschen sind recht stclz darauf, die Laute der Naturgegenstande am richtigslen nachgeahmt zu haben, doch missen sie in diesemStiicke den Asiaten, deren Gehor und Sprachorgane in d<ies. er Hinsicht viel scharfer sind, mit Billigkeit und Nachsicht* ausweichen.

1 [aus].

2 [aus]. 3 [aus]. 4 [die]. 5 [sie ein]. 6 [zur Zeit].

winkel der Berge dienten ihnen zu Raubnestern. Doch sind alle diese Untaten und Greuel in neurer Zeit glücklicherweise durch1 die organisierte Heeresmacht der Türken, namentlich durch den türkischen Helden Raschidpascha , welcher sie zu Tausenden als Schlachtopfer dahinraffte und den übrigen Teil derselben zur ansäßigen Lebensart in Städten wie in Dörfern zwang, so daß jetzt alle türkischen Kurden mit weniger Ausnahme, und zwar in den Provinzen von Wan, Bajasidund Kars2 den ü b r i g e n U n t e r t a n e n gleich, Ackerbau, Handel und alle möglichen Gewerbe t г e i b e n. In diesen Gegenden eben leben noch einige Stämme3 teils unabhängig, teils tributär an die Pforte, sehr wenig an Persien. Drei der mächtigsten derselben bewohnen die Berggegende zwischen den drei Mächten, das sind die Stämme derSibky , Silanliund Dsalal , und alle Raub und Übeltaten, welche man von Kurden noch hört und sieht, werden mit Recht dem letzteren von ihnen zugeschrieben. Den südlichen Abhang der beiden Ararats im Paschalik von Bajasid , mitten unter den Lavatrümmern sich zum Winterwohnsitze und Schutzmauer erwählt, treiben die Dsalalen 10ihre Herden des Sommers nach den grasreichen Bergen zwischen diesen Paschaliks Wan und Kars, lassen einen Teil ihrer Mannschaft /zum Schutz ihres Eigentums und ihrer Familie, und suchen sowohl einzeln, als auch in Gemeinschaft, Raub und Beute allenthalben. Sind sie in die Enge getrieben, so verlassen sie dasjenige Land, worin man sie zu dämpfen anfängt und begeben sich unter den Schutz des benachbarten Staats. Im Jahre 18<40>hat1212)der persische Amirnisam(d<as>h<eißt>: Kriegsminister) beinahe schon diesen beriichtigten Stamm ausrotten wollen, viele von den Hauptern getötet und alles Volk geplundert, doch gegen einen Scheinheiligen Gehorsam, den dieser Stamm ihm versprach, wieder in Freiheit gesetzt. Eine Folge davon war jene bekannte4 Karawanenplünderung in dem Paschalik von Bajasid,wo viele Meschen, meist persische Kaufleute, umkamen, und alles Vieh und Waaren in die Hände der Räuber fielen, deren Prozess noch heut’zutage zwischen Persien und der Türkei nicht beendigt worden ist. Noch indiesem Jahre hat man die völlige Bändigung und Ansiedlung in bewohnten Plätzen dieser rauberischen Hordeleute der Dsalalenunter den drei benachbartenMächten mit rechtem Ernst verhandelt. Das ist die einzige Schattenseite, die man wiederum nur an einzelnen Stämmen und meist an dem gemeinen Manne, aber nicht an d e m g a n z e n V o l k e wahrnehmen kann; im Gegenteil haben die vorzüglichsten und edelsten unter ihnen nur aus Rache diese oder jene Missetat sich zur Schuld kommen lassen. Ihre Greueltaten gegen das armenische und nestorjanische Volk ist keineswegs als aus Fanatismus oder Nationalhaß geschehen [zu betrachten], wie man solche von Persern, Tataren und Türken mit aller Kraft

1 [die ein].

2 [eben solche].

3 [noch].

4 be[rühmtek

nachweisen1 kann, sondern bloß als Folge ihres Freiheitssinnes, ihrer unbeschränkten Macht, wie das Faustrecht des Mittelalters, welches sie, s e 1 b s t gegen ihre Glaubensbriider, die Turken, Perser und Tataren, ja selbst ihre Stamm genossen die К u r d e n, ohne alien Unterschied des Standes und der Religion, ausgeübt haben und noch in mögliclien Fällen 11noch immer ausüben, zu betrachten ist. Noch nie hat manein Beispiel deren gehabt, daß ein Kurde je/einen Christen zur Ableugnung seines Glaubens gezwungen, oder denselben deswegen verfolgt haben soli. Ja, was noch mehr sagen will als dies, sie töten nie mit Absicht, w i e d i e schändlichen Tataren, alle diejenigen, 2d i e sie plündern wollen, wenn die letzteri <ge gen> den Angriff der Ersten <sich> nicht mit bewaffneter Hand z u verteidigen suchen. Sie binden oft dem Angefallenen Hände, Füße und Augen, ziehen ihm alles aus, oft selbst Hemd und Hosen, oft geben3 ihm sogar ihre alten Lumpen und ziehen frohen Mutes von dannen. Diebstahl und Raubsucht ist zwar ein Hauptzug ihres Charakters, ihre beste Tugend, doch nie treiben sie diese Untaten auf eine so gemeine, schmutzige Weise, wie die Tataren und andere, gar <wie> christl<iche> Völker es zu tun pflegen. Ein Frauenzimmer, namentlich von fremder Nation, ist in ihren Augen gewissermaßen als eine geheiligte Person. Selbst in den fürchterlichsten Ausbrüchen ihrer Blutrache, wobei s i e keinem Menschen vergeben und <welche sie>von Generation zu Generation übertragen, bis endlich das gesuchte Opfer, oft mit Ausrottung einer ganzen Familie, ja eines ganzen Stammes, fallt, wenn eine ganze Truppe von bewaffneter Mannschaft in das Zelt oder das Dorf ihrer Feinde4 blutdurstend eindringt, ist der Anblick eines einzigen vermittelnden Frauenzimmers hinreichend, sie sogleich zu besänftigen und die ganze, Jahre lang genährte Rache für die Person derselben, gleichsam als eine Weihe zu schenken und alles auf immer5 vergessen zu machen. Ja, wenn der ärgste Feind, einer, der den Sohn eines Hauses umgebracht hat, sei es von welcher Nation es möge, 6den günstigen Augenblick gewinnend, sicli plötzlich in’s Haus seines Feindes,. oder irgend einesMulla, oder eines Agha , hinwirft, oder den Säbel grade über die eine Schulter hangend, denn sie hangen denselben in d<ef> Regel quer uber dieselbe, ein Stuck 12baumwollenesZeug unter dem Arme, zum Zeichen ihrer völligen Unterwürfigkeit und des vollen Bewußt seins, daß sein Leben von nun an seinem Gegner gehört, daher sie dieses Zeug als ihr Todeshemd mitzutragen pflegen, so [list] e г v ö1 lig gerettet; oder im widrigen Falle wird es als die schändlichste Mißetat angesehen, wenn der Gegner ihm nicht verzeiht; alsdann hat er s i c h zum blutgierigsten Feinde des ganzen Stammes <gemacht>, zu dem er selbst gehört. Ihr Edelsinn

1 nach[zü sei]weisen.

2 [welche]

3 [sie]

4 [fallt]

5 [zu].

6 [einen].

in solclien Fällen geht so weit, daß sie1 lieber ihren ganzen Stamm ausrotten lassen, bevor sie einen Zufluchtssuchtigen, wenn er a u c h von fremder Nation sein sollte, nusliefern. Hire Achtung gegen das weibliche Geschlecht, namentlich von fremder Nation, geht in's Unbegreifliche. Nie und ninimer mehr tasten sie die Unschuld, ja selbst<die der>verehelichten Frauenzimmer, a n, wenn selbst in einer Schlucht ihnen solche in die Händc fallen. Jahrelang behandeln sie dieselben mit der grofiten Achtung2, Liebe und Milde, bis entweder ihre Verwandten sie i hn e n abkaufen, oder sicli selbst freiwillig entschließen, mit ihnen in die Ehe zu treten. <Der> noclilebende und 100 j ä hrige Greis und der mächtigste Stammfürst der Silanli , der berühmte Hиssei nagha , welcher gegenwärtig in Kars seinen Wohnsitzt eingeschlagen hat, weil es ihm nie gefällt, einem russischen Bezirks<s>chef sein3 graues Haupt zu beugen und dessen Schloß4, Sohn, und Brüdersohne jetzt in unsrem Gebiete sich befinden, macht5 zur Zeit des Perserkrieges mit Rußland im Jahre 182513) zwei junge, schöne armenische Mädchen gefangen, führt sie nach Bajasidfür Ja h r e l a n g, und als keinen findet, der sie abkaufen6 gewо 1 1 t hätte, ruft einen armenischen Edelmann aus der G e g e n d zu sich, läßt die Mädchen nachfragen, ob sie des Willens seien, ihm E h e g a t t i n n e n zu werden und erst nach vollkommener Überzeugung von der Bereitwilligkeit d a z u ihrerseits, laßt sie mit sich trauen. Ein echt Rittersinn im vollen Sinne des Wortes.

Der nämliche Fürst bekommt in der nämlichen Zeit ein7 S c h r e i b e n von dem Pascha von Bajasidmit der ausdrücklichen Bitte, den 8Ü b e r b г i n g e r desselben, den berühmten ArtzaphziManuk,einen armenischen Edelmann aus jenem Paschalik, der9 durch Tapfer keit 13/ und Heldenmut so sich in der ganzen Umgegend berühmt gemacht hat, daß die Kurden selbst auch heut'zutage seine Taten besingen, seinen Namen mit dem grofiten Respekt aussprechen, woran ich selbst10 im vorigen Jahre, während unsrer Reise durch diese Gegend, ein Zeuge11 gewesen bin14), u n d der hauptsächlich durch seine heimliche Ko<r>respondenz mit den Russen während des per<sischen> Krieges so sich den Haß des eriwanischen Statthalters Hassan chanzugezogen hat, daB dieser mit der 12v о 1 1 i g e n Verwüstung seines ganzen Landes dem Pascha gedroht haben soil, wenn er den Manukam Leben lassen würde und dann dieser wiederum aus Schonung gegen seinen Liebling, eben deswegen zu Huss<e>inaghagesahickt haben soli, um nicht ein Täter und Augenzeuge seines Unfalls zu sein, ihn auf irgend einer Weise aus dem Wege zu schaffen. Kaum bricht er den Brief auf13,wird des Inhalts bewußt, so läßt er denselben fallen und ruft mit

1 [sich selbst].

2 [und].

3 Բնագրում՝ ihr

4 [und].

5 [zwei].

6 ab[zu]kaufen.

7 [Brief].

8 [Briefsteller].

9 [sich].

10 [Ze<uge>] 11 [deran]. 12 [ganzen]. 13 [undj.

Verzweiflung: «Welcher Zorn Gottes hätte ihm ein so fürcliterlichcs Verhängnis vorbereitet, Hand an das Leben eines solchen Helden zu legen. Sie hütten j a S a 1 z u n d В г о t in i t e i п a n d e г g e t e i l t». Und obwohl ei Bundesgenosse des pers<ischen> Sta11 halters, läßt ihn frei, urn aber niclit s i c h die Rache desselben anzuziehen, befiehlt anderen seiner Eeute, der Sache e i n Elide zu ma.chen. 1Eine bewaffnete Mannschaft, mehr als 30 an Anzahl, bewachen im Hinterhalte den Engpaß, wo Manukdurchgehen soli. Dieser, ohne die geringste Ahnung davon zu haben, zieht seinen Weg ruhig durch und kaum wird er seinen Verfolgern sichtbar, so2 kreisen diese den Durchgang und stellen sich zum Kampf gegen den Ankommenden. «Freunde, Waffengenossen, ruft dieser, ich sehe, was ihr im Sinnehabt, doch geziemt es nicht dem Kurdischen Namen und Edelsinne, heimlich und durch günstige Lage des Orts <einen> zu überwältigen, ja, gar zu töten. Kommt ihr alle heru<nter>15)und ihr soilt sehen, welcher als Sieger aus demKampfe <aus> gehen wirdb16).Ihr kennt mich und damit ist alles Gesag<te klar>». Augenblicklich stecken sie ihre Wallen ein und < > Worten: «Wer mit uns Salz und Brot geteilt <hat…..dem> können wrir unmöglich was zu Schaden tun. M<ögen Hassan >chan und der Pascha einander zerreiben. Wir <können den> Befehl unseres 14Fürsten insofern noch gut machen, <als ob> / du einen anderen Weg genommen und wir3 dich nicht gesehen hätten a). Charakteris.tisch 6snd noch manche andere Fälle. Einst wurde dieser Fürst vom Sardar18)gefragt Wieviel die Kurden wohI jährlich Haar schlucken? Eine Anspielung darauf, dafi die Kurden viel Käse essen, und worin viele Haare vorkommen etc19).

Ahnliche großartige Charakterzüge und Heldentaten werden von dem Häuptling und Fürsten des SibekischenStammes, dem berühmten Audalaghaund seinem Sohne Suleiman agha 7dessen Söhne8, die oben erwähnten Ibrahim und Schamdin agha, sich im vorigen Jahre nach dem russischen Gebiete begeben, in die tiefste Armut geraten, jetzt den Schutz unsrer edelen Regierung suchen, <um> ihre alten Ländereien und Vorrechte ihnen wieder zurückzuschenken, was auch gewiß geschehen wird. Die ganze Umgegend von Choi,Wan,

a) Doch wurde dieser* Edelmann, trot* aller Bitlen und Ermahnungen des Pascha, sich auf einige Zeit ars6 seinem Gebiete wegzubegeben, von Persern meuchelmörderis. h i n Sajasid selbst umgebracht. Man zeigt noch jetzt mit dor höchsten Verehrung die Stelle, wo er hingerichtet worden ist, und unsre großmütige Regierung hat dem Sohne des Helden den OificierrangverJiehenund[gibtl noch heut’zutage eine jahrliche Pension zur Belohnung lür die großen Dienste seines Vaters17)

1 [30].

2[ziehen].

3 [se<hen>].

4 [Fürst].

5 [dem].

6[ist].

7 [bei].

8[< l անընթ.>

Tabris,Urmia,Bajasid,Eriwanund Erzrumhatten wohl mehr als tausendmal die Heldentaten dieser Fürsten erprobt. Alles zitterte bei'm Ausruf seines Namens. Mit 100 Kurden seines Stammes hatAudalaghaeinmal das ganze Meer des Dschafar Chan s von Choi , ausmehr als 1 5.OOO Mann b e s t e h e n d, der späterhin sich nach Rußland flüchtete, unter den Lavatrümmern diesseits des großen Ararats , in einer Nacht, natürlich durch1 kluge Vorsichtsmaßregcln und2 die Gewinnung der günstigen Ortschaften, völlig vernichtet. Alles dies erzählen Armenier als Augenzeuge und nicht Kurden deren Angaben man als Prahlerei v i e 1 1 e i c h t ansehen könnte; doch die Ritter und Heldentaten seines Sohnes Suleiman aghasind3 weit interessanter und charakteristischer als hundert ahnliche Begebenheiten Die persische Regierung hatte diesen beiden Stammen; Sibky und Silanli, alsseinen Grenzfursten, viele Vorrechte verliehen und forderte von ihnen keine anderen Gegendienste, als daft die Grenzen seines Gebietes gegen die Tiirken schutzen sollten20). 4I h г e Schlösser stehen noch heutzutage im Surmalinischen 5Bezirke von der Provinz Eriwan als stummberedte Denkmäler ihrer ehemaligen Große. 15 Einst / stellt Suleiman agha im Beisein von HusseinchanSardar , des Jetzten pers<ischen> Statthalters von Eriwan, als des Oberhauptes des Landes, das ungesetzmäßige Verfahren eines in ganz Eriwandurch Tapferkeit und Grausamkeit berüchtigten tatarischen Häuptlings. des Samanchan's,. seines Nachbarn, zur Rede, daß er die Kurden von seinem Stamme an sich locke und ihnen Gegenschutz gegen ihren e i g e n e n erbmaßigen Fürsten versproche. «Halt das Maul, Esel du Kurde, erwidert ihm dieser, voller Verachtung, hast du nicht genug wie Esel bis jetzt geschrien»? «Das Kopftuch deines Weibes soll auf meinem Haupte bleiben, versetzte ihm Suleimanagha , wenn ich dir dies lassen werde» a). Kurz hieraul verläßt er alle seine Ländereien, Burg und Dörfer und zieht sich nach der Türkei hin b) HusseinchanSardargerät bei dieser Nachricht in die großte Verzweifelung und gibt den ausdrücklichen Befehl dem Samanchan, die Grenzen/seines Landes auf ’s scharfste zu bewachen. «Der alte Wolf wird seine Rache früh oder spät ausüben», ruft er in seiner Seelenangst und gibt7 seinem Vasa<l>len eine große Bestärkung seines Heeres. Ein Heer, bestehend aus 1500 Mann von Tataren, Persern

a) Das grofite Sehimpfwort für die Männer bei alien asiaOschen Völkern. Die Kurden bedienen sich eines noch gröberen Ausdruckes bei ähnlichen Fällen. Sie sagen nämlich: «Die Hosen deines Weibes soil auf meinem Haupt sein», weil* bei ihnen dies eben soviel heißt, als ein F։auenzimmer zu notzüchtigen, und sie nur bei ihren größten Erbit terungen den Frauen ihrer Feinde die Hosen herunter und ausziehen.

1 [die]. 2 durch]

3 [überaus].

4 [die].

5 [G<ebiete>].

7 [dem]

b) Dies ist die eigendiche Ursache, warum die Söhne dieses Fursten bi< jetzt, lb<rahim> und Sch amdin> agha bis zum Tode ihres Vaters, welcher vor p<aar> Jahren ohngefähr geschehen ist, sich immer in der Türkei aufgehal<ten> haben. und Kurden, bedeckt und bewacht die Grenze. Demungeachtet erscheint nach einigen Monaten der alte Wolf mit 500 Mann seiner besten Krieger und in einem Nu verwüstet alles bis auf’s Letzte. «Die Kurden zu plündern, die Adsam's niederzuhauen», soli sein ausdrücklicher Befehl gewesen sein. Samanchanflüchtet sich in der größten Verzweiflung 16 in’s Haus eines alten/ Weibes und versteckt sich in dem unterirdischen Ofen, Thundir genannt, worin man bei uns Brot backt. Ein Jesidaus dem Gefolge des Helden wird seines gewahr und dringt mit gezücktem Säbel in dasselbe Haus. Auf seine Frage, wo der Feind wäre, antwortet ihm die Alte mit den Worten, daß sie nicht wisse1. zeigt ihm aber mit der Hand, wo es sich verstecke. Wie ein Löwe wirft sich dieser auf ihn her, schneidet den Kopf ab und bringt denselben mit Jubelgeschrei seinem Herrscher zum Geschenk, der lange denselben vor sich hin und herwerfend, wieeinst Tomaramit Ciruses machte21), zuletzt an die 2Spitze einer Pike stecken zum Z e i c h e n des Sieges läßt und immerfort die Worte wiederholt: «Der Esel Kurde weiß wohl, wie er den Hund Adschamzu traktieren hat»!

In einer anderen Schlacht fallen in die Hände eines armen Kurdenjünglings aus dem Gefolge dieses ausgezeichneten Häuptlings e i n p a a г recht kostbare, mit Edelsteinen besetzte, in Gold gefaßte Pistolen und ein ebenso kostbarer Säbel. Ehe der junge Mensch sich umsieht, die Beute entweder zu verstecken oder dem Fürsten selbst 3darein zu reichen, wird der Fund von einem anderen seiner Gefährten verraten. Gleich läßt der Held alle seine Krieger zusammenrufen, läßt alle beide, den Jtingling und seinen Verräter bis auf’s Hemd und Hosen auskleiden4,ihre Kleider gegenseitig vertauschen und, nachdem sie wieder ganz angekleidet sind, steckt selbst eigenhändig die Pistolen in die Gürte seines jungen Kriegers, hängt den Säbel an seine Schulter mit den Worten: «Nicht Schätze und Kostbarkeiten, sondern Tapferkeit und Mut suche ich bei meinen К a m p f genossen; raube ich dir deine erste Beute, so raube ich m i t h i n alle Tugenden meines tüchtigen Kriegers». Zu gleicher Zeit läßt er den Verräter mit Schimpf und Schande von sich weg.

Ein anderesmal wird sein Heer plötzlich aus dem Hinterhalte angegriffen und durch die Übermut der Feinde zerstreut. Kaum hat er5 alle seine Schießgewehre losgefeuert, so sieht 17<von> einer ungeheueren Menge von/den Feinden sich umschließen, und ist genötigt, augenblicklich durch Weichen und Flucht6 eine günstigere Lage zu gewinnen. Ein heldenmutiger Jüngling verfolgt ihn so auf die Fersen, daß er keine Zeit mehr findet, seine Gewehre zu laden. Durch eine sehr sinnreiche List kommt er aus der Gefahr. Er wirft Waffen <und> Kleider einzeln von sich, sobald der Gegner sich an ihn nähert und bis dieser die

1 [und], 2 [Ste...].

3 [Geschenk daraus zu ma hen]

4 [vertauscnt]

5[Pesi] 6 [sein ]

Sachen nehmen und auf ’s Pferd steigen kann, gewinnt jener Zeit1 eine Strecke sich zu entfernen, bis endlich sicli in ein frisch bewässertes Kornfeid hineinstürzt, selbst davon geht, sein Verfolger aber.da stecken bleibt. Nachdem die Fehde ausgeglichen, schickt einen Abgeordneten zu der feindlichen Partie, läßt den jungen Helden zu sich einladen, stellt ihn alien seinen Kriegern und sogar seiner Familie als seinen eigenen Sieger vor, überhäuft ihn mit vielen Geschenken und Schmeicheleien und entläßt mit den Worten: «Suche auch du einen Helden so zu behandeln, wie Suleimanaghadich behandelt, wenn du einst dessen Ruhm 2e г n t e n wirst».

Unzählige dergleichen Charakterzüge könnte man aufstellen, wodurch3 sich das Kurdenvolk vor alien ihren Glaubensgenossen, selbst die edelen Araber und die gewiß sehr redlichen Türken miteingeschlossen, auf eine so merkwürdige Weise auszeichnet. 4Wir wollen zu ihrem häuslichen Leben wieder zurückkehren. So edel und lobenswert auch ihre Gesinnung und ihr Benehmen gegen das weib<liche]> Geschlecht ist, so sind sie die grausamsten Tiger gegen die Untreue desselben. Ein Weib, welches seine Ehepflicht verletzt, ein Mädchen, das ihr Wort gegen den Geliebten bricht, hat den5 s c h г e с к 1<i c h s t e n> Tod allein zu erwarten. Sie muß mit ihrem Verlobten fliehen. wenn auch Eltern und <Ver>wandte Feuer dagegen ausspeien. Die meisten Ehen werden nur durch die Flucht zu Stande gebracht. Kaum ist aber der Kjabin (d<as> h<eißt>: die Ehebedingungen) geschlossen, so wird das junge Paar durch diejenige Partie, bei der es Schutz gefunden, zu ihren Eltern geführt und alsdann auch von diesen besegnet., 18 Ein junger Kurde verliebt sich in die Tochter seines Nachbarn, welche aber <ihn> keiner Aufmerksamkeit würdigt. Lange bestürzt von ihm, entdeckt sie ihrem Вruder das Geheimnis, der wiederum ein fixer Junge, ein Narrenpossen mit i h m zu spielen sich vornimmt. 6Er kommt verkleidet einmal an7 die Haustüre, überredet den Verliebten Tollkopf, ihn wegzuführen, was auch wirklich geschieht. Er flieht mit ihm zu einem mächtigen Häuptling, entdeckt ihm sein Liebesabenteuer und bekommt das Versprechen, seinen Wunsch g 1 e i c h d e n folgenden Tag auf’s Beste erfüllt zu sehen. Das verweinte Mädchen wird der Familie des Hausherrn anvertraut, und beim Schlafergehen äußert die erwachsene Tochter desselben den innigsten Wunsch, mit dem Gaste zusammenzuschlafen, was ihr auch von der Mutter eingewilligt wird. Man vergessees dabei nicht, daß Bräute bei allen asiatischen Völkern sich8 die größte Schande halten, sowohl vor, als nach der Trauung ihr Gesicht selbst ihren weib<lichen> Verwandten zu zeigen und sind in der ganzen Zeit tief verschleiert. Selbst die 1 [und]:

[erwe*...]

[man]

[So vicl]: 5 [<1 անընթ.> Schicksal]. 6 [Sie| 7 [ihr]. 8 [als).

2
3
4

nächsten Verwandten müssen mit Geschenkcn und Versprechungen erst zu der Ehre gelangen, sie zu entschleiern. Die Tochter des Hauses, um den Gast recht 1ieb zu gewinnen, sucht auf alle mögliche Weise, ohne irgendwas Arges darunter zu ahnen, sie zu umarmen, zu küssen etc. Wie groß war aber ihr Entsetzen, und zu gleicher Zeit ihre Überraschung, als sie,statt eines Mädchens, einen kräftigen Jungen entdeckt. Das sonderbare Ereignis als eine Bestimmung des Scliicksals, woran alle morgenlandischen Völker sehr fest glauben, ansehend, geloben sie sich gegenseitige Treue und in derselben Nacht führt das Mädchen die besten Pferde ihres Vaters aus dem Stall, sattelt sie ganz hurtig und fliegt mit ihrem Geliebten zu einem anderen, noch mächtigeren Häuptling, als ihr Vater es war. Sie erreichten allein ihren Wunsch in derselben Nacht, hingegen Vater, und der betrogene Bräutigam mußten eine sauere Miene zum guten Spiele machen!/

19 Sehr früh schon, ja selbst im 10 ten Jahre werden die Ehen unter1 jungen Leuten geschlossen. Nur die Großen und Reichen erlauben sich zwei Frauen zugleich zu haben, obwohl die mohammedanische Religion ihnen es zuläßt. Auch die Kurden vertauschen ihre Frauen nicht so leicht mit einer anderen, wie die Tataren es so häufig zu tun pflegen. Die Frauen der Großen schmücken sich auf’s Eleganteste mit den kostbarsten Stoffen und Zieraten von Edelsteinen, Gold, Si1ber und Perlen, und pflegen sich auf's Üppigste durch eine Menge von Sklavinnen und Knechten, und durch ihre völlige Untätigkeit; hingegen2 s i n d alle die Beschwerden und Hausarbeiten in dem Hause3 des gemeinen Mannes das Geschaft ihrer Frauen: Weben, Stricken, Nähen, Holzhacken, Wassertragen, ihr Lasttier auf und abzupacken, ihr Zelt aufzuschlagen und wieder zusammenzupacken4, mit einem Worte alles, was im Hause geschieht, ist das Werk der Weiber. Sie5 wirken die schönsten Teppiche, Filzdecken und andere6 Z e u g e aus7 Wolle, deren Farben sie selbst zubereiten, und sind dabei hurtig, lustig, frei im Umgange s о g a г mit Fremden, untersetzt, stark und korpulant, 8m e i s t aber auch entsetzlich häßlich, doch dienstfertig und zuvorkommend. Ein Fremder braucht nur vor ihrem Zelte zu erscheinen, sogleich umschlingen sie ihn von alien Seiten selbst im Beisein ihrer Männer, was b e i alien morgenländ<ischen> Völkern so verpönt ist. Namentlich, wenn man den Spaß machen würde, manche Spielwerke und Kleinigkeiten ihnen vorzuzeigen, oder gar zu schenken, so wird er bald überdrüßig von ihrem Zudringen werden. Im Winter, wo sie in getrennten Kammern wohnen, wird man dieses Glücks nicht teilhaftig. Von ihren poetischen Talenten habe ich früher gesprochen. Sie singen mitten auf’m Felde, wenn sie nach dem Wasser9 o d e r der Vielrweide gehen. Ihre Sittenreinheit ist im höchsten Grade bemerkens u n d b e w u n d e r u n g s w e r t. Wie Amasonnen

1 [den].

2 [ist].

3 [von]?

4 [zu].

5 stricken].

6 [Kleidungsstücke für]

7 [der]. 8 [oft]. 9 [und]

ziehen sie oft, wie 20ihre Männer bewaffnet und gekleidet, auf das Schlachtfeld / und verrichten nicht wenig Heldentaten. als die ersten. Nach der Meinung der Kurden ist ein Frauenzimmer dasedelste Pferd, man muß sie p f 1 e g e n, s c h ü tzen, aberauch immer im Zaun halten, damit sie ihren Bücken keinem andern zukehren sollen, sonnst kommt man mit ihnen zu kurza) . Man hat Tausende von Beispielen, daß Kurdinnen mitten auf’m freien Felde, bei den schwersten Arbeiten ganz allein niedergekommen <sind> und Kind, Holz, Wasser m i t s i c h zusammen nach Hause gebracht haben. Kann man einen anderen noch besseren Beweis der Sittenreinheit1 e i n e s Volkes auffinden?23) Nur2 hierin und darin noch weicht dies Volk von dem Rittergeist des Mittelalters ab, daß es <sich> keiner Anstrengung, selbst für die Nahrung seiner Familie, nicht unterwirft. Der gemeine Mann tut nichts weiter im Hause, als das Vieh z u weiden, Hirtendienste den Reichern ihres Volks oder anderen Völkern zu leisten, Vieh, Butter, К ä s e u. d. g. auf den Markt zum Verkauf zu bringen und sich Kleider zu kaufen, wobei sie äußerst ungeschickt sind. Oft sitzen sie tagelang vor den Buden oder mitten auf dem Marktplatze selbst, und brechen sich gemeinschaftlich den Kopf um die einfachste Rechnung in's Reine zu bringen, hauptsächlich, wenn sie russische Münzen auf die einheimische reduzieren wollen. Daher haben sie auch in jeder Stadt ihre e i g e n e n Kunden, von denen sie auf keine Weise abkommen. Nie machen sie Kaufgeschäfte mit den Tataren, die sie hassen, sondern mit den Armeniern, die sie vom] Herzen liebenb) . 3Auf Raub auszugehen, Kampf und Rittübungen anzustellen, oder in der größten Untätigkeit bald bei diesem, bald bei jenem Nachbarn, meist aber bei ihren Häuptern und Stämmfiirsten die schöne Zeit durch Tabakrauchen, den sie sehr lieben, durch Kaffeetrinken, welches ganz nach türkischer Art geschieht, und tage ja monatelang so zu schwatzen, das ist ihr liebstes und vornehmstes Geschäft, wenn man a 1 1 e s dies Geschäft nennen könnte. Der Winter ist für sie die grausamste Jahreszeit, weil sie ihrer Freiheit beraubt sind, und unter dem Vieh, und nicht im Freien atmen konnen, was ihre ganze Existenz ausmacht. Sie haben sich so gegen die rauhe Witterung abgehärtet, daß

a) Europäische Leserinnen mögen mir wegen solcher zu groben Vergleichung verzeihen. Auch der Kurde vveifi, was weiß ist, nur in seiner Art22).

b) Ich spreche dies nicht aus Nationalliebe oder Parteilichkeit. Selbst die Schiiten die ärgsten Feinde des Christent urns, die nie das4 Wasser eines Christen trinken, haben den festen Glauben, man sei mit keinem Volke im Handel und Wandel und in Geschäften sicherer als mit den so allgemein in dieser Hinsicht verpönten Armeniern. Es gab auch eine Zeit, und dies nicht lange her, wo ein Tinlenflecken, den die Armenier auf ihrem Schuldschein5 aufdrückten, mehr galt, als die jetyigen Wechselpapiere. Was soil er tun, wenn er sieht, daß voile Bärsen mehr zu >agen haben, als alle modernen Rechtsgründe!

1 [dieses].

2 [darin].

3 [In frei].

4 [aus]

5 Բնագրում՝ Schuldenschein.

sie mitten in dem strengsten Winter, bei einer Kälte von 20 25 G. R. oft baafuß, mit nackten Beinen und dergleichen Brust umhergehen, ohne die geringste Unbehaglichkeit. Diese Ausdaner besitzen die Frauen in einem noch höheren Grade. Arzte kennen sie in ihrern Leben niclit. Einige einlieimische Krankheiten wurden1 von den alten Weibern durch Kräuter geheilt. Wunde verstehen sie, wie alle asiatischen V ö 1 k e r, am besten zu behandeln. In ihrern Greisenalter sind sie eben so munter, kräftig, mutig, wie Jünglinge anderer Nationen, wenn gar niclit v i e 1 mehr. Ein Alter von 120 130 ist keineswegs eine Seltenheit. Iin Gegenteil, die meisten erreichen ein sehr hohes Alter.

Auch haben sie einen ganz eigentümlichen Tanz, den sie bei Hochzeiten und son st i gen Feierlichkeiten unter Gesang und asiatischer Musik aufführen, Männer wie Weiber zusammen sowohl als auch einzeln, schliessen sich aneinander Hand in Hand, bilden eine Runde und mit gewissem Takt fangen sie denselben erst langsaman, all mählichaber in wilden Sprüngen und Fortschleppen geraten sie in Extase, daß man dabei Beine und Knochen brechen kann, wenn sie geradenicht kurdische sind.

Männliche Würde, ein emstes, ausdrucksvolles, ehrfurchtserregendes Außere, hoher, stämmiger Wuchs, breite Brust und Schulter, starker Knochenbau2, kupfergelbe Gesichtsfarbe, feuerige, große Augen, hohe Stim, große, krummgebogene Adlernase, mit einem Worte ein Riesenantlitz, wenn ich mich so ausdrücken darf, geben den Kurden beim ersten Blick zu erkennen. Ihr meist scharlachroter Turban, welchen sie mit vielen bunten Tüchern umwickeln, ihre eben von derselben Farbe, <mit> tuchenen, meist mit seidenen oder wollenen Schnüren verzierten Jacken, denn lange türkische Kleider tragen nur die Großen, ihr breites weißes Scharwar geben ihrer R i e s e n g e s t a l t ein würdevolles 3A n s e h e n, einen m a jestätischen Anstand. Ihre vorzügl<ichsten> Waffen sind Pistolen, Säbel, Schild, Karabinen 22und die schönsten/ aus kcstbarem Rohr bestehenden und oberhalb mit einem starken4 Büschel von Federn geschmückte Pike, die sie sehr geschickt zu handhaben verstehen. D e г Flinte bedienen <sie> sich sehr selten. Alle ihre Waffen sind nur auf Angriffe und persön l<iche> Tapferkeit berechnet worden. Ein Regiment von Kurden in ihren vollen Paradekleidern und Bewaffnung würde, glaube ich, die Ehre eines schönen Garderegiments streitig Machen. Früher, als sie noch unabhängig lebten und ihre Freiheit mit fester

1 ]durch].

2 [eine].

3 [Ansiande den schwersten, ehrwuidigbtenl.

4 [Kra<ftigen >]?

Faust zu1 behaupten hatten, führten sie auch eine Art von Trommel, ohne Blaseinstrumente, dem asiatischen ähnlich. Die beiden oben erwahnten Häupter des Sibikischen und des Silanischen Stammes hatten Macht auf Leben und Tod ihrer Untertanen. Nur diese beiden Fürsten allein hatten unter vielen anderen Häuptlingen das einzsge Vorrecht ein s<o> g<enanntes> arabischesZelt aufzuschlagen, was s i c h durch seine dunkelschwarze Farbe vor alien übrigen ausgezeichnet haben soil, und welches dieselbe Bedeutung bei diesem Volke hat, wie Porphyre und andere Auszeichnungen, welche nur Könige allein tragen können. Aber mals ein Beweis, wie sehr dies Volk mit den Arabern verwandt sein muß.

Die Gastfreiheit dieses Volks ist im ganzen Orient sprichwörtlichn bekannt. Selbst die gegen sie so feindseelig gesinnten Tataren und Perser 2m ü s s e n diesen Vorzug ihnen mit Bedauern zugestehen. Sie betrachten den Gast wie einen Abgesandten Gottes und suchen auf alle Weise, wie sie nur können, denselben bestens aufzunehmen. Man erzählt von ihnen, daß sie auch selbst ihren Gast auf den Straßen plundern3, damit kein Fremder sein Hab und Gut in die Hände kriegen soil. Auch sollen sie bei Fremden nie das Rand des Brotes, sondern4 die Mitte essen, damit sie späterhin, wenn sie denselben plündern wollen, was wohl leicht geschehen kann, mit reinem Gewissen schwören zu können: sie hätten das Rand seines Brotes nie berührt, ein Zeichen der größten Freundschaft nach den Begriffen dieses Volkes. Um einen 23richtigen Begriff von der / Gastfreundschaft desselben zu geben, muß ich folgende Scene niederschreiben, die ich im Hause von Ibrahimagha , dem Sohne jenes berühmten Helden, den ich zuletzt schilderte, vorfand. Man wußte schon vorher, daß ich ihn besuchen will. Kaum zeigte ich mich bei seiner Türe, sogleich trat5 ein rüstiger Kurde [m i r]entgegen, wurde vom Pferde beinahe auf den Händen desselben heruntergetragen und von einem Diener, der ihm folgte, in |die Stallstube geführt. Mein Erscheinen daselbst setzte alles in Bewegung. Ich fand eine Menge Menschen davor. Alles stand auf und strömte mir entgegen, selbst den Ibrahimaghanicht ausgenommen. Der eine zog mir die Stiefel aus, zwei andere hielten mich an beiden Armen, so daß ich nicht wußte, wie ich mich benehmen sollte. Die Bewillkommnungsredensarten gingen vom Munde zu Munde, aber mit einer Herzlichkeit, die ich selten irgendwo gefühit habe. Oben an einem Winkel, wo der Wirt selbst seinen untastbaren Sitz haben mag, hatte man Teppiche, weiche Bettzeuge und an beiden Seiten desselben große Kissen hingesetzt. Hier müßte ich meinen Platz einnehmen.

6Links von mir saß der freundl<iche> Wirt selbst, vor mir ein Greis

1 [erzwin<gen> ]?

2 [können]

3 [in dem sie s…]

4 [erst].

5 [mir].

6 [Mir zu]

von ungeheuerer Größe an Wuclis. Einige standen immerwabrend auf Beinen, und zwei junge Leute hinter mir, um mir Pfeife und anderes Nötige einzureichen. Anfangs glaubte ich, dies wären seine Diener; wie groß war aber mein Esrtaunen, als ich nachher erfuhr, daß die meisten von den Anwesenden die1 Familienglieder des Hauses waren. Ich fand sie alle in der Freude trunkenauch wegen des schönen Geschenkes und der Iiebevollen Aufnahme, deren der junge Bruder des Wirtes Schamdinagha bei Seiner Erlaucht, dem Fürsten und väterl<ichen> Statthalter von Grusien teilhaftig geworden war24). Rührend war ihre kindlichen Freudensäußerungen und herzvolle Mitteilungen2, von den Herablassungen und Güte, womit Seine Erlaucht sie behandelt hatte. Wohl dem Lande, dessen Herrscher, wie die Gottes Sonne, seine milden wohltätigen Strahlen auch in solche finstere 24 Winkel 24herabsendet!/ Mitten unter solchen wonnevollen Unterhaltungen machten der eine Bruder Tee nur meinetwegen, denn sie trinken keinen, der andere Kaffee auf türkischer Art, der dritte reichte Pfeife etc. Kurz darauf brachte man das Essen 3a u f großen, platten, kupfernen Schüsseln. Es bestand aus einer Reissuppe mit zerhacktem Fleische gekocht, Spießbraten, Käse und dem in Orient allgemein beliebten Plav, und nicht Pilov , wie die Europäer es unrichtig nennen. Drei solche Schüsseln standen in der Mitte der Stube, und von einer jeden aßen 4 5 Menschen. 4Auch den Brandwein hatte man meinetwegen ilicht vergessen und aus 5e i n e m entiegensten Dorfe herbeigeschafft. In kurzer Zeit war alles satt, nun kamen andere Parteien und machten sich auf die6 Schüsseln her, bis alles geleert wurde. So sollen ihre Gastmähler zu jeder Zeit sein. Bei dem Vater meires liebenswürdigen Wirten und dem Fursten Husseinagha25)sollen tagtäglich einige Hundert Menschen gespeist haben. Der ganze Abend wurde7 i n Singen, herzlichen Gesprächen, Kaffeetrinken, Rauchen zugebracht, wobei sie auch ihre Andacht verrichteten.

Hier entwickelten sich die meisten von meinen Ausforschungen fiber die Kurden, Liedersammlungen etc. Scenen der Art findet man auch bei anderen asiatischen Völkern, doch auffallend und höchst bewunderungswürdig werden für mich, der ich selbst ein Asiate bin, folgende. Wie man<sich> schlafen legte, das laßt sich wohl denken, dcch was will man dazu sagen, daß so ein rohes Volk, dessen Fußtritt und Stimme, wie Pistolenschüsse knallen, den folgenden Morgen, als eben der Hahn das letzte Mal gekräht hatte, die natürl<iche]> Uhr aller Dorfbewohner, wieder in diesel be Stube drang, Feuer machte, beinahe über zwei Stunden hin und herging, plauderte, lachte, alles aber mit einer solchen Vor und Umsicht tat, daß man nicht das geringste Geräusch, sondern8 ihr Fliistem allein wahrnehmen konnte, um nicht den Gast im Schlaf zu stören. Herrliches Volk! Herrliche Sitten!/

1 [nächsien].

2 [die], 3 [an].

4 [In kar...|.

5 [deml 6 [Schl...].

7 [mit]. 8 [ich].

25 Man wäre im Unglück, namcntlich die elendste Kreatur, man wird gleich winseln, klagen, murren gegen idle Walt, ja gegen d i e Gottheit selbst, alle die eingebildeten Vorzüge, große Tugenden und die Undankbarkeit der Menschen aus seinem Munde weit und breit auftischen selien. Während dieser zwei Tage meines Aufenthalts in diesem achtungswerten Hause wurde nie eine Silbe von den Hausgenossen selbst über ihren früheren Glanz und die jetzige Armut zur Sprache gebracht, so daß ich immer im Irrtum bleiben mußte, einen gewöhnlichen Kurdenhäuptling gesehen zu haben. Nur dann und wann wurde mirdie leiseste Anspielungdarauf gemacht, obman i h re Landereien und Gemeinden ihnen wieder zurückgeben1, Oder ob ihre Fir wane und Dokumente, die vom2 Schach und der Pforte erha1ten haben, ihnen was helfen werden. Wie groß war aber mein Erstaunen, als mir ein bekannter Armenier aus der Gegend3, b e i dem ich hierauf einkehrte26), um meine Nachfragen und Nachrichten über dies Volk zu ergänzen, die Augen aufmachte, bei wem ich so 1 i e b e v о 1 1 bewirtet worden war. Selbst in diesem tiefen Elend, denn alle seine Kurden haben sich von der Türkei aus zerstreut und hirtenlos sich anderen Häuptlingen unterworfen und nur die Regierung vermag allein sie wieder unter den Schutz ihres Fürsten kommen zu lassen, selbst in dieser Armut, denn er wird von den umliegenden Dörfern, Armenier und Kurden, aus Dankbarkeit gegen ihre frühere Wohltat unterhalten, wollte mir dieser edle Mann noch ein Pferd zum Präsent machen, um nicht die Ehre seines Hauses zu verletzen!a) Einen schönen Neujahrabend, wie selten irgendwo, habe ich diesmal4 unter dem Obdach dieses edelen, durch Schicksal aber so hart gemißhandelten Mannes, unter so Iiebenswürdigen, anspruchslosen Menschen zugebracht und die schöne Lehre erst von ihnen angenommen, wie man a u c h im Unglück groß sein kann!/

26

J E S I D E K5

Haben wir erst die Kurden einigermaßen kennengelernt, so wollen wir unsre Aufmerksamkeit einem Volke zuwenden, dessen Ursprung, Originalität und namentlich religioser Zustand viel rätselhafter, viel merkwürdiger und eigenfumlicher, als jeeinrs anderen Volks auf der ganzen Erde ist. Es sind die s<o> g<enannten> Jesiden.Alles, was von

a) Natürlich habe ich dasselbe unter verschiedenen Vorwänden abgewiesen und durch einen glückl < ichen > Zufall meine Dankbarkeit end Yerelnung gegen ihn durch die Tat erwiesen. Mein zweiter Wilt, der Armenier, hatte aus der Türkei einen schönen asiatischen Mantel kommen lassen, an dem alle Kurdenhäuptlinge versucht weren und denselben mit Bitten besturmten, ihnen gegen jeden mögl < ichen > Preis abzutreten. Auch ibr<ahimaghahatte den Wunsch geäußert, doch dutch den völligen Mangel an Finanzen sich darin gefügt, sein Begehren darnach zu dämpfen. Mit diesem erwünsdhten Gecbenk suchte ich ihm zu beweisen, daß ich seiner so herzlichen Freundschatt würdig bin.

1 [wird].

2 [Pers <ischen >].

3 [zu].

4 [in diesem]

5 Բնագրում՝ Jeziden.

den Kurden gesagt worden ist, besitzen diese in einem noch höheren Grade; a n Physiognornie, Lebensweise, Traclit, häus liche Einrichtung, Verteilung an Stämme stehen ihnen gleich, an Mo г d Raub und H a b s u c h t1 , an Schelmereien jeder Art nach, hingegen, an Tapferkeit, Mut, Ehrlichkeit, Treue, Redlichkeit, Gastfreundschaft und an alien möglichen edlen Zügen viel, viel höher, a 1 s j e n e. Ein Jesid kann sich mit 10 Kurden messen, und wo2 j e n e г erscheint, weicht dieser mit Klugheitund Vorsicht aus, wenn er mit heiler Haut davon kommen will. Eben dieser ihrer außerordentlichen Männlichkeit verdanken sie auch ihre bisherige Existenz und die Rettung i h r e s Glaubens. So wenig an Anzahl und so zerstreut, wie sie leben, umgeben, verachtet,3 verhaßt und verfolgt von so vielen barbarischen, fanatischen Völkern, wie Türken, Perser, Tataren Araber und Kurden selbst, konnte unmöglich irgend ein Volk so viele Jahrhunderte hindurch sich so aufrecht erhalten, besäße es nuг diese Tugend nicht. Nicht wenig haben auch die Festigkeit ihrer Wohnörter und ihr4 Nomadenleben dazu beigetragen. Mit keinem anderen Volke unter ihren Nachbarn halten s i e sich so fest zusammen, machen gemeinschaftliche Sache, als nur mit Armeniern, die sie Brüder27) nennen a). Man sollte kaum glauben, daß auch die Armenier irgend wo ihrem alten kriegerischen Geist beibehalten hätten. Dieser Glaube kommt daher, weil man nur denjenigen Teil dieses Volks kennt, welcher ansaßig ist5, eine beständige Lebensart führt und Ackerbau und Gewerbe treibt. Hingegen sind sie in Berggegenden von Hocharmenien, dem jetzigen Kurdistan, im Nichts von Kurden zu unterscheiden. Ja, was noch auffalend und noch seltsamer vorkommen mag, sie sollen in den6 Talgegenden zwischen den jetzigen türkischen Provinzen, Gaisar und Adana , in dem Bezirke, Seithunund Mamschgenannt, bis zum Einfalle von Raschid Pascha ՝ ungefähr vor 10 Jahren, ein selbständiges Fürstentum gebildet und alien ihren Nachbarn und Angrei fern 27immerfort Trotz geboten haben28). Eben dieser Pascha, der die Kurdenstämme teils g änz

a) Wunder der Tapferkeit und desHeldenmutes haben noch in neuerer Zeitdei Jesidenhauptling Mirsaaghaund der armenische Priester Po go s, jeder mil seiner Gemeinde nah an der Fesiung von Rad<Co swan, nicht weit von Mussul gegen ein Heer von 3 0.0 0 0 Mann stalk, von Turken und Kurden zusammengeschaart, im Jahre 1828, wie ein Augenzeuge es erzählt. gczeigt. urid mit weniger Mannschaft dasganze Heer heinahe vcrnichtet, was man in einem kurdischenLiede bes ungen hat, welches ich nach her hinzu beifiigenwerde, doch istendlich dem Raschi d P ascha im Jahre 1833 es gelungen, sie sowohl, als viele Kurdenstämme unter türkischc Bob mäßigkeit zu bringen.

1 [und]. 2 [dieser]. 3 [und.] 4 ihr[en]. 5 [faste]? 6 [Pr<ovinzen].

lich vernichtet teils zerstreut und die Überbleibsel zur / Ansäßigkeit und1 Z i n s b a r k e i t gegen die Pforte gezwungen, hat noch v i e 1 schrecklicher und grausamer mit den Jesiden verfahren miissen, daß diese außerdem noch, ohne alles Erbarmen, dazu angehalten wurden, ihren Glauben abzuleugnen. Heldenmutig hielten s i e alle Versuche und Angriffe ihres Anfechters, haufenweise2 fielen sie3 a 1 s Opfer für ihre väterliche Religion, nur wenige Feigherzige ließen sich zum Islam überführen, die übrigen, welche noch am Leben blieben, begaben sich meist in’s russische Gebiet, 3i n Armenien und genieBen <hief> harmund gerauschlos, ihre voile Freiheit in jeder Hinsicht. Doch sollen nochviele Familien in der Türkei und in Persien leben, natürlich aber unter strenger Aufsicht.

Zu den nachteiligsten Ziigen ihres Charakters gehört der Diebstahl» den e i n jeder Jesid als eine von Heiland erlaubte 4g e s e t z l<ic h e> Handlung treiben muß, weil, wie sie sagen, einer von ihren Glaubensgenossen habe einen von den Nägeln, womit der Erlöser5 am Kreuze6 angeschlagen wurde, gestohlen und eben deswegen eine vöIlige Vergebung, e i n Privilegium für diese Untugend von Ihm selbst im Voraus fur das ganze Volk erhalten. Auch bei diesem privilegierten Geschäfte, wie in alien, gehen sie sehr mäßig zu Werke. Verirrtes Vieh allenfalls, oder von sich selbst in die Hände g e f a 1 1 e n e Dinge erlauben sie sich heimlich wegzuklemmen. Taschendieberei, oder dergleichen Umfug, 7d i e die Tataren und andere Völker es zu tun pflegen, 8welche bei jederm Gelegenheit mit Vorsatz jemanden anfallen, oder des Nachts in jedes Haus eindringen und mit Mord und allerhand Greueltaten ihre Unzucht treiben, sind ihnen ganz fremd. 9Auch darin nehmen sie die Armenier aus. Wer von diesen was aneignet, nvird von der ganzen Gemeinde total ausgeschlessen. Daher ist ihnen alles heilig und untastbar, was diesem Volke gehört. Ja, sie geben diesem ihr eigenes viel eher und schützen sein Hab undGut mit Aufop ferung ihres Lebens, als daß sie von ihnen was wegnehmen. Ihre Sittenreinheit und vorzügliche ihre Achtung gegen d<as> weib<liche> Geschlecht anderer Nationen übersteigt alle Maßen und Begriffe. Das bloße Ansehen schon wird von ihnen als die großte Sünde betrachtet. Ein Dorfälteste, ein Armenier, erzählte mir folgende Geschichte, deren er selbst ein Augenzeuge gewesen ist. Die hübsche Tochter eines reichen Kurdenhäuptlings verliebt sich in einen jungen Jesiden von schönem Aussehen, dem 28Bedienten des Armeniers. Alles11 bietet die liebreizende Nympfe / auf, um den jungen Menschen an sich zu ziehen: durch Lieder und Geschenke, durch Anerbietungen aller Art

1 [w…]

2 [zum].

3 [in das jetzige Russisch ].

4 [fomme].

5 [gek<...>].

6 Kreuz[hettJ.

7 [wie]

8 [die].

9 [Von Armeniern].

11 [ist ein). [Kun ՝ tgriffe].

suclit sie denselben anzulocken, doch verge bens. Sobald der Jüngling ihre Stimme hört, oder sie gar s i c h an i h n nähern sieht, läßt alles im Stiche und mit furchtbarem Umritten läuft er davon. Endlich überdrüssig den unaufhörlichen Nachstellungen und Verfolgungen des jungen Mädchens, verläßt er Jahresgehalt und das Haus seines Herrn, seiner Eltern und läuft über die russische Grenze, սա sich von diesein Schmach zu befreien. Man biete einem Jesiden alle Schatze der Welt und man wird ihn dennoch mit keiner Art dazu kriegen, diese heilige Sitte zu verletzen. 1Selbst eine Badstube besuchen sie nicht, weil da eine unsittliche Handlung verübt sein к a n n29). Ein i hnen einvertrautes Gut, sei es was es wolle, kann man nach vielen Jahren sogar ganz unversehrt wieder erhalten. Haben sie hingegen ein Pferd, einen Ochsen, eine Waffe und d<ef> g<leichen> Dirge jemandem geliehen, und es geht verloren oder verunglückt sich auf irgend eine Art, von w e l c h e m W e r t e es auch sein mag, so dürfen sie keine Kopeke dafür abfordern2, weil solches Unglück als Gottes Fügung angesehen wird. Fordert3 man von einem Jesiden, meinetwegen, einige Hundert Rub<er>, ist er im Stande dieselbe zu geben, 4so zahlt er sehr gern aus und man kann sie mehrere Jahre lang in Händen haben, ohne einen Heller Prozente zu5 zahlen, was in ihren Augen als das größte Verbrechen 6g e h a l t e n wird.

Frage man a b e г woher und von wem dies Völkchen entstanden und abgestammt ist, wer ihm diese herrlichen Grundsätze so tief eingeprägt hat, da hört alles Nachsinnen, Nachforschen und alle Mutmagserägt leider auf. Alle7 Völker, welche ihm nahstehen und ihre Nachbam gewesen sind, dasselbe als Teufelsanbeter verachtend und verschmähend, haben jede Gemeinschaft mit ihm mit dem bittersten Haß und Fanatismus vermieden. Auch die armenische Geistlichkeit, 8i h r e zahlreichen Historiker9, die einzige Inhaberin geschichtl<icher> Lieferungen von alien a s i a t i s c h e n Völkern, schweigen beinahe ganz oder geben unzuverläßige Nachrichten über dies Völkchen, Doch davon später30)./

29Die Religion dieses Volks ist ein Gemisch von christl<^ichen^>, mohammedanischen und hebräischen Lehrsätzen10 und Gebräuchen. Ein höchstes Wesen, eine einzige allmächtige Gottheit, der Urheber und Regierer alles Sichtbaren und Unsichtbaren beten11 und erkennen sie in derselben Reinheit und Vollkommenheit <aո>, wie alle Christen und Mohammedaner, die sie12 mit dem arabischen Namen Allah nennen, weil sie selbst keine

1 [Thamuragha , der jetzige Jesidenhäuptling in Armenien, als er im vorigen].

2 [wenn esj.

3 [Sie].

4 [so].

5 [hab].

6 [angesehen].

7 Alle[s].

8 [die einzigen].

9 [dieses Volks].

10 [Grundjsätzen 11 [sie]. 12 [wie die].

eigene Sprache haben, und das Kurdische als ihre Müttersprache betrachten. Auch sprechen sie das Armenische ganz fertig, weil sie immerfort unter ihnen leben. Den Heiland sehen und verehren sie als das Licht, den Atem Gottes, welcher auf die Welt kam und aus der Brust Maria , und nicht aus dem Leibe derselben, die menschl<iche> Gestalt annahm, um den Menschen sicht bar zu werden, sie zur Wahrheit und Gottesverehrung zu führen; und nachdem Er diese Bestimmung erfüllt, ließ sich von Menschen für seine Religion kreuzigen und1 verwandelte sich wieder zur Gottheit selbst, ohne gestorben, begraben zu werden, was sie als eine Gotteslästerliche Ansricht durchaus verwer<f>en und als eine der Gottheit unwürdige Eigenschaft ableugnen. Wer daher unter ihnen das Kreuz anbeten und dasselbe gar mit Fluch balgen wird, wie die Mohammedaner es zu tun pflegen, der muß 40 Tage lang sich zur Strafe an seinem Hause einsperren. Niemand darf m i t ihm verkehrenkein Licht, kein Feuer ihm, jakeinen Gruß geben2; denselben rasieren, und angeschoren und angekammt,. und von der ganzen Gemeinde gänzlich verlassen, muß er diesen Termin aushalten, bis er sich wieder zu den Seinigen zahlen kann. Ihr Gebet verrichten sie, das Gesicht, wie alle Christen, gegen den Sonnenaufgang zugekehrt und3 beide Hände vor’s Gesicht gehalten, oft auch mit denselben die Erde berührend, zum Zeichen ihrer Kniebeugung. Nur des Morgens, also nur einmal am Tage beten sie, und zwar mit den Worten folgenden Inhalts: «О, du, allermächtiger Schöpfer, der du alles in der Welt bist und regierst, deine Geschöpfe wie ein gütiger Vater beschützst und verwaltest, sieh auf uns gnädig an, bewache uns von4 allem Bösen und Übel. Du bist Gott, Jesus und5 alles, was Heiliges im Himmel und <an der> Erde gibt» etc. 6Gebetformeln, wie alle Morg<en>länder, haben sie nicht, und zwar deswegen, weil sie mit allem Recht behaupten: Gott sieht in’s Herz und nicht auf die leeren Worte, und ein jeder muß Ihn so anrufen, wie er Ihn selbst begreift und kennt, und was er selbst wünscht und bitten will. Den Donnerstag halten sie für ihren Sonntag und feiern denselben nicht mit besonderen Bußübungen7 , Gebeten und Festlichkeiten, Untätigkeit, wie alle Völker, sondern jeder, selbst der ärmste Jesid, muß den Abend eine Schüssel Plav den Armen oder seinen Nachbarn schicken. Wein und Brandtweintrinken ist nicht allein bei ihnen erlaubt8 und wird nicht9 a 1 s Berausch oder Belustigungsmittel, wie <von > alien Völkern genossen, sondern als eine heilige Gabe, als Blut Christ igenommen und 30verehrt, und jedesmal bei dem Genuß desselben die Schale, worin/dies edele Getränk

1[empfiehl, vereinigten]

2 [und].

3 [d i e].

4 [dem].

5 [der]

6 [Ein].

7 [undl.

8 [sondern].

9 [wie].

gegossen wird, mit beiden Handen festgehalten und so vorsichtig rein ausgeleert, daß kein Tropfen Davon nachbleibt, oder gar auf die Frde, oder auf ihre Kleider fällt. was sie sogleich ablechen und es als eine Strafe Gottes ansehen. Ja, sie begehen eine besondere Feierlichkeit damit in der Nacht vom <Kar>freitag, wo der Heiland am Kreuze hing. Sie füllen eine große Schüssel mit Wein, tun ein rundes Brot hinein, stellen dieselbe in die Mitte eines Zimmers oder Zelts, je nachdem die Jahreszeit darnach ist, sprechen gemeinschaftl<ich> Gebete über denselben, singen1 mit Andacht und nachher teilen sie unter der ganzen Gemeinde als eine h e i l i g e Hostieund als Blut Christi aus. Diese Gebete und Lieder2 teilen sie Niemandem von anderer Konfession mit. Drei Tage im Jahre, und zwar in der Woche, wo das Andenken des Propheten Jonan bei den Armeniern gefeiert wird, nämlich d<en> <...>31) halten sie Fasten oft sostreng, daß bei vielen Rechtgläubigen selbst Tiere müssen vom Wasser und Futter entzogen werden, doch in der Regel essen sie nur des Abends, und zwar alles Fleischige. Sie erzählen hiervon eine komische und ihren Begriffen nach recht charakteristische Geschichte. Sie geben nämlich vor, daß ihr großer Gesetzgeber, von dem späterhin die Rede sein wird, als er den Befehl von der Gottheit erhalten3, auch mit Fasten sich zu befassen, um seinem Volke diese, f ü г <es> s о schwere Last zu erleichtern4 , die Rolle eines einfältigen Tauben gespielt5, indem auf e r6 die Zahl Si, was kurdisch dreißig bedeutet, und was die Absicht der Gottheit selbst gewesen, so lange zu fasten, als a ber nicht richtig hört, immerfort gefragt haben soli; Serugh (d<as> h<eßit>: 3 Tage)? 7Und die Gottheit [dieses] die Drolligkeit dummen Einfalls des Propheten für gut achtend, befohlen haben soll: «Se rugh, se zugh, dabei müßt ihr auch bleiben».

Übrigens halten sie auch viele armenische Wochenfasten und feiern das Andenken derjenigen Heiligen der Armenier, zuderen Namen jene Fasten festgesetzt sind, namentlich8 stehen bei ihnen der heil<ige>Georgund Sarkisim großen Ansehen. Den letzten nennen sie ChidirNabi, 9verehren 10undrufen ihnan beiden Reisegefahren, bei Sturm und Schneegestöber, gleich den Armeniern. Sie bringen Schafe zum Opfer, küssen den Altar der armenischen Kirchen, auch die Hand der Geist l<ichen> dieses Volks, nehmen die heil< ige> Hostie, nämlich das Brot allein, und genießen dieselbemit der größten Ehrfurcht. In der Woche des hei< igen> Sarkis ma

1 [siel.

2 [sagen].

3 [haben soil].

4 [sich].

5 [haben soil].

6 [das]

7 [vor]

8 [ist; sind]. 9 [und].

10 [ihnl.

chen sie, wie Armenier, Mehl aus gesotteten Weizen, tun dieselbe in eine Schüssel und stellen alles auf einen freien Platz im Zimmer, damit der Heilige mit Hufeisen seines Pferdes 31dasselbe des Nachts berühren soll, was natürlich nur von Spaßvogeln mit/einem solchen Eisen heimlich angedrückt und alsdann dies als wie eine Vorbedeutung alles Glücks und Wohlstandes angesehen wird. Die Armenier nennen e s Pochinz und geniessen es in der nämlichen Woche mit Zuckerwasser oder Syrup gemengt. Junge Mädchen benutzen das geweihte Brot, legen ein Stück davon des Morgens früh ganz im freien auf einen hohen Օrt, was meist eine Speise der Raben wird. Von der Seite, wohin der Vogel flieht, soil ihr Bewerber erscheinen. Schöne Hoffnung für ein junges Herz, < d i e > aber nicht immer in Erfüllung kommt. Auch hatten Jesiden armenische Kinder zur Taufe und gehen nicht selten zu ihrer Kirche ü b e г ./ 30 Eine andere recht interessante Angabe, warum dies Volk die Sonne ehrt und das Gesicht beim Beten gegen dieselbe zukehrt, ist folgende: als Adam , der erste Mensch, so heißt es bei ihnen, wregen seiner Gesetzvertretung der Gegenwart Gottes und folglich auch1 des immer lichtvollen Paradieses beraubt, in2 ein e w i g e s Finsternis verdammt, sein bitteres Schicksal in der fürchterlichsten Verzweiflung bejammerte, erschien ihmMalakT<h>avus (d <as> h<eißt>: der schwarze Engel), da er wohl wußte, daß am folgenden Tage die Sonne aufgehen würde, wovon der Urvater der Menschen noch keinen Begriff3 haben soil, mit dem Vorschlag: Ihm das ganze menschl<iche> Geschlecht bis zur Ankunft des Erlösers unter die Gewalt zu geben, alsdann auch wird er, ihm das Licht wieder zurückzugeben, bei der Gott heit auswirken. Der sonderbare Kontrakt wurde von unsrem Urgroßvater angenommen, wie es sich sehr leicht denken läßt, der Akt in einen Stein eingegraben und derselbe in den Fluß Jordanhineingeworfen, worauf der Meiland bei der Taufe gestanden haben soll, um diese 31Fluchschrift für die Menschheit zu vernichten. Eben dadurch auch erregte der schwarze / Engel den Zorn Gottes und fiel4 bis auf heut'zutage in Ungnade bei Ihm.

Lalesch5 ist der heil<ige> Օrt auf Erden, den sie, wie Christen den Jerusalem, verehren, wohin sie wallfahrten und wo der vornehm ste Sitz ihrer zahlreichen Geistlichkeit ist. Er soil

1 [seines gliinzvollen Licht be...].

2 [die].

3 [hatte]. 4 [aus seinen] 5 Բնագրում, Lelisch ուղղում ենք։

In der Gegend von 1Nisibiliegen, jetzt aber von Raschid pascha teilweise ruiniert worden sein. Dreihundert 66 Zimmer, nach der Anzahl der Tage im Jahr, soll das viereckige Gebäude gehabt haben, 2innerhaib welchen eben soviel Lampen, wieviel Zimmer da sind, Tag und Nacht brennen sollen. In dem Mittelraume dieses Gebäudes soll die heil<jge> Stät te sich befinden, wo3 ihr großer4 und e i n z i g e г Prophet, oder was einerlei fur sie ist, die Gottheit selbst, der alles umfassende, alles vorsehende, regierende Schichandi, d<as> h<eifit>: die Chech's32) haben ihn gesehen, sich zum ersten Male den Menschen offenbart haben soli, um5 i h n e n seinen Willen und seine Gesetze kundzutun. Christus oder Schichandi , oder die Gottheit selbst sind ein und derselbe für sie, nur in verschiedenen Zeiten, Gestalten und Namen auf die Welt gekommen. Alles, was Allmacht, Allwissheit, Allgüte etc. heißt, schreiben sie ihm zu und verehren sein Andenken in Gestalt eines Vogels mit einem Hahnenkopf, den sie Tliatsch о d<[ er> Thavus (d< as> հ< e i ß t > : Vogel) nennen, was6 wörtlich eine Krone bedeutet, mit eben derselben Ehrfurcht und Innigkeit, wie die Christen das Kreuz des Heilands. Den größten Eidschwur leisten sie im Namen dieses Thavus, о d<[ e г ]> Schichandi , oder irgend eines C h e c h’s. Auch für die armenischen Kirchen geben sie oft ansehnliche Summen33). Auch schlagen sie bei ihren Schwüren und ernsten Handlungen mit Christen das Zeichen des Kreuzes, wie alle morgenländische Christen; : unter sich aber beteuern nur mit dem Namen dieses göttlichen Wesens und glauben, es ware vom Himmel gekommen.

Ihre Geistlichkeit teilt7 sich in zwei Kasten ein: in Chech's , welchе die oberste und Pir's , die die unterste Klasse ausmachen8. Sie wohnen in hinreichender Menge unter ihren Gemeinden9, haben eine bestimmte Anzahl von Familien unter sich, die nie von einem zum anderen übergehen dürfen, tragen schwarze, wollene, grobe Kleider dicht am Leibe, namentlich die ersten, so ns t sind sie in übrigen Kleidungsstücken den Laien gieich. Sie sind verheiratet, können auch zwei Frauen zu gleicher Zeit nelimeu, aber nie vom Volke, oder eine Kaste von der anderen, sondern jede unter sich, wie auch das Volk. Dadurch bleibt jede Kaste ganz rein für sich und10 p f 1 a n z t1112 seine Vorrechte und Würde für seine ganze 32Generation fort. Sie werden als von Schichandiselbst, als Hirten und Seelensorger für das jesidische Volk eingesetzt, betrachtet, und ihre Person ist heilig für sie, so daß sie auch sehr

1 [Mussul , oder der alten Ninve ]

2 [unter].

3 [das erste mal].

4 groß[tei]

5 [den].

6 [nicht].

7 [für]

8 Բնագրում՝ teilen.

9 au<mia[cht].

10 [und].

11 [beh.lt].

12 [ver]pflanzt.

oft auf den Namen dieses oder jenes Chech's odcr Pir's , wie wir auf die Namen unsrer Heiligen, schwören. Ihre A c h t u n g gegen diese ist so g г о ß, daß sie glauben, j e d e г Chech о d e г P i r s e i von G о t t e r m ü c h t i g t, irgend eine Krankheit zuheilen; <sie> begeben sich in solchen Fällenin's Haus desjenigen Geistl<ichen>, von dem sie wissen, w e l c h e Krankheit er<zu> kurieren vermag. Der erste und mächtigste Fürst unter ihnen muß sich wie ein demütiges Schaf von einem solchen Geistlichen alles Schläge, Prügel und d<er> g<leichen>, ohne eine Silbe dagegen einzuwenden, gefallen lassen und alles, was derselbe fordert, mit Pünktlichkeit erfüllen, wenn er den Zorn Gottes und die Verachtung, ja die Verstossung von der ganzen Gemeinde nicht auf sich ziehen soil. Daher sind aucti die j ä h г 1 i c h e n Einkünfte derselben recht bedeutend, die natürlich nur aus Vectualienund meist aus Vieh bestehen. Bei der Annäherung an dieselben, oder bei der Begegnung auf Wegen und im Freien, nimmt das Volk die Mütze ab und küßt ihnen die Hand, wie viele Christen es mit ihren Geistlichen zu tun pflegen. Ihre Pflicht ist1 , über das Volk2 zu wachen3, sie in ihren väaterl< i c h e n > guten Sitten zu belehren und zu stärken, alle Streitigkeiten und sonstige Unfälle unter denselben zu beseitigen, die Beschneidung, Heirat und die Beerdigung zu vollführen. Alie diese Religionsgebräuche wurden auch4, was aber das Sonderbarste5 bei i hrer ganzen Kirchenverfassung i s t, von mohammedanischen Mulla und nicht von christl<jchen>Priestern, in Ermangelung ihres Geistlichen, vollzogen. Über dies Rätsel wollen sie niemandem irgend eine Auskunft geben. Die Vornehmsten von ihnen sind diejenigen, welche aus Laiesch kommen; zu denen strömt alles. Alle Jahre erscheint einer oder der andere mit dem oben beschriebenen That<s>ch , einem dreifüßigen, eisernen Leucliter, einer Kleinen Trommel, einer Schalmei und einem6 К n a u 1 von groben, aus Ziegenhaar gewebten Schnüren. Die Gemeinde sammelt sich abdann um7 den8 Angekommenen her, der alle diese Heiligtiimer in ihrer Mitte aufstellt, die Trommel schlägt, die Schalmei pfeift9, wahrend das andächtige Volk, kniefallend und kriechend, dem angezündeten Leuchter und dem Hahnenkcpf10 zum Küssen sich nähert und auf die nämliche Weise wieder zurücktritt. Alsdann w i r d 11die Forderung der milden Gaben12 für die Brüder in Laiesch vorgenommen. Das wenigste ist ein Schaf, sonst sind Kühe, Pferde, Kostbarkeiten a Her Art, große Summen gar nicht ungewöhnlich, was man ihnen gibt und dafür ein Stückchen von der Schnur nach einem gewissen MaB, je nachdem die Gabe selbst ist,

1 [dem].

2 [die].

3 [ihnen; ihre].

4 [von].

5 [ist]

6 [Bändel]. 7 [ihn]

8 [Anko...].

9 [was].

10 [küsst].

11 W[erden]. 12 [an].

Heiligtümer1, diese niitgegebe юл Gaben und einen solchen Geistlicben antastet, oder sie gar wegnimmt! Das ganze jesidische Volk gerät in den fürchterlichsten Aufruhr und wo der Täter auch sich verstecken mag, wird er entdeekt und auf das gräßlichste, oft sein ganzer Stamm, gänzlich vernichtet. Nocli irn vorigen Jahre ist ein ähnlicher Fall geween. Die Missetä ter sind schon teilweise hin, dennoch schnauben selbst die russFchen Jesiden unter sich Feuer und Flamme, alles bis auf den letzten Mann dahinzuraffen./

33 Eine besondere Weihe erlialten ihre Geistlichen, die Chech'sund Pir’s,die sich nie rasieren dürfen. Soll ein solcher in seiner Würde bestätigt und eingesetzt werden, so versammelt sicli die ganze Gemeinde in2 das Haus ihres Hauptlings, und nachdem man den Einzuweihenden vorher in einem Flusseoder irgend auf eine andere Weise rein gewaschen hat, führt man ihn in dasselbe Haus, läßt ihn auf die Knie fallen und alsdann stimmt man gemeinschaftlich, um ihn her stehend, ihre gewöhnlichen Lieder an, deren Inhalt alle die Regeln und Pflichten enthalten3, in denen sich ein Geistlicher während der ganzen Dauer seines Amts befleißigen soll, und nachdem man diese Zeremonie beendigt hat, 4m a c h t man die Priesterkleider einzeln auf, spuckt5 ein jeder darein, zieht ihn reihenw e i s e6 mit denen7 an und als dies zu Ende ist, nähert sich ein jeder zu dem Neugeweihten h i n, küßt ihm die Hand und von nun an ist er ein Herr seines Amts. Darauf folgen Festlichkeiten, Gastmahler u. s. w8 .

Beschneidung und Hochzeit geschieht, wie oben erwähnt, ganz nach mohammedanischer Art unter ihren üblichen Gesangen und Festlichkeiten, dcch sollen sie bei der Beerdigung ihrer Toten unter anderen auch diese sonderbaren und ganz eigentümlichen Gebräuche verrichten, was sie selbst total ableugnen, aber ein g e b i 1 d e t e г armenischer Mönch34), der lange Zeit im Hause ihres Fürsten Mirsaagahgelebt und alle ihre Sitten und Gebräuche recht genau beobachtet und beschrieben hat, bekräftigt dasselbe als ein Augenzeuge. Sie legen den Toten in die Gruft, das Gesicht, wie es bei den Christen der Fall ist, gegen den Sonnenaufgang zugekehrt9, fiillen dieselbe mit Erde und10 lassen nur die Kopfseile gewisiermaBen frei, indem sie um dieselbe <die> Steine aufstellen. Außerdem werden noch folgende Artikel dem Gestorbenen mitgegeben: ein Stückchen verbrauchte, glat

1 [und]. 2[ein],

3[soll]

4 [schlägt].

5[man ein s...].

6[folge an].

7 [ihn], 8 [unter Musik]

9 [schütteln Erde]. 10 [halten].

te Seife, ein Stückchen Brot, eine Münze und efn Stock, dann wird ihm in’s Ohr geflüstert: Er möge in jenem Leben erst mit Brot versu denselben dazu zu bewegen, ihn in’s Himmelreich hineinkommen zulassen, so soll er die Seife sich unter die Füße tun, urn leicht hineinzuglitschen und1 mit dem Stock den bösen Wächter an den Kopf schlagen und so sich den Weg in das paradiesische Leben aufbahnen. Bei alien diesen Zeremonien lassen sie keinen Fremden zu, und es ist für jenen arinenischen Geistlichen von Seiten ihres Fürsten eine große Gunst gewesen, daß er2 bei alien ihren Gebräuchen und religiösen Handlungen zugegen gewesen ist. Auch alle die Lieder, welche dabei gesungen werden, gesammelt und übersetzt haben soll, die er aber leider gegenwärtig nicht mit sich <gebracht>, sondern in Tabrisgelassen hat, und man sie j e t z t der Zensur wegen nicht so leicht bekommen kann. Ich bot alle meine Bered samkeit,Schlauheit, und was man auch sonst nennen möge.bei Tamuraghadem jetzigen Hauptling der russischen Jesiden, bei dem ich als ein Majoragha recht fürstlich aufgenommen wurde35) / und bei welchem ich sehr viele Che<c,h>s und eine große Anzahl von seiner Gemeinde beisammen vorfand, die wahrscheinlich hauptsächlich deswegen hingekommen waren, um die Ankunft desselben a u s Tiflisund des schönen Geschenks, welches i h m seine Er laucht der Fürst Woronzoff bescheret hatte, zugratu1ieren, mir diese Lieder vorzudiktieren, auf, doch vergebens. Er selbst gab mir3 vor, sie wären zu lang, und wenn er selbst einmal nach Eriwankommen sol1te, so würde er mir alle> hersagen. 4S c h о n diese Verheimlichung bestätigt die Angabe des armenischen Geistlichen. Vielleicht würde man mit Gesclienken und einer Vollmacht von oben her dazu5 kommen к ö n n e n, was alle beide mir fehlen und fell 1 ten. Gewiß wäre es ein großer Schatz6 zur Kenntnis dieses merkwürdigen Volkes, entweder die Liedersammlung des armeniscfien Archimandriten frei über die Grenze kommen zu lassen, oder mir die erwähnten Mittel zur Hand zu geben, die Schlüssel zu ihrer Religionsansichten dadurch entdecken zu können36). Unter anderen Sonderbarkeiten dieses Volks verdient ncch auch das zur Sprache gebracht zu warden, daß ein Jeside, um welchen man absichtlicli oder zufällig einen Kreis auf der bloßen Erde zieht, tagelang darin sitzt und jammert und nicht eher selbst herauskommt, bis7 nicht andere denselben vernichten. Diesen drolligen8 Spaß sollen viele mit ihm treiben. Auch diese Sitte verwerfen die Jesiden als eine Erdichtung, ich kann aber diesel be weder bestätigen, noch als Unwahrheit ansehen, erzählt wird es von allen und

1 [da].

2 [hereingekommen]

3 [selbst].

4 [Auch].

5 [zu]. 6 [für].

7 [man].

8 Բնագրում՝drilligen.

hauptsächlich von dem erwahnten Archimandriten. Nach der Aussage desselben sollen die Jesiden auch das Lesen und Schreiben als eine große Sünde ansehen, weil ja in alien Büchem und Schriften der Name des schwarzen Engels Satan genannt wird, eine Benennung, über die sie so erbittert werden, daß sie einen auf der Stelle totschlagen würden, wenn sie mit ihm allein wären. Er bat monatelang einige Kinder des berühmten Jesidenhäuptlings Mirsaaghain Radowan, nicht weit von Mussul, armenisch lesen und schreiben gelehrt. Zufällig haben die Schüler den Namen Satanin dem Buche gefunden und alles wieder zum Teufel hingeworfen; doch versichern die Jesiden selbst, ihr Hauptchechin Laleschverstehe wohl diese Kunst im Ara bischen, habe die Bibel und andere Bücher bei sich, die er zu lesen verstehe; ob es wahr ist, ist eine andere Frage, denn vieles geben sie vor, um nicht Anstoß den Fremden zu geben. 35Auch sollen sie mit Ingrimm es zu sehen, wenn man in ihrer Gegenwart den Spuck von sich/mit Schall und Knall hinwirft, weil sie dies als eine auf den Satan berechnete Handlung glauben; sie selbst spucken in der Art, wie die Vögel ihr<en> Unrat von sich werfen, indem sie diese schlammartige Flüssigkeit unter den Zähnen zusammenpressend mit einemmal und sehr schnell durchspritzen lassen.

Auch Hanfsamen halten sie für Sündezu essen, weil sie sagen <….> Schweinefleisch essen sie nicht37) .

Nun ist1 die höchste Zeit, e n d 1 i c h auch auf die allermerkwürdigste und sonderbarste Religionsansicht dieses Volks zu kommen, wodurch es den Namen Teufelsanbeter bekommen hat und als ein solches in aller Welt bekannt ist. Soli man anderen und hauptsächlich ihren Nachbarvölkern, welche sie, deswegen, hassen und verfolgen, glauben, so sollen sie auch wirklich den bösen Geist2 a n b e t e n und jene Hahnenfigur als Symbol desselben mit Weihrauch und Andachtsubüngen3 in besonderen Tagen verehren und anrufen; hingegen erklären sie selbst ihre Ansicht davon mit einer Moralpredigt, welche den größten Philosophen in Erstaunen setzen würde Sie sagen nämlich, der MalakThavuswäre einer von den vornehmsten Engeln Gottes gewesen, wie wir es auch glauben, und durch seine strafbare Verführung des Menschen4 in Ungnade gefallen und verdammt auf Himmel und Erden; da <man> aber5 der Gottheit, der Inhaberin alles Guten und aller Wohltaten unmöglich Rachsucht, Nachtragung und eine Fortdauer6 böser Absichten zuschreiben kann, so wird7 dem schwarzen Engel, dem diese Strafezeit nur zur Busse zugerechnet worden ist, einst auch

1 [auch].

2 [verehren und anrufen].

3 [verehr <en>]

4 [wäre].

5 [unmöglich].

6 [einer]

7 [auch].

Sein Erbarmen zu Teil, wrarum spll man also deswegen das Unglück eines gefallenen und bemitleidswürdigen Geschöpfs noch dadurch vergrößern, daß man ihn schimpft und flucht. Begehe nicht der Mensch selbst alle Sünden aus freier Hand? Habe Gott ihm keine Vernunft gegeben, das Böse zu vermeiden, des Guten sich zu befleißen? Doch wie der Mensch immer gewohnt ist, seine Fehler anderen zur Schuld zu legen, so bedienе1 e г sich2 dieses Vorwands mit der größten Ungerechtigkeit. Lieber soli man seine eigene Sünde recht scharf in’s Auge fassen, sich selbst als Schuldner seine Vergehungen ansehea und nicht ein beklagenswertes Geschöpf als seinen Verführer halten und ihn deswegen gar ver dammen, was gott3 gesetz und vernunftswidrig ist. Ist es nicht die reinste, schönste und allerachtungswerteste Moralphilosophie? Eben auf diesen Grundsatz gestützt, verwerfen sie keine Kirche, keine 36frernde Konfession; im Gegenteil, sie bezeugen denselben die größte Achtung und Verehrung, wie / man es aus dem Vorhergegangenen ansehen kann. Selbst keine aufgeklärte christliche Sekte hat einen ähnlichen hohen Respekt gegen Andersgläubige, wie sie und keine so geringere Meinung von sich selbst, wie sie wiederum, welche sich hinsichtlich ihres Glaubens unter alien Nationen der Erde schützen und dies4 durch die Tat auch beweisen. Stelle man ein andres Volk mit eben diesen reinen trefflichen Begriffen und mit jenen großen Zügen und Eigenschaften, welche oben beschrieben, auf, alsdann gebe man sie für verlorene Irregeleitete auf. Mit welchem Hochmut masst eine jede Religionspartie, wohl oft mit Unrecht, Himmel und Erde sich an, und wo findet man die christl<ichste> Demut, die Reinheit der evangelischen Lehrsätze in einem so hohen Grade ausgebildet und auf’s Leben angewandt, als bei diesem Völkchen selbst?!

Auch sie, wie die Kurden, haben keine Tradition von früherer Selbständigkeit und alten Königen5 aus ihrem Volke. Nur als einzelne Stämme, glauben sie, hätten sie ihre Freiheit b i s h e г aufrechterhalten. Der Name Jesid, sagen sie, rühre von ihrem ersten Stammvater her, von dem sie aber nicht wissen, wann er gelebt haben soll. Die ganze biblische Sage wissen sie beinahe auswendig. Armenische Geschichtsschreiber hingegen, wie Lastiwerziaus dem neunten Jahrhundert38) n <achf> Ch<risti> Geburt, und nach ihm alle andere späteren, wie der Erzbisch<of> Jakob , Patriarch zu Konstantinopel, Michael Tschamtschjari und andere behaupten es geradezu, die Jesidengemeinde hätte sich vom armenischen Volke losgetrennt und unter vielfältigen6 Verfolgungen und Unterdruckungen von Seiten der armenischen Fürsten und Katolikosen dock fcrtbestanden. Vergleicht man die Orts und Entstehungsangaben dieses Volks, seine früheren Religionsansichten und Gebräuche mit den jetzigen, so scheint es augenkJar, daß die jetzigen Jesiden wirklich kein andres Volk sind, als das, welches die armenischen Historiker angeben. «Zur Zeit des armenischen Katolik s’s Johannes aus Owa»39), so heißt es in Tschamtschjan's «Allg<emeine> Geschichte von

1 bedien[t].

2 [mit]. 3 [und]. 4 [in]. 5 [von]. 6 [mannig]fältigen

Arm<enien>» Kap<ite> 34, Seite 884. des zweiten Bandes, unter dem Titel «ÜbегdieSekte derThondracier»und der Vasallenherrschaft von Smbath,1mit Beinamen des Bekenners, aus dem armenischen Fürstenhause von der Dynastie der Bagratunier, wo Armenien von den Prefekten (2des byzantinischen Kaisertums) so heimgesucht wurde, zeigte sich ein gewisser Smbathaus dem Bezirke Zagkotan , <aus dem> Dorfe Sarehawan40), der zuerst die Tropfen des Giftes der 37policäischen Sekte/der s<օ> g<enannten> Manichäer3 einsaugte und gesellte sich zu einem Perser, einem Arzte, Magier und Astronomen zugleich, der4 Mtschussik5 h i e fi. saugte von demselben verschiedene Irrlehren ein [und] wurde voll mit Sündlichkeiten. Nach dem Bezirk der Apahunierangekommen, ließ er sich in der Gegend von Thondrak nieder, 6g a b sich auBerlich für einen Christen aus, innerlich hingegen war er in allem ein Feind der christl<ichen> Religion, war ein Laie und doch gab er sich für einen Bischof aus, dennoch weihte er keinen in den Priesterstand ein, um den Glauben zu machen, die Priesterweihe wäre g a n z unnütz und überflüssig. Er leugnete ab das künftige Leben, wie die Saducäer, die Vorsehung Gottes, wie die Epucuräer, die7 Eingebungen des heil<igen> Geistes, alle Sacramenteder christ<lichen> Kirche, alle Lehren eines rechten Wandelns, auch das, daß ja Sünden und Strafen8 , Gesetze oder Gerichte erkannt9 sein sollten; alles verschmähte, allem hohnlachte er, und was äußerlich behauptete, verwarf er innerlich. Nicht allein das, sondern, was noch mehr ist, suchte er10 alle die christl<ichen> Tugenden und Frömmigkeiten in sich zu zeigen, 11d i e er aber vom ganzen Herzen hasste. Ein eingefleischter Teufel wares, ein Verkünder des Sadael’s,in der Gestalt eines Engels, den der berühmte12 armenisch fürstl<iche> Schriftsteller13, Gregor Magister genannt, mit dem Beinamen «14d e s verfluchten Hundes, 15d e s blutgierigen Tieres, 16d e s ausschweifenden Schwelgers, des berüchtigten Bösewichts und Verführers in den Abgrund» belegte41). In seiner Falle wurden einige Männer und Weiber gefangen, verführt durch dessen Teufelische Künsteleien, und allmähliich vergrößerten sich in dem Bezirke Thondrak, sodaB fast niemend dort blieb, der nicht in seine Sekte sank; diejenigen aber, welche außerhalb dieses Bezirks wohnten, konnten die Beschafienheit seines und seiner Anhänger mit satanischen Absichten erdachten Ketzereien nicht erforschen, weil sie sich in allem für die frömmsteu Christen ausgaben und das Gelübte leisten müßten, keinem sich selbst und ihre Geheimnisse andгes kundzutun, bis sie17 denselben nicht in ihre Fallstricke zu fangen die Hoffnung hätten.

1 [dem].

2 [wo]

3 [angenommen].

4 [man]

5 [nannte, und lernte].

6 [zeigt].

7 [Geben]

8 [sein sollen].

9 [Ge<walt> Recht Gewalten].

10 [sich als].

11[was].

12[der].

13 [und].

14 [eines].

15[eines].

16[eines].

17[ihn]

Auf dreierlei Weise, wie Gregor Magister schreibt, zogen sie die Leute an sich42). Die Wollüstigen fingen sie durch Atheismus, die Notgedrungenen durch die Irriehren der Manichäer, indem sie zwei1 Urwesen in der Schöpfung, des Bösen und des Guten, predigten, obwohl sie dasselbe2 verleugneten. Die Frommen hingegen auf Wegen des3 W о h 1 t u n s. Sie versammelten sich zuweilen in besonderen Orten, als ob sie Andachtsübungen verrichten wollten und bezeugten daselbst allerhand Missetaten, welchen Ort AnaneLastiwertzi(4ein 38armenisch<er> Geschichtschreiber des 9 ten Jahrhunderts) Schnawank43)(a<as> h<eißt>: Hundekloster) nennt a) und5 ihre ruchvollen Myste/rien stellt er mit den Gleichnissen folgendermaßen dar. «Z<um> B<eispiel>, sagt er, wie manche das tödliche Gift in ihre üblichen Speisen mischen und die da6 nehmen, dasselbe wie Nahrung genießen und davon ergriffen werden; oder wie Fischer mit Esswaren ihre Angel verstocken, damit die Fische, durch die Speisen7 angelockt, gefangen werden, so machen auch 8j e n e Tagelöhner des Bösen, weil sie den Abgrund ihres Verderbens niemandem frei aufzutun sich zumuten, weil niemand es billigen würde, wenn er auch aus Sinnen wäre, e i g e n w i 11 i g in die Kluft hineinzusinken, von wo keine Möglichkeit mehr wäre herauszukommen, deswegen verstellen sich9 durch unsre fromme Religion10, um11 die Einfältigenzu verführen, und mit süßen Worten dringan sie in das Gemüt der Unschuldigen (d<as> h<eißt>: Unerfahrenen) ein, weil ihre Lehren wie12 der Krebs13 verbreiten, und wiediese Krankheit schwer zu heilen ist, so auch können a 1 1 e diejenigen, welche dadurch gefangen werden, unmöglich zu Kräften kommen»44)! Mit noch grelleren und fürchterlicheren Farben, als dieser, beschreibt die innere Beschaffenheit dieser Sekte der obenbenannte GregorMagister, z w a г mit rhetorischen Bildern und ganz eigentumlichen14 Gegensätzen, folgender Art: «Ihr Gutschein, sagt er, ist ungut, ihre Lehren gotteslästerlich, ihr Schönreden abgeschmackt, ihre 15Behauptunge n grundlos, ihr Sinnen und Denken tückisch, ihr Priesterdienst (Gottesdienst) ohne Priester, die Priesterweihe ein Finsternis, die Taufe ohne Segen, ihr Glauben ohne Hoffnung, ihre Gottesfurcht furchtlos (d<as]> h<eißt>: schamlos), ihre Lichtseite ein Kind des Finsternisses. In allem16 listiger Lug und Betrug, kindische Unwissenheit, nachtliche Schandtaten, abscheuliche und graBliche Lasterhaftigkeit, lichtlose Verblendung, ein Teufelsanzug in Engelgestalt, Alle17 Wolfe in

a) 1st es nicht vielleicht ein verhun/ter Name des oben besehriebenen Worts Schi ՝ chandi? Wenigstens dem Laute nach liegt der Wahrscheinlichkeit sehr nah.

1 [Ursprung].

2 [ob].

3 [Frommigkeit].

4 [einsl].

5 [die].

6 da[ss<elben>].

7 [verführt], 8 [die].

9 [mit]

10 fromme[n]. Religon[s].

11 [das dumme Volk].

12 [Lockereien sich angenommen werden].

13[(d i e Krankheit)]

14[Ges<ätzen>?

15[ Annehmen], 16 [eine].

17 [schaf]

Schafsfellen, verschwarzte Ziegen, die den Heil<igen>.Geist ausgezogen und den Satan angezogen haben. So beschreibt sie auch Lastiwertzi,und andere45).

«Nach dem Tode dieses ihres Irrlehrers Smbats, setzt Tscham <tschjan>fort, nahm seine Stelle ein gewiß<er> Thodrosoder Thoros . nach ihm, Ananes,auf diesem, ein gewiß<er> Arka , nach diesem Sarkiss,dann Kjureg,nach dem Josephund nach allen diesen Jezua), zuletzt aber Gasar. Und weil diese Sekte,wie wir gesagt haben, bei ihrem Anbeginn in dem Bezirk Thondrak sich Wurzel faßte, so wurden2 die Befolger desselben auch 39deswegen Thondracieroder Thondrakgenannt, / was Gregor der Magisterals einen Օrt des Brennens andeutet, d<as> h<eißt>: ein ThunirVoll mit Feuer b). Einige von diesen lebten in dem Bezirke Thulail in der Provinz Mananugi, weswegen sie auch Thulailiergenannt wurden, was Magistros <als> «schwache6 allerlei» ableitet (d<as> h<eißt>: geschwächt durch allerlei Gräßlichkeiten, weil das armenisch<e> Wort mhuil/Schwach , und ail anderes, allerlei bedeutet). Manche lebten auch in dem Bezirke Chnun oder Chnuss und heißen demnach Chnunier,als ob sie, wie Magistrossagt, im Finstemis versteckt wären, (weil das arm<enische> Wort Chnul,verstecken, zu spünden bedeutet) c)».46)

Unter diesen drei Herden46) existierten auch7 manche Abweichungen, weil die Ansichten, Lehren und Handlungen eines jeden von ihnen in manchen Sac hen ganz verschieden von einander waren. Sie wurden auch Manichäerund Maninäergenannt, weil manche ihrer Irrlehren von ihnen herrühren, wie Magist<ros> sagt48). Sie hielten keine Taufe, hatten keine Sakramente , verrichteten kein Gebet und keinen Gottesdienst (nämlich nach christl<icher> Art), weil sie alles verwarfen, bald heimlich, bald auch öffantlich d). Eines Tages s a h einer von ihren8 geistlichen Anführern mit Namen Kjureg 9das Volk (nämlich das armenische), mit welcher Ehrfurcht es10

a) Sollte aber der Name Jezid,den dies Volk aul keine Weise erklären kann, woher derselbe kommt, nicht etwa gerade1 von diesem Manne herzuleiten sein? Denn sie sagen auch, so habe einer von ihren früheren Pirenoder Chach's gehießen.

b) Thunir heißt im Armenisch <en> wie im Tatarischen, das unterirdische Loch, worin man im Morgenlande Feuer macht, Bret bäckt und alles durchkocht, was man bei den Europäern durch Ofen ersetzt. So heißt aber ncch gegenwärtig ein Berg im bajazidischen Paschalik, der von den Einwohnein Thanderlu genannt wird, und dieselbe Beschaffenheit haben soil, wie die Gtgenden um Baku her. 3Löst auch diese Angabe das Rätsel nicht auf, warum das Jesidcnvolk eine solche Vereh.ung gegen das Licht hat4 und, wie oben beschrieben5, ihre Gottheit als Licht ansehen und als Symbol dersclben jenen DreifuB mir Leuchter anbeten?

c)Sind die verschiedenen Benennungen der Jesidenstämme auch nicht diesen Partien zuzushreiben?

d)Soil man die Beschneidung, die Heirat diese> Volks narh mohamm<edanischer > Art nicht dem Umstand zuschreiben, weil sie sehr von diesen veifolgt wurden? eto.

1[aus]

2[auch].

3[gibt], 4[daB sie].

5[so gar...].

6 [Andre erklärt], 7 [ein].

8 [Auf <ührern> ]: 9 [sah]

10 [seiner Andacht]:

beim Gottesdienste, nämlich der Liturgie, stand ,utu( rief zu ihm, auf die heil<ige]> Handlung andeutend, aus: «О1, vergebliche Hoffnung der Christen, w a s2 habt ihr wohl zu hoffen»? So verwarfen und verschrnutzten sie auch das heil<ige>Öl, auch sprachen sie vieien Hohn über einige von den christl<ichen> Cilaubenssätzen über Christus und Mutter Gottes42).

«Beim ersten Entstehen dieser schändl<ichen> Sekte, setz Tscham<tschjan>fort, hat zuerst jener KatolikosJohannesaus Owa alle die Anhänger derselben n о c h zu Lebzeiten des Bösewichts Smbathin Bannfluch getan und an alle seine Erzbischöfe geschrieben, das Volk vor der Falle desselben abzuhalten». Nach ihm haben3 alle Bischofe, Patriarchen Armeniens dasselbe getan, weil, 4w i e Tsch<amtschjan> sagt, obwohl auch ihre finsteren Geheimnisse

40 nicht veröffentlicht worden, dennoch / aus dem Rauch ihrer Schändlichkeiten häuften sich noch mehr und mehr die Bosheiten ihres Herzens allenthalben an und wo sie sich nur zeigten, wurden «in ihr Loch Thondrak» hingejagt. Auch durch weltl<iche> Macht hat die arme n<ische> Geistlichkeit es dahin gebracht,daß viele von ihnen verbrannt oder erwürgt5 , andere geprügelt oder verblendet6, manche wiederum mit einem Stempel, worauf eine Fuchsfigur eingegraben war, branntmarkt und viele andere auf andere Weise verfolgt wurden.

Zur Zeit des Katolik<os> Anania50), ungefähr 100 Jahre nach der Entstehung dieser Sekte,als die Anhänger derselben wieder zu sehr Überhand nahmen, hat ein armenisch<er> gelehrter Mönch, desselben Namens7 aus Narek, auf Befehl jenes Patri<archen> ein Werk geschrieber51), worin alle die Irrtümer dieser Lehre auf das kräftigste dargestellt, und dem armenisch<en> Volke dadurch eine Waffe zur Hand gegeben wurde, womit8 dasselbe sich einigermaßen vor derselben schützen konnte. Dennoch hat dies auf die Abtrünnige keine Wirkung hervorgebracht und sie sind in ihren Bezirken ohne Kirchen und Gottesdienst geblieben. Nach 60 Jahren ungefähr hierauf52), zur Zeit des arm<enischen> Patr<iarchen> Sarkiss, verbreiteten sie sich unter den Armeniern noch mehr, gingen9 nach Mesopotamien und suchten allenthalben Proselvten zu machen.

Um das J<ahr> 1002 ungefähr war der Bischof von der Provinz Harkaein gewisserJakob der, von dieser Sekteganz angelockt, fing an, ein strenges Leben zu führen, zog äußerlich härtere KIeider an, ging barfuß und fastete auf das strengste, der zugleich einige Priester an sich10 gezogen, ging mit denselben heruin in groben Kleidem atigetan11, schmuck und p r u n k 1 о s, sich in der Enthaltsamkeit befleißigend und immer12 i n Andacht und Gebete übend13. dadurch zog

1 [die].

2 W[elche Hoffnung]. 3 [viele]. 4 [der] 5 [warden). 6 [und] 7 [Anania]. 8 [sie] 9 [in].

10 [ziehend].

11 [ohne Alle Sch...]. 12 [beten]. 13 übend[a)]

c

er alles Volk an sich selbst aus entfernteslen Gegenden. Alles strömte hin, um ihn zu sehen, selbst viele armenische Großen nach den Angaben von Lastiwertzi53) , vereinigten sich mit demselben und«wurden so ihm ergeben, daß er imstande war, ihre Seelen auszuziehen, wie der n ä m 1 i c h e Geschichtssch<reiber> sicli ausdrückt, und keiner konnte sich ihm widersetzen, keiner den Mund auftun oder einen Laut von sich gebena): Dennoch, setzt er hinzu, war alles Lug und Scheinheiligkeit, aber keine Wahrheit, denn die Frucht gibt erst den Baum zu erkennen»b). Nachdem1 derselbe Bischof auf diese Weise vieles Volk an sich 41zog und sich die Gunst / vieler arm<enischen> Fürsten erwarb, fing er seine eigentlichen Lehren zu veröffentl<ichen> und zu verbreiten an. Zuerst traf er eine Answahl unter den arm<enischen> Priestern, setzte die Unwürdigeren von ihrem Amte ab und als auch diese seine Maßregeln allen gefiel, befahl er selbst würdigeren Priestern, nur 3 mal im Jahre die Messe zu halten. Hierauf ging er noch weiter, p г e d i g t e und schrieb auf das strengste allen seinen Anhängern vor, daß alle2 Messen, milde Gaben und Vermächtungen zur Vergebung der Sünden zu nichts helfen, sondern der Versündigte könne nur durch die wahre Reue und völliges Abschwören seiner Fehler begnadigt werden. So lehrten auch alle seine Anhänger und Nachfolger. Als sie einst 3s a h e n, wie man ein Tier4 a 1 s Opfer schlachtete, wie es bei den Armeni<iern> und G г u s<inierm> noch heut’zutage die Sitte ist, so rief<en> 5s i e] mit Un willen aus: «О, du unglückseliger Vierfüssige, gesetzt, der Mensch hat gesündigt und ist gestcrben, was hast du begangen, daß auch du mit ihm stirbst» {Lasti<wertzi>)54).

Als sie einst an einem Kirchenfeste das Volk das Abendmahl mit Ehrfurcht und Andacht nehmen salien, so6 braeh ten sie in furclitbares Gelächter7 aus, stießen Schmähungen über dasselbe aus und als man sie darum nochfragte, so gaben sie eine andere Ursache ihres Benehmens vor; danach wurde vieles Volk dadurch in seinem Glauben irre. Es entstand [en] allenthalben unter den Armeniern große Zweispalt, und Gährungen, und Zweifel über die Haltbarkeit der Kirchl<ichen> Einsetzungen, sodaß die Geist<lichen> nicht im Stande, diesem Strom andere Hindernisse auf den Weg zu legen, fingen zu Gott zu beten an, Er möge sich ihrer erbarmen und den Bösen aus dem Wege schaffenc).

a ) Liegt auch hierin nicht der schlagende Beweis der Trennung der Jesidengemeinde von dem arm <enischen> Volke, da ihre Geistlichen, wie оben beschrieben, nech heut’zutage dieselbe Lebensart führen?

b

) Natürlich, als ein Orthodoxerкаnn er nie anders sprechen!

) Hierin weicht natürlich das jetzige Jrsidenvolk in seinen Ansichten gegen die übrigen Gliubenslehrien ab, doch 8 hat sich nicht eine jade Kirchenparteiung sich im Anfange nur durch solche gewaltsame Mittel den Weg gebahnt? Wer daran zweiftelt, der schlage die namentl<iche > Kirchengeschichte auf.

1[er auf].

2[alles],

3[ein].

4[zum]

5 [man]

6 [ < 1 անընթ ].

7 [auf] 8 [ist]

Das alles gab einer Kirchenversammiung in derselben Provinz Hark den Anlafi, auf Befehl des Patr<jarchen> Sarkiss, wn die Ketzer endlich auf ’s Haupt zu schlagen. Auch hierdurch wurde nichts ausgericbtet. Eine zweite Kirchenversammlung unter mehreren Erz<bischöfen> und Bischöfen und vielen Geistl<ichen> wurde daselbst veranstaltet. Auf diese Nachricht schickte der Stifter dieser Sekte,da er die Großen <der> Armen<ier> auf seiner Seite hatte, ein1 Schreiben an die Versammelten, worin er sich in allem entschuldigte, was man ihm zur Schuld zuschrieb. Da man aber es wohl einsah, welchen mächtigen Schutz er unter den Fürsten des Landes hatte, so schwieg man auch jetzt unverrichteter Sache aus Vorsicht und ließ die Sache dem lieben Gott nehmen./

42 Im zweiten Jahre dieser Kirchenzerrüttungen, unter dem armenischen Volke durch den Bischof Jakob , hat ein Schüler desselben, Namens Essay,aus Arzerum gebürtig, sich mit seinem Lehrer verzwistet, sich zu dem arm<enischen> Patri<archen>. Sarkissbegeben und vieles Schlechtes vor demselben entdeckt. Der Pat<riarch,>, in seinem heil<igen> Eifer ganz außer sich über diese Entdeckung, gewinnt einige armenische Fürsten für sich, ladet den Ketzermit den süßesten Schmeichelein und Versprech ungen zu sich ein, und kaum wird er seines habhaft, so2 tut er ihn in Bannfluch, bгanndmarkt ihn mit der Fuchsengestalt, setzt ihn von seiner bischöfl<ichen> Würde ab, läßt durch die Straßen und Gassen herumführen und die Markschreier l a u t rufen: «Wer von dem heil <igen> Glauben der christl<ichen> Kirche sich lossagt, 3s i c h an die Herde der gottlosen Thondracier , der4 unter Menschengestalt verwandelten Tiere hineinbegibt und sich an dieselben schließt, der wird dieses Los zur Strafe haben».

Hierauf ließ ihn der Pat<riarch> einkerkern, um ihn zur Reue zu bringen, doch machte er sich aus dem Gefängnisse frei, entfloh nach 5Konstantinopel, wollte er dort sich zur griechischen Religion taufen lassen, nachdem viele Verleumdungen über die Armen<ier> da vorgegeben hatte; da man aber auch dort alle seine früheren Taten erfuhr, so jagte man ihn auch von dort fort, w'orauf er sich wieder nach Thondrakbegab und auch von hier wegen seines schlechten Lebenswandels verjagt6 , n a h m er seine Zuflucht in den Gebirgen, Chlath genannt. Hier fand er einige von den seinigen, an welche er sich anschloß, und nach einiger Zeit ging er nach der StadtMahuarkin od<er>Mufargin,schloß sich an die Manichäerandrer Nation und starb darauf eines schrecklichen Todes.

Hierauf, um’s J<ahr> 1004, hob sich ein Mönch, namens Kuntziktin den Gegenden von Mananaghi nah an dem7 Flecken, Schirni

1 ein[en abgeerdenten]? 2 [läßt]. 3 [und zu] 4 [in ] 5 Բնագրում մինչ այդ՝ dem 6 [ging]. 7 [Festung].

genannt1, ging zur Thondracischen Sekte über, fing eine angesehene, reiche und wohlberedte Frau, Hranujschgenannt, in seine Lehre ein, und diese wiederum zog zwei andere Frauen, ihre Verwandte2, die auch Schwestern waren, die eine Achni,die andere Kamaragenannt, an sich, die einen großen Anhang unter dem Volke fanden, worunter auch der Bruder [jener zwei] Frauen, Wirwerr genannt, sich befand. Dieser Wirwerrwar ein frommer und got tesfurchtiger Mensch, hatte auf eigene Kosten ein Kloster in seinem Erblande bauen Iassen und war sonst ein eifriger Christ. Die b e i d e n Schwestern hatten zur Erbschaft unter anderen auch zwei Dörfer. Kasche und Aghjussigenannt, deren3 Bewohner sie zu der neuen Lehre übertreten4, so <zu>g 1 e i c h alle Kirchen zuschließen und alle Kreuze niederreißen 43ließen. Dasselbe machte auch der Fürst Wirwerr in seinen Besitzungen, verjagte alle Brüder / aus dem von ihm selbst gebauten Kloster und ließ sich in dem Dorfe seiner Schwestern nieder.

Nicht weit von diesen Gegenden in dem Engpasse des Berges Pachra, der auch Gaila<cha>zut genannt wurde, im Bezirke, Vielquellengenannt, war ein großes, schönes Kreuz aufgerichtet worden, wo fromme Armen<ier> wailfahrteten und dessen Umgegend nach demselben Chatsch(d<as> h<eißt>: Kreuz) genannt wurde. Auch dies Kreuz wurde von den beiden Schwestern vernicntet. Diese Untat wurde zuerst von dem Priester des Ortes entdeckt. Alles Volk (d<as> h<eißt>: die Rechtgläubigen) lief hin in der größten Bestürzung. Endlich nach dem Fußtapfen in dem frisch gefallenen Schnee entdeckte man, daß es die Bewohner jener beiden Dörfer verübt hatten. Die Sache wurde dem Erzbischof dieser Gegend, Samuel mit Naman, bekannt gemacht, der im Gefolge von vielen Bischöfen, Priestern und vielem Volke in jene Dörfer einfiel, brandschatzte alles, was ihm vorkam, ließ 6 Mann von den Hauptanstiftern dieser Missetat gefangen nehmen5, sie nach dem Flecken Dschermi6 bringen und, wie einst der Pat<riaech> Sarkiss 7 , mit Fuchsgestalt auf der Stirn brandmarken,

Im folgenden Sommer dieses Jahres 1005 wurde von dem byzantinischen Kaiser ein angesehener Mann, Namens Elias , nach dieser Provinz Mananaghihingeschickt, um diesen Vorfall zu untersuchen. Zu diesem begab sich jener Wirwerrund beschwerte sich über den Erzbischof, und da auch der Bruder von diesem Ketzer8 angesehene Würde [beim] Kaiser9 bekleidete und ein Freund vom Eliaswar, so nahm er10 die Partie des Anklägers, ließ den

1 [und].

2 [und].

3 [Ein< wohner>]. 4 [ließ].

5 [brachte]. 6 [genannte]. 7 [und].

8[in großen Ansehen] 9 [stand]. 10[seine].

Bischof Samuelund alle Geistl<ichen> jener Ortschaften zu sich an die Ufer Euphrat,nach dem Bezirke Кotherkommen, um sie zu bestrafen. Der Erzbischof hingegen ließ durch ein Schreiben seinen ganzen Klerus und alles armenisch<e> Volk von seiner Eparchie sogleich zu sich коmmen und begab sich in ihrem Gefolge an den Օrt hin, wo der Fluß ausMananaghi in den Euphrat einfließt. Die Kriegsdiener des kaiser l<ichen> Abgeordneten wollten durchaus den Erzbischof allein hinuberführen, das Volk widersetzte1 sich, demnach taten sie, was sie wollten, mit List so, daß er Niemanden weiter mitbekam als seinen Cousinallein, und gleich wurde <eF> in’s Gefangnis gebracht. Als das Volk sah, wie sehr man2 d a s s e 1 b e hinterlistete, so stürzte es mit aller Gewalt, <mit>sammt <seinen> Geistl<ichen> in den Strom hinein, den man nur in Kähnen und Flößen durchpassieren konnte, und erreichte das jenseitige Ufer ohne alle Gefahr, und «dies geschah, sagt Lastiwertzi, ein Zeitgenosse dieser 44e Begebenheit, durch Wunder. Als das Volk die Verräterei einsah, so / rief es mit lauter Stimme und m i t Ermahungsworten. flößte inem jeden Mut ein: lieber im Wasser umzukommen, als3 den Führer seines Glaubens beschimpft zu hören. Da aber es Abend war, und die Sonne, die Schimmer ihrer Strahlen in sich eingehüllt, hinter dem Maine4 unterging, die Freiheit den himmlischen Scharen gönnend, sich aufzutun, so zog5 d<er> 6Klerus voran, nicht durch die geheime Kraft des heil<igen> Kreuzes (d<as> h<eißt>: mit der Bundeslade und dem Stabe) das Wasser in zwei spaltend, sondern das Siegeszeichen7 des Heilands s e 1 b s t in Händen und auf Schultern8 tragend mit festem Glauben die hochemporsteigenden Wellen der Flut9 schlagend, die, wie ein unbän diges Roß durch den Zaum abgezähmt, der durchpassierenden Menge die Überfahrt einräumten und niemand was davon zu Schaden bekam. Als die Menge sich am jenseitigen Ufer sich befand, so stimmte sie ein inbrüstiges Dankgebet zu dem lieben Gott, als10 Leiterin11 die heil<ige> Mariaansehend, welche die h e i l<ige> Kirche selbst ist12, Trommeln und Schalmeien in Händen hebend (d<as> h<[eißt>: die Wahrheit des Glaubens)»55). Von diesem vvunderbaren Ereignis in Kenntnis gesetzt( ließ der kaiserl<iche> Abgeordnete die Menge zu sich kommen und gab sich die Mühe, die Sache mit Gerechtigkeit zu beschwichtigen. Auch von den bösen Taten der Ketzer gehörig unterrichtet, ließ er im Zorne den Wirwerr zu sich kommen, und wollte denselben gerechtigkeitsmäßig bestrafen. Doch13 entkam der Schlaukopf, nachdem er die Sinnesänderung des Richters vorher wohl eingesehen, seiner verdienten Strafe dadurch, daß

1 Wi[e]dersetzte. 2 [es]. 3 [seinen]. 4 Hei[den] 5 Zog[en]. 6 [Priester]. 7 [selbst] 8 [halted]. 9 [in] 10 [Auf...]? 11 [Beglleitrin. 12 [und]. 13 [der]

er sich zu dem griech<ischen> Bischof jener Gegend, Episaratgenannt, <begab>, bestach mit großer Summe denselben, versprach zur griech<ischen> Kirche überzutreten, wenn er ihn aus der Gefahr heraushelfen würde, was auch geschah, denn der Bischof verwendete sich seinetwegen beim Richter,1 machte ihn frei und nahm ihn bei sich. auf. Alle übrigen aber von semen Anhängern wurden auf das2 Härteste bestraft, geschlagen3, aus der ganzen Gegend vertrieben und ihre Wohnungen dem Feuer übergeben. Wirwerr s e 1 b s t hingegen kam eines fürchterlichen Todes um, so daß i h m, wie die Geschichtsch<reiber> es bezeugen, durch die Entzündung seines4 M a g e n s die Finger ganz verdorrten, vertrockneten und5 das natürliche Unrath6 ü b e г dem Munde7 herauskam8 .

Um <da>s J<ahr> 1050, zur Zeit der Herrschaft jenes GregorMagistros’s , als e г die Statthalterschaft über die Länder zwischen Euph<rat> und Tig<ris>in Händen hatte, kamen zwei Priester von der ThondracischerSekte zu ihm selbst, bekannten demselben ihre Verir rungen und die Falschheit ihrer Religion und ließen sich vom Neuen nach dem armenisch<en> Glauben taufen. Auch baten sie diesen Fürsten dringend, er möchte den 45Ketzereien Einhalt tun, und so, wo möglich, entweder bekehren oder ausrotten,/ was auch der Fürst mit vielem Erfolg zu Stande brachte und viele in andere Länder vertrieb. Hierauf fiel er mit einer großen Heeresmacht in die Gegenden von Apahunierund Thondrakselbst, zersiörte die Versa mmlungsorte der Ketzer, vertrieb ihren Bischof, den Gasar, г i c h t e t e viele <von ihnen> und baute daselbst eine Kirche im Namen des heil<igen> Georg's.Durch dieses gewaltsame Verfahren des FürstenMagistrosgerieten viele so in Schrecken, daß [ihre] Tausende Ketzerei absagen mußten, weswegen auch eine dritte Kirchenversammlung in der Provinz Harkum’s J<ahr> 1051 stattfand, und auf Anordnung der Versammelten alle im Namen der heil<igen> Dreieinigkeit9, durch den Erzbisch<of> Eprem getauft wurden. Hindurch wurden auch viele andere von dieser Sektebewogen, da sie auch selbst von Heiden und Mohammed<anern> auf's Heftigste verfolgt wurden, die heil<ige> Taufe anzunehmen und zur armen<jschen> Kirche überzutreten.

Einige hingegen, die in ihren Irrtümern noch verharrten, begaben sich zu dem assirischen Katholikos, 10sprachen vieles Schlecht<es> vomMagistros, schilderten ihn als einen Tyranen und sich als Armenier dem Glauben und dem Ursprung nach ausgebend, baten ihn um Hilfe, als ob sie aus Haß und11 T у г a n e i verfolgt und vertrieben seien und brachten ihn dazu, daß er, durch ihre Aussagen i г r e g e l e i t e t, dem Fürsten eine

1 [und]. 2 [grausaraste]. 3 [und] 4 [Innernl. 5 [die] 6 [aus]. 7 [Mundlen] 8 herauskam[men] 9 [und]. 10 [und]. 11 Unmenschlichkeitl.

Tadelschrift erlassen mußte, worauf dieser mit seiner gewöhnten Beredsamkeit und Sachkunde eine ausführliche Darstellung von den trügerischen Ansichten dieser Lehre und über ihre Entstehung in seiner Antwort dem Kathol<ikos> zurückgesandt, unter anderen hinzufügte: «Alle armenischen Patr<iarchen> und Kirchenvater hatten es auf s Strengste verboten, je eine Gemeinschaft mit jenen Ketzem zu haben, sie zu taufen, ja zu sprechen mit ihnen gar, weil sie d a d u r c h hinterlistig und verführerisch das Volk an sich ziehen; ich aber, setzt er hinzu, im Vertrauen auf die Gnade Gottes und auf das1 von unserem heil<igen> Gregordem Erleuchter angegebene Vorrecht habe ihnen die Pforte der Gnade und der Menschenliebe eröffnet. Sollten diese Abtrünnige sich nicht zu unsrer Kirche bekennen und zu derselben zurückkehren, so ersuche ich Sie, kein Erbarmen, keine Gemeinschaft mit denselben zu haben und nie Ihres Anblicks sie zu wurdigen!!»56) Über den Gasarhingegen, den В i s c h о f und Anführer dieser Sekte, der selbst an jenen Kathol<ikos> geschrieben hatte, fügt er folgendes hinzu: «Dieser Gasar , welcher blindlings die Aufsicht über jene Verblendeten führt, der schon vieljährliche Tote, den nicht Christus2 , wie den viertägigen (nämi ich L a s a r u s), sondern der Antichrist, dessen Verkünder er selbst ist, auferstehen lassen wird, strebt nur darauf, damit er zweifach zu Grunde gehen soil»57). Darauf erzählt er, wie jener sich alle Mühe gegeben, um alle rechtgläubige Menschen3 von ihrem Glauben zu bringen und alles Volk zu verführen./

46 Auch hatten u m d<as> J<ahr> 1 0 5 5 einige von den Bischöfen Thondracischer Sekte , die in dem Bezirke Thulailwohnten und mit ihnen zugleich alle ihre Anhänger einen Brief an den armenisch<en> Katholikos Peter,dem Nachfolger von Sarkissgeschrieben, um ihnen zu erlauben, sich mit den Armeniern zu vereinigen und in ihre Kirche aufgenommen zu sein. Auch an sie schrieb Magistros4 mit den strengsten Worten folgenden5 T i t e 1 s. «Ihr, die ihr von dem Wolfe Simbathbefangen6 und von den tückischen finstemisliebenden Abtrünnigen und den Zaun des Herrn antastenden Anhängern desselben geschlachtet seid»58). Und auch viele der Art beißende Ausreden sagt er ihnen grade ab, daß man sie nicht in die Gemeinschaft der Armen<ier> 7deswegen nicht aufnehman könne, weil sie im Namen der Kirche viele an sich zogen, und fordert sie auf, alle <die> Bischöfe, von Simbathan bis Jesn, wie auch den Gasar ableugnen sollten, alsdann fügte er noch hinzu: «Ihr habt geschrieben, daß ihr den Simbathableugnen und<ver>fluchen wollt, doch erkennen wir weder8 e u г e n Fluch noch9 euren Segen für gültig an, weil wir es wohl wissen, daß ihr weder ihn noch einen anderen anerkennt10 , denn ihr seid weder von uns, noch habt ihr auch an einen anderen zu glauben. Wohl wäre es aber freilich, wenn ihr von denjenigen wäret, die ihr flucht, alsdann sind wir gerettet von euren tötlichen Giften und heimlichen Pfeilen und könnten ruhig schlafen. 11Wohl sei auch, nicht wie

1[Bafahl]. 2 [auferstehen lassen] 3 [aus] 4[ein]. 5 [Inhalts]. 6 [seid]. 7 [auf]. 8 [lihre] 9 [ihr] 10 [weil]. 11 [ich halte]

Ketzern1, sondern wie es den Juden und Heiden und allen denjenigen, die noch ärger als diese sind, wohl sein kann» 59): Nach einigen <Worten> fügt er noch hinzu: «Der Heiland befiehlt nur dreimal den Bruder anzuklagen, und wenn er dennoch nicht zur Reue kommt, so ist er ein Heide und ein Gottloser2; euch aber haben nicht dreimal, sondern 170 Jahrelang 13 Kathol<ikosen> von Großarmenien und ebensoviel aus Kleinarmenien, Miriadenvon Erz und Bischöfen und unzählige Priester und Diakonen immerfort angeklagt, doch habt ihr nie gehört3; überredet und verwiesen, und ihr habt keine Reue gefühlt; in den Bannfluch getan und vertrieben, doch habt ihr keine Schande gehabt»60). «Doch vertraue ich, setzte er noch hinzu, auf Gott, meinen Herrn, der auf dem Trone der Cherubinen sitzt, daß er a u c h 47durch mich die Gnade Seiner Liebe /ergehen, auch die Bosheit eures Sinkens und eurer Gewohnheiten vergessen machen wird, die von euren gott u nd gewissenlosen Führern vergiftet und geschwängert seid, sonst hoffe ich auf die Stärke des Rechten Gottes, daß er euch in meine Hände liefern, und wenn ihr nicht zur Reue kommen solltet4, wider euch einen anderen Anfechter und Verteidiger des Glaubens aufkommen lassen wird, der euch ganz vertilgen kann»61). Und so vertrieb5, rottete die Ketzerei dieser gelehrte und ausgezeichnete Fürst aus dem Lande <aus>, und stand ihr mit Kraft und Glauben entgegen. Doch blieben viele von den Befolgern dieser Sekte, wie die Geschichtssch<reiber> es behaupten, allenthalben zerstreut und streuten Samen, wo sie nur konnten, unter dem Volk aus. Die Zeit ihrer Verfolgung von <der>Seite der arme . n<ischer> Geistl <ichen> wird von einigen 170, von anderen hingegen 200 Jahr angeschlagen.

Diese Angaben des Magistros werden6 auch von dem griech<ischen> Schriftsteller Peter7dem Sicilianer, 8dem Zeitgenossen9 des KaisersWassilydes Arsacitenbekräftigt, indem er sagt: diz Thondricierunter den Armeniern wären aus der Manichäischen Sekte, gemischt mit10 Hei dentum, und11 nennt ihre Bischöfe statt Simbath,Sargis,von dem er12 b e h a u p t e t, daß derselbe seine Sekte von einer manichäischer Zauberin, einer Perserin von Geburt, gelernt und sich bald als einen Schüler des ApostelsPaul, bald als den heil<igen> Geist und als den Morgenstem ausgegeben haben soil. Dasselbe erwähnt auch AlexanderNatalis (im 6 ten Bande, Seite 37)62).

S o w e i t13 die armenischen Geschichtschreiber; und ich muß noch das hinzufügen, daß ich, ohne ein Blatt irgend eines Historikers aufgeschlagen zu haben, erst die Nachrichten aus dem Munde der Jesidengemeindejetzigen Armeniens schöpfte und dann erst meine Zuflucht zu den oben erwähnten Schriftstellern nahm. Vergleicht man

1 [gleich]. 2 [undl. 3 [gesprochen]. 4 [für]. 5 [und].

6 Բնագրում՝wird. 7 [aus]

8 [bekräftigte, da auch er]. 9 [von].

10 [Mahomed...].. 11 [setzt hin zu ihr]. 12 [sagt]

13 So [viel).

alles dies Detail miteinander, so sieht man es wohl ein, daß schon 1m i t der letzten Erwähnung vom heil<igen> Geiste und Morgenstern alle die Aussagen der Jesiden sehr in Übereinstimmung kommen. Ihre Behauptung: ihr Prophet wurde in Lichtsgestalt erschienen, ihre Verehrung gegen das Licht selbst2 noch heut’zutage kann nichts weiter als eine Folge dieser Sekte entstanden sein, und man die jetzigen Jesiden nicht anders als eine3 von den Armeniern getrennte Gemeinde betrachten muß. Auch daß sie die Armen<ier> als ihre Вrüder ansehen, ist wohl daraus zu erklären, weil beide Parteien im ganzen Orient verfolgt, ihren früheren Haß gegeneinander durch die Länge der Zeit vergessen, sich gegenseitig um so fester aneinanderschließen mußten, je mehr sie von anderen Völkern verfolgt und angefochten wurden./

<A N H A N G>63)

1 LYRISCHE GEDICHTE AUS DER KURDISCHEN SPRACHE übersetzt

Meine Geliebte kommt vom Wasserholen, Aus ihrem Busen riecht nach Nelken und Zimmt, Möchte ich nur mit meinem Munde ihre Muttermale berühren, Dann sollte der Kreis<s>chef mich nach Rußland (d<as> h<eißt> Sibirien) schicken64). ❖

Die Füßgänger habe ich4 ausgeschickt, Moschus und 5W e i h г а и c h mitgegeben; Jungling! Möchtest du deinen Mund an meinen Busen drücken, Dann wird deine Wanderschaft dadurch versüßt. ❖

Mein Herz ist wund, Ich stoße vergebens Seufzer aus, Wer a b e г zwei Herzen voneinander trennt. Dem möchte alles mein Leid zu Teil. ❖

1[bei].

2 * [wie oben besclireiben]

3 [und].

4 [weiter]. 5 [Wohlgeruch]

Meines Geliebten Roß hat die Ohren heruntergehängt, Den flamäridischen [?j Scharrer auf die Steigbügel ausgebreitet65).

Mein Geliebter hat sich unter die Kriegsscharen von RaschidPascha gemischt, Man glaubt, er sehe aus, wie ein Königssohn. ❖

Die sieben Sterne sind mit der Wage aufgegangen, Auch ich habe meine Brüste aufgetan1, in Gedanken vertieft, Dann stieß icn mit meinem Roß unter die Kriegsscharen In dem Lande der Ruschturnera) ❖

Mein Geliebter ist bei uns zu Gaste gekommen, Ich legte unter seinen Kopf meine Armbänder. Breitete unter ihn chorassanische Teppiche aus, Gerne will ich meine schwarzen Augen, Meinen Wuchs und meine Arme Mit seinem blonden Haare vertauschen. Sollte er aber noch damit nicht zufrieden sein, So opfere ich ihm mein Herz, mein a lies. ❖

Mein Geliebter kam zu uns zu Gaste, Streichelte seinen Schnurbart ganz hübsch, Gerne wollte ich ihm meine schwarzen Augen schenken, Doch forderte er von mir einen Kuß.

Ich gab ihm aber nicht2, ohne zu denken, Daß <es> in dieser Welt auch sterben3 gebe 66)./ 2

EIN JESIDENLIED 67)

Ein Firman kam aus Stambul (Konstantinopel) Die Hand des Islam's ist4 schwer geworden.

Der Kriegsdiener von Raschid Pascha hat meinen Geliebten Unter Nisam(Disciplin) gebracht 68). Wehe mir! Er war doch noch so unmündig. AIs mein Auge dies sah, so brach mein Herz.

Ich ging zu meinem Herrn, Im lande Litsch, ich bat ihn um Erbarmen,

a)Eine Provinz in Großarmenien

1 [und denke]

2 [und auch]. 3 [gibt]. 4 [zu sch <wer>]

Er nahm meine Bitte nicht an.

Das Heer von Raschid−Pascha stand M Flusse, Die Spionen konnten nicht hinüberkommen, Ich bekam eine Nachricht, Beim Berge Schingal hat man sich ergeben. Und eine Edelfrau hat sich geschmückt, Den Nasering an die Lippen gedrückt.

Mein Geliebter kam unter Nisam, Einen Kuß wollte er von mir haben. Ich gab ihn nicht, und weiß auch, für wen ich ihn aufbewahre?

Komm, die Zeit und Stunde sind günstig, Der junge Hirsch hat sich auf der Ebene von Diarbekir An die grasige Anhöhe gelehnt. Reizvolle Junglinge1 genießen auf dem Felde v<on> Diarbekir Unter dem Zelte die Frische des Schattens. Ihre Haarlocken wehen hin und her a) Schöne Junglinge, betaut sahen aus wie Mairegen.

2Ihr Wuchs ist schlank, wie der einer Palme, Ihr Auge schwarz, wie Pech.

Die Locken dieser schönen Junglinge sehen aus, Wie d i e Stricke des Zelts von dem mächtigen ThamurPascha. Am Anfange des Herbstes packten wir auf Und zogen aus Garadagauf die Talebene herunter./

3 DAS KRIEGESLIED DER JESIDEN 3AUF DER SCHLACHT GEGEN DEN SCHECHGHASSUM , DEN ANFÜHRER DER TÜRKEN UND KURDEN b) Keschisch Polo19)

In Radowanc) wächst Pilz. Das Roß von Mirsaaghawiehert. KeschischPolorief dem SchechGhassumzu:

a) Junge Kurden tragen lange Haarlocken.

b) Die Jesiden erzählen ncch fclgendes über diese berühmte Schlacht. Jener Schech Ghassum , um seine Musulmanen zu exaltieren und zum Enthusiasms zu bringen, habe unter andem vorgegebep, wenn er die Trommel s.hlagen und die KriegsmuMk anstimmen4 würde, so würden alle Festen dei Jesiden von sich selbst herunterst'.rzen, ihre Kommagazins alle zu Grunde gehen, alles auf seinen Ruf und Hauch vor ihm auf die Knie fallen u.s.w. Mit Stolz erwähnt jeder Jesid bei der leisesten Erwägung dieser Begebenheit die Namen Mirsa agha, des Jesidenhäuptlings und des armenisch<en> Priesters Pogosden sie KeschischPolonennen. Nach diesem Namen ist auch das Lied gemacht.

c) Die starke Jesidenfestung in der Gegend von Nisibin.

1 [haben sich].

2 Նախորդում է մի թերի, ջնջված տող՝ [Wie...].

3 [vor und nach der].

4 [sollte]

«Dein Heer habe ich vernichtet, Dreißig mit Piken bewaffnete Derwisch’s entköpft».

In Radowanfließt ein Fluß, Das Heer von SchechGhassumpassierte denselben durch. Die tapferen Mirsaaghaund KeschischPolo Riefen demselben zu: «Wir haben von Euch Tausende von Reitern mit Piken durchbohrt.

In Radowansind Weingärten, Das Heer von SchechGhassumging da hinein. KeschischPolorief demselben zu: «Eure Köpfe sind für uns Zwiebelköpfe»

In Dolanwuchsen Feigen, Der Säbel von Mitschoist mit Ketten belegt; Mitschohat gerufen: «Bei Gotte, Meine Tapferen, meine Brüder! Unsre Piken sind zerbrochen, Unsre Pistolensteine zerschlagen, Nimmt die Säbel zur Hand, Und schützt den Rücken unserer Familien. Richtet den Mitschoauf, Umgürtet ihn mit dem Säbel aus Msur, (d<as> h<eißt]>; Egypten) Damit der Ungläubige sich erschrecke und uns nicht ergreife»./

4

DAS SIEGESLIED

DSCHALALISCHEN KURDEN, DIE DER BERÜHMTE SULEIMANAGHA IM J<AHRE> 1839, IN BAJAZIDIHNEN BEIGEFÜGT HAT.

ÜBER DIE NIEDERLAGE DER

Aghahat die Seinigen zu Rate gezogen, Zwei Mächte haben es nicht vernommen. «Wenn jemand fragen sollte, wo Ihr hingeht? So müßt ihr antworten: Um den Kaufleuten zu helfen»a)

Ich sah, daß er in den Morast hineinging,

a) Das sind jene pers<ischen> Kaufleute, welche im J<ahre> 1839 mit unge heueren Karawanen von den Dschalalischen Kurden gänzlich ausgeplündert und teilweise vemichtet wurden.

Die Piken klirrten von denen, Er zog, um sich wegen des AtschkoMirsaagha An den Feinden zu rächen. Hinter der Anhöhe beim Dorfe Duscham Zog Agha der Kaufleute wegen in Gedanken vertieft und sagte: «Wenn der Wind von uns gegen Dschalalenwehen sollte, So kann ich in drei Stunden auf meinem Roße den Kampfplatz nicht erreichen», Mein Herz ist bange Himmel und Erde erhören nicht meine Stimme, Aghamit seinem feurigem Roße und mit der Klinge Zieht, um sich für die Kaufleute zu rächen. Die Dschalalenhaben den Zorn von Aghazugezogen, Er zieht auf dem feurigen Roße Bei dem <Tuth>achananak1 Berge vorbei, Um die Missetäter niederzuhauen./ 5Das Heer von dem blonden SuleimanaghaSibky Zog insgesammt den Berg herunter. Fiel der Dschalalier , feuerte sein Pferd an, Und trieb sie nach Sangasor a). «Mein Herz sagt, aber ich2 k e n n e nicht die Felder von Bajazid, Dennoch werde ich die Feinde bis auf den letzten niederhauen. Man soll es erfahren, daß ich, der blonde SuleimanaghaSibky Wie ein Löwe in diese Felder eingedrungen bin. Auf den Umwegen zwischen Utschkilisseund Diadin Zog mit Klang und Klang der blonde SuleimanaghaSib<ky> DerBalulPaschab) auf seinem Roße ist Zeuge, Daß Aghadie Dschalalierin den Morast getrieben hat.

Es sind noch einige andere Strofen von diesem Liede, die ich aber f ü r überflüssig halte zu wiederholen, weil sie beinahe dieselben Wörter und Wiederholungen sind. Die angeführten Beispiele sind, glaube ich, hinreichend, um eine Idee von den poetischen Erzeugnissen dieses Volks zu haben. Wenn die Poesie eine Darstellung des Gemütszustandes, der Gefühle und Begriffe eines Volkes ist. so können die Kurden natürlich keine h ö h e r e Sphäre darin erreicht haben, als die. welche in diesen Beispielen ausgedrückt sind. Der Kuriosität wegen will ich hier die3 zwei Strofen der ersten lyrischen Lieder mit kurdischen Lauten4 anführen, was mit europäischen Buchstaben und <der> Aussprache ebenso klingen würde, als wenn die Nachtigal die Laute eines Raben nachahmen sollte./ a) Eine kleine Festung der Stadt Bajazid.

Der auch jetzt regiert.

1 Այս տեղանունը բնագրում դժվարընթեռնելի է: 2
3
b)
[Weiß]
[ersten]. 4 [aber]

Ghawra men ave the. Bina mickak, dartschin birpischte. Dave men chala surath takjathe, Natschalnik as bgirdama, bschandama Russethe 70). Die wörtliche übersetzung

Geliebte meine vom Wasser kommt. Hat Nelken und Zimmt im Busen, Mund mein die Muttermale deines Gesichtes berühre Der Kreisschef laß ar<r>etieren mich, schicken mich nach Rufiiand. /

<A

N M E R K U N G E N>71)

<I>

49 Tschamtschjan in seiner armen<ischen> Gesch<ichte> des 1 ten Bandes, 10. Kap<itel>, Seite 100 in seiner Aufzählung aller medischen Regenten vom Arbucesan bis Deoces, nach der Angabe der griechischen Histor<iker>, wie Herodot , Diodor,Alikarund anderer, gibt an, daß «die Meder (d<as> h<eißt>: die alten Kurden)zur Zeit dieser ihrer Herrscher lebten ganz zerstreut auf Ebenen in abgesonderten Häusern, worunter die größte Unordnung herrschte, weswegen sie auch von den Babiloniernzu Füßen getreten wurden und in Folge dessen nach allgemeinerer Zustimmumg einen ihrer Fürsten, den Dioces1 150 J<ahre> vor Cirus , nach Herodot,sich zu Könige wählten, der die Stadt Ekbatanegründet und zuletzt in einer Schlacht gegen den Nabucodonozor<von> Saosdoch<von diesem getötet wird> wie es auch in dem Buche Judid1 Kap<itel> gesagt wird»: Zuletzt2 fielen sie, wie viele andere Völker, unter die Herrschaft des Cirus72).

<II>

Kordwar der Name einer besonderen armenisch<en> 3S t a t t2 halterschaft in dem jetzigen Kurdistan4 (Tscham <tschjan> 1. B<and> Kap<itel> 4, Seite 215) 73).

<III>

Tscham<tschjan> 2. B<and>, Kap<itel> 27, Seite 831, führt an: «Nachdem. die arabischen oder, wie es da heißt, Haguarischen Kalifen ohnmächtig wurden, wie ihre Länder, im gehörigen Zwang zu erhalten und viele Emiren allenthalben ihre Unabhängigkeit zu beknüpfen suchten, fielen große Schaaren vonScythenaus der Gegend des Kaspischen Meeres, die auch Thurkhießen, wie die jetzigen Tataren sich nennen, nach Persien und dem alten Medien , eroberten viele Länder, nahmen5 Sitten, Sprache und Religion dieser Länder a n und viele von ilnen in Gemeinschaft mit den medischen Fürsten zogen nach Armenien hin, in die armenischen Statthalterschaften der Kordier und Mokier , nahmen das Land in Besitz6 und blieben

1 [sich]

2 [blieb]

3 [Fürstenlie in].

4 [nach] d<em>

5 [ihre].

6 [machten sich ansassig].

6

daselbst, die auch jetzt KurdenheiBen. Einige Abteilungen von ihnen richteten sich nach7 armenischen und assirisechen Mesopotamien und blieben da wohnen. Mit ihnen vereinigten sich von Zeit zu Zeit auch viele Christen und nahmen ihre Religion an»74). Auch erwähnt er im 3 ten B<ande>, imб ten Buche, Seite 418, diese Völker folgendermaßen: «Als das armenische Königreich in Cilicien im 14 ten Jahrhundert zu Grunde ging, so vermehrten sich in Großarmenien zwei fremde Volker, dieMidier und Scythen, d<as> h<eißt> die Kurdenund Tataren. Die ersten kamen nach Armenien zur Zeit der armenischen Könige aus der Dynastie der Baghratunier und wohnten1 in dem jetzigen Paschalik von Wan, Musch,Bageschund hatten ihre eigenen Emir'soder Bei's.In der folgenden Zeit vermehrten und verbreiteten sie sich in diesen Ländern in großen Massen, die auch heut’zutage, in besondere 50Stämme geteilt, leben und Kurdenheißen. / Auch mischten sich mit diesen viele Thorgomanen, doch ihr all g<emeiner> Name blieb der kurdische» 75).

Hingegen in dem armenischen Wörterbuche2, Seite 144, wo nur die in der Bibel vorkommenden3 Eigennamen erklart wurden, mit4 dem Worte «MarkoderMidier» wird unter anderen noch das erwähnt, daß dieses Volk im Altertum viele Länder erobert, worunter auch einen großen Teil von Assirien in Händen hatte. In diesem5 midischassirischen Teile6 befand sich auch die Stadt Kalman , auch Kelmad oder Karman (Jesegiel27. 23), was wahrscheinlich die heutige Kirmanschahsein muß76)./

7 [den Ländem zwisehen].

1 in den [Prowinzien Mo<ks> und Waspurakan].

2 [der Eigennamen].

3 [stadt].

4 Բնագրում ՝ unter. 5 [w о].

6 [W<...>]?

<ՔՐԴԵՐ ԵՎ ԵԶԻԴԻՆԵՐ> ՔՐԴԵՐԸ Ամենասրամիտ պատմաբանին անգամ, անշուշտ, դժվարությամբ կհաջողվի ճշգրիտ գաղափար կազմել աշխարհիս այն անհամար ժողովուրդների ներկա և անցյալ վիճակի մասին, որոնց սկզբնավորության, ծագման, տարածման և գոյության վերա բերմամբ պակասում են ամեն տեսակ գրավոր տեղեկտթյուններ։ Անվիճելիորեն նման՝ ամեն տեսակետից ,առեղծվածային , ժողովուրդների շարքին են պատկանում քրդերը, որոնք զբաղեցնելով Եփրատի և Տիգրիսի միջև ընկած երկրները, իսկ, գլխավորապես, Հայկական բարձրավանդակը՝ երեք այնպիսի պետությունների միջև, ինչպիսիք են Ռուսաստանր, Թուրքիան և Պարսկաստանը, բաժանված անթիվ հորդաների և ցեղերի՝ չեն փոխանակել իրենց սովորությունները, լեզուն, կենցաղը, ազգային զգեստը իրենց հարևան ժողովուրդներից և ո՛չ մեկի հետ։ Ասիական ժողովուրդներից գլխավորապես մահմեդական արաբները, պարսիկներն ու թուրքերը, ապա եբրայեցիները, որոնք իրենց պատմական ավանդություններով վեր են կանգնած այսօրվա քրդերի <պատմական> գոյությունից իբրև կրթված, և առաջինները միևնույն ժամանակ իբրև քրդերին կրոնակից ազգություններ, պետք է որ ամենից շատ հետաքրքրված լինեին նրանց (քրդերին) իրենց կողմը գրավելու և, գոնե քաղաքական շահի տեսակետից, նրանց սկզբնավորության նկատմամբ հետնորդներին որոշ տեղեկություններ թողնելու խնդրով։ Սակայն, որքան էլ ես ջանք թափեցի այդ ուղղությամբ, հիշյալ ժողովուրդների գիտնականների միջոցով որևէ պատմական բան ճշտելու, դժբախտաբար այդ բոլորն ի դերև անցան1) )։ Ծիծաղելի են գտնում նույնիսկ, երբ հետաքրքրվում են այդ «էշերով», ինչպես անվանում են սովորարար քրդերին Ասիայում։ Անգամ քրդական գրագետները, որոնք իրենց մոլլա են անվանում, իրենց մասին ոչինչ չգիտեն, քան այն, որ նրանք քրդեր են և աշխարհիս երեսին գոյության ունեն Նոյան ժամանակներից։ Թերևս, հատկապես, խաչակրաց արշավանքների և, ավելի ուշ, իրենց կայսրության մեջ թարքական իշխանության շնորհիվ առաջացած հեղաշրջումների ժամանակվա բյուզանդական պատմագիրները որոշ լույս են սփռել այդ տարօրինակ ժողովրդի վրա, բայց նման աղբյուրների կատարյալ պակասության հետևանքով, ոչ մի հնարավորաթյուն չկա որևէ բան ասելու այդ մասին։ Ընդհակաոակը, այն տեղեկությունները, որ մեզ տալիս են հայ պատմաբանները, հատկապես Չամչյանն իր ընդարձակ, անշուշտ արժեքավոր, սակայն աոանց որևէ կրիտիկայի գրված Հայոց պատմության <…> հատորի <…> էջում2) , Ինճիճյանը, իր հին և նոր Հայաստանի նկարագրությունների <…> էջում3) , անվստահելի աղբյուրներից են քաղված և, հետևաբար, ենթակա են որոշ կասկածների։ Նրանցից մի քանիսի պնդումը, թե քրդերը ծագում են հին մարերից, իսկ
ուրիշների ասելով էլ նրանք պարթևներից են ծագում, ըստ ոմանց էլ դա անհավանական է հենց այն տեսակետից, որ Առաջավոր Ասիայի բոլոր ժողո վուրդները, ինչպես՝ ասորեստանցիները, պարսիկները, եբրայեցիները, հայերը և այլն, որոնք սկզբում մի ամբողջություն են կազմել և որոշ ժամանակ իշխել են, միևնույն ժամանակ հասել են կուլտուրայի որոշ աստիճանի, որը նպաստել է ընդհանուր շահերին, և որը նշված է այդ ժողովուրդներից յուրաքանչյուրի, կամ նրանց կրթված հարևանների տարեգրությունների մեջ. իսկ եթե նրանցից շատերը չքացել են, ինչպես փյունիկեցիք, լիդացիք, կապադովկիացիք և ուրիշ շատ շատերը, կամ թե ընդունել են այլ տարբեր սովորություններ, տարազ, կենցաղ, և նրանցից շատերը նույնիսկ՝ հաղթողների լեզուն ու կրոնը և ձուլվել են նրանց հետ, այնուամենայնիվ նրանք դարերով պահպանել են բերանացի և գրավոր ավանդություններով իրենց ազգային կերպարանքը, իրենց նախկին տիրապետության և ինքնուրույնության տրադիցիաները, իրենց նախկին այն թագավորների ու հերոսների անունները, որոնք աչքի են ընկել իրենց արտակարգ սխրագործություններով և կառավարական տաղանդով, այս բոլորի նկատմամբ քրդերի մասին ոչ մի տեղ չի կարելի որևէ բան փնտրել, լսել կամ գտնել։ Նայեցեք այժմյան ասորեստանցիներին (ասորիներին), հույներին, հայերին, այո՛ ,
վրացիներին, որոնք քիչ թե շատ պահպանել էին իրենց ինքնուրույնությունը մինչև վերջին ժամանակներս, նրանք թաթարներից ընդունել են ո՛չ միայն նրանց ազգային տարազը, սովորությունները և կենցաղի ձևը, իրենց լեզվի մեջ մտցրել են ո ՛ չ միայն թաթարերեն և թուրքերեն հազարավոր բառեր ու դարձվածքներ, այլև լիովին փոխանակել են իրենց սեփական պոեզիան այդ ժողովուրդների պոեզիայով, և միմիայն իրենց եկեղեցիներում են լսում հոգևոր բովանդակությամր երգեր։ Ւհարկե, երբեմն երբեմն կարելի է լսել այդ ժողովուրդների խրախճանքներում նաև աշխարհիկ երգեր իրենց մայրենի լեզվով, սակայն, ըստ իրենց զգացմունքի նախապատվության և ճաշակի ՝ առավելությունը տրվում է թաթարական երգերին4)։ Այդ բոլորից և ո ՛ չ մի բան չի կարելի վերագրել քրդերին։ Նրանց կարծիքով և արտահայտությամբ, նրանք Արաբիայից են գաղթել և նույն ծագումն ունեն ինչ որ արաբները, թեև նրանց գիտնականները ոչ մի գրավոր ապացույց չունեն այդ մասին: Նրանք իրար մեջ միմյանց անվանում են «կորմանջե», իսկ ուրիշների մոտ ՝ «քրդեր»: Հետևաբար, եթե համեմատության կարգով նկատի առնենք նրանց կրոնը, կերպարանքը և լեզուն, նրանց տարազը, նրանց կենցաղային և հասարակական կարգերի ձևերը, սովորություններն ու բարքերը, ապա դրանով գրեթե ավելի կմոտենանք ճշմարտությանը։ Բոլոր քրդերը, աոանց բացառության, դավանում են մահմեդական կրոնը, այն է ՝ Սյունի աղանդը: Նրանց ատելությունը շիաների վերաբերմամբ նույնչափ ուժեղ է, որչափ վերջիննևրինը առաջինների նկատմամբ։ Նրանք ավելի սիրում են քրիստոնյաներին, քան շիաներին, որոնց երբեք մուսուլման չեն անվանում։ Քրդերն իրենց շատ վիրավորված են զգում, երբ շիաներին իրենց
նույնիսկ
ներկայությամբ այդ անունն են տալիս, որովհետև այդ պատվավոր անունը պատկանում է միմիայն սյունիներին, իսկ դրա փոխարեն նրանք այդ աղանդավորներին ընդհանուր հայհոյական «աջամ» անունն են տալիս, որի տակ հասկացվում են թաթարներն ու պարսիկները։ Համարյա միշտ կարելի է ամենակոպիտ հայհոյանքներ լսել այդ երկու կրոնական խմբակցությունների կողմից Ալիի և Օմարի դեմ, որոնցից առաջինին շիաները համարում են առաջին խալիֆը Մահմեդից հետո, իսկ երկրորդին ՝ սյունիները5)։ Սյունիները հարգում են Մռավիային, իբրև մեծագույն խալիֆաներից մեկի և անիծում են, ընդհակառակը, նրա որդի Եզիդին, որը Ալիի երկրորդ որդի Իմամ Հուսեինին իր հետնորդներով ամենավայրագ կերպով բնաջինջ է արել, որի հիշատակը դեռ այժմ էլ տոնում են շիաները 10 օր շարունակ ՝ ողբերգական տեսարաններով։ Մռավիան թունավորում է Ալիի ավագ որդի Իմամ Հասանին , որի հիշատակը միայն մի օր է տոնվում։ Շիաները պնդում են, որ սյունիները թաքցնում են այդ բոլորը, վախենալով որ հասարակ ժողովուրդը, որը Մռավիային շատ է հարգում, կարող է կորցնել իր հավատը ճշմարտության և իր կրոնի վերաբերմամբ: Ոչ մի կերպ չի կարելի համոզել քրդերին, որ Նոյը, Աբրահամը, Մովսեսը և բոլոր մարգարեները, որոնց նրանք էլ սուրբ են համարում և պաշտում, արաբներ չեն եղել, և որ Աստվածաշունչն էլ արաբերեն լեզվով չի իջել երկնքից, որովհետև բոլոր մահմեդականների կարծիքով հետևյալ հինգ գրքերը ուղարկված են երկնքից6) , այն
մոլեռանդության
բոլոր նախորդները աշխարհի վրա, որպես օրինավոր տեղակալներ
են հենց Քրիստոսի կողմից, և Մահմեդը աստծուց ուղարկված վերջին մարգարեն է, որը պետք է կատարելագործեր և լրացներ օրենքների մեջ եղած բոլոր պակասությունները, նախախնամության կամքը և Քրիստոսի առաքելությամբ դևռ չիրագործված բաները։ Ով դրան կասկածում է, ուրանում է ուղղափառ հավատը, կատարյալ սատանա է ուղղափառ շիաների աչքում։ Սյունիները մերժում են այդ բոլորը: Քրդերը թուրքերի հետ միատեսակ կրոնական ծեսեր ու հայացքներ ունեն, դրա համար էլ ավելորդ եմ համարում այդ բոլորը կրկնել, որովհետև դրանք ընդհանրապես արդեն հայտնի են։ Քուրդը օրվա ընթացքում պետք է աղոթի ո ՛ չ թե երեք անգամ, ինչպես շիաները, այլ հինգ անգամ՝ լուսաբացից և մթնաշաղից առաջ, արևի ծագումից և մայր մտնելուց առաջ և կեսօրին, և նրա համար միևնույն է, թե նա այդ պահին մզկիթում է գտնվում, թե ախոռում, միայնակ է, թե ուրիշների հետ, լուո է աղոթում, թե թրխկոցի, խոսակցությունների ու ծիծաղի ժամանակ։ Սակայն, ինչպես ընդունված է շիաների մեջ, աղոթքի ժամանակ երբեք ներկա չպետք է լինի ոչ մի կին, անգամ նրա հարազատ կինը կամ աղջիկը։ Նրանց հպումից, նույնիսկ հագուստի միջոցով, մոտով անցնելիս, պղծված է համարվում նամազ բաթիլը, այսինքն ՝ աղոթքը, և նա պարտավոր է նորից լվալ իր ոտքերն ու ձեռքերը և նորից սկսել իր աղոթքը, որը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ մահմեդական բանաձևային աղոթքների մի անմիտ մրմնջյուն ՝ արաբերեն լեզվովա): Որ քրդերն ունեն իրենց սեփական մոլլաները, որոնք պետք է ա) ինչպե՞ս կծռմռի իր դեմքը մի քուրղ, քրիստոնյայի աղոթքը տեսնելիս:
Է` Աստվածաշունչը (Թովրադ) Դավթի սաղմոսները (Սաբուր), Ղուրանը ևԱվետարսւնը (Ինջիլ)» Այո', նրանք Է ՛ լ ավելի հեռու և խորն են գնում իրենց կրոնական
մեջ նրանք կարծում են, թե, շիաների ասելով, նրանց մեծ մարգարեի
, նշանակված
իրենցից լինեն և ոչ այլազգի և որոնք կազմում են նրանց կրթության ղեկավարների ու գիտնականների դասը, բայց որոնք ընդունակ չեն որևէ գործ կատարելու, բացի Ղուրանը կարդալուց, առանց նրա բովանդակության մասին գաղափար ունենալու, այդ մասին արդեն խոսել ենք։ Բայց մեծամեծներն էլ իրենց երեխաներին արաբերեն լեզվով են կրթություն տալիսա)։ Նրանց նամակագրությունը, որը բարեբախտաբար չի ծանրաբեռնի ոչ մի նամակաբերի, որովհետև հազվադեպ է լինում, սովորաբար թուրքերեն լեզվով է տարվում։ Քրդերեն լեզուն արաբերեն, պարսկերեն, մի քանի հայերեն, անգամ ռուսերեն և այլ յուրօրինակ բառերի խառնուրդ էբ): Այդ ժողովրդի դաժան և կոպիտ կենցաղը նույն բնույթն է դրոշմել նաև նրա լեզվին։ Կարծես մի դատարկ տակառից կամ, ավելի շուտ, մի խոր անդունդից են հնչում բառերը՝ սարսափելի զորեղ, ձայնը ճայթյունի փոխարկող, կոկորդը զարհուրելի լայնացնող հնչյուններով։ Դրա փոխարեն նա այն առավելությունն ունի ասիական շատ լեզուների հանդեպ, որ ավելի քիչ, համարյա ոչ մի շչական հնչյուն չունի, բաղաձայնները քիչ են չունի նաև այն վայրենի կոկորդային հնչյունները, ինչպես լեզգիերենը ։ Պարզ և բարդ բառերի մեծամասնությունը «0» և <Ե» վերջավորությունն ունի: Համարյա բոլոր, անգամ օտարազգի հատուկ անուններին կցում են «0» վերջավորությունը և կիսով չափ կրճատում։ Այսպես օրինակ, հետևյալ անունները ՝ Հասան, Շամդին, Ալլահվերդի և այլն նրանք դարձնում են ՝ Հասո, Շամո, Ալոգ): Միայն մեծամեծները հասարակների հանդեպ այն աոավելությունն ունեն, որ նրանց անուններն արտասանում են անփոփոխ8)։ Այդ ժողովրդի ազգային պոեզիան այնպիսի հսկայական հառաջադիմություն Է կատարել և այնքան Է կատարելագործվել, որ համարյա ամեն մի քրդի,
՛ ,
ամեն մի քրդուհու կարելի Է համարել իսկական բանաստեղծ կամ բանաստեղծուհի։ Նրանք ստեղծագործում են արագ, հանպատրաստից։ Բնականաբար անարդար կլիներ կարծել, որ քրդերի նման մի խաշնարած և թափառաշրջիկ ժողովրդից կարելի Է պահանջել նաև կիրթ զգացումներին համապատասխան գեղարվեստորեն զարդարուն ձևերով պոեզիա. նրանք պարզ ձևերով և արտահայտություններով երգում են իրենց հովիտներն ու լեռները, իրենց ծաղիկներն ու աովակները, իրենց զենքերը, նժույգները և ռազմական գործերը, իրենց աղջիկներին և գոհության աղոթքները՝ մի յուրահատուկ, տարօրինակ, իրենց պարզ զգացումներին և պատկերացումներին համապատասխան, սակայն բոլոր, նույնիսկ ասիական ժողովուրդներին օտար պատկերներով, համեմատություններով, դարձվածքներով և եղանակներով, որոնք անսովոր ականջը կարող են ծակել, բայց և ամեն տեսակետից հետաքրքրել նրանց և հաճելի լինել յուրաքանչյուրին ՝ իբրև մի զորեղ ապացույց այդ ժոդովրդի գովելի հատկությունների որովհետև նա դրանով չի կամենում ա) Աբողջ Հայկական բարձրավանդակում հոչակավոր և հզոր Սուլեյման աղայի (որի մասին հետագայում կխոսենք) երկու որդիների՝ Իբրահիմ և Շամդին աղաների մոտ ես տեսա, թե ինչպես արաբերեն էր կարդում վերջինի 11 տարեկան որդին։ Աղաներն իրենք էին պարապում նրա հետ իմ ներկայությամբ, սենյակում, բազմաթիվ մարդկանց աղմուկի թրխկոցի մեջ, որից կփախչեր ամեն մի աշակերտ: բ) Օրինակ՝ մեն Жена, մակ мать, բրյո бровы կուդ куда?, չէ что? Թվական անուններն էլ շատ նման են միմյանց կարելի կլիներ հարյուրավոր բաոեր գտնել, եթե մարդ երկար ժամանակ զբաղվեր դրանով: Ես թոուցիկ կերպով տալիս եմ հիշածս բաոերը... գ) Տե՛ս 6 րդ էջի ծանոթությունը7)։ Նույն այդ սովորությունը յուրացրել են նաև քրդահա յերը օրինակի համար՝ Միքայելին նրանք Մխո են անվանսւմ, Խաչիկին՝ Խաչո, Հարությոսնին՝ Հարո և այլն։
այո
անգամ
փոխանակել իր թթու հացը որևէ՝ իրենից ավելի զորեղ ազգի քաղցրահամ կարկանդակի հետ, որով և պահպանում է իր անբիծ բարոյականությունը և ազատասիրությունըա)։ Երբ երգիչները կամ երգչուհիները պատրաստվում են երգել, ծնոտի տակ են դնում մեկ կամ երկու ձեռքերը, երկու կողմից բռնում են ամբողջ դեմքը, ուղիղ կանգնում և առանց երաժշտական գործիքների, որոնք բացակայում են նրանց մոտ, ահռելի ձայնով սկսում են բացականչել ՝ լո ՜ , լո ՜ , լո ՜ վանկը, որը նույն նշանակություևն ունի, ինչ որ ՝ լա ՜ , լա ՜ , լա ՜ …, և դրան կցում են խոսքերը: Քրդերը երբեք չեն երգում թուրքերեն երգեր թե ՛ իրենց խնջույքների ժամանակ և թե ՛ բացօթյա, ինչպես այդ անում են ասիական քրիստոնյաները՝ համոթ իրենց. նրանք արհամարհում են այն բոլորը, ինչ որ ծագում է իրենց կողմից այնպես սարսափելի կերպով ատելի աջամներից: Միայն մեծամեծները, թուրքերի ներկայությամբ, վերջիններին հաճոյանալու համար, թույլ են տալիս, որ թուրքերը կամ հայերը լսեն իրենց երգերըբ): Ամենահավանական այն ենթադրությունը, որ քրդերը ոչ առանց իրավունքի են իրենց արաբներ համարում, կարելի է հավաստել նաև նրանց լեզվի միջոցով։ Մոսուլի, Բաղդադի շրջանում և, առհասարակ, Տիգրիսի շրջակայքում քրդերի մեծ մասը միայն արաբերեն է խոսում, բայց դրա դեմ կարելի էր առարկել, որ այնտեղ մինչև իսկ քրիստոնյաները և ուրիշ ժողովուրդներ այդ լեզուն են ընդունել իբրև տիրապետող լեզու և կորցրել են իրենց սեփական, մայրենի լեզուն։ Անշուշտ այդ բանում պետք է համաձայնի ինձ հետ յուրաքանչյուր մարդ, որովհետև ես այդ պնդում եմ իբրև մի տեղացի, որը գիտի ասիական լեզուների մեծ մասը։ Բոլոր ասիական ժողովուրդները և, առավելապես, մահմեդականները անթիվ արաբերեն բառեր ու դարձվածքներ են մտցրել թե ՛ իրենց խոսակցական և թե՛ գրական լեզուների մեջ։ Այնուամենայնիվ ոչ պարսիկները, ոչ թաթարները, ոչ թուրքերը այնպես չեն արտասանում այն բառերը, որոնց մեջ պատահում են ξ,ξ տառերը, որոնք իրենց առոգանությամբ նմանվում են ագռավի կռռոցի, կամ, ավեքի շուտ՝ գոմեշի տըռլնգոցի, քան մարդկային ձայնի, ինչպես քրդերր(գ: Ամեն այն իրավամբ կարելի Էր կարծել և ընդունել, որ ամեն արաբականի, ինչպես նաև նրանց բոլոր գրքերի և գիտնականության այն ջանասեր և մոլեռանդ մեծարողները , որոնք այդ լեզվի համար գրեթե տանջվում են իրենց ամբողջ ա) Արյունոտ սրտով և խորին ամոթով պիտի նկատեմ այս դեպքում, որ հայ ժողովուրդը, որին պատկանում եմ ես ևս, որքան նվազ չափով Է հավատարիմ մնացել ամենուրեք քրդական այդ չքնաղ բնավորությանը, չնայած իր հոգեկան գերազանցության, իր ասիական հարևանների հանդեպ: Հայաստանի աշուղննրի մեծա մասնությունը , որոնց թիվը ներկայումս շատ մեծ Է, միայն թուրքերեն լեզվով Է ստեղծագործում: Միջնադարյան այդ մինեզինդերների բանաստեդծությունները վարպետի գործեր են, բայց որովհետև գրի չեն աոնվում, բնականաբար կորուստի են մատնվում մի քանի տարուց հետո: Որքան լավ կլիներ այդ բոլորր հավաքել, բայց հարկավոր Է դրա համար լի գրպան և ազատ ժամանակ՝ գյուղից գյուղ անցնելու և հավաքելու, համար9)։ բ) Հետագայում սրան կկցեմ այդ երգերից մի քանիսը՝ բաոացի թարգմանությամր10): գ) Թող ներեն ինձ հետևյալ նկատողությանս համար, որ ինձ ծանոթ եվրոպական լեզուներից ո՛չ գերմաներենը և ո՛չ էլ մի այլ լեզու այնքան արտահայտություններ չունի շատ կենդանիների բնաձայն բացականչությունների համար, ինչպես, մանավանդ, հայերենը: Եզների, աոյուծների մռնչյունը և այլն, էշերի, երեխաների ճչյունը և այլն, համազոր արաահայտություններ չեն այդ կենդանիների բացականչությունների համար, ոչ էլ բովանդակությամբ: Գերմանացիք մեծ մասամբ հպարտանում են նրանով, որ նրանք են բնության առարկաների ձայներին ամենաճիշտ կերպով նմանվել: Սակայն արդարությունը և մեծահոգությունը պահանջում է, որ նրանք այս խնդրում զիջեն ասիացիներին, որոնց լսողության և խոսակցության օրգաններն այդ տեսակետից շատ ավելի սուր են:
կյանքի ընթացքում, պետք է որ ավելի ջանք թափեին այդ լեզվի բոլոր առանձնահատկություններին նմանվելու խնդրում, քան բնության այդ զավակները, որոնցից շատերը չգիտեն անգամ, թե ինչ տեսք ունի Ղուրանը։ Բայց հենց որ նրանց բերանից ատրճանակի կրակոցի նման դուրս է թռչում այն բառը, որի մեջ պատահում են վերոհիշյալ հնչյունները, և երբ տեսնում ես նրանց կենցաղը և հասարակական վիճաը, նրանց կերպարանքը և տարազը, նրանց բարքերն ու սովորությունները, ապա ավելի լավ և ավելի հեշտությամբ ստիպված ես լինում նշմարել այն վեհապանծ բնույթը արաբներին դարձրել է աշխարհահռչակ։ Ողջ երկրագնդի ժողովուրդներից որևէ մեկի մոտ հազիվ թե կարելի լինի գտնել այն իսկական նահապետական կյանքը իր սկզբնական մաքրությամբ, իր բոլոր արատներով և առաքինություններով, իր բոլոր առավելություններով և թերություններով, ինչպես քրդերի մոտ։ Ազատ և ոազմասեր, անկախ և անսանձ, անհանգրվան նրանք շրջագայում էին իրենց երկրում ամենուրեք ՝ կողոպտելով և հափշտակելով11)), կռիվներ մղելով և թշնամացնելով ոչ միայն պարսիկներին և թուրքերին , որոնց երկյուղ և դիմադրություն էին ներշնչում իբրև աստուծո պատիժ, այլև սարսափելի չափերով՝ միմյանց։ Քրիստոնյաները, հատկապես հայ դժրախտ ժողովուրդը և նեստորականնեը նրանց ստրուկներն էին բառիս բուն իմաստով։ Խոտառատ լեռներից և հովիտներից իջնելուց հետո, նրանք իրենց անհամար ոչխարների և եղջյուրավոր անասունների հոտերը ձմռան խիստ և երկարատև ամիսներին պատսպարում էին հայերի մոտ, առանց որևէ վարձատրության։ Դրա համար էլ սրանք ստիպված էին տարվա պատշաճ եղանակին անչափ կեր ու ձմեռվա պաշար պատրաստ պահելու, որպեսզի ազատ մնային նրանց զարհուրելի վրեժխնդրությունից։ Ո՛չ մի օրենք, ո՛ չ մի իշխանություն չէր կարող պաշտպանել սրանց այդ ճնշումից։ Ամենաթեթև դիմադրությունը հատուցվում էր ամենավայրագ դաժանությամբ։ Նույնիսկ Հայկական մարզում, ռուսաց տիրապետության սկզբներին, ո ՛ չ մի կերպ չէր հաջողվում նրանց ստիպել, որ ձմռանը իրենք պահեն իրենց անասունները. Միայն նորերս նրանք ստիպված եղան ենթարկվել և կեր գնել։ Հարևան երկրների թագավորները և իշխաններր դողում էին նրանց վրեժխնդրությունից։ Հայաստանի հին բերդերն ու ամրոցները, մարդազուրկ ուղիներն ու լեռնային թաքստոցները ծառայում էին նրանց, որպես ավազակային որջեր։ Սակայն վերջին ժամանակները այդ բոլոր չարագործություններն ու սարսափները բարեբախտաբար վերացել են շնորհիվ թուրքական կազմակերպված զինվորական իշխանության, հատկապես շնորհիվ թուրք հերոս Ռաշիդ փաշայի, որ նրանցից հազարավորների ոչնչացրեց, իսկ մյուս մասին ինչպես քաղաքներում, այնպես էլ գյուղերում ստիպեց նստակյաց կյանք վարել։ Այսպիսով, այժմ ողջ թուրքական քրդերը, չնչին բացառությամբ, և, հատկապես, Վանի, Բայազետի և Կարսի նահանգներում, մյուս հպատակների նման զբաղվում են հողագործությամբ, առևտրով և ամեն տեսակ արհեստներով։ Այդ վայրերում, այնուամենայնիվ, դեռևս ապրում են մի քանի ցեղեր, մասամբ անկախ, մասամբ էլ հարկատու Բարձրագույն
Դռանը կամ, շատ սակավ, Պարսկաստանին։ Այդ ամենազորեղ ցեղերից երեքն ապրում են երեք պետությունների միջև ընկած լեռնային վայրերում. դրանք են ՝ Սիբկի, Սիլանլի և Ջալալի ցեղերը, և բոլոր այն ավազակություններն ու չարագործությունները, որոնք դեռևս լսվում և տեսնվում են, իրավամբ վերագրում են դրանցիք վերջինին։ Իրենց համար ձմեռային բնակավայրեր և պաշտպանության պատնեշներ ընտրելով Բայազետի փաշայությունում, երկու Մասիսների հարավային լանջերում գտնված լավաների զանգվածների միջև, ջալալիները քշում են ամառը իրենց հոտերը դեպի այդ փաշայության, Վանի և Կարսի միջև ընկած խոտառատ լեռները, թողնում են այնտեղ իրենց մարդկանց մի մասը ՝ իրենց ունեցվածքը և ընտանիքները պաշտպանելու համար և կողոպուտ ու ավար են փնտրում ամենուրեք ՝ միայնակ կամ ուրիշների ընկերակցությամբ։ Իսկ եթե նեղն են ընկնում, ապա թողնում են այն երկիրը, որտեղ իրենց սկսում են ճնշել և դիմում հարևան պետության պաշտպանությանը: 18 <40 > թվականին12) պարսկական Ամիրնիգամը (այսինքն ՝ ռազմական մինիստրը), կամենալով բնաջինջ անել այդ վատահամբավ ցեղը, սպանում է նրանց պետերից շատերին, կողոպտում է ամբողջ ժողովրդին, սակայն անսալով այդ ցեղի հնազանդության կեղծ խոստումներին, նորից ազատ է թողնում։ Դրա հետևանքն եղավ Բայազետի փաշայությունում քարավանների այն հայտնի թալանը, որի ժամանակ շատ մարդիկ սպանվեցին, մեծ մասամբ պարսկական վաճառականներ, ողջ անասուններն ու ապրանքներն ընկան այդ ավազակների ձեռքը, որոնց դատավարությունը մինչև այսօր էլ չի վերջացել Պարսկաստանի և Թուրքիայի միջև։ Դեռ այս տարի էլ լուրջ բանակցություններ էին տեղի ունենում երեք հարևան պետությունների միջև ՝ ջալալների այդ ավազակային հորդան սանձահարելու և նրանց իրենց բնակավայրերից վտարելու ուղղությամբ։ Այդ միակ ստվերոտ կողմն է, որ դարձյալ կարելի է նկատել միմիայն առանձին ցեղերի, այն էլ, մեծ մասամբ, մասնավոր մարդկանց մոտ, բայց ո՛չ ողջ ժողովրդի։ Ընդհակառակը, նրանց մեջ ամենաարժանավորները և ամենաազնիվները, եթե թույլ են տվել իրենց այս կամ այն հանցանքը կատարելու, ապա այդ արել են լոկ վրեժխնդրությունից դրդված։ Նրանց զարհուրելի գործողությունները հայ և նեստորական ժողովրդի հանդեպ պետք է նկատել կատարված ո՛չ երբեք մոլեռանդությունից կամ ազգային ատելությունից, ինչ որ ամենայն իրավամբ կարելի է պնդել պարսիկների, թաթարների և թուրքերի վերաբերմամբ, այլ պետք է դիտել իբրև հետևանք նրանց ազատության զգացումի, նրանց անսահման իշխանության, ինչպես միջնադարյան բռունցքի իրավունքը, որ նրանք հարկավոր դեպքերում կիրառել են և կիրառում են ո՛չ միայն իրենց հավատակից թուրքերի, պարսիկների և թաթարների, այլև անգամ իրենց ցեղակից քրդերի նկատմամբ, աոանց դիրքի և կրոնի խտրության։ Չի եղել դեռ մի դեպք, որ քուրդը ստիպեր քրիստոնյային իր հավատն ուրանալ, կամ դրա պատճաոով նրան հալածեր։ Բայց սրտնից ավելի ուշագրավ է այն հանգամանքը, որ նրանք անարգ
թաթարների նման երբեք դիտավորյալ կերպով չեն սպանում այն մարդկանց, որոնց կամենում են կողոպտել, եթե վերջինները զենքը ձեոքին չեն աշխատում պաշտպանվել առաջինների հարձակումից: Նրանք հաճախ կապում են հարձակման ենթարկվածի ձեռքերը, ոտքերը և աչքերը, ամեն ինչ հանում վրայից, անգամ շապիկն ու վարտիկը, հաճախ տալիս են նրան նույնիսկ իրենց ցնցոտիները և ուրախ սրտով հեռանում։ Թեև գողությունը և ավազակությունը նրանց բնավոբության գլխավոր հատկանիշներից մէկն է, նրանց ամենաբարձր աոաքինությունը, բայց երբեք նրանք այնպես ստոր, կեղտոտ ձևով չեն կատարում այդ չարագործությունները, ինչպես սովոր են անելու թաթարները և ուրիշներ, անգամ քրիստոնյա ժողովուրդներ: Կինը, մանավանդ այլազգի կինը նրանց աչքում մի սուրբ անձնավորություն է։ Նույնիսկ արյան վրեժի կատաղի պոռթկման պահին, երբ նրանք ոչ ոքի չեն ներում և որը (արյան վրեժը) անցնում է սերնդից սերունդ, մինչև որ վերջապս փնտրված զոհը ընկնում է, հաճախ ողջ ընտանիքը, այո՛, անգամ ցեղը բնաջինջ է լինում։ Երբ զինված մարտիկների մի ջոկատ արյունածարավ ներս է խուժում իր թշնամիների վրանը կամ գյուղը, բավական է որևէ միջնորդող կնոջ ներկայությունը, որպեսզի նա մեղմանա, ներում շնորհի երկար տարիներ տևող արյան վրեժին ենթակա անձնավորությանը, կարծես մի սրբագործություն կատարվելիս լինի և մոռացության տա ամեն ինչ։ Այո ՛ , ամենակատաղի թշնամին, ինչ ազգից ուզում է լիեի, եթե նա սպանել է որևէ տան զավակի և պատեհ առիթից օգտվելով ներս է պրծնում հանկարծակի իր թշնամու կամ որևէ մոլլայի կամ աղայի տուն, կամ սուրը ուղիղ է կախում ուսից, այնինչ սովորաբար թեք են կախում, կամ թևի տակն է առնում մի քաթանի կտոր, ի նշան իր կատարյալ խոնարհության և լիակատար գիտակցության, որ նրա կյանքը այսուհետև պատկանում է հակառակորդին, որի համար և աշխատում է այդ քաթանի կտորն, իրրև պատան, իր հետ ման ածել, ապա նա միանգամայն փրկված է, ընդհակաոակը, երբ հակառակորդը նրան չի ներում, ապա այդ համարվում է ամենախայտառակ չարագործություն, և այն ցեղը, որին պատկանում է հակառակորդը, դառնում է նրա ամենաարյունարբու թշնամին։ Այդպիսի դեպքերում նրանց մեծահոգությունն այնտեղ է հասնում, որ կարող են բնաջինջ անել տալ իրենց ողջ ցեղը, քան թե հանձնել իրենց մոտ ապաստան փնտրողին, եթե նա նույնիսկ օտարազգի լինի: Մինչև անհասկանալիության Է հասնում նրանց հարգանքը կանացի սեոի, հատկապես օտարազգի կանանց վերաբերմամբ։ Երբեք, ո՛չ մի դեպքում նրանք չեն շոշափում կուսությունը, նույնիսկ ամուսնացած կանանց պատիվը, եթե սրանք նրանց ձեոքն ընկնեն անգամ կիրճի մեջ։ Տարիներ շարունակ վարվում են իրենց ձեռքն ընկած կանանց հետ մեծագույն հարգանքով, սիրով և քնքշությամբ, մինչև որ կամ սրանց ազգականները ետ կգնեն, կամ Էլ ինքներն ինքնակամ կորոշեն նրանց հետ ամուսնանալ։ Դեռևս կենդանի, հարյուր տարեկան ծերունի և սիլանլիների ամենահզոր ցեղապետ, հոչակավոր Հուսեին աղան, որ ներկայումս Կարսում է բնակություն հաստատել, որովհետև նրան բնավ հաճելի չէ որևէ ռուսական գավաոապետի աոաջ իր ալևոր գլուխը ծոել և որի դղյակը, որդին և եղբորորդիք այժմ
մեր մարզում են գտնվում։ 1825 թվականի13) ռուս պարսկական պատերազմի ժամանակ նա գերի է վերցնում երկու ջահել, գեղեցիկ հայ աղջիկ, իր հետ տանում է Բայազետ, տարիներ շարունակ պահում, և երբ մարդ չի գտնում, որը ցանկանար նրանց ետ գնել, իր մոտ է կանչում այն կողմերի մի հայ ազնվականի, հարցնել է տալիս այդ երկու աղջիկներին, թե կցանկանայի՞ն արդյոք նրանք իր ամուսինները դառնալ, և լիովին համոզվելով, որ նրանք տրամադիր են, ամուսնանամ է նրանց հետ։ Իսկակա՜ն ասպետական ոգի, բառիս կատարյալ իմաստով։ Նույն այդ իշխանը հենց նույն ժամանակ մի գրություն է ստանում Բայազետի փաշայից, որը նրան պարզորոշ խնդրում է սպանել նամակաբերին ՝ նշանավոր Արծափցի Մանուկին, որը հայ ազնվական էր նույն փաշայությունից: Այդ Մանուկն այնպիսի հռչակ է ձեռք բերում ամբողջ շրջանում իր արիությամբ և հերոսությամբ, որ իրենք ՝ քրդերը, դեռ այսօր էլ երգում են նրա սխրագործությունները, մեծագույն պատկառանքով արտասանում նրա անունը, որին ես էլ վկա եմ եղել անցյալ տարի այդ տեղերում ճանապարհորդելիս14)։ Նա պարսկական պատերազմի ժամանակ, գլխավորապես ռուսների հետ ունեցած գաղտնի նամակագրության շնորհիվ, արժանանում է Երևանի նահանգապետ Հասան խանի ատելության, որը իբրև թե Բայազետի փաշային սպառնացել է հիմնովին ոչնչացնել նրա ամբողջ երկիրը, եթե նա Մանուկին կենդանի թողնի։ Փաշան էլ խնայելով իր սիրեցյալի կյանքր
համար է ուղարկում Մանուկին Հուսեին աղայի
ոչնչացնելուն։ Սա էլ հազիվ բաց է անում նամակը, ծանոթանում նրա բովանդակությանը, երբ վայր է գցում և հուսահատ բացականչում է. «Աստվածային ո՞ր զայրույթն է նախապատրաստել իր համար այդ ճակատագիրը, որ նա ձեռք բարձրացնի մի այդպիսի հերոսի կյանքի վրա։ Չէ ՞ որ իրար հետ աղ ու հաց են կերել»։ Եվ չնայելով, որ պարսից սարդարի դաշնակիցն էր, Մանուկին բաց է թողնում բայց վախենալով նահանգապետի վրեժխնդրությունից, ուրիշներին է հրամայում այս գործը գլուխ բերել։ Ավելի քան 30 հոգուց բաղկացած մի զինված ջոկատ դարան է մտնում և հսկում այն կիրճը, որտեղով Մանուկը պիտի անցներ։ Վերջինս ոչ մի կասկած չունենալով այդ մասին, հանգիստ շարունակում է իր ճանապարհը, և հենց որ հետապնդողները տեսնում են նրան, շրջապատում են անցքը և կռվի պատրաստվում եկվորի դեմ: «Բարեկամնե ՛ ր, զինակիցնե ՛ ր, ձայն է տալիս նա, տեսնում եմ, թե ի՞նչ է ձեր միտքը, բայց քրդին և նրա վեհանձնությանը վայել չէ, տեղի նպաստավոր դիրքից օգտվելով, գաղտագողի հաղթահարել մեկին ե մինչև իսկ սպանել։ Բոլորդ էլ ներքՄ> 15) իջեք և դուք կտեսնեք, կrվի միջից ո՞վ հաղթանակով <դուրս> կգա16) ։ Դուք բոլորդ ինձ ճանաչում եք, ուրեմն ամեն ինչ <պարզ պիտի լինի ձեզ համար»>։ Նրանք անմիջապես վայր են դնում զենքերր և <ասում այս> խոսքերր «Ով մեզ հետ աղ ոլ հաց է կերել <…> մենք չենք կարող նրան որևէ վնաս հասցնել։
, իբր թե նրա
մոտ, որպեսզի մասնակից և վկա չլինի նրա դժբախտությանը ՝ նրան որևէ ձևով
<Թո՛ղ Հասան >խանը և փաշան իրար պատառոտեն, մենք մեր իշխանի հրամանը այն ձևով <կ>կատարենք, որ դու <իբրև թե> ուրիշ ճանապարհով ես գնացել, և մենք քեզ չենք տեսել ա))։ Բնորոշ են և այլ դեպքեր։ Մի անգամ սարդարը18) հարցնում է այդ ցեղապետ իշխանին, թե քրդերը տարեկան որքան մազ են կուլ տալիս. ակնարկը այն մասին է, որ քրդերը պանիր շատ են ուտում և պանրի մեջ շատ մազեր են լինում և այլն19)։ Բնավորության նման վսեմ գծեր և քաջագործություններ պատմում են սիբկիների ցեղապետ և իշխան՝ նշանավոր Ավդալ աղայի, նրա որդի Սուլեյման աղայի և վերը հիշված Իբրահիմ և Շամդին աղաների մասին։ Սուլեյման աղայի որդիներն անցյալ տարի գալիս են <Հայաստանի>, ռուսական մասը ծանր չքավորության մեջ, մեր ազնիվ կառավարությունից պաշտպանություն գտնելու համար, որպեսզի նրանց վերադարձվեն իրենց նախկին կալվածքները և իրավունքները, և որ անշուշտ կկատարվի։ Խոյի, Վանի, Թավրիզի, Ուրմիայի, Բայազետի, Երևանի և Էրզրումի գավառները ավելի քան հազար անգամ ականատես են եղել այդ իշխանների սխրա գործություններին: Ամեն ոք սարսռում էր <Ավդալ աղայի> անունը լսելիս։ Մի անգամ Ավդալ աղան իր ցեղի 100 քրդերով իսպառ ոչնչացնում է Խոյի Ջաֆա խանի (որը վերջերս Ռուսաստան փախավ) ավելի քան 1500 հոգուց բաղկացած ողջ բանակը, Մեծ Մասիսի այս կողմն ընկած լավակույտերի մեջ, մի գիշերում, իհարկե, կիրառելով խելացի նախազգուշական միջոցներ և գրավելով նպաստավոր դիրք։ Այս բոլորը պատմում են, իբրև ականատես, հայերը և ո ՛ չ քրդերը, որոնց տվյալները կարելի էր թերևս պարծենկոտություն համարել։ Սակայն նրա որդի Սուլեյման աղայի ասպետական և հերոսական գործերը է ՛ լ ավեյի հետաքրքիր են և բնորոշ, քան հարյուր նման դեպքեր։ Պարսից կառավարությունը շատ արտոնություններ էր տվել այդ Սիբիկի և Սիլանլի ցեղերին, իբրև սահմանակից իշխանների, և նրանցից ուրիշ ոչ մի այլ փոխադարձ ծառայոլթյուն չէր պահանջում, քան իր երկրամասերի սահմանների պաշտպանությունը թուրքերից20)։ Նրանց դղակներն այսօր էլ դեռ կանգնած են Երևանի գավառի Սուրմալուի շրջանում որպես լուռ, պերճախոս վկաներ նրանց անցած փառքի։ Մի անգամ Սուլեյման աղան, Երևանի պարսից) վերջին նահանգապետ Հուսեին խան սարդարի, որպես երկրի գլխավոր կառավարչի, ներկայությամբ բացատրություն է պահանջում իր հարևան Ջաման խանից, որը վատ համբավ էր ձեռք բերել ամբողջ Երևանում իր հանդգնությամբ և դաժանություններով, այն ապօրինի գործողությունների կապակցությամբ, որ նա իր կողմն էր գրավել Սուլեյման աղայի ցեղի քրդերին և նրանց պաշտպանություն խոստացել ընդդեմ ա) Սակայն, չնայած փաշայի խնդրանքին և հորդորանքին, որ նա միառժամանակ հեոանա իր երկրից, այդ ազնվականը <այնուամենայնիվ>դավադրորեն սպանվում Է պարսիկների ձեոքով հենց Բայազետում: Դեռ այսօր մեծագույն ակնածանքով ցույց են տալիս այն տեղը, որտեղ նա սպանվել Է, և մեր մեծահոգի կաոավարությունը շնորհել Է այդ հերոսի որդուն սպայի աստիճան և տարեկան որոշ կենսաթոշակ՝ հատուցումն հոր աչքի ընկնող ծառայությունների17)
իրենց օրինական իշխանի։ «Ձայնդ կտրի ՛ ր, էշ քուրդ, պատասխանում է նրան Ջաման խանը ատելությամբ լի, բավական չէ ՛ , որքան մինչև այժմ զռացել ես էշի նման»։ «Կնոջդ լաչակը գլխիս մնա, պատասխանում է Սուլեյլման աղաև, եթե քեզ ներեմա)։ Դրանից կարճ ժամանակ անց նա թողնում է իր կալվածքները, բերդն ու գյուղերը և քաշվում Թուրքիաբ)։ Այդ լուրն առնելով Հուսեին խան սարդարը չափազանց հուսահատվում է և խստիվ հրաման արձակում Ջաման խանին ՝ աչալրջորեն հսկել իր երկրի սահմանները. «Վաղ թե ուշ հին գայլը իր վրեժը կլուծի», բացականչում է նա սարսափած և մեծապես ուժեղացնում իր հարկատուի զորքը։ Թուրքերից, պարսիկներից և քրդերից բաղկացած մի 1500 անոց բանակ պաշտպանում էր սահմանը։ Չնայած դրան, մի քանի ամսից հետո, հայտնվում Է հին գայլը իր 500 լավագույն մարտիկներով և կարճ ժամանակում ոչնչացնում բոլորին։ Նրա խստիվ հրամանն Է լինում «Քրդերին թալանել, աջամներին կոտորել»։ Ջաման խանը փախչում Է սարսափահար մի պառավ կնոջ տուն և թաքնվում թոնիր կոչված ստորերկրյա փոսում, որի մեջ մեզ մոտ հաց են թխում: Հերոսին ուղեկցող մի եզդի տեսնում Է նրան և սուրը մերկացրած ներս Է ընկնում նույն այդ տունը։ Նրա հարցին, թե որտեղ Է թշնամին, պառավը պատասխանում Է, որ չգիտի, իսկ ձեոքով ցույց Է տալիս թաքնվողի տեղը։ Առյուծի
լավ գիտի, թե ինչպես պիտի վարվի շուն աջամի հետ»։ Մի այլ կռվի ժամանակ այդ սքանչելի ցեղապետին ուղեկցող մի չքավոր քուրդ պատանու ձեռքն են ընկնում մի զույգ, թանկագին քարերով զարդարված ոսկեպատ ատրճանակներ և նույնչափ թանկարժեք մի թուր։ Մինչ պատանին այս ու այն կողմ Էր նայում, որպեսզի ավարը թաքցնի կամ թերևս իշխանին անձամբ մատուցի, նրա ուղեկիցներից մեկը մատնում Է այդ գյուտը: Իսկույն հրամայում Է հերոսը հավաքել իր զինվորներին, ոտից գլուխ մերկացնել Է տալիս երկուսին ՝ պատանուն և մատնիչին, փոխանակում Է նրանց զգեստները, և երբ նրանք բոլորովին հագնվում են, սեփական ձեռքով դնում է ատրճանակը իր երիտասարդ մարտիկի գոտին, թուրն Էլ կախում նրա ուսից ասելով հետևյալ խոսքերը. «Իմ զինակիցների մոտ ես փնտրում եմ ո ՛ չ գանձեր և ո ՛ չ էլ թանկագին իրեր, այլ արիություն և քաջություն։ Եթե ես խլեմ քո առաջին ավարը, ապա դրա հետ միասին ես խլած կլիննմ անվախ զինվորի ողջ առաքինությունները»։ Միաժամանակ հեռացնում է իր մոտից մատնիչին ՝ ա) Ասիական ժողովուրդների մոտ ամենաուժեղ անարգական խոսքն է տղամարդկանց համար: Քրդերը նման դեպքերում թույլ են տալիս էլ ավելի կոպիտ արտահայտություն։ Այսինքն, նրանք ասում են. «Թող կնոջդ վարտիկը իմ գլխին լինի», որ նրանց մեջ կնոջը բռնաբարելու իմաստ ունի, և նրանք միայն սաստկագույն ցասումի պահին քաշում, հանում են իրենց թշնամիների կանանց վարտիկները։ բ) Այս է իսկական պաաճաոը, որի համար այդ իշխանի որդիները՝ Իբ<րահիմ> և Շ<ամադին> աղաները, մինչև այժմ, մինչև իրենց հոր մահը, որ մոտավորապես մի<երկու> տարի աոաջ կ տեղի ունեցել, շարունակ ապրում էին Թուրքիայում:
նման սա հարձակվոլմ Է նրա վրա, գլուխը կտրում և ցնծությամբ տանում իր տիրոջն ընծա, որը երկար ժամանակ այս ու այն կողմ Է գցում այն, ինչպես երբեմն Տոմարան Է վարվել Կյուրոսի հետ21) , և վերջը, ի նշան հաղթանակի, իր նիզակի ծայրին Է անցկացնել տալիս և անընդհատ կրկնում Է այս խոսքերը. «Էշ քուրդը
ամոթանքով և անարգանքով։ Մի ուրիշ անգամ նրա բանակը հանկարծակի հարձակման է ենթարկվում դարանից և թշնամու գերազանց ուժի շնորհիվ ցրվում։ Բոլոր փամփուշտները սպառելուց հետո նա իրեն շրջապատված է տեսնամ անթիվ թշնամիներով և ստիպված է լինում իսկույն ևեթ խուսափման և փախուստի միջոցով մի ավելի նպաստավոր դիրք ձեռք բերել։ Մի քաջարի երիտասարդ կրնկակոխ հետևում է նրան, այնպես որ նա նույնիսկ ժամանակ չի գտնում հրացանը լցնելու։ Մի շատ խելացի խորամանկության միջոցով ազատվում է վտանգից: Հենց որ հակաոակորդր մոտենում է նրան, նա հատ հատ ցած է շպրտում իր զենքերն <ու> զգեստները, և մինչև որ հակառակորդն այդ բոլորը կհավաքեր և կհեծներ ձին, ժամանակ է շահում և, որոշ տարածություն հեռանալով, իրեն գցում է մի նոր ջրած արտ, որից հետո ինքը հեռանում է, իսկ հետապնդողը մնում է արտի մեջ խրված։ Թշնամությունը վերանալուց հետո, մի պատգամավոր է ուղարկում նախկին թշնամիների մոտ, երիտասարդ հերոսին իր մոտ է հրավիրել տալիս, ներկայացնում է նրան իր զինվորներին, անգամ իր ընտանիքին, որպես իրեն հաղթողի, առատ պարգևատրում է նրան, գովաբանում և արձակում է հետևյալ խոսքերով «Աշխատիր դու էլ այնպես վարվել հերոսի հետ, ինչպես Սուլեյման աղան քեզ հետ է վարվում, եթե արժանանաս նրա փառքին»: Անթիվ նման բնավորության գծեր կարելի է մեջ բերել, որով քուրդ ժողովուրդը տարբերվում է բոլոր իր հավատակիցներից, անգամ այնպես տարօրինակ ձևով ազնիվ արաբներից և անշուշտ շատ բարեխիղճ թուրքերից։ Բայց նորից վերադառնանք նրանց ընտանեկան կյանքին ։ Որքան էլ ազնիվ և գովելի են նրանց կարծիքներն ու վարվեցողությունը կանացի սեռի նկատմամբ, այնուամենայնիվ նրանք ամենակատաղի վագրեր են կանանց անհավատարմության դեպքում։ Ամուսնական պարտականությունները խտխտող կնոջը կամ իր սիրածին դավաճանող աղջկան սարսափելի մահ է սպասում։ Աղջիկը պետք է փախուստի դիմի իր նշանածի հետ, եթե ծնողներն ու ազգականները նույնիսկ կրակ թափեն։ Ամուսնությունների մեծ մասը գլուխ է գալիս միայն առևանգման միջոցով։ Բայց հենց որ կնքվում է քյաբին (այսինքն ՝ ամուսնության դաշնը), ապա այն մարդիկ, որոնց մոտ պաշտպանություն է գտել երիտասարդ զույգը, սրանց տանում են ծնողների մոտ և նրանց օրհնությունը ստանում։ Մի երիտասարդ քուրդ սիրահարվում է իր հարևանի աղջկան, սակայն վերջինը ոչ մի ուշադրության չի արժանացնում նրան։ Երկար ժամանակ տարակուսանքի մեջ մնալուց հետո, աղջիկը հայտնում է իր եղբորը այդ գաղտնքտքր, իսկ վերջինը, որպես չարաճճի տղա, որոշում է երիտասարդին ձեռք առնել, ծպտյալ գալիս է սիրահարվածի դռան մոտ, համոզում է նրան իրեն առևանգել. այդպես էլ լինում է։ Փախցնում է մի զորեղ ցեղապետի մոտ, խոստովանում է նրան իր սիրային արկածը, որից հետո ցեղապետը խոստանում է, որ մյուս օրն ևեթ կկատարի նրա ցանկությունը։ Աղջիկ կարծեցյալը հանձնվում է տանտիրոջ ընտանիքին, և երբ պատրաստվում են քնելու, տանտիրոջ հասած դուստրը բուռն ցանկություն է հայտնում հյուրի հետ
միասին քնելու, որին համաձայնություն է տալիս և մայրը։ Ընդսմին չմոռանաք հիշել, որ ասիական բոլոր ժողովուրդների մեջ հարսնացուները մեծագույն խայտառակություն են համարում իրենց երեսը ցույց տալ նույնիսկ կին ազգականուհիներին թե ՛ պսակվելուց աոաջ և թե ՛ հետո, և ամբողջ ժամանակ խիստ քողավորված են լինում: Անգամ ամենամերձավոր ազգականները միայն ընծաների և խոստումների միջոցով կարող են նրան քողաթափ անելու պատվին արժանանալ։ Տան աղջիկր աշխատում Է հյուրին սիրաշահել, ամեն կերպ աշխատում է, նրան գրկել և համբուրել, աոանց որևէ կասկած տանելու։ Բայց որչափ մեծ է լինում նրա սարսափը և անակընկալի գալը, երբ աղջկա փոխարեն դուրս է գալիս մի ուժեղ երիտասարդ։ Այդ տարօրինակ պատահարը ճակատագրի տնօրինություն համարելով, ինչպես համառորեն հավատացած են բոլոր արևելյան ժողովուրդները, նրանք հավատարմության երդում են տալիս միմյանց, և նույն գիշերը աղջիկր դուրս Է բերում ախոոից իր հոր լավագույն նժույգները, արագ թամբում և իր սիրելու հետ փախչում հորից ավելի զորեղ մի ցեղապետի մոտ։ Նույն գիշերը կատարվում է նրանց ցանկությունը, իսկ հայրը և խաբված փեսացուն ստիպված են լինում դառը ժպիտ ցույց տալ լավ խաղին: Տակավին շատ վաղ, անգամ տաս տարեկան հասակում ամուսնանում են երիտասարդ մարդիկ։ Միայն մեծամեծներին ու հարուստներին է թույլատրվում երկու կին ունենալու, թեև մահմեդական կրոնը թույլ է տալիս այդ։ Քրդերը հեշտությամբ չեն փոխում իրենց կանանց, ինչպես հաճախակի սովորություն ունեն անելու թուրքերը։ Մեծամեծների կանայք խիստ պճնվում են ամենաթանկագին բանվածքներով, թանկագին քարերի, ոսկյա, արծաթյա և մարգարտյա զարդարանքներով, խնամվում են բազմաթիվ ստրկուհիների և ծառայողների օգնությամբ և կատարյալ անգործությամբ։ Դրան հակառակ, հասարակ մարդկանց տան մեջ բոլոր ծանր գործերը և տնային աշխատանքները կնոջն են պատկանում։ Ոստայն հյուսելը, գործելը, կտրելը, փայտ ջարդելը, ջուր, կրելը, բեռնատար անասուններին բեոնելը ,և բեռնաթափելը, վրաններ խփելն ու հավաքելը, մի խոսքով ամեն ինչ, որ կատարվում է տանը, կանանց գործն է։ Նրանք գործում են գեղեցկագույն գորգեր, թաղիքե ծածկոցներ և բրդե այլ հյուսվածքներ, որոնց ներկերն իրենք են պատրաստում, բայց և միաժամանակ աշխույժ են, ուրախ, բերկրալի, ազատ ՝ անգամ օտարների հետ բարեկամանալիս, հլու, ուժեղ, և մարմնեղ, բայց մեծ մասամբ խիստ տգեղ, սակայն պատրաստակամ և ընդառաջող։ Բավական է, որ օտարականը մոտենա իրենց վրանին, իսկույն շրջապատում են նրան ամեն կողմից, անգամ իրենց մարդկանց ներկայությամբ, մի բան, որ այնպես արգելված է արևելյան ժողովուրդների մեջ։ Օրինակ, եթե հանաքի համար փորձեք ցրւ֊յց տալ նրանց խաղալիքներ և մանր մունր իրեր, մանավանդ մի բան էլ ընծայեք, ապա շուտով կսկսեք ձանձրանալ նրանց պնդերեսությունից։ Այդ բախտին մասնակից չեք լինի ձմեռը, երբ նրանք առանձին սենյակներում են բնակվում։ Նրանց բանաստեղծական տաղանդի մասին արդեն խոսել եմ։ Նրանք երգում են ղաշ տում, ջրի գնալիս կամ
անասուններն արածացնելիս։ Նրանց բարքերի մաքրությունը վերին աստիճանի արժանի է ուշադրության և հիացմունքի։ Հաճախ նրանք կռվի դաշտ են դուրս գալիս իրենց ամուսինների նման հագնված ու զինված և պակաս սխրագործություններ չեն կատարում, քան տղամարդիկ։ Քրդերի կարծիքով կինը ազնվագույն նժույգ է նրանց պետք է խնամել, պաշտպանել, բայց և սանձը միշտ ձեռքում պահել, որպեսզի չկարողանան իրենց մեջքը ուրիշ ոչ ոքի չդարձնել, թե չէ խաթա կբերեն գլխիդա): Հայտնի են հազարավոր օրինակներ, երբ քրդուհին բաց դաշտի մեջ երեխա է բերել և հետո ՝ երեխան, փայտն ու ջուրը հետն առած տուն է գնացել: Կարելի ՞ է մի ժողովրդի բարքերի մաքրության մի ուրիշ, ավելի լավ ապացույց գտնել23)։ Միայն նրանում է շեղվում այդ ժողովուրդը միջնադարյան ասպետական ոգուց, որ նա ոչ մի ջանք չի թափում մինչև իսկ իր ընտանիքը կերակրելու համար: Սովորական մարդը տան մեջ ուրիշ ոչինչ չի անում, բացի հոտը արածացնելուց, իր կամ այլ ժողովրդի հարուստների համար հովվություն անելուց, կարագ, պանիր և նման բաներ վաճառքի համար շուկա տանելուց և իր համար զգեստներ գնելուց, որի մեջ նա չափազանց անշնորհք է։ Հաճախ օրերով նստում են նրանք կրպակների առաջ կամ հենց շուկայի մեջտեղը և գլուխները պայթեցնում են մի որևէ հասարակ հաշիվ տեղը բերելու համարր գլխավորապես, երբ հարկավոր է լինում ռուսական դրամը տեղականի
դուրս գալը, ռազմի խաղեր և ձիավարժություններ կազմակերպելը, անչափ պարապությունից այս ու այն հարևանի ՝ գլխավորապես իրենց պետերի և իշխանների մոտ նստելը, թանկագին ժամանակը ծխելով (որ շատ են սիրում) և սուրճ խմելով (որը տաճկական ձևով է պատրաստվում) անցկացնելը և օրեր, անգամ, ամիսներ շարունակ շաղակրատելն է։ Զմեռը նրանց համար տարվա ամենադաժան եղանակն է, որովհետև զրկված են իրենց համար էական նշանակություն ունեցող ազատությունից, շնչել կարող են անասունների մեջ և ոչ դրսում։ Նրանք այնպես են ընտելացել դաժան եղանակին, որ ամենասաստիկ ձմռանը, Ռ. 20 25° ցրտին կարող են շրջել ոտաբոբիկ, սրունքներն ու կուրծքը բաց, առանց որևէ տհաճություն զգալու։ Այս դիմացկունությունն էլ ավելի մեծ չափով նկատվում է կանանց մոտ։ նրանց ա) Թո՛ղ ինձ ներեն եվրոպացի ընթերցողուհիներս այս չափազանց կոպիտ համեմատությունների համար։ Քուրդն էլ գիտի, թէ ինչն է սպիտակ, միայն թե՝ իր ձևով22)։ բ) Այս բանն ես ասում եմ ոչ ազգասիրությունից կամ կողմնակալությունից։ Նույնիսկ շիաները, քրիստոնեության ամենակատաղի թշնամիները, որոնք երբեք քրիստոնյայի ջուր չեն խմի, հաստատ համոզված են, որ ոչ մի ժողովրդի հետ չի կարելի ավելի ապահով աոևտուր անել, գործ բռնել, քան այս բանում ընղհանրապես արգելված հայերի հետ: Շատ չի անցել այն ժամանակներից, երբ հայի դրոշմած թանաքի բիծը պարտաթղթի վրա ավելի արժեք ուներ, քան այսօրվա պարտամուրհակները: Ւ՞նչ պետք է նա անի, երբ տեսնում է, որ լի քսակը ավելի շատ արժեք ունի, քան բոլոր մյուս սկզբունքները:
վերածել: Դրա համար էլ նրանք ամեն քաղաքում ունեն իրենց գնորդները, որոնցից ոչ մի դեպքում չեն հրաժարվում։ Երբեք նրանք առևտուր չեն անում թուրքերի հետ, որոնց ատում են, այլ հայերի հետ, որոնց սրտանց սիրում ենբ): Նրանց սիրելի և կարևորագույն գործը, այն էլ եթե կարելի կլինի գործ համարել, ասպատակության
համար բժիշկ գոյություն չունի ամբողջ կյանքում։ Մի քանի տեղական հիվանդություններ բույսերի միջոցով կանայք են բժշկում։ Վիրաբուժությունը ամենից լավ նրանք են հասկանում, ինչպես և բոլոր ասիական ժողովուրդները։ Ծեր հասակում նրանք նույնքան, մինչև իսկ ավելի, աշխույժ են, ուժեղ, արի, որքան այլ ազգի պատանիները։ 120 130 տարեկան հասակը հազվագյուտ չէ։ Ընդհակառակը մեծամասնությունը հասնում է խոր ծերության։ Յուրահատուկ են նաև նրանց պարերը, որ պարում են հարսանիքների և այլ հանդեսների ժամանակ, երգի և ասիական երաժշտության նվագակցությամբ։ Տղամարդիկ և կանայք միասին կամ առանձին, բռնում են միմյանց ձեռք, մի շրջան կազմում, և որոշ տակտով սկսում են պարը, սկզբում դանդաղ, հետզհետե կատաղի ոստյուններով և իրար քաշում են, ընկնում հափշտակության մեջ, որի ժամանակ ոտքերն ու ոսկորները կարող են ջարդվել, եթե միայն դրանք քրդական չեն։ Առնական արժանապատվությունը, լուրջ, ազդու, պատկառանք ներշնչող արտաքինը, րաբձր, պնդակազմ հասակը, լայն թիկունքն ու կուրծքը, ուժեղ և ոսկրոտ կազմվածքը, պղնձազույն երեսը, մեծ և կրակոտ աչքերը, բարձր ճակատը, մեծ և կեռ արծվաքիթը, մի խոսքով հսկայի մի կերպարանք, որը, եթե կարելի է այսպես արտահայտվել, հենց առաջին հայացքից ճանաչել է տալիս քրդին։ Կասկարմիր ապարոշը, որը նրանք փաթթում են բազմաթիվ գույնզգույն կտորներով, նույն գույնի մահուդե բաճկոնը՝ զարդարված մետաքսե կամ բրդե թելերով, որովհետև տաճկական երկար զգեստ միայն մեծերն են հագնում, լայն, սպիտակ շալվարը, տալիս են նրանց կերպարանքին մի պատկառելի տեսք, արքայական մի վեհ կեցվածք։ Զենքերից գերադասում են ատրճանակը, թուրը, վահանը, կարաբինը և թանկարժեք եղեգնից կազմված ու ծայրը փետուրների մեծ փնջով զարդարված չափազանց գեղեցիկ նիզակը, որից նրանք կարողանում են օգտվել շատ ճարպկորեն։ Քիչ է պատահում, որ հրացան գործածեն: Նրանց բոլոր զենքերը նախատեսված են լոկ հարձակման և անձնական արիության համար։ Քրդերի մի գունդ, իր լիակատար հանդերձանքով և սպառազինությամբ, իմ կարծիքով, չի զիջի գվարդիական որևէ լավ գնդի փառքին։ Աոաջ, երբ նրանք դեռ անկախ էին ապրում և կարողանում էին հզոր բազուկով պաշտպանել իրենց ազատությունը, ունեին նաև ասիական ձևի մի տեսակ թմբուկ, առանց փողային նվագարանների։ Վերը հիշված Սիբկի և Սիլանլի ցեղերի պետերից էր կախված իրենց հպատակների կյանքն ու մահը։ Բազմաթիվ այլ ցեղապետների մեջ այդ երկուսը միայն իրավունք ունեին այսպես կոչված արաբական վրան զարկելու, որ մյուս բոլոր վրաններից ալքի է ընկնում իր մուգ, սև գույնով և որը այդ ժողովրդի մեջ նույն նշանակությունն ունի, ինչ ծիրանին և այլ պարագաները, որոնք կարող էին կրել միմիայն թագավորները։ Եվս մի ապացույց, թե որքան ազգակից պիտի լինի այդ ժողովուրդը արաբների հետ։ Այդ ժողովրդի հյուրասիրությունը ամբողջ արևելքում առասպել է դարձել։ Մինչև իսկ նրանց դեմ այնպես թշնամաբար տրամադրված թուրքերն ու պարսիկները պետք է, ցավոք սրտի, խոստովանեն նրանց այդ առավելությունը: Նրանք նայում են հյուրի վրա, որպես աստուծո առաքյալի, և աշխատում են ամեն կերպ, ինչքան կարող են,

Այդտեղ պիտի

նստեի։

կողքին նստած էր ինքը՝

իմ դիմաց՝ ահռելի, բարձր հասակով մի ծերուկ։ Մի քանիսը

լավագույն ընդունելություն ցույց տալ նրան։ Պատմում են նրանց մասին, որ ճանապարհների ,վրա հենց իրենք կողոպտում են իրենց հյուրին, որպեսզի նրա ունեցած չունեցածը օտարի ձեռքը չընկնի։ Նմանապես օտարի մոտ եղած ժամանակ նրանք պարտավոր են ուտել անպատճառ հացի միջուկը, և ոչ եզրը, որպեսզի ապագայում նրան թալանելիս, որ հեշտությամբ է պատահում, մաքուր խղճով կարողանան երդվել, որ նրա հացի եզրին երբեք ձեռք չեն տվել, և դա նրանց կարծիքով համարվում է ամենասերտ բարեկամության նշան։ Նրանց հյուրասիրության մասին ճշգրիտ գաղափար տալու համար ես ստորև կնկարագրեմ այն տեսարանը, որին ականատես եղա Ւբրահիմ աղայի, այն հռչակավոր հերոսի որդու տանը, որին քիչ առաջ նկարագրեցի։ Արդեն առաջուց գիտեին, որ ես նրանց պիտի այցելեմ։ Հենց որ նրա դռան առաջ երևացի, ինձ ընդառաջ եկավ մի պնդակազմ քուրդ, համարյա ձեռքերի վրա իջեցրեց ինձ ձիուց, և նրան հետևող ծառան առաջնորդեց ինձ գոմի սենյակը: Իմ երևալը այնտեղ ամեն ինչ շարժման մեջ դրեց։ Ես այնտեղ գտա բազմաթիվ մարդիկ։ Բոլորը ոտքի ելան և վազեցին ինձ ընդառաջ, բացառություն չկազմեց նույնիսկ ինքը՝ Իբրահիմ աղան, Մեկը հանեց իմ կոշիկները, երկու հոգի էլ բռնեցին թևերս, այնպես որ ես չգիտեի՝ ինչպես վարվել։ Բարի գալուստի մաղթանքները անցնում էին բերնից բերան, բայց այնպես սրտանց, որ հազիվ թե ես որևէ տեղ երբևէ զգացած լինեմ։ Վերը , մի անկյունում, որտեղ գտնվում էր տանտիրոջ անձեռնմխելի նստատեղը
հրճվանքի մեջ գտա նաև այն պատճառով, որ տանտիրոջ կրտսեր եղբայր Շամդին աղան արժանացել էր նորին պայծառափայլություն իշխանի և Վրաստանի հայրագութ փոխարքայի ընծային և սիրալիր ընդունելությանը24)։ Հուզիչ էին նրանց երեխայական հրճվալից արտահայտությունները և նրանց սրտառուչ տեղեկություններն այն մասին, թե որչափ մտերմաբար ու բարեգութ է վարվել նրանց հետ նորին պայծառափայլությունը։ Երանի՜ այն երկրին, որի տերը աստուծո արևի նման իր մեղմ, բարերար ճառագայթներն է սփռում այդպիսի մութ անկյուններ։ Այդ բերկրալից խոսակցությունների միջոցին եղբայրներից մեկը թեյ էր պատրաստում, այն էլ իմ պատճառով, որովհետև նրանք թեյ չէին խմում, մյուսը ՝ սուրճ, տաճկական ձևով, երրորդը՝ չիբուխներ էր մատուցում և այլն։ Դրանից քիչ հետո բերին կերակուրները ՝ մեծ, տափակ պղնձե սկուտեղների մեջ։ Դրանք բաղկացած էին մանրացրած մսով բրնձե ապուրից, խորովածից, պանրից և արևելքում ընդհանրապես սիրված փլավից, և ո ՛ չ թե փիլովից, ինչպես սխալմամբ անվանում են եվրոպացիները։ Այդ սկուտեղներից երեքը դրված էին սենյակի մեջտեղը, և յուրաքանչյուրից ուտում էին 4 5 մարդ։ Իմ պատճառով չէին մոռացել նաև օղին, որը բերել էին մի շատ հեռավոր գյուղից։ Կարճ ժամանակում բոլորն էլ կշտացան, իսկ դրանից հետո գալիս էին ուրիշ նոր խմբեր և վրա պրծնում սկուտեդներին, մինչև որ բոլորն էլ դատարկվեցին։ Այդպես են լինում նրանց ճաշկերույթներն ամեն ժամանակ:
, փռել էին գորգեր, փափուկ ներքնակներ և նրանց երկու կողմից ՝ մեծ բարձեր։
ես
Իմ ձախ
սիրալիր տանտերը,
շարունակ կանգնած էին ոտքի վրա, իմ հետևն էլ ՝ երկու, երիտասարդ, ինձ ծխամորճ և այլ հարկավոր բաներ մատակարարելու համար։ Սկզբում ես կարծում էի, որ դրանք նրա ծառաներն են, բայց որքան մեծ եղավ իմ զարմանքը, երբ քիչ հետո իմացա, որ բոլոր այդ ներկա եղողների մեծ մասը նույն այդ ընտանիքի անդամներն էին։ Ես նրանց

տան մեջ, ո

չ մի խոսք չեղավ, նույնիսկ տան անդամների կողմից իրենց նախկին փաոքի և այժմյան չքավորության մասին, այնպես որ ես պիտի շարունակ մոլորանքի մեջ մնայի, թե իմ տեսածը մի սովորական քուրդ ցեղապետ էր։ Միայն երբեմն, երբեմն թեթև ակնարկ էին անում ինձ այն մասին, թե ետ կտան արդյոք իրենց հողերը և համայնքը, կամ թե արդյոք շահից և Բարձրագույն Դռնից իրենց

Իմ սիրալիր տանտիրոջ հոր ՝ իշխան Հուսեին աղայի մոտ25) օրական մի քանի հարյուր մարդ էր ճաշում։ Ամբողջ երեկոն անցկացրինք երգեցողությամբ, սրտառուչ խոսակցություններով, սուրճ խմելով, ծխելով, որի ժամանակ նրանք կատարում էին նաև իրենց աղոթքները։ Այստեղ էին զարգանում իմ ուսումնասիրությունների մեծ մասը քրդերի մասին, երգերի հավաքումը և այլն։ Նման տեսարաններ կարելի է գտնել և ուրիշ ասիական ժողովուրդների մեջ, սակայն ես ինքս ասիացի լինելով, չափազանց զարմանալի և տարօրինակ գտա հետևյալը։ Թե ինչպես ինձ պառկեցրին քնելու, դա շատ լավ կարելի է պատկերացնել. սակայն ի ՜ նչ կարելի է ասել այն մասին, որ մի այդպիսի կոպիտ ժողովուրդ, որի քայլերն ու խոսքը ատրճանակի նման պայթում են, հետևյալ առավոտ, հենց որ գյուղի բնակիչների բնական ժամացույցը ՝ աքաղաղը, վերջին անգամ կանչեց, նորից ներս խուժեցին սենյակ, կրակ արին, համարյա երկու ժամ այս ու այն կողմ գնացին, զրուցեցին, ծիծաղեցին, և այդ բոլորն այնպիսի զգուշությամբ և ակնածությամբ, որ ո 'չ մի աղմուկ չէր լսվում, որովհետև գալիս էր միայն նրանց շշնջոցը, որպեսզի հյուրի քունը չխանգարվի: Սքանչելի ՜ ժողովուրդ, սքանչելի ՜ բարքեր։ Եթե մեկը դժբախտության մեջ լիներ, մանավանդ ՝ ամենաթշվառ մի արարած, նա կսկսեր հեծեծալ, տրտնջալ, փնթփնթալ ողջ աշխարհի, այո ՛ , նայնիսկ աստուծո դեմ, մանրամասնորեն մեջտեղ կբերեր իր բոլոր երևակայական արժանիքները, մեծ առաքինությունները և մարդկանց երախտամոոությունը։ Այն երկու օրվա ընթացքում, որ ես անցկացրի այդ պատվարժան
ստացած ֆերմանները և փաստաթղթերը մի թանով օգտակար կլինե ՞ ն իրենց։ Բայց որքան մեծ եղավ իմ զարմանքը, երբ իմ ծանոթ տեղացի հայերից մեկը, որի մոտ ես այդտեղից փոխադրվել էի26) այս ժողովրդի մասին իմ տեղեկությունները լրացնելու և հարցուփորձ անելու համար, աչքերս բացեց, թե ում մոտ էի ես այնպիսի սիրալիր ընդունելություն գտել։ Նրա բոլոր քրդերը ցրվել էին Թուրքիայում և լինելով անհովիվ, դարձել էին այլ ցեղապետների հպատակ, և միայն կառավարությունը կարող էր նրանց նորից դնել իրենց իշխանի հովանավորության ներքո: Նույնիսկ այդ անսահման թշվառության մեջ դեռևս կամենում էր այդ ազնիվ մարդը նվիրել ինձ իր նժույգը, որպեսզի իր տան պատիվը չարատավորի, մինչդեռ նրան պահում էին շրջակա գյուղերի հայերը և քրդերը, երախտագետ լինելով նրա նախկին բարեգործությունների հանդեպա): Հազիվ թե ես կարողանայի որևէ տեղ ա) Իհարկե, ես հրաժարվեցի այդ նժույգից, զանազան պատճառաբանությnւններով և պատեհ առիթից օգտվելով, գործով ցույց տվի նրան իմ երախտագիտությունը և հար գանքը: Իմ երկրորդ հայ հյուրընկալը Թուրքիայից բերել Էր տվել մի շատ սիրուն ասիական վերարկու, որի վրա աչք Էին տնկել բոլոր քուրդ ցեղապետները, և հանգիստ չէին տալիս այդ հային իրենց խնդրանքներով, որ նա ինչ գնով էլ որ լինի, իրենց զիջի այդ վերարկուն։ Իբր<ահիմ> աղան էլ էր ունեցել այդ ցանկաթյունը, սակայն դրամի կատարյալ բացակայության հեաևանքով մոոացության էր տվել այդ պահանջը: Այդ ցանկալի ընծայով աշխատեցի նրան ապացուցել, որ ես արժանի եմ նրա սրտագին բարեկամությանը:
՛
այդպիսի մի սիրուն նոր տարվա երեկո անցկացնել, ինչպես այս անգամ, այդ ազնիվ, բախտից հալածված մարդու հարկի տակ, այդ սիրալիր, համեստ մարդկանց մեջ, և առաջին անգամ ես նրանցից սովորեցի, որ դժբախտության մեջ էլ կարելի է վեհ լինել։ Ե Զ Դ Ի Ն Ե Ր Ը Քրդերի հետ որոշ չափով ծանոթանալուց հետո, մեր ուշադրությունը դարձնենք մի փոքրիկ ժողովրդի վրա, որի ծագումը, ինքնատիպությունը և, մանավանդ, կրոնական վիճակը ավելի աոեղծվածային է, ավելի տարօրինակ և աոանձնահատուկ, քան թե մի այլ ժողովրդի ՝ ամբողջ աշխարհում։ Դրանք այսպես կոչված եզիդյւներ են։ Այն բոլորն, ինչ ասված Է քրդերի մասին, գոյություն ունեն սրանց մեջ ավելի մեծ չափերով: Երենց կերպարանքով, կենցաղով, տարազով, տնային սարք ու կարգով, ցեղերի բաժանումներով նմանվում են նրանց: Մարդասպանության, ագահության և ասպատակության ու ամեն տեսակ խաբեբայությունների մեջ զիջում են նրանց, իսկ, ընդհակառակը, արիությամբ, քաջությամբ, ազնվությամբ, հավատարմությամբ, անկեղծությամբ, հյուրասիրությամբ և ամեն տեսակ ազնիվ գծերով, շատ ու շատ ավելի բարձր են, քան քրդերը։ Մի եզիդի կարող Է հավասարվել տասը քրդի, և որտեղ երևաց, քուրդը, եթե ուզում Է կաշին փրկել ՝ խոհեմությամբ և զգուշությամբ խույս Է տալիս։ Հենց այդ արտակարգ անվեհերությանն են նրանք պարտական իրենց մինչայժմյան գոյությամբ և հավատի փրկությամբ։ Թվով սակավ լինելով և այնպես ցրված ապրելով, շրջապատված, ատված և հալածված բազմաթիվ բարբարոս, մոլեռանդ ժողովուրդներից , ինչպես ՝ թուրքերը, պարսիկները, թաթարները, արաբները, և, նույնիսկ, քրդերը, դժվար թե որևէ ժողովուրդ կարողանար դարեր շարունակ գոյություն ունենալ, առանց այդ առաքինության։ Դրան պակաս չի նպաստել նրանց բնակավայրերի անառիկությունը և թափառաշրջիկ կյանքը։ Ւրենց հարևան ազգերից, ոչ մեկի հետ նրանք այնպես սերտ չեն կապված, այնպես համատեղ չեն գործում, ինչպես հայերի, որոնց նրանք անվանում են27) եղբայրներա): Դժվար կլիներ կարծել, որ հայերն էլ որևէ տեղ պահպանած լինեն իրենց հին ռազմական ոգին։ Այդ կարծիքը նրանից է առաջ գալիս, որ մարդիկ հիշյալ ժողովրդի միայն նստակյաց մասի հետ են ծանոթ, որը անփոփոխ կենցաղ ունի, հողագործությամբ և արհեստներով է պարապում: Ընդհակառակը, բարձր Հայաստանի լեռնային մասերում ՝ այժմյան Քուրդստանում, նրանք ոչնչով չեն տարբերվում քբդերից։ Բայց մի բան, որ ավելի է ա) Ինչպես պատմում է ականատեսներից մեկր, դեռ նորերս արիության և քաջագործության հրաշքներ են ցույց տվել եզիդի ցեղապետ Միրզա աղան և հայ Պողոս քահանան: 1828 թվականին Ռադովան բերդի մոտերքում, Մոսուլից ոչ հեոու, յուրաքանչյուրն իր համայնքով մոտենում է թուրքերից և քրդերից բաղկացած 30000 ան ոց բանակին և իրենց փոքրիկ զորամասով գրեթե ոչնչացնաւմ ամբողջ բանակը այդ մասին երգվում է քրդական մի երգում, որը հետագայում մեջ կբերեմ: Վերջապես 1833 թվականին հաջողվում է Ռաշիդ փաշային ինչպես նրանց, այնպես էլ քրդական շատ ցեղեր թուրքական իշխանությանը ենթարկել:
աչքի ընկնում և տարօրինակ է, այդ այն է, որ նրանք այժմյան թուրքական Կեսարիա և Ադանա նահանգների միջև ընկած հարթավայրերում, Զեյթունի և Մարաշի շրջաններում, մինչև Ռաշիդ փաշայի ներխուժումը, մոտավորապես 10 տարի առաջ, կազմել Էին ինքնուրույն իշխանություն և շարունակ դիմադրում Էին իրենց հարևաններին և իրենց վրա հարձակվողներին28): Բայց այդ փաշան, որը քրդական ցեղերի մի մասը ամբողջովին ոչնչացրել Էր, որոշ մասը ցրել, իսկ մնացածներին ստիպել նստակյաց կյանք վարել և հարկ վճարել Բարձրագույն Դռանը, շատ ավելի սարսափելի և դաժան վարվեց եզիդիների հետ, որովհետև բացի այդ ամենից, սրանցից անխղճորեն պահանջում էին հավատն ուրանալ: Եզիդիներն արիաբար դիմադրում էին իրենց գայթակղիչների բոլոր փորձերին ու գրոհներին, մասսայաբար զոհվում էին հայրական կրոնի համար, միայն մի քանի թուլամորթներ թույլ տվին իրենց մահմեդականացնելու, իսկ մյուսները, որոնք դեռ կենդանի էին մնացել, տեղափոխվեցին մեծ մասամբ Հայաստանի ռուսական մասը և այստեղ ամեն տեսակետից հանգիստ ու խաղաղ վայելում են կատարյալ ազատություն: Ւհարկե, շատ ընտանիքներ էլ պետք է որ ապրելիս լինեն Թուրքիայում և Պարսկաստանում, բայց, բնականաբար, խիստ հսկողության տակ։ Նրանց բնավորության ամենավնասակար գծերից մեկն Է գողությունը, որով պետք Է պարապի ամեն մի եզիդի, որպես Փրկչի կողմից թույլատրված օրինական գործ, որովհետև նրանց ասելով իրենց հավատակիցներից մեկը գողացել Է Քրիստոսի խաչելության մեխերից մեկը և հենց այդ արարքի համար՝ որպես
, սկզբանից կատարյալ ներում Է ստացել Քրիստոսից ՝ ամբողջ ժողովրդի համար: Բայց ինչպես ուրիշ, այնպես Էլ այդ արտոնյալ գործին շատ չափավոր կերպով են ձեռնամուխ լինում։ Համենայն դեպս, եթե նրանց ձեռքն է ընկնում ճանապարհը կորցրած անասուն կամ իր, աշխատում են աննկատելի թռցնել։ Նրանց միանգամայն անծանոթ են գրպանահատությունը և նման անվայել բաներ, որ սովորաբար անում են թաթարները և ուրիշ ժողովուրդներ, որոնք ամեն մի հարմար դեպքում դիտավորյալ հարձակվում են որևէ մեկի վրա, կամ գիշերով մտնում պատահած տունը և սպանություններով ու ամեն տեսակ գազանություններով կատարում իրենց լկտիությունը։ Այդ բանում էլ հայերին բացառություն են համարում: Ով հայից մի բան հափշտակի, բոլորովին կվտարվի իրենց համայնքից։ Այդ պաաճառով նրանց համար սուրբ և անձեռնմխելի է այն ամենը, ինչ պատկանում է հայ ժողովրդին։ Նրանք ավելի շուտ իրենց ունեցվածքը կպաշտպանեն, քան թև նրանցից մի բան կվերցնեն, և նրա ունեցվածքը կպաշտպանեն իրենց կյանքի գնով։ Նրանց բարքերի մաքրությունը և հարգանքր օտարազգի կանանց նկատմամբ անցնում է ամեն չափ ու սահման։ Կնոջը նայելն անգամ մեծ մեղք է համարվում։ Մի հայ գյուղական տանուտեր ինձ պատմեց հետևյալ դեպքը, որին ինքը ականատես էր եղել: Մի հարուստ քուրդ ցեղապետի սիրուն աղջիկ սիրահարվում Է երիտասարդ եզիդու վրա, որը մի հայի ծառա Էր և տեսքով գեղեցիկ։ Ամեն միջոց գործ Է դնում հմայիչ կույսը երիտասարդին իր կողմը
արտոնություն
քաշելու, ամեն տեսակ երգերով, ընծաներով և առաջարկներով գրավելոլ համար, բայց իզուր։ Հենց որ երիտասարդը լսում Է աղջկա ձայնը կամ մանավանդ նկատում նրա մոտենալը, թողնում Է ամեն ինչ և սարսափահար փախչում։ Վերջապես ձանձրանալով ջահել աղջկա անվերջ հետապնդումներից և հալածանքներից, թողնում է իր տարեկան վարձը, տիրոջ ու ծնողների տունը և անցնում ռուսական սահմանը ՝ այդ խայտաոակությունից ազատվելոլ համար։ Եզիդուն կարելի է խոստանալ աշխարհի բոլոր գանձերը, սակայն ոչ մի կերպ չի հաջողվի նրան հարկադրել, որ նա խախտի այդ սուրբ սովորությունը։ Նրանք անգամ բաղնիք չեն գնում, որովհետև այնտեղ կարող է որևէ անբարոյական գործողություն կատարված լինել29)։ Նրանց պահ տված որևէ բան, ինչ էլ որ լինի, կարելի է մինչև իսկ շատ տարիներ անցնելուց հետո անվնաս ետ ստանալ։ Ընդհակառակը, եթե նրանք որևէ մեկին պահ տված լինեն մի ձի, եզ, զենք կամ նման բաներ, ինչ արժեք էլ որ ունենա, և եթե այն կորչի կամ որևէ ձևով դժբախտության մատնվի, ապա նրանք իրավունք չունեն ոչ մի կոպեկ պահանջելու, որովհետև այդպիսի դժբախտությունը համարվում է աստուծո տնօրինություն։ Եթե եզիդուց պահանջեք մինչև իսկ մի քանի հարյուր ռուբլի և նա ի վիճակի լինի այդ գումարը տալու, ապա նա անմիջապես կհանի և կտա, և այն կարելի է տարիներ շարունակ պահել՝ առանց մի կոպեկ տոկոս վճարելու, որը նրանց աչքում մեծագույն ոճրագործություն է համարվում։ Իսկ եթե հարցնելու լինեն, թե որտեղի ՞ ց և ումի՞ ց է ծագել և սերել այս փոքրիկ ժողովուրդը, թե ո ՞ վ է նրանց մեջ այնպես խորը պատվաստել այդ սքանչելի սկզբունքները, այն ժամանակ սպառվում է դժբախտաբար ամեն մի հետախուզություն, հետամտություն և ամեն մի ենթադրություն։ Այն բոլոր ժողովուրդները, որոնք նրանց մոտ են կանգնած և որոնք նրանց հարևան են եղել, արհամարհել և բանի տեղ չեն դրել նրանց, իբրև սատանային երկրպագողների, և ամենաբուռն ատելությամբ, և մոլեռանդությամբ խուսափել են նրանց ընկերակցությունից։ Հայ հոգևորականությունը, հայոց անհամար պատմագիրները ՝ բոլոր ասիական ժողովուրդների պատմական ավանդությունների այդ միակ տերերն ,ևս կամ համարյա բոլորովին լռում են այդ փոքրիկ ժողովրդի մասին, կամ շատ անվստահելի տեղեկություններ են տալիս30)։ Այդ ժողովրդի կրոնը քրիստոնեական, մահմեդական և եբրայական դավանությունների և ավանդությունների խառնուրդ է։ Նրանք աղոթում են միակ բարձրագույն էակին, միակ ամենակարող աստծուն, ողջ տեսանելիների և անտեսանելիների արարչին ու կառավարչին և համարում են նրան նույնպես մաքուր և կատարյալ, ինչպես բոլոր քրիստոնյաները և մահմեդականները, որին նրանք արաբական Ալլա11 անունն են տալիս, որովհետև իրենք սեփական լեզու չունեն և քրդերէնն են ընդունել իբրև իրենց մայրենի լեզու։ Հայերեն էլ շատ վարժ են խոսում, որովհետև շարունակ նրանց մեջ են ապրում։ Փրկչին նրանք դիտում են և պաշտում
որպես աստուծո լույսի, շնչի, որն աշխարհ է եկել և մարդկային կերպարանք ստացել Մարիամի կրծքից և ո՛չ թե նրա մարմնից որպեսզի մարդկանցք համար տեսանելի լինի, նրանց տանի դեպի ճշմարտություն և աստվածապաշտություն, իսկ այդ աոաքելությունը կատարելուց հետո նա թույլ է տվել մարդկանց, որ իրեն խաչեն իր հավատի համար, իսկ հետո նորից աստված է դարձել, առանց մեռնելու և թաղվելու, որը նրանք միանգամայն ժխտում են, իբրև սրբապիղծ տեսակետ և բացասում, իբրև աստծուն անվայել հատկություն։ Եվ դրա համար էլ, ով իրենց մեջ խաչը պաշտի և, միաժամանակ, այն նզովի, ինչպես սովորություն է մահմեդականների մեջ, նա պարտավոր է իբրև պատիժ փակվել իր տան մեջ 40 օր շարունակ։ Ո՛չ ոք իրավունք չունի շփվել նրա հետ, նրան լույս, կրակ, անգամ բարև տալ, սափրել, և այդպես, առանց մազերը խուզելու և սանրվելու, ամբողջ համայնքի կողմից մոռացված, նա պարտավոր է ժամկետը պահել, մինչև որ նորից համարվի համայնքի անդամ։ Աղոթելիս երեսը դարձնում են արևելք, ինչպես բոլոր քրիստոնյաները, երկու ձեոքով երեսը ծածկում, երբեմն էլ երեսը գետին քսում ի նշան երկրպագության։ Նրանք աղոթում են միայն աոավոտյան, ուրեմն ՝ օրական սոսկ մեկ անգամ և հետևյալ խոսքերով. «Ո՜, ամենակարող արարիչ, դո՛ւ, դո՛ւ որ ամեն ինչ ես այս աշխարհում և կաոավարում ես, իբրև բարեգութ հայր, պաշտպանում և ղեկավարում ես քո արարածներին, ողորմածաբար նայիր մեզ, փրկիր մեզ ամեն տեսակ չարիքից և փորձանքից: Դու և Աստված ես և Հիսուս և ամենը, ինչ որ սուրբ է երկնքում և երկրում» և այլն։ Նրանք
դատարկ խոսքերին, ուստի և յուրաքանչյուրը պետը է նրան դիմի այնպես, ինչպևս ինքն է հասկանում ու ճանաչում նրան և ինչ որ ինքը ցանկանում կամ ուզում է խնդրել։ Հինգշաբթին համարում են իրենց կիրակին և չեն տոնում հատուկ ապաշխարությամբ, աղոթքներով, հանդեսներով և անգործությամբ, ինչպես րոլոր մյուս ժողովուրդները, այլ, ամեն մի եզիդի, նույնիսկ ամենաչքավորը, պետք է մի սկուտեղ փլավ ուղարկի աղքատներին կամ իր հարևաննևրին։ Գինի և օղի խմելը ոչ միայն թույլատրվում է նրանց և ծառայում է սոսկ որպես հարբեցողության և զվարճության միջոց, ինչպես մյուս բոլոր ժողովուրդների մեջ, այլ վայելվում ու պաշտվում է իբրև մի սուրբ պար֊գև, իրրև Քրիստոսի արյուն, և ամեն անգամ, գիևի խմելիս, երկու ձեռքով պինդ բոնում են այն թասը, որի մեջ լցված է այդ ազնիվ խմիչքը, մեծ զգուշությամբ դատարկում են այն, որպեսզի ոչ մի կաթիլ մեջը չմնա, իսկ եթե մնաց կամ թափվեց գետնին կամ իրենց զգեստի վրա, ապա իսկույն լիզում են այն և համարում աստուծո պատիժ։ Այո ՛ , դրանով նույնիսկ մի տոն են կատարում չարչարանքի ուրբաթ գիշերը, երբ Փրկիչը դեոևս խաչի վրա է։ Գինի են լցնում մեծ սկուտեղի մեջ, մի կլոր հաց են գցում մեջը, դնում են այն սենյակի կամ վրանի մեջտեղը, նայած տարվա եղանակին, միասին աղոթք են անում շուրջը, երգում և հետո բաշխում են ամբողջ համայնքին, որպես սուրբ հաղորդություն և Քրիստոսի արյուն։ Այդ աղոթքներին և երգերին չպետք է մասնակից լինեն այլադավան մարդիկ։ Տարվա մեջ երեք օր և, հատկապես, այն շաբաթը, երբ հայերը տոնում են Հովնան մարգարեի
չունեն աղոթքի բանաձևեր, ինչպես բոլոր արևելքից և հատկապես նրա համար, որ նրանք ամենայն իրավամբ պնդում են, թե աստված նայում է սրտին և ո՛չ
հիշատակը, այսինքն <...>31) ծոմ են պահում, երբեմն էլ այնքան խիստ, որ շատ մոլի հավատացյալներ նույնիսկ անասուններին զրկում են ջրից և կերից, բայց որպես կանոն ուտում են միայն երեկոյան և հատկապես ամեն տեսակ մսեղեն։ Սրա մասին նրանք պատմում են մի ծիծաղելի և, իրենց հասկացողությամբ, շատ բնորոշ պատմություն։ Այսինքն, նրանց ասելով, իբր թե իրենց մեծ օրենսդիրը, որի մասին հետո կխոսենք, ստանալով աստծուց պաս պահելու հրամանը և կամենալով իր ժողովրդի համար այդ ծանր բեռը թեթևացնել, իրեն միամիտ և խուլ է ձևացրել։ Աստուծո մտադրությունն է լինում երեսուն օր պաս պահել տալ, որովհետև սի քրդերեն նշանակում է երեսուն, իսկ նա իբրև թե լավ չլսելով, շարունակ հարց է տափս. «սե ռո՞ւզ» (այսինքն ՝ երեք օր), աստված էլ բավարար համարելով մարգարեի այդ հիմար և միամիտ կատակը, իբրև թե հրամայում է ՝ «սե ռուզ, սե ոուզ, թո ՛ ղ այդպես էլ լինի»։ Ի միջի այլոց նրանք պահում են հայոց շաբաթական պասերից շատերը և տոնում են հայոց այն սրբերի հիշատակը, որոնց անունով սահմանված են այդ պասերը. մանավանդ մեծապես հարգված են նրանց մոտ սուրբ Գևորգը և սուրբ Սարգիսը: Վերջինիս անվանում են Խըդր Նաբի, պաշտում են և, հայերի նման, ճանապարհին պատահած վտանգի պահին, փոթորկի և բուքի ժամանակ, սրան են կանչում։ Նրանք ոչխարներ են մատաղ անում, համբուրում են հայոց եկեղեցիների սեղանները և հայ հոգևորականների աջը, ընդունում են սուրբ հադորդություն, այսինքն ՝ միայն նշխար, և ուտում են այն մեծ պաակառանքով։ Սուրբ Սարգսի շաբթին, հայերի նման ալյուր և բոված ցորեն են պատրաստում, լնում են սկուտեղի մեջ և սենյակի մի
դնում,
սուրբը գիշերը քսվի նրան
ձիու պայտով
Էլ կատակասեր մարզիկ ծածուկ իրենց ձեռքով են անում, որևէ երկաթի կտոր դրոշմում են բոված ցորենի վրա, և այնուհետև այդ բանը համարվում է կատարյալ երջանկության և բարեկեցության նախանշան։ Այդ բոված ցորենը հայերը փոխինձ են անվանում և ուտում են հենց այդ շաբթին, շաքարաջրի կամ դոշաբի հետ խառը։ Ջահել աղջիկները օգտվում են այդ օրհնած հացից, առավոտյան մի կտոր դնում են ազատ, բարձր տեղ, որը մեծ մասամբ ագռավների կերակուր է դառնում։ Թռչունի թռած կողմից պիտի գա աղջկա փեսացուն։ Չքնաղ հույս ջահել սրտի համար, որը հաճախ չի իրականանում։ Նրանք կնքահայր են դառնում նաև հայ երեխանևրի և հաճախ անցնում են հայոց եկեղեցու ծոցը։ Մի այլ, իսկապես հետաքրքիր փաստ էլ, թե ինչու այդ ժողովուրդը պաշտում է արևը և աղոթելիս երեսը նրան դարձնում։ Նրանց կարծիքով, երբ Ադամը առաջին մարդը, պատվիրազանցության հետևանքով զրկվեց աստուծո ներկայությունից ու լուսապայծառ դրախտից և հավիտենական մթության դատապարտվելով, սարսափելի հուսահատությունից սկսեց ողբալ իր դառը ճակատագիրր, նրան ներկայացավ Մալաք Թավուզը (այսինքն ՝ սև հրեշտակը)։ Սա քաջ իմանալով, որ մյուս օրը արևը պիտի ծագի, որի մասին տեղեկություն չուներ մարդկության
ազատ տեղում
որպեսզի
իր
. այդ
նախահայրը, Ադամին առաջարկեց ամբողջ մարդկային ցեղը նրա իշխանության տակ դնել մինչև Փրկչի գալուստը, որպեսզի միջնորդի, որ աստված վերադարձնի լույսը Ադամին այդ տարօրինակ պայմանը ընդունվում է մեր նախահոր կողմից և, ինչպես պիտի ենթադրել, համաձայնագիրը փորագրում են քարի վրա և քարը գցում Հորդանան գետը։ Ենթադրում են, որ մկրտության ժամանակ այդ քարի վրա է կանգնած եղել Փրկիչը, որպեսզի ոչնչացնի այդ նզովագիրը մարդկության համար։ Հենց սրանով էլ աստուծո զայրույթն է շարժում սև հրեշտակը և մինչև այսօր էլ ընկած է նրա աչքից։ Լալեշն այն սուրբ վայրն է աշխարհում, որ նրանք պաշտում են, ինչպես քրիստոնյաները ՝ Երուսաղեմը, ուր նրանք ուխտի են գնում և որը նրանց բազմաթիվ հոգևորականության առաջնակարգ մայրաքաղաքն է։ Այն պետք է գտնվի Մծբինի կողմերում և այժմ թերևս մասամբ ավերված լինի Ռաշիդ փաշայի կողմից։ Այդ քառանկյունի շենքը պիտի երեքհարյուր և 66 սենյակ ունեցած լինի, ըստ տարվա օրերի քանակի և ներսում էլ այնքան ղամբարներ, որքան սենյակների թիվն է, որոնք գիշեր ցերեկ պետք է վառվեն։ Այդ շենքի կենտրոնում գտնվում է այն սուրբ վայրը, որտեղ նստած է նրանց մեծ, միակ մարգարեն, կամ, ըստ նրանց, հենց աստվածը ՝ ամենակալ, ամենատես, ամեն ինչ կառավարող Շիխանդին, որ նշանակում է ՝ շեխերը32) նրան տեսել են։ Նա առաջին անգամ հայտնվել է մարդկանց
ավետի նրանց իր կամքը և օրենքները։ Քրիստոս կամ
Աստվածություն, միևնույն բանն է նրանց համար, տարբերվում են միայն նրանով, որ աշխտրհ են եկել զանազան ժամանակներ, տարբեր կերպարանքով և անունով։ Նրան են վերագրում այն բոլոր հատկությունները, որոնք կոչվում են ՝ Ամենակարող, Ամենագետ, Ամենաբարի և այլն, և հարգում են նրա հիշատակը ՝ պատկերացնելով այն աքաղաղի գլուխ ունեցող թռչունի կերպարանքով, որին անվանում են Թան կամ Թավուզ (այսինքն ՝ թռչուն), որ բառացի նշանակում է թագ, և վերարերվում են նրա հետ նույնպիսի պատկառանքով ու անկեղծությամբ, ինչպես քրիստոնյաները Փրկչի խաչին ։ Ամենամեծ երդումը անում են կամ այդ Թավուզի կամ Շիխանդու, կամ որևէ շեխխ անունով։ Մեծ գումարներ են նվիրում նաև հայոց եկեղեցիներին33)։ Քրիստոնյաների հետ լուրջ գործ ունենալիս կամ նրանց մոտ երդվելիս, ինչպես արևևլքի բոլոր քրիստոնյաները, խաչակնքում են, իսկ իրար մեջ երդվում են այդ աստվածային էակի անունով և կարծում են, որ նա երկնքից է իջել։ Նրանց հոգևորականությունը բաժանվում է երկու դասի ՝ շեխերի, որոնք կազմում են վերին դասը և փիրերի ՝ ստորինդասը։ Դրանք ապրում են բավական թվով իրենց համայնքներում և իրենց տրամադրության տակ ունեն որոշ թվով ընտանիքներ, որոնք իրավունք չունեն ուրիշինը դառնալու։ Մանավանդ առաջինները ՝ < շեխերը ,> հագնում են մարմնին կիպ կպած սև, բրդե կոպիտ
, որպեսզի
Շիխանդի, կամ հենց թեկուզ
զգեստներ, իսկ ընդհանրապես ՝ այնպես, ինչպես աշխարհականները։ Նրանք ամուսնանամ են, կարող են միաժամանակ երկու կին առնել, բայց ո ՛ չ ժողովրրդի միջից, ո ՛ չ էլ մի դասը՝ մյուսից, այլ իրենց միջից, ինչպես և ժողովուրդը։ Դրանով յուրաքանչյուր դաս մնում է մաքուր, ինքն իր մեջ, և իր արտոնություններն ու արժանիքներն անցնում են սերնդից սերունդ։ Նրանք համարվումն են Շիխանդու կողմից եզիդի ժողովրդի համար նշանակված հովիվներ և հոգիներ խնամողներ, և նրանց անձը սուրբ է եզիդիների համար, այնպես, որ նրանք հաճախ երդվում են այս կամ այն շեխի կամ փիրի անունով, ինչպես մենք ՝ մեր սրբերի անունով։ Նրանց հարգանքը դեպի այդ հոգևորականները այնքան մեծ է, որ հավատում են, թե յուրաքանչյուր շեխ կամ փիր աստծուց լիազորված է որևէ հիվանդություն բուժելու, <դրա համար էլ> հիվանդության դեպքում նրանք գնում են այն հոգևորականի մոտ, որի մասին գիտեն, թե ինչ հիվանդություններ կարող է բուժել։ Նրանց մեջ ամենահզոր և գլխավոր իշխանն անգամ պարտավոր է հեզ ոչխարի պես առանց տրտնջալու տանել ամեն տեսակ ծեծ և հարվածներ այդ հոգևորականի կողմից և կատարել հշտությամբ այն բոլորը, ինչ որ նա կպահանջի, այլապես ՝ կարժանանա աստուծո պատժին, արհամարհանքին, նույնիսկ վտարման ողջ համայնքից։ Այդ իսկ պատճառով հոգևորականների տարեկան եկամուտը բավականին մեծ է, որր բնականաբար ստացվում է կենսամթերքներով և անասուններով։ Ճանապարհին կամ դուրսը հոգևորականին մոտենալիս կամ հանդիպելիս ժողովուրդը հանում է գլխարկը, համբուրում է աջը, ճիշտ այնպես, ինչպես վարվում են իրենց հոգևորականների հետ շատ քրիստոնյաներ։ Հոգևոր հայրերի պարտականությունն է ՝ հսկել ժողովրդին, դաստիարակել նրանց պապական բարի բարքերով և հզորացնել նրանց մեջ եղած բոլոր վեճերն ու թյուրիմացությունները վերացնել, կատարել նրանց թլփատությունը, ամուսնությունը և թաղումը։ Բայց ամենատարօրինակը նրանց եկեղեցական կարգերի մեջ այն է, որ այդ բոլոր կրոնական ծիսակատարությունները կատարվում են ո՛չ թե քրիստոնյա քահանաների, այլ մահմեդական մոլլաների ձեռքով ՝ իրենց հոգևորականների սակավության պատճառով։ Այդ հանելուկի մասին նրանք չեն կամենում ո՛չ մի բացատրություն տալ։ Հռչակավոր են այն հոգևորականները, որոնք Լալեշից են գալիս. բոլորը նրանց մոտ են վազում։ Ամեն տարի գալիս է մեկը կամ մյուսը ՝ հետը վերցնելով վերը հիշված թանը, մի եռոտանի երկաթե աշտանակ, մի փոքրիկ թմբուկ, մի սրինգ և մի կծիկ այծի մազերից հյուսած կոպիտ կտավ։ Համայնքն իսկույն հավաքվում է եկվորի շուրջը, որն այդ բոլոր սրբությունները դնում է նրանց մեջտեղը, թմբկահարում, սրինգ փչում, իսկ բարեպաշտ ժողովուրդը ծնկաչոք ու սողալով մոտենում Է վառված աշտանակին և աքաղաղի գլխին ՝ համբուրելու համար և նույն ձևով Էլ նորից ետ է քաշվում։ Դրանից հետո սկսում են ողորմություն հավաքել Լալեշի եղբայրների համար։ Ոչխարը փոքրագույն նվերն է, բայց տալիս են նաև կովեր, ձիեր, ամեն տեսակ թանկարժեք իրեր, հազվադեպ չեն նաև խոշոր գումարները, իսկ դրա փոխարեն, նայած նվերի արժեքին, որոշ չափով թել են ստանում, որը կապում են վզից կամ որևէ կերպ պաշտում։ Վա ՜ յ նրան, որ ձեոք կտա այդ սրբություններին, հանձնված նվերներին կամ
այդ հոգևորականներից մեկն ու մեկին, կամ էլ, մանավանդ, ետ կվերցնի նվերը այդ դեպքում ամբողջ եզիդի ժողովուրդը սարսափելի հուզվում Է, և որտեղ Էլ թաքնված լինի հանցավորը, նրան ի հայտ են բերում և ամենազարհուրելի եղանակով ոչնչացնում, հաճախ նույնիսկ ամբողջ ցեղով։ Հենց անցյալ տարի տեղի ունեցավ նման մի դեպք։ Չնայած <չարա>գործների մի մասն արդեն անցել Էր սահմանը, այնուամենայնիվ ռուսական եզիդիները, զայրույթից մոլեգնած, կամենում Էին մինչև վերջին մարդը ոչնչացնել նրանց։ Նրանց հոգևորականները ՝ շեխերը և փիրերն իրավունք չունեն սափրվելու։ Հոգևորականներն ընղունում են հատուկ ձեռնադրություն։ Եթե մեկը հաստատվելու և նշանակվելու Է իր պաշտոնի մեջ, ապա ամբողջ համայնքը հավաքվում Է իր պետի տունը, և ձեռնադրվողին որևէ գետում կամ կերպ լողացնելուց և մաքրելուց հետո, տանում են նորից այդ տունը, չոքեցնում են և, նրան շրջապատելով ՝ սկսում իրենց սովորական երգերը, որոնք բովանդակում են այն բոլոր կանոններն ու պարտականությունները, որ պիտի կատարի հոգևորականը իր ամբողջ պաշտոնավարության ընթացքում։ Այդ արարողությունը վերջացնելուց հետո, մեկ մեկ հանում են քահանայական զգեստները, վրան թքում, ապա յուրաքանչյուրը հերթով հագնում, և այդ ամենը ավարտելուց հետո, ամեն մեկը մոտենում է նոր ձեռնադրվածին, համբուրում աջը, և դրանից հետո նա իր պաշտոնի տերն է։ Այնուհետև սկսվում է տոնակատարությունը, խրախճանքը և այլն։ Ւնչպես վերը հիշեցինք, թլփատումը և ամուսնությունը կատարվոլմ է ամբողջությամբ մահմեդական ծեսով, նրանց սովորական երգեցողությամբ և տոնակատարությամբ։ Սակայն իրենց մեռելներին թաղելիս նրանք ունեն հետևյալ տարօրինակ և ինքնատիպ սովորությունը, որ թեև իրենք ամբողջովին ժխտում են, բայց այդ հաստատում է մի կրթված հայ աբեղա34) , որը երկար ժամանակ ապրել Է նրանց իշխան Միրզա աղայի մոտ և իբրև ականատես մանրամասնորեն դիտել ու նկարագրել Է նրանց բոլոր սովորությունները և բարքերը։ Նրանք գերեզման են իջեցնում մեռածին ՝ երեսը դեպի արևելք դարձրած, ինչպես քրիստոնյաների սովորությունն Է և հողով ծածկում, որոշ չափով ազատ են թողնում միայն գլխի կողմր, որի շուրջ քարեր են կանգնեցնում։ Բացի այդ, մեռածի հետ դնում են և հետևյալ իրերը ՝ գործածված սապոնի մի տափակ կտոր, մի կտոր հաց, դրամ և մի գավազան, հետո ականջին փսփսում են, որ նա դրախտի դռնապանին պետք Է փորձի կաշառել նախ և առաջ հացով, իսկ հետո ՝ դրամով, եթե նրան չհաջողվի պահակին համոզել, որ իրեն դրախտ թողնի, պեաք Է սապոնը ոտքերի տակ դնի, որպեսզի հեշտությամր ներս սահի, գավազանով հարվածի չար պահակի գլխին և այդպիսով ճանապարհ բանա իր համար ղեպի եդեմական կյանք։ Այդ բոլոր արարողությունների ժամանակ ոչ մի օտարականի մոտիկ չեն թողնում, և եթե հիշյալ հայ հոգևորականը ներկա է եղել այդ բոլոր ծիսակատարություններին և կրոնական արարողություններին, ապա այդ պետք է վերագրել միայն նրանց, իշխանի կողմից ցույց տված ողորմածությանը։ Նա
հավաքել ու թարգմանել է նաև այն բոլոր երգերը, որոնք երգվում են այդ արարողությունների ժամանակ։ Դրանք ներկայումս իր մոտ չեն, գտնվում են Թավրիզում և այնքան էլ հեշտ չի լինի ստանալ՝ գրաքննության պատճառով: Ռուսական եզիդիների այժմյան ցեղապետ Թամուր աղայի մոտ ես որպես Մայոг աղա իսկական իշխանավայել ընդունելություն գտա35): Նրա մոտ հավաքվել Էին բազմաթիվ շեխեր և իր համայնքից բավական շատ մարդիկ, որոնք հավանաբար եկել Էին, որ շնորհավորեն նրա գալուստը Թիֆլիսից և այն գեղեցիկ նվերների համար, որ տվել Էր նրան նորին պայծառափայլություն իշխան Վորոնցովը: Ես գործ դրի և ՛ ճարտ արախոսություն, և խորամանկություն, և ՛ ամեն ինչ, որ ինձ թելադրեն վերը հիշված երգերը, բայց իզուր։ Հենց ինքը ՝ ցեղապետը, պատճառաբանեց, որ այդ երգերը շատ երկար են և եթե երբևիցե գալու լինի Երևան, ինձ կթելադրի։ Արդեն սոսկ այդ գաղտնապահությունը հաստատում է հայ հոգևորականի ասածները։ Թերևս կարելի լիներ ընծաների և վերևից տրված լիազորության միջոցով հաջողեցնել այդ բանը, բայց ինձ մոտ բացակայում է և բացակայել է թե ՛ մեկը և թե ՛ մյուսը։ Այդ տարօրինակ ժողովրդին ճանաչելու տեսակետից անշուշտ մեծ գանձ կլիներ, եթե հաջողվեր կամ հայ աբեղայի երգերի ժողովածուն ազատորեն սահմանից այս կողմ բերել տալ, կամ թե իմ տրամադրության տակ դրվեին վերոհիշյալ միջոցները, այսինքն այն բանալին, որով կարելի կլիներ հայտագործել այդ ժողովրդի կրոնական հայացքները
ժողովրդի տարօրինակություններից արժանի է հիշատակել և այն, որ երբ եզիդու շուրջը, միտումով թե պատահմամբ, շրջան են գծում գետնի վրա, ապա
որ մի
այդ գիծը չջնջի։ Ասում են, որ շատերն են անում նրանց հետ այդ ծիծաղելի հանաքը։ Այդ սովորությունն էլ եզիդիները ժխտում են, իբրև հնարովի բան ես իմ կողմից ոչ կարող եմ հաստատել այն և ո 'չ էլ հերքել, քանի որ բոլորն էլ խոսում են այդ մասին, հատկապես վերոհիշյալ աբեղան։ Նրա ասելով, եզիդիները մեծ մեղք են համարում նաև կարդալն ու գրելը, որովհետև բոլոր դրքերում և դրություններում հիշատակվում է սև հրեշտակի ՝ սատանայի անունը, մի անուն, որի պատճառով նրանք այնպես են կատաղում, որ կարող են տեղն ու տեղը մարդու սպանել, եթե նրա հետ միայնակ լինեն։ Այդ աբեղան ամիսներ շարունակ հայերեն գրել ու կարդալ է սովորեցրել եզիդիների հռչակավոր ցեղապետ Միրզա աղայի երեխաներին Ռադովանում, Մոսուլից ոչ հեռու։ Նրա աշակերտները պատահաբար գտնում են գրքի մեջ սատանա անունը և գրքերը դեն շպրտում։ Սակայն հենց իրենք ՝ եզիդիները, հավատացնում են, որ նրանց Լալեշի գլխավոր շեխը գիտե արաբերեն գրել կարդալ, որ նրա մոտ կան Աստվածաշունչ և այլ գրքեր, որ նա կարողանում է կարդալ։ Թե այս բոլորը ճիշտ է արդյոք, այդ այլ հարց է նրանք շատ բանի այո ՛ են ասում, միայն թե օտարների մեջ գայթակղություններ չառաջացնեն։ Նմանապես զայրույթ է պատճառում նրանց, երբ մեկը նրանց ներկայությամբ բարձրաձայն ճպպացնելով թքում է, որովհետև, նրանց
36)։ Այդ
նա օրերով նստում է այդ շրջանի մեջ, ողբում և դուրս չի գալիս այնտեղից, մինչև
ուրիշը
կարծիքով, դա մի գործողություն է, որ կապ ունի սատանայի հետ իսկ իրենք թքում են այնպես, ինչպես թռչունները դուրս են նետում իրենց անմաքրությունները. այսինքն ՝ հավաքում են ատամների տակ այդ լորձանման հեղուկը և միանգամից և շատ արագ դուրս նետում։ Կանեփի սերմ ուտելն էլ մեղք են համարում, որովհետև նրանց ասելով <…>խոզի միս չեն ուտում37)։ Այժմ արդեն ժամանակն է վերջապես ծանոթանալու այդ ժողուվրդի ամենաարտասովոր և ամենատարօրինակ կրոնական տեսակետի հետ, որի պատճառով նա ստացել է սատանայապաշտ անունը և որպես այդպիսին հայտնի է ամբողջ աշխարհում։ Եթե հավատալու լինենք ուրիշ և, գլխավորապես, նրանց հարևան ժողովուրդներին, որոնք այդ պատճառով ատում և հալածում են նրանց, ապա իսկապես պետք է հավատալ, որ նրանք պաշտում են չար ոդուն, որի խորհրդանշանին ՝ աքաղաղի գլխին, խունկ են ծխում և աղոթում ՝ որոշ օրերում։ Սրան հակառակ եզիդիները բացատրում են իրենց այդ տեսակետը մի այնպիսի բարոյախոսությամբ, որը կարող էր ապշեցնել ամենամեծ փիլիսոփային անգամ։ Այսինքն, նրանց ասելով, Մալաք Թավուզը եղել է աստուծո ամենանշանավոր հրեշտակներից մեկը, որին նրանք հավատում են, բայց որը հանցանք գործելով և մարդուն գայթակղության մեջ գցելով, անբարեհաճ վերաբերմունքի է արժանացել և անիծվել թե ՛ երկնքում և թե ՛ երկրում։ Բայց որովհետև աստծուն ՝ ամեն բարիքների և ամեն բարեգործությունների տիրոջը, չի կարելի վերագրել վրեժխնդրություն, ոխակալություն և տևական հիշաչարություն, ուստի չար հրեշտակը, որին պատժի ժամկետ է տրված միմիայն ապաշխարության համար, կարժանանա մի օր նրա ողորմածությանը, ուստի և ընկած և թշվառ արարածի դժբախտությունը չպետք է է ՛ լ ավելի սաստկացնել, հայհոյել նրան և անիծել։ Որքան էլ մարդս ինքը ազատակամ կատարի հանցանքներ, որքան էլ աստված նրան բանականության շնորհ տված լինի, չարից խուսափելու և բարի գործելու, այնուամենայնիվ մարդը միշտ սովոր է իր մեղքերը ուրիշի վզին բառնալու, և այդ պատրվակից նա օգտվում է ծայրահեղ անարդարությամբ։ Ավելի լավ կլինի խիստ ուշադրություն դարձնել սեփական հանցանքների վրա, իրեն մեղավոր համարել սեփական սխալանքների համար, քան թե մի թշվառ արարածի համարել իր գա յթակղության պատճառը, դրա հիման վրա նրան նույնիսկ նզովել, որ հակառակ է թե ՛ աստծուն, թե՚՛ օրենքներին և թե՛ բանականությանը։ Մի՞թե այս չէ ամենամաքուր, ամենագեղեցիկ և պատվարժան բարոյախոսությունը։ Հենվելով հենց այդ սկզբունքի վրա, նրանք չեն ժխտում ո ՛ չ մի կրոն, ո ՛ չ մի օտար դավանանք, ընդհակառակը, ամենամեծ հարգանք ու պատիվ են տածում դրանց վերաբերմամբ, ինչպես պարզ երևաց մեր ասածներից: Նույնիսկ ո 'չ մի լուսավոր քրիստոնեական աղանդ չունի նման մեծ հարգանք օտարադավանների հանդեպ, ինչպես նրանք, և այնպիսի համեստ կարծիք իրենց մասին, ինչպես կրկին նրանք։ Այնուամենայնիվ նրանք պաշտպանում են իրենց հավատը աշխարհի բոլոր
ազգերի մեջ և այդ բանը ապացուցում նաև գործով։ Ցույց տվեք մի այլ ժողովուրդ վերը նկարագրված նույնանման մաքուր, վեհ սկզբունքներով, բնավորության այդպիսի պայծառ գծերով և հատկություններով այդպիսի ժողովրդից երես կդարձնեն՝ նրան մոլորված համարելով։ Ինչպիսի ՜ մեծամտությամբ յուրաքանչյուր կրոնական աղանդ պահանջ է ներկայացնում և հաճախ անիրավացիորեն, երկնքի և երկրի վրա, և որտե՞ղ կարելի է գտնել քրիստոնեական հեզությունը ավետարանի սկզբունքների մաքրությանը այնքան կատարյալ ձևով կյանքում կիրառված, եթե ոչ հենց այդ փոքրիկ ժողովրդի մոտ։ Քրդերի նման սրանք էլ ավանդություններ չունեն իրենց նախկին անկախության , ժողովրդի միջից ելած հին թաղավորների մասին։ Նրանք կարծում են, թե իրենց ազատությունը պահպանել են մինչ այժմ որպես առանձին ցեղեր։ Եզիդի անունը, ասում են նրանք, առաջ է եկել իրենց առաջին նախահորից, որի մասին չգիտեն նույնիսկ, թե ե՞րբ է ապրել: Աստվածաշնշի ողջ պատմությունները համարյա բերանացի գիտեն։ Դրան հակառակ, հայ պատմագիրները, ինչպես Լաստիվերացին (իններորդ դարում38) Քրիստոսի ծննդից հետո) և նրանից հետո, ավելի ուշ եղածները, ինչպես Կոստանդնուպոլսի պատրիարք Հակոբ արքեպիսկոպոսը, Միքայել Չամչյանը և ուրիշներ միաբերան պնդում են, որ եզիդի ժողովուրդը անջատվել է հայերից ու չնայած հայ իշխանների և կաթողիկոսների բազմատեսակ հալածանքներին և ճնշումներին, այնուամենայնիվ պահպանել է իր գոյությունը։ Եթե համեմատելու լինենք այդ ժողովրդի տեղանունները և ծագման վերաբերյալ տվյալները, նրա կրոնական հայացքները և սովորությունները այժմյանի հետ, ապա միանգամայն պարզ կլինի, որ այժմյան եզիդիները ոչ այլ ինչ են, բայց եթե հայ պատմաբանների հիշատակած ժողովուրդը։ Հայոց կաթողիկոս Հովհաննես Օվայեցու39)) ժամանակ, ասված է Չամչյանի Հայոց պատմության 2 րդ հատորի 34 րդ գլխի 884 էջում, «Թոնդրակեցիների աղանդի մասին» վերնագրի տակ, և Սմբատ Խոստովանող իշխանի սպարապետոլթյան ժամանակ, որը հայ իշխանական ցեղից էր ՝ Բագրատունիների տոհմից, երբ Հայաստանն այնպե ՞ ս տուժեց բյուզանդական կայսրության պրեֆեկտների կողմից, հայտնվեց Սմբատ անունով մեկր, Ծաղկոտն գավառի Զարեհավան40) գյուղից, որ առաջինը ճաշակեց պողիկեական աղանդի, այսպես կոչված նոր մանիքեցիների թույնի կաթիլները և ընկերացավ մի պարսիկի հետ, որը բժիշկ էր, մոգ և, միևնույն ժամանակ, աստղաբաշխ ՝ Մջուսիկ անունով. սրանից ընդունեց զանազան սխալ ուսմունքներ և լցվեց ամեն տեսակ մեղքերով։ Գալով Ապահունյաց գավառը, բնակություն հաստատեց Թոնդրակի կողմերում։ Նա արտաքուստ իրեն ձևացնում էր քրիստոնյա, իսկ ներքուստ, ամեն տեսակետից, թշնամի Էր քրիստոնեական կրոնին, աշխարհական Էր, սակայն եպիսկոպոս Էր ձևացնում իրեն, բայց ոչ ոքի չէր ձեռնադրում քահանա, կամենալով հավատացնել, որ քահանա ձեոնադրելը
անօգտակար և ավելորդ է։ Նա ժխտում էր հանդերձյալ կյանքը՝ ինչպես սադուկեցիները, աստուծո նախախնամությունը՝ ինչպես էպիկուրյաններր, սուրբ հոգու ներշնչումները, քրիստոնեական եկեղեցու բոլոր խորհուրդները, իսկական կենցաղակերպի ամբողջ ուսմունքը, նմանապես, որ հանցանքները և պատիժները, օրենքները կամ դատարանները պետք է ճանաչված լինեն, այս բոլորը նա արհամարհում էր և ծաղրում, և ինչ որ արտաքուստ հաստատում էր, ներքուստ ժխտում էր։ Ոչ միայն այդ, այլ ավելին. նա ջանում էր իր անձի մեջ ներկայացնել բոլոր քրիստոնեական առաքինությունները և բարեպաշտությունները, իսկ սրտի խորքում ատում էր այդ բոլորը: Նա մարմնացած դև էր, Սադայելի նախակարապետ հրեշտակի կերպարանքով, որին հայ իշխան, հռչակավոր գրող Գրիգոր Մագիստրոսը, այսպես բնութագրեց. «Նզովյալ շուն, արյունռուշտ գազան, անառակ, ցոփ արարած, վատահամբավ չարագործ, մարդկանց անդունդ գլորող41)։ Նրա ծուղակն ընկան մի քանի այր ու կին, գայթակղվելով նրա սատանայական խորամանկությունից, հետզհետե բազմացան Թոնդրակի գավառում, այնպես որ այնտեղ համարյա մարd չմնաց, որ չընդուներ նրա աղանդը. իսկ նրանք, որոնք այդ գավառից դուրս Էին ապրում, չէին կարողանամ հետախուզել նրա և համախոհների սատանայական դիտավորությամբ մտածված հերետիկոսությունների հատկությունը, որովհետև նրանք իրենց ամեն բանով ամենաբարեպաշտ քրիստոնյաներ էին ձևացնում և պարտավոր էին երդվել` ո 'չ մի դեպքում և ո 'չ
իրենց և իրենց գաղտնիքները
աթեիզմով, կարիքավորներին՝
քարոզելով ՝ թե արարածի մեջ կա երկու սկզբնական էություն ՝ չար և բարի, թեև իրենք ժխտում էին այդ։ Իսկ բարեպաշտներին որսում էին, ընդհակառակը, բարի գործերով։ Նրանք հավաքվում էին երբեմն առանձին տեղեր, իբրև թե աղոթելու համար և կատարում էին ամեն տեսակ չարագործություններ։ Անանիա Լաստիվերացին (9 րդ դարի հայ պատմագիր) այդ տեղը անվանում է Շնավանք43) , այսինքն` շների վանքա) ն նրանց միստերիաները պատկերացնում է այլաբանություններով, հետնյալ կերպ։ Նա ասում է. «Ինչպես ոմանք մահաբեր թույնը լցնում են իրենց սովորական կերակուրների մեջ և ով վերցնում և ուտում է այն, թունավորվում է կամ ինչպես ձկնորսը, որ իր կարթին ամրացնում է ուտելիք, որպեսզի ձկներր գրավվեն և բռնվեն, հենց այդպես են վարվում չարի մշակները, որովհետև չէին վստահում ազատ բանալ իրենց կորստյան անդունդը ո՛չ ոքի առջև, որովհետև ո ՛ չ ոք չէր համաձայնի ՝ նույնիսկ խելագարված վիճակում, կամավոր ընկնել այդ փոսը, որտեղից հնարավորություն չի լինի դուրս գալ այդ պատճառով էլ մեր կրոնի բարեպաշտ հավատացյալ էին ձևանում, պարզամիտներին ճանապարհից շեղելու համար և քաղցր խոսքերով թափանցում էին անմեղների (այսինքն ՝ անփորձների) սիրտը։ Որովհետև նրանց ուսմունքը ծավալվում էր քաղցկեղի նման և ինչպես որ դժվար էր բուժել այդ հիվանդությունը, այնպես էլ ա) Մի գուցե վերը հիշված շիխանդիբաոի աղավաղված ձեն Է: Գոնե հնչման տեսակեաից հավանական Է թվում:
ոքի չհայտնել
, մինշև որ հույս չունենային այդ մարդուն իրենց ծուղակը գցել։ Ինչպես Գրիգոր Մագիստրոսն է ասում ՝ նրանք երեք ձևով աշխատում էին մարդկանց իրենց կողմր քաշել42)։ Հեշտասերներին որսում էին
մանիքեցիների մոլար ուսմունքը
նրանք, որոնք վարակվում էին դրանով, այչևս չէին կարող ոտի կանգնել»44)։ Սրանից էլ ավելի խտացրած և սարսափելի գույներով է նկարագրում այղ աղանդի ներքին բնույթը վևրր հիշված Գրրիգոր Մագիստրոսը, Հռետորական պատկերներով և յուրահատուկ հակադրություններով՝ հետևյալ կերպ «Նրանց բարի տեսքը չար է, ասում է նա, նրանց ուսմունքը՝ աստծուն անհաճելի, նրանց պերճախոսությունը՝ անճաշակ, նրանց ապացույցներն՝ անհիմն, նրանց խելքն ու միտքը՝ նենգ, նրանց ժամասացությունը՝ առանց քահանայի, քահանայի ձեոնադրությունը` մթին, մկրտությունը ՝ առանց օրհնության, նրանց հավատը ՝ անհույս, նրանց աստվածավախությունը ՝ անվախ (այսինքն անամոթ), նրանց լուսավոր կողմը ՝ խավարի ծնունդ: Ամեն բանում նենգավոր ստություն և խաբեություն, երեխայական անգիտություն, գիշերային անառակություններ, զազրելի և գարշելի անբարոյականություն, լուսազուրկ կուրություն, սատանայի զգեստ ՝ հրեշտակի տեսքով։ Բոլորը գայլեր են ոչխարի մորթով, սև ներկված այծեր, որոնք հանել են իրենց վրայից սուրբ հոգին և հագել են սատանայի զգեստ»։ Այդպես են նկարագրում նրանց նաև Լաստիվերտցին և ուրիշներ45)։ Չամչյանը շարունակում Է, թե նրանց մոլար ուսմունքի ուսուցիչ Սմբատի մահից հետո նրա տեղը բռնեց մի ոմն Թոդրոս կամ Թորոս, նրանից հետո ՝ Անանեսը
ավանում, այդ պատճառով նրանց հետևողներն Էլ կոչվեցին Թոնդրակեցիք,
Թոնդրակք: Գրիգոր Մագիստրոսը նշում է այդ տեղյը
այրման տեղ
՝ կրակով լի թոնիրբ
: Այդ սերնդից մի քանիսն ապրում էին Մանանաղի գավաոի Թուլայլ ավանում, որի պատճառով թուլայլեցիք կոչվեցին, որի ծագումը Մագիստրոսը բացատրում է ՝ ամեն տեսակետից թուլացած, այսինքն ՝ այլևայլ անառակություններից՝ թուլացած (որովհետև հայերեն թույլ բաոը նշանակում է թուլացած, իսկ այլը ՝ ամեն այլևայլ): Շատերն էլ ապրում էին Խնուն կամ Խնուս ավանում և դրա հետևանքով կոչվում են խնունեցիք, իբր թե Մագիստրոսի ասելով46) խցկված էին խավարի մեջ (որովհետև հայերեն խնուլ բառը նշանակում է խցկելգ): Այդ երեք երամակների մեջ47) կային նաև շատ տարբերություններ , որովհետև նրանցից յուրաքանշյուրի հայեցակետերի, ուսմունքի և գործելակերպի մեջ գոյություն ա) Չի՞ կարող պատահել, որ եզիղի անունը, որի ծագումը ոչ մի կերպ չի կարող բացատրել այդ ժողովուրդր, ծագած լինի այդ մարդուց, որովհետև նրանք նույնպես ասում են, որ այղպես է կոչվել իրենց նախկին փիրերիցկամ շեխերիցմեկը: բ) Թոնիր հայերեն, ինչպես և թուրքերեն կոչվում է այն սաորերկրյա փոսը, որի մեջ արևելքում կրակ են անում, հաց թխում և ամեն ինչ եփում, որին եվրոպայում փոխարինում է վառարանը։ Այսպես Է կոչվում այժմ և մի լյառ Բայազետի փաշայության մեջ, որին տեղացիները տավել են Թանդերլու անունը, և նա նույն հատկություններն ունի, ինչ որ Բաքվի շրջակայքում եղած վայրերը: Այս փաստն ևս չի՞ պարզում, թե ի՞նչու եզիդիները այնպես պաշտում են լույսը, և ինչպես վերևում ասացինք, իրենց աստծուն լույս են համարում և դրա խորհրդանշան եռոտանի աշտանակը պաշտում: գ) Արդյոք չպիտի՞ վերագրել եզիդիների զանազան ցեղերի անունները նման աղանդների:
, սրան հետևեց մի ոմն Արքա, այնուհետև՝ Սարգիսը, հետո ՝ Կյուրեղը, այնուհետև ՝ Հովսեփը և բոլորից հետո ՝ Հեսունա) , իսկ վերջը ՝ Ղազարը: Եվ որովհետև այդ աղանդը, ինչպես ասացինք, սկզբում բնակությոլն հաստատեց Թոնդրակ
կամ
, որպես
, այսինքն
)
ունեին տարբեր բաներ, նրանք կոչվում էին նաև Մանիքեցիք կամ Մանինեցիք, որովհետև սրանցից են առաջացել, ըստ Մագիստրոսի, այդ մոլար ուսմունքները48)։ Նրանք չէին մկրտում, չունeին եկեղեցական խորհուրդներ, չէին աղոթում և չէին կատարում ոչ մի ժամասացություն (այսինքն` քրիստոնյաների նման), որովհետև նրանք ամեն ինչ ժխտում էին, երբեմն գաղտնի, երբեմն էլ հրապարակովա) Մի օր նրանց հոգևոր առաջնորդներից մեկը ՝ Կյուրեղ անունով, տեսավ, թև ինչպես (հայ) ժողովուրդը երկյուղածությամբ կանգնած Էր ժամասացության (այսինքն ՝ պատարագի ժամանակ) և ցույց տալով սուրբ արարողությունը, բացականչեց, ո ՜ , քրիստոնյաների զո՜ւր հույս. Ի՞նչ հույս կարող եք դուք ունենալ»։ Այդպես ժխտում և ծաղրում Էին նաև սուրբ մեռոնը, նույնպես ծաղր ու ծանակի առարկա Էին դարձնում նրանք քրիստոնեական հավատի դավանանքներից մի քանիսը ՝ Քրիստոսի և Մարիամ աստվածածնի վերաբերմամբ49)։ Այդ խայտառակ աղանդի ծագման սկզբին, շարունակում Է Չամ<չյանը>, Էլի նույն Հովհաննես Օվայեցի կաթողիկոսն է, որ առաջինը նզովում է նրա կողմնակիցներին, դևռևս չարագործ Սմբատի կենդանության օրով, և իր բոլոր արքեպիսկոպոսներին գրում է, որ ժողովրդին հեռու պահեն նրանց ծուղակից։ Նրանցից հետո նույնն են արել բոլոր հայ եպիսկոպոսները, պատրիարքները, որովհետև, ինչպես ասում է Չամչյանը, «թեպետ նրանց մութ գաղտնիքները չէին հրապարակվում, այնուամենայնիվ նրանց խայտառակությունների ծխից ավելի և ավելի էին կուտակվում ամենուրեք նրանց սրտի չարագործությհւնները», և որտեղ նրանք հայտնվում էին, իսկույն քշում էին նրանց իրենց «Թոնդրակ փոսը»։ Աշխարհիկ իշխանության միջոցով էլ հայ հոգևորականությունը բանը այնտեղը հասցրեց, որ նրանցից շատերն այրվեցին կամ խեղդամահ եղան, շատերը գանակոծվեցին կամ կուրացվեցին, շատերն էլ խարանվեցին, շիկացած կնիքով, որի վրա փորագրված էր «աղվես», շատերն էլ այլ հալածանքներ կրեցին։ Անանիա կաթողիկոսի ժամանակ50) , այդ աղանդի առաջացումից մոտավորապես 100 տարի հետո, երբ նրա կողմնակիցները նորից գլուխ բարձրացրին, Նարեկացի նույնանուն մի հայ գիտնական աբեղա, հիշjալ կաթողիկոսի հրամանով, մի գիրք է գրում51) , որի մեջ նա ցայտուն կերպով պատկերում է այդ ուսմունքի սխալները, որով հայ ժողովրդի ձեռքը զենք էր տրվում, որպեսzի կարողանար որոշ չափով պաշտպանվել այդ աղանդից։ Այնուամենայնիվ այդ հանգամանքը ո 'չ մի ազդեցություն չունեցավ հերձվածողների վրա, և նրանք իրենց gավառում մնացին աոանց եկեղեցու և ժամասացության։ Դրանից մոտավորապես ա) ) Չպե՞տք է վերագրել այդ ժողովրդի մահմեդական ծեսով թլփատությունը և ամուսնոսթյունը այն հանգամանքին, որ նրանք շատ են հալածվել մահմեդականների կողմից և այլն։
վաթսուն տարի հետո52) , հայոց Սարգիս հայրապետի ժամանակ, նրանք ավելի ևս տարածվեցին հայերի մեջ, գնացին Միջագետք և աշխատում էին ամենուրեք նորադարձներ գրավել։ Մոտավորապես 1002 թվականին հարքա գավառից ոմն Հակոբ եպիսկոպոս, ամբողջապես գրավվելով նրանց կողմից, սկսեց շատ խստակրոն կյանք վարել, արտաքուստ հագնում էր մազե զգեստներ, շրջում էր ոտաբոբիկ և խըստիվ պաս պահում սա իր կողմը քաշելով մի քանի քահանաներ, նրանց հետ շրջում էր կոպիտ, անպաճույճ զգեստներ հագած, ժուժկալության մեջ տքնելով և շարունակ աղոթելով։ Դրանով ամբողջ ժողովրդին իր կողմը գրավեց, նույնիսկ հեռավոր վայրերից։ Բոլորը վազում էին նրան տեսնելու, անգամ շատ հայ մեծամեծներ՝ Լաստիվերտցու ասելով53) , միանամ Լին նրան և այնպես նվիրված էին, որ նա կարող էր նրանց հոգին դուրս քաշել, ինչպես արտահայտվում է նույն այդ պատմագիրը։ Եվ ո ՛ չ ոք չէր կարող նրան դիմադրել, ո ՛ չ ոք չէր կարողանում բերան բանալ, կամ ծպտուն հանելա:) Այնուամենայնիվ նա ավելացնում է. «Բոլորը խաբեբայություն էր և կեղծավորություն, բայց ոչ ճշմարտություն, որովհետև ծաոը պտղից է ճանաչվում» բ): Հիշյալ եպիսկոպոսն, այս եղանակով իր կողմը քաշելով ժողուվրդից շատերին և ձեոք բերելով բազմաթիվ հայ իշխանների բարեհաճությունը, սկսեց քարոզել և տարածել իր իսկական ուսմունքը։ Սկզբում ընտրություն կատարեց հայ քահանաների մեջ, անարժաններին հեռացրեց իրենց պաշտոններից, և երբ այս միջոցառումներն էլ հավանություն գտան, ինքը հրամայեց ավելի արժանավոր քահանաներին, տարեկան միայն երեք անգամ պատարագ անել։ Դրանից հետո է ՛ լ ավելի հեռու գնաց նա իր կողմնակիցներին քարոզում էր և խիստ հրահանգում, որ ամեն տեսակ պատարագներից, նվիրատվություններից և կտակարարություններից ոչ մի օգուտ չկա մեղքերի թողության համար, և որ մեղավորի հանցանքը կարող է միայն ներվել, եթե նա իսկապես զղջա և երդումով հրաժարվի իր մեղքերից։ Նույնն էին քարոզում նաև նրա բոլոր կողմնակիցներն ու հետևորդները։ Մի անգամ, երբ նրանք տեսնում են, թե ինչպես մորթում են անասունը ՝ զոհաբերելու համար, մի բան, որ այսօր էլ սովորություն է հայերի և վրացիների մեջ, դժգոհ բացականչում են. «Ա ՜ խ, դու դժբախտ չորքոտանի ենթադրենք մարդը հանցանք է գործել և մեռել. իսկ ղ֊ու ի՞նչ մեղք ես գործել, որ պիտի մեռնես նրա հետ» (Լաստիվերտցի)54): Մի անգամ, երբ նրանք եկեղեցական տոնակատարության ժամանակ տեսնում են, թե ինչպիսի երկյուղածոլթյամբ և ջերմեռանդությամբ ժողովուրդը հաղորդություն է ընդունում, սարսափելի ծիծաղ են բարձրացնում, սկսում են անարգել ժողովրդին, իսկ երբ նրանցից պատճաոն են հարցնում, բոլորովին այլ կերպ են հիմնավորում իրենց վարմունքը դրանից հետո ժողովրդից շատերր մոլորության մեջ են ընկնում ա) Արդյոք այս էլ ակնբախ ապացոլյց չէ՞, թե ինչու եզիդիների համայնքը հայերից անջատվեց, երբ նրանց հոգևորականները, ինչպես վերը հիշեցինք, դեո այսօր էլ նույն կենցաղն են վարում: բ) Ւհարկե, որպես ուղղափառ , չէր էլ կարող այլ կերպ խոսել։ գ) Այստեղ բնականականաբար իր տեսակետներով շեղվում է այժմյան եզիդի ժողովուրդը բոլոր մյուս դավանություններից սակայն նման բռնի միջոցներով չի՞ հարթել իր ճանապարհն ամեն մի աղանդ սկզբնական շրջանում: Ով կասկածում Է, թո՛ղ բաց անի եկեղեցական պատմությունը և կտեսնի:
իրենց հավատի նկատմամբ։ Ամենուրեք հայերի մեջ աոաջ են գալիս խոշոր երկպառակություններ, խմորում և կասկածներ եկեղեցական կարգերի հաստատականության նկատմամբ և հոգևորականները՝ ի վիճակի չլինելով այդ հոսանքի առաջն առնել, սկսում են աստծուն աղոթել, որ նա գթա և հեռացնի չարին իրենց ճանապարհիցգ)։ Այս բոլորի առթիվ մի ժողով գումարվեց Սարգիս հայրապետի հրամանով նույն այդ Հարքա գավառում, հերձվածողներին վերջնական հարված հասցնելու համար։ Դրանից էլ ոչինչ դուրս չեկավ։ Մի երկրորդ եկեղեցական ժողով գումարվեց այդ նույն տեղում ՝ արքեպիսկոպոսների, եպիսկոպոսների և բազմաթիվ հոգևորականների ներկայությամբ։ Այս լուրն աոնելոնն պես, հիշյաշ աղանդի հիմնադիրը, որի կողմն էին հայ մեծամեծները, մի գրություն ուղարկեց ժողովին, որի մեջ ներողություն խնդրեց այն ամենի համար, ինչի մեջ նրան մեղադրում Էին։ Բայց որովհետև լավ տեսան, թե ինչպիսի զորեղ պաշտպաններ ունի այդ աղանդավորը հայ իշխանների շրջանում, բանը կիսատ թողին, զգուշությունից դրդված լռեցին և աստուծո տնօրինությանը թողին այդ դործը։ Հակոբ եպիսկոպոսի միջոցով հայ ժողովրդի մեջ առաջացած եկեղեցական երկպաոակումների երկրորդ տարում, նրա աշակերտներից մեկը, Եսայի անունով, Էրզրումում ծնված, գժտվում է իր ուսուցչի հետ, դիմում է հայոց Սարգիս հայրապետին և շատ վատ բաներ պատմում իր ուսուցչի մասին։
իմանալուց հետո հայրապետն իր սուրբ ջերմեոանդությամբ
զայրացած, իր կողմն է գրավում մի քանի հայ իշխանների, իր մոտ է հրավիրում այդ հերձվածողին ՝ ամենաքաղցր շողոքորթություններով և խոստումներով, և հենց որ իր ձեռքն է գցում, նզովում է նրան, դրոշմում է <ճակատին> աղվեսի կնիքը, զրկում է նրան եպիսկոպոսական կոչումից, քաշքշել է տալիս փողոցներով ու նրբանցքներով և մունետիկի միջոցով բարձրաձայն հայտարարում. «Ով հրաժարվի քրիստոնեական եկեղեցու սուրբ հավատից և մտնի անաստված թոնդրակեցիների՝ մարդակերպ անասունների փարախը և նրանց միանա, որպես պատիժ կարժանանա այս ճակատագրին»։ Դրանից հետո հայրապետը նրան բանտարկել է տալիս, որպեսզի նա զղջա, սակայն նա ազատվում է բանտից և փախչում Կոտանդնուպոլիս: Այդտեղ հայերին բավականաչափ զրպարտելուց հետո նա կամենում է մկրտվել և հունադավան դառնալ։ Բայց այստեղ էլ նրան, նախկին գործերն իմանալուց հետո, վտարում են, որից հետո նա կրկին Թոնդրակ է գալիս և այդտեղից էլ նորից արտաքսվում իր վատ կենցաղավարության պատճառով և ապաստան է գտնում Խլաթի լեռներում։ Այստեղ նա գտնում է յուրայիններից մի քանիսին, միանում է նրանց և փոքր ժամանակից հետո գնում է դեպի Մահուարկին կամ Մուֆարկին քաղաքը, միանում է այլազգի մանիքեցիների հետ և դրանից հետո մեռնում սարսափելի մահով։ Այնուհետև, 1004 թվականին գլուխ բարձրացրեց Կունծիկ անունով մի աբեղա,
Այդ բոլորն
սաստիկ
Մանանաղի կողմերում, Շիրնի կոչված վայրից ոչ հեռու նա անցավ թոնդրակեցիների կողմը, որսաց իր ուսմունքով մի պատվարժան, հարուստ և ճարտարախոս կնոջ ՝ Հրանույշ անունով և սա էլ իր կողմը գրավեց իր ազգական ուրիշ երկու կանանց, որոնք քույրեր էին, մեկի անունը ՝ Ախնի, մյուսինը ՝ Կամարա: Սրանք էլ մեծ համակրանք գտան ժողովրդի մեջ, որոնց թվում և այդ երկու կանանց եղբայր Վրվեռը։ Այս Վրվեռը մի բարեպաշտ և աստվածավախ մարդ էր, իր ժառանգական հողում կառուցել էր տվել իր սեփական ծախքով մի վանք և, առհասարակ, ջերմեռանդ քրիստոնյա էր։ Այդ երկու քույրնրը նույնպես ժաոանգություն էին ստացևլ ի միջի այլոց երկու գյուղ Կաշե և Աղյուսn, որոնց բնակիչներին նրանք նոր ուսմունքի կողմը դարձրին, փակեցին, միևնույն ժամանակ բոլոր եկեղեցիները և պոկել տվին բոլոր խաչերը։ Նույնն արեց և իշխան Վրվեռը իր կալվածքներում, արտաքսեց իր կառուցած վանքից բոլոր միաբաններին և բնակություն հաստատեց իր քրոջ գյուղում։ Այդ տեղերից ոչ հեոու, Պախրա կամ Գայլա<խազ>ուտ կոչված լեռան կիրճում, բազմաղբյուր ավանում կանգնեցված էր մի մեծ, գեղեցիկ խաչ, որտեղ ուխտի էին գնում բարեպաշտ հայեր և որի շրջակայքը նրա անունով Խաչ էր կոչվում։ Այս Խաչն էլ ոչնչացրին երկու քույրերը։ Այս չարագործությունը առաջինը նկատեց տեղի քահանան։ Ամբողջ ժողովուրդը (այսինքն ՝ ուղղափառները ) այլայլված այնտեղ վազեցին։ Վերջապես թարմ ձյունի միջի եղած ոտքերի հետքերից իմացան , որ այդ բանն արել են այն երկու գյուղերի բնակիչները։ Լուրը հասավ այդտեղի արքեպիսկոպոս Սամվելին, որը բազմաթիվ եպիսկոպոսների, քահանաների և ժողովրդի ուղեկցությամբ հարձակվեց այդ գյուղերի վրա, պատահածին պատժեց, ձերբակալել տվեց այդ չարագործության պարագլուխներից վեց մարդ, ուղարկեց Ջերմայի կողմը և բոլորի ճակատը դրոշմեց աղվեսակնիքով, ինչպես երբեմն Սարգիս հայրապետը։ Հաջորդ ՝ 1005 թվականի ամառը բյուզանդական կայսրը Ելիաս անունով մի պատվավոր մարդու ուղարկում է այդ Մանանաղի գավառը, հիշյալ դեպքը քննելու. համար։ Սրա մոտ է գնում Վրվեոը և գանգատվում արքեպիսկոպոսից, և որովհետև այդ հերձվածողի եղբայրն էլ բարձր պատվավոր պաշտոն էր վարում կայսեր մոտ և Ելիասի ընկերներից էր, ուստի սա մեղադրողի կողմն է բոնում, կանչել է տալիս Սամվել եպիսկոպոսին և այդ տեղերի հոգևորականներին էր մոտ, Եփրատի ափերին մոտ գտնվող Կոթեր ավանը ՝ պատժելու համար։ Դրան հակառակ, արքեպեսկոպոսն էր մոտ է կանչում մի գրությամբ իր թեմի ամրողջ հոգևորականությանը և հայ ժողովրդին, ճանապարհ է ընկնում նրանց ուղեկցությամբ այն տեղը, որտեդ Մանանաղի գետը հոսում է Եփրատի մեջ։ Կայսերական պատվրրակի զինվորները կամենում են արքեպիսկոպոսին անպատճառ միայնակ տանել այն կողմ, ժողովուրդը ընդդիմանում է, այնուամենայնիվ նրանք խորամանկությամբ անում են իրենց ցանկացածը, այնպես որ նրան, բացի իր եղբորորդուց, ուրիշ ոչ ոք չի ուղեկցում, և նրան բանտ են դնում։ Երբ ժողովուրդը տեսնում է, թե ինչպես են իրեն խաբել, իր հոգևորականների հետ թափվում է գետը, որի միջով կարելի էր անցնել միայն նավակներով և լաստերով, անվտանգ հասնում է մյուս ափը և «դա հրաշքով կատար
վեց, ասում է այդ ղեպքին ականատես Լաստիվերտցին: Երբ Ժողովարդը տեսավ այդ դավաճանությունը, ապա բարձր ձայնով և քաջալերող խոսքերով արիություն էր ներշնչում յուրաքանչյուրին, որ ավելի լավ է ջրում խեղդվել, քան թե լսել, որ իր հավատի առաջնորդը անարգված է։ Բայց որովհետև երեկո էր և արեգակն իր ճառագայթների փայլքն իր մեջ սքողած մայր էր մտնում անտառի ետև, ազատություն շնորհելով երկնային մարմիններին, որպեսզի ծագեն, այդպես էլ հոգևորականությունն էր առջևից գնում, ոչ թե սուրբ խաշի գաղտնի ուժով (այսինքն ՝ ոչ թե տապանակով և գավազանով) ջուրր ճեղքելով, այլ ձեոքերի և ուսերի վրա կրելով հենց իր ՝ Փրկչի հաղթանակի նշանը, կուռ հավատով հարվածելով բարձրակոհակ ալիքները, որոնք սանձահարված կատաղի երիվարի նման, ճանապարհ էին բացում ջրի միջով անցնող ամբոխի համար, և ո՛չ ոք դրանից չվնասվեց: Երբ ամբոխը մյուս ափը հասավ, ապա մի ջերմ աղոթք առաքեց աստծուն, իր աոաջնորդը կոչելով Մարիամ աստվածածնին, որն ինքը հենց սուրբ եկեղեցին է, ձեռքերին սրինգ ու թմբուկ, այսինքն ՝ հավատի ճշմարտությունը»55)։ Տեղեկություն ստանալով այս զարմանալի դեպքի մասին, կայսերական պատվիրակը իր մոտ Է կանչել տալիս ամբոխին և աշխատում է արդարադա տութամբ մեղմացնել այդ բանը։ Նմանապես հանգամանորեն ծանոթանալով հերձվածողների չար գործերի հետ, զայրացած իր մոտ է կանչել տալիս Վրվեռին և կամենում է նրան ըստ օրենքի պատժել, սակայն խորամանկ մարդը առաջուց
, եթե միայն իրեն վտանգից ազատի. այդպես էլ լինում է։ Եպիսկոպոսը միջամտում է նրա համար դատավորի մոտ, ազատում է նրան և իր մոտ ընդունում։ Իսկ նրա մնացած կողմնակիցները խիստ պատժվեցին, գանակոծվեցին, ամբոզջ երկրից վտարվեցին և նրանց բնակարանները հրո ճարակ դարձան։ Ինքը ՝ Վրվեռը, զարհուրելի մահով մեռավ և, ինչպես հաստատում են պատմագիրները, ստամոքսի բորբոքման հետևանքով մատները բոլորովին չորացան, և բնական աղբը բերանից էր դուրս գալէս։ Մոտավորապես 1050 թվականին վերոհիշյալ Գրիգոր Մագիստրոսի օրոք, երբ նա Եփրատի և Տիգրիսի միջև ընկած երկրների կառավարիչ էր, նրա մոտ եկան թոնդրակեցիների աղանդից երկու քահանա, խոստովանեցին նրան իրենց սխալներն ու իրենց ուսմունքի կեղծությունը և նորից մկրտվեցին ըստ հայկական դավանության։ Խնդրեցին նաև այդ իշխանից, որ հերձվածության առաջն առնի և, որքան հնարավոր Է, կամ հավատափոխ անի, կամ ոչնչացնի, որը և մեծ հաջողությամբ ի կատար ածեց իշխանը և շատերին այլ երկրներ վտարեց։ Այնուհետև նա մեծ զորաբանակով ներս մտավ Ապահունյաց գավառը և անգամ Թոնդրակ, ավերեց հևրձվածողների ժողովատեղիները, արտաքսեց նրանց եպիսկոպոս Ղազարին, շատերին մահապատժի ենթարկեց և այնտեղ մի եկեղեցի կառուցեց սուրբ Գևորգի անունով։
լավ հասկանալով, որ դատավորը միտքը փոխել է, խուսափում է արժանի պատժից նրանով, որ գնում է այն կողմերի Եպիսառատ կոչված հույն եպիսկոպոսի մոտ, խոշոր գումարով կաշառում է նրան, խոստանում է հունական եկեղեցու գիրկը մտնել
Մագիստրոս իշխանի այս միջոցառումներից այնպես սարսափահար եղան շատերը, որ հազարավոր մարդիկ ստիպված եղան հրաժարվել հերձվածությունից. դրա հետևանքով տեղի ունեցավ և մի երրորդ եկեղեցական ժողով Հարքա գավառում, մոտավորապես 1051 թվականին, և ժողովականների կամքով բոլորն էլ մկրտվեցին սուրբ Երրորդության անունով և Եփրեմ արքեպիսկոպոսի ձեռքով։ Դրանով այդ աղանդավորներից ուրիշ շատ շատերը հարկադրված եղան ընդունել սուրբ մկբտություն և անցնել հայ եկեղեցու գիրկը, մանավանդ, որ նրանք չափազանց դաժանորեն հալածվում էին հեթանոսների և մահմեդականների կողմից։ Ընդհակառակը, մի քանիսը համառելով իրենց մոլորանքների մեջ, գնացին ասորաց կաթողիկոսի մոտ, շատ վատ բաներ պատմեցին Մագիստրոսի մասին, նկարագրեցին նրան որպես բռնակալի, իսկ իրենց ՝ կրոնով ու ծագումով իսկական հայ ներկայացնելով, օգնություն խնդրեցին նրանից, ասելով, որ իրենք հալածվել և վտարվել են ատելության և բոնակալության հետևանքով, և այնքան արին, որ նա սրանց ասածներից թյուրիմացության մեջ ընկնելով, ստիպված եղավ մի նախատական գրություն ուղարկել իշխանին։ Կաթողիկոսին ուղղված իր պատասխանի մեջ վերջինս իրեն հատուկ ճարտարախոսությամբ և հմտությամբ մանրամասն նկարագրում է այդ ուսմունքի խաբեբայական տեսակետներն ու ծագումը և հետո ավելացնում «Բոլոր հայ պատրիարքներն ու եկեղեցական հայրերը խստիվ արգելել են երբևիցե կապ պահպանել այդ հերձվածողների հետ, նրանց մկրտել, այո ՛ , անգամ նրանց հետ խոսել, որովհետև նրանք այդպիսով ժողովրդին իրենց կողմն են քաշում նենգությամբ և գայթակղությամբ։ Իսկ ես, ավելացնում Է նա, վստահ լինելով աստուծո ողորմածության և մեր սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի տված պատվիրանների վրա, բացել եմ նրանց աոաջ գթության և մարդասիրության դռները։ Եթե այդ հերձվածողները չճանաչեն մեր եկեղեցին և չվերադառնան նրա գիրկը, ապա կխնդրեի ձեզ ո՛չ մի գութ նրանց հանդեպ և ո ՛ չ մի առնչություն նրանց հետ չունենալ և չարժանացնել նրանց ձեր տեսությանը56): Իսկ հատկապես այս աղանդի եպիսկոպոս և առաջնորդ Ղազարի մասին, որը հենց ինքն Էր գրել այն նամակը կաթողիկոսին, ավելացնում է հետնյալը. «Այդ Ղազարր, որը կուրորեն հսկում է այդ կուրացածների վրա, այդ բազմամյա մեռյալը, որին ոչ թե քրիստոսը պետը է հարություն տա, ինչպես այն քառօրյային (այսինքն՝ Ղազարոսին), այլ Նեռը, որի մունետիկն է դա և ձգտում է այն նպատակին, որ կրկնակի կործանվի»57): Այնուհետև պատմում է, թե ինչպես Ղազարը ամեն կերպ ջանացել է ուղղափառ մարդկանց իրենց հավատից հեռացնել և ամբողջ ժողովրդին գայթակղության մեջ գցե: Մոտավորապես 1055 թվականին թոնդրակեցիների աղանդից մի քանի եպիսկոպոսներ, որոնք Թուլայլ գավառում էին ապրում, իրենց բոլոր կողմնակիցների հետ նորից մի նամակ գրեցին Սարգսի հաջորդ Պետրոս կաթողիկոսին, որպեսզի նրանց թույլ տան հայերի հետ միանալ և ընդունվել նրանց եկեղևցու գիրկը: Դրանց էլ Մագիստրոսը պատասխանեց հետևյալ խիստ խոսքերով. «Դո ՛ ւք, որ կաշկանդված եք
Սմբատ գայլի կողմից և զոհ եք գնացել նենգ խավարամոլ հերձվածողներին և նրա ՝ տիրոջ ցանկապատը շոշափող, կողմնակիցներին»58): Սրանց նման շատ կծու խոսքեր է շպրտում նրանց երեսին, որ նրանց չի կարելի ընդունել հայ համայնքի մեջ լոկ այն պատճառով, որ նրանք շատերին իրենց կողմն են քաշել եկեղեցու անունով և պահանջ է դնում, որ նրանք նզովեն իրենց բոլոր եպիսկոպոսներին ՝ Սմբատից սկսած մինչև Հեսու, նմանապես և Ղազարին: Այնուհետև ավելացնում է. «Դուք գրել եք, որ կամենում եք Սմբատից հրաժարվել և նզովել նրան, բայց մենք նշանակություն չենք տալիս ո՛չ ձեր անեծքին և ո ՛ չ էլ ձեր օրհնությանը, որովհետև մենք լավ գիտենք, որ դուք ո ՛ չ նրան եք ճանաչում և ո՛չ էլ մեկ ուրիշին, որովհետև դուք ո ՛ չ մեզանից եք և ո ՛ չ էլ հավատում եք որևէ մեկին։ Բայց երանի, եթե դուք նրանցից լինևիք, որոնց դուք նզովում եք, այդ դեպքում մենք փրըկված կլինեինք ձեր մահաբեր թույնից և գաղտնի նետերից և կկարողանայինք հանգիստ քնել։ Ցանկանամ եմ ձեզ ամենայն բաբիք, ոչ որպես հերետիկոսների, այլ ինչպիսի բարիք կարելի է ցանկանալ հրեաներին և հեթանոսներին և բոլոր նրանց, որոնք սրանցից ավելի վատ են»59) Այնուհետև ավելացնում է. «Փրկիչը հրամայում է միմիայն երեք անգամ մեղադրել եղբորը և երբ նա այնուամենայնիվ չի զղջում, ապա նա հեթանոս է և անօրեն իսկ ձեզ մեղադրել են ոչ թե երեք անգամ, այլ 170 տարի շարունակ, մեղադրել են ձեզ 13 կաթողիկոս Մեծ Հայաստանից և նույնքան էլ Փոքր Հայաստանից, անհամար արքեպիսկոպոսներ ու եպիսկոպոսներ, անթիվ քահանաներ և սարկավագներ, բայց դուք ականջ չե ՛ ք դրել
ձեզ համոզել են և վտարել, բայց դուք չե ՛ ք զղջացել, ձեզ նզովել են և արտաքսել, բայց դուք ամոթ չե ՛ ք զգացել»60): Այնուհետև նա շարունակում է. «Բայց ես հույսս դրել եմ աստուծո, իմ տիրոջ վրա, որը բազմած Է քերովբեների գահին, որ նա իմ միջոցով ձեզ վրա կտարածի իր սիրո գթությունը և մոռացնել կտա ձեր այն չար անկումը և սովորությոմւները, որոնցով դուք թունավորված եք և հղիացած, շնորհիվ ձեր անխիղճ և անաստված առաջնորդների: Եթե ո՛չ, ես հույս ունեմ արդարադատ աստուծո վրա, որ նա իմ ձեռքը կգցի ձեզ, իսկ եթե դուք չզղջաք, ապա նա հարություն կտա հավատի մի ուրիշ ցանկա կատարի և պաշտպանի, որը կկարողանա արմատախիլ անել ձեզ»61)։ Եվ այդպես, երկրից քշեց և հերետիկոսներին ոչնչացրեց այս գիտնականը և սքանչելի իշխանը և նրանց դեմ ելավ հավատով և զորությամբ։ Սակայն, ինչպես հաստատում են պատմագիրները, այդ աղանդի հետևողներից շատերը ցրված մնացել են ամենուրեք և սերմեր են ցանում ժողուվուրդի մեջ, որտեղ որ կարող են։ Նրանց, հալածանքների տևողությունը հայ հոգևորականության կողմից ոմանք հաշվում են 170 տարի, իսկ ուրիշները, ընդհակառակը, 200 տարի։ Մագիստրոսի այս նույն տվյալները հաստատում է նաև հույն գրող Պետրոս Սիկիլիացին, Վասիլ Արշակունի կայսեր ժամանակակիցը։ Նա ասում է, որ հայերի
,
մեջ եղած թոնդրակեցիները մանիքեցիների աղանդի և հեթանոսության խառնուրդ են և նրանց եպիսկոպոսն է համարում Սմբատի փոխարեն Սարգսին, որի մասին պնդում է, որ նա իր ուսմունքը սովորել է մի մանիքեցի կախարդուհուց, որ ծննդով պարսկուհի էր և իրեն ձևացրել էր կամ Պողոս առաքյալի աշակերտ, կամ սուրբ հոգի և կամ թե Արուսյակ։ Նույնը հիշատակում է նաև Նատալիս Ալեքսանդրը (6 րդ հատոր, էջ 37)62)։ Այսքանը հայ պատմագիրներից բայց պիտի ավելացնեմ, որ առանց որևէ պատմագրի մի թերթն անգամ բանալու ես վերոհիշյալ տեղեկություններն առաջին հերթին քաղել եմ այժմյան Հայաստանի եզիդիների համայնքի բերանից և հետո միայն դիմել վերոհիշյալ գրողներին։ Եթե համեմատելու լինենք իրար հետ այդ րոլոր մանրամասնությունները, ապա պարզ կտեսնենք, որ վերևում հիշատակված սուրբ հոգու և Արուսյակի հետ չափազանց համըկնում են եզիդիների րոլոր ասածները։ Նրանց պնդումը, թե իրենց մարգարեն երևացել է լույսի կերպարանքով, նրանց պաշտամունքը լույսի հանդեպ, որը այս օր էլ շարունակվում է, կարող է առաջացած լինել միմիայն այդ աղանդի հետևանքով, և այսօրվա եզիդիներին ուրիշ ոչինչ չի կարելի համարել, քան միմիայն հայերից անջատված համայնքի։ Նմանապես և այն հանգամանքը, որ նրանք հայերի վրա նայում են որպես իրենց եղբայրների, բացատրվում է նրանով, որ երկու կողմերն էլ արևելքում հալածվել են, իրենց փոխադարձ ատելություևբ ժամանակի ընթացքում մոռացել են և ստիպված են եղել այնքան տվելի ամուր կապվել միմյանց հետ, որքան շատ հալածանքի և վիրավորանքների են ենթարկվել ուրիշ ժողովուրդների կողմից
:
<Հ Ա Վ Ե Լ Վ Ա Ծ63 ԼԻՐԻԿԱԿԱՆՈՏԱՆԱՎՈՐՆԵՐ`ԹԱՐԳՄԱՆՎԱԾ ՔՐԴԵՐԵՆԻՑ ❖ Սիրուհիս աղբյուրից է գալիս, Կրծքից բուրում են մեխակ ու դարչին։ Կցանկանայի նրա խալերին բերանս հպել Ու թո՛ղ գավառապետը հետո ինձ Ռուսաստան (Սբիր) քշեր64) ❖ Հետևակ եմ ուղարկել նրա ետևից, Մուշկ ու կնդրուկ եմ դրել նրա հետ. Պատանի՛, եթե բերանդ սեղմես իմ կրծքին ՝ Դրանով կքաղցրանա ղարիբությունդ: ❖ Սիրտս վիրավոր Է, Իզուր եմ ես հառաչում։ Ով որ սիրած սրտերն իրարից բաժանի, Թո՛ղ իմ ողջ ցավը նրան բաժին լինի։ ❖ Սիրածիս նժույգը ականջներն է կախել <..................................................................>65) Սիրածս խառնվել է Ռաշիդ փաշայի մարտաշարքերին, Այնպիսի տեսք ունի, կարծես արքայազն լինի։ ❖ Յոթ աստղերը դուրս են եկել կշեռքի հետ, Ես էլ եմ բացել կուրծքս մտքերում սուզված, Հետո նժույգիս հետ միացել մարտաշարքերին Ռշտունիների երկրումա) ա) Մի նահանգ Մեծ Հայաստանում։
❖ Իմ սիրականը հյուր է եկել մեզ մոտ, Ես դրի նրա գլխի տակ բազբանդները իմ, Նրա տակ փռեցի խորասանի խալի, Սիրով կփոխեմ սև աչերս, բոյս և բազուկներս Նրա խարտյաշ մազերի հետ։ Իսկ եթե դրանով էլ նա գոհ չմնա. Կզոհեմ նրան սիրտս ու հոգիս։ ❖ Սիրածս հյուր եկավ մեզ մոտ, Շփում էր իր սիրուն բեղերը։ Սիրով կընծայեի նրան իմ սև աչերը, Բայց նա ինձանից համբույր էր պահանջում. Համբույր չտվի, առանց մտածելու ՝ Որ այս աշխարհում մեռնել կա66)։ ԵԶԻԴԻԱԿԱՆ ԵՐԳ67) Ստամբոլից ֆերման եկավ, Իսլամի բռունցքը շատ է ծանրացել։ Ռաշիդ փաշայի զինվորն իմ սիրածին Բանակ տարավ68) Վա ՜ յ ինձ, նա այնքան ջահել էր, Երբ աչքս այդ տեսավ, սիրտս ճաքեց... Գնացի տիրոջս մոտ Լիճ երկիրը, խնդրեցի նրան, որ գթա։ Նա չընդունեց իմ խնդրանքը։ Ռաշիդ փաշայի բանակր գետի մոտ էր կանգնած, Լրտեսները չէին կարող գնալ այն կողմ։ Ստացա մի լուր։ Շինգալ սարի մոտ անձնատուր էին եղել։ Եվ մի խանում պճնվել էր, քթաօղը շուրթերին սեղմել Իմ սիրածին բանակ տարան։
Նա ինձանից համբույր ուզեց, Ես չտվի և չգիտեմ, թե ո՞ւմ համար եմ պահում։ Արի ՛ , հարմար են ժամն ու ժամանակը, Ջահել մարալը Դիարբեքիրի դաշտում ՝ Հենվել է խոտառատ բարձունքին։ Չքնաղ պատանիները Դիարբեքիրի դաշտում Վայելում են վրանի տակ ստվերի զովությունը։ Նրանց գանգուրները դես ու դեն են ծփումա) Սիրուն պատանիները թրջված ՝ կարծես մայիսի անձրև լինեն։ Բոյը նազուկ է, ինչպես չինար, Աչերը սև, ինչպես կուպր։ Այդ սիրուն պատանիների գանգուրները կարծես Հզոր Թամուր փաշայի վրանի թոկերը լինեն։ Աշնան սկզբին մենք պատրաստվեցինք Եվ Ղարադաղից դուրս գալով իջանք հովիտը։ ԵՋԻԴԻԱԿԱՆ ՌԱՋՄԵՐԳ ԹՈԻՐՔԵՐԻ ԵՎ ՔՐԴԵՐԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ՇԵԽ ՂԱՍՈԻՄԻ ԴԵՄ ՎԱՐԱԾ ՃԱԿԱՏԱՄԱՐՏԻ ՄԱՍԻՆբ) Քեշիշ Պոլո69) Ռադովանում սունկ է բուսնումգ) Միրզա աղայի ձին խրխնջում է։ Քեշիշ Պոլոն գոչեց Շեխ Ղասումին. «Ես ոչնչացրի քո բանակը, Գլխատեցի նիզակներով զինված երեսուն դերվիշ»։ Ռադովանի մոտով գետ է հոսում. ա) Ջահել քրդերը երկար մազեր են պահում։ բ) Եզիդիները պատմում են նաև հետևյալն այղ նշանավոր ճակատամարտի մասին։ Այղ Շեխ Ղասումը, իր մուսուլմաններին ոգևորելու և խանդավառելու համար, ի միջի այլոց առաջուց հայտարարում է, որ եթե թմբուկ զարկի և ռազմական փող հնչի, ապա եզիդիների ողջ ամրություններն իրենք իրենց կկործանվեն, նրանց հացահատիկների պահեստները կոչնչանան, իր հենց առաջին կանչին բոլորը ծնկաչոք կլինեն և այլն։ Նկատի ունենալով այղ դեպքը, յուրաքանչյուր եզիդի հպարտությամբ հիշում է եղիդիների ցեղապետ Միրզա աղայի և հայ քահանա Պողոսի, որին նրանք Քեշիշ Պոլո են անվանում, անունները։ Հենց այղ անունով էյ հյուսված է հիշյալ երգը: գ) Եզիդիների ամրոցը Մծբինում:
Շեխ Ղասումի բանակը նրա միջով անցավ։ Քաջ Միրզա աղան և Քեշիշ Պոլոն ։ Գոչեցին նրան «Մենք ձեզնից Նիզակահարել ենք հազար ձիավոր»։ Ռադովանում կան խաղողի այգիներ, Շեխ Ղասումի բանակը ներս մտավ այնտեղ. Քեշիշ Պոլոն գոչեց նրան. «Ձեր գլուխները սոխի գլուխներ են մեզ համար»։ Դոլանում թուզ է րուսնում, Շղթայակապ է Միչոյի սուրը Միչոն կանչեց. «Աստված Է վկա, Ի՛մ քաջեր, ի ՛ մ եղբայրներ։ Մեր նիզակները ջախջախվել են, Ատրճանակների կայծքարերը կոտրատվել։ Սրերը ձեոքերդ առե ՛ ք Եվ պաշտպանեցե՛ ք մեր ընտանիքի թիկունքը։ Ոտքի կանգնեցրե ՛ ք Միչոյին: Գոտեպնդե՛ ք նրան սրով Մսուրի, Որպեսզի անհավատը սարսափի Եվ մեզ չբռնի»։ ՀԱՂԹԱԿԱՆ ԵՐԳ ՋԱԼԱԼԻ ՔՐԴԵՐԻ ԱՅՆ ՊԱՐՏՈԻԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ ՈՐ ՆՐԱՆՑ ՄԱՏՆԵՑ ՀՌՉԱԿԱՎՈՐ ՍՈԻԼԵՅՄԱՆ ԱՂԱՆ 1839 ԹՎԱԿԱՆԻՆ ԲԱՅԱՋԵՏՈԻՄ Աղան յուրայիններին խորհուրդի Է կանչել, Երկու պետություն այդ բանը չգիտեն։ «Եթե մեկը հարցնի, թե ո՞ւր եք գնում, Պիտի պատասխանեք՝ վաճառականներին օգնելուա): Տեսա, ինչպես նա ճահիճը մտավ։ Նրանց նիզակները շառաչում Էին. Նա գնաց Աչկո Միրզա աղայի Վրեժը լուծելու թշնամիներից։ ա) Այն վաճառականներն են , որոնք 1839 թ իրենց հսկայական քարավաններով Ջալալի քրդերի կողմից ամբողջապես կողոպտվեցին և մասամբ ոչնչացան։
Դուշամ գյուղի մոտ, բարձունքի ետև Գնում Էր աղան մտքով վաճաոականների հետ, և ասաց. «Եթե քամին մեր կողմից փչի ջալալիների դեմ, Երեք ժամում չեմ հասնի մարտադաշտ՝ նժույգիս նստած։ Սիրտս վախ է ընկել Երկինք ու երկիր չեն լսում ձայնս»։ Աղան կրակոտ նժույգի վրա սուրը ձեռքին Գնում է վաճառականների վրեժը լուծելու։ Ջալալիները արժանացել են աղայի զայրույթին։ Նա գնում է կրակոտ նժույգին նստած Թութախնանաք սարի մոտով Չարագործներին կոտորելու։ Խարտյաշ Սուլեյման աղա Սիբկիի զորքը Ամբողջապես վայր իջավ սարի վրայով, Հարձակվեց ջալալիների վբա, խթաներ նժույգները, Եվ քշեր նրանց դեպի Զանգազոր բ) Սի՛րտս է ասում, իսկ Բայազետի դաշտերը ես չեմ ճանաչում Այնուամենայնիվ կկոտորեմ մինչև վերջին թշնամին։ Պետք է իմանան, որ ես խարտյաշ Սուլեյման աղա Սիբկիս Այդ դաշտերն եմ մտել ինչպես աոյուծ։ Շրջուղիներով Ուչքիլիսեի և Դիադինի միջև Անցավ զնգզնգալով խարտյաշ Սուլեյման աղա Սիբկին, Բալուլ փաշանգ) նժույգին նստած վկա է, Որ աղան ճահիճը քշեց ջալալիներին: Այս երգն ունի մի քանի ուրիշ տներ էլ, որ ես ավելորդ եմ համարում մեջ բերել, որովհետև նրանցում համարյա նույն բառերն են կրկնվում։ Կարծում եմ, որ մեջ բերած օրինակները բավական են գաղափար կազմելու համար այդ ժո ղովրդի բանաստեղծական արտադրանքի մասին։ Եթե պոեզիան մի ժողովրդի հոգեկան վիճակի, զգացումների և հասկացողությունների վերարտադրությունն Է, ապա քրդերը չեն կարող դրանում ավելի րարձր աստիճանի հասնել, քան բ ) Բայազետ քաղաքի մի փորրիկ ամրոց: գ ) Որը այժմ Էլ կառավարում Է:
արտահայտված Է տվյալ նմուշներում։ Հետաքրքրության համար կամենամ եմ տալ առաջին լիրիկական երգի մեկ տունը քրդական բառերով, որը եվրոպական տառադարձությամբ և արտասանությամբ այնպես կհնչի, ինչպես եթե սոխակը ընդօրինակելու լիներ ագռավի հնչյունները։ Ghawra men ave the, Bina
Dave
70
. Բառացի թարգմանություն Սիրուհին իմ ջրից է գալիս Մեխակ ու դարչին ունի կրծքին Բերանս երեսիդ խալերին կպչի. Թող գավառապետն ինձ բոնի, Ռուսաստան ուղարկի։ <ԾԱՆՈԹՈԻԹՅՈԻՆՆԵ Ր>71) < 1 > Չամչյանն իր Հայոց պատմության մեջ (հատոր 1 ին, գլուխ 10, էջ 100), թվարկելով բոլոր մարական փոխարքաներին սկսած Արբուկեսից մինչև Դիովկես, ըստ հույն պատմագիրների, ինչպես Հերոդոտը, Դիոդորը, Ալիկարը և այլն, ասում է, որ. «մարերը (այսինքն ՝ հին քրդերը) ապրում էին իրենց այդ իշխանների ժամանակ բոլորովին անջատ, հարթավայրերում, առանձնացած տներում, նրանց մեջ ամենամեծ անկարգություն էր տիրում, որի համար էլ նրանք ոտքի տակ տրվեցին բաբելացիների կողմից և որի հետևանքով ընդհանուր համաձայնությամբ իրենց իշխաններից մեկին ՝ ըստ Հերոդոտի, Կյուրոսից 150 տարի առաջ թագավոր ընտրեցին, որը հիմնեց Երկրատան քաղաքը և վերջը Նաբուգոդոնոսոր Սաոսդոխի դեմ մղած մի պատերազմում ընկավ, ինչպես ասված է նաև Հուդիթի գրքի 1 ին գլխում։ Վերջապես ուրիշ շատ ժողովուրդների նման նրանք ընկան Կյուրոսի իշխանության ներքո72)։ < II > Կորդը մի առանձին հայկական նախարարության անուն էր այժմյան Քրդաստանում
michak, dartschin birpischte.
men chala surath takjathe, Natschalnik as bgirdama, bschandama russeth
)
(Չամչյան, հատոր 1 ին, գլուխ 4, էջ 215)73) ։ < III > Չամչյանն (հատոր 2 րդ, գլուխ 27, էջ 831) ասում է. «Երբ արաբական կամ հագարական խալիֆները թուլացան, իրենց երկրները պատշաճ հնազանդության մեջ պահելու համար, և շատ էմիրներ ամենուրեք աշխատում էին իրենց անկախությունը ձեռք բերել, Կասպից ծովի կողմերից ներս խուժեցին սկյութների մեծ խմբեր, որոնք նույնպես թուրքեր Էին կոչվում, ինչպես իրենց անվանում են այժմյան թաթարները, մտան Պարսկաստան և հին Մարաստան, նվաճեցին շատ երկրներ, ընդունեցին այդ երկրների սովորությունները, լեզուն և կրոնը։ Նրանցից շատերը, միացած մարաց իշխանների հետ, անցան Հայաստան, Կորդվաց և Մոկաց նախարարությունները, տիրապետեցին այդ երկրները և մնացին այնտեղ, ու այսօր Էլ քրդեր են կոչվում։ Նրանց մի մասը շարժվեց հայկական և ասորական Միջագետք և այնտեղ բնակություն հաստատեց։ Ժամանակ առ ժամանակ նրանց հետ միանում Էին շատ քրիստոնյաներ և ընդունում Էին նրանց կրոնը»74)։ Այդ ժողովուրդները հիշատակվում են նաև` հատոր 3 րդ,
Կիլիկիայի հայոց թագավորությունը 14 րդ դարում կործանվեց, Մեծ Հայքը հեղեղեցին երկու օտար ժողովուրդ ՝ մարեր և սկյութացիք, այսինքն քրդերը և թաթարները։ Առաջինները Հայաստան եկան հայոց Բագրատունիների տոհմի թագավորների ժամանակ և ապրում Էին այժմյան Վան, Մուշ, Բաղեշ փաշայություններում և ունեին իրենց սեփական էմիրները և բեյերը: Ժամանակի ընթացքում նրանք բազմացան և մեծ չափերով տարածվեցին այդ երկրներում, որոնք այսօր էլ ապրում են առանձին ցեղերի բաժանված և կոչվում են քրդեր: Դրանց հետ խառնվում են նաև շատ Թորգոմացիք, սակայն նրանց ընդհանուր անունը մնում է քուրդ»75) ։ Ընդհակառակը՝ Հայկազնյան բառարանի 144 էջում, որտեղ բացատրվում են Աստվածաշնչի մեջ պատահող հատուկ անունները «Մարք կամ Մեդացիք» բառերի տակ հիշվում է, ի միջի այլոց, որ այդ ժողովուրդը հնում շատ երկրներ է նվաճել և իբր թե իր ձեռքի տակ է ունեցել Ասորեստանի մեծ մասը։ Այդ մեդա ասորական մասում գտնվել է նաև Կալման կամ Կելմադ կամ Կարման քաղաքը (Եզեկիել, 27,23), որ հավանաբար այսօրվա Քիմանշահը պիտի եղած լինի76):
գլուխ 6, Էջ 418. Երբ

1 КРАТКИЙ ИСТОРИЧЕСКИЙ ОЧЕРК Г<ОРОДА> ЭРИВАНИ

У армянских писателей до начала 13 го века, (по р. X.) нет и поминки о городе Эривани1), с этого времени, т. е. с 1209 года они называют его местечком. Предание у народа, будто название Эривань происходит от имени армянского царя Ерванда, или от армянского слова, еревил, еревань, т. е. видел, показался, и будто Ной, видя с вершины Арарата сушу сперва около этих мест, где лежит ныне город, назвал его1 этим именем, совершенно вымышлено. Вернее всего то, что этот город делается известным уже с 1441 года, когда персияне, во время Джаган шаха, завладели им. С этого времени до 1827 го года Эривань делается2 добычею персов и турок и переходит3 беспрестанно из рук в руки от одного народа к другому. В годах: 1513, 1534, 1577, 1583, 1635 и 1722, да еще в 1735 м году турки отбивали его от персов и принуждены были <в промежутках>, при сильных нападениях со стороны вторых, уступить им опять, пока наконец остался он собственностью персов. 10 пашей со стороны турок и 33 хана со стороны персиян, включая в их число и последнего сардара эриванского2) назначались в разные времена управителями города Эривани и его уезда. Крепость основана Фаграт пашею в 1583 м году на том же месте, где4, по заверению армянских писателей, была прежде небольшая крепостца. Страшным землетрясением, случившимся в 1679 м году, она, как и мост над Зангою, совершенно обрушились и вновь были выстроены в следующем году тогдашним управителем эриванским. Залханом из грузин, обращенным в магометанскую веру. Рвы и наружные, за тем нижние стены выстроены сардарем эриванским. По его же приказанию

пашею в 1725 м году. Дворец Сардарский же основан Махмад ханом в 1798 м году, а обрисован и зеркальцами обделан сардарем. 1) [так]. 2 [с]делался] 3 Բնագրում ՝ перешен 4 [упоминется у] 5[произвед<ен>|.
строен мечет, обращенный теперь в арсенал, а другой, преобразованный в русскую церковь5, сооружен Раджаб
ՀԱՄԱՌՈՏ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԱԿՆԱՐԿ ԵՐԵՎԱՆ ՔԱՂԱՔԻ Հայ պատմագիրների մոտ, մինչև 13 րդ դարի սկիզբը (քրիստոսի ծննդից հետո) Երևանի մասին հիշատակություն անգամ չկա1) . այդ ժամանակներից, այն է` 1209 թվականից, սկսած, նրանք այն կոչում են բնակավայր։ Ժողովրդի մեջ եղած ավանդությունը, թե Երևանը ծագել է հայ թագավոր Երվանդի անունից, կամ էլ հայերեն երևալ, երևան բառերից, որ նշանակում են ՝ տեսավ, երևաց և որպես թե Նոյը Արարատի գագաթից առաջին անգամ տեսնելով ցամաքը մոտավորապես այնտեղ, որտեղ այժմ ընկած է քաղաքը, կոչել է նրան այդ անունով, ամբողջությամբ մտացածին է։ Ամենահավաստին այն է, որ այս քաղաքը հայտնի է դառնում 1441 թվականից, երբ պարսիկները Ջահան շահի ժամանակ տիրում են նրան։ Այդ ժամանակներից սկսած մինչև 1827 թվականը Երևանը դառնում է պարսիկների ու թուրքերի ավար և անընդհատ
, մինչև որ, վերջապես, Երևանը դարձավ պարսիկների սևփականություն։ Տարբեր ժամանակներում Երևանին ու նրա գավառին կառավարիչներ են նշանակվել թուրքերի կողմից 10 փաշա և պարսիկների կողմից ՝ 33 խան, այդ թվում նաև Երևանի վերջին սարդարը2)։ Բերդը հիմնադրել է Ֆահրադ փաշան 1583 թվականին այնտեղ, ուր, ըստ հայ պատմագիրների վկայություն, նախապես եգել է մի ոչ մեծ ամրոց։ 1679 թվականին պատահած ահավոր երկրաշարժի հետևանքով հիմնովին ավերվեցին բերդը և Զանգիի կամուրջը և հաջորդ տարին կրկին վերաշինվեցին Երևանի այն ժամանակվա կառավարիչ, մահմեդականացած վրացի Ջալ խանի կողմից։ Խրամը և ներքին, ապա նաև արտաքին պարիսպները կառուցվել են Երևանի սարդարի կողմից։ Նրա հրամանով է կառուցվել նաև մզկիթը, որն այժմ վերածված է զինանոցի. իսկ մյուս մզկիթը, որ վերափոխված է ռուսական եկեղեցրւ, կառուցել է Ռաջաբ փաշան 1725 թվականին։ Սարդարի պալատը հիմնադրվել է Մահմադ խանի կողմից, 1798 թվականին, իսկ նկարազարդվել ու հայելապատվել է սարդարի կողմից։
մի ժողովրդի ձեռքից անցնում է մյուսին։ 1513, 1534, 1577, 1583, 1635 և 1722 թվականներին, ինչպես նաև 1735 թվականին թուրքերն այն ետ խլեցին պարսիկներից և ժամանակ առ ժամանակ, վերջինների ուժեղ հարձակման տակ, հարկադրված եղան կրկին նրանց զիջելու

<0 ХРАМЕ КЕЧА1йУЙК> На месте нынешнего храма в Дарачичакском ущелье выстроена была в 897 м году церковь армянск<им> вельможею, Апиратом, а самый храм сооружен в 1033 м году знамен ит <ы м> Григорием Паглавуни, прозванным Магистросом, управителем Армении со стороны греков, во время императора Мономаха, державшего последнего армянск<ого> царя, Гагика, в плену в Константинополе, как это видно из надписи над южной дверью храма1). Многие вельможи и архиепископы споспешествовали долгое время к его благоустройству и украшению,

и значительное число духовенства1 [составляло] братство тамошнее. < ԿԵՉԱՌՈՒՅՔԻ ՏԱՃԱՐԻ ՄԱՍԻՆ > Այժմյան տաճարի տեղում, Դարաչիչակի կիրճում, հայ ազնվատոհմիկ իշխան Ապիրատի կողմից 897 թվականին կառուցված է եղել եկեղեցի, իսկ տաճարը ինչպես երևում է նրա հարավային դռան վրա եղած արձանագրությունից1) , կառուցվել է 1033 թվականին, Հայաստանի հունական մասի կառավարիչ, Մագիստրոս անվանված նշանավոր Գրիգոր Պահլավունու կողմից, Մոնոմախ կայսեր ժամանակները, կայսեր, որը հայոց վերջին թագավոր Գագիկին պահում էր Կոստանդնուպոլսում որպես գերի։ Շատ իշխաններ ու արքեպիսկոպոսներ երկար ժամանակներ նպաստել են տաճարի բարեկարգմանն ու զարդարմանը, և այնտեղի միաբանությունը կազմված էր նշանակալից թվով հոգևորականներից։ 1 [жило]:
ԵՐԿ Ր Ո Ր Դ Բ Ա Ժ Ի Ն ՃԱՌԵՐ ԵՎ ՈԻՂԵՐՁՆԵՐ
1 Տ Ա Ղ Ե Ր Գ Ո Ւ Թ Ի Ի Ն Ի ՎԵՐՅ 1ԲԱՑՄԱՆ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՒՆ ՎԵՐԱՑԵԼՈՅ Ի ՊԱՏԻՒ ԲԱՐԵՐԱՐԱՑՆ ՑՈՎՀԱՆՆԷՍԻ ԼԱԶՐՈՎԻՉԻ ԵՒ ՀԻՄՆԱԴՐԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱԿԱՆ ԳՈՐԾԱՌՆՈՒԹԵԱՆՑ ՅՈՎԱԿԻՄԱՅ ԼԱԶՐՈՎԻՉԻ Ուժգնակի զօրութիւնք ժամանակաց զամենայն2 ապականեալ մեռուցանեն, ձեռն ժամանակից այլանդակեաց զիրս քաջաձևութեան առաջի սկզբան։ Եղեռնութիւն ժամանակին ո ' լ հայեցեալ ի պատուար բնութեան բուոն արշաւէ ի վերայ: Դարձուցանէ յանապատ զքաղաքս և նուազեցուցանէ զազգս մահկանացուաց։ Նա իբբև զկայծակն յարձակի՝ յորոյ շաւիղս չի՛ք գթութիւն ումեք, հետք նորա իբբև զանզоր ծաղիկ տապալեն զհարիւրամեայ կաղնին։ Ունայնացաւ Աթէնք հանդերձ ժամանակաւն, ծածկեցաւ ընդ հողով նախնին Հռոմ, նա՝ և ի մէջս, և ի կուրծս վիմաց իսկ3 և տեսանեմք զտրտմագիծ մնացուածս4 տեղեաց խանգարեցան, ի սուրբ ճարտարութիւնը նկարուց՝5 դարձան յաւերակ որպէս փոշի, ագահ ժամանակն այսօրինակ կլեալ զպտուղս6 մտաց և զճարտարութիւն ձեռաց, ցուցանէ զդէմս7 ը ն դ ո ւ ն ա յ ն ո ւ թ ե ա ն,
կեանք թարշամին
և հետք նորա հետք կորստեան։ Եւ մեզ իսկ անմա՛րթ է կեալ յաշխարհի յաւիտենականաբար, ամենայն կեանք մեր իբբև ստուեր իմն են, վաղանցուկ է ճանապարհ մեր, և ամք մեր սուղ8 իբբև զմի օր9 , չ և և ս հայեցեալ յաշխարհս10 , ահա ՛ ժամանակն ձգէ զմեզ ընդ իշխանութեամբ11 չև ևս գիտացեալ զմեզ, նա խզէ զթել կենաց մերոց ո՜վ բուռն իշխանութիւն ժամանակի, նա կլանէ զամենայն ՝ 12 որ ինչ յաշխարհի աստ է, խորտակէ զամենայն շինուածս, և մահ է շաւիղ նորա: Միմիայն գործք բարիք դիմադարձին նմա, և քաջապինդ արիութիւն հոգւոյն ո՛չ յանցանեն յայս վիճակ, նոքա աստանօր մնան յաւիտենականաբար, լուսափայլելով յաշխարհի աստ ցամենայն ժամանակս, վերճեմելով ի տաճար անմահութեան, և երախտագիտութիւնն տայ նոցա գկեանս. սուրբ է պտուղ առաքինութեան և կեա՛ մնայ յաւերժաբար ի սիրտս մարդկան, քա՛ղցր է յիշողութիւնն պահպանել զնա, և մահ նմա չի՛ք յաւիտեան։ Որ ոք յաշխարհի աստ գտաւ բարեփառ, թէ և ապականի ի փոշւոյ, այլ 1 [յայտնութեան]։ 2 [Ինչ]: 3 [hաւասարաչափ]: 4 [ու՞ր]: 5 [որ]: 6 [հանճարոյ]։ 7 նանր<ութեան>]: 8 [քան] 9 [հազիւ]։ 10 [այս] 11 [հազիւ]։ 12 [Ինչ]:
ամենայն
առաջի նորա
մահուամբ ի կենդանութիւն վերափոխի և յաւիտենականաբար1 մնայ ի սիրտս, անմահ2 իբրև զարեգակն, բարեփայլ3 գոյութեամբ պսակէ զվախճան նորա բարեգործութիւն իւր, 4 տուրք բարեաց գործոց նորա5 , զհետ երթան նմա իբրև ստուեր6 զհետ արեգական, և սրբազան բարին պսակ անմահութեան պարգևէ րարւոյն։ Երախտագիտութիւնն բարեհաճելով ընդ գործս բարեփոյթ արանց և հրավառեալ ի սէր նոցա, ի նշան երախտապարտ7 եռանդոյ իւրոյ ՝ թողու նոցա յիշատակարան ամենայն ջերմեռանդութեամբ՝8 փառաւորեսցեն անունք և գործք նոցա մեծայարգ պատուով։ Տեսեալ եե9 ի մետաղս զպարգևք և զգովութիւնք իւրեան ց10; Ինմանէ11 ճաճանչէ լոյս հոգւոց նոցա հանդերձ մեծամեծ բարեգործութեամբ12 և փաոք հրաշազարդ փայլմանց նոցա, դարուց ի դարս13 լուսաւորէ զհիշատակ նոցա։ Այս յիշատակարան է վկայ գործոց14 որ ե ր և ե ց ա ւ ի բարիս սրբոց, սիրելի ապաքինութիւնն փողփողի ի վերայ նորա յազգէ յազգ։ Ոհ ՝ քանի ՞ սքանչելի իմն է. թողուլ զյիշատակ ի յաւիտենիս, և ուղղել զընթացս բարիս առ անմահութիւնն, 15 երջանկացուցանել զաղքատս, և ի կենդանութեան լուսաւոր առնել զհոգիս, երանի ՜ այժմ ՝ որ կարաց գերազանց գտանել ի վերայ աշխարհիս սրբազան արիութեամբ, զի ինքնին բարիք նորա հրաւիրէ զնա յառագաստն անմահութեան։/ 2 Ըստ այսմ ուրեմն պերճապսակ յիշատակ բարերար արանցն Յովակիմայ և Յօհաննիւ եղիցի` յաւիտեան յասմ կենիս, որոց մինն սկիզբն արար աստանօր մակացոuթեանց և կրթութեանց, իսկ միւսն բարեյօժար ցանկութեամբ ի լոյս ընծայեաց զայս տաճար լուսաւորութեան բազմաքիրտն ճգ<նութեամբ>, յորում16 կալով17 որդիք տառապելոց18 , վերակարդան ամենեքեան զբարերարս19 այսոցիկ20 անեզր խնդութեամբ։ Հանգի ՛ ր21 քա ՛ ղցր հոգի22 յիշատակաւ մեծին Յովհաննու ՝ լուսափայլեաց ի բնակութիւնս երկնաւոր հայրդ, 23 մխիթարութիւնդ և բարեկամդ որբոց, 24աճապարեաց 1 [կեալ մնալ]: 2 [մնայ]։ 3 [ <1 անընթ.>] 4 [և վարձ տրիտուր]։ 5 [իւրոց]: 6 [զ]ստուեր[ս]։ 7 [զգայութեանց]. 8 [որով հրաշանան]։ 9 տես [անեն ] . 10 [նոցայ]; 11 [հանդերձ մեծամեծ բարեգործոլթեամր] : 12 [և յիշատակ նոցա դարուց ի դարս]։ 13 [պայծառ]։ 14 [ցուցելոց]։ 15 [կա]: 16 յոր[ով]։ 17 [կառավարելով]։ 18 [օրհնեն]. 19 [իւր] 20 [եռանդագին] 21 [յիշատակ` սիրելի]։ 22 հոգ[ւոյ] 23 [որբոց]։ 24 [ո՛վ այր]։
ի բարիս քո, իսկ դու ո ՛ վ վերապատուեալ այր, գործովք ք ո վ ք, կեա ՛ ց և մի1 ջ ե ռ ս զորդիս սիրով քով մեկնիր2 ի մէնջ, Հա ՛ յր տառապելոց ՝ 3բարեպաշտութեամբ անցուցեր զամենայն դարս քո, 4 փաոաւորեցար այսու յիշատակարանաւ5 ի կենդանութեան զնոր կեանս գտեալ։ Ո ՜ վ որդեգիր մանկունք, գերյարգեցէ՛ք զարժանաւոր Մեքենովթս այսոքիկ, 6պահպանեցէք յերախտապարտ սիրտս ձեր զբարի յիշատակ սոցա7։ Այսոքիկ բաւական փառք են նոցա, և ըստ այսմ8 այս մավզոլոն հրաշալի բանայ առաջի աչաց մարդկան զյետագայս գործոց նոցա։ Նա անարատ պահէ յինքեան զսրբազան աոարկայս արիութեանն, և մինչև ցծագիլ լուսոյ արեգականն9 բ ա ր ի ն մնայ ի նմա անմոռանալի։/ 1 [մի բա< րեպաշտութեամբ>]։ 2 [ի նոցանէ]։ 3 [որ]. 4 [և]. 5 [և]. 6 [ընկալարուք]: 7 [նոցա]:։ 8 [դի՛ք զայս մավգ<ոլ>ոն սքանչելի յետագայ գործոց նոցայ 9 [մնայ]:
1 ԱՍՏՈՒԱԾԱՐԵԱԼ ՔԱՀԱՆԱՅԱՊԵՏ, ԱՄԵՆԱՈՂՈՐՄԱԾ ՏԷՐ ՄԵՐ Ընդհարկեմ ի մեծութենէ աստուածամեծար տօնի Ձերդ վեհափառութեան, նուիրել յանքատ մտացս զնորածին պտուղս պարգևաց ՝ զորս վերընդունիմ ի ձրից երկնահանդէս շնորհաբաշխութեանց աւուրս այսմիկ և առավելիմ ի ցնծութեան, որքան առաւելցին բանք բերանոյս ՝ վերընծայել Ձերդ ողորմածութեան զգոհութիւնս և զօրհնութիւնս ՝ հնչեալ ի հոգւոց ի հանդէս բարերարիդ, որ սրտացուցէր զմեզ ա յ ս о ր ո՛չ ակամբ միով, կամ պարանոցիդ քառամանեակաւ, այլ երփնալիր պարգևօք մեծահրաշ1 բարութեանց հոգւոյն սրբոյ ՝ որ լցէր զամենայն միտս բանեղէնս, ո՛չ նարդոսիւ կամ եղեգամբ, այլ շնորհիւն երկնային ՝ որ ազդեցաւն ի Ձեզ ի բերանոյ հօր Աստուծոյ: Ուստի և ի խնդակցութիւնս, և ի զարմանս և ի գոհութիւնս ՝ ո ՛ չ միայն է տեսանել զիս այսօր, այլև զբոլորս զամենեսեան, քանզի ուր հայեմս ՝ գեղափայլս ջահաւորին դէմք, ուր ակնարկէմս
, և որպէսզի և ևս քան զևս սքանչելի ցուցցի ի սիրտ և ի հոգի ամենեցուն ՝ զոր ինչ հրաշափաոապէս հանղերձեաց ամէնուրեք սուրբ հոգին զօրութեանց, և մինչև ցսոյնս ՝ ո՛չ լռին երբէք պաշտամունք սրբութեանցն, բարբառք աւետեացն, քարոզք փրկութեանցն, որք ի բերանս և ի լեզուս2 ամենեցուն քաղցրացան իբրև յաւուրս Պենտեկոստեանն սքանչելեաց, ուր որպէս անդանօր օտարնմանս իմն երևել նորութեանցն եղելոց օտարազգեացն մերձակայից, այն և աստանօր ի մեզ ի մէջ այլասեռ ազգաց։ Եւ յայս սակս ո՞ր բան բաւականասցի ի գովեստ արձանացուցանէլ զայս ձեր սիրկեանս տօնախմբութիւն մեծահանդէս, և զսրբագործութիւնն շնորհապարտ, զնծայն մաքուր, և զպատարագն անծախելի ՝ զորս ի Ձերմէ ձեռանէ առ ընկալաք հանդերձ Սիօնիւ մարբ, զգերազանցն քան զսրբութեան օծումն հնագիր և զանդրապատեան քան զնորոյն ազնիւ շիշ իւղոյն, այո ՝ և որք վստահասցենն, և քան զտկարսն տկարագոյնս արհամարհեսցեն, բայց իմ լոյս ոչ ի կարողութիւն զօրութեան, այլ ի շնորհս հանդերձողին զայս<ո>սիկ և ի խնամս քաղցրութեան սրտի Ձեր նկրտի, ոյր վասն և ստիպիմ, ոչ միայն յօծեալդ գլուխ բերել գովեստիւք, այլ և ի վերօրհնեալն ի Ձէնջ ի նուիրագործութիւնն սուրբ, որ է գլուխ եկեղեցւոյ և հաստատութիւն հաւատո1) , ի սնուցիչն, յապաքինիչն, յազատարարն, ի կենդանատուն և յողջացուցիչն ամենայն վշտաց ի տիրա,բաշէս իւղն ասեմ ամենալոյս2) , որով գոգցես գերմարդկօրէն 1 [հոգ]եհրաշ։ 2 [և ի սիրտ և ի հոգի]։
՝ արփիանման ցոլանան աչք, ուր նկատեմս ՝ զուարթագոյնս կայտռին մարմինք
իմն զուարթացաք և զուարթանամք յաւուրս սորա1 , ըստ որում իբր նո ՛ ր փրկիչ ծնաւ2 առ մեզ այսօր, իբր նո ՛ ր արեգակն ծագեցաւ առ ի լուսաւորել զխաւար մեր, իբր նոր լոյս եկն յաշխարհ, նշանեալ առ մեզ յերեսաց ամենասուրբ հոգւոյն` միջնորդութեամբ աստուածամուխ անձին Ձեր, որով ժառանգեցաքն ո՛չ զառհալատչեայն յաւիտենիս այսորիկ, այլ որքան զամենայն յաւիտեանս պարծի և քան զամենայն շնորհս և փառս կանխէ, և եղաք կցորդակիցք անկշռելին երջանկութեանց և առատաշնորհն բարութեանց, որ տնկեցաւն և շտեմարանեցաւ յանձինս մեր, յաղագս որոյ և մեք սքաբանեալ վերագոչեմք ՝ Տէ ՛ ր, ո՞ նմանի քեզ այսօր ի փառս քո և ի ձեռագործս քո, ի մեծութիւնս քո, և ի սրբութիւնս քո, ի բարձրութիւնս քո, և ի խորութիւն իմաստից Ձերոց ՝ որք կրթենն զմեզ յամենայն աստուածային իրականութիւնս, և որք անխօսից և լռելոց անգամ տան խօսել զմեծամեծսն Աստուծոյ։ Եւ միթէ յա՞յս սակս ելե՛ր, մեկնեցա ՛ ր ի պատրաստ բնակութենէ Քումմէ3) , զի այսօր բերցես ընդ քեզ զայս աշխարհակեցոյց, և իմանալի պատրաստութիւն։ Միթէ յա՞յս սակս առի ՛ ր, բարձի ՛ ր զլուծն խոնարհութեան, զի այսօր բարձրասցիս ամբարձջիք ի մեծ վայելչութիւն փառաց սրբութեան քո: Մի թէ յա՞յս սակս յափշտակեցա ՛ ր, սքօղեցա՛ ր ի զուարճամերկ ծածկութիւն, զի այսօր իրրև արև համածաւալ լիցիս ի լուսաւորութեան քում առ մերձաւորս և առ հեռաւորս: Ո ՜ վ մեծի անփոխատրելի երախտեաց Ձերոց, ո ՜ վ փարելի ունակութեան Ձ ե ր ո յ, որք անճառելեօք լցին զհամայն տեղիս և քաղցրութեամբ՝ զամենայն մանկունս առագաստի։ Արդեօ՛ք ո՞ տայր ինձ գիտել թէ ՝ ո՞ առաւել իմն պատճաոէր զՁեր առ այս ձեռնարկութիւն, թերևս անողորմ տառապա՞նքն Հայաստանի՝ որ ակնկալեալ մնայր աւուրս այսմիկ, թերևս ողոքա՞նք սուրբ հարսին Ձեր՝ որ զդարաւոր ժամանակօք անցելովք ո՛չ գտաւ հանդիսադիր այս ազգաժողով պարուց, 3 հառաչա՞նք տաոապեայ ուխտիդ՝ որ4 ի կարօտութեան հիւծեալ մաշիւր և թերևս, և ո ՞ արդեօք ի սոցանէ ետ Ձեզ բարձեալ բերել զայս նոր աստուածագիծ պատգամ:5 Զայս նոր դեղ փրկութեան, զայս նոր շիւղ ձիթենւոյ`6 ը ն դ ազատիշխան ինքնակալութեամբ մեծայաղթ և հզօր կայսեր Նիկոլայ Պավլովիչ:/ 2 Եւ միթէ ա ն մ ռ ո ւն չ պաղատա՞նքն արդեօք Ձեր, զորս ի Սինայ լեոն Արցախու խնկէ<իք>դ առ Աստուած4) , միթէ անընդհատ արտասո ՞ ւքն, զորս ի վիրապն Ձեր ի խորխորս սաւարթեաց պատարագէիքդ բարձրելոյն, և կամ բանաւոր ո՞ւխտն խնդրուածոց ՝ զորս յերկրորդ տապանին Ձեր ի Տփխիսոջ5) բոլորապտուղս վերընծաէիք Հօրն երկնաւորի։ Այո ՛ , այո ՛ նոքին իսկ էին և որ առաւելապատիկ ևս քան 1 [յայսմիկ] 2 [մեզ]։ 3 [թերևս արդեօք]։ 4 [ բեր < էր >] 5 [յորս լուսափայլեն երեսք Ձեր իրրև ընդ Մովսէսի]։ 6 [<1 անընթ.>]։ 7 [տե < սին >]:
զսոսա, որք սրացան ի բարձրունս, բացին զերկինս, վերճեմեցան յանդրանկաց բանս, խոսեցան ընդ իշխանակալս վերինս, ողջունեցին զսուրբ հարս, 7մտին ընդյարկաւ փառաց արարչին, և ճառեցին զայսմ ամենայնի, որ լինելոցն էր և որ եղև յայսմ աւուր ի փառաւորեալ հ ա ն դ ի ս ի Ձ ե ր ո ւ մ տօնին1 շնորհ օծութեան, ի յիւղն առնեմ սրբութեան, որ երկնընծայն էր։ Արդ՝ ուրեմն այսմ ամենայնի Ձերինաշունչ գերադրական մասանց բարեմաղթութեան և շնորհաց, զի՞նչ ինչ գերատրեսցի2 և ի մէնջ անդրաշահ փոխադարձ, ո՛չինչ այլ, բայց եթէ զմանկունցն ի բերան առնուլ զերգս 3իբր այն, թէ օրհնեալ է անուն սուրբ փաոաց քոց, որ բազմիսդ ի վերայ աթոռոյ արքայական և կամ զԴաւթայն ձայնել ՝ օրհնեսցի պսակ տարւոյ քաղցրութեան քո, և դաշտք աւուրց Ձերոց լցցին պարարտութեամբ և ինձ զերգս Սողովմոնեան ճահողապէս յաւէտ բարձրացուցանել ասելով ՝ բարձրասցի ՛ քան զԼիբանան թագաւոր մեր, և մեք ի հոտ իւղոյ4 ընթասցուք, բարձրասցի քան զԼիբանան օծեալդ գլուխ, և մեք ընդ հովանեաւ Ձեր նստցուք իբրև ընդ որթով և ընդ թզենեաւ: Բարձրասցի աստուածատիպդ գագաթ, և մեք զցնծութիւն զորդեգրութեան ընկալցուք6)։ Բարձրասցի ՛ Քահանայապետդ յաւիտենից, և մեք յերանութեան Ձերում հանգեցուք, բարձրասցի ՛ 5 փ ր կ ի չ դ, <1 անընթ.>, որ է պարծանք ազգի, վայելչութիւն հայրենեաց6 , խնդութիւն Հայկազնեայց7 , բարձրասցի8 ընծայաբերութիւն պաշտամանց Ձերոց, որ է հաստատութիւն եկեղեցեաց, քաղցրա ցուցիչ աջխարհի և պսակ նորոյ ուխտի։ Բարձրասցի և Քո աստուածազոր բազուկն տեառն մեծ և ինքնակալ
Նիկոլայ
և
ա մ ա յ ն ազգի: Եւ Դուք ամենեքին9 ծանուցեալդ Աստուծոյ և ընտրեալքդ ի նմանէ, բարձրասջիք10 անմահ զօրութեամբ հոգւոյ, զի և մեք խաղաղացեալք ի հանգստեան, ի պահպանութեան յաստուածապաշտութեան, ի սրբութեան, յերկիւղածութեան, ի սէր, և ի հոգի սուրբ, որում փառք յաւիտեանս ամէն։/ 1 [2 <անընթ.> ]։ 2 [փոխ]ատրեսցի: 3 [ասելով]։ 4 [1 <անընթ.> ]։ 5 [2 <անընթ.>գահակալ]։ 6 [և] 7 [և] 8 [և] 9 [վկայ] 10 բարձրա[ցեալք]
կայսրն մեր
Պավլովիչն հանդերձ իւրով գնդաւ, որ եղև կենդանատու Հայաստանի
հ
VEREHRTESTE HERREN! ՄԵԾԱՊԱՏԻՎ ՊԱՐՈՆՆԵ ՛ Ր <1 8 3 4>

Ich bitte um Vergebung, daß ich, in Gegenwart1 der ersten und besten Männer meiner Nation, meine Gedanktn in einer ganz fremden Sprache vortragen will1). Es geschieht nicht deshalb, 2alsob es mir an gehöriger Kenntnis meiner Muttersprache mangelt, sondern viel mehr deswegen, weil ich, von allen dem, was hier vorgenommen und verhandelt werden soll, die Pflicht vor mir habe, meinen bisherigen Vorgesetzten, durch deren Unterstützung und Beihilfe ich meine jetzige Bildung erhalten habe, Nachrichten so ausführlich als möglich mitzuteilen, 3nämlich meinen Gönnern und Freunden, den He<rren> Professoren in Dorpat, weil sie wirklich das innigste und wärmste Interesse für 4meine Aufklärung5 während meines 5 jährigen Aufenthalts dort6 <so> vielfaltig an den Tag gelegt haben. Es würde mich jetzt ins Weite führen, alle die wohltätigen Einflüsse dieser ausgezeichneten Männer hier anzugeben, und ihre Anzahl ist so viel, daß ich unmöglich im Stande sein könnte, mir weniger Worte zu bedienen, um ihre außerordentlichen Beispiele und Mitwirkung in dieser Sache anzuführen. Ich begnüge mich nur dies allein hier zu erwähnen, daß sie diejenigen gewesen sind, welche mich erst gelehrt haben, wie <es> verdienstvoll und wie ehrenwert|es] <zu> meiner eigenen Nation ist, um ihre Elgentümlichkeiten zu lieben, zu achten und ihnen treu zu bleiben.

Welcher Umstand mich am allerersten veranlaßt hat, mich nach Europa zu begeben, um hier Bildung zu erhalten, und was für Schwierigkeiten und Hindernisse ich innerhalb vleler Jahre, wo ich noch in Armenien nach diesem Wunsche verschmachtete, mir auf den Weg getreten sind, 7will ich jetzt übergehen. Nur so viel wünsche ich8 Ihnen zu wissen geben, daß ich9 geborener Armenier aus Eriwan bin, einer nicht wenig unbekannten Familie gehöre, mehr als 15 Jahre im Kloster Etschmiadsin, in Tiflls2) unter dem Schutz unserer Geistlichkeit im geistlichen Stande eine dort übliche Erziehung erhalten habe. Während 2dieser Zeit habe ich von meiner Seite mit wenigen Ab/wechselungen von meiner Obrigkeit eine liebevolle Behandlung. eine väterliche Sorgfalt, namentlich zur Erweiterung meiner

1 [meiner].

2 [daß).

3 [muß]

4 [die].

5 [meiner Nation].

6 [aո den Tag gelegt haben] Sie.

7 [kommt].

8 [daß Sie wissen möchtet].

9 [geistl... ].

1

Kenntnlsse erfahren. Vergletche ich die1 3 Jahre, wo ich in der letzten Zeit սա die Person unsres Patriarchen Eprem gelebt habe3), mit meiner nachherigen Lebenszeit, so muß ich aufrichtig gestehen, daß mir selbst einzelne, so äußerst erziehende Ausdrücke, die dieser ehrwürdige Greis gegen mich auszusprechen pflegte, mir bis noch heut zu Tage so teuer, so angenehm sind, daß ich ein äusserst undankbarer Mensch sein muß, wenn ich sie vergessen würde4)

Lange schon suchte ich durch ihre Unterstützung mein Vorhaben zur Erfüllung zu bringen; sie würden es vielleicht auch begünstigt und bewerkstelligt haben, wenn manche unwissende Menschen, von Vorurteilen geblendet, sie nicht davon abgehalten hätten5), Auch dann, als mir die gütige Vorsehung einen anderen Weg eröffnete, und ich mit dem festen Entschluß auftrat, mit meinem jetzigen von mir sehr hochgeschätzten Gönner, dem H<err>n Staats <rat> P<arrot> nach Europa zu kommen, wollte ich keineswegs gegen den Willen unserer Geistlichkeit handeln; und da sie das Mißtrauen gegen mich äußerten, ich komme hierher, um Luteraner, ein Abtrünniger zu werden, so versprach ich schriftlich, keinen Schritt weiter<ven dem>Ort zu tun, wenn sie mich nur nach Mosqua schicken würden6). Die Schriften habe ich noch jetzt bei mir. Die allgemeine Stimmung des Synodes, ausgenommenen einiger Mitglieder, die gegen mich sehr gut gesinnt waren, entsagte mir alles, und der Ausbruch ihrer Unzufriedenheit und <ihres> Unwillens hatte die schrecklichsten Folgen für mich. Ich ließ alles tun, im vollen Bewußtsein, was ich unternehmen und ausführen wollte7).

Wozu die weitläufige Auseinandersetzung der Vergangenheit? Ich finde mich jetzt in der Gegenwart, und davon soll jetzt die Rede sein. Glauben Sie mir, daß2 ungeachtet <dessen, daß ich> mehr als 4 Jahre unter den Luteranern gelebt habe, nichts bis jetzt mir vorgekommen ist, was mich meiner Kirche und Nation untreu machen könnte. Das Kirchengebäude hat mir gefehlt, aber nie die innige Achtung gegen dasselbe und 3Herzensandacht, und je weiter ich war, desto anziehender waren mir beide. Oft habe ich geweint/ um sie, wahrlich nur aus Ergebung und Sehnsucht nach ihnen, und jener vortreffliche Mann, der H<err> Staats<raf> P<arrot>, wie hat er grade in dieser Hinsicht <mich> zu beschützen und rein zu verwehren gesucht! Von dem ersten Tage an, als ich nach Dorpat ankam 1830 d<en> 5 Sept<ember>8), hat er selbst übernommen, in den Fasttagen in seinem Hause Fastenspeise kochen zu lassen. 3Er gebot mir ausdrücklich, mit keinem Menschen umzugehen, ohne vorher ihm davon gesagt zu haben, und eben dadurch fand ich allmählich den besten und achtungswürdigsten Zlrkel in den Hausern der H<erren> Prof<essoren>. Bei vielen4 bin ich wirklich so, wie bei meiner eigenen Familie; ihr Beispiel, 5ihr Lebenswandel, ihre Denkungsart6 sind die beste Schule für mich gewesen. Sie haben7 nicht allein m i r8 die besten Genüsse aller Art zu verschaffen gesucht, sondern sich auch selbst für die klelnste, unbedeutende Angelegenheit meines Lebens interessiert, aber nie ein fremdartiges Wort gesagi, welches m i г meine Religion, Nation, meine Geistlichkeit, meine

1 [Zeit]. 2 [Ich]. 3 [Ich]. 4 [Hausern]. 5 [ist der]. 6 [ist] 7 [mich, mir] 8 [die lieblichen].

einheimischen Gebräuche zu geringschätzlg machen könnte. War mein Gönner nicht in der Stadt, so haben andere dies Geschäft übernommen, Fastenspeise für mich zu kochen, ohne daß ich sie darum bat9). Wem würde es nicht entfremden, daß in einer Stadt, wie Petersburg, ein Mann, wie der H <err> S t a a t s <r a t> Parr<o t >, nämlich d<er> Vater meines Gönners, es für pf1ichtmäßig gefunden hatte, dasseibe zu tun zu lassen, alsich vorigen Freitag bei ihm zu Mittag eingeladen war10). Und wie oft habe <ich> mit Rührung zugehört und mich innig gefreut, als ich sie mein Volk, 1seinen Ursprung, seine Geschichte loben gehört habe? Wie oft hat mir mein teuerer Wohltäter ins Gesicht gesagt, ich werde auf ewig von ihm vergessen werden, wenn ich nicht ein echter Armenier bleiben wollte. Ich will nicht [die] übrigen Fälle erzählen, was meine eigne Persöhnlichkeit trifft. In vielen ist er allein mein Lehrer gewesen. Diese Klarheit, dieser unüberwindliche Eifer für meine Ausbildung, wahrlich, ich kann sie nur mit Dank fühlen, aber mit Worten anzugeben, wäre vergeblich von mir. Er hat trotz dem, daß er2 von so vielen Geschäften überhäuft ist, eine neue Geometrieund eine Physik selbst abgefasst, in beiden einen solchen Mittelweg gefunden, da< ß > unseren Landsleuten am leichtesten und zweckmässigsten seln könnte, zu gehen. So hat der ausgezeichnete Mann für mich und für meine Nation gesorgt, und sorgt noch heut zu Tage. 3Er hat 4schon, ehe ich noch in Armenien war, selbst 5in seiner Bittschrift der Regierung sich angeboten, meine Bildung zu leiten12), und seine Auswahl ist bis jetzt nur darauf bezweckt gewesen, solche Gegenstände mich studieren zu lassen, die am allernotwendigsten6 für unser Volk sind./ 4 Auch die 4 jährige Unterstützung von der Seite der Krone zu meinem Unterhalt und Studium in Dorpat hat er so ausgewirkt, daß ich grade da für keine Verpflichtung habe, der Regierung zu dienen. Mann kann diese außerordentliche Wohltat nur dann7 erst recht zu schätzen verstehen, wenn man denkt, daß alle Kronstudenten, ohne Ausnahme, wenn sie einen solchen Gehalt bekommen haben, 6 Jahre verpflichtet sind, nur der Krone zu dienen, welches Fach auch sie haben mögen.

Diese8, so kurz sie auch angegeben sind, mögen zur Vorerinnerung für dasjenige, welches ich jetzt Ihnen mitteilen will, hinreichend sein. Ich wollte Ihnen hiermit einen Begriff davon geben, wie edel, 9e i n f 1 u ß r e i c h und schatzenswert mein Umgang gewesen ist. Wie ich hingegen die Ehre meines geistigen Standes, meiner Kirche und Nation verwehrt und beobachtet habe, welchen Elfer für mein Studium gezeigt habe, mögen meine Gönner und Freunde davon nachher sprechen; mir geziemt es nicht, ein Selbstverteidiger zu werden13). Was ich10 während meines Aufenthalts dort hauptsächlich getrieben, und wie mein Plan beschaffen ist, die Bildung meiner Landsleute am zweckmässigsten und am schnellsten zu befördern, habe ich schon im Sommer in einem Briefe an unsern Erzbischof Nerses beilaüfig auseinandergesetzt. Daher werde ich diese Stellen Ihnen vorlesen... 14).

Auch diese Begriffe, dlesen 11Plan und Wunsch verdanke ich vorzüglich meinem

1 [loben gehört habe].

2 [so].

3 [Auch].

4 [sich].

5 [sich].

6 [sind]

7 [erst].

8 [mögen zur]

9 [mein urn... ].

10 [bis Jetzt]..

11 [ph...].

Gönner, dem H<errn> Staats<[rat> P<arrot>. Sowohl er als auch sein hochgeschätzter Vater, der H<err> Staats<rat> und Akademiker P<arrot>, und viele andere sehr kenntnisreiche1 und erfahrungsvolle Männer stimmen ganz darin überein, daß 2ein solches gemeinnütziges Unternehmen so, und auf keine andere Weise, anzuführen sei.

Verehrteste Herren! Das wichtigste Moment meines <Lebens> und Wirkens hat sich genährt. Ich stehe jetzt im Begriffe, Europa bald zu verlassen. Für’s Vaterland nahm ich diese lange Wanderschaft, für’s Vaterland geht gegenwärtig mein Streben aus, ihm zur Hlife zu eilen. Nichts hat mich beim ersten Versuche abgeschreckt, und nun desto weniger wird mich irgend was abhalten, diesen Wunsch auszuführen. Ich bin des Willens, selbst mein Leben3 nicht zu schonen, wenn 4d i e Sache [nur| auf mich ankommen sollte. So anlockend, anziehend auch das Leben in Europa mir gewesen ist, so genußreich auch meine Umgebung, so will ich dennoch auf alles Verzicht leisten, und selbst meinen geistl<ichen> Stand wieder zu betreten, wenn ich sehe, daß ich dadurch am vorteilhaftesten zum Ziele kommen kann15). Es steht aber jetzt 5eine Fragetuns vor, wovon das Wichtigste in der ganzen Sache abhängt, nämlich.wie man die Hilfsmittel dazu herbeischaffen muß, eine solche Nationalanstalt und vielleicht auch manche Zöglinge so frei als möglich zu unterhalten/. 5 Glauben sie nicht, daß wenn lch jetzt Ihnen eine Angelegenhelt vorlege, die ihres Rats sowohl als vlelleicht Ihrer Unterstützung bedarf, deshalb geschieht, 6als ob ich irgend einen Vorteil darin für mich suchen will. Im Gegenteil, lch stehe In solchen Verbindungen, daß es mir 7wenig 8fehlen würde, mir ein gehöriges Auskommen zu verschaffen, wenn mein Wille 9dies allein wäre10 . Ich werde davon nachher sprechen, welche Hilfsmittel mir zum Gebote stehen, meinen Unterhalt ohne weiteres selbst zu erwerben. So viel ich für die Ausführung dieses meinen Planes mit meinem Gönner und vielen anderen gesprochen habe, so habe ich gefunden, daß sie es11 einstimmlg für die beste Art anerkennen, daß12 die armenische Nation, namentl<ich> die Reichen und Großen und hauptsächlich die Geistlichkeit es am allerbesten tun würden, wenn sie diese geistige Sorge für sie selbst übernehmen würde, d. h. Die Hilfsmittel zur Errichtung einer mittelmäßigen Schulanstalt in der Nähe von Eriwan, zur Anschaffung der dazu notwendigen Lehr und anderen Materialien, zur Besoldung der Lehrer und s. w. selbst zusammenbringen könnten. Mit einem Wort, soli irgend etwas Nationals, Eigentümliches hervorgebracht werden, so muß es

1 [Männer]. 2 [es]

3 [ihm]. 4 [es]

5[die). 6 [Daß].

7 [nicht], 8[was], 9 [nur dies].

10[meine], 11[allgemein]. 12 [wenn].

aus dem Geiste der Nation 1ausgehen, und wiederum in ihren Geist hineingeführt werden.... Warum ? Die Ursachen sind klar.... So haben alle Nationen getan.... Griechen16) .

Ich will nur die Anzahl derjenigen Armenier angeben, die in Rußland leben. Uber 100000 Familien sind sie gewiß, und unter diesen die Hälfte2 soviel vermögend, daß ein jeder 1 5 Rubel unstreitig und ohne einen großen Verlust im Anfange dazu beitreiben kann, und wo bleiben noch jene großmutigen Männer meiner Nation, deren außerordentliche Taten und Aufopferungen dieser Art bekannt sind? Ich mache jetzt den Anfang, weil ich die Ehre habe, diese meine Herzensangelegenheiten den ersten Männern vorzulegen; nie werde ich auch nachher aufhören, dasselbe zu tun, wenn ich meinen Schritt über die Grenze meines jetzlgen Aufenthaltsorts gesetzt habe. Ich bin bereit, zu jedem melner Nation ins Haus hineinzugehen, einen jeden um Hilfe und Unterstützung für ihre hilflosen Mitbrüder 3anflehen und dann erst mich am glücklichsten fühlen, wenn mein Bettelstab meinen Landsleuten irgend einen Segen bringen könnte. Dies ist mein Ideal, für dasselbe lebe ich, für dasselbe bin ich bereit zu sterben./

6 Mir ist unter 4vielen anderen Beispielen in Europa ein einziges aufmunternd, ermutigend genug, diesem Vorsatze treu zu bleiben. Die große, berühmte wohltätlge Anstalt von dem unsterblichen Frank<e> in Deutschland steht noch jetzt lebendlg vor meiner Seele. Wie gro jetzt dies<es> Gebaüde 1st, wie viele hunderte von Waisen und Verlassenen hier Bildung und 5Unterstiltzung erhalten haban, und noch heut zu Tage erhalten, haben viele geschickte Feder mit den besten und6 gerechten Lobpreisungen geschildert, und dies ist im Grunde ein Werk von 5 Rubel B. gewesen, die der 7Begründer dafür ausgesetzt 8und innerhalb einiger Jahre die Freude selbst erlebt hat, den Segen von seiner Stiftung zu 9empfangen.

Wohltäter meiner Nation! Ihre Taten, Ihre Großmut 10sind sowohl meinen Landsleuten als der fremden Welt zu bekannt, als daß ich sie von neuem wiederholen und loben sollte. Nicht auf meinen 11niedrigen Stand sollen Sie Ihre Aufmerksamkeit wenden, sondern auf das Wohl Ihres Vaterlands, Ihrer Mitbrüder. Sie stehen in einer solchen Stufe von Bildung, haben die beste Gelegenheit dazu, urn erst die Wichtigkeit eines solchen Unternehmens einzusehen, und12 dann sie begünstigen, und unterstützen zu suchen. Ihnen steht der Weg am offensten.

1 [Gesch... ]

2[gewiß unstreidig],

3 an[be<ten>]flehen.

4 [tausenden].

5 [Unst,,.].

6 [gre... ].

7 [Grun<der>].

8 [noch].

9 [erhalten]. 10 [ist], 11 [geringer].

12 [ihre; sie]:

Bedenken1 Sie sich nur, welche Männer an die Sachen Teilnahme und Interesse zeigen. Überlegen Sie selbst, welcher Wert, welches Gewicht dies im Auslande haben wird, wenn 2man dort hört, daß Sie 3selbst aus dieser weiten Entfernung Ihre Nation unterstützen und 4sie aushelfen wollen17)). Welcher Ruhm, welches unsterbliches Verdienst stehen Ihnen nicht vor? Sie können Tausende von ihnen beglücken, von Tausenden angebetet und gesegnet werden, und Ihr Name wird von einem Jahrhundert ins 5andere ubergehen mit Dank und Erkenntlichkeit von Gemüthern, die noch kindlich rein erhalten worden sind, und folglich als beste Belohnung dafür betrachtet werden können./

7 Wann haben die Armenier sich nicht großmütig, unternehmend gezeigt, wann haban sie das allgemeine Wohl nicht befördert, ihre Mitbrüder nicht unterstützt, ihnen geholfen? Ich brauche davon kein Wort zu reden. Die Beispiele der Art sind genug gewesen; mein Herz bebt vor Freuden, wenn ich diese Gedanken, diese Taten mir vormache, Ich bin stolz, einer solchen Nation zu gehören, für sie zu handeln und <zu> leben. Ihr großartlger Charakter erfüllt meine Seele mit Ehrfurcht und Anbetung.

6Vorgesetzte meines Volks! Sie werden mich in meinen Erwartungen nicht täuschen lassen. Unser Landesvater, unser geliebter Monarch, Europa müssen schon erfahren, wie sie geneigt sind, <un> die Bildung, das geistige Wohl Ihrer Vaterlandsgenossen zu begünstigen. Ihnen steht der Ruhm vor, im Herzen der armenischen Kinder ein ewiges Denkmal zu errichten. Meine Pflicht war, Sie darauf aufmerksam zu machen. Das Tun und Mitwirken steht jelzt Ihnen frei; ich habe kein Recht, Sie zu nötigen, wenn ich nicht überzeugt wäre, daß Ihre Gesinnungen In dleser Hinslcht mit den Meinigen In Übereinstimmung und in Einklang stehen, und wenn vielleicht darin mich geirrt7 und8 Ihr geneigtes Ohr dadurch verletzt habe, so bitte ich um Vergebung. Ich habe diesen Schritt zu tun gewagt, weil ich mich nur dadurch ermutlgt habe, daß ich ein Sprößling Ihres Stammes bin. Ich werde mit allem Herzen bereit sein, Ihre Ihnen gebührende Ehre und Achtung immer zu beobachten, und Ihnen folgsam sein, wie es melnem Stande gebührt./

1 [zu].

2 [Sie höre<n>],

3 [grade].

4 [ihr].

5 [anderte].

6 [Les...].

7 [hab<e>].

8 [so bitte ich սա Vergebung].

ՄԵԾԱՊԱՏԻՎ Պ1ՄՈՆՆԵ Ր Ներողություն եմ խնդրում, որ ես իմ ազգի առաջնակարգ և լավագույն մարդկանց առաջ կամենում եմ մտքերս արտահայտել մի բոլորովին օտար լեզվով1)։ Այդ արվում է ո ´ չ թե այն պատճառով, որ ինձ պակասում է իմ մայրենի լեզվի համապատասխան իմացությունը, այլ ավելի շուտ այն պատճառով, որ ես, ամենից առաջ, ինչի մասին որ պետք է այստեղ խոսեմ և բանակցեմ, աչքի առաջ ունեմ իմ նախկին ղեկավարներին, որոնց աջակցությամբ և օգ֊նությամբ ստացել եմ իմ այժմյան կրթությունը և պարտավոր եմ հնարավորին չափ մանրամասն տևղեկություններ տալ նրանց ՝ իմ բարերարներին և ընկերներին ՝ Դորպատի պարոնայք պրոֆեսորներին, քանի որ նրանք ամենաջերմ և սրտագին հետաքրքրություն են ցուցաբերել իմ կրթության նկատմամբ, իմ այնտեղ անցկացրած հինգ տարիների ընթացքում։ Այժմ ես հեռու կգնայի, եթե այդ հիանալի մարդկանց բարերար ազդեցությունները մի առ մի թվեի, իսկ դրանց քանակն այնքան մեծ Է, որ հնարավորություն չէի ունենա մի քանի խոսքով հիշատակել նրանց արտակարգ օրինակները և աջակցությունն այս գործի նկատմամբ։ Ես կբավականանամ այստեղ սոսկ հիշատակել, որ այդ մարդիկ առաջին անգամ ինձ սովորեցրին, թե որքան շահավետ և պատվաբեր է իմ ազգի նկատմամբ ՝ սիրել և հարգել նրա առանձնահատկությունները ու նրանց հավատարիմ մնալը։ Թե ինչն է ամենից առաջ ինձ ստիպել կրթոլթյուն ստանալու համար Եվրոպա մեկնել և թե ինչ դժվարություններ ու խոչընդոտներ են իմ առաջ կանգնած եղել շատ տարիների ընթացքում, երբ դեռ ես Հայաստանում էի և տենչում էի այդ բանին, առայժմ մի կողմ թողնենք։ Միայն կցանկանայի հայտնել ձեզ, որ ես երևանցի հայ եմ, սերում եմ ոչ անհայտ ընտանիքից, տասնհինգ տարուց ավելի ՝ էջմիածնի վանքում և Թիֆլիսում2) , մեր հոգևորականության հովանավորության տակ, հոգևոր կոչումով, ստացել եմ այնտեղ շատ հասարակ կրթություն։ Այդ ժամանակամիջոցում, սակավ բացառությամբ, վայելել եմ իմ պետերի սիրալիր վերաբերմունքը հայրական հոգատարությունը՝ մանավանդ իմ գիտելիքներն ընդարձակելու առնչությամբ։ Եթե համեմատելու լինեմ այն երեք տարիները, երբ վերջին ժամանակները մեր Եփրեմ կաթողիկոսի մոտ էի3), իմ հետագա կյանքի տարիների հետ, ապա պետք է պարզապես խոստովանեմ, որ նրա մի քանի չափազանց դաստիարակիչ խրատները, որ սովորություն ուներ տալ այդ պատկառելի ծերունին ինձ, մինչև օրս էլ այնքան թանկագին, այնքան հաճելի են եղել ինձ համար,
որ ես չափազանց ապերախտ կլինեի, եթե դրանք մոռանայի4)։ Երկար ժամանակ ես ջանում էի նրանց (հոգևորականների) օժանդակությամբ իրագործել իմ մտադրությունը։ Նրանք թերևս քաջալերեին և աջակցեին դրան, եթե միայն նախապաշարումներից կուրացած մի քանի տգետ մարդիկ չաշխատեին ետ կանգնեցնելու նրանց այդ բանից5)։ Անգամ այն դեպքում, երբ բարի նախախնամությունն ինձ համար մի նոր ճանապարհ բացեց և երբ ես հանդես եկա հաստատ վճռով ՝ իմ այժմյան մեծապատիվ բարերար, պարոն պետական խորհրդական Պարրոտի հետ Եվրոպա գալու, ես ո ՛ չ մի դեպքում չցանկացա մեր հոգևորականության կամքին հակառակ վարվել, չնայած որ նրանք անվստահություն էին տածում իմ նկատմամբ, որպես թե ես այստեղ էի գալիս լութերական հերձվածող դառնալու, ես գրավոր խոստացա նման քայլ բոլորովին չանել, եթե միայն նրանք ինձ ուղարկեն Մոսկվա6)։ Այդ գրությունները մինչև այժմ էլ գտնվում են ինձ մոտ։ Սինոդի ընդհանուր տրամադրությունը, բացառությամբ մի քանի անդամների, որոնք լավ էին տրամադրված իմ նկատմամբ, մերժեց ամեն բան։ Եվ դժգոհության ու դժկամության նրանց այդ պոռթկումը ամենասարսափելի հետևանքներն ունեցավ ինձ համար։ Ես թույլ տվի, որ ամեն ինչ կատարվի, հիմնավորապես գիտակցելով, թե ինչ պիտի ես ձեռնարկեմ և ի կատար ածեմ7)։ Բայց ինչի՞ են պետք անցյալի մասին այս ընդարձակ բացատրությունները։ Ես այժմ գտնվում եմ ներկայում, և հենց դրա մասին էլ հիմա պիտի լինի խոսքր։ Հավատացե ՛ ք ինձ, որ չնայած չորս տարուց ավելի ապրել եմ լութերականների մեջ, չի պատահել որևէ բան
ինձ
շենք չի եղել մեզ մոտ, բայց եղել է իմ սրտագին պատկառանքն ու ակնածանքը նրա հանդեպ և քանի գնում, այնքան ավելի գրավիչ էին դառնում այդ երկուսն ինձ համար։ Հաճախ ես լաց եմ եղել նրանց համար, հենց միայն նվիրվածությունից և նրանց կարոտից։ Եվ այդ սքանչելի մարդը՝ պարոն պետական խորհրդական Պարրոտը, աշխատել է պաշտպանել այս խնդիրներում ինձ և ուղղակի արգելք եղել որոշ բաների։ Հենց առաջին օրվանից, երբ ես Դորպատ եկա, 1830 թ. սեպտեմբերի 5 ից8), նա հանձն առավ պահոց օրերին իր տան մեջ ինձ համար պատրաստել պահոց կերակուրներ։ Նա խստորեն պատվիրեց ինձ ՝ ոչ ոքի հետ շփում չունենալ աոանց այդ մասին իրեն հայտնելու, և հենց դրա համար էլ ես աստիճանաբար գտա ամենալավ և պատվարժան շրջաններ, պարոնայք պրոֆեսորների տներում։ Շատերի մոտ իրականում ես ինձ զգում էի այնպես, ինչպես իմ սեփական տանը, նրանց օրինակր, նրանց նիստ ու կացը, նրանց մտածելակերպն ինձ համար եղել են լավագույն դպրոց։ Նրանք աշխատել են ոչ միայն պատճառել ինձ ամեն տեսակի լավագույն վայելքներ, այլև հետաքրքրվել են իմ կյանքի ամենաչնչին պարագաներով, բայց երբեք թույլ չեն տվել իրենց որևէ օտարոտի խոսք, որ
, որն
անհավատարիմ դարձներ իմ եկեղեցուն կամ ազգին։ Եկեղեցու
կարողանար նվաստացնել իմ կրոնը, իմ ազգությունը, իմ հոգևորականությանը, իմ ազգային սովորությունները։ Եթե բարերարս քաղաքում չէր լինում, ապա ուրիշներն էին այդ պարտականությունները հանձն առնում ՝ աոանց իմ խնդրելու ՝ ինձ համար պատրաստելով պահոց կերակուրներ9)։ Ո ՞ ւմ տարօրինակ չի թվա, որ Պետերբուրգի նման քաղաքում մի պետական խորհրդական պարոն Պարրոտ, այսինքն ՝ իմ բարերարի հայրը, պարտադիր համարեր նույն բանն իր տան մեջ անել տալու, երբ ես անցյալ ուրբաթ օրը հրավիրված էի նրա մոտ ճաշի10)։ Եվ որքան հաճախ ես զգացված ականջ եմ դրել և սրտանց ուրախացել, երբ լսել եմ թե ինչպես նրանք գովում էին իմ ժողովրդին, նրա ծագումը, նրա պատմությունը։ Որքան հաճախ իմ թանկագին բարերարը երեսիս ասել է, թե նա ինձ հավիտենապես կմոռանա, եթե ես իսկական հայ չմնամ։ Չեմ կամենում պատմել ուրիշ շատ դեպքեր, որոնք վերաբերում են անձամբ ինձ։ Շատ անգամ միայն նա է եղել իմ ուսուցիչը։ Այս պարզությունը, իմ կատարելագործման նկատմամբ նրա թափած այս անխոնջ եռանդը, հիրավի ես կարող եմ միայն զգալ երախտագիտությամբ իսկ խոսքերով արտահայտել այդ բոլորը ՝ ինձ համար դժվար կլիներ։ Չնայած որ նա առհասարակ ծանրաբեռնված էր բազմաթիվ գործերով, այնուամենայնիվ ինքն սնձամբ շարադրեց երկրաչափության և ֆիզիկայի նոր ձեռնարկներ, և երկու դեպքում էլ ընտրելով մի այնպիսի միջին ճանապարհ, որով գնալն իմ հայրենակիցների համար կլիներ ամենից դյուրին և նպատակահարմար11)։ Այդպիսի խնամք է տարել այդ սքանչելի մարդն ինձ և իմ ազգի համար և այսօր էլ դեռ մտահոգված է դրանով։ Ես տակավին Հայաստանում էի, երբ նա կառավարությանը ներկայացրած խնդրագրում իր ծառայությունն էր առաջարկել իմ կըրթության համար12), և մինչև այժմ էլ նրա ընտրությամբ էր որոշվում, թե ինչ առարկաներ պիտի ես ուսումնասիրէի, որոնք ամենից ավելի անհրաժեշտ լինեին մեր ժողովդի համար։ Նմանապես նա կարգավորել էր այնպեսք, որ Դորպատում ուսանելու և ապրելու համար պետության կողմից չորս տարվա օժանդակություն ստանալով, դրա փոխարեն ես չպիտի ունենայի ոչ մի պարտավորություն կառավարութեանը ծառայելու։ Այդ արտակարգ բարեգործությունը այն դեպքում միայն հնարավոր է ըմբռնել ու գնահատել, եթե նկատի առնենք, որ առանց բացաոության բոլոր պետական ուսանողները, եթե այդպիսի թոշակ են ստացել, պարտավորվել են մենակ վեց տարի պետությանր ծառայել, անկախ նրանից, թե ինչ մասնագիտություն են ուսումնասիրել։ Այս բանը ինչքան էլ համառոտ շարադրված լինի, կարող է նախաբան ծառայել և բավական լինել նրան, որ ցանկանում եմ հաղորդել ձեզ։ Ես կամենում էի դրանով ձեզ գաղափար տալ, թե որչափ ազնիվ, ազդեցեկ և գնահատելի է եղել իմ շրջապատը։ Իսկ թե դրան հակառակ ՝ ես ինչպես եմ իմ հոգևոր կոչման, իմ եկեղեցու և ազգի
պատիվը աչքի տռաջ ունեցել ու պաշտպանել, ինչպիսի ջանասիրություն եմ ցույց տվել ուսման մեջ, թող իմ բարերարներն ու ընկերներն այդ մասին հետո խոսեն, ինձ վայել չէ ինքնագովությամբ զբաղվել13)։ Թե ինչով եմ ես գլխավորապես զբաղվել այնտեղ եղած ժամանակ և թե ինչպիսին էր իմ ծրագիրը ՝ իմ հայրենակիցների կրթոլթյունը ամենից ավեյի նպատակահարմար ձևով և արագորեն առաջ տանելու համար, դա ես ի միջի այլոց բացատրել եմ արդեն ամառը մեր արքեպիսկոպոս Ներսեսին ուղղված իմ նամակում։ Դրա համար էլ ես այդ տեղերը կկարդամ ձեզ համար.... 14): Այս դատողություններով, այս ծրագրով և ցանկությամբ ես գերազանցապես պարտական եմ պարոն պետական խորհրդական Պարրոտին։ Թե ՛ նա և թե ՛ նրա արժանապատիվ հայրը ՝ պարոն պետական խորհրդական և ակադեմիկոս Պարրոտը, ինչպես և ուրիշ ավելի գիտուն և փորձված մարդիկ, բոլորն էլ համաձայն են նրանում, որ նման հանրօգուտ ձեռնարկությունը միմիայն այդ ձևով կարելի կլինի գլուխ բերել և ո՛չ ուրիշ որևէ կերպով։ Մեծապատիվ պարոննե ՛ ր. մոտեցել է այժմ իմ գործունեության կարևորագույն պահը։ Ես պատրաստվում եմ արդեն թողնելու Եվրոպան: Հայրենիքիս համար ես հանձն առա այս երկարամյա պանդխտությունը և ներկայումս իմ ձգտումը պիտի լինի հայրենիքիս օգնության հասնելը։ Ո ՛ չ մի բան չի կարողացել ինձ սարսափեցնել առաջին քայլից, առավել ևս չի կարող ինձ ոչ մի բան կասեցնել, որպեսզի ես չկարողանամ իրագործել իմ ցանկությունը։ Ես հաստատապես որոշել եմ չխնայել նույնիսկ կյանքս, եթե դա պահանջվի ինձանից։ Որքան էլ գրավիչ է եղել ինձ համար կյանքը Եվրոպայում, որքան էլ վայելչություններով հարուստ ՝ իմ շրջապատը, այնուամենայնիվ ես ուզում եմ հրաժարվել այդ բոլորից և վերստին ստանձնել իմ հոգևոր կոչումը, եթե համոզվեմ, որ դա ամենից ավելի նպաստավոր կլինի նպատակիս հասնելու համար15)։ Այժմ մեր առաջ dրված է մի հարց, որից կախված է ամբողջ գործի մեջ ամենակարևորy։ Դա այն է, թե ինչպես պետք է գտնել օժանդակ միջոցներ նման ազգային հիմնարկությունը, ինչպես և որոշ թվով սաների, հնարավորության սահմաններում, հեշտությամբ պահել կարողանալու համար։ Մի կարծեք, թե ձեզ առաջադրածս հարցը, որ կարոտ է ձեր խորհրդին, թերևս նաև ձեր օժանդակությանը, արվում է նրա համար, որ դրանից ես որևէ շահ ունեմ։ Ընդհակառակը, ես այնպիսի կապեր ունեմ, որ եթե միայն իմ ցանկությունը լիներ ինձ համար անհրաժեշտ ապրուստ ճարելը, ապա դա դատարկ բան կլիներ։ Ես հետո կխոսեմ այն մասին, թե ինչ միջոցներ կան իմ տրամադրության տակ, որ հնարավորություն կտան ինձ առանց այլևայլության հոգալ իմ ապրուստը։ Ում հետ էլ որ ես խոսել եմ իմ այս ծրագիրն իրագործելու մասին ՝ թե իմ բարերարի և թե ուրիշների, տեսել եմ, որ նրանք բոլորն էլ միաբերան, լավագույն ձևն այն են համարել, որ հայ ժողովուրդը, հատկապես հարուստներն ու մեծատունները,
ինչպես նաև հոգևորականներն իրենց վրա վերցնեին այդ կենսական հոգսը, այսինքն ՝ Երևանի մոտերքում մի միջնակարգ դպրոցի կառուցումը, ինչսպես նաև դրա համար անհրաժեշտ ուսումնական և այլ պհտույքների հայթհայթումը, ուսուցիչներին ռոճիկ տալը և այլն։ Մի խոսքով, եթե պետք է ստեղծել որևէ ազգային, ինքնուրույն բան, ապա դա պետք է բխի ժողովրդի սրտից և կրկին էլ վերադառնա նրա սիրտը... ինչո՞ւ, պատճաոները պարզ են այդպես են վարվել բոլոր ազգերը հույները 16)։ Ես ցանկանում եմ հիշեցնել այն հայերի թիվը, որոնք ապրում են Ռուսաստանում։ Անկասկած նրանք 100,000 ից ավելի կլինեն և նրանց կես մասն այնքան ունևոր Է, որ նրանցից յուրաքանչյուրը հարկավ սկզբում ի վիճակի կլինի աոանց մեծ վնասի զոհաբերելու 1 5 ռուբլի։ Ւսկ ո ՞ ւր են իմ ազգի այն վեհանձն մարդիկ, որոնց անօրինակ գործերն ու զոհաբերությունները այնքան հանրահայտ են։ Սրանով պատիվ ունենալով սրտիս ցավը բաց անելու ազգիս աոաջնակարգ մարդկանց աոաջ, ես սկիզբն եմ դնում և երբեք չեմ դադարի նույնն անել, երբ ոտս դուրս դնեմ իմ այժմյան բնակավայրի սահմաններից։ Ես կմտնեմ իմ հայրենակիցներից յուրաքանչյուրի տունը, ամեն մեկից օգնություն ու օժանդակություն կաղերսեմ նրանց անօգնական եղբայրակիցների համար, և ես ինձ ամենաերջանիկը կհամարեմ, երբ իմ մուրացիկի ցուպը կարողանա որևէ օգուտ բերել իմ հայրենակիցներին։ Դա Է իմ իղձը, դրա համար եմ ես ապրում, դրա համար Էլ պատրաստ եմ մեռնել: Եվրոպական շատ օրինակներից միայն մեկը բավական խրախուսող և քաջալերող Է եղել ինձ համար այս նպատակին հավատարիմ մնալու գործում։ Դա անմահ Ֆրանկեի մեծ ու հռչակավոր բարեգործական հաստատությունն Է Գերմանիայում, որ մինչև օրս Էլ կենդանի կանգնած է հոգուս առջև: Թե որքան մեծ է այդ հաստատությունը, թե քանի հարյուր որբեր ու լքվածներ են այդտեղ կրթություն ու նպաստ ստացել և դեռ այսօր էլ շարունակում են ստանալ, այս բոլորը նկարագրել են շատ ճարտար գրիչներ, բարձր և արդարացի գովեստներով։ Բայց այդ հաստատությունը գլուխ է եկել իրականում հինգ ռուբլի կանխիկ փողով, որ հիմնադրին տրվել էր այդ նպատակի համար, և մի քանի տարուց հետո նա անձամբ ճաշակեց իր հաստատության պտուղները։ Ազգիս բարերարնե ՛ ր, ձեր գործերը, ձեր վեհանձնությունը քաջ հայտնի են թե ՛ իմ հայրենակիցներին և թե օտարներին, այնպես որ կարիք չկա նորից կրկնել ու գովաբանել։ Դուք ձեր ուշադրությունը ոչ թե պիտի դարձնեք իմ նվաստ դիրքին, այլ ձեր հայրենիքի, ձեր հայրենակիցների բարուն։ Դուք կանգնած եք կրթության այնպիսի աստիճանի վրա, որ ի վիճակի եք ամենից լավ ըմբռնել նման ձեռնարկությունների կարևորությունը և այնուհետև աշխատեք քաջալերել ու նպաստել նրան։ Բոլոր ճանապարհները ամենից ավելի ձեր առաջ են բաց։ Հիշեցե ՛ ք միայն, թե ինչպիսի մարդիկ են այս գործին մասնակցում և սրանով հետաքրքրվում։ Նկատի առե ՛ ք, թե ինչ արժեք կամ կշիռ կունենան այդ բոլորը արտասահմանում, եթե
նրանք այնտեղ լսեն, որ հատկապես դուք շատ հեռվից կամենում եք խրախուսել ու օգնել ձեր ազգին17)։ Ինչպիսի ՜ փառք, ինչպիսի՜ անմահության արժանի գործեր են սպասում ձեզ։ Դուք կարող եք նրանցից հազարավորներին երջանկացնել, հազարավորների կռղմից պաշտվել և հագարավորների օրհնությանն արժանանալ։ Ձեր անունը դարեդար կհիշվի շնորհակալությամբ ու երախտագիտությամբ այն սրտերում, որոնք դեռ մանկական հասակում են, ուստի և դա կլինի ամենալավագույն վարձատրությունը: Ե՞րբ հայերը մեծահոգի, ձեռներեց չեն եղել, ե՞րբ նրանք չեն աջակցել ընդհանուրի բարօրությանը, պաշտպանել իրենց եղբայրակիցներին և օգնել նրանց, ես այդ մասին հարկ չեմ համարում խոսել։ Այդպիսի օրինակներ շատ կան։ Սիրտս թնդում է ուրախությունից, երբ գլխովս անցնում են այդ մտքերը, այդ գործերը։ Ես հպարտ եմ, որ պատկանում եմ մի այդպիսի ազգության և կարող եմ ապրել ու գործել նրա համար։ Նրա հոյակապ բնավորությունը լցնում է իմ հոգին երկյուղածությամբ ու հիացմունքով։ Իմ ազգի ավագնե ՛ ր, դուք ինձ սպասելիքների կապակցությամբ հուսախաբության չեք մատնի։ Մեր երկրի տերը, մեր սիրելի միապետը, Եվրոպան պետք է վերջապես լսեն, թե որչափ դուք շահագրգոված եք խրախուսելու ձեր հայրենակիցների կրթաթյան գործը, նրանց հոգևոր բարօրությունր։ Ձեզ Է պատկանում հայ երեխաների սրտերում հավիտենական հուշարձան կանգնեցնելու փառքը: Իմ պարտականությունն էր ձեր ուշադրությունը դարձննլ դրա վրա։ Դուք այժմ ազատ եք՝ մասնակցել կամ գործակցել: Ես իրավունք չունեմ ձեզ հարկադրելու, եթե համոզված չլինեի, որ ձեր դատողությունն այդ տեսակետից համընկնում և համապատասխանում է իմին։ Իսկ եթե մինչև իսկ սխալվել եմ կամ էլ վիրավորել ձեր ազնիվ լսողությունը, ապա ներողություն եմ խնդրում։ Ես այս քայլր համարձակվեցի կատարել, որովհետև ձեր ազգակիցն էի։ Ես ամբողջ սրտով պատրաստ կլինեմ պահել ձեզ արժանի հարգանք ու պատիվ և հնազանդ լինել ձեզ, ինչպես վայել է իմ կոչմանը։
<ԴԱՄԲԱՆԱԿԱՆ ՃԱՌ ՝ ԱՐՏԱՍԱՆՎԱԾ ՀԱՐՈԻԹՅՈԻՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԱԼԱՄԴԱՐՅԱՆԻ ԳԵՐԵՋՄԱՆԻ ԱՌԱՋ> 1 Ժամանակ պանդխտութեան իմոյ էանց։ Հայրենին ձգէ զիս բուռն զօրութեամբ առ ինքն, այլ ո ՞ ւր հայրենեաց1 բարեկամն, ուր հայրն բազմերախտ, որ ջանք և սէր էր բախտաւորել, լուսաւորել զմերձաւորս իւր թափառեալ։ Սիրտ իմ և ի հեռաւորութեան անդ զքեզ խնդրէ, քև պանծայր, միտք և յերազի քև մխիթարիւր, քև զուարթանայր, այլ ո՞ւր գտանեմ զքեզ դաստիարակ իմ սիրելի. 2 դու առաքեցեր զիս օրհնութեամբ յօտարութիւն, և ես դառնամ այժմ տրտմութեամբ և ցաւովք յաւիտեան զրկեալ3 ի փարելի տեսութենէ քումմէ ուխտադրութիւնք մեր կործանեցան, ցանկութիւնք սրտից մերոց այժմ ընդ հողոյ հաւասարին. ուր և ելանեմ, ուր և հայիմ, սուգ և կսկիծ յանդիմանի
բիւրաւոր անձանց
մեզ զայն բերկրութիւն ընկերակցական, զոր միմիայն ներկայութիւն5 քո մեզ պատճառէր: Ւ հասակի առոյգ արականութեան, յասպարիզի անհուն ազգաօգուտ գործոց խզեաց, կտրեաց անսիրտ օրհասն զկեանս քո ՝ բարելից, որդին կարօտեալ ցանկայ լսել զձայն քոքաղցրանոյշ, այլ տապան լռին, տապան անձայն միայն ցուցանէ զտեղի նորա։ Անմռունչ փակիք աստ ոսկերք տօնելիք՝ այլ կարէ ՞ հարազատ բարեկամն հայիլ ի ձեզ առանց ողբալոյ զօրհաս իւր դառնագին6: Այդքան յաճախ մտանէք աստ, սիրելի հայրենակիցք, յուխտ և յերկրպագութիւն սրբազան տեղւոյս, և զգա ՞ յ ոք արդեօք ի ձէնջ, թէ ո ՞ ր7 ցանկալի8 մարմին աստ9 ընդ հողով ծածկեալ, փոխանակ սխրալի իւր կերպարանաց, զփոշի ոսկերաց իւրոց ձեզ յանդիման կացուցանէ։ Տաղք և երգք նորա մինչև ցայսօր10 կան կենդանի ի բերանս և ի հոգիս զաւակաց ձերոց1), դուք պանծանօք յիշէք, թէ Յարութիւն վարդապետն որպէս մխիթարէր, սիրէր և շահէր զձեզ, այլ ափսոսայ ո ՞ ք արդեօք զկորուստ նորա անվճարելի։ Հեոացեալ ի տանէ և ի հայրենեաց, զրկեալ յընտանեաց և ի զաւակաց, նա 1 [Հոգաբարձուն բազմերախտ ժրաջան, ո՜ւր բարեկամն սիրելի ջերմեոանդ] 2 [ուխտադրութիւնք մեր կործանեցան]: 3 [յուսոյ կրկնակի տեսութեան] 4 [ո ՞ւր մշակեցար]: 5 [ձերս քով]. 6 [Հօր] 7 [արտաunւարան]: 8 [հոգի] 9 [ի մոխիր տարածեալ]։ 10 [իրն մնա<ն>։
աչաց իմոց 4ո՞ր հողմ կատաղի փլոյց, խորտակեցոյց ի քեզ զլոյս և մխիթարութիւն
. ո՞ սփոփեսցէ զսիրտ մեր վշտագնեալ, ո ՞ տացէ

քաղցր աչօք հայրութեան հայիս առ մեզ, որպէս յերկրի

ի լինելն քո ընդ մեզ։ Ի մեռանիլն Քրիստոսի օտար կանայք դիմեն ի գերեզման նորա, իւղովք և խնկովք կնքեն զնա, ի մեռանիլ բարեկամի միոյ, ընտանիք և սիրելիք լան զնա և ի նշան սիրոյ տապանօք և գերեզմանովք յատկացուցանեն զտեղին, ուր հանգչին ոսկերքն ցանկայի: <Ձեռագիրն այստեղ ընդհատվում է>

պատրաստեալ էր մատուցանել զանձն ի զոհ վասն օգտի հայրենեաց և հայկազուն մանկանց, այլ սուր անողոք դեռ ի ծաղկի կենաց նորա, եբարձ զնա ի միջոյ մերմէ։ Արժա՞ն է, թէ ոսկերք այնքան տօնելիք հավասարեսցին ընդ այնոցիկ ՝ որք և ի կենդանութեան ո՛չինչ նշան բարեմասնութեան կրէին յինքեանս։ Նա՛, որ այնքան մխիթարութեան և րարեաց պատճաո եղև մեզ ի կենդանութեան իւրում, 1չէր պարտ, 2գոնէ ի վերջին/ հրաժարման իւրում ստանայր ի մէնջ նշան ինչ շնորհակալութեան: Այլ ազգք արձանօք և յիշատակարանօք անմահացուցանեն զբարերարս իւրեանց, այլ զիա՞րդ տանին սիրտք ձեր, թէ բարերարն և բարեկամն մեր այսպէս անշուք և անզարդ ի մէջ հասարակ ժողովրդոց հանգչի։ 2Կարե ՞ ն որդիք ձեր ևս ցանկալ հանդիսանալ առաքինական և ազգաօգուտ գործովք, եթէ ո ՛ չ տեսցեն զարն առաքինիս պատուեալ և պսակեալ ի ձերդ հասարակութէնէ: Այլ զի ՞ նչ ասեմ. մի ՞ թէ մեռանի արդարն և առաքինին, եթէ աչք մեր երկրաւոր զրկին ի տեսութենէ նորա, մի ՞ թէ չէ գրեալ անուն նորա յերկինս և ի սիրտս երախտագէտ յետնորդաց, մի ՞ թէ բուռն հողոյ միայն իցէ բաժին նորա. ո՛չ, ո ՛ չ, դու յաւիտեան մնաս կենդանի վասն մեր, հոգիդ երկնաքաղաքացի: Մահն բաժանեաց միայն զմարմնաւոր քո տեսիլ, այլ հոգին բանական ընդ մեզ է և ընդ մեզ լիցի մինչև ի կատարած աշխարհի, և ի յերկինս վերամբարձեալ
1 [նա] 2 [Զիա»րդ]։
դու նովիմբ
աստ
<ԵՐԱԽՏԱԳԻՏԱԿԱՆ ԽՈՍՔ ՈԻՍՈԻՑԻՉՆԵՐԻՆ> 6 Ո՞վ կանգնի աստ ի միջի մերում, սիրելի ընկերակիցք, ո ՞ վ բախտաւորեայ զմեզ այժմ ցանկալի տեսութեամբ իւրով, հայրախնամ սիրով յորդոր և խրախոյս լինի մեզ1 , խնդայ ի վերայ ուսման մերոյ և քաջալերէ զմեզ2 յասպարէզ կատարելութեան և հոգեկան լուսաւորութեան։ Հայր և ծնօ՞ղ մեր արդեօք, յարենէ և ի հայրենեա ՜ ց մերոց ազգակից մեզ։ Ո՛չ բաւականացեալ զօր հանապազ տքնութեամբ և անդադար վաստակօք, զորս կրէ նա զցայգ և զցորեկ վասն մեր, մոռացեալ զհանզիստ իւր և զապահովութիւն թանկագին կենաց իւրոց, գայ այսօր այցելու լինել յառաջադիմութեան և հոգեկան զարգացման մերոյ։ Եւ ո ՞ յր սակս։ Մի՞թէ ամենայն ունին պատկանիլ ազգի ազգի օգուտք և բախտաւորութիւնք, զորս ի վախճան ժամանակաց ունիմք ստանալ ուսմամբ մերով վասն մեր։ Ո՛չ տեսանէք, զի հազիւ աւարտեալ ոք զընթացս ուսման իւրոյ գնայ այնուհետև զհետ իւրոյ օգտի և ապահովութեան անձին։/ 7 Այս շնո ՛ րհ է մարդասիրութեան, այս փոյթ է միմիայն3 բարերար սրտից, ո ՛ րք զաշխարհ մեր և զազգ կամին լուսաւորել և բախտաւորել և ածել յաստիճան երջանկութեան։ Ո ՞ վ. զորս ամենաողորմած կայսրն մեր վասն մեր դնէ փոյթ անհամեմատ մարդասիրութեան, զոր ինչ դուք վասն մեր կրէք ջան և4 վաստակ, հայր մեր և հոգեբարձու, կարե ՞ մք մեք և կամ բոլոր աշխարհ մեր արձանացուցանել զայնս ի բան յիշատակի գովութեան։ Միմիայն շնորհակալու սիրտն ՝ որ զգայ զայս ամենայն, միմիայն երախտագէտ հոգի հոգևորեալ օր ըստ օրէ այսօրինակ վսեմական մտածմամբ բերէ5 այժմ և բերցէ յաւիտենական ժամանակաց կենաց մերոց ձեզ և ամենաողորմած տէրութեան մերոյ, 8 ընդ որոյ հովանեաւ այսքան լինիմք բարեաց հաստատ/ զայսօրինակ զօրհնութիւն լիաբերան իսկական երախտագիտութեան ։ Ամենաբարձրեալն օրհնեսցէ՛ զանփոխատրեալք գութ և խնամածութիւն ձեր։ Մեր իղձ և անլռելի աղօթք եղիցին առ ամենաբարին տալ ձեզ զերջանկութիւն կենաց բազմամեայ բախտաւորութեան։ Եւ ձեր հայրախնամ սիրով ներողամիտ գտեալ պակասութեան մերում, պահեցէ ՛ ք զանօգնական որդիս աշխարհին մերոյ անմոոաց ի սիրտս Ձեր օրհնեալ։ Թե ո՛չ աշխարհ մեր գիտասցէ զայս, թէ ո ՛ չ ազգակիցք մեր ծանիցին զայն, մեք յաջորդքս նոցա ծանիցու՛ք և օրհնեսցուք զձեզ, հայր մեր խնամածու։ Շունչ մեր <1 անընթ.>, այլ6 բարիք ձեր ո ՛ չ ջնջեսցին ի մտաց մերոց ընկալ այժմ 1 [և քաջալերէ զմեզ]: 2 [ի] 3 [hայր]: 4 [աստիճան}: 5 [ձեզ] 6 [այս բանք}։
միմիայն զայն ուխտ անդրժելի խոստման, զորս ընծայէ ձեզ ժողով սիրագումար որդւոց ձերդ յանձնեալ վերատեսչութեան1): Եւ դուք բազմաշխատ դաստիարակք մեր, 9 դուք որոց սիրտ բազմիցս ան բուժելի խոցեցին ընթացք մերս աննուղղայ վարուց,/ եթէ ո ՛ չ մանկական միտք մեր այժմ հասցեն և իմասցեն զգին անխոնջ տքնութեան ձեր վասն մեր. յարբունս հասակի մեք ձեզ միայն լիցուք պարտական վասն բոլոր բախտի կենաց մերոց։ Մի՛ յիշէք զխակութիւն մեր Մոռացէ՛ք զպակասութիւն ստահակ մանկութեան մերոյ։ Երկինքն առատ վարձատիր լիցի ձեզ վասն այսօրիկ ամենայնի։/
ՀՐԱԺԱՐՈՒՄՆ ԲԱՐԵԿԱՄԱՑ 1 Դու հեռանա՛ս յինէն, քա՛ղցր իմ բարեկամ. դու հետևիս բախտին և նպատակին, զորս նախասահմանութիւնն գթած պատրաստէ քեզ Բայց ընդէ՞ր, ընդէ՞ր ո՛չ զօրէ լեզու իմ տալ քեզ զքաղցր բարեաւ մնայն, ցանկալ քեզ զլրոււմն փափագանաց ցանկութեանց քոց գովանի։ Ընդէ ՞ ր յերերի սիրտ իմ, մղձկին և գալարին աղիք իմ։ Հի ՞ մ խաւար մառախլապատ տիրէ ամենայն անձին իմոյ. ընդէ՞ր թուլանան ձեռք իմք և ո՛չ զօրեն նովին ջերմութեամբ զքոյն սեղմել որպէս յերէկն և յեռանդն։ Ընդէ ՞ ր համբոյր սիրոյն կարկամէ, կապէ, կաշկանդէ զշրթունս իմ և սառն սարսափ տարածանի ի հոգիս և ի մարմինս։ Ես գրկեմ զքեզ զթանկագինդ զմիայն սրտակիցդ իմ յաշխարհի, այլ հուր եռանդագին բորբոքէ և տոչորէ զոսկերս իմ վշտալից։ Նոյն են երկինք ՝ որք հային գթութեամբ ի վերայ մեր, որպէս մինչև ցայսօր, նոյն և դաշտք և լերինք սխրալիք ՝ որք ծիծաղէին ի դէմս մեր խանդաղատութեամբ յաւուրց մանկութեան, այլ ո՛չ նոյն սիրտ բարեկամիդ։ Յառաչանք և վիշտք բարդին ի կուրծս իմ, և բոլոր բարբառ լեցուիս, և ամենայն իղձ սրտիս մեռանին անդէն և անդ ի շրթունս իմ թալկացեալ։ Դու հեռանաս յինէն, դու թողուս զիս մենացեալ ՝ յայսմհետէ յերևակայութեան միայն պարտիմ խանդաղատիլ զքև. յայսմհետէ
պատկերացուսցեն
առնէր ինձ քաղցր։ Արտասուք իմ մաշեսցեն զդէմս իմ միայն։ Աւա ՜ ղ, որպիսի դառն են ինձ մտածմունք, հի ՞ մ սոսկալի ինձ այս վայրկեան։ / Դեռ ո ՛ չ անցցի ժամ մի, պարտիմ վերադառնալ ի տուն, այլ ո ՞ ւր, ո ՞ ւր դիմեցիր գտանել բազմավէր սրտի իմոյ զսփոփանս։ Ո ՞ ւր հայեցայց, ուրանօր յիշատակ քո թանկագին ո ՛ չ կենդանացուսցէ ի միտս իմ զամենայն մտածմունս կսկծալիս։ Ուրանօր աչք իմ ո՛չ տեսցեն զդեմս քո սխրալի։ Յամենայն առարկայս չէ՞ միթէ տպաւորեալ ժպիտ քո հրապուրելի: Ամենայն շրջակայք իմ կենդանասցեն. տուն, սենեակ, բուրաստան, ձորք, հովիտք, լերինք զքեզ միայն արձանացուսցեն հայեցուածոց իմոց: Այլ կարե՞մ միթէ փակել փաչս՞, կարե՞մ միթէ սպառնալ սրտի և մտաց իմոց։ Կարե՞մ միթէ հրամայել զգացմանց իմոց, ո՛չ յիշել զքեզ, մոոանալ զքեզ։ Մոռանա ՜ լ զքեզ, ո՞հ, ընդէ՞ր ո ՛ չ կարկամին շրթունք իմ Աւա ՜ ղ, ցնորեցայ, զի՞նչ ասեմ: Եթե վաղուց ևս ընդ փոշւոյ հաւասարեսցին ոսկերք իմ մոռանալ զքեզ, հնա ՞ ր Է ինձ արդեօք, դու միայն մխիթարութիւն իմ յաշխարհի, կեա ՛ նք իմ և արև ո ՛ չ, ո՛չ: Ի գիշերի և ի տունջեան, յանուրջս և յերազի քև խանդաղատեցայց, քև զմայլեցայց, զքև գեղգեղեցայց, զքո յիշեցից զանուն սխրալի։ Քև՛ ինձ կենդանութիւն։ Աոանց քեզ մա՛հ ինձ ամենայն աշխարհ։ Թո ՛ ղ մաշեսցի իմ սիրտ, այլ ի սէր քո քա՛ղցր է, ինձ այն։ Թո՛ղ տանջին և հաշին իմ ոսկերք, այլ վասն քո տանիմ զամենայն վիշտ և դառնութիւն, և ի դրունս գերեզմանի վերջին իմ շունչ զքոյդ յիշեսցէ անուն թանկագին։ Մատի ՛ ր առ իս, իմ անոյշ բարեկամ. եթէ հրեշտակն բարի առաջնորդեսցէ զքեզ
ցնորք երազոյ միայն
ինձ երբեմն երբեմն զցանկալի քո կերպարան, հառաչանք իմ և ոհք մեռանիցեն միայն ընդ օդս։ Ձայն քո սխրալի այլ ո՛չ հնչեսցի ի լսելիս իմ, այլ ո՛չ պարտիմ ընդերկար ընդ քեզ ձեռն ի ձեոն ճեմել ի դաշտս և ի ձորս, զորս ներկայութիւն քո և ընկերակցութիւն միայն
միւսանգամ ի հայրենիս, յաջողութիւն մատի՛ր, եթէ այլ ո՛չ ևս ի ներքոյ այսր պայծառ 3երկնի կարասցուք ստանալ զողջոյն, կրկին տեսութիւն. այլ ո՛չ կարասցուք գրկել զմիմեանս սովին/ ջերմութեամբ, սովին զգացմամբք եթէ սպառեալ իցէ սո ՛ յն այս բարբառ, սո՛յն այս լեզու, սո ՛ յն այս արիւն ՝ որ այժմ եռայ և բորբոքի յերակունս իմ, մատի՛ր ի տապան քոյդ բարեկամի։ Թէ ո ՛ չ ևս հեղից զարտասուս խնդութեան, թէ ո ՛ չ ևս վերակրկնեցից զաւետիս գալստեանդ ոսկերք իմ փոշեցեալ կենդանասցեն ի նորոգ։ Ւ խորոց անդնդոց երկրի լուեալ իմ զձայն քո աւետաբեր, մխիթարեցայց ի դարձ քո խնդալի: Ւ բարձանց՝ անտի աստղալից երկնից հայեցայց հոգւով ի քեզ և ի մուտ գարնան կենդանածին և ի ձայն սոխակին բարձրաբարբառ, և ի տեսիլ հովտաց ծաղկափթիթ սաւառնեալ, ի բարձանց հոգի սիրելւոյդ ընդ քե՛զ շրջեսցի, զքեզ առաջնորդեսցէ, ընդ քե՛զ զմայլեսցի ի մուտս քո և յելս։ Ամենայն ուխտ մեր և եռանդ հայրենեացն բարձրացուցանել զանուն. զազգին և զհասարակութեանն միշտ խնդրել զօգուտ որբոց և այրեաց, աղքատաց և տնանկաց սրբել զարտասուս միասիրտ օժանդակութեամբ, ի քե՛զ միայն գացէ զիւր ապաստան, ի քե ՛ զ ուղղեսցին դէմք լալագինք, յայս միայն ուխտի կա ՛ ց և մնա ՛ . յա ՛ յսմ ճգնեա՛ց, այսմ զոհեսցին քո կեանք։ Զայս աւանդ սրբազան տամ քեզ ի պատկառելի յայսմ վայրկենի ՝ զորս պահանջեցից յայնժամ յատեան ահաւոր ՝ երկնաւոր մեր հօր, յորոյ գիրկս ըզքոյդ շնորհաւորեցից գալուստ բաբի, որպէս այժմ կնքեմ գնա՛ բարեաւ։/
ՆԱՀԱՏԱԿՈԻԹԻԻՆ ՍՐԲՈՑ ՎԱՐԴԱՆԱՆՑ <1840>
25 ՆԱՀԱՏԱԿՈԻԹԻԻՆ ՍՐԲՈՑ ՎԱՐԴԱՆԱՆՑ Ձայն գուժի լսի ի Հայաստան, ողբումն և աշխարհումն հնչի ի հրապարական ամենայն։ Սուգ զգենուն ամենայն եկեղեցիք, սուգ ամենայն դասք գղերիկոսաց, սուգ ի փողոցս և յընտանիս։ Իրրև ի ծով մրրկեալ ալէկոծի հասարակութիւնն խաղաղամիտ: Աստ դիմէ ի պալատսն արքունիս ծերակոյտն ամենայն. անդ ի տունս փրկութեան գերդաստանք բարեպաշտօնք։ Աստ հայր գորովագութ զիւրն արգահատեալ զսգազգեաց զորդիս ՝ փութայ աճապարէ ի ժողովն ազգային. անդ փեսայ նորընտիր զփարելին իւր առարկայ ի գիրկ իւր սեղմեալ, զնա ջերմին արտասուօք ի խնամս բարձրելոյն յանձնեալ, ուխտէ նմա զսէր յաւիտենական և վառեալ զրահաւորեալ բռնի կորզի ի նմանէ արշաւել յասպարէզ յաղթանակի Հայրենեացն պաշտպանութեան սիրելագունի։ Եվ Հայկազանցն զուարթամիտ պատանիք, ի նախանձ վրէժխնդրութեան բորբոքեալ և ընդմէջ զսուսեր ածեալ ելանեն, առաջեն ի խումբս հայրենասիրացն քաջաց ՝ պատարագել զարիւն անմեղ ի փրկութիւն հայրենաւանդն կրօնի և աշխարհի։ Արդէն իսկ գեհեանք բոցափայլին ի տեղիս տեղիս։ Արդէն իսկ ատրուշանք հրապաշտ մոգուց վառին ի տունս և յաղօթատեղիս։ Արդէն մոգապետք մոլեխանձք, յոտն հարեալ զամենայն սրբութիւնս աստուածային տաճարաց, ի բաց ընկեցեալ զամենայն սեղանս աստուածանուէրս, լուցեալ զվառարանս մոլորական իւրեանց վարդապետութեան ՝ ' մահ սպառնան եղեռնագին ՝ որք ընդդէմն կայցեն արքունի օրինին։ Հրոյ տուեալ ճարակ զամենայն նշխարս սրբութեան, տուայտել, կտտել կամին զամենայն պաշտօնեայս Աստուծոյ և զազգն համայն, որք ոչ պատկառ կալցին պատգամաց տէրութեան: Այլ Հայաստանեայցն առաքինի որդիք բարենախանձ, սրտմտութիւնն բրդեալ ի բարկութիւն երկնամբարձ ՝ արդէն իսկ զմոգուց ոմանց զարիւն չարութեան ի պատրաստէալն ի նոցանէ հեղուն ի մեհեան, իսկ զոմանց զգէշ սոսկամարմին ի հուր անդ ծախին իւրեանցն գեհենին, և զայլսն արտահալած ՝ յիւրեանցն վառին աշխարհ թշուառակեաց։ Այլ այս ամենայն տակաւին ո՛չ բեկանէ զաներկևան սիրտ, զանյողդողդ հաւատ, զջերմին սէր ի խնամս տեսչութեան Հայկազանցն հսկայից։ Վեհանձնութիւն նոցա 26համակցի, և քաջապնդութիւն ազնուածին երիտասարդաց ՝ որք փրկել զկրօն և զՀա յրենին սուրբ/ զանձինս իսկ բոլորովին պատրաստ ցուցանեն պատարագել ի հոտ անուշից վերինն սեղանոյ։ Յամենայն գաւառաց և սահմանաց զետեղին միակամ յօժարութեամբ ՝ Հայրենասիրութիւնն վառեալ նախանձու, զտուն և զընտանիս վերնոյն միայն ամենագութ հովուութեան թողեալ ապաստան։ Առ սրբակրօնն դիմեն նոքա հովուապետ քաջաջան, առ բարենախանձն ՅովսԷփ կաթողիկոս ՝ որ երկնային իմն անճառելի ներշնչութեամբ յայսմ պահու բորբոքեալ ՝ ընդունի զորդիս աստուածախնամ անարատ իւրն հօտի գերամաքուր սիրով լի։ Արտասուք ջերմին խնդութեան կաթեն յաղուոր նորա աչաց յալիս ձիւափայլ մօրուացն։ Գրկէ նա
զսիրելիսն ՝ իւրն աստուածանուէր սրտի, և սրբամատոյցն իւրովքն բազկօք օրհնէ, գովէ զհայկազանցն փոյթ ազնուամիտ։ Զբերան իւր կամի բանալ աստուածահաղորդ, այլ զգացմունք յորդառատ սրտին փակեն զնորա մեղրածորան զդայլայլակ լեզուին։ Հուսկ ուրեմն ոգի աոեալ ի բերկրալիր յուսոյ, զորս նկարագրեալ տեսանէ ի չքնազատիպ դէմս Արամեանն հսկայասիրտ որդւոց ՝ խօսիլ սկսանի աո անմռունչ նոցա ակումբ այսու օրինակաւ։ «Իմ ահա ՝ մխին ծունկք դողդոջունք ի շրթունս գերեզմանի։ Վաղուց ուրեմն սպասեն մաշեալ ոսկերոտեաց իմոց բռունք երկրի։ Վաղուց ուրեմն կարօտալից իմ աչք ապախտ արարեալ զերկրաւորօքս, անդ ձգին փափագանօք, ուր Հայաստանեայցս հայր քրտնաջան և Ասքանազեան տան լուսաւորիչ Գրիգոր Պարթևազնեանն՝ զիմն հատուսցէ զբազմամեայ երկանց վարձ աշխատութեան, ի պահ պանութիւն հօտի իւրոյ յանձնեցելոյ տկարիս վերատեսչութեան։ Ես զիմն աստուածադիր պարտուց զտրիտուր վճարեալ զընթացս ծանր իմոյ պանդխտութիւն կատարեալ, այժմ ի ճանապարհն փութամ դիմել, ուր գնացին բարեջան հարք իմ և հարք ձեր։ Հովիւք և հովուապետք իմ և հովուապետք ձեր։ Այլ ո ՜ ի ձէնջ ո՛չ վկայեսցէ զիմոցն մինչև ցարդ սրտեռանդն ցանկութեանդ և տքնութեանց ի ձերն բարեփայլութիւն և տանն Լուսաւորչեան երջանկութիւն, և եթէ մարդկօրէն ինչ թիւրութիւնք զիմն գայթեցին զգարշապարս դիւրասասան, այդ մարդկութեանն տացի դիւրամիտ տկարութիւն։ Այլ հովուել զ ՜ ձեզ , խրատել զձեզ, պահպանել զձեզ արեամբ իմոց կենացք, ածել զձեզ ի սուրբ օրէնս փրկութեան հարանց մերոց աւանդութեան. Ժխտեսցէ ՞ ոք ի ձէնջ, թէ ես դադարեցայ եթբէք ի գիշերի կամ ի տունջեան»։/ 27 «Հայաստանեայց որդիք հարազատք, Ասքանազեան սերունդք վեհք։ Այս այն խաչ է ՝ որ կնքեացն զճակատ ձեր ի ժամ սուրբ մկրտութեան, և զշիրիմ նախնեաց ձերոց ի ժամ երկնանինջ հանգստեան։ Այս այն տաճար է, որ ծնաւն զձեզ աւազանաւն սրբութեան, ուր որդեգրեացն զձեզ երկնաւորն հայր գթութեան։ Ուստի դարուց ի դարս խնկեցան, վերառաքեցան աղերսք օրհնութեան ձերոցն նախնեաց երկնընծայ ուխտի և պաշտաման, ուր կանգնիքն անմռունչ ՝ յարտասուս հարեալ վշտաց, հեղան, թափեցան ազգայնոց ձերոց և անմահ ծնողաց արտօսիք խնդապատար մաղթանաց։ Նոցա շրթունք փառաբանիչք, նոցա երեսք աստուածատիպք, զայս գետին հողամածեալ համբուրեցին լի երկնային սիրով ուր ոտք ձեր այժմ տատանին ի կասկածանս յողդողդալով։ Նոցա ի բարձանց անտի այժմ սաւառնեալ երկնաբնակն հոգի ՝ զձերն կամի զօրացուցանել զսիրտ արիութեան և զզօրոէթիւն բազկի։ Հայեցաբու՛ք առ ժամ մի ի սրահն, ո՞չ տապանք նոցա են լռին ՝ որք անկենդան լեզուաւ առ ձեզն բարբառին. Մի ՛ տալ զսուրբ նոցա փոշի ի կոխանս ոտից թշնամոյն դառնագունի, և զմայր ձեր զայս գորովագութ ՝ զսուրբ եկեղեցի յառակ և ի նշաւակ կռամոլ ազգիդ վատթարագունի, և զՀայրենին թանկագին, անարատ իւրեանց արեան գին ՝ մի ՛ ի զոհ մատնել ամբարշտացդ և անսրբոցդ վայրավատին»։ Ահա՛ դրունք երկնիր բանին և հայր ի վերուստ ի թևս սերովբէից և քերուէբէից ի վայր խոնարհեալ զձերն օրհնէ նախանձ խնկաբերեալ. ձեզն խոստանայ հասուցանել ի թիկունս զօրաց հրեղենաց և երկնային ղօրութեանց գունդս զանմահարար։ Ահա ՛ դասք անմարմնոց
ղձեօք պարառեալ ՝ զբրաբիոնն անմահութեան, զպսակն անթառամելի ի ձեոս ունելով, զնոցա միայն ուխտեն պսակել զգլուխ, որ ի սէր Հայրենեաց և եկեղեցեաց զիւրն փափագի պատարագել զկեանս որոյ։ Անդ մեր հայր և հովիւ ՝ Թորգոմեան ազինս Լուսաւորիչ աստ հոյլք մերազնեայց տիեզերասաստ արքայից զիջանեն ի տես 28հանդիսի նահատակութեանս այսորիկ գերագունի: Ձեզ պատրաստին յերկնային առագաստին /յանճառահրաշ խորանին բնակարանք երջանկութեան անզրաւելին խնդութեան երկնից արքայութեան։ Պինդ կալարու՛ք զյոյսն և զապաւինութիւն յարագահաս օգնութիւն ամենահզօր բազկին բարձրելոյն, զգեցարո՛ւք զզրահն անխորտակելի ՝ զհաւատն մեր սուրբ։ Առէ՛ք զզէն և զասպար և զախոյեան երկնածինն Հայրենասիրութեան: Պնդեցէ ՛ ք զմէջս ձեր գօտեաւ սիրոյն առ սրբութիւնսն կրօնի և ազգի մերոյ։ Զօրացարո ՛ ւք և քա՛ջ լերուք, յամենայաղթ զօրութիւն այսր կենարար նշանի փրկագործ արեան մերոյն փրկչի: Նա լիցի առաջնորդ և պաշտպան ապաւինի յամենայն վտանգս և ի փորձութիւնս։ «Ահա ձեզ, ո ՛ րդեակք իմ սիրելիք ՝ առաջնորդ ընտիր, զօրապետ քաջայաղթ, զօրական անպարտելի, կառավար խորագէտ, խորհրդատու անաչառ, դիւրագորով բարեկամ մարդկութեան և հարազատ որդի Հայրենեաց ՝ սխրալին սրտից ներկայացելոցդ ամենայն Մամիկոնեանն տոհմի ընտիր բարեբոյս շառաւիզ վարդագեղդ Վարդան ՝ յորոյ անձն հսկայական զերկրորդ Մակաբէ իմս նշմարեն աչք ծերութեան, յորոյ դէմս լուսափայլ իբր մատամբ էին շարժեալ գոգցես զՀայրենեացն տեսանեմ զերկրորդ Տիգրան՝ փթկիչ և ազատիչ ի լծոյ ծառայութեան զմեզ ազգաց ամբարշտաց։ Ձեր ժողով համախումբ վաղուց ուրեմն ծանուցեալ ՝ զնորայն հոգւոյն առաքինական յատկութիւնս, զնորայն հսկայութիւն ընդ մարդասիրութեան, վեհանձնութիւնն ընդ հեզութեան, խստութիւնն ընդ արդարութեան, միակամ յօժարութեամբ ցանկացայքն ընտրել զնա ձեզ գլուխ և կառավար յամենայն գործս վերաբերեալս առ ազգ մեր և եկեղեցի։ Յայդմ իսկ երևի անխառն ձեր ողջախոհութիւն և ուղղամտութիւն, զի և բազումք ի ձէնջ գերագահըք քան զնա ազգաւ և պատուով ՝ կամովին նմա միայն կամիք լինել հլու, զնա ունիլ ձեզ իշխող։ Յայդմ իսկ քարոզեսցի անուն ձեր յազգաց յազգս, և ի դպրութիւնս կենաց 29գրեսցի, զի զՀայրենիս կամելով փրկել, զազգի ձեր մեծատոհմութիւն մոոացեալ, զանձին ձեր անդորրութիւն ապախտ արարեալ, զկենաց/ ձերոց դիւրութիւն, զամենայն գահ և պսակ երկրաւորս զքո զանձն է ի բա ՛ ց ձգեալ, առ նպատակն ձգտիք նախանձելի, որոյ վարձ և տրիտուր արժանաժառանգ ՝ վերինն միայն կարէ ամենագութ նախատեսութիւն ձեզն առատաբաշխել լիուլի»։ «Ձայն որդւոց ձերոց և անմեղ զաւակաց, մորմոք թափառելոց և ի քարանձաւս լերանց տարագրելոց, կական օրիորդաց և փափկասուն կուսանաց ՝ որք ձերն բազկի բուռն զօրութեամբ խնամեալ պաշտպանեցան մինչև ցարդ զգալի լիցեն ձեզ։ Աղերսք մաղթանաց էւ պաղատանք արտասուալիցք ազգակիցն ձեր հոգևորական սպասաւորաց, ձեզն լիցին զօրավիգ, բազուկ ամենակալին հզօր բարձրացուսցէ՛ և արիացուսցէ ՛ զձեոս ձեր արդարս ի վրէժխնդրութիւն անիրաւութեանց ՝ որք սասանեցուցին և սասանեցուցանել կամինն ի խաղաղ բնակարանի մերում զմեզ։ Մինն ի ձէնջ զհազարս հալածեսցէ, և երկուք զբիւրս շարժեսցեն։ Մի ՛ ինչ լքանիցեն
սիրտք ձեր, որ հովուէն զՒսրայէլ անքուն նոյնն և ի ձերն հայի քաղցրարանկատ աչօք ի հանդէս յաղթանակի։ Եւ դու սիրեցեալդ հոգւոյս, սխրալիդ իմ Վարդան ՝ պսակ ազգի, ապաւէն փրկութեան։ Ի քեզն տեսանեմ զերկնայինն առաքեալ զօրութեանց իջեալ ի փրկութիւն ազդաց և ազանց։ Մի ՛ խոժոռեսցի այս ճակատ երկնանման՝ յորս իմս կնքի համբոյր հայրական։ Մի թուլասցեն այս ձեռք քաջութեան, որք այժմ մխին ի սուրբ նշանն տէրունական։ Քև՛ բարձրասցի անուն Հայկազանց, զքեզ տօնեսցեն սերունդք մեր ազգի յաւիտեանս ժամանակաց։ Ձերմ քո այս արտասուք հոգենուէր մաղթանաց, լուասցեն զամենայն մէգ մթութեան սրտից տառապելոց յանձուկս հոգետանջութեան և վշտաց»։ «Մերձ է ինձ ահա ՝ ելանել առ հայրն իմ, և առ հայր ձեր, յԱստուածն իմ և յԱստուած ձեր բայց և ի շրթունս գերեզմանի ո՛չ դադարեսցեն շրթունք զառամելոյս 30զձերն օրհնել /զճգնութիւն երկնայոյս։ Ո՛չ թողից զձեզ որբս, գամ և ես ընդ ձեզ։ Թէ ո՛չ նպաստամատոյց ձեզն կարացից լինել, բազկաւ քաջութեան, գէ ՛ թ յերկինս ուղղեցի զայնս ի հայցել զօգնութիւն փրկութեան։ Թէ ռումբ մի ևս թշնամեաց հարցէ, փշրեսցէ զխարխամեալ շինուած մարմնոյս հնութեան, և անդ իսկ փչեցից զշունչ իմ վերջին, լի օրհներգութեամբ խնդութեան ընդ ձեզ մահ ինձ կեանք անզրաւական։ Ընդ ձեզ կեանք ինձ ՝ անմահութիւն անապական։ Թէ այլ ո՛չ ևս արժանի արասցէ զիս տէր հովուել զհօտ իւր անօգնական, թէ հասեալ է ժամն ՝ զվերջինն ինձ պատարագել աստ, ի տաճարի իւրում սրբութեան, անդ ի բանակս անդրանկաց ածից զգառինս իմ անարատս. զձեզ ՝ զորդիակսդ, իմ զսիրելիսդ, անդ ի խորանին արքայութեան, ի հրեշտակացն կայանս, յանմարմնոցն բնակարանս, յանդրանկացն խումբս ի հարց մերոց և սիրելեաց ակումբս, զոր ակն ո 'չ ետես և ունկն ո ՛ չ լուաւ ի փառս անտխրականն խնդութեան։ Անդ խնկեսցուք ընդ վերնոց զմեր գոհաբանութիւն, թէ զմերն փակեսցէ աստ զլեզու թշնամեացն բռնութիւն, իսկ եթէ վերնոյն գթառատ ակնարկութիւն ո 'չ անտես արարեալ որդւոցս իւրոց զողորմելութիւն, և զսուրբ օրինաց իւրոց և եկեղեցեաց զանդորրութիւն ՝ զհակառակորդացն մերոց մատնեսցէ և մանրեսցէ զանգութ զօրութեան, յայնժամ ընդ սիրելացն, որք ի քարանձաւս աստանդին, րնդ ազգականաց որք ի գետնախշտիս կոշկոճեն, խառնեալ զարտասուս խնդութեան, պաղերսանս գոհութեան վերերգեսցուք ի սմին իսկ սրբազան տեղւոջ զանուն նորա և զփառս, որ անվախճանն է և անզրաւ յաւիտեանս ժամանակաց»: Եւ Հայկազանցն հսկայից ահաւոր կաճառ ի ծունկս անկեալ արտասուօք համբուրեն զսուրբ տաճար, ապա զաչս ի վեր ամբարձեալ առ հովուապետ իւրեանց արդար, երկրպագեն փրկագործ խաչին կենդանարար, և դաս առ դաս խմբեալ 31ակնածեն պատկառանօք, ի դէմս/ և ի բան քաջայաղթ զօրավարին յայն ատեան, որ սիրալիր յուսով յիւրսն ակնարկեալ ի քաջակուռ խումբ վառեալ, հրաման տայ իւրում աջակցի զուարթագեղ պատանւոյն Խորենայ Խորխոռունւոյ՝ հանել զամենայնսն ի դաշտն պատրաստական, ուր ինքն հերոսն քաջամարտիկ ՝ վառեալ, զրահաւորեալ ի զէնս արծաթապատս իրրև արծուի, ի նժոյգ իւր օդապարիկ ՝ խոյանա, սլանայ շրջապատեալ ի քաջ նիզակակցաց իւրոց և գերանուն աւագունեացն Հայոց, ուր կարգ տուեալ զօրուն ամենեցուն, խաղան ընդառաջ քայլիւք ծանրաշարժ յաղաւնեացն
լայնատարած դաշտ՝ ուր դառնաթոյնն նոցա սպասէ թշնամին անհաշտ։ Բանին երկնից դրունք ՝ ի կամարս բարձանց խաղայ արուսէակն առաւօտեան, աղջամուղջն վերանայ խաւարամած տագնապն տարագրի հոգետանջ, խաւարն փախնու սգալից, մէգն մեկնի թխպայորդ. գիշերն գնայ դառնաղէտ և ի հորիզոնէ արևելից թագուհին երկնից ՝ թագաւորեալ ի վերայ մառախլապատ բնութեան ճաճանչի, փայլի ի ճառագայթս իւր լուսահրաշ։ Աստ զկայ առեալ Հայկազանցն քաջաց, այն ինչ հանգուցանել կամին զվաստակեալ ոսկերս, և զինքեանս պատրաստել, ի մարտ մրցանաց, լսելի լինի յանկա՜րծ ձայն բարաբանաց ի դարանի եղելոց զօրացն թշնամեաց, զոր զգացեալ հսկային Վարդանայ խօսիլ սկսանի առ իւրսն բանիւքս այսոքիւք հետագայ։ «Նիզակակի ՛ ցք իմ, ը՛նկերք իմ, եհաս ահա ՛ ժամն, յորում այժմ կեանք ընդ մահու մաքառին. ո ՛ չ ի մեղկ անկողինս փափկագին, այլ յասպարէզ ճակատամարտի 32 սոսկագին, յորում երկինք ընդ երկրի մրցին, և ի պայքար երկնայինք ընդ երկնայնոց մատչին։ Եթե աղցաւորիս փաոացք և իշխանութեան վասն իցէր այս մեր ճիգն, ապաքէն մարթ էր լքանել ի սակաւութիւն մերոց թուոց և ի փոքրութիւն մերոյ աշխարհի։ Եթէ աշխարհակալութիւն և երկրաւոր մեծութիւն իցէր մեր այս փոյթ, ապաքէն երկնչիլ մեզ յայնժամ պարտէր ի բազմութենէ և ի զորութենէ մերոցն հակառակորդաց անգութ։ Բայց ո ՛ չ է մեր մարտ երկրաւոր, այլ առ նախանձու երկնահաճոյ ճգնութեանց պաշտպան գտանիլ մերս Հայրենի կրօնի և օրինաց։ Օրինաց ՝ ոյր վասն նախնիք մեր բարենախանձ, երկնայինն վառեալ յուսով աննախանձ, զարիւն իւրեանց անարատ պատարագեցին բոլորանուէր ի փրկութիւն Հայրենեաց։ Այս այն դաշտք են, յորս Հայկացն քաջակուռն բազկի զօրութիւն զՆեբրովթայն խեռ կռամոլին յաղթեաց, փշրեաց զբռնութիւն։ Այս այն լերինք են երկնածիրք ՝ յորս նախածնողացն մերոց վերջին ճիռք նորոգ պարգևեցին աշխարհի զսերունդ մարդկային, յորոց դէմս մերոցն հաւուց քաջազօր սուսեր փրդեաց, մանրեաց զանիրաւացն զմբոստ խիզախումն անվաւեր։ Արեգակն բարերար նորոգէ զբնութիւնն ահա ՛ լուսապայծառ. այլ յո՞ր խոռոչս և ի ծերպս վիմաց վտարանդին արդեօք զորդիս փափկասուն ձեր որդիք սգազգեաց|» Նոցա յոյս և ապավինութիւն ի մերս մնայ ապաստան ամրապինդ քաջասրտութիւն։ Ո՛չ բազմութիւն թուոյ է՝ որ զյաղթանակին ստանձնէ զանմահութեանն բրաբիոն, այլ միասիրտ համակցութիւն հաստատեալ ի սէր և ի խնամս բարձրելոյն։ Հսկայիցն է այս յատկութիւն ընդաբոյս, մեոանել քաջութեամբ՝ քան զանձն իւր դնել ընզհանուր ծառայութեան՝ 33սրտրկութեամբ։ Միթէ ո՛չ ի սեր երակունս եռայ Տիգրանայ արիւն և Տրդատայ, որք սակաւուքյ բազմիցս զբիւրս խորտակեցին անխնայ: Միթէ ո՛չ ի ձեր կուրծս փափուկ թափեցան ողբոց արտասուք օրիորդաց ղեռահաս, մանկանց տղայոց տհաս, զառամեալ ծերոյ և դոզդոջիւն հարսանց առագաստի հեշտասուն։ Թուի ինձ դեռ զնոցայն հառաչանաց լսել զգորովաղէտ ձայն։ Համարիմ դեռ զնոցայն զգալ զաղէտախարշ հեծեծանաց զկական և զմրմունջ երկնանուէր աղօթից և պաղատանաց՝ որք ի սուրբ նոցա սրտէ վերասլանան առ վերինն ամենագթած. յո ՛ ւշ լիցին Հայկազանց մերոց նախնի զօրութիւն: Աշխարհի մերոյ առաջին
բարգաւաճութիւն ի դարս երջանիկս մերոցն արքայից տիեզերասաստ։ Գերութիւն է մեր վիճակ վերջին, եթէ փոքրոգութիւնն տիրեսցէ մեզ երկիւղ վայրահատին. անմահութեանն մեզ սպասէ պսակ, եթէ և զանձն մեր իսկ աստէն զոհեսցուք ի պատարագ։ Ես զիմն նախ առաջին նուիրեմ զանձն կաթոգին Հայաստանեայցն զերկիր սրբազան, անհնարին է ինձ տեսանել ի ձեռս անարժան. որ սիրենն զիս և զսուրբ հայրենին, ինձ այժմ հետևեսցին Ահա ՛ թշնամիք մեր կաճառին ընկերակիցք իմ քաջ, դիմեսցո՛ւք յառաջ»։ Զայս ասացեալ և վերնոյն զամենայն յոյս իւր ուղղեալ, անկանի իւրովին իբրև առիւծ անվեհեր ի վերայ առաջին թևոց թշնամեացն գնդի, զորոց զաջակողմեանն իւրումն սննդակից բարեկամի և նիզակակցի հրամայէ պաշարել Արծրունեաց վեհանձնինև1) ի թիկանց զիշխանն Մոկաց2) եդեալ ի պահեստի, ճեղքեալ պատառեալ զանվանելին, զկենդանի պարիսպ փղաց ի սուր սուսերի բրդեալ մաշէ զսևադէմ կաճառ մարտկաց, ուր ընդ նիզակ ոք վարէ նոցա զահեկեանն թև Խորեն Խորխոռունի/ 34 իբրև զշեղջ խռուաց ծախեալ, վատնեալ զզոռոզացն բոյլ վերագաց. և ընդ կրունկն դառնայ անդրէն, զդիմի ունել խիզախելոցն ի թիկունս, զորս հալածերն ներսէհ Հաջրերունի, յորոց վերայ դիւրապատրաստ յաջողութեամբ արծուօրէն խոյանայ Տաճատ Գնթունի։ Արդէն իսկ և ի յերուստ եղեալ ի դարանէ զթիկունս խորտակէ անօրինաց Թաթուլ Վանանդաց։ Եւ այսպէս մինչ սիրտք հսկայից ծարաւիք անմահութեան ընդ միմեանս խառնեալ զգոհաբանութիւն խնդութեան ընդստիւք թաւալեն զանհնարին ոճիրս քաջագործութեան, և ի վերայ դիականց սփռելոց յասպարէզ մրցանակին յաղթութեան ՝ մղեն, աճապարեն ամէնուստեք զիւրեանցն գրկել զսպարապետ քաջաջան, և միահաղոյն զօրութեամբ ջնջել, խորտակել զամենայն մնացորդս չարութեան իսկ և իսկ վերանայ, թանձրանայ փոթորիկ իմն կատաղազօր ՝ որ յերկար փակեալ զամենայն նշմար տեսութեան, հուսկ ուրեմն ի մանր փոշիս ցիր և ցան անհետացեալ, բանայ կարօտելոցն աչաց ՝ զի՞նչ, աւա ՜ ղ, կարէ պատմել ոք զսգալին տեսարան, ուր ներկայանայ նոցա ՝ շաղախեալ յարեան գորովագութ նոցա պաշտպան և ահեղ հսկայն. ի վարդերանգ իւր ծիրանիս շնորհազարդն Վարդան, որ ի վերջին իւր շունչ կենաց զիւրն մոոացեալ զվէրս անբուժան, համբուրէ ջերմին զերկիրն հայրենեաց սրբազան, և իւրոցն կարկառևալ զբազուկս անզօր, տակաւին հայցէ, մաղթէ պաղատախաոն ջերմռւթեամբ հաւատարիմ կալ յուխտին Հայրենասիրութեան և ո՛չ զիւրն աշխատևլ զօրհաս կանխաժաման։/ 35 «Նովին ջերմութեամբ բաժանիմ ի ձէնջ, հառաչէ ցաւօք, որպէս մինչև ցարդ ընդ ձեզն եղէ կենցաղակից։ Ընկե ՛ րք իմ սիրելիք, վերջին իմ աղերս այս է. պահպանել զՀայրենին։ Սակաւ մի ևս այլ ո՛չ տեսցուք զմիմեանս տո՛ւք զփոշի իմ փոշւոյն, այլ ամբարշտացս ոտնակոխ մի ՛ տայք առնել զիմս զփոշի և զձերոց սիրելեաց ՝ յայնժամ գրկեցից յաւիտեան ղձեզ ի կայանս արդարոց ջերմին և հատուցից ձեզ զամենայն
փոխարէ ՛ ն սիրոյ և գոհութեան, զոր ժխտեն ինձ այժմ լեզու իմ և ձեռք անկենդան»։ Յայս պահ նուաղեալ Հզօր հսկային դայլայլակ անոյշ լեզուին, և մարմանդ երեր զոսկերսն գրաւեալ՝ վիրաւորեալ զաչս ի վեր ուղղէ լի երկնային քաղցրոլթեամբ, և զիւրն սիրաշաղկապ վերնոյն յանձնարարեալ խումբ բազմավարան ՝ «Հայրենին օրհնեսցէ՛ զճիդն ձեր առաքինական», արտաբերէ ձայնիւ բեկբեկուն, և զանմահ իւր հոգի յերկինս փչէ ի գիրկ Վահանայ Մամիկոնեան սիրելւոյն իւր ջերմին և քաջ սպարապետին, յոր տեսիլ աղէտալից զանձին զամենայն վտանգ և զաշխարհին տարաբաղդ զվիճակ գլխովին ապախտ արարեալ, այն ինչ ի կոծ ղառնացին առ միմիամբք քաջացքն դասք միահաղոյն կուտին, գալարին և վերջինն ՝ ցաւագնէալ հոգւով ՝ զհամբոյր բարեկամութեան սուրբ նահատակին, ճգնին մատուցանել մորմոքելով և դաս առ դաս զզէնսն ի բաց ձգեալ, ի վիրայ մաքուր մարմնոյն 36զարտասուս իւրեանց հեղուն ողբալով, և ոմն զձեռսն, ոմն զսուրբ երեսն յիւրն սեղմէ մածուցանէ/ ի գիրկս հեծեծելով ահա ՛ յեղակարծուստ անակնկալ ի կուսէ լերանց թշնամեացն գունդ դարանակալ ՝ լի կատաղութեամբ վառեալ սպառազինեալ ի վերայ դիմեն նոցա իրրև գայլք կատաղիք, ի փարախ անհովուացեալ, ուր առաւել ի սիրոյն թախծանաց և ի սրտառուչն անձկութեանց, քան ի քաջակուռ զօրութենէ Հայկազանցն հզօրազոյն գնդից, վհատեալ յանպատրաստս գոլով միւսանգամ վառել, յարդարել ի մարտ պատերազմի, և ոչ կամելով զթանկագին մնացորդ նշխարաց հզօր զօրապետի իւրեանց յամայի անդ թողուլ զիշերավայրի ի խուոս դիականց անհաւատից, ուխտեն պատարագել խառնել և զիւրեանց աղնիլ արիւն ընդ նորա արեան
համարեալ ընդ նմա քաջութեամբ վերաչուել ի վերին առագաստ լուսոյ, քան փախստեայ ճողոպրել զանձինս յանողորմ սրոյ, որում զոհեղեալ երջանկացս այս հոյլ, թողին յետնորդացս մեզ զյիշատակ աղէտապատում զերկնընծայ իւրեանց նահատակութեան: Յաղուանեացն դաշտ յուխտ ի սրբազան յայս վայր երկրպագութեան դիմեա՛ց անցաւորդ Հայկազուն։ Քո սխրալի նախնեաց պատարագեցան աստ վեհք ղիւցազունք։ Ո՛չ ուռհայք ամփոփեն թանկագին նոցա զոսկերս, ո ՛ չ արտասուարանք ցուցանեն քեզ զհետս, ո՛չ արձանք պսակեն զմարտիրոսութիւնն նոցա զասպարէզ։ Հեղեղք դառն ժամանակի սրբեցին զնոսա։ Երեւակայութիւնն միայն պարտի առաջի առնել ինքեան զանցեալսն և ջերմեռանդ սիրտ հայրենասիրին, պաշտել զփոշին խառնեալ յերեսս տարածուն դաշտին։ Տու՛ր թանկագին փոշոյն ուրեմն և զքոյդ սրտանուէր օրհնութիւն։ Այլ զյիշատակ նոցա անմահ՝ պահեա՛ ի միտս քո անխախտ՝ նմանիլ նոցա նախանձելի օրինակի առաքինութեան, և ի փոյթ Հայրենեացն պաշտպանութեան անխնայ պատարագել զինչս և զկեանս անգամ, փոյթ լե ՛ ր և ճգնեաց զօր ամենայն յարաժամ։/ ՛
, լաւ
122 ԲԱՆ ԱՍԱՑԵԱԼ Ի ՎԵՐԱՅ ԴԱՄԲԱՐԱՆԻ ՍԻՐԵԼԻ ԱՇԱԿԵՐՏԻՆ ԻՄՈՅ ՂՕՐԽՄԱԶ ԱՐՂՈԻԹԵԱՆԻ Ի ԲԵՐԱՆՈՅ ԸՆԿԵՐԱՑ ԻԻՐՈՑ, ՈՐ ՎԱԽՃԱՆԵՑԱԻ Ի 29 ՄԱՐՏԻ 1840 ԱՄԻ Ի 15 ԱՄԻ ԿԵՆԱՑ ԻԻՐՈՑ Ղօրխմազ ջա՛ն, սիրելի, թանկագին, անմոռանալի մեր բարեկամ, Ո ՞ ւր այդպէս աճապարես փութով ի միջոյ մերմէ։ Ու՞ր հեռանաս ի մէնջ այդպէս ծանր, այդպէս անմռունչ։ Ք՞ո է այս պատկեր երկնատիպ, ընկե ՛ ր սխրալի2 , այսպէս դալկացեալ, դեղնեալ, թարշամեալ։ Քո՞ են այս աչք սիրալիցք՝ այժմ կափուցեալք, փակեալք, սքողեալք ի խոր քուն անզարթուցանելի։ Քո բարեկամք բոլորիմք այժմ զքև, ցանկամք, կարօտիմք անոյշ քո լեզուի, բայց աւա՜ղ, դու3 լռես, դու ո՛չ տաս մեզ պատասխանի։ Ձայն բարեկամաց քոց այլ ո ՛ չ լինի քեզ
և դու ո ՛ չ տեսանես, հառաչեմք, բայց դու ո ՛ չ լսես,
և տոչորիմք անսփոփ, այլ դու երկնային լուսով4 այլակերպեալ ապախտ առնես զամենայն։ Դեռ յերկար կամէաք վայելել զսէր քո
յերկար
անցուցանել ընդ քեզ զաւուրս ուրախարարս,
դու ընդէ՞ր այդպէս
կանուխ մոոացար զմեզ. Ընդէ՞ր ցանկաս այդպէս վաղաժամ վերաթևել5 յաջխարհ 123հեռաւոր, ուր ո՛չ ոք ի մէնջ կարէ/ ուղեկից լինել քեզ։ Մեք եկաք յուղարկել զքեզ, բայց ո ՞ ւր, Ղօրխմազ ջա ՛ ն։ Ո՛չ ի դաշտս և ի հովիտս զարդարեալս այժըմէն երփներանգ ծաղկամբք։ Ո՛չ ի լերինս և ձորս, ուր բազմիցս բազմիցս հրճուէաք ի գիրկս գթառատ մօր մերոյ բնութեան։ Ուր ամենայն թուփ և տերև քև մեզ ներշնչէրն հոգի անմահութեան։ Ո ՛ չ, ո ՛ չ. ի գուբ մթին տարտարոսի, ի չքադարանն ստուերականաց, ուր չոր ոսկերոտիք և սաոն գետնախշտի միա՛յն է լինելոց քնքուշ քո մարմնոյ տուն յաւիտենականութեան և. հանգիստ իջևանի։ Ուր այլ ո՛չ ճառագայթեսցի ի դէմս քո հրաշագեղ ՝ արեգակն առաւօտեան, այլ ո՛չ զուարթացուսցէ զսիրտ քո մաքուր ՝ ցօղն երեկոյեան։ Ուր սքանչելազարդ այս կամար երկնային, դալարազուարճ այս լերինք լուսազգեստք ՝ փակեա ՛ լ, աւա՜ղ, յաւիտեան փակեալ մնասցեն ի սուրբ քոց հայեցուածոց։ Սիրտք մեր տոչորին, աղիք մեր գալարին ի մտաբերելն զայս։ Մի՞թԷ այսպէս կարճ էր լինելոց ժամանակ ընկերութեան մերոյ։ Մի՞թԷ այսպէս սո՜ւղ և վաղանցուկ բոլոր յոյս մեր և մխիթարութիւն։ Մի՞թԷ բարեկամութիւն մեր և աշխարհ, այդքան ծա՜նր համարեցիր, զի ընտրեցիր քեզ զա ՛ յլ աշխարհ, զա ՛ յլ բարեկամս։ Այս  ԿԱ 24 մարտի; 2 ԿԱ սիրելի: 3 ԿԱ աւա՜ղ 4 ԿԱ երկնային, իմն լուաով 5 ԿԱ վերաթևել այղպէս վաղաժամ է
լսելի, խանդաղատութիւնք նոցա այլ ոչ քեզ զգալի: Արտասուիմք
մաշիմք
, դեռ
փափագէաք
բայց
կանուխ,
այն տաճար է ՝ սիրելիդ մեր ՝ յորս ընդ քեզ միաշունչ ի տունջեան և ի գիշերի վեր առաքէաք ի բարձունս զաղերս օրհնութեան։ Այս այն վայրք են բաղդաւորը, յորս ի սուրբ ընկերութեան քում ձեռն ի ձեռն շրջէաք, ի միասին խնդացաք անմեղ սրտիւ զուարճանայք, յուսալով ի բազում ամս, ի բոլոր կեանս վայելել ընդ քեզ զայս օր սքանչելի, զայս ուրախութիւն անխառն։ Բայց ա՞խ, դու հատեր, խզեցեր զայս ամենայն յոյս մեր և ակնկալութիւն։ Զի՞նչ այս պատկառելի լռութիւն ի դէմս քո հրեշտակային։ Գիտեմք, սիրելի ՛ դ մեր, գիտեմք՝ զի հեզութիւն և պարկեշտութիւն, առաքինութիւնն և 124համեստութիւնն յամենայն կեանս քո փայլէինք միշտ ի դէմս այս քո մաքուր։ Գիտեմք, զի նոքա միայն էին յատկանիշ բարուց քոց բարեսնունդ ՝ ազնիւ քում հասակի զարդք. նովիմբք գրաւեցեր զմեզ այսպէս ջերմ սիրով։ Քո՝ և ի նախանձելի աւուրս ընկերութեան մերոյ ամօք էին բարք քաղցր բնութեան, անխարդախ ՝ սիրտ, դիւրին ՝ շարժմունք, սիրելի ՝ վարք։ Ծանր ինչ զրոյց, խօսք ինչ դառն օտար էին ի հեզահամբոյր քումմէ սուրբ բերանոյ։ Վիրաւորեալ ի մէնջ դու ո ՛ չ վշտանայիր, կրեալ ի մէնջ զցաւ ինչ, դու կրկին անյիշաչար հոգւով, անխառն սիրով, լի երկնային քաղցրութեամբ դառնայիր առ մեզ միւս անգամ, սիրէիր զմեզ, խանդաղատէիր զմեզ, իբրև եղբայր համամայր, այլ մի ՞ թէ զայս ամենայն քաղցրութիւն, զայս ամենայն սէր յայն սակս միայն ցուցէր մեզ, զի այժմ այսպես և ևս տանջեսցես և մաշեսցես զմեզ չարաչար։ Մի՞ թէ դառն էր քեզ ի գիրկս
Քո առոյգ մարմին, քո աշխոյժ հասակ ՝ նոցա անկուշտ որովայնի, նոցա սոսկալի ժանեա ՛ ց արժան համարեցիր տալ ի կերակո՞ւր։ Թէ ո ՛ չ ի մեզ ի ծաղկեալ քո պատանեկութեան զիա՞րդ ո ՛ չ խնայեցիր։ Ղօրխմազ ջան, երբ կարծէաք ի քէն զայդպիսի խստասրտութիւն։ Զի ՞ նչ տեսանեմք։ Ցնո ՞ րք են այս երազոյ։ Ո ՞ րպէս համբերեն աչք մեր տեսանել զքեզ յայսօրինակ տկարութեան։ Բարեհամբոյրդ ի բարեկամս, որպէ՞ս ո՛չ խնայեցեր գո ՛ նէ ի մայր քո տարաբաղդ, ի քոյրս քո վշտալիցս, ի կեանս քո նորածաղիկ, յընկերս քո խղճալիս, որք սիրէաքն և պաշտէաքն զքեզ։ Զքե՞զ կամին յափշտակել ի մէնջ բռունք երկրի ա՜յժմ. զքե՞զ սպառնան խլել ի մէնջ1 որդի ՛ ք 125խաւարի անողո ՜ րմ այլ և ո ՛ չ բարեկամութիւնն անգամ զօրէ օգնել քեզ, և ո ՛ չ սէրն անգամ մարթանայ յետո դարձուցանել զքեզ։ Մեք զկեանս մեր պատրաստէաք զոհել վասն քո։ Մեք զմահ անգամ խնդութեամբ կրէաք վասն սիրոյ քո սուրբ։ Բայց աւա՜ղ, իզուր ամենեցուն։ Որ հրաւիրէնն զքեզ ՝ բուռն է իշխանութիւն նորա, անընկճելի կամք նորա, անհամոզելի վճիռ նորա։ Ընդ քեզ ի հուր և ի ջուր քաղցր էր մեզ մտանել, բայց այժմ ձեռն ահարկու խորտակէ զամենայն ընդդիմութիւն, բեկանէ զամենայն զօրութիւն, ի բաց վարէ զմեզ մատնանիշ իմն սպառնալեօք։ Ո՞րպիսի քուն հանգիստ թևասքօղէ զքև։ Ո ՞ րպիսի մեղմութիւն անմեղ փայլի ի պատկերս քո լուսափայլս։ Այլ աւա՜ղ, արեգակն առաւօտեան զարթուցանէ զամենայն արարածս, կենդանագործէ զամենայն բնութիւն, և արև քո սխրալի աճապարէ ՛ , անհետանալ ի մո՜ւտս անդնդոց։ Գարունն կենսատու ներշնչէ ընդ ամենայն տիեզերս 1 ԿԱ Բռունք երկրի ա՞յժմ զքե՞զ սպառնան խլել ի մէնջ չունի։
մեր, զի ընտրեցեր զխորս զայս երկրի քեզ բնակարան սառն և սոսկալի։ Մի՞թէ անհաճսյ էր քեզ մեր ընկերութիւն, զի այժմ կամիս ընկերանալ ցեցից և որդանց։
զնո ՛ ր աւետիս յարութեան, և դալարազուարճ ծաղիկ քո կենաց ՝ ցամաքեալ ընդարմացեալ, խորշակահար եղեալ ՝ թառամի ՞ այդպէս տարաժամ: Բնութիւնն համայն երգէ զերգս խնդութեան բարձրելոյն զօրութեանց, և մեք պարտիմք2 ողբերգել զմահ սիրելւոյդ: Ո ՜ վ դառնութեանս: Երկինք և երկիր պատմեն զսքանչելիս Աստուծոյ։ Համայն արարածք վերերգեն զսէր նորա հայրական, զգութ նորա անճառելի, զողորմութիւն նորա1 անբովանդակելի, բայց զի ՞ նչ այնր ծանր վճիռ սոսկալի զղոր նախասահմանութիւնն կնքեա ՛ ց ի վերայ մահկանացուաց առ ի ստացումն երկնային իւրոյ արքայութեան։/ 126 Բայց ոչ, Ղօրխմազջան, ո՛չ, մեք զքո սուրբ հոգի ո՛չ կամիմք ծանրացուցանել այսօրինակ տրտնջանօք. գիտեմք, զի լուսեղէնք շրջափարին զքև։ Գիտեմք, զի ընդ անմարմնոց և երկնաւորաց պարառեալ վերասլանաչ այժմ հոգի քո անմեղ։ Գիտեմք, զի նո՛ր աշխարհ, նո ՛ ր լոյս, նո ՛ ր կեանք այժմ բացեալ երևին քեզ, բիւրիցս երջանիկ, բիւրիցս հոգեզմայլ, լի ՛ անմահական խնդութեամբ քան աշխարհ մեր վշտալից։ Գիտեմք, զի հայրն երկնաւոր բացեալ զգիրկս իւր սիրով, ընդառաջէ քեզ ընդունիլ զքեզ յորդեգրութիւն իւր անզրաւական զառաքինիդ և զարդարդ, և ծնօղք քո գորովագութք՝ քո հայր պատուական, քո մայր քնքուշ, որք վաղուց հեոացեալ ի քէն1), կարօտամաշ սպասէին քումդ ցանկալի տեսութեան, որք որբացուցեալ զքեզ, թողին զքեզ աստէն ի վիշտ և ի կսկիծ անպատմելի, այժմ բացեալ
հեռաստանէ
արտասուալից
վասն ամենայն դառնութեանց կրելոց ի քէն յայսմ աշխարհի, խնդակից լինել ընդ քեզ յայսմհետէ յերանաւէտ արքայութեան։ Քա՛ջ զգամք, զի ժպիտ նոցա միայն ծնողական փոխանակեսցէ քեզ զամենայն բարեկամս քո և սիրելիս, ի գիրկս նոցա ջերմին այլ ո՛չ յիշեսցես զմեզ։ Այլ ո՛չ իշխեմք արժան համարել զմեզ 127երջանկահրաշ քումդ ընկերութեան, հրեշտա՛կդ լուսեղէն, բայց կարե ՞ մք /արդեօք սաստել սրտի մերում խոցոտեալ, զի ուր և դիմեսցուք այսուհետև, ուր և շրջեսցուք, քո պատկեր սըխրալի կենդանացի ի միտս մեր։ Անոյշ քո լեզուի ձայն գորովական հնչեսցի ի մեր լսելիս, իսկ տեսութիւն քո սուրբ, ա՜խ, յաւիտեանս յաւիտեան փակի ի մէնջ, յաւիտեան մնասցու՛ք կարօտ սիրելի քում ընկերութեան։ Ստուեր քո միայն շրջեսցի առ մեօք։ Երազք միայն գուցէ բաղդաւորեսցեն զմեզ մերթ ընդ մերթ զքոյդ տեսանել կերպարան ցանկալի։ Վշտալից ընկերակի ՛ ցք իմ, այս բարեկամ մեր է, որ այսպէս անկեալ կայ առաջի մեր ՝ անշունշ, անբարբառ և անձայն։ Այս սիրելին է մեր ՝ քաղցրաբարոյն Ղօրխմազն ՝ հեզն, անարատն, պարկեշտն և ջերմ մեր ընկեր։ Կամի տալ մեզ զվերջին բարեա՛ւ մնայն։ Այլ աւա՜ղ, լռեալ է դայլայլակ քաղցրաբարբառ նորա լեզուի։ Զվերջի՜նն կամի գրկել զմեզ, փարիլ զմեօք, այլ ա ՜ խ, ձեոք նորա այլ ո՛չ զօրեն։ Լացցու ՛ ք և ողբասցու՜ք ուրեմն, զի այս արտասուք մեր միայն կարեն հատուցանել նմա այժմ զայն ամենայն տրիտուր բարեկամութեան, զորս այնքան վայելեցաք ընդ նմա և ի նմանէ յերջանիկ աւուրս կենցաղակցութեան մերոյ և կենդանութեան նորա։ Կամի՞, ցանկա ՛ յ խնղրել 2 ԿԱ պատրաստէեմք։ 1 ԿԱ հայրական, զգութ նորա անճառելի, qnղորմութիւն նորա չունի
զգիրկս ի
դիմեն ընդառաջ քո
խնդութեամբ, ամփոփել զքեզի ծոց իւրեանց, գգուել զքեզ, ողջագուրել զքեզ, արգահատել զքեզ
զներողութիւն, մեք տացո ՛ ւք նմա զայն, զի շրթունք նորա գեղեցիկք փակեալ ՝ կան այժմ երկնային իմն լոութեամբ։ Զայս միայն մնայ մեզ ի պատկառելի յայսմ վայրկենի ի վերջին նորա յայսմ ուղի տարաձիգ ՝ տալ նմա ի նշան բարեկամութեան։ Տացու՛ք նմա 128 ուրեմն զհամբոյր սիրոյ և վերջին հրաժարման, յորմէ,/ ա ՜ խ, յաւիտեան զրկիմք, զոր յաւիտեան այլ ո՛չ տեսանիցեմք. նա ո ՛ չ կամէր այսպէս փութով թողուլ զմեզ, նա այսպէս կանուխ ո՛չ ցանկայր բաժանիլ ի մէնջ դուք քաջ գիտէք, թէ ո՞րպէս ջերմ էր սէր նորա առ մեզ, ո՞րպէս հաւատարիմ և հաստատ բարեկամութիւն նորա անկեղծ, բայց ավա ՜ ղ վշտացս, և նախասահմանութիւնն վերին ախանձեալ յառաքինական նորա կեանս, եբարձ զնա ի մէնջ այսպէս տարաժամ, զի անփորձ մնասցէ սիրտ նորա արդար ի բազմածուփ վտանգաց անկայուն այսր կենցաղոյս։ Եկեսցէ գարունն, կրկին եկեսցէ, ծագեսցին բազում առաւօտք, այլ սիրելին մեր Ղօրխմազ ո՛չ ևս գտանիցի ի միջի մերում: Ո՛ չ ևս վայելեսցուք այսուհետև զան խառն նորա ընկերակցութիւն, ո՛չ ևս ծիծաղեսցին կրկին հրեշտակային նորա դէմք յուրախութեան մեր և ի զուարճութեան։ Ընկա ՛ լ ուրեմն փո՛շի թանկագին, ընկա ՛ լ սիրով, Ղօրխմազ ջա ՛ ն, զանկեղծ զայս ցաւակցութիւն սուրբ սիրոյ և մաքուր բարեկամութեան։ Սիրտք մեր ո ՛ չ կամին հեռանալ ի քէն մեք ո ՛ չ կամիմք այդպէս միայն ուղարկել զքեզ զթանկագինդ հոգւոյ մերում, այլ զի՞նչ, զի՞նչ կարեմք
ասա
Երկինք և երկիր անցցեն, այլ մոռանալ զքեզ ՝ եղբա ՛ յր մեր, հոգի մեր, սիրելի մեր ՝ ո ՛ չ, ո ՛ չ կարեմք բնաւ։ Յիշատակ քո պաշտելի անջնջելի մնասցէ
քո սգապատում, ոսկերք քո և փոշի թանկագին սուրբ մնասցեն մեզ միշտ։/ Նոքա մնասցեն մեզ միշտ պաշտելի1 արձան երկրպագութեան, զորս ծաղկամբք բոլորեսցո ՛ ւք, արտասուօք թացցո ՛ ւք, տկար լեղուաւ օրհնեսցո ՛ ւք և պատուեսցո ՛ ւք: Անտի խնկեսցուք առ քեզ ի կայանս արդարոց զհառաչանս անխարդախ բարեկամութեան։ Զքո կարօտութիւն քարինքս այսոքիկ անլեզուք տայցեն մեզ, որք զքեզն այժմ կնքեն զանմոռանալիդ մեր։ Հայեա ՛ ց ի մեզ ի բարձանց, ի լուսեղէն քո օթևանէ, մինչ խումբ սիրելեաց քոց աստանօր պարայածեալ վերակրկնեսցուք2 զանուն պաշտելի, զքոյդ տօնեսցուք զյիշատակ սխրալի։ Քո միայն ժպիտ քաղցրահամբոյր նկարագրեալ ի դէմս աստեղաց քարոզ եղեալ երանական քո վիճակի, արգահատեսցէ, սփոփեսցէ զսիրտ ցաւագնեալ3։ Ա՛ռ, սիրելի, ա ՛ ռ ուրեմն զայս համբոյր վերջին, զորս կրկին ընկալցուք ի քէն ի կրկին տեսութիւն յերանաւէտ արքայութեան ի բնակարանս արդարոց, յահեղափայլ ներկայութիւն հօրն երկնաւորի, յորմէ արտասուօք աղերսեմք, յերես անկեալ պաղատիմք՝ ընդունիլ զքեզ ի դասս արդարոց և սրրոց յարքայութեան իւրում երանաւէտ, որ ընտրելոցն է և աոաքինեաց միայն4 պատրաստ։ Ե ՛ րթ, ե՛րթ ի խաղաղութիւն, հրեշտակն պահապան 1 կԱ նոքա լիցին մեզ պաշտելի։ 2 ԿԱ պարայածեալ զքոյդ վերակրկնեսցուք: 3 ԿԱ զսիրտ, մեր ցաւագնեալ: 4 ԿԱ ընտրելոցն և առաքինեացն է միայն
առնել տկար քո բարեկամքս։ Կարե՞մք արդեօք ՝
՛ մեզ, հակառակիլ անաղարտելի օրինաց բնութեան, որում և մեքն կանուխ թէ անագան պարտիմք ենթարկիլ։
ի միտս մեր մինչև ցօր կատարածի աշխարհի։ Մինչև ցել շնչոյ մերոյ 129 գերեզման
առաջնորդ լիցի քեզ յուղի քո անծանօթ: Սլացի՛ր ի վեր, աղաւնիգ մաքուր՝ ահա՛ ամպք համայն զտեղի տան, և գունդք լուսեղինաց սաւառնին զքև. մեք լսեմք զձայն 130հոգենուագ երգոց, հոգի մեր տեսանէ զպսակ անթառամ ի գլուխ քո/ բոլորեալ։ Անուշահոտութիւն երկնային իքիմս մեր բուրէ, ա՞յս է վիճակ արղարոց։ Ո՞վ, հի ՜ մմ երջանիկ են նոքա, որք իբրև զքեզ անարատ մտին յաշխարհ և անարատ ելանեն աստի։ Եւ յերանութեան այդմիկ դու դեռ հայի՞ս առ մեզ։ Լուսեղէնդ մաքուր՝ դեո ժպտի՞ս ի դէմս հողեղինացս1 անարժանից։ Ո՞վ քակտեսցի ՛ ն բոլոր մեր ոսկերք2 , սպառեսցի՛ մեր շունչ, եթէ ո՛չ և ի մուտս գերեզմանի զքոյդ յիշեսցուք զանուն տօնելի։ Չուեա՛ց ուրեմն յանզրաւելին, յայն խնդութեան, Զոր հողածնացս փակէ աստ աջն Ահաւորին։ Անդ ի կայանս հոգեղինաց քո բնակութեան Քա՛ղցր լիցի քեզ, քան ստուերական այս ձոր մթին։ Երազական և մեր սուղ կեանք փութով անցցի. Ուր վերճեմեալ ի թևս թեթևս ի գիրկս քում Զքեզ խնղրեսցու՛ք, զքև զմայլեսցուք ի մի հոգի, Ի մի սէր, մի իճակ անմահ և անտրտում։ Մի՛ քեզ լալիք մեր, մի ՛ աղէտք սրտատոչորք Ծանր թուեսցին։ Դու սրբեսցես զայն,
առ քեզ Դիմեսցուք մեք։ Ցայնժամ այս վիշտ հոգեբորբոք Ի ցնծութիւն դարձցի կրկին, երբ տեսցուք զքեզ։/ 1 Թանգարանի ձեռագրում՝ հոգեղինաց, ուղղում ենք ըստ ԿԱ ի: 2 Կա բոլոր ոսկերք մեր
մինչ
Վ Ա Ր Ի Ա Ն Տ Ն Ե Ր
EIN BLICK ÜBER DEN URSPRUNG, VOLKSTÜMLICHKEIT, SPRACHE, SITTEN UND GEBRÄUCHE DER KURDEN ԱԿՆԱՐԿ ՔՐԴԵՐՒ ԾԱԳԱԱՆ, ԱԶԳԱՅԻՆ ՀԱՏԿԱՆԻՇՆԵՐԻ, ԼԵԶՎԻ ԲԱՐՔԵՐԻ ԵՎ ՍՈՎՈՐՈԻՅԹՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

1 EIN BLICK ÜBER DEN URSPRUNG, VOLKSTÜMLICHKEIT, SPRACHE, SITTEN UND GEBRÄUCHE DER KURDEN

Ein Volk, wie das kurdische, welches keinen unbedeutenden Tell des ossmanischen und persischen Reiches ausmacht und eine nicht geringere Anzahl zu der Bevölkerung des jetzt Russisch Armeniens zählt, dessen Ursprung nochim Hintergrundealler historischen Gewißheit und <dessen> Dasein den allerabstehendesten Charakter unter den bekannten asiatischen Völkern bildet, verdient wohl das Interesse eines jeden gebildeten Menschen. Vergebens suchen alle mohammedanischen Völker, vorzüglich aber die Schiiten mehr aus Haß und fanatischem Parteigeist angetrieben, den Namen Kurdevon dem tatarischen Worte Gurd(d<as> h<eißt> Wolf) herleiten1, was den Raubsinn dieses Volks bezeichnen soll. Nicht wenig grundlos ist die Behauptung: dieser Name2 komme von dem3 persischen Worte: kräftig, stark4 her. Das allerwahrscheinlichste bei der Erklärung dieses Wortes ist zweifelsohne die von allen armenischen Historikern allgemein angenommene Tatsache, daß5 eben dieser Name von dem Wohnorte selbst zu diesem Volke über<ge>gangen6 sei, den derselbe noch gegenwärtig inne hat. Kordoder Kordik7 hieß in Altertum das8 Hochland von Armenien, welches zwischen dem Ararat, Arserum, Wan und Mossul liegt. Als späterhin die Kurden, die Nachkommen der alten Meder, in das Land einfielen und daselbst ansäßig wurden, [so] bekamen sie von allen ihren benachbarten Völkern diese Benennung, ganz in derselben Art und Weise, wie noch heut’ zu Tage viele asiatische sowohl als europäische Völker und Stämme benannt verden. 9Unter sich selbst nennen <sie> sich Kormandje,und nur [in] Gesprächen mit anderen Nationen pflegen sie das Wort Kurde von sich zu gebrauchen.

Schon ihrer Sprache nach zu urteilen, welche ein Gemisch vom Tatarischen, Arabischen, 2Armenischen, hauptsächlich aber Persischen,/ ja sogar Russischen ist, kann die zweite Behauptung der armen<ischen> Schriftsteller: die Kurden10 stammen von den Medern her, außer Zweifel gesetzt werden, doch gingen zur Zeit der durch den Islam hervorgebrachten Völкeгumwälzung und11 der ununterbrochen fortgesetzten Araber Herrschaft im Mittelalter mit der Annahme der Religion, Tracht und Sitten dieses weltberühmten Volks, ganze Stämme und Distriks von den armenischen und assirischen Grenzfürsten zu demselben über und verschmolzen sich mit ihm zu einem Volke, սա wenigstens ihre Existenz zu sichern. Unter den unzähligen Stämmen, in welche das

1 [Nicht].

2 [sei]

3 de[r] Pers[ern zu diesem Volke übergegangen, der]

4 [bedeuten soll].

5 [der].

6 [ist].

7 Kord[waz].

8 [jet...]?, 9 [Sie].

10 [seienj. 11 [speter].

Kurdenvolk geteilt ist, sieht man ganz deutlich viele Benennungen, welche a1tarmenischen Fürstenfamilien angehören, was selbst die Kurden nicht ableugnen. So sind, z<um> B<eispiel>, die in den Paschalik’s Bajasidund Muschwohnenden Kurdenstämme, von denen die ersten Sliwanly , die zweiten Roschki1 und zwei andere, welche in den Gegenden von Millisarai zu Hause sind, und die Maneki und Mendekli heißen, von den armenischen Fürstenhäusern, Silkunier , Rschtunier , Mamikonierund Mandakunierhergestammt.

Alle Kurden insgesammt sind Mohammedaner und gehören zu der sunitischen Sekte. Ihre Mulla’s sind aus ihrem Volke selbst, welche nichts weiter als den Koran halb und halb zu lesen und ihre Religionsgebräuche zu verrichten verstehen. Auch findet man unter ihren 3Häuptlingen, welche einige Ubung im Lesen und Schreiben im Arabischen und Türkischen erlangen2, ihre/ Korresprondenz aber führen sie ausschließlich nur in der zweiten Sprache3 4Unter keinem asiatischen Volke, welches den Islam anbetet, hat die mohammedanische Religion und mithin die arabische Volkstümlichkeit so einen5 unerschütterlich festen Boden6 gefunden, wie unter den Kurden. Physiognomie, Tracht, häusliche und politische Einrichtung und Verfassung, Lebensweise und alle möglichen Tugenden wie Laster jener Kinder der Wüste sind diesen ihren rauhen7 n о m a d e n Glaubensbrüdern so tief eingeprägt. daß man selten einen Kurden von einem Araben unterscheiden kann; daher auch der feste Glaube dieses Volks, daß sie sich aus Arabien herstammend ansehen. Sie zerfallen zwar gegenwärtig, wie jene, in Nomaden und Gewerbettreibende oder Ansäßige, doch den8 letzten Tribut hat ihnen wohl allmählig die Turkenmacht abgezwungen, weil das Volk eine solche Lebensweise vom Grund aus verachtet und kein seligeres Leben sich vorstellen und denken kann9 wie das freie10 Leben unter Gottes Himmel11 . Früher, wo das Feudalsystem auch in Asien zu Hause war, hatten die Kurden 12in Persien wie in13 der Türkei beinahe eine unumschränkte Macht, welche manche Stämme noch jetzt, beim letzten Athemzug ihres politischen Daseins14, in manchen Orten noch 4immer zu behaupten suchen. In ihren Kriegen und Streifzügen waren15 die elnzelnen Stämme aber so furchtbar/ untereinander wie gegen fremde Völker, obwohl sle durch das Band der Religion und Sprache so eng, so fest zusammenhingen. Patriarchalisch und ritterlich, wie sie immer noch wandeln und handeln, hingder gemeine Mann mit Leib und Seele an seinem Häuptling fest. Das Ansehen des zweiten und sein Wort galt beim ersten für 1 [heißen]. 2 [und]. 3 Բնագրում այնուհետև՝ führen. 4 [Auf]. 5 [gewaltig]. 6 [Grundb]oden. 7 |սոd wehen]. 8 die[se]. 9 [als]. 10 [Vogel in F<...>] 11 [herumzuwandern]. 12 [von]. 13 [von]. 14 [Ansehens]. 15 [sie]

heilig und unverbrüchlich. Bei seinem Wink war alles auf Leben und Tod bereit, wer nur sich waffenfähig fühlte. Bei der leisesten Verletzung der Ehre des Stammes, oft1 eines einzelnen Individiums, ja, so gar oft ein im Scherze nur hingeworfenes Wort war hinlänglich, um eine ganze Gegend dem Feuer und Schwert preiszugeben. Die Blutrache wischte sich oft mit der Ausrottung eines ganzen Stammes ab. Doch bei dem wilden und unbändigen Charakter dieses Volks war und ist eine echt ritterliche Noblesse unter ihnen vorherrschend: es ist nämlich die Achtung, welche sie gegen das weibliche Geschlecht haben. So sehr zurückgesetzt n a c h unsrer Meinung auch dasselbe unter ihnen steht und wie ein Lasttier geradezu behandelt wird, denn außer Rauben, Plündern, Jagen, Reiten2, allenfalls Viehe und and ere Viktualien auf den Markt zu führen, und müßig im Zimmer wie unter dem Zelte 5gemeinschaftlich zu sitzen, <zu> plaudern und <zu> rauchen, weiß der Mann nichts von dem übrigen Haushalt; alles ist/ das Geschäft des Weibes: so wenig fühlt dasselbe diese Last, reibt und treibt alles mit Lust und Frohsinn und genießt die allgemeine Achtung und Teilnahme. Hauptsächlich sind es die Frauen der Großen, welche weiter nichts tun als faulenzen, die 3eine unumschränkteste Gewalt über die Männer haben und bei ihren kriegerischen Auszügen keinen geringeren Einfluß ausüben, so daß der wildeste Ausbruch einer Blutrache, Oder irgend ein anderer <Tod>4 nur durch die Fürbitte einer einzigen Frau oder durch das Dazwischentreten derselben mitten im5 Kampfe selbst6, wie mit einer magnetischen Kraft 7ohne weiteres ausgeglichen wird. Es gereicht zum Glück des Verfolgten, wenn sein Gegner statt seines nur die Stimme8 dessen Frau hört, 9oder dieselbe zuerst vor Augen bekommt. Ginge auch die Rache über den Tod eines der teuersten Familienglieder aus und würde sich auch eine ganze Bande von den blutgierigsten Räubern in sein Haus begeben haben, so legt alles das Schwert In die Scheide und beide Parteien trennen sich voneinander wie Freunde. Auch wenn 10der Schuldige, selbst seine Schwäche und die Übermacht seines Blutfeindes wohl einsehend, das Schwert gerade und nicht quer, wie sonst, über die Schulter gehängt, ein Stück bauinwollenes Zeug unter dem Arme als Totengewand und zum Zeichen seiner völligen Unterwürfigkeit entweder im Hause seines Gegners oder eines Häuptlings erscheint, dann ist alles wie mit einem Schlage zu Ende gebracht, und wer denselben im geringsten11 verletzen wollte, der hat eine wahre Hölle vor sich. Seine unedele Tat1 gegen Zufluchtssüchtige und Reuige wird nur durch den Mord ausgeglichen. Solche Blutrachefälle, hauptsächlich in der Liebschaft und in der Wegführung der Verlobten,

1 [so gar].

2 [und].

3 [die].

4 Բնագրում՝ Fahde?

5 [der].

6 [alles].

7 [zur Ruhe bei<...> kann].

8 [seiner].

9 [und]. 10 [er] 11 [zu] 12 [Un]tat

geschehen sehr oft. Für2 weibl<iche> Untreue ist der Kurde wie ein Tiger, ärger / 6 Raub und Diebstahl sind die wahren Elemente eines jeden nomadischen Volks und mithin auch der Kurden. Zu den größten Verbrechen wird auch das gezählt, wenn einer einen jungen Menschen, der zum ersten Male zum Raub ausgeht, anfallen und ihn bei seiner ersten Lehrprobe abschrecken sollte. Dennoch gehen selbst darin2 die Kurden viel nobeler zu Werke wie andere Völker; selten töten sie den Angefallenen, wenn er selbst freiwtllig alles ihm hergibt3 allenfalls binden sie ihm die Augen und Hände fest und ziehen selbst von dannen, oft geben sie auch ihm Nahrungsmittel und ihre alten Kleider hin, im widrigen Falle hingegen sind sie schonungslor. In den benachbarten Ländem, wo die von ihnen beraubten Sachen sehr leicht erkannt werden, treiben sie ihr Geschäft mit einiger Pfiffigkeit. Sie besuchen einander vom weiten wie Freunde, das beraubte in einem Lande wird über die Grenze geschickt, dort zum Gelde geschlagen und mit der Zeit brüderlich untereinander geteilt. Doch halten alle Kurden unter ihrer Würde, sich mit Kontrabant abzugeben. Das ist in ihren Augen eine sehr gemeine Handlung. Sie haben überhaupt für Katifmannsgeschäft 7gar keinen Sinn, und in den Städten haben <sie> ihre bestimmten/ Kunden, bei den <en> sie was bestellen Oder kaufen und die unter keiner Bedingung mit einem andern vertauschen Kriegerische Übungen und Taten sind die ersten und geachtesten Tugenden eines Mannes. Von Jugend auf werden sie dazu angehalten, und Gelegenheit zu dieser Leidenschaft verschaffen ihnen ihr Nomadenleben und die Unruhen des Landes. Reiterei sowohl als Fußvolk zeichnet sich durch die außerordentliche Männlichkeit, Unerschrockenheit, Entschlossenheit, Gewandtheit aus. Das4 in den Kriegen und Streifzügen erbeutete Hab und Gut, welches gemeinschaftlich g e t e i 1t wird, ist die beste und einzige Belohnung ihrer Tapferkeit. Auf freien Berggegenden, wo sie sich den größten Tell des Jahres aufhalten, stellen <sie> lmmer während unter dem Schlag eines eigentümlichen Trommels solche Ubungen unter sich selbst an. Selbst das In der Regel kleine, mutige Kurdenpferd scheint in der Ertragung der Strapazen, Not und Hunger, im Kletten durch die steinigen Bergabhänge seinen Bezwinger und Führer zu übertreffen. Ihre vornehmsten Waffen sind die Picke, der Säbel, der Schild, und Pistolen; Flinte wird hin und da nur in Anwendung gebracht, Der ehrenvollste Tod, den sie mit Jubeln und Liedern felern, ist der im Kriege, und die größte Schmach, dien sie mit Jammer und Klagengeschrei beweinen, besteht darin, wenn ein Mann in seinem 8Familien/kreise seines natürlichen Todes stirbt. Das Andenken eines solchen wird gewissermaßen als5 das eines unwürdigen Menschen höchst betrauert, weil er6 nicht der7 Ehre seines Stammes und Volks8 teilhaftig wird9, auf Kampffelde gefallen zu sein.

1 Բնագրում՝ die sehr oft geschieht.

2 [gehen].

3 herg[e]b[en wurde].

4 [er].

5 [ein]

6 [< անընթ. > ].

7 d[ie]

8 [nicht]

9 [unter]

Denn allergemeinster Schimpf, den ein Stamm oder eine Gemeinde in solchen Fällen dem Andern zufügen kann, ist der, wenn Weibern1 die Hosen ausgezogen werden, ohne ihre Ehre weiter in Gefahr zu bringen. Nichts kann nach ihrem Begriffe diese Freveltat übersteigen. Ein Kurde ist ein Mann seines Worts, so bald man sein Gast ist, seinen Schutz sucht; in solchen Fällen gibt e г sein Leben zum Prels, wenn je einer sich anmassen sollte, seinen Schützling oder Gast anzutasten; kommt man einmal frei, so ist er auch selbst vor seinem Wirte nicht frei, weil man alsdann es voraussetzt, der Fremde könne in andere Hände geraten, folglich habe sein Schutzherr das nächste Recht, sein Hab und Gut sich selbst anzuelgnen. Die Gastfreiheit2 muß ebenfalls zu ihrer besten Tugend gezählt werden. Die Großen und Reichen lessen nie ihren Gast ohne Beschenkung weggehen; das erste Glied im Hause macht keinen Anstand, demselben aufzuwarten, Pfeife oder Kafee einzureichen, welche sie, nach türkischer Art, sehr lieben./

9 Ihr Benehmen mit jedem ist frei, nufrichtig und zwanglos. Nicht sklavisch laßt der Häuptling oder der Hausherr seine Leute um sich herkriechen; im Gegenteil, ein jeder läuft und bewegt plaudert und beträgt sich ganz freimütig, aber mit 3v i e 1 e г Ehrerbittung gegen den Oberen und Ältesten im Hause, 4z u dem sich alles vom männlichen Geschlecht, jung und alt, in freien Zeiten begibt und <der> oft Tnge lang nichts weiter5 tut als Plaudern, Rauchen, Kaffee trinken. Die älteren der Gemeinde geniessen auch ihre Mittags und Abendessen dei ihrem Häuptlinge selbst. Alles wird in großen, kupfernen Schüsseln aufgetan und alsdann greift man je drei oder vier denselben zu. Ist die eine Reihe mit dem Essem fertig, so setzt sich die andere auf ihren Platz und schluckt das letzte von den Schüsseln weg. Ihre Speisen sind die der übrigen asiatischen Völker. Reis, Milch, Käse und Butter wird am meisten genossen. Das Ansehen eines Häuptlings ist erblich und hängt nicht, wie es bei anderen Völkern6 Asiens der Fall ist, von Zufällen 7oder von der Größe des Volks ab. Er hat auch alles Recht zu gebieten, ja selbst auf Leben und Tod. Solche Häuptlinge heißen in der Regel nach ihren Vornamen mit Anhängung des tatarischen Wortes „aga“, so z<um> B<eispiel:> Suleimanaga,Awdalaga,etc., bekommen jährlichen Tribut vom Volke in natura sowohl als bar, welcher ziemlich bedeutend ist./

10 Die Kurden und namentlich die Kurdinnen8 besitzen ein außerordentliches dichterisches Talent. Vom Steggreif sind sie fähig gleich ein neues Gedicht, je nachdem die Gelegenheit ist, zusammen zu bringen. Alles singt bei ihnen, doch selten im Chor, sondern solo nur; ihre Melodien sind ganz eigentümlich und ihren Ohren allein zusagend und der Inhalt ihrer einfachen Lieder drückt meistens Liebe, Sehnsucht und Kriegstaten aus. In jedem Distrikte findet man eine große Anzahl von solchen Liedern, welche naturlich nur im Munde

1 [ihre].

2 [ist].

3 [einer].

4 [bei].

5 [getan wird].

6 [des].

7 [und].

8 [sind].

4

des Volks, und nicht schriftlich, fortlebt. Mannlicher Anstand, ein ermessenes, würdevolles Betragen, rauhes Aussehen, ein starker, muskulärer Körperbau, die römische Adlernase, breite und bunte Kleider sind die äußeren und inneren Kennzeichen und Eigenschaften eines jeden Kurden, welcher, wie ein armenischer Schriftsteller sehr richtig sagt, 1unterwegs2 auf die Welt kommen, unterwegs3 ernährt4 warden und abermals unterwegs sterben1), denn einen bestimmten Gottesacker und<ein>Kirchengebäude haben sie nirgends, ausgenommen deren, die5, die Ansäßigen, die türkischen Mosche<en>und Kirchhöfe da zu gebrauchen pflegen, wo sie selbst wohnen2)./

5

1 [auf].

2 [geboren].

3 abermals unterwags [und gestorben wird].

Բնագրում՝ getötet.

Բնագրում՝ daß.

ԱԿՆԱՐԿ ՔՐԴԵՐԻ ԾԱԳՄԱՆ, ԱԶԳԱՅԻՆ ՀԱՏԿԱՆԻՇՆԵՐԻ, ԼԵԶՎԻ, ԲԱՐՔԵՐԻ ԵՎ ՍՈՎՈՐՈԻՅԹՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ Քրդերի նման մի Ժողովուրդ, որն օսմանյան և պարսկական պետությունների ո ՛ չ աննշան մասն է կազմում և որի զգալի թիվը մտնում է Ռուսական Հայաստանի բնակչության մեջ, որի ծագումը դեռևս շատ մութ Է մնացել պատմական հավաստիության տեսակետից և որի գոյությունը բոլորովին տարբեր բնույթ է կրում բոլոր մեզ հայտնի ասիական ժողովուրդների մեջ, ըստ ամենայնի արժանի է յուրաքանչյուր կրթված մարդու հետաքրքրության։ Իզուր են փորձում բոլոր մահմեդական ազգերը, հատկապես շիաները ՝ ատելությունից և մոլեռանդ կուսակցական ոգուց դրդված ՝ քուրդ անվան ծագումը կապել թուրքական գուրդ (այսինքն ՝ գայլ) բառի հետ, որը պետք է որ ակնարկի այդ ժողովրդի ավազակաբարո հակումները։ Նույնչափ անհիմն է և այն կարծիքը, որ այդ անունը ծագում է պարսկերեն ուժեղ, զորեղ բաոից։ Անկասկած քուրդ բառի մեկնաբանության տեսսւկետից ամենահավանականը ողջ հայ պատմագիրների կողմի ց ընդհանրտպես ընդունված այն տեսա կետն է, որ այդ անունը հիշյալ ժողովրդին է անցել հենց այն բնակավայրից, որտեղ նրանք այժմ էլ ապրում են։ Կորդ կամ Կորդիք էր կոչվում հին ժամանակները Հայաստանի այն բարձրավանդակը, որը ընկած է Արարատի, էրզրումի, Վանի և Մոսուլի միջև։ Երբ հետագայում քրդերը, հին Մարերի այդ սերունդը,
այդ
բոլոր հարևանների կողմից, ճիշտ այնպես, ինչպես այսօր էլ կոչվում են շատ ասիական, ինչպես և եվրոպական ժողովուրդներ ու ցեղեր։ Իրար մեջ նրանք միմյանց կորմանջե են անվանում, իսկ ուրիշ ազգերի հետ խոսելիս գործ են ածում քուրդ բաոը։ Եթե դատելու լինենք ըստ նրանց լեզվի, որը մի խառնուրդ է թաթարերենի, արաբերենի, հայերենի և, հատկապես, պարսկերենի, այո ՛ , անգամ ռուսերենի, ապա կասկածից դուրս է մնում հայ գրողների այն երկրորդ պնդումը, որ քրդերը ծագում են մարերից։ Սակայն իսլամի առաջացրած Ժողովուրդների տեղաշարժերի ժամանակ և արաբների անընդհատ շարունակվող տիրապևտության օրերին՝ միջին դարերում, երբ ստիպված էին լինում ընդունել այդ աշխարհահռչակ ժողովրդի կրոնը, տարազը և կենցաղը, հայկական և ասորական սահմանամերձ վայրերի իշխանական ամբողջ ցեղեր և գավառներ անցան նրանց կողմը և ձուլվեցին նրանց հետ, որպեսզի գոնե այդպիսով ապահովեն իրենց գոյությունը։ Այն անթիվ ցեղերի մեջ, որոնցից, բաղկացած է քուրդ ժողովուրդը, պարզապես կարելի է տեսնել շատ անուններ, որոնք պետք է վերաբերեն հին Հայկական իշխանական ընտանիքներին, մի բան, որ հենց իրենք ՝ քրդերը չեն ժխտում։ Այսպես օրինակ, Բայազետի և Մուշի փաշայություններում ապրող քրդական ցեղերը, որոնցից առաջինները Սլվանլի, իսկ երկրորդները ՝ Ռոշկի են կոչվում, և երկու այլ ցեղեր, որոնք բնակվում են Մանազկերտի շրջանում և կոչվում են Մանեկի և Մենդեկլի, սերված են հետնյալ հայ իշխանական տներից Սլկունիներից, Ռշտունիներից, Մամիկոնյաններից և
ներխուժեցին
երկիրը և մշտական բնակություն հաստատեցին այնտեղ, այդ անունն ստացան իրենց
Մանդակունիներից: Բոլոր քրդերր մահմեդականներ են և պատկանում են սյունի աղանդին։ Նրանց մոլլաները դուրս են գալիս հենց իրենց ժողովրդի միջից և ուրիշ ոչինչ չգիտեն, բացի Ղուրանը կիսատ պռատ կարդալուց և իրենց կրոնական ծեսերը կատարելուց։ Սակայն նրանց ցեղապետերի մեջ էլ կան մարդիկ, որոնք որոշ վարժություն են ձեռք բերում արաբերեն և թուրքերեն կարդալ գրելու մեջ, իսկ իրենց նամակագրությունը վարում են բացառապես երկրորդ լեզվով։ Իսլամը դավանող ասիական ոչ մի ժողովրդի մեջ մահմեդական կրոնը և դրա հետ միասին արաբական ժողովրդայնությունը այնպիսի անհողդողդ և ամուր հիմք չի գտել, ինչպես քրդերի մեջ։ Անապատի այդ զավակների (արաբների) կերպարանքը, տարազը, ընտանեկան ու քաղաքական կարգերը և սահմանադրությունը, կենցաղը, ամեն տեսակ առաքինություններն ու արատները այնպես են թափանցել այդ կոպիտ թափառաշրջիկ հավատակիցների մեջ, որ հազիվ թե հնարավոր լինի տարբերել քրդին արաբից. հենց դրանից էլ առաջ է գալիս քուրդ ժողովրդի այն համառ կարծիքը, որ իրենք սերվել են արաբներից։ Թեև ներկայումս նրանք էլ արաբների նման բաժանված են վաչկատունների և արտադրողների կամ նստակյացների, սակայն թուրքական իշխանոլթյունը հետզհետե խլել է նրանցից այդ վերջին տուրքը, որովհետև այդ ժողովուրդը սրտի խորքից արհամարհում է այդ կենցաղակերպը և չի կարող իր համար մի ավելի երջանիկ կյանք պատկերացնել, քան ազատ կյանքը բաց երկնքի տակ։ Առաջ, երբ ֆեոդալական կարգերը Ասիայում էլ ընդունված էին, քրդերը Պարսկտստանում, ինչպես և Թուրքիայում համարյա անսահման իշխանության տեր էին և այժմ էլ դեռ նրանց ցեղերից մի քանիսը աշխատում են պահպանել այդ իշխանությունը որոշ տեղերում ՝ իրենց քաղաքական գոյության վերջին շնչին։ Ւրենց արշավանքների և ասպատակությունների ժամանակ այդ ցեղերից մի քանիսը նույնքան սարսափելի էին թե՛ միմյանց նկատմամբ և թե ՛ օտար ժողովուրդների նկատմամբ, թեև նրանք կրոնով ու լեզվով ամուր և սերտ կապված էին իրար հետ։ Ւնչքան նահապետական ու ասպետական է նրանց նիստ ու կացը, այնքան էլ հասարակ մարդը հոգով ու մարմնով ամուր կապված է իր ցեղապետին։ Վերջինիս հեղինակությունը և խոսքը միշտ սուրբ և անդրժելի է հտմարվել առաջինի համար։ Ցեղապետի մի նշանով ամեն ոք պատրաստ էր մեռնելու, ով միայն մարտունակ էր համարում իրեն։ Բավական էր նիայն թեթև արատավորել ցեղի ՝ հաճախ առանձին տնհատի պատիվը, այո, հաճախ նույնիսկ կատակով ասված մի խոսք, որպեսզի մի ամրողջ գավառ հրի ու սրի մատնվեր։ Արյան վրեժը հագեցվում է երբեմն մի ամբողջ ցեղի ոչնչացումով։ Սակայն, չնայած այդ ժողովրդի վայրի և անսանձ բնավորությանը, նրանց մեջ գերակշռում էր և դերակշռում է զուտ ասպետական մի առաքինություն, այն է ՝ նրանց տածած հարգանքը իգական սեոի նկատմամբ։ Մեր կարծիքով, որքան էլ կինը անուշադրության Է մատնված նրանց մեջ և ուղղակի գրաստի դեր Է կատարում, որովհետև ամուսինը, բացի թալանից, կողոպուտից, որսից, ձիավարժությունից, անասուններ և այլ մթերքներ շուկա տանելուց, սենյակում, ինչպես և վրաններում
ուրիշների հետ անգործ նստելուց, զրուցելուց և ծխելուց, ուրիշ ոչինչ չի հասկանում տնային այլ գործերից. այդ բոլորր կնոջ գործն Է, իսկ սա չի Էլ զգում այդ բեռը, ուրախ ու զվարթ տանում է բոլորը և վայելում է ընդհանուրի հարգանքն ու կարեկցությունը։ Գլխավորապես մեծամեծների կանայք են, որ ուրիշ ոչինչ չգիտեն, բացի պարապսարապ ման գալուց։ Նրանք անսահման իշխանություն ունեն իրենց ամուսինների և ո ՛ չ պակաս ազդեցություն նրանց ռազմարշավների վրա, այնպես որ, արյան վրիժառության կատաղի բռնկման կամ մի այլ գժտության պահին, բավական Է, որ որևէ կին խնդրի, կամ հենց տաք կռվի ժամանակ միջամտի, որպեսզի այդ բոլորր, կարծես մագնիսական ուժով, հարթվի։ Բախտավոր կլինի հալածվողը, եթե հակաոակորդր նրա ձայնի փոխարեն լսի նրա կնոջ ձայնը կամ նախ նրան տեսնի։ Եթե վրիժաոությունը ծագի նույնիսկ ընտանիքի թանկագին անդամներից մեկի մահվան հետևանքով, և արյունարբու ավազակների մի ամրողջ ոհմակ պատսպարվի այդ տանը, ապա բոլորն Էլ զենքերը պատյան են դնում և երկու կողմերն Էլ բաժանվում են միմյանցից, որպես բարեկամներ։ Նմանապես այն դեպքում, երբ հանցավորն ՝ ինքը, զգալով իր թուլությունը և իր արյունածարավ թշնամու գերազանցությունը՝ սուրը ուսից կախած, ոչ սովորականի նման թեք, այլ ուղիդ, թևի տակ դրած մի կտոր կտավ, որպես պատան և իբր կատարյալ հպատակության նշան, երևա իր հակառակորդի կամ ցեղապետի տանը, ապա ամեն ինչ մի հարվածով լուծված Է համարվում և եթե նրան որևէ մեկը նվազագույն վիրավորանք անգամ հասցնի, իսկական դժոխք կնկնի։ Նման անազնիվ արարքը պատսպարվածի կամ զղջացողի հանդեպ միմիայն սպանությամբ կլուծվի։ Այդպիսի արյան վրիժառության դեպքեր տեղի են ունենում շատ հաճախ և գլխավորապես սիրո հողի վրա և նշանվածներին աոևանգելու դեպքերում։ Կնոջ անհավատարմության նկատմամբ քուրդն ավելի կատաղի է, քան վագրը։ Թալանն ու գողությունը յուրաքանչյուր վաչկատուն ժողովրդի, հետևաբար և քրդի, իսկական հատկ ությունն են։ Մեծագույն ոճիր է համարվում նախ, երբ մեկը երիտասարդի վրա Է հարձակվում, որը առաջին անգամ թալանի Է դուրս եկել, և ահաբեկում Լ նրան ՝ առաջին փորձնական դասի ժամանակ։ Բայց հարձակվելիս Էլ քրդերն ավելի ազնիվ են վարվում, բան այլ ժողովուրդներ։ Հարձակման ենթարկվածին նրանք հազվագյուտ դեպքերում են սպանում Եթե վերջինս իր բարի կամքով նրանց Է հանձնում ամեն ինչ, ապա պինդ կապում են նրա աչքերն ու ձեոքերը և հեոանում են այնտեղից, հաճախ Էլ նրա համար թողնում են կերակուր և իրենց հին զգեստները, իսկ հակաոակ դեպքում երանք անխնա են։ Հարևան երկրներում, որտեղ նրանց կողոպտած իրերը կարող են հեշտությամբ ճանաչվել, նրանք որոշ խորամանկությամբ են տանում իրենց գործը։ Որպես բարեկամներ այցելում են միմյանց հեռվից, մի երկրի կողոպուտը սահմանից դուրս են տանում, այնտեղ դրամի են վերածում ե ժամանակի ընթացքում իրար մեջ եղրայրաբար բաժանում։ Սակայն բոլոր քրդերը իրենց արժանապատվությունից ցածր ևն համարում մաքսանենգությամբ զբաղվելը, այդ բանր նրանց աչքում մի ստոր արարք է։ Նրանք առհասարակ գլուխ չունեն առևտրի հետ և քաղաքներում ունեն իրենց
մշտական գնորդները, որոնց մոտ նրանք սովորաբար պատվիրում ու գնում են և որոնց ո ՛ չ մի դեպքում ուրիշով չեն փոխարինում։ Ռազմական վարժություններն ու գործերը տղամարդու առաջին և ամենահարգված առաքինությունն են։ Պատանեկությունից սկսած պարապում են դրանցով, և այդ կրքին առիթ են տալիս իրենց վաչկատուն կյանքը և երկրում տիրող խլրտումները։ Ինչպես հեծելազորը, այնպես էլ հետևազորը, աչքի է ընկնում իր արտակարգ արիությամբ, անվեհերությամբ, վճռականությամբ և ճարպկությամբ։ Պատերազմի և ասպատակությունների ժամանակ ձեռք բերած գույքը բաժանվում է համայնորեն և նրանց սխրագործությունների ամենալավ և միակ վարձատրությունն է։ Բայց լեռնամասերում, որտեղ նրանք անց են կացնում տարվա մեծ մասը ՝ յուրատեսակ թմբուկ զարկելով, կազմակերպում են իրենց մոտ նման վարժություններ։ Նույնիսկ սովորարար փոքրիկ, խիզախ քրդական նժույգը նեղություններ կրելու մեջ, կարիքի և քաղցի դեպքում քարքարոտ լեոնալանջերը բարձրանալիս կարծես գերազանցում է իր սանձահարողին և վարողին։ Նրանց կարևորագույն զենքերն են ՝ նիզակը, թուրը, վահանը և ատրճանակը, իսկ հրացանը գործ է ածվում միայն երբեմն երբեմն։ Ռազմադաշտում մեռնելը ամենապատվաբեր մահն է, որը նրանք տոնում են ցնծությամբ և երգերով, իսկ ամենամեծ խայտառակությունը, որ նրանք ողբում են աղեկտուր լաց ու կոծով, այն է, երբ տղամարդը մեռնում է իր ընտանիքի մեջ ՝ բնական
, որպես որոշ չափով անարժան անձի,
ողբում են, որովհետև նա մասնակից չէ իր ցեղի և ժողովրդի պատվին և ռազմադաշտում չի ընկել: Մեծագույն անարգանքը, որ նման դեպքերում կարող է հասցնել մի ցեղ կամ համայնք մյուսին, այն է, որ կանանց վարտիկները հանում են, սակայն առանց նրանց պատիվն այնուհետև շոշափելու։ Նրանց հասկացողությամբ ոչինչ չի կարող գերազանցել նման ոճրագործությանը։ Քուրդն իր խոսքի տերն է, քանի դեո դու նրա հյուրն ես և նրա պաշտպանությանն ես ապավինել. նման դեպքերում նա իր կյանքն էլ չի խնայի, եթե որևէ մեկը համարձակվի ձեռք տալ նրան ապավինողին կամ հյուրին, բայց հենց որ դուրս եկար նրա տնից, արդեն դու քո հյուրընկալողից էլ ապահով չես, որովհետև նա ենթադրում է, որ դու կարող ես ուրիշի ձեոքը ընկնել, հետևաբար քո պաշտպանն ՝ ինքն ամենից առաջ իրավունք ունի քո գույքը սեփականացնելու։ Հյուրասիրությունն էլ պետք է նրա լավագույն առաքինությունը համարել: Մեծամեծները և հարուստները երբեք չեն թողնի, որ իրենց հյուրը առանց ընծայի մեկնի, տան ավագ անդամը չի հապաղի նրան սպասարկելու, նրան ծխամորճ կամ տաճկական ձևով սուրճ մատակարարելու, որ նրանք շատ են սիրում։ Նրանց վարվեցողությունը ամեն մարդու հանդեպ ազատ է, անկեղծ և անբռնազբոսիկ։ Ցեղապետը կամ տան տերը թույլ չի տալիս, որ մարդիկ սողան իր շուրջը ճորտերի նման, ընդհակառակը, յուրաքանչյուր մարդ, վազվզում է, շարժվում, զրուցում և ազատ պահում իրեն, սակայն խորին պատկառանքով տան ավագի և ամենամեծի հանդեպ, որոնց մոտ են գնում ազատ ժամերին արական սեռի մեծ ու փոքրը, օրեր շարունակ ոչինչ չեն անում, բացի զրուցելուց, ծխելուց և սուրճ խմելուց։
մահով։ Այդպիսի մարդու հիշատակը
խիստ
Համայնքի ավագներն էլ իրենց ճաշը և ընթրիքը վայելում են իրենց ցեղապետի մոտ։ Ամեն ինչ մատուցվում Է մեծ պղնձե ամաններով, և ապա ՝ երեք կամ չորս մարդ ձեոքերը մեկնում են ամաններին։ Երբ մի խումբը ուտում վերջացնուլմ Է, ապա մյուսը բռնում է նրա տեղը և կլանում Է ամանների մեջ մնացածը։ Նրանց կերակուրները նման են մյուս ասիական ժողովուրդների կերակուրներին։ Ամենից շատ ուտում են բրինձ, կաթ, պանիր և կարագ։ Ցեղապետի հարգանքը ժառանգական Է և կախում չունի պատահմունքներից կամ ժողովրդի մեծությունից, ինչպես ասիական այլ ժողովուրդների մեջ։ Նա ունի նաև լիակատար իրավունք հրամայելու, այո ՛ , նույնիսկ կյանքի և մահվան վրա։ Այգ ցեղապետները կոչվում են սովորաբար իրենց անունով, կցելով դրան թուրքական աղա բառր, այսպես օրինակ ՝ Սուլեյման աղա, Ավդալ աղա և այլն, բավական զգալի տարեկան տուրք են վերցնում ժողովրդից ՝ բնամթերքով կամ կանխիկ դրամով։ Քրդերը, մանավանդ քրդուհիները, արտակարգ բանաստեղծական տաղանդի տեր են։ Հանպատրաստից նրանք ընդունակ են նոր ոտանավոր հորինելու ՝ նայած առիթին։ Նրանց մեջ բոլորը երգում են, սակայն խմբական ՝ հազվադեպ, այլ միայն մեներգ։ Նրանց մեղեդիները բոլորովին յուրօրինակ են և միայն իրենց լսողությանը հաճելի, և նրանց պարզ երգերի բովանգակությունն են կազմում մեծ մասամբ սերը, կարոտը և պատերազմական անցքերը։ Ցուրաքանչյուր
ներքին նշանները և հատկությունները յուրաքանչյուր քրդի, որը ինչպես մի հայ գրող շատ ճիշտ ասել Է1) , ճանապարհին է, աշխարհ գալիս, ճանապարհին սնվում, ճանապարհին մեռնում, որովհետև նրանք չունեն ո ՛ չ մի տեղ որոշակի գերեզմանատուն և եկեղեցական շենք, բացի նստակյացներից, որոնք սովորություն ունեն օգտվելու թուրքական մզկիթներից և գերեզմանատներից, որտեղ իրենք ապրում են2):
գավառում կարելի Է գտնել անթիվ այդպիսի երգեր, որոնք բնականաբար շարունակում են ապրել ժողովրդի բերանում, բայց առանց գրի առնվելու։ Առնական կեցվածք, չափավոր, վայելուչ վարք, կոպիտ արտաքին, ուժեղ, մկանոտ մարմին, հռոմեական արծվաքիթ, լայն և խայտաբղետ զգեստներ ՝ սրանք են արտաքին և
КУРДЫ ՔՐԴԵՐ <1 8 4 6>

КУРДЫ

К самым загадочным, во всех отношениях, народам принадлежат, бесспорно, курды, населяющие страну между Евфратом и Тигром и почти всю плоскую возвышенность Армении, от Персидской границы до Карсского, Баязидского пашалыков и нашей Карабахской области. Разделенные с незапамятных времен на множество орд и племен, стесненные такими могущественными соседями, как персияне, турки и русские, они не изменили ни своих обычаев, ни языка, ни национальной одежды, ни образа жизни. Сведения наши о происхождении, родстве, распространении и значении этого народа в истории очень неполны, неверны и осно¬ ваны более на преданиях, нежели на фактах исторических, потому что название Курд, сколько мне известно, не встречается ни у одного из древних писателей. Может быть, арабские и византийские писатели, современные крестовым походам, могли бы также доставить любопытные сведения об этом замечательном народе, но я ограничусь, однако же тем, что сохранилось в летописях и историях армянских. Как известно, сочинения армянских писателей, в особенности, историков, заслуживают гораздо более вероятия, нежели летописи других восточных народов, и сведения, передаваемые ими, драгоценны уже потому, что армяне находились в постоянных сношениях с народами, населявшими эту часть Азии; и потому, что только они воспринимали плоды просвещения Египта, Греции, Рима и, позднее, Европы. Исторические сочинения армянских писателей, даже в наше время, высоко ценятся в ученом европейском мире. Не исчисляя замечательнейших историков этого народа, писавших о курдах, я упомяну только тех, которые собрали о них всевозможные сведения, рассеянные в бесчисленном множестве книг, и составили из всего этого одно стройное целое, например: Чамшиан, в своей полной истории Армении, и Индшиндшиан в превосходном географическом описании всей земли и ее жителей. Эти писатели говорят, что курды произошли от мидян, известных под общим названием Марк, и были названы курдами потому, что жили во времена существования древнего

тогда Кордик или Корд и в настоящее время известна под именем Курдистанa) некоторые производят название курдов от
армянского царства, в той части Армении, которая называлась
персидского слова курд (сильный, могущественный), или от татарского гурд (волк), напоминающего страсть этого народа к разбоям. Из этих трех названий, татарское кажется заслуживает всего менее вероятия, потому что почти все курды говорят на татарском языке, как на своем родном, и в то же время, в разговоре с чужеземцем, называют себя гурдами, нисколько не считая это название позорным. Должно полагать, что нынешние курды не что иное, как смесь множества различных a) Чамшиан,т. I, глава 4, стр. 215; также, т. I, глава 10, стр. 1С0; Индшиндшиан, т. 1, стр. 51 ։).

народов, поселившихся в той же стране, где жили курды (о которых говорят вышеупомянутые писатели), принявшие впоследствии их язык, веру, одежду, обычаи и, наконец, слившиеся в один народ. Армянские писатели объясняют это довольно удовлетворительно. Чамшиан говорит следующее: когда арабские (или, как он называет, агарские) калифы уже утратили свою силу и были не в состоянии удерживать в должном повиновении подвластные страны, когда эмиры их уже начали войны за независимость своих областей, из стран, лежащих за Каспийским морем, вышли бесчисленные толпы скифов, называвшие себя турками (как и нынешние татары), прошли через Персию и древнюю Мидию, покорили многие страны и во время пребывания в них переняли обычаи, язык и веру порабощенных ими народов. Многие из них, под предводительством мидийских князей, перешли впоследствии в Армению, а именно в армянские области Кордик и Мокац, поселились в них и были названы курдами; другие же прошли в Месопотамию армянскую (и даже в Ассирийскую), поселились там и от времени до времени позволяли селиться между собою христианам, но только с условием, чтобы они приняли их веруа). Тот же историк говорит в другом месте: когда в четырнадцатом столетии пало царство армянское в Киликии, Великую Армению наводнили два чужеземные народа: мидяне (Марк) и скифы, т. е. курды и татары. Мидяне пришли в Армению в царствование армянской династии Багратуни и жили в нынешних пашалыках: Ванском, Мушском, Багешском и управлялись своими эмирами или беями. Впоследствии они чрезвычайно размножились, распространились в этой стране и потом разделились на многие племена. Они живут и поныне на тех же местах и называются курдами. Позднее поселились между ними также многие племена туркоманские, но общее имя их однако же не изменилось от тогоб) Стоит только вспомнить время появления и распространения исламизма фанатическими его поборниками, мечом и огнем истреблявшими все другие вероисповедания, и беспомощное состояние Армении в те времена, когда византийские императоры, персияне, парфы и арабские полководцы терзали эту несчастную страну, и тогда сделается понятно, почему пожертвованием своей веры и народности многие из армянских князей старались достигнуть высших государственных должностей в а) <Чамшиан>, т. 2, глава 27, стр. 831. б) Чамшиан,т. 3, кн. 6. стр. 418.

Византии, Персии и даже Грузииа), почему, для сохранения отечества и собственной жизни значительная часть народа стала под знамена увенчанные полумесяцем и постепенно принимала язык, образ жизни и одежду своих сильных соседей арабов и курдов, так что впоследствии совершенно слилась с ними, и в настоящее время в названиях племен сохранились следы этого слияния. По древним летописям даже видно, что многие из армянских князей бежали в Курдистан и приняли там имена курдскиеб) . Однако же название Курд никогда не употребляется туземцами, когда они говорят о себе. Курды называют себя Курмандже и производят от арабов или агаров, что имеет также некоторое основание, если рассмотреть все странные сходства между этими двумя народами; действительно, множество арабов переселялось в Курдистан во времена распространения исламизма арабскими полководцами и даже в последние столетия. В пространном армянском словарев), где между прочим объяснены и библейские названия, под словом Марк (т. е. мидяне) упоминается также, что этот народ в древности покорил многие страны и владел большею частью Ассирии; в этой мидо ассирийской стране находился также город Кальманг),или Карман, нынешний Кирманшах, на юго восточной границе Персии, в области, бывшей сначала местопребыванием некоторых курдских племен, сохранивших оттого название Курмандже. Однако же, ни один из курдских князей и ученых мулл (называемых Фааг ки) не скажет нам ничего положительного ни о происхождении этого названия, ни о том, что они имели когда то своих царей и составляли одно независимое, могущественное государство Курды делятся, подобно арабам, на оседлых и неоседлых, то есть, живущих в деревнях и городах и кочующих. Первые занимаются земледелием, промышленностью, торговлею и называются по имени области или округа в котором живут, вторые же существуют только скотоводством. Многие из оседлых курдов называют себя не по турецки, например: живущие в Баязидском пашалыке называют себя не Баязидли, но Сливанли, потому что весь этот округ известен у них под именем Сливан: те, которые живут в Багеше, Муше, Сасуне и проч., называют себя Рошки, а самый округ Рошкан. Эти два многочисленные племени происходят, вероятно, от древних армянских князей. Первое, т. е. Сливанли, от Силькуниев. Родоначальником Силькуниев был Силак,

в Грузии, и многие ханы и паши в Персии и Турции, даже в настоящее время, увезенные туда еше в детстве, обращенные в магометанскую веру и достигнувшие впоследствии высших должностей в государстве. б) Чамшиан,т. 3, стр. 257; также, т. 2, стр, 40]; также, т. 3, стр. 249; также, т. 2, сгр. 6982). в) Стр. 1443). г) Иезекииль, 27 234).

от князей армянских, Морик или Миврикий, Артавазд, Василий I Аршакуни, Лев VI, названный философом и т. д., князья Багратионы
а)Например, знаменитый полководец Юстиниана, Нерсес, и многие из пиззнтийских императоров, происходящие

назначенный правителем Баязидской страны Армянским царем Валарсаком, основателем Аршакидской1 династии в Армении, разделившим всю страну на области и назначившим в них наследственными правителями древних армянских князей. Второе племя Рошки происходит от Роштуни, не менее могущественного вассала Валарсакаа) . Кочевые курды называются также по именам родоначальников своих княжеских семейств, как напр<имер>: Баижинли, Синанли, Бадики, Шарки, Сибки, Силанли, Ришван, Милли, Джалал, Маникли, Мандекли и проч. Последние из них были еще недавно чрезвычайно могущественны, но в настоящее время едва сохраняют тень своей прежней власти над народом. Сибки и Силанли признают главами своими Ибрагим агу и Гуссейн агу: Джалалы из всех курдских племен, живущих между Россией, Турцией и Персией, наиболее известны своеюстрастью к разбою, и кажется происходят также от знаменитых армянских князей. Маникли и Мандекли производят себя также от армян, первые от княжеского рода Мамикониев, вторые от князей Мандакуниевб) Курдский язык состоит из смеси арабских, татарских, персидских, армянских, русскихв) и курдских слов. Он делится на два главные наречия, собственно курдское и так называемое заза2, до того отличающееся от первого, что оно вовсе непонятно курду, который предварительно не учился ему. Наречием заза говорят в Эгнусе3, Тужике, Муше и других округах, но те, которые говорят им, понимают также обыкновенный разговорный язык народа, в свою очередь изменяющийся в выговоре каждого отдельного племени. Суровый, полудикий образ жизни народа и оригинальный характер его вполне выразились в языке этих жителей гор. Слова курда как будто выходят из пустой бочки или скорее глубокой пучины в каких то звуках твердых, неприятных для европейского уха. Нельзя, однако, же не отдать этому языку преимущества перед другими азиатскими языками в том, что в нем очень редко встречаются щипящие звуки, столкновения согласных и нет также непостижимых гортанных звуков, как в языках лезгинском и чеченском. Большая часть слов как коренных, так и сложных, оканчивается на гласные: и, а, е. Почти ко всем именам а) Индшиношиан, т. I, стр. 52. б) Также, т. I, стр. 53. Можно доказать историческими фактами, что действительно в Курдистане осталось много древних родов князей армянских,

даже армяне, оставшиеся христианами, и живущие поныне в Курдистане, поражают каждого путешественника сходством обычаев, одежды, образа жизни и облика с курдами. И в наше время многие из них прославились мужеством, отвагою и воинственностью, так что нисколько не отличались ог курдов. в) Так напр<имер> по курдски жена называется жен, мать мак; бровь брп; куда куде: что не, и проч. Многие глаголы также нисколько не отличаются от русских, стоит только отыскать несколько сог слов равнозначущих и раиюзнучаших на обоих этих языках, чтобы приступить к разрешению многих важных исторических вопросов. Но где средства к изучению этого народа и языка, к обработке этой благодарной почвы, от которой можно ожидать столь много для пользы отечественной истории и языкознания? 1 Տպված է՝ Арзасидской. ուղղում ենք: 2 Տպված է СаСа, ուղղում ենք այստեղ և հետագայում: 3 Հավանաբար ՝ Хнусе.

собственным, даже к названиям других народов, курды присовокупляют окончание о и сокращают их почти вполовину, напр<имер>: Гассан, Шамдин, Аллаверды, и проч. изменяют oни в Гассо, Шамо, Алло. Из этого правила исключаются только имена знатных и скольконибудь значительных лиц, следовательно, обычай этот служит некоторым образом отличием для высшего сословия. Народная поэзия курдов совершила изумительные шаги и достигла возможного совершенства. Каждый курд, даже каждая курдинка, врожденные поэты в душьa) Все они обладают удивительным даром импровизации, поспешно было бы требовать от кочевого народа стройных поэтических созданий, изящных картин и риторических украшений речи. Они воспевают очень просто и не замысловато: свои долины, горы, водопады, ручьи, цветы, оружие, коней, воинские подвиги, своих красавиц и прелести их, все доступное их чувствам и понятиям, прикрашивают сравнениями и стараются еще живее передать все это мелодическим пением, конечно, оскорбляющим немного слух европейца, но драгоценным, как выражение их духовной жизни и образа мыслей чрезвычайно оригинального народа, привыкшего предпочитать свой просяной чурек всем утонченным лакомствам могущественных и просвещенных европейцев. Упоминать ли о том, что эти песни также способствуют более или менее смягчению нравов полудиких горцев и поддерживают в них любовь к отчизне. Курдский певец, приготовляясь к пению, прикладывает прежде всего обе руки к челюстям, крепко схватывает лицо с обеих сторон, так что концы пальцев его касаются ушей, выпрямляется и без дальних околичестей начинает петь без всякого музыкального инструмента (потому что у них вовсе их нет), сначала чрезвычайно громко, на разные голоса, слог: ло, ло... равнозначущий европейскому припеву: ла, ла... и потом начинает примешивать к этим ло слова самой песни. Все азиатские христиане поют при своих пирах и во время разных торжеств татарские песни; но курды, презирающие все, что напоминает им татар (которых они называют аджам), почитают это величайшим унижением. Только в таком случае соглашаются они слушать татарскую песню, хотя так же не без явного неудовольствия, если богатый и знатный персианин или татарин присутствует при том как гость. Молодые люди, девицы и замужние женщины собираются в праздники вокруг палаток, пьют, прыгают, пляшут и беззаботно предаются веселью. Азиатскую зурну (музыкальный

инструмент, похожий на флейту) и барабан употребляют только при свадебном обряде: но пастухи никогда не расстаются со своею любимою свирелью, сделанною из тростника и деревянных a) К сожалению, я должен здесь заметить, что армяне, мои соотечественники, в этом отношении далеко отстали от курдов, невзирая на то, что они воспользовались плодами прссвещения и, следовательно, могут похвалиться большим развитием духовной жизни перед всеми азиатскими народами, в особенности своими соседями. У нас нет народной поэзии, потому что все наши народные песни и сказания были сочиняемы и теперь сочиняются на татарском я ыке. Поэтические произведения этих азиатских трубадуров действительно заслуживают особенного внимания и удовлетворяют требованиям самой строгой критики, но никто еще их не записывал и, как все рапсодии и изустные предания, они с каждым годом подвергаются более и более забвению. Какое сокровище мог бы извлечь из них, изучающий народные обычаи, поверья и сказания, если бы какой нибудь ученый, не жалея ни издержек, ни труда, необходимого для собирания этих драгоценных материалов, постранствовал бы по этому краю.

трубочек; ею разгоняют они скуку одиночества и мастерски управляют огромными стадами овец. Я не могу сказать утвердительно, прикладывают ли женщины руки к лицу во время пения. Впоследствии я сообщу для примера несколько курдских песен в словесном переводе5) Не лишним почитаю заметить здесь, что курды не без основания считают себя одним из арабских племен, если обратим внимание на сходство языка и выговора. В южной Месопотамии все курдские племена говорят на арабском языке как на своем родном и совершенно утратили свой собственный, тот, на котором они первоначально говорили. Хотя подобные явления, вовсе неутешительные, встречаются и в других странах, но истинно удивительно то, что ни один из азиатских народов: ни персиане, ни татары, ни турки, ни сирияне, ни армяне (хотя все они наполнили свой письменный и разговорный язык бесчисленным множеством арабских слов и выражений) не могут говорить так чисто по арабски, как курды. Слова, в которые входят буквы ξξ похожие по выговору гораздо более на карканье ворона и крик верблюда или буйвола, нежели на совокупления звуков человеческого голоса, недоступные для европейца, произносятся совершенно ясно и чисто по арабски только курдами. Можно смело утверждать, что ни один из ревностных фанатических почитателей и поклонников ислама и всего арабского, перечитавших все их книги, исчерпавших всю их премудрость, изучавших этот язык в продолжение всей своей жизни, не постигает с такою легкостью всех особенностей его, как эти дети природы, не видавшие никогда Корана и не имеющие о нем почти никакого понятия. Нет никакого сомнения, что большая часть курдов происходит от арабов. Эта мысль сделается еще очевиднее после описания общих черт их народного характера. Все курды, без исключения, исповедуют магометанскую веру, принадлежат к суннитской секте Шефи и считаются искони отъявленными врагами шиитов. Последователи этих двух сект находятся во взаимной вражде, и суннит почитает величайшею обидой, если в присутствии его называют шиита мусульманином, т. е. правоверным. Сунниты называют ненавистных им татар и персиян одним общим позорным именем Аджам. Начало их раздора и главная причина его то, что они признают двух разных калифов первыми наследниками и наместниками пророка (пей гамбара, т. е. распространителя); сунниты отдают первенство Омару, шииты Алию. Последние утверждают, что Омар своевольно, насилием захватил престол;

между тем как Магомет обещал передать власть свою Алию. Со своей стороны, сунниты называют Мавию великим калифом, но в то же время проклинают Иезида, без жалости умертвив¬ шего имамов Гассана и Гуссейна. В воспоминание мучения этих двух имамов установлены празднества, которые продолжаются одиннадцать дней. Во время трагических зрелищ или мистерий, разыгрываемых поклонниками Иезида, многие правоверные проливают за него кровь, терпят побои и после того в продолжение 40

дней носят траур. Они перетолковывают и с намереньем запутывают историю этого события, чтобы простолюдины не поколебались в своей вере. Каждая из этих сект различно исполняет некоторые религиозные обряды, так, например, шииты молятся только три раза в сутки, по указанию пророка, а сунниты пять раз; перед восходом и по закате солнца, в полдень, вечером и перед сном; первые молятся в присутствии женщин и даже позволяют им во всякое время входить в мечеть между тем как суннит, только лишь увидевши женскую фигуру, или коснувшийся женского платья во время молитвы, десять раз сделает омовение прежде, нежели начнет ее снова, и называет намазбатил (потерявшею силу), если читает ее в присутствии жены своей или служанки; им все равно, молятся ли они в конюшне или мечети, в сообществе или одни, в тишине или прерываемые шумом, разговором и хохотом. Шииты курят и кальяны, даже во время богослужения, но сунниты соблюдают в мечети гораздо более благоговения. Излишним считаю здесь припоминать, тем более доказывать, что молитва магометанина состоит в механическом произношении известных наперед, затверженных отрывков из Корана на арабском языке, о котором не имеют никакого понятия большая их часть. Кроме того, курд не верит, что Ной, Авраам, все пророки Ветхого завета и Моисей были иудеями; никто не в состоянии убедить их, что они не были арабами. Доказательства для них не существуют, и они остаются при мнении, что Библия, Псалмы Давида и Евангелие также, как и Коран, упали с неба. Фанатизм их доходит до того, что они почитают предшественников основателя их религии наследниками Христа; говорят, что все пророки появлялись на земле после сына божия и что Магомет был последним пророком, которому предназначено исполнить и довершить все, что было определено законами и волею Высшего провидения или начато Спасителем рода человеческого. Кто сомневается в правдоподобии их рассказов называют они язычником, еретиком, отступником, дьяволом. Сунниты же почти все это опровергают. У курдов, как и вообще у всех магометан, есть свои муллы, избираемые всем обществом. Должность этих мулл состоит в чтении и толковаиии Корана, хотя они читают его так же, как медведь в известной

а) Басня эта гласит следующее: какой то искусник похвалился, что умеет научить чтению даже животных. Знаменитейшие педагоги, вероятно, стали бы при этом в тупик. Но ларчик просто открывался! Учитель взял большую книгу, положил между листами ее изюм и разные сласти и указал молодому медведю, своему ученику, на первую букву, прикрытую изюмом, и таким образом изучил с ним всю эту книгу от начала до конца. Но так как во время публичного испытания учитель заблагорассудил не украшать буквы и страницы сластями, то избалованный ученик не переставал перелистывать книгу и ворчать про себя, вероятно, негодуя на обман. Разумеется, зрители принимали все это за чтение и соглашались, что действительно можно выучить медведя читать. Если бы изучение каждой науки было так сладко и легко! б) В доме Ибрагим аги, главного начальника и предводителя племени Сибкн, сына знаменитого и могущественного Сулейман аги, о котором буду говорить далее, видел я, как отец учил своего 11 летнего сына арабскому языку. Курды высшего сословия охотно посылали бы своих детей в наши училища6) для того, чтобы изучать русский язык.
армянской баснеа). Но муллы не единственные ученые и грамотеи; князья и высшее сословие курдов также занимаются чтением и письмом, хотя обыкновенную переписку всегда ведут на турецком языкеб)

Трудно найти в настоящее время между народами всего земного шара столь патриархальную жизнь, со всеми ее добродетелями и недостатками, преимуществами и невыгодами, как жизнь курдов, нисколько не изменяемую столетиями. Ни один закон, в буквальном смысле слова, не считают они такою неприкосновенною святынею, как древний обычай. Голос старшего в семействе и владетельного князя в народном собрании, составляют для них лучший, ненарушимый закон. Никогда не бывало примеров, чтобы духовенство или какие нибудь фанатики воспламеняли курдские племена и заставляли их вести несправедливую войну с соседними народами. Они не допускают своих мулл ни к каким общественным делам и ограничивают их деятельность богослужением. Разумеется, курды должны покоряться законам страны, в которой живут, однако же, все их обычаи остаются неприкосновенными, если они выплачивают своевременно подати и повинуются лицам, назначенным правительством. Подобными преимуществами пользуются они в стране, принадлежащей России. Напротив, в Турции есть много племен, которые не признают над собою никакого начальства и еще более таких, которые считаются подвластными султану только потому, что присылают ему в известное время года небольшую подать, хотя имеют свое управление, свой суд и расправу. Конечно, этой свободой более пользуются племена кочевые, имевшие еще недавно на своей стороне то преимущество, что оседлые жители должны были давать им прибежище в своих деревнях, дрова для отопления и корм для скота в продолжение целой зимы. Взамен всего этого, на них лежала военная повинность; они должны были выставлять милицию по первому призыву князей. В Русской Армении кочевые курды обязаны продовольствовать себя и скот свой за деньги. Курдов можно было бы назвать рыцарями востока в полном смыс¬ ле слова, если бы они вели жизнь более оседлую. Воинственность, прямодушие, честность и беспредельная преданность своим князьям, строгое исполнение данного слова и гостеприимство, месть за кровь и родовая вражда, даже между ближайшими родственниками, страсть к грабежу, и разбою и безграничное уважение к женщине вот добродетели и качества, общие всему народу. Курды заставляли некогда трепетать могущественных царей и ханов. За малейшее оскорбление их чести, за какуюнибудь насмешку над одним из князей нередко восставали целые племена и жестоко отмщали обидчику. Древние укрепленные замки и непро ходимые ущелья Армении были их крепостями,

притонами и сборными пунктами, из которых они производили свои набеги, в которых они делили между собою награбленную добычу. Впрочем, в наше время нельзя обвинять в разбое все племена курдские, живущие между Россией, Пер¬ сией и Турцией. Грабежом занимаются преимущественно джалалы: они не знают оседлой жизни, живут зимою в развалинах замков по южному склону Большого и Малого Арарата; остальную же часть года скитаются повсюду шайками в пять человек или поодиночке и производят грабежи, разбои и убийства. Они находят во всякое время и повсюду сообщников, убежище и помощь. Если турецкий джалал хочет ехать в русские владения для грабежа, то за долг почитает заранее предуведомить о том своих

друзей или родственников, живущих в русских пределах, приезжает в гости и живет у них, пока не найдет удобного случая для исполнения своего намерения. После того он возвращается в Турцию с своею добычею, увозит ее туда, где никто не может отнять ее, продает и почитает первою обязанностью отослать своему сообщнику часть выручки за награбленное. Джалалы ненавидимы и преследуемы всеми курдами, в особенности племенами Сибки и Силанли. В 1840 году разбои их до того усилились, что персидский военный министр Амирнизам принужден был выслать для их усмирения несколько сильных отрядов конницы. Они избавились, однако же, от заслуженного наказания посредством разных хитростей, обманов и обещаний: оставить свое любимое ремесло; но едва освободились от опасности, как уже прославились новым подвигом, разбитием каравана в Баязидском пашалыке, причем убили несколько человек и взяли огромную добычу7). Переговоры по этому делу между Турцией и Персией, как мне говорили, еще поныне не окончились. Если их начинают теснить в одной стране, они перебегают в другую соседнюю и, таким образом, всегда избавляются от наказания. Но в прошедшем году8) все три державы решились положить предел этим беспорядкам. По нашим понятиям, этот разбой считается преступлением; но курд смотрит на него как на молодечество, и никогда не нападает на жилище, не вломится ночью в дом и не станет стрелять из за куста в прохожего, по обыкновению татар, если только он решается на убийство не из мести; если он успевает отогнать скот, то вполне удовлетворяет своей страсти к разбою и никогда, ни в каком случае не убивает без нужды, если только может пощадить. Того, кто добровольно соглашается отдать им свою собственность, раздевают они до рубашки, завязывают ограбленному глаза, крепко связывают ноги и сами уезжают в места более безопасные. Часто также отдают несчастному свое старое платье и снабжают съестными припасами на несколько дней. Курдский разбойник воспользуется удобным случаем ограбить даже своего старого знакомого; и в то же время выедает только середину хлеба, оставляя края, если обедает у незнакомого ему человека, следуя своей поговорке: не нападай на того, которой может показать края хлеба съеденного тобою. Никто также не запомнит, чтобы какой нибудь курд был обличен в провозе контрабанды;

заменяют у них

присутственные места; она доступна всем: и старшему и малому, и богатому князю и бедному простолюдину. В ней рассуждается о делах общественных, целый день говорят, болтают, курят, пьют кофе; князья, люди значительные и старшие по местам, сидят на коврах, а молодые стоят, прислонясь к

судилища, сенаты

они презирают это занятие, хотя живут большею частью на границах и в неприступных местах; перевозом контрабанды занимаются только татары пограничных селений. Грабежом и разбоем занимаются только простолюдины, но князья и все высшее сословие считает это величайшим унижением, и может быть образцом патриархальных добродетелей и рыцарского благородства. Раздоры между племенами всегда прекращаются старшинами и князьями, так что палатка или дом старшины
все
и

стенке. Даже младшие сыновья старшины деревни не имеют права сидеть в присутствии стариков и должны приготовлять кофе или закуривать трубки. Когда старшина сделает знак, что хочет выйти из палатки, все молодые люди бросаются к нему на помощь, один схватывает его за руку, другой просит облокотиться, третий надевает ему на ноги туфли; если же он снова входит, все сидевшие тотчас же приподнимаются со своих мест и садятся только тогда, когда старшина уселся на своей подушке. Впрочем, обычай этот существует вообще на всем востоке и более или менее строго соблюдается в Персии и Турции. Кроме того, у курдов так же, как и у турецких армян, пожилой человек по входе в палатку берет только руку старшего члена в семействе, а другую руку прикладывает ко лбу; если же входящему не более двадцати лет, то он должен обойти всех старших по порядку и униженно облобызать им руки;.они же должны поцеловать его в голову и встретить приветствием, равнозначащим нашему: добро пожаловать! Что же касается беспрерывных сборищ у князя, то это нисколько неудивительно, потому что они также необходимы там, как рестораны в Париже. Мне рассказывали, без всякого преувеличения, что у многих князей, считающихся начальниками племен, съедается от 40 50 баранов, более 3 пудов риса и выходит по нескольку фунтов кофе и табаку, в один день, потому что гости обедают и пьют кофе по нескольку раз в день; но общество вознаграждает все это с излишком богатыми подарками в праздники. Все курды едят обыкновенно три раза в день: рано утром, в полдень и вечером; но для гостя они готовы накрывать на стол и обедать во всякое время, почитая за долг есть вместе с ним, хотя бы кончили свои обед за несколько минут. Потому то каждый европеец, привыкший обедать в известное время, будет всегда поставлен в чрезвычайно затруднительное положение в доме азиатца и, наоборот, каждый азиатец будет голодать в доме европейца. Обыкновенный обед курда состоит из плава или плова, любимого восточного кушанья; говядины, мелко изрубленной, перемешанной с рисом, луком, перцом, моченой в молоке, потом скатанной в шарики и вареной в рисовом супе9); шашлыка, сыра и кипяченого молока. Все эти кушанья приносятся перед обедом в больших медных блюдах и ставятся посередине стола или перед гостем; по омовении рук, все садятся за стол и, разумеется, начинают брать все это природными своими вилками, т. е. руками. С одного блюда однако же могут есть только трое. Когда

пообедает семейство господина и гости, за тот же самый стол садится прислуга и встает уже только тогда, когда все блюда пусты. В некоторых местах прислуга обедает также отдельно. После обеда снова начинается омовение рук и питье кофе. В доме богатого и знатного курда женщины вовсе невидимы, даже невозможно увидеть ни одной женской фигуры в окно или в дверь, таинственные отверстия, так часто облегчающие доступ к женщинам у других народов. Напротив, простолюдины держат прекрасный пол не в таких ежовых рукавицах и позволяют им быть более свободными в обхождении

с европейцами. Во время моего путешествия по Курдистану меня окружила однажды толпа женщин разных возрастов с угрозами, криками за то, что я позволил себе дотронуться до покрывала девушки. В одно мгновение самые злые фурии, старухи, обступили меня со всех сторон и, вероятно, растерзали бы на части, если бы не подоспели конвоировавшие меня казаки, вооруженные нагайками, приводящими в ужас самую отважную курдинку10) Курдам вовсе неизвестны надутые, вообще неестественные и в высшей степени пошлые приветственные изречения, употребительные почти у всех азиатских народов. Никогда не услышите вы от них этих льстивых татарских и персидских выражений, даже при встрече самого знатного гостя. Они не решатся сказать: «Я пыль твоих ног!», или «Вся моя душа навеки рабыня твоя» но скажут гостю коротко, просто и без ма¬ лейшей лести: «Ты наш брат, ты наш ага, наше око. Да будет дружба наша долговечна, сохраним ее навсегда». Убить барана в честь приезда гостя каждый хозяин почитает своим первым долгом так же, как не согласится никогда отпустить приезжего без подарка и отдаст ему лучшую свою лошадь или свое заветное оружие по первой просьбеа) У курдов, как и у всех азиатских народов, на долю прекрасного пола приходится чрезвычайно страдательная роль, но, как я заметил выше, женщины низшего сословия обращаются с европейцами довольно свободно и приветливо, если только знают, что их не могут видеть ни старухи, ни мужья. Перед иностранцем они нисколько не смущаются и никогда не закрывают лица. Курдинки часто выходят замуж на одиннадцатом году от роду, но ни один брак не заключается без подарков. Как и на всем востоке, когда родители и родственники невесты изъявят свое согласие, отец жениха обязан послать им богатые подарки. Когда обе стороны кончат обычные переговоры, призывается мулла, и жених уплачивает кабин за невесту. Свадебный обряд не обходится без азиатской музыки. Свадебные пиры оживляются обыкновенно плясками, похожими на русские хороводы. Только богатые и знатные люди позволяют себе иметь двух жен в одно время, но не меняют их так часто, как шииты. Жены князей и старшин любят щеголять и одеваются с большим вкусом, ходят в дорогих

обыкновенно весь день в бездействии, окруженные толпою невольников и невольниц; напротив, жены простолюдинов исполняют все тягостные работы, домашние и полевые. Они ткут, вяжут, шьют, рубят дрова, носят воду, навьючивают катеров, а) Когда я был первый раз в гостях у Ибрагим аги, начальника племени Сибки, то хозяин хотел подарить мне прекрасную лошадь, несмотря на то, что сам он уже находился в крайней нужде и был лишен всех доходов со своего владения. Разумеется, я отказался от подарка под различными предлогами и постарался изъявить благодарность и уважение к нему каким то незначительным подарком).
шелковых платьях, украшают грудь и голову множеством драгоценных камней, золота, серебра, жемчуга и проводят

разбивают и складывают палатки, доят коров, делают сыр и масло, словом, не имеют ни минуты отдыха. Курдинка вечно занята, делает из шерсти прелестнейшие ковры, одеяла, мешки, переметные сумы и множество других мелочей; сама составляет краски для шерстей и притом всюду успевает, всегда весела, приветлива, гостеприимна, здорова, но редко можно встретить между ними красавиц. Им опасно показывать или дарить, даже для шутки, конфеты, игрушки и разные безделки, потому что они непременно ищут после того случай достойным образом отблагодарить за подарок, что не всегда безопасно. Одежда их обыкновенно очень незамысловата и состоит из платочка, большею частью белого или красного цвета, небрежно повязанного на голове; из двух длинных рубашек, грубой ткани, с разрезами посреди груди, пояса и таких же шаровар, как у татарок. Волосы, распущенные по спине, убирают мелким, дешевым жемчугом или кусочками какогонибудь металла и не знают никакой обуви, потому что ходят босыми даже в сильные зимние морозы по каменистым горным тропинкам и по раскаленному степному песку. От этого образа жизни, сурового, полного трудов и лишений, лица их принимают какой то странный, темно серый цвет и большие черные глаза хотя не теряют своего блеска, но впадают и взгляд их производит неприятное впечатление; между тем, как лица курдов высшего сословия выражают всегда кротость, нежность и благородство. Женщины, подобно воинственным амазонкам, отличаются также храбростью и неустрашимостью; одетые и вооруженные, как мужчины, они принимают иногда участие в сражениях и следуют за мужьями на войну. Курд называет жену, и вообще всякую женщину, любимою лошадью и самым послушным животным. Он говорит, что не должно оставлять их без попечения, что ими нужно дорожить; но никогда не опускать поводья, всегда держать в узде, чтобы они не забылись и не упот¬ ребили во зло снисходительности; если же случится такое несчастье, то расправа с ними должна быть короткаa). Оттого то чистота их нравов удивительна, хотя курдинки ходят на свободе, в поле, для исполнения самых трудных работ, приносят воду и вместе с детьми возят дрова из леса. Для усовершенствования и продолжения благородной

родственников или постороннего человека, отличающегося красотою и хорошим телосложением, приглашают к себе и просят занять свое место. Курд почитает за стыд исправлять какую нибудь работу даже в своем доме; если же он принадлежит к кочевым племенам, то смотрит только за своим стадом или пасет чужие. Они нанимались прежде в военную службу и занимались исключительно грабежом или разбоем. В настоящее время большею частью занимаются продажею излишка продовольственных припасов или изделий своих жен в ближайших городах и a) Мои читательницы, привыкшие к образу мыслей европейцев, найдут, может быть, это сравнение слишком грубым, но я только повторяю слова курда.
породы князья курдские и вообщелюди высшего сословия прибегают к странной и вар¬ варской проделке: они выбирают

вырученные деньги покупают оружие, одежду для себя, домашнюю утварь и проч. Вся мужская одежда покупается на базарах у армянских купцов, так что курд не позволит жене сшить для себя даже простой куртки. Кочевой курд не имеет ни малейшего понятия о счете, и потому нередко можно видеть, как, собравшись в кучу перед лавкой армянина, они считают общими силами вырученные деньги. То пальцем, то маленькими камешками, заменяющими у них счеты, обладатель нескольких рублей стапается счесть свое сокровище, и не малого труда стоит ему перевести русские монеты на азиатские, которые ходили прежде и до сих пор еще не вышли из употребления. Для этих счетов в каждом городе живет курд, к которому прибегают все продавцы и через него уже получают деньги от покупателе и. Никогда не наймется курд в услужение или в лавку к татарину, и единственный народ, к которому они имеют большое доверие, это армяне; впрочем, отнюдь не персидские, но только турецкиеа) 3има самое ненавистное, самое скучное для них время года,отнимающее у них свободу, заключающее в душные балаганы, в которых они живут вместе с коровами и лошадьми, наконец, отнимающее единственное удовольствие: дышать свежим горным воздухом. Впрочем, привычка их к холоду истинно изумительна, потому что в самую ужасную непогоду, в самые жестокие морозы,'при 20 25° Реом<юра> ходят они, каки всегда, босыми, с голыми коленами, грудью и руками. Лекарей и медицины они вовсе не знают, и все местные болезни излечивают старухи посредством различных трав; раны же лечат они так же искусно, как все горные азиатские народы. В старости они также веселее и бодрее наших двадцати летних юношей. Старики от 120 130 лет между ними не редкость, и большая часть их достигает глубокой старости. Курда можно отличить с первого взгляда и по мужественной, важной и полной выразительности осанке, наводящей в то же время невольный страх; по его гигантскому росту, широкой груди, по богатырским плечам. Кроме того, отличительные черты курда: сутуловатость, цвет лица как у кафра, большие огненные глаза, густые брови, высокий лоб, длинный согнутый орлиный нос, твердая походка, словом, все принадлежности древних героез. Их чалмы почти всегда ярко красного цвета, обвернутые в несколько пестрых платков, яркие куртки, вышитые шелковыми или шерстяными шнурками

на
(потому что длинную турецкую одежду носят только знатные), и широкие белые шаровары придают много величия наружности, которая вполне выражает благороднейшую черту курда чувство собственного достоинства. Любимое оружие их пистолет, сабля, щит, карабин и метательное копье на гибкой тростниковой палке, украшенное с одного конца густым пером, черным как смола; это а) Удивительно, ч го армяне умели приобрести своею способностью к торговле такое уважение и привязанность не только суннитов, но н шиитоа, злейших врагов христианства, что и те и другие охотнее ведут дела с армянином,
нежели с своим единоверцем. Например, шиит во время путешествия никогда не остановится у суннита, в особенности, если везет вещи ценные или деньги; но всегда выпросит квартиру у армянина, и только тогда будет уверен, что находится под безопасным кровом.

копьесамое смертоносное оружие в ловкой и привычной руке курда. Длинноствольные ружья употребляют они очень редко. Итак, выбор их оружия рассчитан, основан на личной храбрости и предпочтении системы наступательной. Лошади их малы ростом, но чрезвычайно отважны, терпеливы и неутомимы в езде по горам и в набегах. Те же качества находим мы и в курде, когда взглянем на него в кругу семейства или в мирное время; мы увидим тихого, кроткого человека, но тот же самый ягненок делается львом на поле брани. Полк курдов, в полной парадной одежде и вооружении, поспорил бы в красоте с любым гвардейским кавалерийским полком. В то время, когда они жили совершенно независимо и знали только право сильного, у них было также что то вроде нашей кавалерийской трубы. При первом звуке ее, в одно мгновение все были готовы к бою и только ждали дальнейших приказаний своих князей, которые имели безусловную власть над жизнью и смертью своих подданных. Этих князей было всегда очень немного и только они имели право разбивать арабские шатры, отличавшиеся от других, обыкновенных, белым цветом и особенною формой; такие шатры были знаками высшей власти, равносильными порфире европейских государей. Это обстоятельство подтверждает некоторым образом наше мнение, что большею частью курдские князья происходят от арабских. В пашалыках Эриванском (прежнем12), Карсском и Баязидском только родовые князья племен Сибки и Силанли имели право разбивать белые шатры. Чтобы ближе познакомить читателя с характером этого замечательного народа, я почитаю не лишним привести здесь несколько примеров, ярко обрисовывающих нравственную сторону курда. Самая варварская и в то же время благородная черта их это месть за кровь. Причинами ее бывают обыкновенно убийство родственника, личная обида, похищение девушки из отцовского дома, что случается довольно часто и, наконец, неверность невесты жениху. За подобные обиды не только семейства, но даже целые племена ведут между собою кровавую вражду, которая, разумеется, кончалась бы совершенным истреблением той или другой партии, если бы сама природа не внушала этим полудикарям спасательного средства для сохранения своих созданий. Курд считает неприкосновенным своего врага, если, избрав благоприятную минуту, он успеет вбежать в его собственный дом, в жилище муллы или князя начальника племени и закинет саблю за спину, или опутает себе руки поясом, что почитается знаком

этого священного обычая считается величайшим унижением, и еще не бывало примера, чтобы курд нарушил долг хозяина, называемым им одшаг, и убил или ранил своего кровавого врага в таком беззащитном положении; в противном случае, нарушитель вооружает против себя все племя, к которому принадлежит. Благородство их до того возвышается в подобных случаях, что хозяин дома скорее согласится вести своих соплеменников в кровавую вражду с другим племенем и лишиться всех родственников, даже всего имущества, нежели выдать того, который ищет убежища в
полной покорности и сознания, что жизнь свою он отдает во власть врага, и неисполнение

его доме, хотя бы он был христианин или татарин. Если курд дает честное слово, возьмет на сохранение чужую собственность или даст обещание сохранять поверенную ему тайну, то скорее пожертвует своею жизнью, нежели согласится прослыть вероломным. Их уважение к женщинам, даже христианкам, достойно удивления и подражания. Даже при набегах на неприятельские владения они отличаются своим кротким и нежным обхождением с женщинами. Даже невольниц, взятых во время войны, не решаются никогда брать замуж без их согласия. В подобных случаях в особенности похвально поведение князей. Так например, князь Гуссейн ага, начальник племени Силанли, 100 летний старец, живущий в настоящее время в Карсеа), по время персидского похода в 1825 году,13) взял в плен двух молодых девушек, дочерей армянского купца, перевез их в Баязид и обращался с ними очень почтительно в продолжение целого года, намереваясь снова возвратить их родителям или родственникам. Но когда не нашлось ни тех, ни других, вероятно, потому что городок, в котором они жили, был предан мечу и огню, Гуссейн ага призвал одного из богатейших Баязидских армян и в присутствии его спросил этих девушек, согласны ли они быть его женами. Обе сестры отвечали ему, что согласны. Не удивительна ли эта рыцарская черта в полном смысле слова в полудиком горце! И здесь, как во всем, есть исключения, но их очень немного. Армянин Арцапци1 Манук прославившийся в Баязидском пашалыке и любимец паши, своею храбростью и геройскими делами обратил на себя такое внимание персидского, турецкого и, позднее, русского правительства, что начал играть довольно важную роль в последнюю персидскую войну. Персидский губернатор Эривани, Гуссей хан сардар, несколько раз начинал с пашею переговоры о выдаче Манука, как человека явно бывшего на стороне России и неоднократно ходившего к русским лазутчикам. Паша, зная какой позор может навлечь на себя исполнением воли своего могущественного соседа, постоянно отказывал Гуссейну и только старался на время удалить от себя любимца, но все было напрасно. Отчаянный сорванец не слушал никаких убеждений и принудил, наконец, своего покровителя прибегнуть к следующей мере. Он был послан к вышеупомянутому начальнику племени Силанли, Гуссейн аге, который находился в то время под покровительством Персии

как лучший охранитель границы. Предлогом этого послания было письмо, в котором заключалось строжайшее повеление выдать подателя его персидскому правительству или избавиться от него другим, легчайшим способом. Посланный, без малейшего подозрения, доставил это письмо по принадлежности: начальник племени хладнокровно прочел его и объявил Мануку план вероломного его покровителя. «Неужели я решусь навлечь на себя гнев божий, воскликнул Гуссейн ага, а) Прежде он жил в Эривани. 1 Տպված է՝Артзабзи, ուղղում ենք։

неужели я соглашусь погубить невинного, бесчестно лишить жизни героя, с которым столько лет делил хлеб соль!». И несмотря на свою зависимость от Персии, он решился во что бы то ни стало сохранить жизнь несчастного; но желая избегнуть последствий явного ослушания, он приказал своим людям окончить это дело так, как угодно паше, и между тем, отправил вперед, в то ущелье через которое должен был возвращаться Манук, человек тридцать преданных курдов, которым дал особенное наставление. Манук поехал прежнею дорогой в Баязид, но едва в ущелье завидел толпу курдов, остановился, позволил им подъехать ближе и спросил: «что вы хотите со мною делать?». Курды, не отвечая ни слова, положили на землю оружие и дали ему дорогу, желая показать тем, что они не думают нарушать долга гостеприимства. Цель этой проделки состояла в том, чтобы можно было извиниться перед пашей, и впоследствии сказать ему: всевозможные меры были приняты нами, но Манук поехал по другой дорогеа) . Такими же характеристическими чертами и геройскими делами изобилуют рассказы о князе

племени Сибки, Аудал аге, слышанные мною от очевидцев. Но еще более прославился сын Аудала Сулейман ага. Ван, Тавриз, Баязид, Эривань и Арзерум трепетали при одном имени этого героя наездника. В одну ночь он разбил наголову турецкую 15000 ую армию, имея не более 200 курдов под своим начальством. Эта сшибка произошла на северо восточном склоне Большого Арарата и после того, мне рассказывал подробности сам предводитель турецкого войска. Джафар хан Хойский1 , убежавший впоследствии в Россию и недавно14) скончавшийся в Елизаветополе. Конечно, начальник курдов умел притом воспользоваться всеми выгодами местности и заранее принять умные, дальновидные меры для затруднения неприятеля при отступлении. Нападение его было внезапно и чрезвычайно быстро; все выходы из ущелья еще с вечера были заняты и на дороге сделаны завалы так, что, когда по условному знаку отборная дружина Сулеймана бросилась на турков, они смешались и в ночной темноте начали рубить друг друга, между тем как метким пулям и копьям горцев оставалось только довершить поражение. Леонид нашел себе здесь достойных подражателей. Впрочем, все геройские дела Сулеймана аги носят на себе печать гениальности и самобытности. Однажды герой этот, в присутствии последнего персидского

губернатора
хан сардара,
храбростью и
кочевого татарского племени Заман хана2 в том, что он переманивает к себе подвластных ему курдов и старался показать всю несправедливость его поступков. «Молчи, курдский осел! возразил ему Заман хан с убийственным презреньем, что ты кричишь по пустякам и без пользы!» «Пусть а) Однако же впоследствии Манук, несмотря на просьбы и убеждения Балил паши удалиться из его области, по крайней мере на время, до окончания Персидской войны, был внезапно схвачен в самом Баязиде тайно подосланными персианами, обезоружен и умерщвлен без всякой пощады. Еще поныне показывают то место, па
ему офицерский чин. б) Это самое обндние бранное слово и самая священная клятва у всех азиаских народов. 1 Տպված է` Егойский, ուղղում ենք; 2 Տպված է՝Саман хан, ուղղում ենք այստեղ և հետագայում:
и начальнике
Эривани Гуссейн
начал упрекать известного своею
жестокостью предводителя
котором он был убит так изменнически; все курды не перестают питать глубокое уважение к его памяти. Наше великодушное и милостивое правительство, в знак благодарности за службу отца, назначило сыну его ежегодную пенсию и пожаловало

голову мою накроют платком моей жены, если я прощу тебе эти слова»б) отвечал ему обиженный. Дейсгвительно, вскоре после того он оставил свои владения и убежал в Турцию. Гуссейн хан пришел в отчаяние при известии об этом побеге и отдал Заман хану строжайшее приказание ежеминутно охранять границы Эриванской области. «Старый волк придет к нам рано или поздно и не забудет отомстить за обиду», сказал он, поручая своему вассалу значительный конный отряд в 1500 человек для прикрытия границ. Но через несколько месяцев старый волк явился с 500 преданными и неустрашимыми курдами, рассеял все неприятельское войско и начал повсеместное опустошение, потому что татар велено было убивать без всякой пощады, а курдов, перешедших к татарам, грабить и брать в плен. Заман хан, повсюду преследуемый, наконец, бежал и спрятался в доме какой то старухи, в яму (тонир), в которой курды пекут хлеб. Иезид из свиты Сулеймана узнал об этом и с угрозами начал допрашивать старуху, которая, разумеется, показала ему на яму, продолжая уверять, что не знает куда скрылся хан. Через несколько минут иезид принес своему начальнику в подарок голову Заман хана. Сулейман долго катал ее по земле, не переставая приговаривать: «Вот как курдский осел наказывает своих врагов». После другого сражения молодой человек из простых курдов, находившийся в свите этого князя, нашел два пистолета, осыпанные бриллиантами, оправленными в золото, и не менее драгоценную саблю. Еще не успел он оглянуться, спрятать свою добычу или предложить ее своему начальнику, как один из его товарищей начал отнимать у него драгоценную находку. Сулейман увидел это издали, приказал собрать все свое войско, раздеть этого молодого человека и его соперника до рубашки, взаимно поменяться обоим одеждой и, когда оба оделись снова, собственноручно отдал настоящему обладателю пистолеты, перекинул ему через плечо саблю и сказал, обратившись к своему войску: «Не золота и не драгоценности, но храбрости и мужества должен я требовать от своих воинов. Но если бы я присвоил себе собственность этого юноши, то потерял бы его как воина. Пусть молодая грудь его будет украшена этим золотом, тогда я потребую от него за то новых, лучших подвигов». И в то же время он приказал прогнать соперника его со стыдом и срамом. Однажды он наткнулся на засаду, войско его было внезапно атаковано превосходнейшими неприятельскими силами и разбито наголову. Тщетны были просьбы

и угрозы, ничто не могло остановить бегущих. Он расстрелял уже все заряды и, со всех сторон, теснимый неприятелем, должен был очишать себе путь копьем, полагая всю надежду на быстроту своего коня. Первый раз в жизни случилось герою испытать несчастье. Молодой арнаут уже почти настигал его, когда он начал бросать на землю свое драгоценное оружие и золотые бляхи, которыми была унизана его грудь; разумеется, преследовавший его не вытерпел, соскочил с коня, чтобы удовлетворить свою жадность, и пока пустился снова в погоню, Сулейман был уже далеко, своротил

на поле, усеянное чалтыком, только что затопленное водою, и отнял таким образом у турков последнюю надежду схватить знаменитого предводителя курдов. Его возвращение изумило всех, никто не хотел верить, что он действительно разбит. Но он рассказал откровенно о всем случившемся и постарался тайно, разными обещаниями заманить к себе того арнаута, который преследовал его упорнее других. Арнаут явился к Сулейману, который представил его своим воинам и родственникам как победителя, осыпал самыми лестными похвалами, наградил деньгами и отпустил со следующими словами: «Теперь, молодой герой, иди к себе и всегда старайся также поступить с храбрыми воинами как Сулейман ага поступил с тобою, и тогда ты достигнешь такой же славы, какой я достиг». Можно было бы привести еще множество анекдотов и характеристических черт, отличающих курдов от всех соседних им народов, не исключая даже арабов и турок, но уже пора упомянуть о замечательнейшем из курдских племен, известном своим поклонением дьяволу, я говорю об иезидах15) . По нравам, обычаям и домашней жизни они нисколько не отличаются от курдов; только брачные союзы их имеют ту особенность, что большею частью заключаются не добровольно. Здесь остался еще обычаи средних веков увозить невесту. Я сам был тому свидетелем. Молодой курд влюбился в дочь своего соседа, не обращавшую на него никакого внимания, потому что родители ее не соглашались на этот брак. Влюбленный не переставал, однако же, надоедать своей возлюбленной и, наконец, попросил предупредить брата, что через несколько дней увезет ее, думая, что брат будет помогать ему. Но вышло иначе. Брат ее также не любил соседа и решился подшутить над ним; переодевшись, пришел однажды вечером к влюбленному и дал знать, что наступила удобная минута похитить сестру. Полудикий Вертер не замедлил исполнить предложенное, увез, но во время дороги свято сохранял обычай всех азиатских народов, воспрещающий жениху говорить с невестой. В ту же ночь он приехал со своей драгоценной добычей к знакомому князю, начальнику одного из соседних племен, и взял с него обещание, что на другой же день над ним исполнится обыкновенный обряд. Но как же велико было изумление несчастного жениха, когда после обряда он снял покрывало и узнал, что соединен браком с какою то уродливого

старухой из прислуги своего соседа. Но теперь уже нет тех курдов, которые были лет тридцать назад. Народ этот заметно теряет свой воинственный дух, и напрасно песни воспламеняют их жажду к войне или обещают бессмертие героям. Курд уже занят другим. В настоящее время только по привычке оплакивают они тех, которые умерли дома, на постели, а не на поле брани: им уже все равно, будут ли плакать или радоваться, пировать и стрелять над могилой умершегоа) Миновали уже те времена, когда они говорили: нам стоит только а) Еще недавно у курдов был обычай: плакать и изъявлять ужаснейшую печаль при погребении того, который умер дома, и, напротив, праздновать смерть убитого во время сражения как величайшую радость, чисто спартанский обычай.

захотеть, и мы покорим все страны. Теснимые и раздробляемые турецким правительством, они не скрывают, однако же, своей ненависти к туркам и привязанности к русским. Так, например, еще недавно перешли в Русскую Армению сыновья могущественнейшего из князей, Сулейман аги Ибрагим и Шамдин ага, так же, как и сыновья Гуссейнаги. Я показывал им это сочинение и обязан многими дельными замечаниями и поправками ошибок, которые неизбежны при описании столь мало известного народа как курды16) .

Ք Ր Դ Ե Ր Ամենահանելուկային ազգերի թվին բոլորամասն և անվիճելիորեն պատկանում են քրդերը, որոնք բնակվում են Եփրատ և Տիգրիս գետերի մեջտեղը գտնված համարյա ամբողջ երկրում և Հայկական բարձրավանդակում, Պարսկաստանի սահմաններից սկսած մինչև Կարսի, Բայազետի փաշայությունները և մեր Ղարաբաղի նահանգը։ Անհիշելի ժամանակներից բաժան բաժան եղած լինելով հորդաների և ցեղերի, սեղմված լինելով այնպիսի զորեղ դրացիների մեջ, ինչպիսին են պարսիկները, թուրքերը և ռուսները ՝ նրանք չեն փոխել ոչ իրենց սովորույթները, ոչ լեզուն, ոչ ազգային զգեստը և ոչ ապրելակերպը։ Մեր ունեցած տեղեկությունները նրանց ծագման , ազգակցության, տարածման և այդ ժողովրդի կարևորության մասին ՝ պատմության մեջ, շատ թերի և անստույգ են, հիմնված ավելի ավանդությունների, քան պատմական փաստերի վրա, որովհետև Քուրդ անունը, որքան ինձ հայտնի Է, չի պատահում հին հեղինակներից և ոչ մեկի գրվածքում։ Կարելի Է խաչակրաց արշավանքների ժամանակակից արաբական և բյուզանդական գրողները նույնպես կարող կլինեին մեզ հաղորդել հետաքրքրական տեղեկություններ այդ պատվական ժողովրդի մասին, բայց ես կսահմանափակվեմ այն տեղեկություններով, որ պահպանվել են հայ տարեգրությունների և պատմագրքերի մեջ: Ինչպես հայտնի Է հայ գրողների, նամանավանդ, պատմագիրների երկերն ավելի վստահության արժանի են, քան մյուս արևելյան ժողովուրդների, և նրանց հաղորդած տեղեկությունները թանկարժեք են հենց նրանով, որ հայերը միշտ հարաբերության մեջ են գտնվել այն ժողովուրդների հետ, որոնք բռնած են եղել հենց Ասիայի այդ մասը, ուր միայն նրանք են եղել, և որ միայն նրանք են ընկալել Եգիպտոսի, Հունաստանի, Հռոմի և հետագայում Էլ Եվրոպայի լուսավորության պտուղները։ Հայ գրողների պատմական աշխատությունները մինչև իսկ մեր ժամանակ ներում բարձր են գնահատվում եվրոպական գիտական աշխարհում։ Չթվարկելով այդ ազգի ականավոր պատմագիրներին, որոնք գրել են քրդերի մասին, ես միայն կհիշեմ նրանց, որոնք հավաքել են նրանց մասին անթիվ անհամար գրքերի մեջ ցրված ամեն տեսակ տեղեկություններ և այդ բոլորից կազմել են մի ամբողջություն, ինչպես, օրինակ, Չամչյանը յուր լիակատար պատմության մեջ և Ինճիճյանը բոլոր երկրների և նրանց ժողովուրդների մասին գրած իր աշխարհագրական հիանալի նկարագրության մեջ։ Այդ գրողներն ասում են, թե քրդերն առաջ են եկել մեդացիներից, որոնք հայտնի են եղել մի ընդհանուր Մարք անունով և քուրդ են կոչվել նրա համար, որ ապրել են հայոց հնագույն թագավորության գոյության բոլոր ընթացքում Հայաստանի այն մասում, որ այն ժամանակ կոչվել Է Կորդիք կամ Կորդ, և ներկայումս Էլ հայտնի է
Քրդստան անունովա): Ոմանք քուրդ անունը աոաջ եկած են համարում պարսկերեն կուրդ (ուժեղ, զորեղ) կամ թաթարական գուրդ բառից (գայլ), որ հիշեցնում է այդ ժողովրդի ավազակային հակումն ունենալու հանգամանքը։ Այդ երեք անուններից թաթարականը կարծես թե ամենաանհավանականը լինի, որովհետև բոլոր քրդերն այնպես են թաթարերեն խոսում, ինչպես իրենց բնիկ լեզվով։ Օտարների հետ խոսելիս էլ կոչում են իրենց գուրդեր, բոլորովին անարդական չհամարելով իրենց համար այդ անունը։ Պետք է կարծել, որ ներկայիս քրդերը ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ մի խառնուրդ քրդերի ապրած երկրում բնակված բազմաթիվ ժողովուրդների (որոնց մասին խոսում են վերոհիշյալ գրողները, որոնք հետագայում ընդունել են նրանց լեզուն, կրոնը, զգեստը, սովորույթները և, վերջապես, խառնվել, կազմել են մի ժողովուրդ։ Հայ գրողներն այդ բանը մեկնում են բավարար հավաստիությամբ։ Չամչյանն ասում է հետևյալը Երբ արաբական (կամ ինչպես նա ասում է ՝ հագարացիների) խալիֆներն արդեն թուլացած են եղել և ի վիճակի չեն եղել հարկավոր չափով հնազանդության մեջ պահել իրենց իշխանության տակ գտնված երկրները, երբ նրանց էմիրներն արդեն ձեռնարկած են եղել պատերազմների իրենց նահանգների անկախության համար, Անդրկասպյան երկրներից դուրս են եկել սկյութացիների իրենց թուրք կոչող (ինչպես և ներկայիս թաթարները) անթիվ խմբեր, անցել են Պարսկաստանը և հին Մարաստանը, նվաճել են շատ երկրներ և այդ երկրներում կենալու ժամանակեերն ընդունել են իրենց ստրկացած ժողովուրդների սովորույթները, լեզուն և կրոնը։ Նրանցից շատերը մեդական իշխանների առաջնորդությամբ հետագայում անցել են Հայաստան, հատկապես հայոց Կորդվաց և Մոկաց գավաոները, բնակություն են հաստատել այդ տեղերում և կոչվել են քրդեր իսկ մյուսներն անցել են Հայկական Միջագետքը (մինչև իսկ Ասորական Միջագետքը) և բնակություն են հաստատել այդտեղ և երբեմն թույլ են տվել բնակվել իրենց մեջ և քրիստոնյաներին, բայց միայն այն պայմանով, որ նրանք ընդունեն իրենց կրոնը բ): Նույն այդ պատմագիրը մի ուրիշ տեղ ասում է։ երբ 14 րդ դարում վերջացել է հայոց թագավորությունը Կիլիկիայում, Մեծ Հայքը հեղեղել են երկու օտարազգի ժողովուրդ, մեդացիք (մարք) և սկյութացիք, այսինքն քրդերր և թաթարները։ Մեդացիք եկել են Հայաստան հայոց Բագրատունյաց հարստության ժամանակնեըը, բնակվել են ներկա Վանի, Մուշի, Բաղեշի փաշայություններում և կառավարվել են իրենց էմիրներով կամ բեյերով: Հետագայում նրանք շատ բազմացել են, տարածվել այդ երկրում և հետո բաժանվել են բազմաթիվ ցնղերի։ Նրանք և մինչև օրս ապրում են նույն տեղերում և կոչվում են քրդեր: Ավելի ուշ նրանց մեջ բնակություն են հաստատել և շատ թուրքմենական ցեղեր, բայց նրանց ընդհանուր անունը դրանից չի փոխվելգ)։ Արժե միայն հիշել իսլամականության երևան գալը և տարածվելը նրա մոլեռանդ ա) Չամչյան, հատ Ա, գլուխ Գ, էջ 215 և հատ Ա, գլուխ ժ Էջ100: Ինճիճյան, հատ Ա, էջ 511): բ) Չամչյան, հատ Բ, գլուխ Իէ Էջ 831։ գ) Չամչյան, հատ Գ, գիրք Զ։ Էջ 418։
ոգորողների ձեռքով, որոնք սրով և հրով ոչնչացրել ևն մյուս բոլոր դավանությունները, և Հայաստանի անօգնական կացությունն այն ժամանակներում, երբ բյուզանդական կայսրերը, պարսիկները, պարթևներր և արաբական զորավարները կեղեքում էին այդ թշվառ երկիրը, և այն ժամանակ հասկանալի կդառնա, թե ինչո՞ւ իրենց հավատքի և ազգության զոհաբերությամբ հայոց իշխաններից շատերը ճիգ են թափել հասնել պետական բարձր պաշտոնների Բյուզանդիայում, Պարսկաստանում և մինչև իսկ Վրաստանումա)• թե ինչո՞ւ հայրենյաց և իրենց սեփական կյանքի պահպանության համար ժողովրդի մի խոշոր մասը մտել է կիսալուսնով պսակված դրոշակների տակ և հետզհետե ընդունել է իրենց ուժեղ դրացի արաբների և քրդերի լեզուն, ապրելակերպը և զգեստը, այնպես որ հետագայում բոլորովին ձուլվել են նրանց հետ, և ներկայումս ցեղերի անունների մեջ են երևում միայն այդպիսի ծագման հետքերը։ Հին տարեգրերից էլ երևում է, որ հայ իշխաններից շատերը խույս են տվել Քրդստան և ընդունել են այնտեղ քրդական անուններբ) Սակայն և այնպես քուրդ անունը բնիկները բնավ չեն գործածում, երբ խոսում են իրենց մասին։ Քրդերն իրենց կոչում են Կուրմանջե և սերում են արաբներից կամ հագարացիներից, որ նույնպես անհիմն չէ, եթե միայն ի նկատի ունենանք այդ երկու ժողովրդի մեջ եղած թոլոր տարօրինակ նմանությունները իրոք, բազմաթիվ արաբներ փոխադրվել են Քրդստան իսլամականության տարածվելու ժամանակները արաբական զորավարների ձեռքով, մինչև իսկ վերջին դարերում։ Հայոց ընդարձակ բառարանումգ) որտեղ, ի միջի այլոց, մեկնված են աստվածաշնչական անունները, Մարք (այսինքն Մեդացիք) անվան տակ նույնպես հիշվում է, որ այդ ժողովուրդը հնում նվաճած է եղել շատ երկրներ և տիրապետած Ասորեստանի մի խոշոր մասին։ Այդ Մեդա ասորեստանյան երկրում է գտնվել նույնպես Կալման քաղաքը կամ Կարմանդ) ներկայիս Քիրմանշահը, Պարսկաստանի հարավ արևելյան սահմանում, այն նահանգում, որ սկզբում եղել է մի քանի քրդական ցեղերի բնակության վայրը, որից և աոաջ է եկել ու պահպանվել Կուրմանջե անունը։ Այնուամենայնիվ քրդական իշխաններից և գիտնական մոլլաներից (ֆակիհ կոչված) ոչ մեկր չի ասի ձեզ ոչ մի դրական բան, ոչ այդ անվան ծագման և ոչ էլ այն մասին, թե իրենք երբեմն ունեցել են թագավորներ և կազմած են եղել մի անկախ զորեղ պետություն։ Քրդերր, արաբների նման, բաժանվում են նստակյաց և ոչ նստակյացների, այսինքն գյուղերում ու քաղաքներում ապրողներ և վաչկատուններ։ Առաջինները պարապում ա) Օրինակ՝ Հուստինիանոսի նշանավոր զորավար Ներսեսը և հայ իշխաններից սերող բյուզանդական կայսրերից շատերը՝ Մորիկ կամ Մավրիկիոս, Արտավազդ Վասիլ I Արշակունի , փիլիսոփա կոչված Լևոն VI և այլն, Բագրատիոն իշխանները Վրաստանում, և շատ խաներ ու փաշաներ Պարսկաստանում և Թուրքիայում, նույնիսկ հիմա, տարված են եղել այնտեղ մանուկ հասակում, մահմեդական են դարձվել և հետագայում հասել են պետական բարձր պաշտոնների։ բ) Չամչյան, հատ Գ, Էջ 257։ Նաև՝ հատ Բ, Էջ 401. հատ Գ, Էջ 249. հատ Բ, Էջ 6982)։ 3գ) էջ 1443): դ) Եզիկիե, 27 234)
են երկրագործությամբ, արհեստագործությամբ, աոևտրով և կոչվում են այն շրջանների անուններով, որտեղ ապրում են, երկրորդները իրենց գոյությունը պահպանում են միայն անասնապահությամբ։ Նստակյաց քրդերից շատերը կոչում են իրենց ոչ թուրքերեն, օրինակ Բայազետի փաշայության մեջ ապրողները կոչում են իրենց ոչ թե Բայազիտլի այլ Սլիվանլի, որովհետև այդ ամբողջ շրջանը հայտնի Է նրանց Սլիվան անունով։ Բաղեշում, Մուշում, Սասունում և այլուր ապրողներն իրենց կոչում են Ռոշկի, իսկ բուն շրջանը՝ Ռոշկան: Այդ երկու մեծ ցեղերը սերել են հավանորեն հայոց հին իշխաններից: Աոաջինը, այսինքն սլիվանլիները ՝ Սլկունիներից: Սլկունիների տոհմապետը եղել Է Սլակը, որ կարգված Է եղել Բայազետի կողմերի կառավարիչ հայոց թագավոր Վաղարշակի ՝ հայոց արշակունյաց հարստության հիմնադրի ձեռքով, որ բաժանել է ողջ երկիրը նահանգների և հայոց հին իշխաններին կարգել է նրանց վրա ժառանգական կառավարիչներ։ Երկրորդ ցեղը ՝ Ռոշկին սերում է Ռշտունիներից ՝ Վաղարշակի մի ուրիշ ոչ պակաս հզոր վասալիցա)։ Վաչկատուն քրդերը կոչվում են նաև իրենց իշխանական ընտանիքների տոհմապետների անուններով, ինչպես օրինակ ՝ Բանժինլի, Սինանլի, Բադիկի, Շարկի, Սիբկի, Սիլանլի, Ռիշվան, Միլլի, Ջալալի, Մանիկլի, Մանդեկլի և այլն։ Դրանցից վերջինները
հազ պահում են ժողովրդի վրա իրենց նախկին իշխանության ստվերը։ Սիրկիները և սիլանլիները իրենց պարագլուխն են ճանաչում Իբրահիմ աղային և Հուսեին աղային: Ջալալիները Ռուսաստանի, Թուրքիայի և Պարսկաստանի մեջ ապրող բոլոր քրդական ցեղերից ամևնահայտնիներն են իրենց ավազակային հակումներով և թվում է, թե նույնպես սերում են ականավոր հայ իշխաններից։ Մանիկլիները և մանդեկլիները իրենց սերած են համարում հայերից, առաջինը Մամիկոնյան իշխանական տոհմից, երկրորդները ՝ մանդակունիներից բ): Քրդերի լեզուն բաղկացած է արաբերեն, թաթարերեն, պարսկերեն, հայերեն, ռուսերենգ) քրդերեն բառերի խառնուրդից։ Դա բաժանվում է երկու գրլխավոր բարբառի, բուն քրդական և այսպես կոչված Զազա վերջինը այնքան տարբեր է առաջինից, որ նա իսպառ հասկանալի չէ այն քրդին, որ նախապես չի սովորել այն։ Ջազա բարբառով խոսում են Խնուսում, Տուժիկում, Մուշում և մյուս շրջաններում, բայց նրանք, որոնք խոսում են այդ բարբառով, նույնպես հասկանում են և ժողովրդի ա) Ինճիճյան, հատ Ա, Էջ 52։ բ) Նույն տեղը, հատ Ա, Էջ 53: Պատմական փաստերով կարելի Է ապացուցել, որ Քրդստանում, իրոք, հայ իշխանների բազմաթիվ հին տոհմեր, նույնիսկ քրիստոնյա մնացած և մինչ այսօր էլ Քրդստանում ապրող հայեր, որոնք զարմացնում են ճանապարհորդին բարքերի, կենցաղավարության և քրդերի կերպարանքի նմանությամբ: Մեր ժամանակներում էլ սրանցից շատերը հռչակված են քաջությամբ, խիղախությամբ և մարտունակությամբ, այնպես որ բնավ չեն տարբերվում քրդերից: գ) Ինչպես օրինակ, քրդերեն կնոջն ասում են ժըն, մորը՝ մակ, հոնքին բըռ, ուր՝ կուդե, ինչ՝ չը և այլն։ Շատ բայեր Էլ ամենևին չեն տարբերվում ռուսականից, բավա կան է միայն որոնել նույնանիշ և նույնահնչյուն մի քանի բառ երկու լեզուներում՝ բազմաթիվ պատմական կարևոր հարցերի լուծմանը ձեոնամուխ լինելու համար, բայց ուր են ժողովրդին ու նրա լեզուն ուսումնասիրելու, այղ երախտալից հողը մշակելու միջոցները, որից կարելի է հայրենական պատմության ու լեզվագիտության օգտի համար այնքան շատ բան սպասել:
դեռ շատ ժամանակ չի անցել, որ խիստ զորեղ էին, բայց ներկայումս հազիվ
սովորական խոսակցական լեզուն, որ յուր հերթին ամեն մի ցեղի առոգանության մեջ փոփոխության է ենթարկվում։ Ժողովրդի խստաբեր, կիսավայրենի կենցաղավարությունը և նրա ինքնուրույն բնավորությունը լիակատար ապահովություն է գտել այդ լեռնորդների լեզվի մեջ։ Քրդի խոսքերը կարծես թե դուրս են պրծնում դատարկ տակաոից և կամ, ավելի յավ է ասել խոր վիհից, եվրոպացու լսելիքի համար կոշտ, անախորժ հնչյուններով։ Չի կարելի, սակայն, առավելություն չհամարել այդ լեզվի համար, մյուս ասիական լեզուների համեմատությամբ այն, որ նրա մեջ շատ սակավ են պատահում շչական հնչյուններ, բաղաձայների ընդհարումներ, կոկորդային անարտաբերելի հնչյուններ, ինչպես լեզգիների և չեչենների լեզուներում: Բաոերի մեծ մասը թե արմատական, թե բարդ, վերջավորվում են ձայնավորներով ՝ ի, ա, ե: Համարյա բոլոր հատուկ անուններին, մինչև իսկ օտարազգիների անուններին քրդերն ավելացնում են օ վերջավորությունը և համար յա կիսով չափ կրճատում են, օրինակ ՝ Հասան, Շամդին, Ալլավերդի և այլն, փոխում են Հասո, Շամո, Ալլո։ Այս կանոնից շեղվում են միայն ականավոր և փոքր ի շատե հայտնի մարդկանց անունները, հետնաբար այդ սովորությունը որոշ չափով բարձր դասակարգը մյուսներից տարբերելու համար է։ Քրդերի ժողովրդական պոեզիան ապշեցուցիչ ընթացք է ունեցել և հասել հնարավոր կատարելության։ Ամեն մի քուրդ մինչև իսկ քրդուհի ի բնե հոգով բանաստեղծ Էա) նրանք ամենքն Էլ իմպրովիզիցիայի զարմանալի շնորհք ունեն, բայց, իհարկե ծիծաղելի կլիներ պահանջել վաչկատուն ժողովրդից, որ նա ստեղծեր ներդաշնակ բանաստեղծական գործեր, գեղեցիկ պատկերներ և խոսքի ճարտասանական հորինվածք։ Նրանք շատ պարզ և անպաճույճ երգում են իրենց հովիտները, լեռները, ջրվեժները, աղբյուրները, ծաղիկները, զենքերը, նժույգները, զինվորական քաջագործությունները, իրենց գեղեցկուհիներին և նրանց հրապույրները, այս ամենը, ինչ մատչելի է նրանց զգացմունքին և ըմբռնողության, զարդարում են համեմատություններով և ճգնում են ավելի ևս կենդանի ներկայացնել այդ բոլորը քաղցրանվագ երգերով, որոնք, իհարկե, սակավ ինչ ծակում են եվրոպացու լսելիքը, բայց թանկարժեք են, իբրև արտահայտություն նրանց հոգեկան կյանքի և մի ինքնուրույն ժողովրդի մտածելու եղանակի, ժողովուրդ, որ վարժվել է գերադասել իր կորեկի հացը հզոր և լուսավորյալ եվրոպացիների բոլոր նրբին խորտիկներից։ Պե ՞ տք է արդյոք հիշել և այն, որ այդ երգերը նույնպես քիչ թե շատ նպաստում են կիսավայրենի լեռնորդիների վարքուբարքի մեղմացման և հրահրում ա) Ցավոք սրտի ես այստեղ պետք է նկատեմ, որ իմ հայրենակից հայերն այդ կողմից շատ հետ են մնացել քրդերից, թեև նրանք վայելել են լուսավորության պտուղները, ուստի և կարող են պարծենալ իրենց հոգեկան կյանքի մեծ զարգացումով րոլոր ասիական ազգերի, մանավանդ իրենց դրացիների աոաջ: Մենք չունենք ժողովրդական պոեպիա, որովհետև մեր ժողովրդական երգերը և զրույցները շարադրված են եղել և այժմ էլ ջարաղրվում են թաթարերեն: Այդ ասիական տրուբադուրների բանաստեղծական հորինվածքները, իրոք, արժանի են առանձին ուշադրության և բավարարում են ամենախիստ քննադատության պահանջներին, բայց ոչ ոք դեռ դրանք գրի չի առել և, ինչպես բոլոր գուսաներգությունները և բանավոր ավանդությունները, նրանք էլ տարեց տարի ավելի ու ավելի մոռացության են տրվում: Ինչ գանձեր կարող էր քաղել դրանցից ժողովրդական սովորույթները, հավատալիքները և զրույցներն ուսումնասիրողր, եթե մի որևէ գիտնական ոչ ծախսը խնայելով, ոչ էլ աշխատանքը, որ հարկավոր է այդ թանկագին նյութերը հավաքելու համար, շրջագայեր այդ երկրում:
են նրանց տածած սերը իրենց հայրենիքի հանդեպ: Քուրդ երգիչը, երբ պատրաստվում է երգելու, նախապես երկու ձեռքերը դընում է ծնոտներին, երկու կողմից պինդ բռնում երեսը, այնպես որ նրա մատների ծայրերը հասնում են ականջներին, շտկվում է և առանց մի որևէ երաժշտական գործիքի (որովհետև նրանք այդպիսիք չունեն էլ) սկսում երգել, նախ շատ բարձր, զանազան ձայներով, լո, լո վանկերով, որոնք համապատասխանում են եվրոպական լա, լա կրկներգին... և հետո սկսում է խառնել այդ լո, լո ին բուն երգի բառերը։ Բոլոր ասիացի քրիստոնյաներն իրենց խնջույքներին և զանազան հանդեսներին երգում են թաթարական երգեր, բայց քրդերը, որոնք ատում են ամեն բան, ինչ որ հիշեցնում Է նրանց թաթարներին (որոնց նրանք կոչում են Աջամ), համարում են այդ մի մեծ ստորություն։ Նրանք միայն այն դեպքերում են համաձայնում լսել թաթարական երգը, թեև այդ Էլ լինում Է ակներև անբավականությամբ, եթե ներկա Է լինում, իբրև հյուր, մի ունևոր կամ ականավոր պարսիկ կամ թաթար։ Երիտասարդները, աղջիկները և ամուսնացած կանայք տոներին հավաքվում են վրանների շուրջ, երգում են, թռչկոտում, պարում և անհոգությամբ անձնատուր լինում ուրախության և զվարճության։ նրանք ասիական զուոնան (սրնգի նման երաժշտական գործիք) և թմբուկը գործ են ածում հարսանյաց հանդեսներին, բայց հովիվները երբեք չեն բաժանվում իրենց սիրած եղեգնից և փայտե խողովակներից շինված թութակից դրանով նրանք վանում են իրենց միայնության ձանձրույթը և վարպետորեն կառավարում են ոչխարների ահագին խաշինքը։ Ես չեմ կարող հաստատ ասել, թե արդյոք կանայք էլ երգելու ժամանակ դնո ՞ ւմ են իրենցը ձեոքերր երեսներին։ Հետագայում ես կհաղորդեմ, իբրև նմուշ, մի քանի քրդական երգեր բառացի թարգմանությամբ5)։ Ավելորդ չեմ համարում այստեղ նկատել, որ քրդերը անհիմն չէ, որ իրենց համարում են արաբական ժողովուրդներից մեկը, եթե մենք ուշադրություն դարձնենք նրանց լեզվի և առոգանության նմանություններին։ Հարավային Միջագետքում բոլոր քրդական ցեղերը խոսում են արաբերեն, ինչպես իրենց մայրենի լեզվով, և կատարելապես մոռացել են իրենց սեփական լեզուն, այն, որով նրանք սկզրնապես խոսել են։ Թեև նման երևույթները բնավ մխիթարական չեն ու պատահում են և ուրիշ երկրներում, բայց չափազանց զարմանալի է այն, որ ասիական ժողովուրդներից և ոչ մեկը ՝ ոչ պարսիկները, ոչ թաթարները, ոչ թուրքերը, ոչ ասորիները, ոչ էլ հայերը (թեև դրանք ամենքն էլ լցրել են իրենց գրավոր և խոսակցական լեզուն անթիվ անհամար արաբական բառերով և արտահայտություններով) չեն կարող այնպես մաքուր խոսել արաբերեն, ինչպես քրդերը։ Այն խոսքերը, որոնց մեջ կան ξξ տառերը և որոնք իրենց առոգանությամբ ավելի նման են ագռավի կռռոցի և ուղտի կամ գոմեշի տռլընգոցի, քան թե մարդու ձայնի հնչյունների միացման, անըմբռնելի եվրոպացու համար, արտասանում են կատարյալ մաքրությամբ և պայծառությամբ արաբերեն միայն քրդերը: Կարելի Է վստահորեն պնդել, որ իսլամի և ողջ արաբականի կրքոտ ու
մոլեռանդ պաշտողներից և ոչ մեկը, որոնք կարդացել են նրանց բոլոր գրքերը, սպառել են նրանց բոլոր գերիմաստությունը և սովորել են այդ լեզուն իրենց կյանքի բոլոր ընթացքում, այնպիսի հեշտությամբ չեն հասկացել նրա բոլոր առանձնահատկությունները, ինչպես այդ բնության որդիք, որոնք երբեք էլ չեն տեսել Ղուրանը և նրա մասին ոչ մի գաղափար էլ չունեն։ Ոչ մի կասկած չի կարող լինել, որ քրդերի մի խոշոր մասը սերում է արաբներից: Այդ միտքն ավելի ակներև կդառնա, երր մենք հետո մեջբերենք նրանց ժողովրդական նկարագրի ընդհանուր գծերով: Բոլոր քրդերը, աոանց բացառության, դավանում են մահմեդական կրոնը, պատկանում են սյունիների շեֆի աղանդին, և վաղուց համարվում են շիաների խստագույն թշնամիները։ Այդ երկու աղանդների հետևորդները փոխադարձաբար թշնամի են միմյանց, և սյունիները համարում են շատ մեծ վիրավորանք իրենց համար, եթե նրանց ներկայությամբ շիաներին մուսուլման ՝ այսինքն ուղղափառ են անվանում։ Սյունիներն իրենց համար ատելի թաթարներին, պարսիկներին կոչում են մի ընդհանուր անարգական աջամ անունով։ Նրանց գժտության սկիզբը ե. գլխավոր պատճառն այն է, որ նրանք ընդունում են մարգարեի առաջին ժառանգ և տեղակալ (փեղամբար, այսինքն տարածող) երկու տարբեր խալիֆներ։ Սյունիներն առաջնությունը տալիս են Օմարին, շիաները՝ Ալիին։ Վերջինները պնդում են, որ օմտրը կամայականորեն, բռնությամբ հափշտակել է գահը, այնինչ Մահմեդը խոստացել էր յուր իխանությունը հանձնել Ալիին։ Սյունիներն էլ իրենց կողմից մեծ խալիֆ են անվանում Մռավիային և միաժամանակ էլ անիծում են Եզիդին, որ անգթաբար նահատակել է Հասան և Հուսեին իմամներին։ Ւ հիշատակ այդ երկու իմամների նահատակության, կարգված է տոն, որ տևում է տասնմեկ օր։ Ողբերգական տեսարանների կամ միստերիայի ժամանակ, որ ներկայացնում են Եզիդի երկրպագուները, ուղղափառներից շատերը նրա համար թափում են իրենց արյունը, ենթարկվում են ծեծի և հետո էլ 40 օր սուգ են պահում։ Նրանք պարզաբանում են և վերամեկնաբանում ու դիտմամբ խճճում են այդ անցքի պատմությունը, որ հասարակ ժողովուրդը չտատանվի իր հավատի մեջ։ Այդ աղանդներից յուրաքանչյուրը տարբեր ձեով է կատարում մի քանի կրոնական ծեսեր, ինչպես օրինակ, շիաները աղոթում են օրը միայն երեք անգամ՝ մարգարեի ցուցմունքով, իսկ սյունիներր ՝ հինգ անգամ ՝ արևածագից առաջ, արևածագին, կեսօրին, երեկոյան և քնելուց առաջ. առաջիններն աղոթում են կանանց ներկայությամբ և մինչև իսկ թույլ են տալիս նրանց ուզած ժամանակ մզկիթ մտնելու, այնինչ սյունիները հենց որ աղոթելիս մի կին են տեսնում կամ կպչում են կնոջ զգեստի, տասն անգամ լվացում են կատարում, մինչև որ վերստին սկսեն աղոթել, և ասում են նամազ բաթիլ (աղոթքն ուժը կորցրեց), եթե աղոթքը կարգում են իրենց կնոջ կամ աղախնի ներկայությամբ, նրանց համար միևնույն Է, աղոթո ՞ ւմ են արդյոք գոմում, թե մզկիթում, ուրիշների ներկայությա ՞ մբ թե ՞ մենակ, լռոլթյա ՞ ն, թե խանգարող աղմուկի, խոսակցության և քրքիջի մեջ։ Շիաները ծխում են ծխամորճ և ղայլան նույնիսկ կրոնական արարոդության ժամանակ, իսկ սյունիներն ավելի երկյուղածությամբ են պահում իրենց մզկիթում։ Ավելորդ եմ համարում այստեղ հիշել և նամանավանդ ապացուցել,
որ մահմեդականի աղոթքը բաղկացած է նախապես անգիր արած Ղուրանի որոշ հատվածներից, որ մեքենայորեն արտասանում են արաբերեն լեզվով, Ղուրանի, որի մասին նրանց մեծ մասը ոչ մի հասկացողություն չունի։ Բացի դրանից, քուրդը չի հավատում, որ Նոյր, Աբրահամը, հին Կտակարանի բոլոր մարգարեները և Մովսեսը եղնլ են հրեաներ. ոչ ոք չի կարող համոզել նրանց, թե դրանք արաբներ չեն եղել։ Նրանց համար ապացույց գոյություն չունի և նրանք մնում են այն կարծիքին, թե Ասավածաշունչը, Դավթի Սաղմոսները, Ավետարանը , ինչպես և Ղուրանը ընկել են երկնքից։ Նրանց մոլեռանդությունը հասնում է այն աստիճանի, որ նրանք իրենց դավանության հիմնադրի նախորդներին համարում են քրիստոսի ժառանգորդներ. ասում են, թե բոլոր մարգարեները հայտնվել են երկրի վրա աստծու որդուց հետո և թե Մահմեդը վերջին մարգարեն է եղել, որին նախասահմանված է եղել կատարելու և լրացնելու ամեն բան, որ որոշված է եղել օրենքներով և վերին նախախնամության կամքով, կամ սկսված է եղել մարդկային ցեղի փրկչի ձեռքով։ Ով որ երկբայում է նրանց պատմածների ճշտության վրա, նրանք այդպիսիներին կոչում ես հեթանոս, հերձվածող, ուրացող, սատանա։ Ւսկ սյունիներն այդ բոլորը համարյա թե հերքում են։ Քրդերը ինչպես և, ընդհանրապես, բոլոր մահմեդականներն ունեն իրենց մոլլաները, որոնց ընտրում է ողջ համայնքը։ Այդ մոլլաների պաշտոնն է կարդալ
չեն. քրդերի իշխանները և բարձրագույն դասակարգն էլ զբաղվում են ընթերցանությամբ և գրությամբ, թեև իրենց սովորական գրագրությունը կատարում են թուրքերենբ): Ներկայումս դժվար է գտնել բովանդակ աշխարհի ժողովուրդների մեջ այնպիսի նահապետական կյանք յուր բոլոր աոաքինություններով և թերություններով, ինչպիսին է քրդերի կյանքը, որ դարերի ընթացքում ամենևին չի փոխվել ոչ մի օրենք, այդ բաոի տառացի իմաստով, նրանք չեն համարում այնքան անձեռնմխելի սրբություն, որքան հին սովորույթը։ Ավագի ձայնը ընտանիքում և տիրող իշխանինը ժողովրդական հավաքույթում նրանց համար լավագույն և անքակտելի օրենքն է։ Երբեք տեղի չի ունեցել այնպիսի դեպք, որ ա) Այդ առակն առում է հետնյալը։ Մի ճարպիկ մարդ հպարտանալով ասաց, թե ինքը կարող է կարդալ սովորեցնել մինչև իսկ անասուններին: Ականավոր մանկավարժները հավանորեն դրանից նեղր կնկնեին: Բայց բանը շատ հեշտությամբ է բացատրվում: Ուսուցիչն աոավ մի մեծ գիրք, դրեց չամիչ և այլ անուշեղեն դրա թերթերի մեջ և ցույց տվեց իր աշակերտ արջի քոթոթին չամչով ծածկված առաջին տառը և այդպես ուսումնասիրեց է նրա հևտ միասին ամբոդջ գիրքը՝ սկզբից մինջև վերջ: Բայց որովհև հրապարակական քննության ժամանակ ուսուցիչը հարմար չհամարեց զարդարել տառերը անուշեղենով, ուստի և երես առած աշակերտը չդադարեց գրքի թերթեն անդադար շառ ու մուռ տալ և ինքն իրեն մրթմրթալ, երևի զայրացած լինելով ուսուցչի խաբեության վրա: Հանդիաստեսներն , իհարկե, ընդունել են այդ բոլորը որպես ընթերցում, համաձայնելով, որ իրորք կարելի է սովորեցնել արջին կարդալ: Օ՜ եթե ամեն մի գիտության ուսամնասիրություն կատարվեր այդպիսի հեշտությամբ և քաղցրությամբ: բ) Սբկի ցեղի գլխավոր պետ և առաջնորդ՝ ականավոր և զորեղ Uուլեյման աղայի որդի Իբրահիմ աղայի տանը, որի մասին հետո պիտի խոսեմ, ես ականատես եմ եղել, թե ինչպես հայրը արաբերեն էր սովորեցնում իր 11 տարեկան որդուն: Բարձր դասակարգի քրդերր հոժարությամբ կուղարկեն իրենց որդիներին մեր դպրոցները6) , ոուսաց լեզուն սովորելու համար:
Ղուրանը և մեկնել, թեև նրանք կարդում են այդ Ղուրանն այնպես, ինչպես արջը հալոց հայտնի առակի մեջա): Սակայն մոլլաները միակ գիտնականները և գրագետները
հոգևորականությունը, կամ այս ու այն մոլեռանդը գրգռած լինի քրդական ցեղերին և ստիպած նրանց մղելու անարդար պատերազմ դրացի Ժողովուրդների դեմ։ Նրանք չեն թողնում իրենց մոլլաներին խառնվելու հասարակաց գործերին և սահմանափակում են նրանց գործունեությունը կրոնական արարողությամբ։ Հասկանալի է, որ քրդերը պետք է հնազանդվեն այն երկրի օրենքներին, ուր ապրում են, բայց նրանց բոլոր սովորույթները մնում են անձեռնմխելի, եթե միայն նրանք ժամանակին հատուցում են հարկերը և հնազանդվում կաոավարության նշանակած պետերին։ Այսպիսի արտոնություններ են նրանք վայելում Ռուսաստանին պատկանած երկրում։ Ընդհակառակը, Թուրրիայում շատ ցեղեր կան, որոնք չեն ճանաչում իրենց վրա և ոչ մի իշխանություն, և ավելի շատ են այնպիսիները, որոնք համարվում են սուլթանի հպատակներ միայն այն պատճառով, որ տարվա որոշ ժամանակները ուղարկում են նրան սակավաքանակ հարկ, թեև ունեն իրենց կառավարությունը, դատն ու դատաստանը։ Այսպիսի ազատությունն, իհարկե, ավելի վայելում են վաչկատուն ցեղերր, որոնք մի քիչ առաջ ունեցել են մի առավելություն նստակյաց բնակիչները պարտավոր էին նրանց ապաստարան տալ իրենց գյուղերում, ցախ՝ վառելու համար և անասունների կեր ամբոդջ ձմեովա ընթացքում։ Այդ բոլորի փոխարեն նրանց վրա դրված է եղել զինվորական պարհակ. նրանք պարտական էին իշխանների առաջին իսկ պահանջով միլիցիա տալ: Ռուսական Հայաստանում վաչկատուն քրդերը պարտական են ինքյանք պահել իրենց և իրենց անասուններին փողով։ Քրդերին կարելի էր կոչել արևելքի ասպետներ այդ բառի լիակատար իմաստով, եթե միայն նրանք նստակյաց կյանք վարեին։ Ռազմասիրություն, պարզասրտություն, ազնվություն, անսահման հավատարմություն իրենց իշխաններին, տված խոսքի խիստ կատարում, հյուրասիրություն, արյան վրիժաոություն ու տոհմական թշնամություն մինչև իոկ մերձավոր ազգականների մեջ, հափշտակամոլություն, ավազակամոլություն և անսահման հարգանք, որ նրանք տածում են կնոջ հանդեպ, ահա այն առաքինությունները և հատկությունները, որ ընդհանուր են ամբողջ քուրդ ժողովրդին։ Քրդերը երբեմն հարկադրել են հզոր թագավորներին և խաներին դողալ իրենց աոաջ։ Նրանց պատվին հասցրած նվազագույն վիրավորանքի, նրանց իշխաններից մեկի հասցեին ուղղված մի որևէ ծաղրանքի համար հաճախ ապստամբել են ամբողջ ցեղեր և խիստ վրեժխնդիր են եղել վիրավորանք հասցնողներից։ Հայաստանի հին, ամուր դղյակները և անանցանելի ձորերը եղել են նրանց բերդերը, որջերը և հավաքավայրերը, որտեղից նրանք կատարել են իրենց ասպատակությունները և այդ միջոցով հափշտակած ավարը բաժանել են իրենց մեջ։ Սակայն մեր ժամանակներում չի կարելի մեղադրել ավազակություն ունելու գործում Ռուսաստանի, Պարսկաստանի ե Թուրքիայի մեջ ապրող քրդական բոլոր ցեղերին։ Հափշտակությամբ գերազանցորեն պարապում են ջալալիները նրանք չգիտեն, թե ինչ է նստակյաց կյանքը, ապրում են ձմեռները դղյակների ավերակներում, Մեծ և Փոքր Արարատների հարավային լանջերի վրա, տարվա մյուս մասն էլ թափառում են ամեն տեղ ավազակային խմբերով հինգ ֊հինգ
հոգի կամ մեկ մեկ և ավազակություն են անում, հափշտակում են և սպանում։ Նրանք ամեն ժամանակ և ամեն տեղ գտնում են իրենց համար մեղսակիցներ, ապաստարան և օգնություն։ Եթե թուրքական ջալալին ավազակության համար կամենում Է գնալ ռուսական իշխանության երկիրը, պարտականություն է համարում վաղօրոք հայտնել այդ մասին իր Ռուսաստանի բարեկամներին կամ ազգականներին, հյուր Է գալիս և ապրում Է նրանց մոտ, մինչև որ իր դիտավորությունները կատարելու պատեհ րոպե գտնի։ Դրանից հետո նա վերադառնում Է Թուրքիա ՝ իր հափշտակած ավարով և տանում Է այդ ավարը այնպիսի տեղ, որտեղ ոչ ոք այդ չի կարող խլել նրանից, ծախում է և առաջին պարտականությունն Է համարում ուղարկել իր ընկերներին վաճառքից գոյացած հասույթի մի մասր կատարած հափշտակության համար: Ջալալիներն ատելի են և հալածված բոլոր քրդերի, մանավանդ Սիբկի և Սիլանլի ցեղերի կողմից։ 1840 թվականին նրանց ավազակոլթյուններն այնքան սաստկացան, որ պարսից զինվորական մինիստր Ամիրնիզամը հարկադրված եղավ ուղարկել մի քանի զորեղ ձիավոր ջոկատներ նրանց սանձահարելու համար։ Սակայն նրանք, զանազան խորամանկություններով, խաբեությամբ ու խոստումներով, թե կթողնեն իրենց այդ սիրած գործը, խուսափեցին արժանի պատժից, բայց հենց որ ազատվեցին վտանգից, վերստին հռչակվեցին նոր քաջազործություններով: Բայազետի փաշայության մեջ կտրել են մի քարվան և սպանել են մի քանի մարդ ու մեծ ավար են հափշտակել7)։ Այդ գործի
այդ միջոցով միշտ ազատվում են պատժից։ Բայց անցյալ տարի8) բոլոր երեք պետությունները միասին որոշեցին վերջ դնել այդ անկարգություններին։ Մեր հասկացողությամբ այդպիսի ավազակությունը հանցանք է, Բայց քուրդը դա դիտում է որպես կտրիճություն. նա երբեք չի հարձակվի բնակարանի վրա, բռնությամբ չի ներխուժի մեկի տունը, դարանակալ չի գնդակահարի անցորդին, ինչպես սովոր են անել թաթարները, եթե, իհարկե, վճռում է սպանել ոչ իբրև վրեժխնդրություն. երբ նա կարողանում է քշել անասունները ՝ լիովին բավարարում է իր ավազակային կիրքը և երբեք և ոչ մի դեպքում առանց կարիքի չի սպանում, եթե միայն հնար գտնի խնայելու։ Ով որ համաձայնում է հոժարակամ տալ իր սեփականությունը ՝ նրան մերկացնում են և թողնում են միայն շապիկը, կողոպտվածի աչքերը կապում են, պինդ պրկում են ոտքերը և թողնում, հեռանամ են անվտանգ տեղեր։ Նրանք նույնպես հաճախ տալիս են խեղճին իրենց հին զգեստը և մի քանի օրվա ուտելիք։ Քուրդ ավազակը կօգտվի պատեհ րոպեից կողոպտելու մինչև իսկ հին ծանոթին, միաժամանակ էլ ուտում է միայն հացի միջուկը և թողնում կողքերը, եթե ճաշելու է լինում իրեն անծանօթ մարդու մոտ, հետևելով իրենց առածին «Մի
առթիվ Թուրքիայի և Պարսկաստանի մեջ տեղի ունեցող բանակցությունները, ինչպես ինձ ասել են, դեռ մինչև օրս Էլ չեն վերջացել։ Երբ սկսում են նրանց նեղել մի երկրում , նրանք իսկույն խույս են տալիս մյուս դրացի երկիրը և
հարձակվիր նրա վրա, որ կարող է ցույց տալ քեզ քո կերած հացի կողքերը»: Ոչ ոք նույնպես չի հիշի, որ մի որևէ քուրդ բռնված լինի մաքսանենգության մեջ. նրանք արհամարհում են այդ պարապմունքը, թեև մեծ մասամբ ապրում են սահմաններում և անմատչելի տեղերում, մաքսանենգությամբ պարապում են միայն սահմանակից գյուղերի թաթարները։ Ավազակությամբ և հափշտակությամբ պարապում են միայն հասարակ մարդիկ, բայց իշխանները և բոլոր բարձր դասերը իրենց համար մեծագույն ստորություն են համարում դա, որ կարող է նահապետական առաքինությունների և ասպետական ազնվության օրինակ լինել։ Ցեղերի մեջ ծագած գժտությունները միշտ դադարում են ավագների և իշխանների ձեոքով, այնպես որ ավագի վրանը կամ տունը փոխարինում է նրանց համար բոլոր դատարանները, ծերակույտերը և ատենական տեղերը, այդ վրանը մատչելի է ամենքին, և ՛ մեծին և ՛ փոքրին, և ՛ ունևոր իշխանին, և ՛ չքավորին։ Այդտեղ խորհրդակցում են հասարակաց գործերի մասին, ողջ օրը խոսում են, շաղակրատում, ծխում, սուրճ են խմում. իշխանները, ականավոր մարդիկ և ավագները նստում են գորգերի վրա յուրաքանչյուրն իրեն հատկացված տեղը, իսկ երիտասարդները մնում են կանգնած ՝ հենված պատին։ Գյուղի տանուտերի մինչև իսկ կրտսեր որդիք իրավունք չունեն նստելու ծերերի ներկայությամբ և պարտական են սուրճ պատրաստել և ծխամորճ մատուցել: Երբ ավագը նշան է
գալ վրանից
նստածները վեր են կենում տեղերից և նստում միայն այն ժամանակ, երբ ավագն արդեն նստած Է լինում իր բարձի վրա։ Սակայն այդ սովորույթը գոյություն ունի ընդհանրապես բովանդակ արևելքում և շատ թե քիչ խստությամբ պահպանվում է Պարսկաստանում և Թուրքիայում։ Բացի սրանից, քրդերի, ինչպես և Թուրքիայի հայերի մեջ սովորություն կա, որ երբ հասակավոր մարդը վրան Է մտնում՝ մի ձեոքով բռնում է միայն ընտանիքի ավագ անդամի ձեռքը, իսկ մյուս ձեռքը դնում է ճակատին, իսկ եթե մտնողը 20 տարեկանից ավելի չէ, ապա պարտավոր է կարգով մոտենալ բոլոր ավագներին և խոնարհաբար համբուրել ձեոքերը, իսկ նրանք պետք է համբուրեն նրա ճակատը և գլուխը և ընդունեն մի ողջույնով, որ նույն նշանակությունն ունի, ինչ որ մեր բարով եկար ը: Ինչ վերաբերում է իշխանի մոտ տեղի ունեցած անընդհատ հավաքույթնե րին, այդ իսպառ զարմանալի չպիտի լինի, որովհետև դրանք այնտեղ նույնքան անհրաժեշտ են, որքան ճաշարանները Փարիզում։ Ինձ պատմել են, աոանց չափազանցնելու, որ ցեղերի պետ համարվող իշխանների տանը մորթում են օրական 40 50 ոչխար, ուտում՝ հինգ փթից ավելի բրինձ, խմում ՝ մի քանի ֆունտ սուրճ և ծխում ծխախոտ, որովհետև քրդերը ճաշում են և սուրճ են խմում օրը մի քանի անգամ, բայց համայնքը վարձատրում է այդ բոլորը հավելումով ՝ տոներին ճոխ ընծաներ մատուցելով։ Բոլոր քրդերն ուտում են օրական երեք տնգամ ՝ վաղ առավոտյան, կեսօրին և երեկոյան։ Բայց հյուրի համար նրանք պատրաստ են սփռոց բանալ և ճաշել ամեն ժամանակ, իրենց պարտքը համարելով սեղանակից լինել նրան, եթե նույնիսկ
տալիս, թե ուզում է դուրս
, բոլոր երիտասարդները վազում, օգնության են հասնում. մեկը բոնում է ձեռքը, մյուսը խնդրում է հենվել իրեն, երրորդը հագցնում է հողաթափերը: Իսկ եթե նա վերստին ներս է մտնում, բոլոր
վերջացրած լինեն իրենց ճաշը մի քանի րոպե դրանից առաջ։ Այդ պատճառով էլ յուրաքանչյուր եվյապացի, որ սովոր է ճաշել որոշյալ ժամի, շատ նեղ կացության մեջ ընկած կլինի ասիացու տանը և, ընդհակաոակը, յուրաքանչյուր ասիացի սոված կմնա եվրոպացու տանը։ Քրդի սովորական ճաշը բաղկացած է արևելյան սիրելի կերակրից ՝ փլավից կամ փլովից, մանր կոտորած, բրնձի, սոխի, պղպեղի հետ խառնած, կաթի մեջ թրջած, ապա գնդած ու բրնձի ապուրի մեջ եփած տավարի մսից9) , խորովածից, պանրից և եոացրած կաթից։ Այս բոլոր կերակուրները մատուցվում են ճաշելուց առաջ ՝ պղնձե մեծ սկուտեղներով և դրվում են սփռոցի մեջտեղը կամ հյուրի առաջ. ձեռքերր լվանալուց հետո ամենքը բազմում են և, իհարկե, սկսում են այդ բոլորը վերցնել իրենց բնական պատաոաքաղներով, այսինքն ՝ ձեոքհրով։ Մևկ սկուտեղից, սակայն, կարող են ուտել միայն երեք հոգի։ Երբ ճաշում վերջացնում են, տանտերը, նրա ընտանիքր և հյուրը, նոլյն սփռոցին նստում են ծառաներր և վեր են կենում միայն այն ժամանակ, երբ արդեն բոլոր ամանները դատարկված են լինում։ Մի քանի տեղե րում ծառաները ճաշում են առանձին։ Ճաշից հետո վերստին սկսվում է ձեռքերի լվացումը և սուրճ խմելը։ Ունևոր և անվանի քրդի տանը կինը բոլորովին չի երևում, մինչև իսկ չի կարելի նկատել մի որևէ կին դռնից կամ լուսամուտից, այն խորհրդավոր բացվածքներից, որոնք ուրիշ ազգերի մեջ հաճախ հեշտացնում են մուտքը կանանց մոտ։ Հասարակ ժողովուրդն, ընդհակառակը, այդպես խստությամբ իր բռում չի պահում գեղեցիկ սեռը և թույլ է տալիս նրան ավելի ազատ լինել և վարվել եվրոպացիների հետ։ Իմ ճանապարհորդության ժամանակ Քրդստանում, մի անգամ ինձ շրջապատեցին մի խումբ զանազան հասակի կանայք ՝ սպառնալով և աղաղակելով ՝ այն պատճառով, որ ես ինձ թույլ տվի կպչել մի աղջկա քողին մի րոպեի մեջ ամենաչար ֆուրիաները, պառավները շրջապատեցին ինձ ամեն կողմից և հավանորեն պատառ պատառ կանեին ինձ, եթե հասած չլինեին մտրակներով (нагайка) զինված ինձ ուղեկցող կազակները, մտրակներ, որոնցից սարսափահար է լինում մինչև իսկ ամենախիզախ քրդուհին10)։ Քրդերին իսպառ անհայտ է փքուն և, ընդհանրապես, անբնական ու վերամբարձ ողջույնի արտահայտությունները, որ գործ են ածում համարյա բոլոր ասիական ազգերը։ Դուք երբեք նրանցից չեք լսի այն թաթարական և պարսկական շողոքորթ արտահայտությունները, նույնիսկ մի շատ ականավոր հյուրի դիմավորելիս: Նրանք չեն համարձակվի ասելու. «Ես քո ոտքի հողն եմ», կամ ՝ «Ես հոգով սրտով քո ստրուկն եմ», բայց կասեն հյուրին պարզորեն և առանց շողոքորթության. «Դու մեր եղբայրն ես, դու մեր աղան ես, մեր ուչքի լույսը, թող մեր բարեկամությունը երկարատև լինի և պահենք այն րնդմիշտ»։ Ամեն մի տանտեր քուրդ իր առաջին պարտքն համարում ոչխար մորթել եկած հյուրի պատվին, ինչպես նաև երբեք չի համաձայնում ճամփա դնել նրան առանց
ընծայի և իսկույն տալիս է իր ընտիր նժույգը կամ նվիրական զենքր, հենց որ հյուրը խնդրում էա)։ Քրդերի, ինչպես և բոլոր ազգերի գեղեցիկ սեռին վիճակված է չափազանց կրավորական դեր, բայց, ինչպես նկատեցի վերը, հասարակ դասակարգի կանայք վարվում են եվրոպացիների հետ բավականաչափ ազատորեն և քաղցրությամբ, եթե միայն հավաստիացած են, թե իրենց չեն կարող տեսնել ոչ պառավները և ոչ էլ իրենց այրերը։ Օտարազգիների առաջ նրանք չեն շփոթվում և երբեք էլ չեն ծածկում երեսները։ Քրդուհիները մարդու են գնում հաճախ 11 տարեկան հասակում, բայց ոչ մի ամուսնություն չի կատարվում առանց ցնծաների։ Ւնչպես և բոլոր Արևելքում, երբ հարսնացուի ծնողները և ազդականները իրենց համաձայնությունն են տալիս, փեսացուի հայրը պարտավոր է ուղարկել նրանց թանկարժեք ընծաներ։ Երբ որ երկու կողմերը վերջացնում են իրենց բանակցությունները. հրավիրվում է մոլլան, և փեսացուն հատուցանում Է հարսնացուի քյաբինը։ Հարսանյաց ծեսն աոանց ասիական երաժշաության չի լինում ։ Հարսանյաց խնջույքները կենդանի բնույթ են ստանում պարերով, որ նման է ռուսական ջուրջպարին (ХОРОВОДЫ) ։ Միայն հարուստ և նշանավոր մարդիկ թույլ են տալիս իրենց ունենալու միաժամանակ երկու կին, բայց այնքան հաճախակի չեն փոխում իրենց կանանց, ինչպես շիաները։ Իշխանների և ավագների կանայք սիրում են պճնազարդվել, հագնվում են մեծ ճաշակով, ման են գալիս մետաքսե թանկագին զգեստներով, լանջն ու գլուխը զարդացում են բազմաթիվ թանկարժեք ակներով, արծաթով, ոսկով, մարգարտով և, սովորաբար, ամբողջ օրն անց են կացնում անգործության մեջ, շրջապատված ստրուկների և ստրկուհիների խմբերով, իսկ հասարակ մարդկանց կանայք, ընդհակառակը, կատարում են բոլոր տնային և դաշտային ծանր աշխատանքները։ Նրանք են հյուսում, գործում, կարում, փայտ են կոտրում, ջուր են կրում, բարձում են ջորիները, զարկում և հավաքում են վրանները, կթում են կովերը, պանիր ու յուղ են պատրաստում, մի խոսքով, մի րոպե հանգիստ չունեն։ Քրդուհին միշտ զբաղված է, պատրաստում է բրզից սքանչելի գորգեր, վերմակներ, պարկեր, խուրջիններ և այլ բազմաթիվ մանր մունր բաներ։ Նա ինքն է պատրաստում և ներկերը բրդեղենի համար, և դրա հետ միասին ամեն տեղ հասնում է, միշտ ուրախ է, բարեհամբույր, հյուրասեր, առույգ, բայց նրանց մեջ սակավ կարելի է գտնել գեղեցկուհիներ։ Վտանգավոր է նրանց մի բան ցույց տալը և ընծայելը, մինչև իսկ կատակով, կոնֆետ, խաղալիք և զանազան զիզի բիզի բաներ, որովհետև անպատճառ դրանից հետո պատեհ դեպք են որոնում արժանավոր եղանակով վարձահատույց լինել նվերի համար, որ ոչ միշտ անվտանգ է։ ա) Երբ ես առաջին անգամ հյուր եկա Սիբկի ցեղի պետ Իբրահիմ աղայի մոտ, նա կամենում էր ընծայել ինձ իր ընտիր նժույգը, թեև ինքն էլ արդեն գտնվում էր ծայրահեղ կարոտության մեջ և զրկվել էր իր կալվածքի ամրողջ եկամուտից: Ես, իհարկե, հրաժարվեցի ընծայից զանազան պատճառաբանություններով և աշխատեցի շնորհակալությունս և հարգանքս հայտնել նրան մի աննշան ընծայով11):
Նրանց զգեստը սովորաբար շատ էլ բարդ բան չէ և բաղկացած է մի, մեծ մասամբ սպիտակ կամ կարմիր թաշկինակից, որով նրանք անփութորեն կապում են գլուխները, կրծքի վրա կտրվածք ունեցող երկու երկար շապիկից ՝ կարված կոշտ ու կոպիտ կտորից, գոտուց և նույնպիսի վարտիքից, որ հագնում են թաթարուհիները: Մազերը, որ նրանք արձակում են մեջքի վրա, զարդարում են մանրագույն, էժանագին մարգարտով կամ մի որևէ մետաղի կտորով նրանք չգիտեն, թև ինչ է ոտնամանը, որովհետև ման են գալիս բոկոտն մինչև իսկ ձմեոային խիստ սառնամանիքին, լեռնային քարոտ կածաններով և տափաստանի շիկացած ավազի վրայով։ Այդպիսի աշխատանքով և պրկանքով լի կենցաղավարությունից նրանց դեմքն ընդունում է մի տարօրինակ մութ գորշ գույն, և նրանց մեծ, թուխ թուխ աչքերը թեև չեն կորցնում իրենց փայլը, չեն ներս ընկնում, բայց նրանց հայացքը անախորժ տպավորություն է թողնում. այն ինչ բարձր դասակարգին պատկանած քրդերի դեմքերը միշտ արտահայաում են հեզություն, քնքշություն և ազնվություն։ Կանայք պատերազմասեր ամազոնուհիների նման հայտնի են իրենց քաջությամբ և անվախությամբ։ Նրանք ՝ հագնվելով ու զինվելով տղամարդկանց նման, երբեմն մասնակցում են մարտերին և իրենց ամուսինների հետ պատերազմ են գնում։ Քուրդն իր կնոջ և ընդհանրապես ամեն մի կնոջ անվանում է «սիրած ձի և ամենահլու հնազանդ անասուն»։ Նա ասում է, թե պետք չէ թողնել նրանց առանց հոգատարության և թե պետք է նրանց գնահատել, բայց երբեք էլ պետք չէ բաց թողնել սանձերը, այլ միշտ սանձած պետք է պահել, որ նրանք պատշաճության սահմաններից դուրս չգան և ի չար գործ չդնեն ներողամտությունը, իսկ եթե մի այդպիսի դժբախտություն պատահի, նրանց դատաստանը պետք է կարճ կտրելա): Այդ պատճառով նրանց վարք ու բարքի մաքրությունը զարմանալի է, թեև քրդուհիները ազատ ման են գալիս դաշտում, ամենադժվար աշխատանքներ կատարելու համար, ջուր են բերում և երեխաների հետ միասին ցախ են կրում անտառից ։ Ցեղի ազնվությունը կատարելագործելու և հարատևությունը պահպանելու նպատակով քուրդ իշխանները և, ընդհանրապես, բարձր դասակարգի մարդիկ դիմում են մի տարօրինակ և բարբարոսական արարքի. նրանք ընտրում են իրենց ազգականներից մեկին, կամ գեղեցկությամբ և մարմնի լավ կազմվածքով հայտնի մի օտար մարդու, հրավիրում են իրենց մոտ և խնդրում բռնել իրենց տեղը։ Քուրդը ամոթ է համարում մի որևէ աշխատանք կատարել մինչև իսկ իր տանը, իսկ եթե նա վաչկատուն ցեղերից է ՝ հսկում է միայն յուր հոտին կամ արածեցնում և օտարինը։ Նրանք աոաջ վարձվում էին զինվորական ծաոայության և պարապում էին բացառապես ավազակությամբ և հափշտակությամբ: Ներկայումս մեծ մասով պարապում են կամ իրենց պարենային պաշարի ավելորդը, կամ իրենց գործվածքները մոտակա քաղաքներում վաճառելով և ձեռք բերած հասույթով գնում ա) Իմ կին ընթերցողները, որոնք ընտելացած են եվրոպացիների մտածելու եղանակին, կարելի է կգտնեն այս համեմատությունը չափազանց կոպիտ, բայց ես միայն կրկնում եմ քրդերի խոսքերը:
են իրենց համար զենք, զգեստ, տնային իրեր և այլն: Տղամարդու ամբողջ հագուստը գնվում է շուկաներում հայ վաճառականներից, այնպես որ քուրդը չի թողնի, որ կինը կարի իր համար մինչև իսկ մի հասարակ բաճկոն։ Վաչկատուն քուրդը ոչ մի հասկացողություն չունի հաշվի մասին, ուստի շատ անգամ կարելի է տեսնել, թե ինչպես նրանք հավաքված հայի խանութի առաջ, ընդհանուր ուժերով հաշվում են ստացված դրամը։ Մերթ մատներով, մերթ մանր քաքերով, որ նրանք գործ են ածում համրիչի փոխարեն, մի քանի ռուբլի ունեցողն աշխատում է հաշվել իր գանձը և քիչ աշխատանք չի թափում, մինչև կարողանում է ռուսական դրամները վերածել ասիա¬ կանի, որ շրջանառություն ունեին առաջ և մինչև օրս էլ դեռ գործածությունից դուրս չեն եկել: Այդպիսի հաշիվների համար ամեն քաղաքում գտնվում է մի քուրդ, որին դիմում են բոլոր վաճառողները և նրա միջնորդությամբ ստանում են իրենց դրամը գնորդներից։ Քուրդը երբեք ծառայության չի մտնի թաթարի մոտ, կամ նրա խանութը ոտք չի կոխի։ Միակ ազդը, որին նա վստահում և հավատում է ՝ հայն է և այդ էլ ոչ բնավ Պարսկաստանի հայը, այլ միայն Թուրքիայիա): Ձմեռը ամենաատելի, ամենաձանձրալի եղանակն է նրանց համար, որովհետե խլում է նրանց ազատությունը և փակում հեղձուցիչ հյուղերում (балаганы,), ուր նրանք ապրում են կովերի և ձիերի հետ միասին և, վերջապես, զրկում է նրանց միակ բավականությունից ՝ թարմ լեոնային օդր շնչելուց։ Նրանց ցրտին այնպես վարժված լինելն էլ իրավ շատ զարմանալի է որովհետև ամենաահռելի
, 20 25° Ռ<եմյուրի,> նրանք ման են գալիս, ինչպես միշտ, բոկոտն, մերկ սրունքներով, կրծքով և ձեոքերով։ Նրանք չեն ճանաչում բժիշկ և բժշկություն, և բոլոր տեղական հիվանդությունները բուժում են պառավները զանազան խոտերով, իսկ վերքերը բժշկում են այնպիսի վարպետությամբ, ինչպես մյուս բոլոր ասիական լեռնային ազգերը։ Ծերության հասակում էլ նրանք նույնպես ավևլի ուրախ ու զվարթ են, քան մեր քսան տարեկան երիտասարդները: 120 130 տարեկան ծերունիները նրանց մեջ հազվագյուտ չեն, և նրանց մեծ մասը ապրում է և հասնում խորին ծերության։ Քրդին կարելի է ճանաչել առաջին հայացքից՝ նրա առնական, վեհ և կատարյալ արտահայտիչ և ակամա երկյուղ ներշնչող կեցվածքից և նրա հսկայական հասակից, լայն կրծքից և դյուցազնական ուսերից։ Բացի դրանից քրդին տարբերող գծերն են ՝ կորաքամակություն, կաֆրի նման երեսի գույն, խոշոր կրակոտ աչքեր, թավ թավ հոնքեր, բարձր ճակատ, արծվի երկար կոր քիթ, հաստատուն քայլվածք, մի խոսքով հին դյուցազուններին հատուկ բոլոր հատկությունները ։ Նրանց գլխի համարյա միշտ կարմրագույն ապարոշները մի քանի խայտաճամուկ թաշկինակներից փաթաթան արած, նրանց պայծառ գույնի բրդե և մետաքսե ժապավեններով ասեղնագործած ա ) Պետք է զարմանաք, որ հայերր կարողացել են իրենց աոևտրական ընդունակությամբ ձեռք բերել այդպիսի հարգանք և մտերմություն ոչ միայն սյունիների, այլև շիաների՝ քրիստոնյաների ամենակատաղի թշնամիների մեջ, որ դրանք երկուսն էլ ավելի վստահությամբ գործ են բռնում հայերի, քան թե իրենց ավատակիցների հետ: Շիաները, օրինակ, ճանապարհորդելու, ժամանակ երբեք չեն իջևանի սյունիի մոտ, մանավանդ, եթե իրենց հետ տանում են թանկարժեք իրեր կամ դրամ, այլ միշտ կխնդրեն և կստանան իջևանելու տեղ հայի մոտ, և այդ ժամանակ միայն վստահ կլինեն, որ ապահով հարկի տակ են:
եղանակին և ամենադաժան սառնամանիքին
բաճկոնները, որովհետև թուրքական երկար հագուստ են հագնում միայն նշանավոր մարդիկ) և այլն։ ճերմակ վարտիքները մի առանձին վեհություն են հաղորդում նրանց դեմքին, որ լիովին արտահայտում Է քրդի ազնվական գիծը՝ սեփական արժանապատվության զգացմունքը։ Նրանց սիրած զենքերն են ՝ ատրճանակ, թուր, վահան, կարաբին, ճկուն եղեգնափայտի գլխին հագցրած տեգ, որ մի ծայրից զարդարված Է սև ձյութի նման խիտ փետուրով այդ տեգը ամենամահաբեր զենքն է քրդի ճարպիկ և վարժ ձեռքին: Երկարափող հրացաններ նրանք շատ քիչ են գործածում: Եվ այսպես, նրանց զենքերի ընտրությունը հաշվսւծ չափված Է անձնական քաջության և կռիվների հարձակողական եղանակը գերադասելու վրա: Նրանց ձիերը փոքրահասակ են, բայց չափազանց աներկյուղ, համբերատար և անխոնջ ՝ լեոներում ման գալու, և ասպատակելու համար։ Նույն հատկությունները մենք կնկատենք քրդի մեջ, երբ դիտենք նրան իր ընտանեկան շրջանում և կամ խաղաղ ժամանակ մենք կտեսնենք մի խաղաղ, հեզ մարդ, բայց նույն գաոնուկը աոյուծ Է կտրում կռվի դաշտում: Հագնված, զուգված և զինավառված քրդերի մի գունդ իր գեղեցկությամբ կարող Էր մրցել որևէ գվարդիական հեծելագնդի հետ։ Այն ժամանակները, երբ նրանք ապրել են բոլորովին անկախ և ճանաչել են միայն ուժի իրավունքը, նրանք գործ են ածել և մերինի նման հեծելագնդի մի փող, որը հնչեցնելուն պես, մի ակնթարթում, ամենքը պատրաստ
անսահման իրավունք են ունեցել
հպատակների կյանքի և մահվան վրա։ Այդ իշխանների թիվը միշտ էլ շատ չի
միայն նրանք են եղել
իրավունք
իրենց սովորական ապիտակ գույնով և մի առանձին ձևով. վրանները բարձր իշխանության նշան են եղել՝ համարժեք եվրոպական թագավորների ծիրանիին։ Այդ հանգամանքը հաստատում է մի կողմից և մեր այն կարծիքը, որ քուրդ իշխանները ծագում են արաբ իշխաններից։ Երևանի (նախկին)12) , Կարսի և Բայազետի փաշայություններում միայն Սիբկի և Սիլանլի ցեղերի տոհմական իշխաններն են իրավունք ունեցել զարկել սպիտակ վրաններ։ Ընթերցողին ավելի մոտ ծանոթացնելու համար այս ականավոր ժողովրդի նկարագրին ՝ ես ավելորդ չեմ համարում այստեղ մեջ բերել մի քանի օրինակներ, որոնք ցայտուն կերպով պատկերում են քրդի բարոյական կողմը։ Նրանց ամենաբարբարոսական և, միաժամանակ, ազնիվ գիծը արյան վրեժխնդրությունն է։ Դրա պատճառները սովորաբար լինում են ՝ ազգականի սպանությունը, անձնական վիրավորանքը, աղջիկ աոևանգելը հոր տանից, որ շատ հաճախ է պատահում և, վերջապես, հարսի անհավատարմությունը փեսային։ Այդպիսի վիրավորանքների համար ոչ թե գերդաստաններ, այլև ամբողջ ցեղեր իրար հանդեպ արյունահեղ թշնամություն են տածել, որ, իհարկե, կվերջանար այս կամ այն խմբակցության վերջնական սպառմամբ, եթե միայն ինքը ՝ բնությունը ստեղծած չլիներ այն կիսավայրենիների իրենց ստեղծածներին պահապանելու իրենց ստեղծածների
են եղել կռվի և սպասել են միայն իրենց իշխանների հրամաններին, որոնք
իրենց
եղել, և
, որ
են ունեցել արաբական վրաններ զարկելու, որոնք տարբերվել են մյուսներից
միջոցները։ Քուրդը անձեռնմխելի է համարում իր թշնամուն, եթե նա պատեհ րոպե գտնելով կարողանա իրեն ձգել նրա սեփական տունը, մոլլայի կամ ցեղապետ իշխանի բնակարանը և թուրը մեջքը գցել, կամ գոտիով փաթաթել ձեռքերը, մի գործողություն, որ համարվում է իբրև լիակատար խոնարհության և խոստովանության օրենք, թե նա իր կյանքը դնում է թշնամու տրամադրութեան տակ և այդ սրբազան սովորույթի չկատարելը համարվում է մեծագույն ստորություն։ Դեռ դեպք չի եղել, որ քուրդը խախտի տանտիրոջ պարտականությունը, որ նա կոչում է օջախ և սպանի կամ վիրավորի իր արյան թշնամուն անպաշտպան կացության մեջ։ Հակառակ դեպքում խախտողը հարուցանում է իր դեմ ամբողջ ցեղը, որին պատկանում է նա։ Այդպիսի դեպքերում նրանց ազնվությունը հասնում է այն բարձրության, որ տնատերն ավելի շուտ կհամաձայնի իր ցեղակիցներին արյան թշնամի դարձնել մյուս ցեղերին և զրկվել բոլոր ազգականներից, մինչև իսկ բոլոր ստացվածքից, քան թե հանձնել կամ մատնել նրան, որ ապաստան է փնտրում նրա տան մեջ, եթե մինչև իսկ նա քրիստոնյա լինի կամ թաթար։ Եթե քուրդը ազնիվ խոսք է տալիս և վերցնում է օտարի սեփականությունը պահելու համար, կամ խոստանում է պահպանել իրեն հաղորդված գաղտնիքը, նա ավելի շուտ կզոհի իր կյանքը, քան թե կհամաձայնի ուխտադրուժ հռչակվել: Նրանց հտրգանքը կանանց ՝ նույնիսկ քրիստոնյա կանանց հանղեպ արժանի է զարմացման և ընդօրինակման։ Թշնամու կալվածքը ասպատակելու ժամանակ էլ նրանք աչքի են ընկնում իրենց հեզ և քնքուշ վարվեցողությամբ կանանց հետ։ Մինչև իսկ պատերազմի ժամանակ գերի վերցրած ստրկուհիներին նրանք չեն խիզախում կնության առնել ՝ առանց նրանց համաձայնության։ Այդպիսի դեպքերում արժանի է գովասանության մանավանդ իշխանների վարքը: Այսպես օրինակ, իշխան Հուսեին աղան, սիլանլիների ցեղապետը, Հարյուր տարեկան մի ծերունի, որ ներկայումս ապրում է Կարսումա) , պարսից արշավանքի ժամանակ, 1825 թվին13 գերած լինելով երկու մատաղահաս աղջիկ մի հայ վաճառականի դուստրեր, բերել է Բայազետ և նրանց հետ մեծ հարգանքով վարվել մի ամբողջ տարի, միտքը դրած լինելով վերադարձնել նրանց իրենց ծնողներին կամ ազգականներին։ Բայց, երբ չի զտել ոչ ծնողներին և ոչ էլ ազգականներին, երևի այն պատճառով, որ այն փոքրիկ քաղաքը, որտեղ նրանք ապրելիս են եղել, սրածության և կրակի է մատնված եղել ՝ Հուսեին աղան կանչել է Բայազետի ամենահարուստ հայերից մեկին և նրա ներկայությամբ հարցրել է այդ աղջիկներին, կհամաձայնե՞ն արդյոք նրանք կին լինել իրեն։ Երկու քույրերն էլ պատասխանել են, թե համաձայն են։ Զարմանալի չէ ՞ միթե բառիս բուն մտքով ասպետական այս գիծը կիսավայրենի լեռնորդու մեջ։ Այստեղ ևս, ինչպես ամեն թանի մեջ, բացառություններ լինում են, բայց շատ չեն։ Հայազգի Արծափցի Մանուկը, որ հռչակված է եղել Բայազետի փաշայության մեջ, և փաշայի սիրելին է եղել, իր արիությամբ և հերոսական գործերով գրավել է պարսից, թուրք և, ավելի ուշ, ռուս կառավարությունների ուշադրությունը և սկսել է ա) Առաջ նա ապրում էր Երևանում
բավականին կարևոր դեր խաղալ վերջին պարսկական պատերազմի միջոցին։ Երևանի պարսից նահանգապետ Հուսեին խան սարդարը մի քանի անգամ սկսած է եղել բանակցել փաշայի հետ ՝ Մանուկին իր ձեռքը հանձնելու համար, իբրև մի մարդու, որ ակներևաբար Ռուսաստանի կողմնակիցն է եղել և շատ անգամ գնացել եկել է ռուս լրտեսների մոտ։ Փաշան իմանալով, թև իր համար ինչ նախատինք կարող է առաջ բերել, եթե կատարի հզոր դրացու կամքը, մերժել է Հուսեինի պահանջը և միայն աշխատել է ժամանակավորապես հեռացնել իրենից իր սիրելիին, բայց նրա բոլոր աշխատանքը իզուր է եղել։ Կատաղի թոկից փախածը ոչ մի հորդորանքի ականջ չի դրել և հարկադրել է, վերջապես, իր խնամակալին դիմել հետևյալ միջոցին։ Նա ուղարկել է նրան վերոհիշյալ Սիլանլի ցեղի պետ Հուսեին աղայի մոտ, որ այդ ժամանակ գտընվել է Պարսկաստանի խնամակալության ներքո, որպես սահմանների լավագույն պաշտպան։ Այդպիսի առաքելության պատճառը եղել է նրա այն նամակը, որի մեջ, որպես խստագույն հրաման ՝ գրված էր ՝ հանձնել նամակաբերին պարսից կառավարության ձեռքը, կամ ազատվել նրանից մի ուրիշ, ավելի դյուրին միջոցով։ Մանուկը, առանց մի որևէ կասկածանքի, հասցրել է այդ նամակն ըստ պատկանելույն ցեղապետը սառնասրտությամբ կարդացել է նամակը և հայտնել Մանուկին նրա ուխտադրուժ խնամակալի ծրագիրը։ «Մի՞թե ես կհամարձակվեմ հրավիրել իմ վրա աստուծո բարկությունը, բացականչել է Հուսեին աղան, մի՞թե ես կհամաձայնեմ կորստյան մատնել մի անմեղի, անազնվությամբ կյանքից զրկել մի հերոսի, որի հետ այնքան
»։ Եվ
որոշել է ամեն միջոցով պահպանել խեղճի կյանքը. բայց ցանկանալով խույս տալ ակներև անհնազանդության հետևանքներից ՝ հրամայել է իր մարդկանց այդ գործը վերջացնել այնպես, ինչպես հաճելի է եղել փաշային։ Նա առաջուց ուղարկել է այն ձորը, որի միջով պիտի վերադառնար Մանուկը, երեսուն հավատարիմ քուրդ, որոնց մի առանձին հրահանգ է տվել։ Մանուկը գնացել է նախկին ճանապարհով Բայազետ, բայց հենց որ ձորում նկատել է քրդերի խումբը, կանգ է առել, թույլ էտվել, որ մոտենան իրեն և հարցրել է «Ի՞նչ եք ուզում անել ինձ»։ Քրդերն առանց պատասխանելու ՝ գետին են դրել զենքերը և ճանապարհ բաց արել նրա առաջ, որով կամեցել են ցույց տված լինել, թե չեն ուզում խախտել հյուրընկալության պարտականությունը։ Այդ արարքի նպատակն այն Է եղել, որ կարելի լինի թողություն խնդրել փաշայից և հետագայում ասել նրան. բոլոր միջոցները մենք ձեռք Էինք առել, բայց Մանուկն ուրիշ ճանապարհով էր գնացելա)։ Եվ այդպիսի բնորոշ գծերով ու հերոսական գործերով առատ են այն ա) Սակայն հետագայում Մանուկը, չնայելով Բալուլ փաշայի խնդիրքին և համոզելուն ՝ հեռանալու, իր նահանգից գոնե ժամանակավորապես, մինչև որ վերջանա պարսից պատերազմը, հանկարծ բռնված է եղել հենց Բայազետի մեջ գաղտնաբար պարսիկների կոպմից ուղարկված մարղկանց ձեռքով, զինաթափված է եղել և անխնա սպանված: Դեո մինչև օրս էլ ցույց են տալիս այն տեղը, որտեղ նա դավաճանորեն սպանվել է: Բոլոր քրդերը չեն դադարում խորին հարգանք տածել նրա հիշաաակին: Մեր ողորմած և մեծահոգի կառավարnւթյունն ի նշան գոհունակության հոր մատուցած ծառայության, նշանակել Է նրա որդսւն տարեկան թոշակ և շնորհել սպայի աստիճան:
աղ ու հաց եմ կերել
, թեև ինքը կախում է ունեցել Պարսկաստանից, այնուամենայնիվ
պատմվածքները սիբկիների ցեղապետ իշխան Աուդալ աղայի մասին, որ ես լսել եմ ականատեսներից։ Բայց է՛լ ավելի հռչակված է եղել Աուդալի որդի Սուլեյման աղան: Վանը, Թավրիզը, Բայազետը, Երևանը և էրզրումը դողացել են երբ լսել են այդ հերոս ասպատակի լոկ անունը։ Մի գիշեր նա ջարդել է թուրքական տասնհինգ հազարանոց մի բանակ, ունենալով իր ձեռքի տակ ոչ ավելի քան երկու հարյուր քուրդ։ Այդ ընդհարումը տեղի է ունեցել Մեծ Արարատի հյուսիս արևելյան լանջի վրա և դրանից հետո դրա մանրամասնությունն ինձ պատմել է ինքը՝ թուրք զորքի առաջնորդ Խոյի Զաֆար խանը, որ հետագայում փախած է եղել Ռուսաստան և նոր միայն14) վախճանվել է Ելիզավետոպոլում։ Քրդերի առաջնորդը, իհարկե, կարողացել է այդ դեպքում օգտվել տեղանքի բոլոր առավելություններից և վաղօրոք խոհուն և հեռատես միջոցներ է ձեռք առած եղել թշնամու նահանջը դժվարացնելու վերաբերմամբ։ Նրա հարձակումը կատարվել է հանկարծակի և չափազանց արագ, ձորի բոլոր ելքերը դեռ երեկոյից բռնված են եղել ճանապարհի վրա շինված կապաններով, այնպես որ, երբ պայմանական նշանը տրվել է՝ Սուլեյմանի ընտիր զորամասը թափվել է թուրքերի վրա, որից նրանք խառնվել են և գիշերվա մթան մեջ սկսել են կոտորել միմյանց, իսկ լեռնորդների անվրեպ գնդակներին և տեգերին մնացել է մի բան՝ լրացնել պարտությունը։ Լեոնիդասը այստեղ գտել է իր արժանավոր ընդօրինակողին։ Եվ պետք է ասել, որ Սուլեյման աղայի բոլոր հերոսական գործերը հանճարեղության և ինքնուրույնության կնիք են կրում։ Մի անգամ այդ հերոսը Երևանի պարսից վերջին նահանգապետ Հուսեին խան սարդարի ներկայությամբ սկսել է նախատել իր քաջությամբ և անագորունությամբ հայտնի թաթարական ցեղի առաջնորդ Զաման խանին այն բանի համար, որ նա իր կողմն է քաշում իր իշխանության տակ գտնված քրդերին և աշխատել ցույց տալ նրա այդպիսի արարքների անարդարությունը։ «Լռի ՛ ր, էշ քուրդ, պատասխանել է մահառիթ արհամարհանքով Ջաման խանը, ի ՞ նչ ես գոռում չնչին և անօգուտ բաների պատճառով»։ «Թո ՛ ղ իմ գլուխը փաթաթեն իմ կնոջ լաչակըա) , եթե ես ներեմ քեզ այդ խոսքերը» պատասխանել է վիրավորվածը։ Եվ իրոք, դրանից հետո շուտով նա թողել է իր հողերը և փախել է Թուրքիա։ Հուսեին խանը հուսահատվել է, երբ լսել է այդ փախստի մասին և խիստ հրաման է արձակել Ջաման խանին՝ մշտական հսկոդության տակ պահել Երևանի նահանգի սահմանները։ «Հին գայլը վաղ թե ուշ գալու է մեզ վրա և չի մոռանա վրեժխնդիր լինել վիրավորանքի համար», ասել է նա, հանձնելով իր վասալին մի զորեղ ՝ 1500 մարդուց բաղկացած ձիավոր զորամաս սահմանների պաշտպանության համար։ Սակայն մի քանի ամսից հետո հին գայլը հայտնվել է 500 հավատարիմ և աներկյուղ քրդերով, ցրել, հալածել է թշնամու բոլոր զորքր և սկսել է ամենուրեք ավերել ու քանդել։ Հրամայված է եղել թաթարներին անխնա կոտորել, իսկ թաթարների կողմն անցած քրդերին կողոպտել և գերել: ա) Սա ասիական բոլոր ժողովուրդների ամենահայհոյական և ամենավիրավորական երդումն է:
Զաման խանը հետապնդված և հալածված ամեն կողմից, վերջապես փախել թաքնվել է մի պառավ կնոջ տանը, մի փոսի մեջ (թոնիր), որտեղ քրդերը հաց են թխում։ Սուեյմանի շքախմբից մի եզիդի տեղեկացել է այդ մասին և սպառնալիքով հարց ու փորձ է արել պառավին, որ շարունակելով հավատացնել, թե չգիտե խանի որտեղ թաքնված լինելը, իհարկե, ցույց է տվել թոնիրը։ Մի քանի րոպեից հետո եզիդին ընծա է բերել իր պետին Զաման խանի գլուխր։ Սուլեյմանր երկար ժամանակ դես ու դեն է գլորել գլուխը գետնի վրա, անդադար կրկնելով. «Ահա թե ինչպես է էշ քուրդը պատժում իր թշնամիներին»: Մի ուրիշ կռվից հետո, մի հասարակ քուրդ երիտասարդ, որ գտնվել է այդ իշխանի շքախմբի մեջ, գտել է երկու ադամանդակուռ և ոսկեկուռ ատրճանակ և ոչ պակաս թանկարժեք մի թուր։ Դեռ չի կարողացել նա ետ նայել և պահել ավարը կամ տալ իր պետին, որ նրա ընկերներից մեկն ուղեցել է խլել նրանից թանկագին գյուտը։ Սուլեյմանը հեռվից տեսել է այդ և հրամայել է հավաքել բոլոր զորքր, մերկացնել այդ երիտասարդին և նրա հակառակորդին և փոխադարձաբար փոփոխել նրանց զգեստները և, երբ նրաք վերստին հագնվել են ՝ իր ձեռքով տվել է ատրճանակը իսկական տիրոջը, ուսն է ձգել թուրը և դիմելով զորքին ՝ ասել. «Ո՛չ ոսկի և ո՛չ էլ թանկագին իրեր, այլ քաջություն և արիություն պետք է պահանջեմ ես իմ զինվորներից, բայց եթե ես յուրացնեի այս երիտասարդի սեփականությունը, կորցրած կլինեի նրան իբրև զինվոր։ Թող նրա մատաղ կուրծքը զարդարված լինի այդ ոսկով, այն ժամանակ ես փոխարենը կպահանջեմ նրանից նոր և լավագույն սխրագործություններ»։ Եվ նույն ժամանակ նա հրամայել է արտաքսել նրա հակառակորդին՝ ամոթով և խայտառակությամբ։ Մի անգամ էլ նա հանդիպում է դարանի, նրա զորքր անակնկալ հարձակման է ենթարկվում թշնամու գերազանց ուժերից և բոլորովին ջարդվում։ Զուր են լինում աղաչանքները և սպառնալիքները, ոչ մի բան չի կարողանում կանգնեցնել փախչողներին։ Նա կրակում է և սպառում իր բոլոր փամփուշտները, և ամեն կողմից նեղված լինելով ՝ հարկադրված է լինում ճանապարհ բանալ տեգով, վստահելով միայն իր նժույգի արագության։ Կյանքում առաջին անգամ է հերոսն ստիպված լինում այդպիսի փորձություն զգալ։ Երիտասարդ արնաուտը արդեն համարյա հասնելու վրա է լինում նրան, երբ նա սկսում է վայր նետել իր վրայից թանկարժեք զենքերը և ոսկե զանակները (бляхи), որոնցով ընդելուզած Լ եղել նրա կուրծքը. նրան հետապնդողн, իհարկե, 9ի կարողանամ համբերել, վայր 1 թռչում ձիուց, որ իր ագահությանը հագուրդ տա, և մինչև որ վերստին սկսում է հետապնդել ՝ Սուլեյմանն արդեն հեռացած է լինում. նա շուռ է տալիս ձիու գլուխը դեպի չալթուկի դաշտը, որ նոր միայն լցված է եղել ջրով, և այդպիսով զրկում է թուրքերին քրդերի նշանավոր առաջնորդին բռնելու վեջին հույսից։ Նրա վերադարձը զարմացրել կ ամենքին. ոչ ոք չի կամեցել հավատալ, որ իրոք նա ջարդված է եղել, բայց նա բացասիրտ պատմել է ողջ պատահածը և աշխատել է գաղտնաբար, զանազան խոստմունքներով, իր մոտ բերել տալ այն արնաուտին, որ ավելի համառորեն հետապնդել էր նրան։ Արնաուտը եկել է Սուլեյմանի մոտ, որը ներկայացրել է նրան իր զինվորներին և ազգականներին,
որպես հաղթողի, մեծամեծ գովասանքներ է արել նրան, դրամ է պարգևել և արձակել հետևյալ խոսքերով. «Այժմ, երիտասարդ, հերոս, գնա քո տեղը և միշտ էլ աշխատիր այդպես վարվել քաջ զինվոների հետ, ինչպես Սուլեյման աղան վարվեց քեզ հետ, և դու այն ժամանակ կհասնես այն փառքին, որին արժանացել եմ ես»։ Կարելի է մեջբերել նաև բազմաթիվ անեկդոտներ և բնորոշ գծեր, որոնք տարբերում են քրդերին մյուս դրացի ժողովուրղներից, բացառություն չանելով մինչև իսկ արաբների և թուրքերի համար, բայց արդեն տեղը հասավ հիշելու քրդական ցեղերից մի նշանավորի մասին, որ հայտնի է իբրև սատանայի երկրպագու. ես խոսում եմ եզիդիների մասին15): Իրենց վարք ու բարքով, սովորույթներով և տնային կյանքով նրանք ոչնով չեն տարբերվում քրդերից միայն նրանց ամուսնական միությունն ունի այն առանձնահատկությունը, որ ըստ մեծի մասի, կատարվում է ոչ հոժարակամ։ Այստեղ դեռ պահպանվել է միջին դարերի սովորույթը ՝ առևանգել հարսնացուներին։ Ես ինքս վկա եմ եղել: Մի երիտասարդ քուրդ սիրահարվել է իր դրացու աղջկան, որը ոչ մի ուշադրություն չէր դարձնում նրա վբա, որովհետև նրա ծնողները հոժար չեն եղել այդ ամուսնության։ Սակայն սիրահարվածը չի դադարել սիրածին ձանձրացնելուց և վերջապես, խնդրել է նախազգուշացնել եղբորը, որ մի քանի օրից նա պիտի առևանգի աղջկան, կարծելով թե եղբայրը կօժանդակի իրեն։ Բայց գործն ուրիշ
է ծաղրի ենթարկել
Նա մի օր երեկոյան զգեստը փոխած գալիս է
մոտ և իմաց է տալիս, թե հասել է պատեհ րոպե քրոջն առևանգելու: Կիսավայրենի Վերթերը շտապել է կատարել առաջարկությունը և փախցրել է աղջկան, բայց ճանապարհին սրբությամբ պահպանել է ասիական ազգերի սովորույթը, որ արգելում էր փեսային խոսել հարսնացուի հետ։ Նույն գիշերր նա իր թանկագին ավարով եկել է հարևան գյուղերից մեկի ծանոթ ցեղապետ իշխանի մոտ և խոստում է կորզել նրանից, որ հենց մյուս օրը կատարելու է իր ամուսնական սովորական ծեսը։ Բայց որքան մեծ է եղել փեսացուի զարմանքը, երբ կատարված ծեսից հետո նա հանել է հարսնացուի քողը և իմացել թե ամուսնական դաշինքով միացած է եղել իր դրացու աղախիններից մի տգեղ պառավ կնոջ հետ։ Բայց ներկայումս արդեն չկան այդ քրդերը, որոնք եղել են երեսուն տարի աոաջ։ Այդ ժողովուրդը նկատելի կերպով կորցնում է իր ռազմասեր ոգին, և իզուր երգերը հրահրում են պատերազմելու ծարավ և խոստանում են հերոսներին անմահություն։ Քրդերն արդեն ղբաղված են ուրիշ բանով։ Ներկայումս նրանք, ըստ սովորության, լոկ ողբում են նրանց, որոնք վախճանվել են տանը, անկողնի մեջ և ոչ կովի դաշտում նրանց համար արդեն միևնույն է, թե պիտի ողբա՞ն, թե ուրախանան, քեֆ անեն և հրացան արձակեն մեռյալի գերեզմանի վրաա)։ Արդեն անցել են այն ժամանակները, ա) Դեո քիչ աոաջ քրդերը սովորություն են ունեցել ողբալ և հայտնել իրենց թախիծը հուղարկավորելու ժամանակ նրան, որ վախճանված է եղել տանը և, ընդհակաոակը, տոնել կռվի ժամանակ սպանվածի մահը, իբրև մեծագույն ուրախություն: Իսկական սպարաական սովորույթ:
ընթացք է ստացել. աղջկա եղբայրը նույնպես չի սիրել դրացուն և վճռել
նրան։
սիրահարվածի
, դեռ նոր միայն անցել են Ռուսական Հայաստան ամենազորեղ իշխան Սուլեյման աղայի որդիքը ՝ Իբրահիմ և Շամդին աղսւները, ինչպես և Հուսեին աղայի որդիքը։ Ես այս աշխատությունը ցույց եմ տվել նրանց և երախտապարտ եմ նրանց այդ առթիվ արած բանիմաց նկատողությունների և սպրդած սխալների, նրանց ձեոքով կատարված ուղղումների համար սխալներ, որոնք անխուսափելի են այդ աստիճան քիչ հայտնի ժողովրդի նկարագրության մեջ, ինչպես քրդերն են16):
երբ նրանք ասած են եղել թե արժե միայն ցանկանալ և մենք կնվաճենք բոլոր երկրները։ Նեղված և ջլատված լինելով թուրք կաոավարության կողմից, նրանք, սակայն, չեն թաքցնում իրենց ատելությունը թուրքերի հանդեպ և նվիրվածությունը ոուսների հանդեպ։ Այսպես օրինակ
И Е 3 И Д Ы ԵԶԻԴԻՆԵՐ

И E 3 И Д Ы

При недостаточности исторических сведений об этом народе этнографы необходимо должны прибегнуть к предположениям и их результатам. Известно, что иезиды никогда не составляли отдельного, самобытного по происхождению народа, что они мало помалу отделялись от различных народов, большей частью христианских, сливались постепенно и, наконец, впоследствии образовали особенное общество, отдельную касту. По языку, физиономии, образу жизни, форме и внутреннему устройству домов, одежде, умственному развитию и другим характеристическим чертам они совершенно сходны с курдами, но превосходят их мужеством, твердостью духа, чистотой нравов, честностью и благородством. Имя Иезид возбуждало и теперь еще возбуждает отвращение и ужас во всех азиатских народах и даже в хищных аравитянах, между которыми также живут иезиды. Иезиды и вероисповедание их, несмотря на то, что повсюду были преследуемы и всем ненавистны, доныне сохранились неприкосновенными, по причине своей неустрашимости и врожденного мужества, с которым народ этот встречал и отражал своих смертельных врагов. В Курдистане, Мосуле, многих местах Месопотамии и Сирии, где бесчисленное множество маленьких народов и племен поддерживали свою независимость, избавляясь вооруженной рукой от ига персиян и турок, обитающие там армяне также оставались всегда верными своему древнему воинственному духу, так что они, подобно соседям своим иезидам, то в сообществе с ними, то единственно собственными силами отражали всегда своих неприятелей и притеснителей. Два княжества совершенно независимые были в их власти: первое в Адане, где находилось некогда армянское государство Киликия, в округах Мараш и Зейтун1, до вторжения Рашид2 паши

8
особенности же курдов и иезидов, частью истребленных и рассеянных, частью покорившихся турецкому владычеству. Последние подверглись еще ужаснейшей участи, потому что должны были отказаться от своей веры. Геройски сражались они за священное достоянье всех народов, и бесчисленное множество воинов запечатлело веру отцов мученическою смертью; другие были принуждены принять магометанство и получили за то свободу. Только 1 Տպված է՝ Сейтуни, ուղղում ենք: 2 Տպված է՝ Решит, ուղղում ենք:
в тот край, и другое в Зумала Курави. Оттоманской империи удалось, наконец, разрушить независимость этих племен, в

спаслись бегством в Персию, в северо восточные страны от Турции и в Русскую Армению, где они наслаждаются ныне под благославенными законами России, полным благоденствием, с верой нисколько не стесненной. Иезиды некогда разделялись, подобно курдам и арабам, на различные племена и орды, кроме одного общего раздела на оседлых и кочевых, из которых последние были гораздо многочисленнее первых и не были так раздираемы постоянными междоусобиями, но поддерживали свою силу союзом и единством веры. Армянские писатели называют главным местом населения этого народа и местопребывания их духовенства гористую страну Синджар, между Диарбекиром, Мосулом и Низибией, и полагают, что число семейств иезидов, рассеянных повсюду, простиралось до 200 000; теперь же, напротив, нельзя ничего сказать определенного о количестве их обществ. Вероисповедание сего народа всего более примечательно и потому, не останавливаясь на других свойственных ему особенностях, представим здесь вкратце основания их верований. Иезиды почитают себя лучшими и истинными христианами, и действительно, большая часть их религиозных обрядов немногим отличается от принятых западной церковью и, в особенности, армянской. Они признают высшее существо, называемое ими арабским словом Алла, и веруют в божественность и воплощение И<исуса> Христа, пришедшего в мир для спасения человеческого и показания ему высшего начала его; они думают, что Христос был светом и духом божьим, принял человеческий образ для того, чтобы люди могли видеть его; по истечении же времени, назначенного ему для пребывания на земле и утверждения нового учения, был распят иудеями на кресте, и для того чтоб божество его было еще очевиднее людям, он в то же мгновение возвратился на небеса. Все пророки, апостолы и святые уважаются иезидами, хотя они не празднуют дней, посвященных им, и не имеют почти никаких праздников, кроме весьма немногих, особенно почитаемых армянами, как, например, день св<ятого> Саркиса (Сергей), известного также у татар под именем Хидир Наби1, и праздника за две недели до пасхи, в который соблюдают2 строжайший трехдневный пост, употребляя в пищу только хлеб и воду; в это время многие из них даже скоту уменьшают корм. Так же высоко почитают они св<ятого> Георгия; приносят ягнят в жертву при армянских церквах и в других святых местах, целуют, как и другие христиане, руку священникам, делают богатые церковные вклады, принимают с большим благоговением св<ятое>Причастие, ходят в церковь и очень набожны; крестят детей по обрядам

немногие
христианским, где позволяет духовенство; целуют церковные двери и пороги; берут из горящих перед образами лампад масло и намазывают им крестообразно грудь; крестятся, когда хотят уверить армян в чем нибудь важном. Особенно почитают они вино, называемое ими Кнарсе Исха, т. е. кровь Христа. Когда 1 Տպված է ՝ Едир Наби, ուղղում ենք։ 2 Տպված է՝ наблюдают.

пьют вино, один должен произнести слова сии и все присутствующие повторить: Эгихи Исса, т. е. из любви к Иисусу; никогда не пьют они вина для веселья или опьянения, но употребляют его как священный божий дар; никогда не оставят его ни капли в чашке, не прольют ни на платье, ни на землю; и если случится такая неосторожность, то пролитое вылизывают языком и потому во время питья держат чашу с вином обеими руками. Имя Иисуса произносят как самую священную и ненарушимую клятву. В Четверток, празднуемый у них вместо нашего воскресенья, никто ничем не занимается, и вечером каждый, даже беднейший во всем обществе, должен послать что нибудь нищему или своему соседу. Особенную церемонию, вполне христианскую, исполняют они накануне Великой Пятницы. Когда совершенно смеркнется, в этот день все общество собирается в доме или палатке своего старшины, посреди которой ставится сосуд, наполненный вином, и кладется круглый хлеб. Предметы эти сначала освящаются с величайшим благоговением при пении всех присутствующих, потом священниками разделяются здесь же между наличными членами общества и тотчас съедаются ими как священнейшие дары. Вместе с тем у иезидов встречаются странные обряды, а также следы магометанства, например, обрезание; при отсутствии священника бракосочетания совершаются у них даже муллою, обычай вынужденный, по всей вероятности, во время жестоких преследований и притеснений от магометан. Новорожденным детям иезиды дают имена или библейские или магометанские, но никогда не назовут новорожденного Магометом, к которому питают необыкновенную ненависть; впрочем, то же самое замечается у последователей Несторианской ереси, имена которых большей частью магометанские, что, вероятно, принято из страха. Но самый характеристический из всех обрядов есть погребение. По свидетельству очевидцев, они кладут покойников лицом к востоку, обкладывая голову камнями для того, чтобы умерший оставался свободен; остальную же часть тела совершенно покрывают землей, но прежде всего кладут возле него кусок хлеба и гладкого, бывшего уже в употреблении мыла, монету и палку, причем произносят ему на ухо: «Сначала постарайся подкупить монетой и хлебом стоящего на страже у входа в рай (наз. бгхешт или джаннат), чтобы он тебя пропустил туда; но если жадность

его не удовлетворится этим, то положи себе мыло под ноги, ударь неподкупного злодея палкой по лбу и таким образом проскользни в рай». Все остальные обряды и песни, которые поются при этом, иезиды старательно скрывают, при распросах молчат и изъявляют заметное неудовольствие. Никто еще не видал у иезидов определенных и постоянных кладбищ. Лалеш1 считается Палладиумом, Иерусалимом иезидов и самым священным местом на всей земной поверхности. Они ходят туда очень часто на поклонение. Лалеш должен находиться близ Мосулла, однако ж имя это не встречается ни в одной 1 Տպված է՝ Белеш, ուղղում ենք այստեղ և հետագայում:

географии. Армянские географы указывают на соляные копи в гористой части Синджара, как на священное место иезидов, и потому называют его Иезид цане1), т. е. иезидское жилище, дом, местопребывание. За особенную там достопримечательность выдают они огромное четырехугольное здание, разделенное будто бы на столько комнат, сколько дней в году, и освещенных неугасимыми лампадами, и что здесь постоянно обитает иезидское духовенство. Посредине этого здания должно находиться то место, на котором явился в первый раз величайший пророк их Шейх, т. е. глава. Оно называется Шекханды или Шехгады2), что значит шейх показался там, или там видели шейха, подобно армянскому названию Эчмиадзин, т. е. единородный сошел на землю. Предание, упоминаемое армянами о постройке этого монастыря, применили иезиды к своему пророку Шейху. Этот Шейх также явился иезидам в сиянии света и объявил последователям волю свою и законы бога, после чего также вознесся на небеса. Следующие вещи сохраняются здесь и в других местах, как священные символы его и предметы благоговения; какая то кукла, называемая ими тач (корона), изображение птицы с заячьей головой, называемое Маллаки Тхавус, т. е. птица ангельская; треногий металлический подсвечник, шамдан (подсвечник), и, наконец, маленький барабан. Вот главная священная утварь их, которую никто не может ни иметь при себе, ни возить, кроме духовных лиц, часто странствующих с ними из одного места в другое для собирания благочестивых приношений и добровольных пожертвований с народа, всегда довольно значительных; в каждом кочевье или деревне расставляют они симметрически всю эту священную утварь, зажигают свечи и под звуки барабана собирают жителей всех возрастов и полов, которые не иначе приступают к этим святостям своим, как подползая на коленях; они с почтением лобызают все вышеозначенные вещи, а подсвечник еще с большим благоговением, и потом удаляются также на коленях. По окончании этой церемонии священники собирают приношения, для принятия коих они носят мешки, сотканные из грубой козьей шерсти, и отрезывают от них каждому по куску, сообразно величине приношения; лоскутки эти сохраняются тщательно, как святыня, и часто носятся на теле. Все приношения поступают в Лалеш, и горе тому, кто нападет на тех, которым поручено относить туда эти сборы, или силой отнимает их. С непостижимой быстротой распространяется весть по всем иезидским обществом

о таком злодействе и все восстает с жаждой мщения, и рано ли, поздно ли, непременно будет пойман преступник, обыкновенно подвергаемый жесточайшей смерти. 9 Духовные лица, живущие собственно в обществе, имеют особенный ежегодный доход с народа, потому что пользуются повсюду безграничным уважением. Последний и самый ничтожный из их духовенства имеет право безнаказанно оскорбить первого старшину, который в таком случае не посмеет вымолвить ни малейшего слова против духовного. При встрече с священником каждый подходит для лобызания его руки.

Духовенство разделяется на два отдельные класса или касты: на шейхов или высших и пиров1 или низших. Достоинство их передается из рода в род по наследству; для сохранения первоначальной чистоты каст, члены одной не вступают в брак с членами другой и не смешиваются с народом. Закон позволяет им собственно иметь только одну жену, однако ж они могут иметь их еще три, и хотя развод дозволен, но почти никогда не случается. Они никогда не бреются; носят длинные, большей частью черные, грубые шерстяные одеяния и чалмы; стараются соблюдать чистоту жизни, поучают народ вере и нравственности, скромны и важны. Всю библейскую историю знают они почти наизусть и сообщают ее народу поизустным преданиям, но не имеют даже понятия ни об одной книге. Чтение и письмо ненавистно им, как говорят ученейшие и умнейшие из них, потому, что вкаждой книге употребляется имя падшего ангела или дьявола, как поносительное и бранное слово, символ которого стараются они изобразить в одном слове малак тхавус. Но сами же иезиды утверждают, что у высшего духовенства их в Лалеше есть Евангелие на арабском языке, и что только духовенство понимает этот язык. Впрочем, это кажется выдумка, потому что народное духовенство иезидское имело бы также священную книгу, тем более, что причина ненависти, отвращения и гонения соседних народов на иезидов последовала за то, что у них нет отчасти никакой книги, на которой они могли бы основать свое вероисповедание. Посвящение в духовное звание, или в священники, происходит следующим образом: сначала новоизбранный омывается, вводится в жилище своего старшины, и здесь должен сидеть на коленях среди комнаты во все время, пока поют приличные этой церемонии песни; потом берет он свои священнические одежды поодиночке и надевает их на себя, между тем как на них каждый из присутствующих плюет по одному разу, после чего начинается собственно празднество, пир и веселье. Все подходят к новопосвященному, целуют его руки и торжественно признают достоинство его. Народ часто клянется этой одеждой духовных и думает, что даже в доме каждого священника могут исцеляться самые трудные и смертельные болезни посредством какой то сверхъестественной силы; это поясняет некоторым образом причину презрения их к лекарям в подобных случаях. Народ молится большими сборищами и одиноко в домах, становясь каждый раэ при исполнении молитвы лицом к востоку. Во время моления складывают большие

пальцы вместе, держат руки перед лицом и затем уже каждый молится по своему, соображаясь со своими мыслями и
Особенных, определительных молитв у них нет, потому что, по их мнению, каждый должен молиться богу так, как он сам думает,
и может выражаться.
один раз в сутки при солнечном восходе.
к свету,
они
1
է՝ Парсов,
ենք:
чувствованиями.
чувствует
Они молятся только
Вообще, они оказывают особенное благоговение
солнцу, которое
почитают своим божеством, святыней, своим великим Шиханди.
Տպված
ուղղում

Все заставляет думать, что этот народ назван поклонниками дьявола, единственно по причине ненависти и презрения к ним соседних народов, известных своим фанатизмом, непонимающих истинного значения их догматов, и потому, что они не в состоянии обнять нравственную философию, отличающую эти грубые, но глубокочувствующие и мыслящие общества от многих соседей их. Поносительное прозвище (поклонников дьявола) произошло от того, что иезиды, в противность всем вероисповеданиям, оказывают участие и некоторое сожаление к судьбе злого духа, но отнюдь не божеское почтение, как вообще все думают. Они говорят; все злое к худое делает сам человек и только тщетно старается показывать, по врожденной ему привычке, что другой был соблазнителем и виновником его злых дел. Бог единожды низверг и лишил достоинства заблудшего духа; но, дескать, несообразно было бы с его могуществом и всеблагим милосердием чувство мести и презрения к такому ничтожному творению. Потому то он рано или поздно умилостивится и слишком жестоко было бы, во первых, вмешиваться во всемудрое правление господа; во вторых, увеличивать поношением и презрением бедствие проклятого творения божия. Итак, беда тому, кто в присутствии его произнесет имя сатаны или шейтана, или, что еще хуже, плюнет на дьявола. (Сами они называют его малаки тхавус). Если собрать и сблизить все их понятия и мысли, то, поистине, должны удивляться, судя беспристрастно и не близоруко, как такой грубый кочевой народ мог достигнуть и до подобного нравственного образования. Не менее благородная черта характера их состоит в высоком почитании других народов и унижении себя в сравнении с ними, даже относительно вероисповедания. Никогда иезид не нарушит данного им единожды честного слова, хотя бы ему угрожали за то мучительнейшей смертью; никогда порученную ему чужую собственность не присвоит себе, что бы и чье бы то ни была: но возвратит непременно, хотя бы через несколько лет, настоящему владельцу, и никогда не даст денег на проценты для роста, но потребует только данную сумму, даже после нескольких лет. Никогда не требует он однажды отданной другому земли, хотя бы она сделалась гораздо лучше и плодоноснее, и, наконец, еще прекрасная черта иезида, что никакие сокровища в мире не соблазнят его и не заставят обольщать чужеземку. Гостеприимство,

простота, уважение к старшим и людям поставленным старшими, родительская любовь, помощь неимущим, незлопамятность
пороков и добродетелен, которые не совсем чужды даже самым лучшим народам в мире. Вероятно, иезиды принадлежат к остаткам древней секты, существовавшей еще во время язычества в Великой Армении, также как в Месопотамии, главном средоточии их поселений, и в Сирии, секты, являвшейся под разными .именами п с многочисленными изменениями их первоначальных догматов. Уже в четвертом веке по р. Хр. встречается у армянских писателей название дьявольской секты, которую св.
и примирение с ними, при первом воззвании; а с другой стороны разбойничество, кровавая месть, словом, у них есть смесь

Месроп и Сагак старались уничтожить в стране, занимаемой ныне областью Диарбекир. Она называлась тогда Борборитонской сектой, и последователи ее, большей частью подражая язычникам, поклонялись еще четырем стихиям и солнцу, почему и названы были Арев вордик, т. е. дети солнца. Это была смесь персов и армян. Мало помалу соединились с ними греческие ՝ Полихеи и Манихеи, сообщили им основания христианского учения, конечно удаленного уже от своей чистоты. В 7 и 8 столетиях они распространились присоединением к ним последователей в странах этих и значительно умножились покровительством многих греческих императоров, что подтверждается свидетельством многих греческих писателей: Кедрена, Феофана, Зонара и других. С сего времени были они известны грекам под именем Манихеев, армянам же под именем Арев вордик. Наконец, в 9 и 10 веках возвышаются величайшие реформаторы их; Сумбат1, армянин по происхождению, Иесу2 и Саргис (армянский епископ) и многие другие» по большей части ученики первого, которые произвели совершенный умственный переворот между армянскими князьями, относительно религиозных понятий их, основались в месте, наз. Тондрак (нынешнем Баязетском пашалыке), местопребывание сильной партии, противодействовавшей армянской церкви и были названы от того Тондракеци, приводя высшее армянское духовенство в такое уныние и замешательство, что оно, наконец, было не в состоянии удержать распространение этой секты ни письменными опровержениями, ни проповедями, ни светской властью, и должны были, наконец, просить единственно помощи и заступления в молитвах к богу. Почти все вышеозначенные религиозные обряды и принадлежности священного богослужения иезидов вполне соглашаются с теми, о которых говорили эти реформаторы. Священники сего народа вполне следуют в жизни и одежде епископу Саргису, но во всяком случае неправдоподобно производят название иезид от Иисус. Жесточайшее преследование иезидов армянами относится к 1050 г., когда жил знаменитый армянский писатель Григорий Великий (наз. Магистрос), князь и наместник в Месопотамии, ревностный и благочестивый Гайкан; <он> ворвался с огромным войском в страны, заселенные язычниками, которых частью варварски истребил, частью заставил принять армянское вероисповедание, а остальных переселил далеко на запад, в внутренность Месопотамии и Сирии.

В наше время Рашид паша сделал совершенно противоположное; переселил их более на север, к России. Григорий, князь армянский, прославленный делами своими, был очень учеи, деятелен и оставил много сочинений против иезидов3). Остатки гонимых иезидов искали прибе жища и покровительства у патриарха Сирийского и нашли в нем могущественную подпору и защиту против армянского духовенства. Даже в наше время, по словам Индшиндшана, главный иезидский шейх должен один раз в год посетить сирийского 1 Տպված է՝ Симбат, ուղղում ենք այստեղ և հետագայում: 2 Տպված է՝ Иисус, ուղղում ենք:

патриарха и доказать ему свою покорность и признательность подарками. О вышеоз¬ наченных сектах упоминают еще греческие и римские писатели; Петер1 Сицилийский, Александр Нутулис и, позднее, Климент Баланус, в 1 ой кн., гл. 15, стр. 196. 1 Տպված Է` Сдетер, ուղղում ենք:

ԵՋԻԴԻՆԵՐՐ Այս ժողովրդի մասին եղած պատմական տեղեկությունների պակասության պատճառով ազգագրագետներն անհրաժեշտաբար պետք է դիմեն ենթադրությունների և նրանց արդյունքներին։ Հայտնի է, որ եզիդիները երբեք չեն եղել ծագումով մի առանձին, ինքնուրույն ժողովուրդ, այլ որ նրանք փոքր առ փոքր անջատվելով զանազան ՝ մեծ մասամբ քրիստոնյա ժողովուրդներից, հետզհետե ձուլվել են և, վերջապես, հետագայում կազմել մի առանձնահատուկ հասարակություն, առանձին դաս: Լեզվով, կերպարանքով, ապրելակերպով, տների ձևով ու ներքին կաոուցվածքով, հագուստով, մտավոր զարգացմամբ և այլ բնորոշ գծերով նրանք միանգամայն նման են քրդերին, բայց գերազանցում են սրանց ՝ քաջությամբ, հոգու արիությամբ, բարքերի մաքրությամբ, ազնվությամբ ու ազնվաբարոյությամբ: Եզիդի անունը զզվանք ու ահ էր ներշնչում և հիմա էլ ներշնչում է բոլոր ասիական ժողովուրդներին և, նույնիսկ
գիշատիչ արաբներին, որոնց միջև նույնպես եզիդիներ են բնակվում
Եզիդիները և նրանց դավանությունը, չնայած որ ամենուրեք եղել են հալածված և բոլորին ատելի, մինչև օրս անաղարտ են մնացել շնորհիվ իրենց աներկյուղության ու բնատուր քաջու թյան, որոնցով այդ ժողովուրդը դիմադրել և ետ է մղել իր մահացու թշնամիներին։ Քուրդիստանում, Մոսուլում, Միջագետքի և Ասորիքի շատ վայրերում, որտեղ բազմաթիվ փոքր ժողովուրդներ ու ցեղեր պահպանել են իրենց անկախությունը, զենքը ձեոքին պաշտպանվելով պարսիկների և թուրքերի լծից, այնտեղ բնակվող հայերը նույնպես միշտ հավատարիմ են մնացել իրենց վաղեմի ռազմատենչ ոգուն, այնպես որ նրանք, իրենց հարևան եզիդիների նման՝ մերթ նրանց հետ միասին, մերթ միայն սեփական ուժերով, ետ են մղել միշտ իրենց թշնամիներին ու ճնշողներին։ Երկու միանգամայն անկախ մարզ ունեին նրանք իրենց իշխանության տակ՝ մեկը Ադանայում, որտեղ մի ժամանակ գտնվում էր հայոց Կիլիկյան պետությունը, Մարաշի և Զեյթունի շրջաններում, մինչև Ռաշիդ փաշայի ներխուժումն այդ երկիրը, և մյուսը՝ Զումալա Կուրավիում: Օսմանյան կայսրությանը վերջապես հաջողվեց խորտակել այդ ցեղերի, մանավանդ՝ քրդերի և եզիդիների անկախությունր, որոնց մի մասը բնաջնջվեց, ցիր ու ցան եղավ, իսկ մյուս մասը հնազանդվեց թուրքական իշխանությանը։ Վերջիններին վիճակվեց ավելի սոսկալի ճակատագիր, որովհետև ստիպված եղան հրաժարվելու իրենց հավատից։ Հերոսաբար կռվում էին նրանք բոլոր ժողովուրդների համար էլ նվիրական սեփականության համար, և բազմաթիվ զինվորներ կնքեցին իրենց մահկանացուն՝ նահատակվելով հայրերի հավատի համար, մյուսներն ստիպված եղան մահմեդականություն ընդունել, և դրա համար
,
:
ազատություն ստացան: Միայն քչերը փրկվեցին, փախչելով Պարսկաստան, Թուրքիայից դեպի հյուսիս արևելք գտնվող երկրները և Ռուսական Հայաստան, որտեղ նրանք Ռուսաստանի օրհնյալ օրենքներիների ներքո վայելում են կատարյալ բարօրություն ՝ միանգամայն ազատորեն դավանելով իրենց կրոնը: Մի ժամանակ եզիդիները քրդերի ու արաբների նման բաժանվում Էին զանազան ցեղերի և թափառախմբերի, բացի ընդհանուր բաժանումից՝ նստակյացների և վաչկատուների, որոնցից վերջինները շատ ավելի բազմաթիվ Էին, քան առաջինները և այնքան Էլ չէին ջլատվում հարատև երկպառակություններով, այլ պահպանում էին իրենց ուժը ՝ դաշինքով և հավատի միասնությամբ։ Հայ գրողները այդ ժողովրդի բնակավայրն ու նրա հոգևորականության նստավայրն են անվանում Սինջար կոչվող լեռնային երկիրը, որը գտնվում է Դիարբեքիրի, Մոսուլի և Մծբինի միջև, և ենթադրում են, որ ամենուրեք ցրված եզիդիների ընտանիքների թիվը հասնում էր 200,000 ի իսկ այժմ ընդհակառակը, որոշակի ոչինչ չի կարելի ասել նրանց համայնքների քանակի մասին։ Այս ժողովրդի դավանությունը ամենից ավելի է արժանի ուշադրության, ուստի կանգ չառնելով նրա ուրիշ առանձնահատկությունների վրա, բերենք այստեղ, հակիրճ կերպով, նրանց հավատքի սկզբունքները։ Եզիդիներն իրենց համարում են լավագույն և ճշմարիտ քրիստոնյաներ. և իրոք, նրանց կրոնական ծեսերի մեծազույն մասը շատ էլ չի տարբերվում արևմտյան եկեղեցու և, մանավանդ, հայոց եկեղեցու կողմից ընդունված ծեսերից։ Նրանք ճանաչում են բարձրագույն էակին, որին արաբական բառով կոչում են Ալլահ և հավատում են Հիսուս Քրիստոսի աստվածությանն ու մարդեղությանը, որն աշխարհ եկավ մարդկությանը փրկելու և նրան բարձրագույն սկզբունքը ցույց տալու համար։ Նրանք կարծում են, որ Քրիստոսը աստծո լույսն ու ոգին էր և մարդկային կերպարանք առավ, որպեսզի մարդիկ կարողանան տեսնել նրան։ Իսկ երբ լրացավ երկրի վրա մնալու և նոր ուսմունքը հաստատելու համար սահմանված ժամանակը, հրեաները նրան խաչ հանեցին, և որպեսզի նրա աստվածությունն Էլ ավելի մարդկանց ակնհայտ լիներ, նա նույն պահին վերադարձավ երկինք։ Բոլոր մարգարեները, առաքյալներն ու սրբերը պաշտվում են եզիդիների կողմից, թեպետ նրանք չեն տոնում դրանց հատկացված օրերը, և համարյա թե չունեն տոներ ՝ բացի մի քանիսից, որոնք աոանձնապես հարգի են հայերի մոտ, ինչպես օրինակ ՝ սուրբ Սարգսի տոնը, որը հայտնի է նույնպես թուրքերին ՝ Խըդր Նաբի անունով, և նրա տոնին, զատկից երկու շաբաթ առաջ, երբ նրանք երեքորյա խստագույն պահք են բռնում, սնվելով միայն հաց ու ջրով, այդ ժամանակ նրանցից շատերը նույնիսկ անասունների կերն Էլ են պակասեցնում։ Նրանք մեծապես պաշտում են նաև սուրբ Գևորգին, գառներ են մատաղ անում հայոց եկեղեցիներում ու այլ սրբավայրերում, մյուս քրիստոնյաների նման համբուրում քահանաների ձեռքր, առատ նվերներ են տալիս եկեղեցուն, մեծ երկյուղածությամբ սուրբ հաղորդություն ընդունում, հաճախում եկեղեցի և շատ բարեպաշտ են որտեղ հոգևորականությունը թույլատրում Է ՝ քրիստոնեական ծեսերով մկրտում են երեխաներին, համբուրում են եկեղեցիների դռներն ու շեմքը. վառվող կանթեղներից յուղ են վերցնում ու խաչաձև քսում կրծքերին խաչակնքում են
երեսները, երբ ուզում են հավաստիացնել հայերին որևէ կարևոր բանում: Առանձնապես պաշտում են գինին, որ նրանց մոտ կոչվում Է Քնարսե Ւսխա, այսինքն ՝ Քրիստոսի արյուն։ Երբ գինի են խմում, մէկը պետք Է արտասանի այդ բառերը իսկ բոլոր ներկա եղողները կրկնեն հետևյալ բառերը ՝ էգիխի Իսա, այսինքն ՝ ի սեր Հիսուսի: Երբեք նրանք չեն խմում գինին զվարճանալու կամ հարբելու համար, այլ գործ են ածում որպես աստուծո սրբազան նվեր, երբեք ո ՛ չ մի կաթիլ չեն թողնում թասի մեջ, չեն թափաում ո ՛ չ զգեստի, ո ՛ չ Էլ գետնի վրա, և եթե նման անզգուշություն պատահի, ապա թափված գինին լիզում են և հետո, խմելիս, գինու թասը պահում են երկու ձեոքով։ Հիսուսի անունը արտասանում են որպես ամենասուրբ և անխախտելի երդում։ Հինգշաբթին, որ նրանք տոնում են մեր կիրակի օրվա փոխարեն, ո՛չ ոք ոչնչով չի զբաղվում, և երեկոյան ամեն ոք, նույնիսկ ամենաթշվառը համայնքի մեջ, պետք է որևէ բան ուղարկի աղքատներին կամ իր հարևանին։ Աոանձնահատուկ՝ միանգամայն քրիստոնեական ծիսակատարությամբ նշվում է նրանց մոտ Ավագ Ուրբաթվա նախօրյակը։ Երբ բոլորովին մթնում է, ամբողջ համայնքն այդ օրը հավաքվում է իր ցեղապետի տանը կամ վրանում, որի մեջտեղում դրվում է գինով լիքը մի աման և մի կլոր հաց։ Այդ առարկաները նախ օրհնվում են մեծագույն երկյուղածությամբ, ընդ որում բոլոր ներկա գտնվողները երգում են, ապա քահանաները հենց տեղում բաժանում են դրանք համայնքի առկա անդամների միջև, որոնք իսկույն ուտում են որպես սրբազան պարգև։ Միաժամանակ եզիդիների մոտ գոյություն ունեն տարօրինակ ծեսեր, ինչպես նաև մահմեդականության հետքեր, օրինակ ՝ թլպատությունը. Քահանա չեղած ժամանակ ամուսնության կարգը կատարում Է նույնիսկ մոլլան, մի հարկադիր սովորություն, որն ամենայն հավանականությամբ ծնվել Է մահմեդականներից կրած հալածանքների և ճնշումների ժամանակ։ Նորածին երեխաներին եզիդիներր տալիս են բիբլիական կամ մահմեդական անուններ, բայց, երբեք մանկանը չեն կոչում Մահմեդ, որի նկատմամբ տածում են արտակարգ ատելություն։ Սակայն նույնը նկատվում է նաև նեստորական աղանդի հետնորդների մոտ, որոնց անունները մեծ մասամբ մահմեդական են, որ, հավանաբար, երկյուղից են ընդունել։ Բայց բոլոր ծեսերից ամենաբնորոշը թաղումն է։ Ականատեսների վկայությամբ, ննջեցյալին նրանք դնում են դեմքով դեպի արևելք ՝ գլուխը քարերով շրջապատելով, որպեսզի մեռյալն ազատ մնա, իսկ մարմնի մյուս մասն ամբողջովին ծածկում են հողով, բայց մինչ այդ դնում են նրա մոտ մի կտոր հաց, մի կտոր ողորկ, արդեն գործածված սապոն, մետաղե դրամ և մահակ, ընդ որում ականջին ասելով «Նախ և առաջ աշխատիր դրամով ու հացով կաշառել դրախտի (նրանց կոչմամբ՝ բքեշտ կամ ջաննաթ) դռան մոտ կանգնած պահակին, որ քեզ ներս թողնի, իսկ եթե նրա ագահությունր չի բավարարվի դրանով, ապա սապոնը դիր ոտքերիդ տակ, մահակով խփիր անկաշառ չարագործի ճակատին և այդպիսով սահիր դրախտ»։ Բոլոր մյուս ծեսերն ու տաղերը, որ երգվում են այդ ժամանակ, եզիդիները ամեն կերպ ծածկում են, հարց ու փորձ անելիս լռում են և նկատելի կերպով դժգոհություն արտահայտում։ Ոչ ոք դեռ չի տեսել եզիդիների որոշակի և մշտական գերեզմանատները։
Լալեշը համարվում Է եզիդիների պալլադիումը, Երուսաղեմը և ամենասուրբ վայրը ամրողջ երկրագնդի վրա։ Այնտեղ նրանք շատ հաճախ ուխտ են գնում։ Լալեշը պետք Է որ Մոսուլի մոտ գտնվի, չնայած որ ո՛չ մի աշխարհագրության մեջ այդ անունր չի հանդիպում։ Հայ աշխարհագետները մատնանշում են Սինջարի լեռնային մասում գտնվող աղահանքը, որպես եզիդիների սրբավայր և այդ պատճառով կոչում են Եզիդ ցանե1) այսինքն` եզիդիական բնակարան, տուն, բնակավայր։ Աոանձնապես նշանավոր են համարում նրանք այնտեղ գտնվող ահագին քառանկյունի շենքը, որն իթրև թե բաժանված Է այնքան սենյակների, որքան օր կա տարվա մեջ, և որոնք լուսավորված են անմար ղամբարներով, և որ այնտեղ մշտապես ապրում Է եզիդիական հոգևորականությունը։ Այդ շենքի մեջտեղում պետք Է որ գտնվի այն տեղը, ուր առաջին անգամ երևացել Է նրանց ամենամեծ մարդարե Շեյխը այսինքն ՝ գլխավորը։ Դա կոչվում Է Շեկխանդի կամ Շեխղադի2) , որ նշանակում Է` Շեյխը երևացել է այնտեղ, կամ ՝ այնտեղ տեսել են Շեյխին, նման հայոց Էջմիածին անվան, որ նշանակում է՝ Միսւծինն իջավ երկիր: Այդ վանքի կառուցման մասին գոյություն ունեցող հայկական ավանդությունը եզիդիները հարմարեցրել են իրենց մարգարե Շեյխին։ Այդ Շեյխը նույնպես երևացել է եզիդիներին լույսի ճաճանչներում և հայտնել հետևորդներին ՝ իր կամքը և աստուծո օրենքները, որից հետո նույնպես բարձրացել է երկինք։ Հետևյալ իրերը պահվում են այդտեղ և այլ տեղերում, որպես նրա սրբազան խորհրդանշաններ և պաշտամունքի առարկաներ, մի տիկնիկ, որ նրանք կոչում են Թաճ (թագ), նապաստակի գլխով մի թռչունի պատկեր,
կոչվում է Մալաքի
և, վերջապես, մի փոքրիկ թմբուկ։ Սրանք են նրանց սրբազան իրերը, որոնք ո ՛ չ ոք չի կարող պահել իր մոտ կամ ման ածել, բացի հոգևորականներից, որոնք հաճախ դրանք առած ճանապարհորդում են մի տեղից մյուսը, ժողովրդից բարեպաշտական նվիրաբերություներ և կամավոր տուրքեր հավաքելու համար, որ միշտ բավականաչափ առատ է լինում։ 3ուրաքանչյուր քոչավայրում կամ գյուղում նրանք համաչափ կերպով դասավորում են այդ բոլոր սրբազան իրերը, մոմ են վառում և թմբուկ զարկելով հավաքում ամեն հասակի և սեռի բնակիչներին, որոնք այդ սրբություններին մոտենում են ոչ այլ կերպ, քան չոքեշոք. Վերոհիշյալ իրերը նրանք հարգանքով համբուրում են, իսկ մոմակալը ՝ է՛լ ավելի մեծ երկյուղածությամբ, և ապա նույնպես չոքեչոք հեռանում։ Այդ արարողությունը վերջանալուց հետո քահանաներր հավաքում են նվիբաբերությունները, որոնց ընդունելու համար նրանք ունեն այծի կոպիտ մազից գործած պատկեր, որոնցից կտրում, տալքս են յուրաքանչյուրին մի կտոր, նւքիրաբերության չափին համապատասխան։ Ստացողներն այդ նվերները, որպես սրբություն, խնամքով պահում են և հաճախ կրում մարմնի վրա։ Բոլոր նվիրաբերությունները տարվում են Լալեշ, և վա ՜ յ նրան, ով կհարձակվի նրանց վրա, որոնց հանձնարարված Է տանել այնտեղ այդ տուրքերը, կամ ուժով կխլի դրանք։
որ
Թավուզ, այսինքն ՝ հրեշտակ թռչոուն, եռոտանի մետաղյա մոմակալ շամդան
Այդպիսի չարագործության լուրը անասելի արագությամբ տարածվում Է բոլոր եզիդիական համայնքներում, ամենքը ոտքի են ելնում վրեժ լուծելու, և վաղ թե ուշ հանցագործն անպատճառ կբռնվի և սովորաբար ամենադաժան մահվան կենթարկվի։ Բուն համայնքում ապրող հոգևորականները առանձին տարեկան եկամուտ ունեն ժողովրդից, որովհետև ամենուրեք վայելում են անսահման հարգանք։ Նրանց վերջին և ամենաաննշան հոգևորականն իրավունք ունի անպատիժ կերպով վիրավորելու առաջին ցեղապետին, որը նման պահերին չի համարձակվի մի չնչին խոսք անգամ ասելու հոգևորականի դեմ։ Քահանային հանդիպելիս յուրաքանչյուրը մոտենում Է նրա աջը համբուրելու։ Հոգևորականությունը բաժանվում Է երկու առանձին դասերի կամ կաստաների ՝ շեյխերի կամ բարձրագույնների և փիրերի կամ ստորինների: Նրանց կոչումը ժառանգաբար անցնում է սերնդից սերունդ ՝ կաստայի սկզբնական անաղարտությունր պահպանելու համար, մեկի անդամները չեն ամուսնանում մյուսի հետ և չեն ձուլվում ժողովրդի մեջ։ Օրենքը նրանց թույլատրում է անձամբ միայն մի կին ունենալու, սակայն նրանք կարող են ունենալ նաև երեքը, և ամուսնալուծությունը թեև թույլատրվում է, բայց գրեթե երբեք տեղի չի ունենում։ Նրանք երբեք չեն սափրվում, հագնում են երկայն, մեծ մասամբ սև, կոպիտ բրդե շորեր և կապում չալմաներ, աշխատում են պահպանել կյանքի մաքրությունը, հավատ ու բարոյականություն են սովորեցնում ժողովրդին, համեստ են ու վեհանձն։ Բիբլիական ողջ պատմությունները նրանք, գրեթե անգիր գիտենե բանավոր ավանդություններով հաղորդում են այն ժողովրդին, բայց ո՛չ մի գրքի մասին մինչև իսկ գաղափար չունեն։ Գրել կարդալը ատելի է նրանց համար, ինչպես ասում են նրանցից ամենաուսյալներն ու ամենախելոքները, որովհևտև յուրաքանչյուր գրքում, իբրև նախատինք կամ վատ խոսք, հիշատակվում է վտարանդյալ հրեշտակի կամ սատանայի անունը, որի խորհրդանշանը նրանք ջանամ են պատկերել մի բառով ՝ Մալաքի Թավուզ: Բայց հենց իրենք եզիդիները հաստատում են, որ բարձրագույն հոգևորականության մոտ Լալեշում կա արաբերեն լեզվով Ավետարան, և որ միայն հոգևորականությունն է հասկանում այդ լեզուն։ Սակայն դա թվում է մտացածին, որովհետև եզիդիների ժողովրդական հոգևորականությունը նույնպես կունենար սուրբ գիրք, մանավանդ որ հարևան ժողովուրդներից եզիդիների ՝ ատելության, զզվանքի և հալածանքի ենթարկվելու պատճառր աոաջ է եկել նրանից, որ նրանք ո ՛ չ մի գիրք չունենք, որով կարող լինեն հիմնավորելու իրենց դավանությունը։ Հոգևոր աստիճան տալը կամ քահանա ձեռնադրելը կատարվում է հետևյալ ձևով աոաջ նորընծան լվացվում է, բերվում է իր ցեղապետի տունը, և աստեղ նա պետք է ծնկաչոք նստի սենյակի մեջտեղում այնքան ժամանակ, քանի դեո երգում են այդ արարողության համար պատշաճ երգերը ապա նա վերցնում է իր քահանայական զգեստները և մեկ մեկ հագնում, ընդ որում ներկա եղողներից յուրաքանչյուրը մի մի անգամ թքում է նրանց վրա, որից հետո սկսվում է բուն տոնակատարությունը, խրախճանքն ու ուրախությունր։ Բոլորը մոտենում են
նորընծային, համբուրում են նրա ձեռքը և հանդիսավոր կերպով ընդունում նրա արժանապատվությունը։ Ժողովուրդը հաճախ երդվում Է հոգևորականների այդ զգեստով և կարծում Է, որ նույնիսկ ամեն մի քահանայի տանը կարող են բուժվել ամենածանր և մահացու հիվանդությունները՝ ինչ որ գերբնական ուժի միջոցով նման դեպքերում դա որոշ չափով բացատրվում է բժիշկների նկատմամբ նրանց տածած արհամարհանքով։ Ժողովուրդն աղոթում է խմբված բազմությամբ, ինչպես և իր տանը միայնակ, յուրաքանչյուր անգամ, աղոթելիս դեմքերր դարձնելով արևելք։ Աղոթելիս նրանք բութ մատները միացնում են իրար, ձեռքերով ծածկում դեմքը և հետո ՝ յուրաքանչյուրն աղոթում իր ուզածի պես, իր մտքերի ու զգացմունքների համապատասխան։ Հատուկ սահմանված աղոթքներ նրանք չունեն, որովհետե իրենց կարծիքով, յուրաքանչյուրը պետք է աղոթի աստծուն այնպես, ինչպես ինքն է մտածում, զգում և կարողանում արտահայտվել։ Նրանք աղոթում են օրական միայն մեկ անգամ ՝ արևածագին։ Առհասարակ նրանք խորին հարգանք են տածում դեպի լույսը, արեգակը, որ նրանք համարում են իրենց աստվածությունը, սրբությունը, իրենց մեծ Շիխանդին: Այս ամենը մտածել է տալիս, որ այս ժողովուրդը սատանայապաշտ է կոչվել միայն շնորհիվ այն ատելության ու արհամարհանքի, որ տածում են սրանց նկատմամբ հարևան ժողովուրդները, որոնք հայտնի են իրենց մոլեռանդությամբ, չեն հասկանում սրանց սկզբունքների նշանակությունը, ուստի և ի վիճակի չեն ըմբռնելու այն բարոյական փիլիսոփայությունը, որը տարբերում է այդ կոպիտ, բայց խորապես զգացող ու մտածող համայնքները իրենց բազմաթիվ հարևաններից։ Նախատական մականունը (սատանայապաշտ) առաջ է եկել նրանից, որ եզիդիները, հակառակ բոլոր դավանությունների, կարեկցություն և որոշ ցավակցություն են ցույց տալիս չար ոգու վիճակին, բայց ո ՛ չ երբեք աստվածավայել հարգանք, ինչպես առհասարակ կարծում են բոլորը։ Նրանք ասում են, որ բոլոր չար ու վատ բաները մարդն ՝ ինքն է ան ում, և իր բնածին սովորության համաձայն իզուր տեղն աշխատում ցույց տալու միշտ, թե ուրիշն է եղել գայթակղողը և նրա չար գործերի պատճաոը։ Աստված մի անգամ արտաքսել ու արժանապատվությունից զրկել է չար ոգուն, բայց թե անհարիր կլիներ նրա հզորությանն ու ամենագութ ողորմածությանը վրեժխնդրության ու արհամարհանքի զգացմունքը, այդպիսի չնչին արարածի նկատմամբ: Այդ իսկ պաաճառով էլ, վաղ թե ուշ, նա կգթա, և չափազանց դաժան կլիներ, նախ ՝ միջամտել տիրոջ ամենախելացի կառավարության մեջ, ապա ՝ նախատինքով և արհամարհանքով ավելացնել աստուծո անիծյալ արարածի ղժբախտությունը։ Այսպես, վա ՜ յ նրան, ով նրանց ներկայությամբ կարտասանի սատանայի կամ շեյթանի անունը, կամ, որ ավելի վատ է, կթքի սատանայի վրա (իրենք նրան կոչում են Մալաքի Թավուզ): Եթե հավաքենք և իմի բերենք նրանց բոլոր հասկացողություններն ու մտքերը, ապա ՝ իսկապես անաչառ և ոչ կարճամիտ կերպով դատելով, պիտի զարմանանք, թե ինչպես է այդպիսի կոպիտ վաչկատուն ժողովուրդը կարողացել հասնել նման բարոյական քաղաքակրթության։ Նրանց բնավորության ոչ պակաս ազնիվ գիծն է կազմում մեծ հարգանքն ուրիշ
ժողովուրդների նկատմամբ և նրանց համեմատությամբ նույնիսկ դավանության խնդրում իրենց նվաստացումը։ Երբեք եզիդին չի՛ դրժի մի անգամ տված իր ազնիվ խոսքր, եթե նույնիսկ դրա համար նրան սպառնա տանջալից մահ երբեք նա չի ՛ յուրացնի ուրիշի սեփականությունը, ում և ինչ էլ որ լինի, այլ անպատճառ կվերադարձնի իսկական տիրոջը, թեկուզ մի քանի տարի անց, և երբեք վաշխի համար, տոկոսով փող չի՛ տա, այլ կպահանջի միայն տված գումարը, նույն իսկ մի քանի տարուց հետո։ Երբեք նա ետ չի ՛ պահանջի մի անգամ ուրիշին տված հողը, թեկուզ այն ավելի լավ ու բերրի դարձած լինի և, վերջապես, եզիդու բնավորության մի հիանալի գիծն էլ այն է, որ աշխարհի ո՛չ մի գանձ չի հրապուրի նրան և չի ստիպի գայթակղեցնելու մի օտարազգի կնոջ։ Հյուրասիրություն, պարզություն, հարգանք դեպի մեծերն ու ավագները, ծնողական սեր, օգնություն կարիքավորներին, անհիշաչարություն և հաշտարարություն ՝ հենց առաջին առիթից օգտվելով, և մյուս կողմից ՝ ավազակություն, արյան վրեժ, մի խոսքով, նրանց մոտ գոյություն ունի մի խառնուրդ արատների և առաքինությունների, որոնցից զերծ չեն նույն իսկ ամենալավ ժողովուրդներն աշխարհիս երեսին։ Հավանորեն եզիդիները պատկանում են այն հին աղանդների մնացորդների թվին, որ գոյություն ունեին դեռ հեթանոսության ժամանտկ Մեծ Հայքում, ինչպես նաև Միջագետքում ՝ նրանց բնակավայրերի գլխավոր կենտրոնում, և Ասորիքում, աղանդներ, որ երևան Էին գալիս զանազան անունների տակ և իրենց սկզբնական դավանությունների բազմաթիվ փոփոխություններով։ Արդեն չորրորդ դարում Քրիստոսից հետո հայ մատենագիրների մոտ հանդիպում Է այդ սատանայական աղանդի անունը, որը սուրբ Մեսրոպը և Սահակը աշխատում Էին արմատախիլ անել այն երկրում, որը ներկայումս կազմում Է Դիարբեքիրի մարզը։ Դա կոչվում Էր այն ժամանակ Բորբորիտոնների աղանդ, և նրա հետնորդները, մեծ մասամբ նմանվելով հեթանոսներին, պաշտում էին տակավին չորս տարրերն և արեգակը, որի համար և կոչվում էին Արևորդիք (այսինքն ՝ արևի որդիք): Դա մի խառնուրդ էր պարսիկների և հայերի։ Հետզհետե նրանց հետ միացան հունական Պավլիկյանները և Մանիքեականները, որոնք հաղորդեցին նրանց քրիստոնեական ուսմունքի հիմունքներր, որն, իհարկե, արդեն հեոացել էր իր մաքրությունից: 7 րդ և 8 րդ դարերում իրենց հետևորդների միացումով նրանք ծավալվեցին այդ երկրներում և հունական մի շարք կայսրերի հովանավորության տակ զգալիորեն բազմացան, որ հաստատվում է բազմաթիվ հույն մատենագիրների ՝ Կեդրենոսի, Թեոֆանեսի, Զոնարայի և այլոց վկայություններով։ Այդ ժամանակվանից նրանք հայտնի էին հույներին Մանիքեականներ անվամբ, իսկ հայերին ՝ Արևորդիք: Վերջապես, 9 րդ և 10 րդ դարերում հռչակվում են նրանց խոշորագույն վերանորոգիչները՝ Սմբատը՝ ծագումով հայ, Հեսուն, Սարգիսը (հայ եպիսկոպոս) և շատ ուրիշներ, մեծ մասամբ առաջինի աշակերտներից, որոնք կատարյալ մտավոր հեղաշրջում աոաջ բերին հայ իշխանների շրջանում, նրանց կրոնական հասկացողությունների վերաբերմամբ, հաստատվեցին Թոնդրակում (այժմյան Բայազետի փաշայությունում) ՝ հայոց եկեղեցուն դիմագրավող ուժեղ խմբակցության բնակավայրում և այստեղից Էլ
կոչվեցին Թոնդրակեցիներ, հասցնելով այնպիսի վհատության և շփոթության հայոց բարձրագույն հոգևորականությանը, որ նա վերջապես ո ՛ չ գրավոր հերքումներով, ո ՛ չ քարոզներով, ո ՛ չ աշխարհիկ իշխանության միջամտությամբ ի վիճակի չէր կասեցնելու այդ աղանդի տարածումը, և ի վերջո ստիպված էր միայն օգնություն և պաշտպանություն խնդրել աստծուց ՝ աղոթելով։ Եզիդիների գրեթե բոլոր վերոհիշյալ կրnնшկան ծեսերն ու սրբազան ժամասացության պարագաները լիովին համապատասխանում են այդ վերանորոգիչների ասածներին։ Այդ ժողովրդի քահանաները կենցաղով և տարազով ամբողջովին հետևում են Սարգիս եպիսկոպոսին, բայց անհավանական կերպով ամեն անգամ Եզիդի անունը ածանցյալ են համարում Հիսուսից։ Ամենադաժան հալածանքների ենթարկվեցին եզիդիները 1050 թ է երբ ապրում Էր հռչակավոր հայ գրող Միջագետքի կուսակալ ու իշխան, եռանդուն և բարեպաշտ հայկազուն Գրիգոր մեծը (անվանված ՝ Մագիստրոս). <նա> ահագին զորքով ներխուժեց այն երկրները, ուր բնակվում էին հեթանոսները, որոնց մասամբ բարբարոսաբար կոտորեց, մասամբ հարկադրեց հայկական դավանություն ընդունել, իսկ մնացածներին գաղթեցրեց հեռու ՝ դեպի արևմուտք ՝ Միջագետքի և Ասորիքի խորքերը։ Մեր ժամանակներում Ռաշիդ փաշան արեց միանգամայն հակառակը ՝ գաղթեցրեց նրանց ավելի հյուսիս, Ռուսաստանին մոտիկ: Ւր գործերով հռչակված հայազգի իշխան Գրիգորը շատ գիտուն և գործունյա մարդ է եղել և թողել է շատ գրվածքներ եզիդիների դեմ3)։ Հետապնդված եզիդիների մնացորդները ապաստան ու հովանավորություն են փնտրում Ասորիքի պատրիարքի մոտ, և հանձին նրա գտնում հզոր նեցուկ և պաշտպանություն ընդդեմ հայ հոգևորականության։ Նույնիսկ մեր ժամանակ, Ինճիճյանի ասելով, եզիդիների գլխավոր շեյխը պետք է տարին մի անգամ այցեյի ասորաց պատրիարքին և նվերներով ցույց տա իր հնազանդությունն ու երախտապարտությունը։ Վերոհիշյալ աղանդների մասին հիշատակում են նաև հունական և հռոմեական գրողները ՝ Պետրոս Սիկիլիացին, Ալեքսանդր Նուտուլիսը և, ավելի ուշ, Կլիմենտ Բալանուսը (գիրք I, գլուխ 15, էջ 196)։
ԾԱՆՈԹԱԳՐՈԻԹՅՈԻՆՆԵՐ
ԱՂԷՔՍԱՆԴՐ ԿԱՅՍՐ Ի ՓԱՐԻԶԻ ԵՎ ԱՆԿՈԻՄՆ ՆԱՊԱԼԷՕՆԻ (էջ 13) Ինքնագիրը (գրաբար, մաքրագիր) գտնվում է Գրականության և արվեստի թանգարանում, Աբովյանի արխիվի N37 տետրակում և գրավում է վերջինիս աոաջին 4 էջերը: Թուղթը բարակ է, սպիտակավուն, չափը ՝ * 21x16: Գրված է Աբովյանի դորպատյան տարիներին բնորոշ գեգեցիկ, համաչափ, ընթեռնելի ձեռագրով: Թվագրված չէ: Գրության մոտավոր ժամանակն է 1832 33 թվականները: Տետրակի հաջորդ թերթերի վրա Աբովյանն արտագրել Է Շիլլերի երեք բանաստեղծությունները ՝ „Die Gunst des Augenblicks˝.Berglied» և „Das Lied von der Glocke˝ . «ԱղԷքսանդր կայսր ի ֆարիզի » երկին առաջին անգամ անդրադարձել Է Նշան Մուրադյանը և նրանից մի շարք մեջբերումներ արել (աշխարհաբար թարգմանությամբ) իր «Աբովյանը Նապոլեոնի 1812 թվի արշավանքի մասին» հոդվածում (տե ՛ ս «Սովետական գրականություն», 1941, № 9 10, Էջ 70 71): «Աղէքսանդր կայսր ի Փարիգի...» երկի մանրամասն քննությունը բերում է այն ենթադրության, որ դա թերևս փոխադրություն է գերմաներեն համանուն մի հողվածից (ըստ երևույթին ոչ ամբողջությամբ): Որոշակի ադբյուրը առայժմ չհաջողվեց պարզել: 1Հողվածը բնագրում շատ ընդարձակ վերնագիր ունի, «Աղէքսանդր կայսր ի Փարիզի և անկումն Նապալէօնի կամ անհանգունատիպ գծագրութիւնք մեծութեան, արդարութեան և բարութեան արքային Ռուսաց պարգևողին աշխարհի զխաղաղութիւն», ապա նաև ենթավերնագիր. «Աղէքսանդր կայսր ի Փարիզի» Նպատակահարմար գտանք թողնելու «Աղեքսանդր կայսր ի Փարիզի և անկումն Նապալէօնի» վերնագիրը, որովհետև ընդարձակն ըստ երևույթին եղել է խորագիրն այն աշխատության, որից Աբովյանը կատարել է իր փոխադրությունը: 2Խոսքը Բորոդինոյի ճակատամարտի մասին Է, որ տեղի Է ունեցել 1812 թվականի օգոստոսի 26 ին: 3Խոսքը վերաբերում Է 1813 թ օգոստոսի 17 18 ը Տեպլիցի և Դրեզդենի միջև ընկած Կուլմա գյուղի մոտ (Չեխոսլովակիա) տեղի ունեցած հայտնի ճակատամարտին, որի ժամանակ ռուս զորավարներից հոչակվեց Ա Ի Օստերման Տոլստոյը (1770 1857): 4Այս արտահայտությունը բնագրում առանձնացված Է հատուկ նշանով, իսկ թե ինչ նպատակով, դժվար Է բացատրել: 5 Խոսքը վերաբերում Է 1813 թ. հոկտեմբերի 4 7 ը Լայպցիգի մոտ տեղի ունեցած հռչակավոր ճակատամարտին, որտեղ Նապոլեոնի զորքերը խորտակիչ հարված ստացան և նահանջեցին: Պատմության մեջ այն հայտնի Է Ժողովուրդների ճակատամարտ անունով։ Դաշնակիցների հաղթանակն այդ կռվում պայմանավորված Էր գլխավորապես ռուսական զորքերի անօրինակ խիզախությամբ: 6 «…վերջին պատերազմն նոցա՝ որ առ Շողոնիավ» Խոսքը, հավանաբար, 451 թ
կատալաոնայի հարթավայրում տեղի ունեցած մեծ ճակատամարտի մասին Է, որի մասին է, որի ժամանակ պարտվեց հոների արքա Աթիլան: < EIN KURZER BLICK ÜBER DIE ARMENIER > <ՀԱՄԱՌՈՏ ԱԿՆԱՐԿ ՀԱՅԵՐԻ ՄԱՍԻՆ> (էջ 19) Այս անխորագիր հոդվածի ինքնագիրը (գոթատառ գերմաներեն, սևագիր) պահվում Է Գրականության և արվեստի թանգարանում, Աբովյանի արխիվում (№ 40): Այն իրենից ներկայացնում Է մի քառածալ տետրակ, բաղկացած 32 Էջից (չափը՝ 23,8 × 19), որոնցից օգտագործված են 1 9 և 12 22 էջերը, մյուսները մնում են մաքուր: Թուղթը սպիտակավուն է, հաստ, ամուր լուսանցքները պահպանված են, երբեմն Էլ նրանց վրա արված են առանձին լրացումներ ՝ հոդվածի բուն հյուսվածքի մեջ ներմուծելու համարէ Ձեռագիրը գրված Է պարզ ե ընթեռնելի: Աշխատության տարբեր Էջերի վրա հաճախ հանդիպում են օտար ձեոքով արված առանձին ուղղումներ, որոնք, մեր կարծիքով, պատկանում են Դորպատի համալսարանի աշխարհագրության և վիճակագրության պրոֆեսոր կարլ Լյուդվիգ Բլումի գրչին: Թեպետ Աբովյանը չի թվագրել իր երկը, սակայն աշխատութեան բովանդակությունից և առանձին արտահայտութ յուններից հետևում է, որ այն գրված է Դորպատում 1834 թվականին: Պրոֆ. Կ. Լ. Բլումը ակադեմիկոս Խ. Ֆրենին ուղղված մի նամակում (1835 թ. ապրիլի 5) հաղորդում է ի միջի այլոց, որ իր ձեռքին ունի Աբովյանի մի ուշագրավ ծավալուն հոդվածը Հայաստանի մասին, որն ինքը (Բլումը) միտք ունի տպագրելու Դորպատի համալսարանի տարեգրքում: Չենք տարակուսում, որ խոսքն այս հոդվածի մասին է, որն այդ, ինչպես և հաջորդ տարիներին չտպագրվեց թերևս այն պատճաոով, որ Դորպատի համալսարանի տարեգիրքը (“Dorpater Jahrbücher für Literatur, Statistik und Kunst“. 1833 1836) 1836 թ. հետո այլևս լույս չտեսավ: Տպագրվում Է առաջին անգամ: «Համառոտ ակնարկ» ի մասին առաջին անգամ խոսել Է Լ Կարապետյանն իր «Խ. Աբովյանի գերմաներեն անտիպ հոդվածները» հաղորդման մեջ (ՀՍՍՌ ԳԱ «Տեղեկագիր», հասարակական գիտություններ, 1052, № 7, Էջ 87 89): 1Այս տողի դիմաց, ձեռագրի լուսանցքում հայերեն լեզվով նշված է. «Հիւլից [ ՞ ] հետ կռուիլը մեր մանկանց» Պարզ չէ, թե ի ՞ նչ կապ կա այս արտահայտության և բուն հոդվածի միջև: 2Բնագրում այս նախադասությունը գրված Է ձեռագրի լուսանցքում, առանց տե ղադրման համար անհրամեշտ նշման: 3 ”...Meines 4 jahrigen Auƒenthalis hier... “ («. իմ այստեղ եղած չորս տարիների ընթացքում») Հիշյալ արտահայտությունը անառարկելիորեն հաստատում է, որ Աբովյանի սույն հոդվածը գրված է Դորպատում 1834 թվականին: Այդ տարիներին

sollte es gelegen sein [d i e] Geschichte, das Schicksal seines eigenen Landes an’s Tages Licht zu bringen, und mit aller Kraft zu deren Erforschung sich bemühen. Viel zu sehwach um einen solchen Versuch wagen zu dürfen, aber auch viel zu belebt und angeregt von dem Wunsche [um wer] m e i n e Nation nicht so unbekannt bleiben zu lassen [nicht ich wenigstens die]...].

Արովյանի հայացքների ձեավորման գործում դեր են խաղացել պրոֆեսորներ Ֆ Պարրոտը, Կ. Լ. Բլումը, Է. Ֆրիդլենդերը և ուրիշներ: 4Բնագրում, լուսանցքային հավելումից հետո, կա մի այսպիսի տող [„Nie Werden den Arm < enien > ]. Was Armeniens Lage“ և ապա ` «2», որոնցից հետևում է, որ նախորդ հատվածին պիտի հաջորdեր մի նոր պարբերություն ևս: Հոդվածի սևագրության մեջ համապատասխան միջարկվող պարբերությունը չի պահպանվել: Պետք Է ենթադրել, որ այն եղել է հոդվածի մեզ չհասած մաքրագրի մեջ (պետք է որոնել Դորպատի համալսարանի տարեգրքի արխիվում): 5Բնագրում, այս արտահայտության կողքին, լուսանցքում նշված է աղբյուրը. ”Wil < ihelm> Me<ister> [?], 4 Band, [61 Seit], 5 Kapitel“ : 6Բնագրում, 9 րդ էջի շարունակությունը թողած է մաքուր: Ինչպես երևում է, Աբովյանը նպատակ է ունեցել գրելու մի նոր հատված ևս ՝ նվիրված այն տանջանքներին, որ պատմիչների հաղորդած տեղեկությունների համաձայն, կրել է հայ ժողովուրդը միջնադարում, օտար ասպատակողներից: Իր այդ ցանկությունը, սակայն, նա չի իրականացրել: Մաքուր են թողնված հետևյալ երեք (10 12) Էջերը նույնպես: 12 րդ Էջի մոտավորապես մեջտեղում գրված և անմիջապես ջնջված Է ստորև բերվող պարբերությունը:
[Ում հարմար կլիներ իր երկրի իսկական պատմությունը, բախտը լույս աշխարհ հանել և ամեն կերպ ջանալ ուսումնասիրելու այն: Ես չափազանց թույլ եմ մի այդպիսի փորձ կատարելու համար, բայց և չափազանց ոգևորված և խրախուսված այն ցանկսւթյամբ, որ ես նրանով կկարողանամ իմ ազգը չթողնել անհայտության մեջ [ոչ ես, գոնե նրա]...]: 7 «Die Kronung Trdats durch <Diokletian>war...» («Տրդատի թագադրումը <Դիոկղետիանոսի> կողմից...) Բնագրում Դիոկղետիանոսի անունը չկա. նրա համար տեղ է թողած հետագայում ճշտելու և լրացնելու համար: Լրացրել ենք ըստ Խորենացու. «Քանզի ոչ Է պաամութիւն ճշմարիտ աոանց ժամանակագրութեան. վասն որոյ և մանրախուղիւ քննեալ ՝ գտաք զթագավորելն Տրդատայ յերրորդ ամի Դիոկղետիանոսի, և գալ այսր հանդերձ մեծաւ զօրու» (Մովսիսի Խորենացւոյ Պատմութիւն Հայոց, աշխատասիրութեամբ Մ. Աբեղեան և Ս. Յարութիւնեան, Տփղիս, 1913, Էջ 224: Գիրք Բ, գլուխ ՁԲ): 8 «Die Schrift... wurde erst im 4 ten Jahrhundert von einem Mesrob erƒunden («...գրերը գտել է Մեսրոպը 4 րդ դարում...») Ավանդական պատմագրության մեջ հայոց գրերի գյուտը սովորաբար վերագրվում Է 5 րդ դարին: Նորագույն պատմական հետազոտությունները պարզել են, որ գրերի գյուտը տեղի Է ունեցել 391/392 թվականին (տե՛ս ՀՍՍՌ ԳԱ «Տեղեկագիր», հասարակական գիտություններ, 1952, №7,
[Wenn
Էջ 40 և հետևյալները: Հ Մանանդյան, Հայ գրերի գյուտի տարեթվի հարցի շուրջը): Ուշագրավ է որ այս հարցում Աբովյանը չի հետևել ավանդական տեսակետին: 9 (Dreib,dreik,dreitsch.dreiz,zweiwsind...»(«երեք բ, երեք կ, երեք չ, երեք ց, երկու վ ») Աբովյանը նկատի ունի հայոց լեզվի հետևյալ նմանահնչյուն բաղաձայնները՝ բ պ ф, գ կ ք, չ ճ ջ, ց ձ ծ, և վ ֆ: 10 Սա եզիդիների մասին Աբովյանի գրած ամենավաղ տողերից է: Նույն դիտողությունը և միտքը հետագայում պատահում է նաև « Եզիդիներ ծավալուն ուսումնասիրության մեջ: 11 «Nach der Angabe des armenisch<en> Schriƒtstellers...» («Մի hայ գրողի տվյալներով...») Խոսքը վերաբերում է Մովսես Խորենացու Հայոց պատմության Բ գրքի Լ Ա գլխում զետեղված՝ (թուղթ Աբգարու առ Փրկիչն», որ Աբովյանը համառոտ վերապատումով մեջ է բերել իր հոդվածի շարունակության մեջ: Բուն նամակը հետևյալն է «Աբգար Արշամայ, իշխան աշխարհի, առ Յիսուս փրկիչ և բարերար, որ երևեցար յԵրուսաղէմացւոց աշխարհիդ, ողջոյն: Լուեալ Է իմ վասն քո և վասն բժշկութեանդ, որ լինի ի ձեռս քո աոանց դեղոց և արմատաց զի որպէս ասի՝ տաս դու կուրաց տեսանել և կաղաց գնալ, և զբորոտս սրբես և զայսս պիղծս հանես, և որ միանգամ չարչարեալ են երկար հիւանդութեամբք՝ բժշկես դու և զմեոեալս յարուցանես: Եւ իբրև լուայ վասն քո զայս ամեն այն՝ եդի ի մտի իմում մի երկուց աստի. կա՛մ թէ դու Աստուած իցես, իջեալ երկնից, և գործես զայդ. կամ թէ որդի իցես դու աո Աստուծոյ, և զայդ աոնես: Արդ վասն այնորիկ
ես առ քեզ՝ աղաչել զքեզ,
աշխատ լինիցիս և եկեսցես աո իս և բժշկեսցես զհիւանդութիւնս զոր ունիմ ես: Նա և լուայ, զի Հրեայք տրտնջեն զքէն և կամին չարչարել զքեզ բայց քաղաք մի փորրիկ և գեղեցիկ է իմ, և բաւական է մեզ երկոցունցս» (Մովսիսի Խորենացւոյ Պատմութիւն Հայոց, Տփղիս, 1913, էջ 149): 12 Այս մեջբերումը նույնպես քաղված է Խորենացու Հայոց պատմությունից (Բ Գիրք, ԼԲ գլուխ): Բնագիրն այսպես է. «Երանի իցէ այնմ, որ հաւատայ յիս ՝ իբրև ոչ իցէ նորա տեսեալ զիս. զի գրեալ է վասն իմ այսպէս. Զի որք տեսանենն զիս ՝ ոչ հաւատասցեն յիս, և որք ոչն տեսանեն ՝ նոքա հաւատասցեն և կեցցեն » (ն տ., էջ 150): 13 «IchfandnämlichbeieinemrussischenPriesterhiereingedrucktesBlatt...” («Իմ այստեղ, մի ռուս քահանայի մոտ գտա մի տպագրված թերթ…» Աբովյանի դորպատյան ծանոթների մեջ հիշվում է համալսարանի կրոնուսույց, քահանա Պյոտր Յակովլևիչ Կարզովը: Խոսքը հավանաբար նրան է վերաբերում: Թե ի ՞ նչ թերթից է վերցրած մեջբերվող հատվածը, չհաջողվեց պարզել: 14 «Die Schilderungen eines Aristakes…» (« Հենց միայն Արիստակեսի նկարագրությունները...») Խոսքը վերաբերում է 11 րդ դարի հայ պատմիչ Արիստակես Լաստիվերտցուն:
գրեցի
զի
DIE ZEIT, ЕНЕ DER KRIEG ZWISCHEN PERSIEN UND RUBLAND AUFGEBROCHEN WAR, ETWA UM 1825 ՊԱՐՍԿԱՍՏԱՆԻ ԵՎ ՌՈԻՍԱՍՏԱՆԻ ԱԻՋԵՎ ԾԱԳԱԾ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ՆԱԽՕՐԵԻՆ ՄՈՏ 1825 ԹՎԱԿԱՆԻՆ (էջ 45) Ինքնագիրը ( գոթատառ գերմաներեն , սևագիր) պահվում է Գրականության և արվեստի թանգարանում, Աբովյանի արխիվում (№ 39): Գրված է գորշ հասարակ թղթի երկու երեսի վրա, Աբովյանին բնորոշ գեղեցիկ, ընթեռնելի ձեոագրով: Ձեոագիրը բաղկացած է ընդամենը 16 էջից (չափը՝ 18,8×23), լուսանցքները պահպանված են, թվագրված չէ: Ըստ Լ. Կարապետյանի ՝ այս երկը ամենայն հավանականությամբ գրված Է 1834 35 թթ. (ՀՍՍՌ ԳԱ «Տեղեկագիր, հասարակական գիտություններ, 1952, № 7, Էջ 89), հեաևաբար և այն վերաբերում Է Արովյանի գործունեության դորպատյան շրջանին ։ «Պարսկաստանի և Ռուսաստանի միջև ծագած պատերագմի նախօրեին» հոդվածի մասին առաջին անգամ խոսել Է Լ. Կարապետյանն իր «Խ. Աբովյանի գերմաներեն անտիպ հոդվածները» հաղորդման մեջ (ն տ , Էջ 89 90)։ Աբովյանի հիշյալ երկից մի քանի ընդարձակ հատվածներ հրատարակվել են Պ. Հակոբյանի «Խաչատուր Արովյանի «Վերք Հայաստանի» վեպի ստեղծագործական պատմությունը» գրքում (Երևան, 1955, Էջ 32 34) և «Անծանոթ Էջեր Խ. Աբովյանի կյանքից ու գործունեությունից» հոդվածում (ՀՍՍՌ ԳԱ «Տեղեկագիր», հասարակական գիտություններ, 1955, № 10, Էջ 71 73)։ «Պարսկաստանի և Ռուսաստանի միջև ծագած պատերազմի նախօրեին» հոդվածը պատմտգիտական տեսակետից նախապատրաստում Է «Վերք Հայաստանին»։ Աբովյանի այս հոդվածի մեջ պատերազմական մի շարք անցուդարձերի նկարագրության ձևը (Խլղարաքիլիսայի կոտորածը, գաղթական ժողովրղի վիճակը Լոոիում և այլն), առանձին զորավարների գործունեությանը տրված գնահատականները (Երմոլով, Մադաթով), ռուս պարսկական պատերազմի ծագման և կռիվների առաջին ամիսներին պարսիկների ունեցած հաջողության պատճառների մեկնաբանումը գրեթե նույնությամբ կրկնվում են «Վերք Հայաստանի» վեպում: Հոդվածը կարևոր, անծանոթ փաստեր Է պարունակում նաև Խաչատուր Աբովյանի կենսագրության համար: Նրա հիմնական բովանդակությունն են կազմում հենց իր ՝ Խ• Աբովյանի անձնական հիշողությունները: «Վերր Հայաստանի» վեպի և այս պատմագրական հոդվածի համընկնումների մի մասը զուգահեռաբար բերված են Պ. Հակոբյանի արդեն հիշված գրքում: Ծանոթագրությունների մեջ նրանց չենք անդրադառնա։  Աբովյանի այս երկի ձեռագրի քննությունը՝ հնագրական առումով, ենթադրել է տալիս, որ այն գրված է հեղինակի գործունեության ետդորպատյան շրջանում, սակայն այս կարծիքը պնդելու ուրիշ հավաստի կռվաններ չկան։
1«...etwa um 1825» (« մոտ 1825 թվականին») Այստեղ ժամանակագրական անճշտություն կա, պետք Է լինի «մոտ 1826 թվականին», որովհետև հոդվածում իրականում խոսվում Է 1826 թ առաջին կեսի և ապա՝ հուլիս հոկտեմբեր ամիսներին ծավալված պատերազմական դեպքերի մասին։ Անհրաժեշտ Է նկատել, որ Աբովյանն իր շատ երկերում ոուս պարսկական վերջին պատերազմի թվականը (1826), չգիտես ինչու, նշում Է 1825 (տե ՛ ս Խ Աբովյան, Երկեր, հ III, Էջ 89, Խ Աbովյանի արխիվ, №№ 20,44 և այլն): 2 Եփրեմ կաթողիկոսը Էջմիածնից Ղարաբաղ է ուղևորվել 1821 թ. սեպտեմբերի կեսին (տե՛ս Ա. էրիցյան, Ամենայն հայող կաթողիկոսությունը և կսվկասի հայք XIX դարում, մասն Ա, Թիֆլիզ, 1894, էջ 189), իոկ այնուհետև, բնակվել է Հաղպաաի վանքում 1822 թ աշնանը (ն տ., էջ 212), որտեղ նա մնացել է մինչև 1826 թ օգոստոսի 6 ը (ն. տ,, էջ 245)։ Հաղպատի վանքում կաթողիկոսի հետ են եղել Մ. թաղիադյանը, Անտոն եպիսկոպոսը, Հովհաննես Ղրիմեցին, հաճախ նաև Աբովյանր։ 3 «begabaurchichmichausTiƒliswoichinderSchulewar,nachdiesemKloster...» («...եu էլ ուղևորվեցի Թիֆլիսից, որտեղ սովորում էի, դեպի այդ վանքը...») Ամենայն հավանականությամբ Աբովյանը Թիֆլիսից Հաղպատ է ուղևորվել 1826 թ Հունիս ամսին և մի քանի օր էլ մնացել Հաղպատի վանքում: 4 «... in der Nacht im Juni Monat 1825...» («...1825 թվականի հունիս ամսին, գիշերով...») Այստեղ ժամանակագրական անճշտություն կա: Ելնելով Աբովյանի հոդվածի շարունակությունից և Խլղարաքիլիսայի վրա պարսիկների գործած հարձակման ճշգրիտ տվյալից այս արտահայտությունը պետք Է ուղղել ՝ «...1826 թվականի հուլիս ամսին, գիշերով...»: Հաղպատից դուրս գալու օրը մոտավորապես հուլիսի 10 ն Է: 5 «...Gleich den Tag darauƒ war die Geƒährlichkeit unsrer Lage zur Gewißheit gebracht.. » («Հենց հետևյալ օրը պարզվեց մեր դրության վտանգավորությունը») Խոսքը վերաբերում Է Աբովյանի Ղարաքիլիսա ժամանելուն, որ տեղի Է ունեցել մոտավորապես 1826 թ. հուլիսի 12 ին: Այդ և հաջորդ օրերին, ինչպես պարզվում է Ներսես Աշտարակեցուն ուղղված անտիպ նամակնիրից, Հասան խանը 20,000 զորքով բույն էր դրել Բաշ Ապարանի եկեղեցում և մտադիր էր պատերազմ սկսել Ռուսաստանի դեմ (տե՛ս , Մատենադարան, Կաթողիկոսական ղիվան, թղթապանակ №53, վավերագիր №№ 147 և 148: Հովսեփ վարդապետ Տեր Մարուքյանի նամակները Ներսեսին, 1826 թ. հուլիսի 12 և 14): Այս լուրերն, իհարկե, Ղարաքիլիսա, Աբովյանին կարող էին հասնել հուլիսի 13 ից ոչշուտ: 6 „Den 15tenJuni,gleichbeiderMorgendämmerung… “ («Հունիսի 15 ին հենց լուսաբացին ») Այստեղ ժամանակագրական անճշտություն կա: Պարսիկների նենգավոր հարձակումը Խլղարաքիլիսայի վրա տեղի է ունեցել 1826 թ. հուլիսի 16 ի, լուսաբացին: Այս տողերին հաջորդող Խլղարաքիլիսայի պաշարման, բնակիչների կոտորածի և գերեվարության նկարագրությունը նույնությամբ կա նաև «Վերք Հայաստանի» վեպում (տե՛ս Խ. Արովյան, Երկեր, հ. III, էջ 98 99, 103, 106, 110): 7 ”Aus 700 Anzahl der Einwohner...“ («700 բնակիչներից...») Այս թիվը հակասում
է հոդվածում քիչ վերև եղած մի ուրիշ տվյալի, ուր Խլղարաքիլիսայի բնակիչների քա նակը նշվում է 5 600 („...etwa 5 600 an Anzahl“): 8 „UngeƒahrdreiMonatelanggingindieserArtimmerfort“(«Մոտավորապեսերեք ամիսշարունակվեցայսդրությունը») Քանի որ ռուս պարսկական պատերազմն սկսվել է 1826 թ. հուլիսի 16 ին, հետևաբար Աբովյանը թշնամու օղակման մեջ է մնացել մինչև նույն տարվա հոկտեմբերի սկղբները: < ÜBER DIE VERBESSERUNGSWEGE DER WIRTSCHAFTLICHEN UND KULTURELLEN LAGE ARMENIENS UND DES ARMENISCHEN VOLKS> <ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԵՎ ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԻ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՈԻ ԿՈՒԼՏՈԻՐԱԿԱՆ ՎԻՃԱԿԸ ԲԱՐԵԼԱՎԵԼՈՒ ՈԻՂԻՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ> (էջ 65) Ւնքնագիրը (գոթատառ գերմաներեն, սևագիր) պահվում Է Գրականության և արվեստի թանգարանում, Խ Աբովյանի արխիվում (№ 49): Բաղկացած Է 4 մեծադիր, երկծալ թերթից (չափը ՝ 43×27,5): Թուղթը գորշ Է, հաստ, ամուր, տեղ տեղ ունի վնասվածքներ, որի պատճառով աոանձին բառեր ենթադրաբար են կարդացվում: Գրված է երկու էջի վրա (վերջին 8 րդ էջի միայն մի փոքր մասն է օգտագործված): Գիրը պարզ է, մանր, ընղհանրապես ընթեռնելի: Լուսանցքները թեպետ պահպանված են, բայց լցված են հետագա հավելուլմներով: Վերջինները հաճախ այնքան են խունացած, այնքան խաոն ու ջնջված, որ անհնար Է վերականգնել: Ձեռագրի վրա կան մատիտով արված ուղղումներ, երբեմն Էլ օտար ձեոքով կատարված փոփոխություններ (Էջ 2 4). Ինքնագիրը վերնագրված և թվագրված չէ: Գրության ժամանակը՝ 1836 թվականն Է (փետրվար ապրիլ, Մոսկվա): Տպագրվում Է առաջին անգամ : Այս երկի մասին առաջինը խոսել Է Պ. Հակոբյանն իր «Խաչատուր Աբովյանը և ռուսական առաջավոր կուլտուրան» հոդվածում (ՀՍՍՌ ԳԱ «Տեղեկագիր», հասարակական գիտություններ , 1952, № 5, էջ 41), իսկ հaմառոտ բովանդակությունը վերապատմված է Լ Կարապետյանի արդեն նշված հոդվածում (ն տ , 1952, .№ 7, Էջ 90 93): 1 ”...eswagederRegierungfürmeinVolkundLandPläneansHerzzulegen...“ Հանդգնումեմկառավարությանըպլաններառաջադրելիմազգիևերկրիհամար...») Այս և նախորդ տողերից հետևում Է, որ սույն հոդվածը ( Հայաստանի և հայ ժողովրղի տնտեսական և կուլտուրական վիճակը բարելավելու միջոցների վերաբերյալ) Աբովյանը գրել է կաոավարության հանձնարարությամբ, բայց թե գրելուց հետո այն որոշակիորեն ում է ներկայացրել ՝ աոայժմ չհաջողվեց պարզել: Աբովյանի այս երկը փաստորեն մի նախագիծ է հայրենի ժողովրդի տնտեսական և հոգեկան վերածնունդն իրականացնելու ուղիների մասին։ 2 Հաջորդ միջարկվող հատվածը հիմնականում գրված է լուսանցքում, տարբեր
վարիանտներով, բոլորն էլ ջնջած ու փոփոխած։ Աբովյանի ձեոագիրն այդ մասերում այնքան մանր է ու խառն, որ հնարավոր չեղավ ջնջված ու փոփոխված տողերը վերականգնել ու մեջ բերել: Ահա նմուշի համար մի օրինակ [”Einenjlangederkleine Provinzsiees auchistWillkür zählreicherGebirgsVölkerundjenerheillosenNachbaren der Perser und Türken aus gesatzt [keinen
անընթ.>
և այլն։ 3 Այս բա ձեռագրում գրված է պատիվով ՝ W: 4”...hatmichH<er>rBartolemi,einSeidenhändlerinMoskauversichert...“ («...ինձ հավաստիացրեց պարոն Բարթոլեմին՝ մոսկվացի մի մետաքսավաճառ...») Հոդվածի այս և նախորդ տողերից հետևում է, որ 1830 թ. փետրվար ապրիլ ամիսներին Աբովյանը Մոսկվայում զրույց է ունեցել տեղացի մետաքսավաճառների հետ, արհեստագործության այդ ճյուղը Հայաստանում տարածելու հնարավոբությունների շուրջը: 5Բնագրում մետաքսավաճառի անվան տեղը բաց է խողած։ Թե ո ՞ վ է եղել այդ անձնավորությունը և ինչ է եղել նրա ազգանունը, աոայժմ չհաջողվեց պարզել: Աբովյանի անտիպ թղթերում հիշվում են սոսկ Մոսկվայի երկու բամբակավաճառներ ՝ Պատվիենև և Պրոխորով (Խ. Աբովյանի արխիվ, № 320), որոնց հետ նա բանակցություններ է վարել: Աշխատության այս մասերից պարզվում է միաժամանակ, որ այն անառարկելիորեն գրված է Մոսկվայում։ 6Բնագրում երկու անգամ կրկնվում է
։ Երկրորdը ուղղում են
դարձնելով 7,000,000, նկատի ունենալով, որ ՝
7Այս գումարը կասկածելի է. բնագրում
տարեկան
գանձարանից դուրս եկող գումարները ՝ բամբակի և տորոնի համար, որ անում է ՝ 5,250,000+l,440,000= 6,690,000, կամ` 7,000,000 + 1,440,000 = 8,440,000 (Դժնիկի համար ծախսվող գումարները չեն նշված): 8 Վերևի տողերից հետևում է, որ Աբովյանը նպատակ է ունեցել հայրենիք վերադառնալուց հետո մի հանգամանալից զեկուցագիր կամ երկ գրել Հայաստանի իրական վիճակի, ժողովրդի կարիքների և երկրի կյանքն աշխուժացնելու ուղիների մասին։ 9Բնագրի լուսանցքում այս ջնջված արտահայտության դիմաց Աբովյանը մատիտով նշել է „...ihm sein eigener Wille [sich selbst oder] oder der Einflus anderer Men schen gesteckt haben“[?] 10„JchhabeinLivlandschonmanchegesprochen..."(«Ես Լիֆլանդիայում արդեն շատերի հետ խոսել էի...») Այս և հաջորդ տողերից երևում է, որ Դորպատից հայրենիք վերադառնալու նախօրեին, խորհրդածելով հայրենի ժողովրղի տնտեսական կյանքի բարելավման, Հայաստանում մի շարք արհեստներ տարածելու անհրաժեշտության մասին, Աբովյանը Մերձբալթիկայում զրույց է ունեցել մի շարք արհեստավորների հետ և խրախուսել, որ նրանք վերաբնակվեն Հայաստանում: Նրանք կդառնային կենդանի օրինակներ հայերի համար, որոնցից վերջինները
den <1
Kultur hat bei dennoch behalten]...]"
5,250,000
q,
200,000 × 35 = 7,000,000:
գրված է 7,400,000 ռուբլի, որ իբրև թե
ծախսվում է բամբակի, տորոնի և դժնիկի վրա, սակայն բերված են միայն պետական
մեծապես կոգտվեին: Այսպիսով բարձրացնելով Հայաստանում գերմանացի արհեստավորներ ներգաղթելու հարցը, Աբովյանը փաստորեն աոաջադիմական գործ էր կատարում: ԹԱՆԿԱԳԻՆ ԲԱՐԵԿԱՄ (էջ 96) Թիֆլիսի տեղագրությանը վերաբերող այս հոդվածի (գրաբար, մաքրագիր) սկիզբն է հասել մեզ, պահվում է Գրականության և արվեստի թանգարանում, Աբովյանի արխիվում (№ 186) և գրավում է 4 թերթանոց մի տետրակի (չափը ՝ 18×23) առաջին էջը՝ այն Էլ ո ՛ չ ամբողջությամբ (մնացած էջերը մաքուր են թողած): Ձեռագիրը Աբովյանինն Է ՝ պարզ, գեղեցիկ, ընթեռնելի: Թվագրված չէ: Առաջին անգամ հրատարակել Է Ե Շահազիզը (տե՛ս Դիվան Խաչատուր Աբովյանի, հ. II, Էջ 46 ): Պահպանված հատվածից ելնելով կարելի Է ենթադրել, որ Աբովյանի ցանկությունն Է եղել տալ Թիֆլիս քաղաքի անցյալին ու ներկային նվիրված մի պատմա ազգագրական և տեղագրական տեսություն, որը, սակայն, մեզ անհայտ պատճաոներով կամ չի իրականացվել և կամ Էլ ՝ հակառակ պարագայում՝ մեզ չի հասել: Աշխարհաբարը գրականության ու դպրոցի լեզու դարձնելու. ուղղությամբ մղած իր հետևողական պայքարին զուգընթաց, Աբովյանը գրել Է նաև մի շարք գրաբար երկեր, որոնցից շատերը, սակայն
Էլ մնացել են կիսատ
երեույթի պատճաոը պարզ ու մեկին բացատրել է. «ՈՒ՞մ համար գրեմ, որ ազգը լեզուս չի հասկանում» (Խ Աբովյան, Երկեր, հ III, Էջ 4): «Թանկագին բարեկամ» երկն Էլ դրանց շարքը պիտի դասել: Այնուամենայնիվ Աբովյանը չի հրաժարվել Թիֆլիսի կյանքին նվիրված ուսումնասիրության գրելու մտքից: Ավելի ուշ, գերմաներեն լեզվով, նա գրեց Թիֆլիսի հայոց հարսանեկան սովորություններին նվիրված իր հոդվածը (տե՛ս նույն հատորում, Էջ 107) : 1 «1830 թուին, մինչ ելի ի Տփխիսոյ…» Աբովյանը Թիֆլիսը թողել Է (Դորպատ մեկնելիս) 1830 թ հուլիսի 11 ին (Դիվան, հ. I, Էջ 30): 2 Այս պարբերությունից հետևում է, որ «Թանկագին բարեկամին» ուղղված այս նամակաձև երկը ծրագրված է եղել գրել մինչև հեղինակի հայրենիք վերադառնալը, թերևս Դորպատում կամ Մոսկվայում: Ւսկ թե ում պիտի նկատի ունենալ «Թանկագին բարեկամ» անվան տակ, իրական թե մտացածին անձնավորության, պարզ չէ: Պարզվում է նաև, որ սույն երկը գրված է 1836 թվականին (ամենաուշը հունիս ամսին): Ի ՎԵՐԱՅ ՀԱՅՐԵՆԱՍԻՐՈՒԹԵԱՆ (Էջ 99) Ինքնագիրը չի պահպանվել: Հեղինակի կողմից վերանայված պատճենը գտնվում է
, այնպես
: Աբովյանն ինքն այդ
Գրականության և արվեստի թանգարանում, Խ Աբովյանի արխիվում, № 57 ի տակ պահվող մեծադիր տետրակում (էջ 43 48, չափը՝ 34×22): Արտագրությունը կատարված Է Վրաստանի հայոց հոգևոր կոնսիստորիայի դիվանատան գրագիրներից մեկի ձեռքով, 1810 թ, ոչ շուտ: «Ի վերայ հայրենասիրութեան» երկը թվագրված չէ: Գրության մոտավոր ժամա Նակ ՝ 1837 1838 թթ : Այս երկի վրա առաջինը ուշադրություն Է դարձրել Ե. Շահազիզը և հրատարակել Է այն Խ. Աբովյանի Դիվանի երկրորդ հատորում, 1948 թվականին (Էջ 60 65): Երկի բնույթի մասին հանգուցյալ աբովյանագետն ասել Է. «Աբովյանի այս գրվածքն այնքան նման Է հոր և որդու մաոնավոր նամակի, որ դժվար կլիներ այլ կերպ ընդունել այն, եթե խորագրի վերևից գրված «Ի վերայ հայրենասիրութեան» մակագրությունր չլիներ: Մեզ թվում Է, որ գրվածքիս մեջ «խոնարհամիտ» որդին ինրն ՝ Աբովյանն Է, նա հենց ինքն իրեն Է նկարագրել: Գրվածքիս մեջ չափազանցություններ կան, և Աբովյանն այդ արել Է գիտակցաբար, որոշ նպատակով, որովհետև գրվածքը քարոզչական շունչ և ոգի ունի...» (Դիվան, հ. II Էջ 65)։ « Ի վերայ հայրենասիրութեան» երկը անկասկած պատրաստված Է եղել «Նախաշավիղի» համար, բայց գրաբար լինելու պատճառով չի օգտագործվել նրա մեջ: Այն գրված Է հայրենասիրական ջերմ շնչով ու ոգևորությամբ: Այստեղ Աբովյանն ուշագրավ մտքեր է զարգացնում պատմության մեջ անհատի կատարած դերի մասին և միանգամայն ճիշտ բացահայտում խնդրո աոարկա հարցր: 1«...Գեներալ Ն. ...» Այս անվան տակ որոշակի անձնավորություն չպիտի հասկանալ: 2 Այստեղ անուղղակիորեն վերարտադրվասծ Է Աբովյանի պանսիոնի աշակերտների երախտագիտական խոսքերն իրենց ուսուցչի հանդեպ: 3 «...զպարոն Խատիսովն...» ազգանվան տակ Աբովյանը որոշակի անձնավորություն նկատի չունի: 4 «Ծնօղ իմ թանկագին...» բաոերով սկսվող և «...եղև համակործան հեղեղին» բառերով վերջացող մեծ հատվածր ՝ ջնջված պարեբությամբ հանդերձ, ձեռագրում առանձնացված է՝ սկզբից և վերջից առանձին աստղանիշերով: Իսկ թե ինչու ՞ Աբովյանը ջնջել է հասարակագիտական ուշագրավ մտքեր պարունակող այդ պարբերությունը, դժվար է ասել: 5 Ձեռագրում այս բաոի վրա գրված է աստղանիշ, թե ի ՞ նչ նպատակով, պարզ չէ: Կարելի է ենթադրել, որ վերևում առանձնացված հատվածը պիտի տեղադրվեր այստեղ: Այդ դեպքում հոդվածի տրամաբանական զարգացումը կընդհատվեր:
EIN BLICK ÜBER DAS LEBEN DER IN TIFLIS WOHNENDEN ARMENIER UND IHRER HOCHZEITSGEBRAUCHE INSBESONDERE ԱԿՆԱՐԿ ԹԻՖԼԻՍՈԻՄ ԱՊՐՈՂ ՀԱՅԵՐԻ ԿՅԱՆՔԻ ԵՎ ՀԱՏԿԱՊԵՍ ՆՐԱՆՑ ՀԱՐՍԱՆԵԿԱՆ ՍՈՎՈՐՈԻԹՅՈԻՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ (էջ 107) Ինրնագիրր (գոթատառ գերմաներեն, մաքրագիր) պահվում Է Գրականության և արվեստի թանգարանում, Խ. Աբովյանի արխիվում, № 38: Բաղկացած Է 71 թերթից. թուղթը սպիտակավուն է, ամուր, չափը՝ 18,5 × 23,7: Գրված Է պարզ, ընթեռնելի ձեոագրով, պահպանված է լավ, ջնջումները քիչ են, լրացումների համար երբեմն օգտագործված են լուսանցքները: Ողջ ձեռագիրր բաժանվում է իրար հետ չկարված 7 առանձին պրակների, որոնցից 1 3 ը ունեն 12 ական և 4 7 ը՝ 8 ական թերթեր, վերջից կան երեք առանձին թերթեր, որոնց ձեռագիրր թեպետ Աբովյանին է, սակայն տարբերվում է նախորդ 68 թերթից: Այս բանը հիմք է տալիս ենթադրելու, որ այս հոդվածի վերջին մասը գրված է ավելի ուշ: Ինքնագիրը թվագրված չէ: Աշխատության մեջ եղած որոշ տվյալներից ակնհայտ Է դառնում, որ Աբովյանի սույն երկը գրված Է 1839 1841 թթ միջև ընկած ժամանակամիջոցում, սակայն 1841 թ. ոչ ուշ: Ավելի հավանական է 1840 թվականը: «Ակնարկ Թիֆլիսում ապրող հայերի կյանքի և հատկապես նրանց հարսանեկան սովորությունների մասին» երկին առաջինը անդրադարձել է Լ. Կարապետյանն իր «Խ.Աբովյանի գերմաներեն անտիպ հոդվածները» հաղորդման մեջ (ՀՍՍՌ ԳԱ «Տեղեկագիր», հասարակական գիտություններ, 1952, № 7, էջ 93 94): «Ակնարկ... » ի և «Վերք Հայաստանի» վեպի փոխհարաբերության հարցը մանրամասն քննված է Պ Հակոբյանի «Խաչատուր Աբովյանի «Վերք Հսւյաստանի» վեպի ստեղծագործական պատմությունը» գրական բանասիրական ուսումնասիրության մեջ (Երևան, 1955, էջ 50 55), ուր միաժամանակ մեջ են բերված ակնարկից ընդարձակ հատվածներ, «Վերք Հայաստանի» վեպի համապաաասխան զուքահեռ հատվածների հետ միասին (ն. տ., էջ 51 54): Աբովյանի սույն երկը լույս է տեսնում առաջին անգամ: 1 «Wer vor zehn Jahren Tiƒlis gesehen hat..» «Ով տաս տարի սրանից առաջ Թիֆլիսը տեսել է...» Աբովյանր ակնարկում է անցյալ դարի 30 ական թվերի սկիզբը: 2) «...hatmandiesJahrauchanbeidenSeitender Hauptstraßen Trotoirsangelegt» («...այս տարի գլխավոր փողոցների երկու կողմը մայթեր են սարքել») Խոսքը վերաբերում է նախկին Գոլովինսկի փողոցին, իսկ վերջինս կարգավորվել է գեներալԳոլովինի կառավարչության ժամանակաշրջանում (1838 1842), որից և հետևում է, որ սույն ազգագրական ուսումնասիրությունը գրված է 1841 թ ոչ ուշ: 3 «...aucheinAdligerKlubsteht...» («Կա նաև ազնվականների ակումբ ») Թիֆլիսում ագնվականների ակումբը հիմնադրվել Է 1839 թվականին (տե՛ս Xaчапуридзе, К истории Грузии первой половины XIX века. Тбилиси, 1950, стр. 456):
Այս փաստը ցույց Է տալիս, որ սույն հոդվածը գրվել Է 1839 թ ո՛չ առաջ: 4 «Aucheineökonomische Gesellschaƒtexistierthier...»(«Գոյություն ունի այստեղ նաև մի տնտեսական ընկերություն ») Խոսքը վերաբերում Է ”Закавказское общество поощрения сельской и мануфактурной промышленности и торговли“ ընկերությանը, որ հիմնադրվել Է դեոևս 1833 թվականին: Ընկերության նախագահն Է եղել բժիշկ Իսայի Տեր Ղուկասովը, իսկ անդամները՝ Ստեփան Լոռիս Մելիքով, Դավիթ Թամամշև, Սոլոմոն Գուրգենիձե, Միքայել Սումբատով, Հակոբ Արզանյան, Պլատոն Իոսելիանի , Ֆրիդրիխ Զալցման (ընկերության գործունեության մասին մանրամասնությունները տե՛ս ЦГИАЛ, ֆոնդ 1268, ցուցակ № 1, գործ № 301)։ 5Բնագրում տեղ Է թողած մեկ թունգի գինու արժեքը նշանակելու համար, որը, սակայն, հետագայում մոռացվել Է: Ըստ Հաքստհաուզենի, 1843 թ մեկ թունգի սովորական գինին Թիֆլիսում արժեր 7 կոպեկ, իսկ ամենալավը ՝ 2 աբասի (տե՛ս Гакстгаузен, Закавказский край. ч. I. стр. 122): Սույն հոդվածի հետագա Էջերում նմանապես անուղղակիորեն հիշվում Է, որ այդ թանկ ժամանակ ՝ գինին արժեր 50 կ. ից 1 ռուբլի, Էժան ժամանակ՝ 10 կոպեկ: 6 Այս պարբերության մեջ արծարծվող հարցերը իրենց գեղարվեստական մարմնացումն են ստացել Աբովյանի «Հազարափեշեն» պոեմում և «Վերք Հայաստանի» վեպում: 7Ակնարկի այս և հաջորդ հատվածներում աոկա քննադատական դիաողությունները՝ փողի, վաշխաոուների և հոգևորականների մասին, լեզվաոճական փոփոխություններով Աբովյանը հետագայում փոխադրել Է «Վերք Հայաստանի» վեպի մեջ (նկատի ունենք Հարությունի և Աղասու քննադատական խոսքերը հոգևորականների, փողի և վաշխառուների մասին Պ Հ.): 8 Այս միտքը հետո կրկնվում Է նաև «Վերք Հայաստանի» վեպի սևագրում. «Աստված Էլի կյանք տա ՛ Թֆլիզի վաճառականներին Աստված նրանց պահի՛, պայծառացնի ՛ , Ազգի համար հաստատ մնա ՛ ն, որ որդիքը մեկ տեղ տալիս, աղաչում են, մունաթ են տնում. «Թե Հայի, Հայի լեզուն, Հայի գիրը, արևիդ մեռնի՛մ, երեխես թող Հայի լեզուն լավ սովորի...» և այլն (Խ Աբովյան, Երկեր, հ III, Էջ 239)։ 9 «Wer den Kirchenhoƒ im «Robert dem Teuƒel»gesehen hat...» («Ով աեսել է «Ռոբերտ Սատանայի» մեջ գերեզմանատունը...») Խոսքը վերաբերում Է գերմանացի հայտնի կոմպոզիտոր Ջ. Մեյերբերի համանուն օպերայի երրորդ գործողությանը: Հավանարար Աբովյանն այն տեսել Է 1836 թվականի փետրվար ապրիլ ամիսներին, Մոսկվայում, կամ Էլ նախորդ տարվա սկգրին՝ Պետերբուրգում։ 10 «Ein Seelensorger ist nicht unser Erzbischoƒ, er ist ein Eselskopƒ» («Մեր արքեպիսկոպոսն էլ հո հոգու փրկիչ չէ ») Խոսքը վերաբերում է Վրաստանի հայոց առաջնորդ Կարապետ արքեպիսկոպոսին: Ւնչպես երևում Է «Ակնարկի» այս և հաջորդ տողերի և «Վերք Հայաստանի» վեպի գրեթե բառացի համանման արտահայտությունների համադրումից (տե՛ս Պ Հակոբյան, Խաչատուր Աբովյանի «Վերք Հայաստանի» վեպի ստեղծագործական պատմաթյունը, Էջ 52 53 և 54), Կարապետ արքեպիսկոպոսը հանդիսացել Է նախատիպ Տեր Մարկոսի կերպարի
համար: 11 Ներսես Աշտարակեցու նկատմամբ իր գրական վերաբերմունքը, ինչպես պարզվում Է այս հատվածից, Աբովյանը պահում Էր դեռևս 40 ական թվերի սկզբին, ապագան, սակայն, Աբովյանին հակաոակն համոզեց: 12 «...war ich mit dem Hause schon bekannt, unterrichtete einen Sohn von ihm unentgeltlich...»(« Ես ծանոթ էի այդ ընտանիքին ձրի պարապում էի նրանց մի որդու հետ…») Չհաջողվեց պարզել, թե ում մասին է խոսքն այս և հաջորդ տողերում: Դեպքն անկասկած կատարվել Է 1837 թ., երբ Աբովյանը ձրի պարապում Էր մի շարք աշակերտների հետ: Մսերյանի մի նամակից պարզվում Է հետևյալը. «Լսել եմ, որ դու հրավիրված ես ուսուցչության պաշտոնի մեծարգո իշխան Սողոմոն Տեր Ղուկասյանի տունը» (Դիվան, հ I, Էջ 279), կապ կա արդյոք այս և «Ակնարկում» պատմվող ընտանիքների միջև՝ դժվար է ասել: 13 «...kurze Gestalt» (« կարճ հասակը» Ուրեմն, Աբովյանր եղել Է կարճահասակ: Սա կարևոր Է նրա կերպարը գեղարվեստորեն մարմնավորողների և արվեստագետների համար: <DIE KURDEH UND JES1DEH> <ՔՐԴԵՐ ԵՎ ԵԶԻԴԻՆԵՐ> (էջ 193) Ինքնագիրը (գոթատառ գերմաներեն, սևագիր) պահվում է Գրականության և արվեստի թանգարանում, Աբովյանի արխիվում (№44)։ Այն բաղկացած Է 24 մեծադիր թերթերից (47 Էջ) ծայրից ծայր գրված հեղինակի ձեոքով: Թուղթը գորշ Է, հաստ, ամուր, չափը՝ 27×22, լուսանցքները պահպանված են, որոնց վրա Աբովյանը հետագայում արել Է բազմաքանակ լրացումներ ՝ ուսումնասիրության բուն հյուսվածքի մեջ ներմուծելու համար: Ուսումնասիրության շարունակությունը, որ կազմում Է քրդական և եզիդիական ժողովրդական երգերի հավաքածուն, թյուրիմացաբար , անջատված Է ձեոագրից և տեղավորված առանձին համարի տակ (տե՛ս այդ մասին ստորև, 63 րդ ծանոթագրությունը): Բացի այդ, նույն չափի, մի առանձին թերթի վրա (Խ.Աբովյանի արխիվ, №44, Էջ 49 և 50) Աբովյանը գրի է աոել մի քանի ծանոթություններ, որոնք վերաբերում են սույն հոդվածին: Թե երգերի հավաքածուն և թե հիշյալ ծանոթությունները միացրել ենք բուն  Անութադրության պատճառով չեն համարակալված ձեռագրի 13 16 րդ էջերը:
ուսումնասիրությանը: Ողջ աշխատության ձեռագրին հատուկ են՝ ջնջումները և առանձին բառերի հապավված գրությունը: Թեպետ ուսումնասիրությունը թվագրված չէ, սակայն, ինչպես ստորև ցույց կտանք այն գրված է 1846 թ առաջին կեսին: Սևագիր ինքնագիրը չունի ընդհանուր խորագիր։ Ելնելով երկի կաոուցվածքից ու բովանդակությունից ՝ նպատակահարմար գտանք այն վերնագրել՝ <«DieKurdenundJesiden»>(<Քրդեր և Եզիդիներ»): Եղած նյութերի քննությունը ցույց է տալիս, որ Աբովյանի <«Քրդեր և Եզիդիներ»> ուսումնասիրությունը՝ սույն սևագիր վարիանտից բացի, ունեցել է երկու մաքրագիր, ավարտված օրինակներ ևս, որոնք եղել են ավելի հղկված ու մշակված և սրա համեմատությամբ ունեցել են կաոուցվածքային և բովանդակության որոշակի տարբերություններ: Քանի որ այդ երկու ձեոագրերն էլ տակավին չեն հայտաբերված (գուցե չեն էլ պահպանվել), հեաևաբար քրդերի և եզիդիների մասին Աբովյանի գրած ամբողջական ուսումնասիրության բնագրի մասին քիչ թե շատ լիակատար գաղափար կարող է տալ միայն սույն սևագրությունը»: Ձեոագրերից առաջինը Աբովյանն ուղարկել է Մյունխենի համալսարանի պրոֆեսոր Մորից Վագներին։ Այդ առթիվ վերջինս հեաևյալ ուշագրավ տեղեկություններն է հաղորդել. «Աոաջավոր Ասիայից վերադառնալուցս (իմա 1844 Պ Հ ) մի քանի տարի հետո, շնորհիվ Երևանի գավառական դպրոցի տեսուչ, իմ բարեկամ Աբովյանի սիրալիրության, որն հանդիսանում է Արևեքի լավագույն հետազոտող ու գիտակ և հիմնավորապես տիրապետում է ասիական շատ լեզուների, ես ստացա մի շարք հետաքրքրական ազգագրական աշխատության Արևմտյան Ասիայում ապրող մի քանի ազգությունների և, հատկապես, քրդերի մասին, որոնց նա առիթ էր ունեցել երկար ժամանակ ուսումնասիրելու ինչպես Ռուսաստանում, այնպես էլ Պարսկաստանում և Բայազետի փաշայությունում: Պարոն Աբովյանի ձեոագիրը, որ պարունակում Է քրդերի և շատ տեղեր նրանց հետ խառն ապրող եզիդիների սովորույթների, բնավորության գծերի և կյանքի պայմանների մասին հանգամանալ ից դիտողություններ, դրվևց իմ տրամադրության տակ, ազատորեն օգտվելու պայմանով, և այն ընկած Է սույն ակնարկների հիմքում») (М. Wagner, Reise nach Persien und dem Land der Kurden, Leipzig, 1852, В. II, S. 219): Այլ առիթով Վագները դարձյալ գրում Է. «Երբ ես թողի Ռուսահայաստանը, խնդրեցի իմ բարեկամ, Երևանի գավառական դպրոցի տեսուչ Աբովյանին, որի շնորհիվ ասիական լեզուների վերաբերյալ ունեցած իր հսկայական գիտելիքների և Արաքսին մոտիկ ապրելուն, ավելի նպաստավոր պայմաններում Էր գտնվում, քան այս ու այն տեղ ՝ Քուրդիստանում և Սինջարում թռուցիկ կերպով եզիդիներին ուսումնասիրող ինչ որ բրիտանական ճանապարհորդները, ուղարկել ինձ իր հավաքած արժեքավոր տեդեկությունները եզիդիների կրոնի, բարքերի, սովորույթների և կենցաղի մասին։ Իմ վերադառնալուց հինգ տարի դեռ չէր անցել, (իմա 1847 Պ. Հ.), որ ցանկությունս կատարվեց» (ն տ., Էջ 254): Մի ուրիշ տեղ, իր գրքում, Վագներր հիշում է նաև

Die Kurden ihre Herkunft, Sprache, geographiscbe Verbreitung. Einrichtungen. Lebensweise. Sitten und Charakterzüge.

Die Jesidis oder Tnufelanbeter ihre Herkunft, Sprache, Poesie, Religion, Sitten. Gebräuche und Charakterzüge.

Աբովյանի ուղարկած քրդական և եզիդիական ժողովրդական երգերի հավաքածուն: Այսպիսով ՝ Վագներին ուղարկված ուսումնասիրությունը բաղկացած է եղել քրդերին և եզիդիներին նվիրված առանձին գլուխներից և ամփոփել է իր մեջ նաև հիշյալ ժողովուրդների բանահյուսության նմուշները: Ձեոագրերից երկրորդը դեռևս 1848 թ. հանձնված է եղել Կովկասի փոխարքայի գրասենյակին, ուր նրա հետ ծանոթացել է ռուս գրող ու գործիչ Ա Ն Մուրավյովը, որը, ինչպես վկայում է Աբովյանը, հայանել է նույն տարվա աշնանը էջմիածնում, «անձամբ ինձ դրվատական կարծիքը» (Խ. Աբովյան, Երկեր, հ. 7, էջ 195): Մինչև 1847 թ. նոյեմբեր ամիսը < «Քրդեր և եզիդիներ»> աշխաաության տպագրության ուղղությամբ թե՛ Վագները և թե ՛ Կովկասի փոխարքայության գրասենյակը անհրաժեշտ քայլեր չեն արել: Հետևաբար Աբովյանն իր «Ուղևորություն դեպի Անիի ավերակները» ռուսերեն ստեղծագործության մեջ հուսահատական ոճով գրում Է, թե այդ հոդվածը « այժմ, աստված գիաե, որտեղ ՝ Գերմանիայում կամ Թիֆլիսում, փտում Է» (ն. տ.): <«Քրդեր և եզիդիներ»> ուսումնասիրության վերոհիշյալ երկու ձեռագրերն Էլ, այն ձևով, ինչպես դուրս են եկել Աբովյանի գրչի տակից, չեն տպագրվել: Վագները հատվածաբար վերապատմել է գործի բովանդակությունը 1853 թ. լույս տեսած իր „Reise nach Реrsien und dem Land der Kurden” գրքի 2 րդ հատորի հավելվածում, որ կրում է
” վերնագիրը և բաժանված է երկու հատվածի.
Փոխարքայի գրասենյակում եղած ձեռագրի միայն մի մասը, որ վերաբերում էր քրդերին, Աբովյանի անհայտացումից հետո անցել է „Кавказ” թերթի խմբագրությանը, որ ռուսերեն թարգմանությամբ լույս է ընծայել այն, 1848 թ. վերջին համարներում, հայտնի չէ, թե որքանով հարազատ մնալով բնագրին: Ուշագրավ է Աբովյանի սույն երկի ստեղծագործական պատմությունը: Այդ աոթիվ կան հեղինակի վկայությունները. «Նախանցյալ տարի (իմա 1845 Պ Հ.), գրում է Աբովյանր, պարոն կոմս Բենկենդորֆի ցանկության համաձայն, ծաոայությունից ազատ ժամանակս, հենց Քրիստոսի ծննդյան տոներին, ամենադաժան ձմռանր, իմ հաշվին ես ուղևորություն ձեռնարկեցի դեպի քրդերն ու եզիդիները ՝ պատմության այդ ֆենոմենները, երկու շաբաթ ապրեցի նրանց մեջ, ծերերին և կանանց թանկարժեք նվերներ բաժանեցի, որպեսզի գրավեմ նրանց վստահությունը, և այդպիսով, նրանց հրապուրելով, ավելի հարմար և հաստատ կերպով, ամեն ինչի մեջ կասկածամիտ այդ վայրենիներից իմանամ բոլոր արժեքավոր տեղեկությունները, նրանց բարքերի, սովորությունների, հավատալիքների, բնավորության և, նույնիսկ, պոեզիայի մասին երկու ամսից ավելի, գիշերներն ամբողջ աշխատում էի, քանի որ ցերեկներն աշխատելու, ժամանակ չունեի, գրեցի մի, ոչ պակաս հետաքրքրական և
«Beiträge zur Ethnographie des Orients
1.
2.
բավականաչափ մեծ հոդված, որի մասին էջմիածնում անձամբ ինձ դրվատական կարծիք հայտնեց գիտնական գնդապետ և պարոն փոխարքայի համհարզ պարոն Մուրավյովր: Հոդվածը գրել եմ գերմաներեն շատ գովասանքներ եմ լսել նրա մասին, ոչ պակաս ծախսի տակ ընկա, ըստ հնարավորին շատ, աշխատեցի, կազմեցի և արտագրեցի ինքս մենակ, իսկ այժմ, աստված գիտե, որտեղ ՝ Գերմանիայում կամ Թիֆլիսում, փտում է այն» (Խ Աբովյան, Երկեր, հ. VII, Էջ 194 195 ): Այստեղ հիշատակվող տվյալները լրացվում են մասամբ 1847 թ. վերջերին ակադեմիկոս Խ. Ֆրենին ուղղված Աբովյանի նամակով, ուր, ի միջի այլոց, ասված է. «Անցյալ տարի (իմա 1846 Պ. Հ.) կոմս Բենկենդորֆի խնդիրքով պատրաստել էի իմ մի ավելի ընդարձակ հոդվածը եզիդիների և քրդերի մասին։ Մինչև այժմ չգիտեմ, թե ինչ եղավ այդ հոդվածը։ Մարդ աշխատում է այդպես աոանց հաջոդության, իսկ այդ տեսակ աշխտտությունների համար հարկավոր է բավական ժամանակ և ծախս» (Դիվան, հ I, Էջ 122)։ Աբովյանի վերոհիշյալ վկայությունները հիմք են տալիս եզրակացնելու. ա) Քրդերի և եզիդիների մասին պատմա ազգագրական աշխատություն գրելու հանձնարարություն նա ստացել Է կառավարությունից: Նկատի ունենալով, որ հանձնարարություն տվողն եղել Է կոմս Բենկենդորֆը, իսկ վերջինս 1844 թ> արդեն վախճանված Էր, պիտի ընդունենք , որ այդ մասին Աբովյանին հաղորդվել Է մ ինչև 1844 թվականը: բ) Աբովյանը խնդրո առարկա մողովուրդներին աոավել լավ ուսումնասիրելու, համար 1845 թ. դեկտեմբերին շրջագայել Է քրդական և եզիդիական ցեղերի միջև։ գ) Նյութեր հավաքելուց հետո հոդվածի վրա աշխատել Է երկու ամսից ավելի (հավանաբար 1846 թ փետրվարից ապրիլ ընկած ժամանակամիջոցում): Հոդվածը այնուհետև հանձնվել Է Կովկասի փոխարքայի գրասենյակին (1846 թ. առաջին կես), ուր այն ուսումնասիրել Է Ա Ն Մուրավյովը: Իր ուսումնասիրության մեջ շատ դեպքերում Աբովյանր վկայակոչում Է Ինճիճյանին: Ուշագրավ է, որ վերջինիս երկերը Աբովյանի ձեռի տակ նախապես չեն եղել, և հենց քրդերի ու եզիդիների մասին գրելիք հոդվածի վրա տշխատելու շրջանում նա ջանացել Է ձեոք բերել դրանք, այդ առթիվ 1846 թ. մարտի 7 ին դիմելով Թիֆլիսի գիմնազիայի գրախանութին այս երկտողով «Մեծ կարիք ունենալով հին հեղինակների գրվածքներին (բնագրում՝ сочинениях древних Պ.Հ.) և այդպիսիները չգտնելով այստեղ, ես ստիպված եմ դիմել Ձերդ բարեծննդության և խնդրել. չի կարելի արդյոք ժամանակավորապես ուղարկել ինձ հետևյալ գրքերը՝ Ինճիճյանի, «Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց»: Նույն հեղինակի «Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի»: Եթե այս գրքերը չգտնվեն խանութում, գուցե այդպիսիները գտնվեն մասնավոր մարդկանց մոտ» (Դիվան, Հ. I, Էջ 173: Բնագիրը տե՛ս Հայկական ՍԱՌ ՊԿԱ, ֆ 1, ցու֊ցակ 1, գ № 1719, թ. 14): Աբովյանի այս գրությունը կարող Էր Թիֆլիս հասնել մի քանի օրում, և նա ամենաուշը մարտի 20 ին պետք է որ ստանար պատասխանը կամ գրքերը: Ուղարկե՞ց արդյոք Թիֆլիսի գիմնազիայի գրախանութի վարիչ Առաքել
Արարատյանը Աբովյանի խնդրած գրքերը, հայտնի չէ, բայց պարզ է մի բան. 1846 թ փետրվար մարտ ապրիլ ամիսներին, շրջագյությունից հետո, Աբովյանը լարված կերպով աշխատել է իր ագգագրական ուսումնասիրության վրա, և ձեռքի տակ ունեցել է Ինճիճյանի «Աշխարհագրութունը»: Հոդվածը, մեր կարծիքով, ավարտվել է ապրիլի սկզբներին: Սույն երկի ստեղծագործական պատմության մասին մի ուրիշ տեղեկություն էլ գտնում ենք հենց աշխատության մեջ: Պարզվում է, որ երբ հոդվածը պատրաստ է եղել, Աբովյանն այն կարդացել է հայտնի Սուլեյման աղայի որդիների՝ Իբրահիմ և Շամդին աղաների մոտ, լսել նրանց դիտողությունները և անհրաժեշտ ճշտումներ ու ուղղումներ կատարել աշխատության մեջ: Իսկ ինչ վերաբերում է նյութեր հավաքելու աշխատանքներին, ապա դրանք եղել են երկարատև: Այդ տեղ են մտնում. ա) Նախ և աոաջ Աբովյանի անձնական դիտողություննեը՝ դեռ մանկապատանեկան տարիներից սկսած, երբ Քանաքեոում, իրենց տանը, ձմեոները դիտում էր սարերից գյուղ իջած քրդերին ու եզիդիներին: բ) 1829 թ սկսած մինչև 1844 թվականը ՝ Պարրոտի, Վագների, Հաքստհաուզենի, Աբիխի հետ կատարած շրջագայությունների ժամանակ (Արևելյան Հայաստանում, Բայազետի փաշայությունում և Մակուի խանությունում) հավարած նյութերը: գ) Երկարատև հարց ու փորձը գիտակ անձնավորություններին, դրանց թվում ՝ աբեղա Ղազար Տեր Ղևոնդյանը, Խոյի Ջաֆար խանը, եզիդիների ցեղապետ Թամուր աղան, Էջմիածնի սինոդի ատենապետ Բարսեղ արքեպիսկոպոսը, իր հորեղբայր Հարություն Աբովյանը, քուրդ ցեղապետ Սուլեյման աղայի որդիները ՝ Իբրահիմն ու Շամդինը և շատ ու շատ ուրիշներ: Այս ամենի ամբողջացումն է սույն ուսումնասիրությունը: 1 Պարզվում է, որ քրդերի և եզիդիների մասին իր ուսումնասիրությունները կատարելիս Աբովյանը ծանոթացել Է նաև արաբական և պարսկական աղբյուրներին, աոանց, սակայն, որևէ ուշագրավ և արժեքավոր բան գտնելու այնտեղ, իրեն հետաքրքրող խնդրի աոնչությամբ: 2 Բնագրում չի նշված Չամչյանի Հայոց պատմության Համապատասխան հատորը և էջը, ուր խոսել է նա քրդերի մասին: «Кавказ» լրագրում տպագրված «Курды» հոդվածի տողատակի ծանոթությունների մեջ իբրև հաստատումն ասածի, Աբովյանը ցույց է տվել աղբյուրը ՝ Чамшиан, т. I, глава 4, стр. 215; также, т. I, глава 10, стр. 100 (երկու հատվածներն էլ տես ստորևէ 74 և 75 ծանոթագրություններում): 3 Ինճիճյանի աշխարհագրության համապատասխան էջը նույնպես բնագրում չի նշված: «Кавказ »լրագրում տպագրված «Курды» հոդվածի տողատակի ծանոթությունների մեջ Աբովյանը նշել է „Индшиндшиан, т. I. стр. 51 “.Խոսքը վերաբերում է Հայր Ղուկաս վարդապետ Ինճիճյանի |«Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի» (մասն առաջին Ասիա, հատոր Ա) գրքին, ուր քրդերի մասին խոսվում է 51 56 էջերում: 4 Հայ և մյուս կովկասյան և ասիական ժողովուրդների լեզվի, պոեզիայի և
կենցաղի վրա թուրք թաթարական ժողովուրդների թողած ազդեցության մասին ավելի հանգամանորեն Աբովյանը խոսել է դեռ 1839 թվականին, «Նախաշավիղի» գերմաներեն բացատրականի և ապա ՝ «Վերք Հայաստանի» վեպի մեջ: 5 Այս վերջին նախադասության դիմաց ձեոագրի լուսանցքում նշված է «P <ö> gambar heißt Verkünder» («Փեղամբարը նշանակում Է մարգարէ»)։ 6 «dennfünfBücher...sindvomHimmelherabgesandi»(«. հետևյալ հինգ գրքերը Ուղարկված են երկնքից») Պիտի ենթադրել, որ անուշադրության հետևանքով Է գրվել՝ « հինգ գրքեր», քանի որ շարունակության մեջ թվարկվում Է միայն 4 գիրք։ Նույն 4 գիրքն Է թվարկվում նաև “Кавказ" լրագրում տպաгրված „Курды" хոդվածում: 7 Բնագրում, այս բառի վրա Աբովյանը դրել Է ծանոթության նշան „а)“ և էջի ներքևում էլ մեծ տեղ թողել ՝ համապատասխան ծանոթությունը գրելու համար: Հեղինակի թղթերում նախատեսված ծանոթությունը չի պահպանվել, այլ աղբյուրներից էլ հայտնի չէ, թե որոշակիորեն ինչ է ցանկացել Աբովյանը գրել: 8 Խոսքը վերաբերում Է բնագրի 6 րդ էջին: 9 Այս նվիրական իղձը ՝ գյուղից գյուղ ընկնել և ժողովրդական բանահյուսությունը հավաքել ու գրի առնել, Աբովյանը արտահայտել է դեո 1839 թ «Նախաշավիղի» գերմաներեն բացատրականում, մի երկու տարի հետո ՝ «Վերք Հայաստանի» վեպի հառաջաբանում։ 10 Խոսքը վերաբերում է սույն ուսումնասիրության Հավելվածին, ուր Աբովյանը բառացի թարգմանությամբ մեջ է բերել մի քանի քրդական և եզիդիական ժողովրդական երգեր: 11 Բնագրում այս բառի վրա գրված է աստղանիշ, ենթադրում ենք, որ այստեղից պիտի շարունակվեր մի նոր հատված, որ, սակայն, կամ չի գրվել, կամ էլ ՝ եղել է ուսումնասիրության մաքրագիր օրինակում և, վերջինի մեզ հասած չլինելու պատճաոով, մնում է անծանոթ: 12 Այս թվականը լրացրել ենք “Курды" հոդվածի հիման վրա, ուր այս դեպքը որոշակիորեն վերագրվում է 1840 թվականին (տես սույն հատորում, էջ 361) : 13 Այս թվականը պետք է ուղղել ՝ 1826, քանի որ ռուս պարսկական պատերազմն սկսվել Է 1826 թ. հուլիսին։ 14 «...währendunsrerReisedurchdieseGegend.einZeugegewesentin»(« որին ես էլ վկա եմ եղել անցյալ տարի այդ տեղերում ճանապարհորդելիս») Ամեն այն հավանականությամբ խոսքը վերաբերում է Աբիխի հետ դեպի Բայազետ, կատարած շրջագայությանը, որ տեղի է ունեցհլ 1844 թ ամռանը: Այս փաստից, սակայն, չպիտի եզրակացնել, թե քրդերի և եզիդիների մասին իր հոդվածները Աբովյանը գրել կ 1845 թվականին, թեպետ չի բացառված, որ այդ ժամանակ էլ նա կարող էր այդ թեմայով զբաղվել: Իսկ թե ի՞նչ երգեր են եղել որ քրդերն ու եզիդիները երգել են Արծափցի Մա նուկի մասին, չաջողվեց պարզել: 15 Բնագրում, 7 րդ թերթի ներքևի աջ անկյունը վնասված է. սուր փակագծերի մեջ առնված այս և հետագա բառերից մի քանիսը վերականգնել ենք իմաստից ելնելով, իսկ մի երկուսն էլ հնարավոր չի եղել վերականգնել:
16 Բնագրում այս բառի վրա դրված է աստղանիշ, թե ի՞նչ նպատակով, հայտնի չէ: 17 Արծափցի Մանուկի ողբերգական նահատակության այս պաամությունը այլ վերամշակումով Աբովյանը մեջ է բերել նաև «Վերք Հայաստանի» վեպում (տե ՛ ս Խ Աբովյան, Երկեր, հ. Ш, էջ 123), որից և հետևոսմ է, որ Մանուկի անձնավորությունը Աբովյանին ծանոթ է եղել շաm վաղուց, տակավին ոուս պարսկական պատերազմի տարիներից։ 18 Խոսքը վերաբերոսմ է Երևանի վերջին սարդար Հուսեին Ղուլի խանին: 19 Հոդվածի սևագրության մեջ Աբովյանը զրույցի շարունակությունը մեջ չի բերել: Զրույցն ամբողջությամբ, հավանաբար, եղել Է հոդվածի՝ Մ. Վագների օգտագործած մաքրագիր օրինակում և մեզ աոայժմ անծանոթ է: 20 Բնագրի լուսանցքում այս վերջին նախադասության դիմաց դրված է աստղա նիշ, իսկ թե ի՞նչ նպատակավ, պարզ չէ: 21 «...wieeinstTomaramitCirusesmacht…»(«...ինչպես երբեմն Տոմարան է վարվել Կյուրոսի հետ...») Ակնարկվող ավանդությունը, որ վերաբերում է Պարսից Կյուրոս թագավորին, Աբովյանը քաղել է Հերոդոտից: Համառոտակի այն հետևյալն է Կյուրոսը խնդրում է մասագեթների թագուհի Տոմիրիսի ձեոքը, սակայն մերժում է ստանում: Վիրավորված ինքնասիրությունը նրան հարկադրում է պատերազմ սկսել Կյուրոսն անցնոսմ է Արաքս գետը, ջարդում մասագեթների զորքր և գերում է թագավորազն Սպարջապիսեսին, որն այնուհետև ինքնասպան է լինում: Լսելով որդու մահը Տոմիրիսը հավաքում է ուժերը և հարձակվում պարսիկների վրա: Տեղի է ունենում մի ահեղ ճակատամարտ. Կյուրոսը պարտվում է և սպանվում պատերազմի դաշտում: Տոմիրիսը հրամայոսմ է այծի մորթը լցնել արյունով, կտրել է տալիս Կյուրոսի գլուխը և կոխելով այն արյան մեջ հայհոյական խոսքերով ասում է. «Չնայած ես ողջ եմ և հաղթեցի, բայց դու կործանեցիր ինձ ՝ խորամանկորեն հափշտակելով իմ որդուն: Դրա համար էլ ես քեզ խմեցնում եմ արյուն» (քաղել ենք Մասպերոյից: Տե՛ս Масперо, Древняя история народов Востока, Москва, 1911, стр. 592); 22 «AuchderKurdeweiß,wasweißist,nurinseinerArt(« Քուրդն էլ գիտի, թե ինչն է սպիտակ, միայն թե՝ իր ձևով») Այս նախադասությունը բառախաղ է: Weißմի դեպքում նշանակում Է գիտի, մյուս դեպքում ՝ սպիտակ: 23 Բնագրում, այս վերջին տողի դիմաց, դրված է աստղանիշ (ծանոթության նշանով) և հայերեն լեզվով գրված է հետևյալ արտահայտաթյունը. «Բարսեղ եպիսկոպոսի պատմությունը քրդի կնկա հետ»: Բարսեղ եպիսկոպոսը կամ արքեպիսկոպոսը անցյալ դարի 40 ական թվականներին Էջմիածնի սինոդի ատենապետ էր, ազդեցիկ դեմք վանքում: Թե ինչ է եղել այդ պատմությունը ՝ հայանի չէ: Պարզ է, սակայն, մի բան ՝ Աբովյանը քրդերի մասին իր ուսումնասիրությունները կատարելիս զրույց է ունեցել շատերի (այդ թվում նաև Բարսեղ եպիսկոպոսի) հետ հիշյալ ժոդովրդի ընտանեկան և կենցաղային սովորույթների մասին: 24 Խոոքը վերաբերում Է Կովկասի փոխարքա իշխան Մ. Ս. Վորոնցովին, որը Թիֆլիս ժամանեց և իր պարտականությունների կատարմանն անցավ 1845 թ մարտի
24 ին (տե՛ս ЦГИАЛ, ֆոնդ 1268, ց. 1, գ 73): Վորոնցովն այսպիսով քուրդ և եզիդի իշխաններին կարող Էր ընդունել միայն դրանից հետո: Այս փաստը անաոարկելիորեն հաստատում Է, որ քրդերի մասին այս հոդվածը Աբովյանը գրել է 1846 թվականին, իսկ ինչ վերաբերում է Իբրահիմ աղայի հարկի տակ անցկացրած օրերին (երկու օր ՝ 1845 թ՝ դեկ. 31 և 1846 թ. հունվարի 1), ինչպես նաև ուղևորության տևողությունը, ապա դրանք ընկնում են 1845 թ դեկտեմբերի 23 ից 1846 թ հունվարի 6 ը, քանի որ այդ ժամանակ էին տեղի ունենում ծննդյան տոների և Նոր աարվա առթիվ տրվող արձակուրդները (տե՛ս „Кавказский календарь", 1846 թ.): 25 «BeidemVatermeinesliebenswürdigenWirtenunddemFürsfenHusseinagha…» («...Իմ սիրալիր տանտիրոջ հոր՝ իշխան Հուսեին աղայի մոտ...») Այստեղ անճշտություն կա: Հոդվածի նախորդ Էջերից պարզորոշ երևում է, որ Ւբրահիմ և Շամդին աղաների հայրը Սուլեյման աղան է, և ո ՛ չ Հուսեինը, ինչպես ստացվում է սույն արտահայտությունից: Աբովյանը Սուլեյման աղայի որդիների մոտ է անցկացրել 1843 48 թթ ծննդյան տոները: 26 «...alsmireinbeknnnterArmenierausderGegend,beidenichhieraufeinkehrte...» («. փառք ծանոթ տեղացի հայերից մեկը, որի մոտ ես այդտեղից փոխադրվել էի»...) Չհաջողվեց պարզել, թե ո ՞ վ է եղել այդ հայազգի անձնավորությունը, որը հյուրընկալել է Խաչատուր Աբովյանին 1845 1846 թթ ձմոանը և որից նյութեր է հավաքել քրդերի մասին։ 27 Բնագրում ՝ հաջորդ ՝ nennen (անվանում են) բաոի վրա դրված է աստղանիշ, իսկ թե ի ՞ նչ նպատակով, պարզ չէ: 28 Բնագրում այստեղ (նախադասության վերջին) դրված է աստղանիշ, որից պիտի ենթադրել, որ այնուհետև պիտի շարունակվեր մի նոր միջարկվող հատված ՝ Զեյթունի ու Մարաշի հայերի և եզիդիների մասին։ Դժբախտաբար համապատասխան հատվածը Աբովյանի թղթերում չի պահպանվել։ 29 Այս նախադասությունը գրված է ձեռագրի լուսանցքում, աոանց, սակայն, տեղադրման համար համապատասխան նշանի: Մենք այն մտցրինք հոդվածի հյուսվածքի մեջ՝ նկատի ունենալով տվյալ կոնտեքստի հետ նրա ունեցած տրամաբանական կապը: 30 Բնագրի 28 րդ էջի լուսանցքում, այս վերջին տողերի դիմաց Աբովյանը (հայերեն) արել Է հետևյալ ծրագրային նշումը. «էսաեղ Հայոց ասությունը» և այնուհետև էջի շարունակությունը (մոտ 1/3 ը) թողել մաքուր, անշուշտ հետագայում եզիդիների մասին պատմվող հայկական ավտնդությունը մեջ բերելու համար: Թե որն է այդ ավանդությունը, չհաջողվեց պարզել: 31 Բնագրում տեղ է թողած Հովնան մարգարեի հիշատակին նվիրված եկեղեցական տոնի օրն և ամիսը նշանակելու համար, բայց ինչպես երևում է, հետագայում մոոացվել է: Դա տեղի է ունեցել առաջավորաց պահոց հինգերորդ օրը: 32 «Chech» բաոը հայերեն տառադարձում ենք ՝ Շեխ, նկատի ունենալով, որ եզիդիների հոգևոր պետերը իրականում կոչվել են Շեխ և ոչ Խեխ։ 33 Այս և նախորդ նախադասությունները գրված են ավելի ուշ, ձեոագրի
լուսանցքում, առանց տեղադրման համար անհրաժեշտ նշանի։ Դրանք մտցրինք երկի բուն հյուսվածքի մեջ՝ նկատի ունենալով համապատասխան հատվածի հետ նրանց օրգանական կապը: 34 «...eingebildeterarmenischerMönch» (« մի կրթված հայ աբեղա») Աբովյանի թղթերում որևէ հիշատակություն չկա այս անձնավորության մասին։ Սակայն Վագների մի վկայությունից պարզվում է, որ խոսքը վերաբերում է Էջմիածնի միաբան և Երևանի գավաոական դպրոցի կրոնուսույց Գասպար Տեր Ղևոնղյանին (տե՛ս M. Wagner, Reise nach Persien und dem Land der Kurden, В. II, S. 254 255): Արդյոք աբեղայի անունը Վագները սխալ չի ՞ բերել և արդյոք Գասպար Տեր Ղևոնդյանը նույն անձնավորությունը չէ, ինչ Ղազար Տեր Ղևոնդյանը, որին Երևանի գավառական դպրոցում աշխատանքի ընդունելու համար Աբովյանն այնքան ջանք ու եոանդ է թափել ՝ սկսած 1845 թ. վերջերից (տե՛ս Մատենադարան, Սինոդի կարգադրիչ մաս, թղթապանակ № 46, գործ № 169, թերթ 1): Հավաստին, իհարկե, այն է, որ աբեղայի անունը Վագների մոտ սխալ է տպված: 35 «…ich als ein Magогаgharecht fürstlichaufgenommenvurde» («...ես որպես Մայոր աղա իսկական իշխանավայել ընդունելություն գտա») Մայոր աղա Աբովյանին կոչել են կոլեգիական ասեսորի աստիճան ունենալու համար, որպիսի նա իրավունք ուներ կրելու 1846 թ փետրվարի 1 ից և որը (աստիճանը) նրան տրվում է կառավարիչ սենատի 1846 թ. դեկտեմբերի 5 ի որոշմամբ
, որ եզիդիների ցեղապետ Թամուր աղայի հարկի տակ Աբովյանր եղել է
թվականին: 36 Այս խոսքերն ուղղված են Անդրկովկասյան երկրամասի պետերին, ավելի ճիշտ ՝ բարձր իշխանությանը, որոնց հանձնարարությամբ Աբովյանը գրում էր իր աշխատությունը քրդերի և եզիդիների մասին։ 37 Այս նախադասությունը, որ բավականաչափ թերի է, գրված է ձեոագրի լուսանցքում: Պարզ չէ, խոզի միս չուտողը եզիդիներն են, թե ՞ նրանց հոգևոր պետերը: 38 «...wie Lastiwerzi aus dem neunten Jahrhundert...» (« Ինչպես Լաստիվերտցին իններորդ դարում...») Այստեդ փաստական անճշտություն կա: Լաստիվերտցին 11 րդ դարի հայպատմիչ է: 39 Այս աշխատության բնագրի լուսանցքում նշված է թոնդրակյանների աղանդի երևան գալու մոտավոր թվականը. «840 n <ach> Ch<risti> G < eburt>» («840 թվականին, Քրիստոսի ծննդից հետո»)։ Աբովյանն այդ արել է նրա համար, որովհետև Չամչյանի Հայոց պատմության համապատասխան էջում էլ թվականը գրված Է գրքի լուսանցքում: 40 Բնագրում Զարեհավան բաոի վրա չհայած դրված է ծանոթության նշան “a) ”, տողատակին, սակայն, համապատասխան ծանոթությունը բացակայում է: 41 Այս պարբերության վերջին տողերը, որ Մագիստրոսինն են, քաղված են նրա ԿԷ թղթից, ուր Սմբատին այսպիսի մակդիրներ է տալիս Պահլավունի իշխանը. «Չար գազանն այն արիւնռուշան, առնամոլն և վաւաշ շամբուշ բորբորիտն, պիղծն Սմբատն
(որոշման մասին Աբովյանը պաշտոնապես իմանամ է 1847 թ. մարտի 4 ին. տե՛ս ՀՍՍՌ ՊԿԱ, ֆոնդ 5, ցուցակ 1, գործ № 789, թ. 4): Այս ամենից գալիս ենք այն եզրակացության
1846
անիծեալն » (տե՛ս Գրիգոր Մագիստրոսի թղթերը, Ալեքսանդրապոլ, 1910, էջ 153)։ 42 Հիշյալ խոսքերը առնված են Մագիստրոսի Կէ թղթից, ուր Պահլավունի իշխանը ասում է «Եւ քարոզութիւն նոցա երիս ձևս նշանակեալ ցուցանէ: Որք ի չարն կատարելագոյնք են և կարող են ընդունել զմահացու դեղն, այնոցիկ քարոզեն իբրև անյուսութեան ամենևին և անաստուածութեան իբրու զԵպիկուրեանցն. իսկ ոմանց նմանութեամբ Մանիքեցեացն, զորս անիծեն, բայց զնոյն գործեն իսկ զոմանս իբրև քրիստոնէական աւանդութեամբ ուսուցանեն աո երես և ինքեանք ամենևին ոչ խոստովանէին, բայց զայն ևս այլանդակ իմն կարգաց և կրօնից քրիստոնէից», և այլն (տե ՛ ս Գրիգոր Մագիստրոսի թղթերը, էջ 158 159): 43 Այստեղ անճշտություն կա: Նախ՝ Լաստիվերտցու անունը ո՛չ թե Անանիա է, այլ Արիստակես ապա՝ ինչպես արդեն ասել ենք (տե՛ս վերևում, ծանոթագրություն 38 րդ) Լաստիվերտցին 11 րդ դարի պատմիչ է: Նկատենք նաև, որ Լաստիվերտցու տպագիր տեքստում Շնավանք տեղանունը չկա (Աբովյանն այն քաղել է Ջամչյանից): Դա հանդիպում է Գրիգոր Մագիստրոսի արդեն հիշված Կէ թղթում. «Եւ բնակեալք էին ի Շնավանսն այն արք հանդերձիւք կրօնաւորաց և կանանց բազմութիւն բոզից…» և այլն (տե ՛ ս Գրիգոր Մագիստրոս ի թղթերը, էջ 162): 44 Պարբերության մեջ բերված Լաստիվերտցու խոսքերր պատմիչի գրքում այսպես են «Զի զոր օրինակ զմահացու դեղսն յընտանի կերակուրսն խառնեն, և որք առնուն ՝ իրրև զկերակուր
ցուցանել ումեք. վասն զի և ոչ իսկ հաւանէր այնմ թե և կարի ի մտաց անկած էր, խորասուղզիլ կամօք ի խորխորատ, յորմէ չիք հնար ելանել, վասն այնորիկ մերով բարեպաշտ կրօնիւք կերպարանին աո ի պարզամիտսն խաբելոյ, և քաղցրական բանիւք պատրեն զմիտս անմեղացն քանզի բանք նոցա իրրև զքաղցկեղ ճարակին. զի որպէս ախտն այն դժուարին է աո ի բժշկել, այնպէս և ի նոցանէ ըմբռնեալքն հազիւ կարեն կալ յակաստանի» (տե՛ս Պատմութիւն Արիստակեայ վարդապետի Լաստիվերտցւոյ, Թիֆլիս, 1912, էջ 143 144): 45 Մագիստրոսի խոսքերը, որ այս հատվածում մեջ են բերված ազատ կերպով ՝ բնագրում այսպես են «Եւ զի՞նչ երկարագոյն քեզ ասացից կամ գրեցից քրիստոսասէր անձինդ, այլ սակաւուք հատանել յօժարանամ. զի բոլոր աղէտ տարակուսանաց նոցա. անբարի բարեձևութեան և խորամանկ խաբէութեան և զտղայաբար անուսումնութեան և անաստուած վարդապետութեան և անճոռնի ճոոոմաբանութեան և անտեղի հաւանութեան և գիշերային իւղագործութեան և նոր զազրալի և քստմնելի ախտակրութեան և անքահանայապետ քահանայագործութեան և խաւարչտին ձեռնադրութեան անշնորհ մկրտութեան և անդամպարափայլ նսեմութեան և անյոյս դաւանութեան և աներկիւղ երկիւղածութեան և խաւարասէր լուսափայլութեան և հրեշտակակերպ դիւազդեցութեան և ասրազգեաց զայլոցդ և թխացելոց այծեաց, և մերկացելոյդ զՀոգին և զգեցելոյդ զսատանայ աշակերտելոյդ ստանուէրն Սմբատայ սասանողին հիման աոաքելոց և մարգարէից սակավ ինչ,
ճաշակեն, և ի մահացու դեղոցն ըմբոնին. այսպես և կարթընկէցք կերովք թաքուցանեն զկարթսն, զի ի կերոյն խաբեալ ՝ ձուկն ի կարթի ըմբռնեսցի, նույնպէս և անօրէնութեան մշակքն. քանզի իւրեանց կորստեան վիհն չհամարձակին յայտնի
որպէս վերագոյն գրեցաք, ծանուցից ձեզ» (Գրիգոր Մագիստրոսի թղթերը, էջ 153)։ 46 Պարբերության վերջին մասերում տրվող վկայակոչումները վերաբերում են Գրիգոր Մագիստրոսի ԿԸ թղթից ստորև բերվող հատվածին, որ բառացի այս է «Ուրեմն զանուն տեղւոյն Թոնդրակս անուանեն, զի անունդ այրեցման նշանակէ պատշաճ գոլ, և յիրաւի զփտեալ փայտից և արտակացեալ որթոց պատշաճագոյն են այրեցմունքն: Վասն որոյ հոգին Սուրբ շիջոյց զանտանելի հրոյ բորբոքումն ցօղովն իւրով աստուածութեամբն և անուանեցաւ յանուն սրբոյն Գէորգեայ։ Բայց դուք յոր այժմ բնակէքդ, եթէ ստուգաբանեսցէ որ ուղղակի Թուլայդ թուլացացեալ անուանի կամ թուլացեալ յանդամոց, դարձեալ իբրև զԽնուն խցկեալ և խաւարեալ և ի խորամթին բնակեալ» (տե՛ս Գրիգոր Մագիստրոսի թղթերը, էջ 164)։ Նկատենք նաև, որ պարբերության սկզբում Զամչյանի կողմից թվարկված թոնդրակեցիների աոաջնորդներից ՝ Հովսեփին Մագիստրոսը չի հիշում (տե ՛ ս ն. տ., էջ 154)։ Այնուհետև Անանես անունը բերելով Աբովյանը հետևել է Մագիստրոսին (տե՛ս ն տ. ) և ո՛չ թե Չամչյանին, որի գրքում (էջ 886) այդ անունը հանդիպում է Անանէ ձևով: Այս փաստը ցույց է տալիս, որ եզիդիների մասին իր ուսումնասիրությունը գրելիս Աբովյանը ձեռքի տակ է ունեցել նաև Մագիստրոսի թղթերի ձեռագիրը, այլապես նման տարբերություն չէր լինի: 47 «UnterdiesendreiHerden...»(«...Այս երեք երամակների մեջ...») Խոսքը վերա¬ բերում է աղանդավորների ՝ Թոնդրակեցիք, Թուլայլեցիք և Խնունեցիք խմբերին։ 48 Մագիսարոսի խոսքերը բնագրում (Թուղթ ԿԹ) այսպես են. «որք ի Մանիքեցւոցն ուսեալք անուանելոցն Թոնդրակեցիք» (Գրիգոր Մագիստրոսի թղթերը, էջ 168)։ 49 Մագիստրոսի մոտ (թուղթԿԷ) գրված է այսպես « Ոմն ի նոցունց յայտնապէս սուտ քահանայ հակառակեալ ընդ մերոց, ասէր բազմութեան ժողովոյն. Ո՜, սնոտի յոյսք քրիստոնէից արդեօք զի՞նչ յոյս ունիք դուք: Եվ նոքա պատասխանի տուեալ ասեն զպատշաճագոյնսն մեր: Իսկ նա ասէր ամբարիշտ բարբառով. առեալ խմոր կողովս առնէր ձեռամբն և թացեալ ի գինի արտաքս ձգէր և ասէր. այդ է խաբէութիւն քրիստոնէից: Եվ այս էր Կիւրեղ անիծեալ առաջնորդն Թոնդրկաց: Եվ այլ բազում հայհոյութիւն ի սուրբ կոյսն Աստուածածին և յամենայն տնօրինութիւն» (ն.տ., էջ 157)։ 50 Բնագրի լուսանցքում, այս արտահայտության դիմաց, նշանակված է թվական՝ «945»: 51 «...einWerkgeschrieben»(«...մի գիրք է գրում») Խոսքը վերաբերում է Անանիա Նարեկացու «Գիր խոստովանութեան» աշխատությանը, որ գրել է նա մերձիմահ վիճակում, հարկադրաբար, ընդդեմ Թոնդրակեցիների: 52 Բնագրի լուսանցքում, այս արտահայտության դիմաց, նշանակված է թվականը ՝ «1000»։ 53 Լաստիվերտցուց արված մեջբերումները բնագրում այս են « Եւ որք յոյժ վիսացեալք էին ամբարտաւանութեամբ վասն իշխանութեան, այնքան ետուն ի հնազանդութիւն նմա զանձինս, որ թէ և զհոգիս հանել հրամայէր ՝ չէր ոք որ ընդդիմանայր, և կամ իշխէր բանալ զբերանն ճիկ հանել։ Բայց կեղծաւորութիւն էր
այն, և ոչ ճշմարտութիւն քանզի պտուղն է ծառոյն ծանուցիչ ՝ որպէս ի տեառն իսկ լուտք» (Պատմութիւն Արիստակեայ վարդապետի Լաստիվերտցւոյ, էջ 143): 54 Այս մեծ պարբերության վերջին տողերը, որ առնված են Լաստիվերտցուց բնագրում այսպես են «Ա ՜ յ տաոապեալ չորքոտանի թո՛ղ թէ նա զիւր ժամանակն մեղս արար և մեռաւ, դու զի՞նչ մեղար որ ընդ նմա մեոանիս» (ն. տ., էջ 147)։ 55 Լաստիվերտցուց կատարված մեջբերումը բնագրում այսպես է « զոր իմացեալ ժողովոյն զխորամանկութիւն նոցա, զի ոչ դարձուցին զնաւն ի նոսա ՝ որպէս խոստացան, բարձր ձայնիւք և յորդորական բարբառով զմիմեանս քաջալերէին, մեռանէլ անցանել ի ջուրսն ՝ քան թէ յաոաջնորդսն հաւատոյ լուտանաց բանս լսել: Եւ քանզի երեկոյացեալ էր ժամն, և արեգակն զցնցողս ճառագայթից յինքն ծրարեալ ի մայրն դառնայր ՝ համարձակութիւն տալով երկնակաճառ արփւոյն, յայնժամ դասք քահանայիցն յառաջ մատուցեալ, ոչ խորհրդով խաչին զջուրսն բաժանէին, այլ զնոյն ինքն զտէրունական զյաղթութեան նշանն ունելով ի ձեռս ՝ և բարձեալ ի վերայ ուսոց, քաջապինդ հաւատովք հարկանէին զբարձրակոհակ կոյտս ջուրցն, յորմէ որպես խստերախ ձի ի սանձից ճմլեալ տեղի տայր անցի ժողովրդեանն, ոչ ոք վնասեալ յայնքան բազմութենէն և ոչ մի։ Որք իբրե անցին, զգոհացողական զերգսն զցայգն ամենայն Աստուծոյ նուագէին, առաջնորդ պարուիւրեանց ունելով զանարատն Մարիամ, որ է Եկեղեցի սուրբ, ունելով զթմբուկն ի ձեոին, այսինքն զհաւատոյ ճշմարտութիւն» (ն. տ., էջ 159)։ 56 Մագիստրոսի այս խոսքերը վերցված են Զամչյանի Հայոց պատմությունից (հ. II) և ունեն որոշակի տարբերություններ բնագրի համեմատությամբ: Մագիստրոսի բուն թղթում հանդիպում է միայն այս արտահայտությունը. «Հրամայեցին ոչ ամենևին հուպ լինել և ոչ խօսիլ և ոչ ընդունիլ ի խոստովանութիւնս կամ ի մկրտութիւն և այսպիսի օրինսդրութիւն հաստատեցին։ Բայց իմ համարձակեալ ի ներողութիւն Աստուծոյ և ի հրաման մերոյ սուրբ Լուսաւորչին, բացի նոցա դուռն ողորմութեան և մարղասիրութեան» (Գրիգոր Մագիստրոսի թղթերը, էջ 159)։ 57 Մագիստրոսի բնագրում Ղազարի մասին ասված է այսպես. «Ղազարդ այդ, որ այժմ զառաջնորդութիւն կուրացդ կոյր հաւանեալ է, բազմամեայ մեռեալն հոգւով, զոր ոչ Քրիստոսի է յարուցանել զդա չորեքօրեայ, այլ նեռինն կարապետ, զի կրկնակի կոր ծանէալ կորիցէ դա ի մերոյ պըռաստնոցէ և ի թեմէ» (ն տ., էջ 157)։ 58 Մագիստրոսի բնագրում ասված է. «Գողացեալքդ ի գայլէն Սմբատայ, և խողխողեալքդ ի խարդաւանող խաւարասէր խոպանողացն և ցանկապատառ հետևողաց նոցա» (ն տ., էջ 164)։ 59 Մագիստրոսի բնագրում այս տողերը հետևյալն են. (Գրեալ էր ձեր զհերձուած աոաջնոցն և անիծեալ զնոսա այսոքիկ ծաղր մեզ են։ Գիտեմք եղկելի ՛ ք, զի ոչ զանէծոն ինչ համարիք և ոչ զօրհնութիւն։ Զայդ քաջ գիտեմք, որ ոչ զնա ընղունիք և ոչ զայլ ոք, վասն զի մէնջ ոչ էք և այլ ոք ոչ երևի, եթէ յայնոսիկ հպեալ յանգեցայք։ Բայց երանի ՞ եթէ յայնցանէ էիք, զորս անիծէիք զի մեք զերծեալք ի մահացու թիւնից ձերոց և ի գաղտնի նետից և ի Սադուկեցի խմորոց և յասրազգեաց գայլոցդ, ննջէաք արդեօք խաղաղական և ոչ եթէ միայն հերձուածողացն համեմատ գտանեմ ձեզ լինել, այլ
հրէութիւն և թլփատութիւն ընղունել և եթէ այնոքիկ քան զայնոսիկ չարագոյն» (ն տ., էջ 165 166): 60 Մագիստրոսի բնագրում այս հատվածը հետևյալն է «Իսկ Փրկիչն հրամայէ երկից և երիցս բողոքել եղբօրն, ապա թէ ոչ լուիցէ, եղիցի իբրև զայլազգի և զհեթանոս: Եվ փոխանակ երկիցս և երիցս բողոքելոյ՝ զհարիւր և զեօթանասուն ամ երեքտասան քահանայապետք Հայոց մեծաց, նոյնչափ և Աղուանիցն և բիւր եպիսկոպոսք և անթիւ քահանայք և սարկաւագունք բողոքեցին ձեզ և ոչ լուայք. խօսեցան և յանդիմանեցին և ոչ պատկաոեցայք, անիծեցին և արտաքսեցին և ոչ զղջացայք» (ն. տ., էջ 167)։ 61 Մագիստրոսի բնագրում այս տողերը հետևյալն են. «Եւ յուսամ ի Տէր Աստուած այն, որ նստի ի քերովբէական յաթոո, զի ի ձեոն իմ ծագեսցէ աո ձեզ զողորմութիւն մարդասիրութեան իւրոյ մոոանալ զչարութիւն ախտի և զամենայն սովորութեան, զոր յանօրեն և ի չար յաոահնորդաց ձերոց դեղեալք և յգացեալք զչարութիւն: Ապա թե ոչ, յուսալի է ինձ նոյն զօրութիւն բազկի Աստուծոյն իմոյ, զի մատնեսցէ զձեզ ի ձեռս իմ։ Եւ եթէ ոչ զղջասջիք, յարուսցէ զայլ ոմն պահպանող և ցանկակարկատ, զի նա բարձցէ զձեզ ի միջոյ» (ն. տ. ): 62 Թոնդրակյան աղանդի մասին «Եզիդիները» հատվածում տրված աեսությունը (բնագրում ՝ Էջ 37 47) Աբովյանն արել է Զամչյանի Հայոց պատմության II հատորի «Յաղագս աղանդոյ Թոնդրակեցւոց» գլխի հետևությամբ
պարզապէս թարգմանելով, երբեմն վերապատմելով, երբեմն էլ անելով
բացթողումներ (
նույն հաջորդականությամբ
չհամարելով Զամչյանի տեքստը ամբողջությամբ մեջ բերել վերևի ծանոթագրություններում (39 61), անհրաժեշտ գտանք այնուամենայնիվ տալ Մագիստրոսի և Լաստիվերտցու խոսքերը ՝ ըստ նրանց երկերի գրաբար բնագրերի: 63 «Anhang»(Հավելված) քրդական և եզիդիական երգերի այս փոքրիկ հավաքածուն Աբովյանը կազմել է իբրև հավելված իր <«Քրդեր և եզիդիներ»> ուսումնասիրության: Այդ աոթիվ կան հեղինակի որոշակի վկայությունները (տե ՛ ս վերևում, 10 րդ ծանոթագրությունը)։ Գրական թանգարանում, սակայն, երգերի ձեոագիրը աոանձնացված է քրդերի և եզիդիների մասին Աբովյանի գրած ուսումնասիրությունից (№ 44) և տեղավորված է հեղինակի արխիվի 99ա թվահամարի տակ: Վերջինս իրենից ներկայացնում է 6 մեծադիր թերթերից բաղկացած մի տետրակ (չափը ՝ 22×37), որի միայն առաջին վեց էջերն են օգտագործված (այն էլ ո՛չ լրիվ), մնացած 3 թերթը մնում են մաքուր: Տետրակի բանասիրական քննությունից պարզվում է, որ այն սևագիր է և հիմք է հանդիսացել երգերի այն մաքրագիր հավաքածուի, որ շուրջ 1847 թ. Աբովյանն իր հայտնի ուսումնասիրության հետ միասին ուղարկել է գերմանացի հանրաճանաչ գիտնական Մորից Վագներին, և որն իր հերթին, երգերից մի քանի հատված, հրատարակել է «Reise nach Persien und dem Land der Kurden» գրքի երկրորդ հատորի հավելվածում (էջ 256 238), հետևյալ բացատրականով «Շնորհիվ պարոն Աբովյանի սիրալիրության ինձ հաղորդվեցին... բառացի թարգմանսությամբ քրդական և եզիդիական պոեզիայի նմուշներ: Դրանց մեծ մասը էպիկական (պատմողական) բնույթ ունի: Ռազմի և
(Էջ 884 895), երբեմն
որոշ
սակայն
): Հարկ

(M. Wagner, Reise nach Persien und dem Land der Kurden, В. H, Leipzig. 1852, S. 156 157):

Der Löwe, ein Held in der Tiere Reich, Nie streilet er wie der Meuchler feig Er brüllet sobald den Feind er sieht, Er schonet den Schwachen, der vor ihm flieht.

Der Chub Каn ein solcher Löwe war, Er suchte den Kampf, er suchte Gefahr. Dem Feinde er offen ins Auge schaut, Noch eh er den Kandschar ins Herz ihm haut.

Der Türke schleicht wie der Uhu der Nacht, Zum schlafenden Feinde so leise und sacht’ Er schont nicht das Alter, er schont nicht das Weib, Er würget des Kind in der Mutter Leib’.

Die Taube dort in der Vögel Reich Mit gurrendem Ton, mit den Federn weich Die Taube gar treu ihren Tauber liebt Ihr Schnabel den jungen das Futter gibt.

Die Khanum1 ein solches Täubchen war Sie schmückte das üppigste Lockenhaar, Jetzt sie geworden der Türken Beut’ Der Khan ist gefallen im bluligen Streit.

ճակատամարտերի <շուրջ հյուսված> երգերի կողքին կան նաև սիրո երգեր: Թարգմանությունից դատելով ՝ ձևով մասամբ անհարթ են, բովանդակությամբ ՝ պարզ ու բնական, երբեմն հանդիպում է այնպիսի անուշ կտորներ, ինչպես Ուկրաինայի կազակական երդերումէ Ընդհանրապես <այդ երգերը> մեր արտին ավելի հարազատ են, քան կարելի էր սպասել մի վայրենի ժողովրդից» (ն. տ., էջ 255 ): Վագների հրատարակած հատվածների և սույն հավաքածուի տեքստերի միջև զգալի տարբերություններ կան, որոնք կարող են հետևանք լինել բանաստեծությունները Վագներին ուղարկելուց աոաջ Աբովյանի կողմից վերամշակելուն։ Բացի այդ, Վագների գրքում կա նաև մի երգ, որ մեզ հասած հավաքածուի մեջ բացակայում է
Ահա' այն
.
1 Տպագրված է՝
ուղղում ենք:
Khauun,

Der Schakal scharret die Leichen sich aus, Er hält auf den Gräbern nächtlichen Տehmaus, Doch das frische Blut, die Jugend er schont Nie kommt er, wo Leben und Liebe wohnt.

Der Türken Pascha, der wilde Barbar

Er trinket nur Blut, wie der grausame Aar Kind! Schau deines Vaters blutendes Haubt. Dir Jüngling. hat er das Liebchen geraubt.

Fluch dem, der zwei liebende Herzen trennt! Fluch dem Mächt’gen, der kein Erbarmen kennt! Das Grab gibt nimmer die Toten heraus Nur den Fluch erhöret der Melek Tauß

Այս երգի վերջին երեք տները հետագայում օգտագործել է Էլիզե Ռեկլյուն իր գործերից մեկում (ֆրանսերեն թարգմանությամբ և առանց Աբովյանի անվան հիշատակության), որից և 1893 թ. հայերեն է թարգմանել խոշորագույն հայագետ Գալուստ Տեր Մկրտչյանը: Ահա այն. «Բnրենին միայն դիակներ է հանում գերեզմանից, ակնածում կյանքից, իսկ փաշան երիտասարդների արյունն է խմում: Նա անջատում է փեսացուին հարսնացուից: Անիծյալ լինի նա, ով սիրող սրտերն է բաժանում: Անիծվի հզորը, որ գութ չունի: Գերեզմանը ետ չի տալիս մեռածներին, բայց գերագույն հրեշտակը կլսե մեր աղաղակը» (տե՛ս Էլիզե Ռեկլյու, Լազիստան, Հայաստան, քուրդիստան, Վաղարշապատ 1893, էջ 42)։ Քրդական և եզիդիական երգերի այս հավաքածուն Աբովյանի ձեոագրից հայերեն թարգմանելով (թարգմանիչ ՝ Հակոբ Հարությունյան) առաջին անգամ ուսումնասիրել և հրատարակել է Ա. Ղանալանյանը (տե՛ս Ա. Ղանալանյան, Աբովյանը և ժողովրդական բանահյուսությունը, Երևան, 1941, էջ 73 79)։ Երգերին կցված Աբովյանի ծանոթագրությունները չեն թարգմանված: Նշված Է, որ հավաքածուն այն տետրակներից մեկն է, որ Աբովյանը խոստացել էր պարբերաբար ուղարկելու Ֆ Բոդենշտեդին ՝ «Բոդենշտեդին ուղարկվելիք Բ տետրակից», որ իհարկե ճիշտ չէ: Հակոբ Հարությունյանի թարգմանությունների մեջ կան մի շարք չվերծանված տողեր և արտահայտություններ: Այդ պատճառով հավաքածուն սույն հատորում տեղավորելիս ամբողջությամբ՝ ծանոթագրություններով հանդերձ, նորից է թարգմանված: 64 Քրդական երգերի այս առաջին քառյակը, ոճական որոշ տարբերություններով, տպագրվել է Վագների արդեն հիշված աշխատության մեջ (էջ 258)։
65 Այս տողի իմաստը մութ է, ուստի հայերեն թարգմանության մեջ բաց թողինք: Մոտավոր ձևով անանուն երգիչն ասում է. «Զորախումբը ասպանդակների վրա ձգվել է (կանգնել)»: 66 Այս և նախորդ քնարական գողտրիկ երգերը ոճական որոշ տարբերություններով տպագրվել են Վագների վերևում հիշված աշխատության մեջ (էջ 257)։ 67 Եզիդիական այս երգի առաջին տունը ոճական որոշ տարբերություններով տպագրվել է Վագների վերևում հիշված աշխատության մեջ (էջ 258)։ Ոտանավորի վերջին երկու տները երգի ամբողջական հյուսվածքին չեն բռնում, և կարծես անկախ բանաստեղծություններ լինեն: 68 «Unter Nisam (Discipliո) gebracht» Սույն արտահայտությունը, որ պատահում է բանաստեղծության շարունակության մեջ ևս, նպատակահարմար գտանք թարգմանել. «բանա տարավ», «բանակ տարան», քանի որ այդ է «նիզամ» բաոի հիմնական իմաստն այստեղ: 69 Եզիդիական այս երգից բացի, Քեշիշ Պոլոյի մասին գոյություն ունի նաև հայկական ժողովրդական զրույց, որ տարիներ շարունակ պատմվելով ՝ հասել է մինչև խոշորագույն բանահավաք և գիտնական Գարեգին Սրվանձտյանին, որն և իր հերթին հրատարակել է այն իր «Հնոց և նորոց» գրքում։ Զրույցին կցված նախաբանից պարզվում է, որ այն գրի է աոնվել 1852 թվականին, Մշո ս Առաքելոց վանքում, բանասեր Պողոս Թովմայանցի կողմից, պատմել է Սիքեոն վարդապետը ՝ Սասունի Քաջարան գյուղից: Հայկական զրույցի և եզիդիական երգի մեջ կան միայն անունների արտասանական տարբերություններ ՝ Քեշիշ Պոլո Քիշե Պոլե, Միրզ աղա Միրզըք և այլն, որ հետևանք է բարբաոի ազդեցության: Անհրաժեշտ գտանք մեջ բերել այդ զրույցը՝ մասամբ վերապատմելով, մասամբ էլ բառացի Աղերդի և Ռընդվանի իշխանն էր եզիդի Միրզըքը, որ լավ էր վարվում քրիստոնյաների հետ: Բաղեշում նստում էր Նաբի անունով մի մար դերվիշ (Ուսիլ Ղրան ավանում), որ քարոզում էր կամ մահմեդականացնել մյուս ժողովուրդներին, կամ որնչացնել: Եվ ահա, 1820 թ. նա արշավանք է կազմակերպում Սղերդի և Ռընդվանի եզիդիների և հայերի վրա ՝ Բոհտանի ամիրա Միր Մեհեմմետ իշխանի գլխավորությամբ՝ 36.000 զորքով: Հայ և եզիդի ժողովուրդներն իրենց հայացքը դարձնում են ավագ երեց Տեր Պողոսի (որին կոչում էին Քիշե Պոլե և շատ էին սիրում բոլորը) և իշխան Միրզըքի վրա: Պողոսը քաջալերում Է ժոդովրդին ՝ աննահանջ կռվել մինչև վերջին շունչը, քանի որ դա կռիվ է ազատության և հավատի համար: Ժողովուրդը լավ ճանաչելով իր խիզախ հոգևոր առաջնորդի քաջագործությունները ՝ վստահությամբ գնում է նրա ետևից: Հայերի և եզիդիների միացյալ բանակը (շուրջ 10.000 հոգի) գարնանը ճակատամարտ է տալիս թշնամու դեմ, որ լինում է շատ կատաղի: Ժողովրդական զրույցում այսպես է նկարագրված: «Յայնմ վայրի վաղվաղակի ընթացան խոյացան իբրև զարծուի, արագաթռիչ, Միրզըքն ե Տէր Պօղոսն, յարձակեցան, հասին, և նկան ի մէջ Մարաց զօրուն զօրէն կրակի խանձողելոյ յեղեգունս, և իբրև զամպրոպ փոթորկեալ ընդ աջ և ընդ ահեակ հարկանէին, լափէին, թաւալէին, նիզակաքաղս արարեալ զստուարութիւն բանակին,
և զընտիր ընաիրս սատակէին և զերկուց ականաւորաց քաջաց զգլուխ կտրեալ ցից է նիզակ աոեալ ածէին ի բանակն իւրեանց. անդէն աղաղակ ցնծութեան հնչէր ի զօրուն, և այր իւրաքանչիւր վառէր, վազէր լի յուսով յաղթութեան ՝ հարկանել զթշնամին, որ եոացեալ ատելութեամբ և բորբոքեալ վրէժխնդրութեամբ յարձակէր գայր ի վերայ: Ի խռնել յերկոցունց կողմանց և յարձակմանէ այնքանեաց հրազինուց մթանայր լոյս արևուն, և ի սաստիկ բաղխմանէ սրոց և տիգաց անգթաբար զօրէն մայրեւորաց զմիմեանս կոտորելոյ, ձայնք աղեղաց հնչէին իբրև զձայն գոչելոյ որոտման ամպոց և կոհակաց ջուրց ծովուն մրրկելոյ: Ժամք ձիգ անցանէին, այլ ո ՛ չ յաղթութեան և ո ՛ չ պարտութեան երևէր կողմն. քանզի քաջութիւն միոյ կողման և թանձրութիւն միւսոյ զուգակշիռ պահէին զվիճակ: Յայսմ տագնապալիր վայրկենի, զօրապետ զօրուն Բոհտանու Միր Մէհէմմէտ ամիրայն, այն հուժկու, և յաջողաձեոն, ի նժոյգ ընտիր աշտանակեալ, սպառազէն և նիզակաւոր, որ զգեցեալն էր զրահ երկաթի յանձն իւր, յառաջ խաղայր, վարէր, սատակէր զբազումս յետուստ ի գնդէն Հայոց, և հասանէր մոտ, ուր Միրզըքն էր. և ինքն զերծ մնայր ի հարուածոցն տեղացելոց, ամրափակեալ գոլով զրահիւք: Դարձաւ Տէր Պօղոսն և ետես զՄարն այնքան յաջողեալ և յառաջեալ, վազ տայր անդէն, հասանէր առ նա, և յետուստ» կուսէ ի սեաւ քուռակէն յոր հեծեալն էր, ոստնոյր արագակիրթ ի զաւակ ձիոյն զօրապետին Մարաց
և միով բազկաւ
պրկեալ զձեռսն զերկոսին ի կուրծս նորին
արագահաս ժամանէր օգնել Միրզըքին, որ արդէն իւրով քաջութեամբ մերձենայր հասանէր յաղթանակել եզարկ Տէր Պօղոսն զմնացեալսն և որք անկանն՝ անկան, և որք փախեանն՝ փախեան յերեսս երկրի ցիր և ցան: Ի փախստէից մասն ինչ, յորս բազումք էին հետևակք հրացանակիրք, անկեալք ի գոմս Սղերդցւոց լինէին ապաստան. զհետ մտեալ նոցա զօրացն Միրզըքու և Տէր Պօղոսին և պաշարեալ՝ կամէին ձերբակալել, իսկ նոքա յանդգնութեամբ դէմ եդեալ կռուէին ընդ նոսա. և իբրև ոչ եղեն անձնատուր, հրամայեաց Միրզըք հրով այրել զգոմսն, յորս ապաստանեալքն կենդանւոյն այրեցան, և ճենճերք նոցին հալեալ իբրև ջուր ընդ առուս հոսէին ի մերձակայ գետն, զոր անդ կացեալքն տեսանէին: Յաղթականքն առին զամենայն աւար բանակին թշնամեաց, և դարձան ի տեղիս իւրեանց խնդութեամբ, իսկ Մարք ապրեալքն ոչ ևս իշխեցին յիշել զխորհուրդս իւրեանց զնախկին և ոչ զվրէժ լուծանելոյ այսմ ահագին պարտութեան: Մեծացաւ իշխանութիւն Միրզըքին մեծացաւ անուն ՏԷր Պօղոսին և համբաւ կենաց նորին զարհուրեցուցանէր զՄարս ՝ մինչև ցօր մահուան նորա» (տե՛ս Գ. Վ. Սրուանձտեանց, Հնոց և նորոց, Կ Պոլիս, 1874, էջ 155 186 Քէշէ Պօլէ: Բուն զրույցը գրավում է գրքի 168 186 էջերը` Քէշէ Պօլէ, Պատմութիւն մարտի» վերնագր տակ: Մեջբերումը արված Է 178 184 էջերից): 70 Աբովյանի գրի աոած քրդական այս քառյակը մի երկու, բաոի
,
, գրկափակեալ
, միւսով ձեռամբն հանէր դաշոյն ի գոտւոյն և կոխեալ ի ծոծրակ առն, հեղոյր զարիւնն. փողոտէր ետ ընդ ետ և ի վայր հոսէր յերիվարէն, և ինքն աոեալ զնիզակ սպանելոյն, աշտանակեալ ի բարձրավիզ ճերմակ նժոյգն նորին, իբրև զկայծակն
տարբերությամբ տպագրվել է Վագների արդեն հիշված աշխատության մեջ (Էք 258)։ 71 < Anmerkungen > (Ծանոթություններ) Այս ենթավերնագրի տակ հավաքված հատվածները գրված են առանձին թերթի վրա (պահվում է № 44 ի տակ, հոդվածի վերջում), և նրանց կապը «Քրդերը» հոդվածի հետ անառարկելի է: Դժբախտաբար Աբովյանը չի նշել, թե ծանոթությունները աշխատության ո ՞ ր մասերին են վերաբերում։ Դրա համար էլ նպատակահարմար գտանք անջատել նրանք բուն գրվածքից և տեղավորել վերջում։ 72 Ջամչյանի Հայոց պատմության համապատասխան տեղում ասված է. «Յաւուրս սոցա որպէս և յառաջն, մարք (այսինքն նախնի քիւրդք ), բնակէին ցրիւ ընդ դաշտավայրս ի տունս զատուցեալս ի միմեանց. և բազում անկարգութեամբ լցեալ էր աշխարհ նոցա: Եւ իբրև սակաւ ոտնակոխ լինել ի բաբելացւոց, միաբան հաւանութեամբ ընտրեցին մարք իւրեանց թագաւոր զիշխանն Դէովկ ՝ կամ Դիովքիս, հարիւր յիսուն ամօք յաոաջ քան զելս Կիւրոսի ՝ ըստ Հերոդոտեայ: Սա է Արփաքսադ թագաւոր՝ որ շինեաց զԵկբատան ՝ ըստ Ովսերեայ և Պետաւայ. և պատերազմեալ ընդ Սաոսդոխին նաբուգոդոնոսորայ ՝ ըստ որում ի վեր անդր գրեցաք ՝ սպանաւ ի նմանէ ի սահմանս Հռագուայ որպէս պատմի ի գիրս Յուգթայ, գ «լուխ Ա» (Հայր Միքայել վարդապետ Չամչեանց. Պատմութիւն Հայոց, հատոր I, ի Վենետիկ, 1784, էջ 100)։ Աբովյանն այս հատվածը գերմաներեն է թարգմանել ազատ, որոշ բացթողումներով: 73 Չամչյանի Հայոց պատմության համապատասխան տեղում ասված է. <Վաղարշակ> «սոյնպէս կարգեաց և զնախարարութիւնս, որք ասին Կորդուացիք, Անձևացիք և Ակեացիք» (ն. տ., էջ 215)։ 74 Չամչյանի Հայոց պատմության համապատասխան տեղում ասված է. « Եւ եղև ի շփոթիլ իշխանութեան Հագարացւոց, և ի բազմանալ ամիրայից յայլևայլ աշխարհս, բազմութիւնք ոկիւթացւոց եղելոց յայնկոյս Կասպից ծովուն, որք կոչին թուրք, դիմեալ ի Պարսկաստան և յաշխարհն Մարաց ՝ տիրեցին բազում տեղեաց, և դարձան յօրէնս նոցա, և եղեն իբրև զնոսա ըստ կրօնից և ըստ լեզուաց. և բազումք ի նոցանէ միաբանեալ ընդ իշխանս Մարաց՝ յարձակեցան ի Հայաստան ի սահմանս Կորդուաց և Մոկաց, և տիրեցին այնոցիկ շխարհաց, և տեղակալեալ մնացին անդէն, որք այժմ Քիւրտ կոչին. ոմանք ևս ի նոցանէ խաղացին ի Միջագետս Հայոց և Ասորւոց, և բնակեցան անդ յորս միացան յետոյ ընդ ժամանակս ժամանակս և բազումք ի քրիստոնէից ՝ դառնալով ի կրօնս նոցա» (ն. տ., էջ 831 )։ 75 Այս հատվածը սեղմ թարգմանությունն է Չամչյանի Հայոց պատմութեան համապատասխան տեղի, որ բառացի այս է. (...ի ժամանակի անդ՝ յորժամ բարձաւ թագաւորութիւն Հայոց ի Կւլիկիոյ ԺԴ գարուն, բազմացեալ էին ի մեծն Հայս երկու օտար ազգ՝ք մարք և սկիւթացիք այսինքն քուրդք կամ քիւրտը, և թաթարք։ Այսոքիկ մարք եկեալ էին ի Հայս յաւուրս թագաւորութեան Բագրատունեաց.... և բնակէին սոքա ըստ մեծի մասին յաշխարհն Մոկաց և Վասպուրականի և յաշխարհն Տուրուբերանու՝ ի կողմանս Բաղեշու և Սասնոյ, ի Բզնունիս և Տարոն և յաշխարհն Աղձնեաց ՝ ի մասին Միջագետաց. և ունէին իւրեանց աոանձին ամիրայս կամ պէկս: Սոքա բազմացեալ յոյժ յոյժ սերեցան որդւոց յորդիս, յայնոսիկ տեղիս, որք և կան
մինչև ցայժմ առանձին բնակութեամբ և իշխանութեամբ յորոց են և Միլլիք և Uրնճաղք, և այլն և կոչին առ հասարակ Քուրդ, և յայլազգեաց քիւրտ: Եւ զի խառեցան ի սոսա երբեմն և թորգոմացիք՝ որք են թուրքման կամ թիւրքմէն, ի տեղիս տեղիս թուրքման ևս կոչեցան սոքա ի գիրս Հայոց բայց ի հասարակին քուրդ ասին. զոր մեք Մարս անուանեմք» (ն. տ., էջ 418): 76 Աբովյանը նկատի ունի «Բառգիրք Հայկազեան լեզուի» II հատորի` «Բառարան յատուկ անուանց» բաժնի 114 րդ էջը (Վենետիկ, 1769)։ КРАТКИЙ ИСТОРИЧЕСКИЙ ОЧЕРК Г<ОРОДА> ЭРИВАНИ ՀԱՄԱՌՈՏ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԱԿՆԱՐԿ ԵՐԵՎԱՆ ՔԱՂԱՔԻ (էջ 286) Հեղինակի արխիվում մնացել է այս երկի միայն մեկ և կես էջի սևագրությունը (№ 35): Նրան առընթեր պահվում է նաև հողվածի մի սկսվածքը (աոաջին 9 տողերը, մինչև “ ...этим именем, совершенно вымишленно ” բառերը) ։ Երկուսն էլ գրված են Աբովյանի պարզ, ընթեռնելի ձեոագրով։ Թուղթը մեծադիր է, սպիտակավուն, չափը՝ 22×36։ Նույն համարի տակ պահվում է նաև ”краткий исторический очерк…” ի մի արտագրություն, կատարված անծանոթ անձնավորության կողմից և ուղղված Աբովյանի ձեռքով, որը հոդվածի բուն տեքստի համեմատությամբ ոչ մի տարբերություն չունի։ Ինչպես հաղորդել Է Ն Տեր Կարապետյանը, „краткий исторический очерк... “ ը եղել Է տպագրված, և նրանից երկու օրինակ մինչև անցյալ դարի 90 ական թվականները պահվելիս են եղել խ Աբովյանի թղթերում (Ն Տեր Կարապետյան, Խաչատուր Աբովյան, Տփխիս, 1897, Էջ 136) ։ Հոդվածի տպագրման, ինչպես նաև նրա գրության շարժաոիթների մասին ուրիշ տեղեկություններ հայտնի չեն: Սույն հատորում տեղավորված հատվածը, որ թվագրված չէ, լուլս է տեսնում առաջին անգամ: Գրվել է 1845 1847 թթ. ժամանակամիջոցում, Երևանում: 1Այստեղ անճշտություն կա Երևան քաղաքը գրավոր աղբյուրներում առաջին անգամ հիշատակվում է դեոևս 7 րղ դարում (տե՛ս «Գիրք թղթոց», Թիֆլիս, 1901, էջ 151: Սեբէոս, Պատմութիւն, Երևան, 1939, էջ 118)։ Ւսկ իբրև բնակավայր հայտնի է եղել դեոևս ուրարտական շրջանից, Էրեբունի (Егbuni,) անունով։ 2„...последнего сардара эриванского" («...Երևանի վերջին սարդարը») Խոսքը վերաբերում է Երևանյան խանության վեջին իշխող Հուսեին խան սարդարին կամ Հուսեին Ղուլի խանին։ Սույն հոդվածի շարունակության մեջ վերջինս հիշված է նաև  Հոդվածի այս սկսվածքը, առաջին աոավել լրիվ վարիանտի համեմատությամբ, ունի մի քանի աննշան լեզվական տարբերություններ, որոնք տեքստը կագմելիս նպատակահարմար գտնվեց շնչելու։  Եթե միայն ճիշտ է այդ վկայությունը:

Wagner,, Reise nach dem

dem Hochland Armenien, Stuttgart und Tübingen, 1848, Seit 42 43:

„сардарем эриванским “ և „сардарем “ կոչումներով։ <О ХРАМЕ КЕЧАРУЙК> <ԿԵՉԱՌՈՒՅՔԻ ՏԱՃԱՐԻ ՄԱՍԻՆ > (Էջ 288) Այս ուշագրավ պատմա հնագիտական ծանոթությունը, որի ինչ երկին վերաբերելը չհաջողվեց պարզել, պահվում է Գրականության և արվեստի թանգարանում, Աբովյանի արխիվում (№ 35) և ամփոփված է “Краткий исторический очерк г<орода> Эривани” հոդվածի հետ միևնույն թերթի վրա (երկրորղ էջի կեսը)։ Գրված է պարզ, ընթեռնելի ձեոագրով: Թվագրված չէ գրության մոտավոր ժամանակը 1845 1847 թթ : 1 Աբովյանի ակնարկած արձանագրությունը հետևյալն է. « +ՆՁԲ թ «Հա<յոց> ի թագաւորութեան Գագկա եւ ի հայրապետութեան տեառն Սարգսի ես Գրիգոր Մագիստրոս, որդի Հասանայ, շինեցի զեկեղեցիս ինձ ի բարեխաւսութիւն և իմ պատրոնին և իմ որդեացն» (Յովհ. Շահխաթունեանց, Ստորագրութիւն կաթուղիկէ էջմիածնի և հինգ գաւառացն Արարատայ, II հատոր, Ս Էջմիածին, 1842, էջ 192): Հիշյալ արձանագրությանը Աբովյանը կարող էր ծանոթ լինել ինչպես
, մի քանի անգամ եղել է Ծաղկաձորում (տե՛ս M.
Ararat und
Խ. Աբովյան, Երկեր, հ. VII, էջ 60, և այլն ): Տ Ա Ղ Ե Ր Գ Ո Ի Թ Ւ Ւ Ն Ի ՎԵՐԱՅ ԲԱՑՄԱՆ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆԻՆ ՎԵՐԱՑԵԼՈՅ Ի ՊԱՏԻՒ ԲԱՐԵՐԱՐԱՅՆ ՀՈՎՀԱՆՆԷՍԻ ԼԱԶՐՈՎԻՉԻ ԵՎ ՀԻՄՆԱԴՐԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱԿԱՆ ԳՈՐԾԱՌՆՈԻԹԵԱՆՑ ՅՈՎԱԿԻՄԱՅ ԼԱԶՐՈՎԻՉԻ (էջ 291) Ինքնագիրը (սևագիր) պահվում է Գրականության և արվեստի թանգարանում, Խ. Աբովյանի արխիվսւմ (№ 54, ընդամենը մեկ թերթ, չափը ՝ 22×31: Գրչությունը Աբովյանինն է, դժվարընթեռնելի: Առաջին էջի ներքին լուսանցքում (աջից) հեղինակի ձեռքով գրված է „Христофор Апойев“: Ւր անուն ազգնվան այս ձևը Աբովյանն оգտագործել է ընդհուպ մինչև 1833 թկականը: Թե ինչն է եղել այս գրաբար ներբողի գրության շարժառիթը ՝ որոշակի ոչինչ չի կարելի ասել: Վերնագրի մեջ հիշվում է, որ «Տաղերգութիւն ...» ը գրված է Լազարյան ճեմարանի հիմնադիրների հիշատակարանի բացման կապակցությամբ: Հայտնի է, որ ճեմարանի հիմնադրման հիշատակարանի բացումը տեղի Է ունեցել 1822 թ. դեկտեմբերին (տե՛ս Собрание актов, т. III, Москва, 1838, էջ 51 և հետևյալները): Հազիվ
Շահխաթունյանի գրքից, այնպես էլ նրանից անկախ, քանի որ անձամբ 1838 թ. սկսած
թե այն ժամանակ գրված լիներ «Տաղերգութիւն ...» ը, քանի որ Աբովյանը տակավին ռուսերեն չգիտեր, իսկ Հովակիմ Լազարյանը դեռ չէր մահացել: Հավանականն այն է, որ հետագայում, իմանալով հիշատակարանի բացման մասին, թերևս նաև Լազարյան ճեմարանի նոր վերակառուցման ու վերակառուցման ու վերանվանման (1828 թ մարտին Լազարյան ճեմարանը վերանվանվեց „Армянский Лазревых институт восточных языков “ , տե՛ս ն տ., Էջ 139) և ջերմագին ցանկություն ունենալով այնտեղ ուսանելու, Աբովյանը հորինել է այս ներբողը և դիմումի հետ միասին հղել Լազարյաններին, որպեսզի շարժի նրանց մարդասիրական զգացումները և այդ միջոցով գլուխ բերի իր ուսման գործը ՝ նրանց տեսչության ներքո գտնվող դպրոցում: Այս ենթադրությունները կճշտվեն, երբ հնարավոր լինի Լազարյանների տոհմային արխիվում հայտաբերել ի թիվս Աբովյանի այլ թղթերի նաև այս «Տաղերգութեան» բնագիրը: «Տաղերգութիւն ...» ը թվագրկած չէ: Գրության մոտավոր ժամանակը 1828 թկա կանն է, սակայն 1826 թկականից ո՛չ աոաջ: Տպագրվում է առաջին անգամ: ԱՍՏՈՒԱԾԱՐԵԱԼ ՔԱՀԱՆԱՅԱՊԵՏ ԱՄԵՆԱՈՂՈՐՄԱԾ ՏԷՐ ՄԵՐ (էջ 293) Ինքնագիրը (սևագիր) պահվում է Գրականության և արվեսաի թանգարանում, Աբովյանի արխիվում (№ 51 Ձեռագիրը պարզ է, համաչափ, տեղ տեղ ջնջումներով։ Թվագրված չէ: Սույն երկը գրավում է մի երկծալ թղթի (չափը ՝ 21,5×31,5) մեկ ու կես էջը մնացած 1/2 Էջը թողած է մաքուր։ 4 րդ էջի վրա կան մի շարք ազգանուններ, հետևյալ վերնագրի տակ. «1828 հոկտեմ<բերի> 15. Մութավելու այգւոյ բաղւորին ուրոյն ուրոյն գրի ի ներքոյ», ապա նաև մի ոուսերեն ջնջված արտահայտաթյուն. .«Государь наш позволит “ Սրանից հետևում է, որ այս երկը գրվել է ամենաուշը մինչև 1828 թ հոկտեմբերը: Տպագրվում է առաջին անգամ: «Աստուածարեալ քահանայապետը…» Աբովյանի վաղ շրջանի կրոնական քարոզներից Է ՝ ասված 1828 թ. երկրորդ կեսին, Էջմիածնում և ուղղված է Եփրեմ կաթողիկոսին։ Այն ուշագրավ է Աբովյանի քարոզների առանձնահատկություններն ուսումնասիրելու տեսակետից: Հակաոակ ժամնակի ոճին ու ոգուն, քարոզի մեջ չեն հանդիպում Սուրբ գրքից վերցրած խրթին մեջբերումներ Աբովյանը մտածում է ազատ ու անկաշկանդ: 1 «nր է գլուխ եկեղեցւոյ և հաստատութիւն հաւատոյ…» Այս և մյուս արտահայտություններից երևում է, որ քարոզն ուղղված է Եփրեմ կաթողիկոսին։ 2 «…ի տիրաբաշխ իւղն ասեմ ամենալոյս » Այս և նույն ոգով մյուս արտահայ տությունները ենթադրել են տալիս, որ այս քարոզը ասված է մեռոնորհնության հանդեսի ժամանակ:
3 « մեկնեցա՛ր ի պատրաստ բնակութենէ ..» Խոսքը վերաբերում է Եփրեմ կաթողիկոսի Էջմիածնից հեռանալուն (1821 թ. սեպտեմբեր), որ հետևանք էր պարսից ճնշումների: 4 «...զորս ի Սինայ լեռն Արցախու խնկէ<իք> դ առ Աստուած» Խոսքը վերաբերում է Եփրեմ կաթողիկոսի՝ Ղարաբաղում անցկացրած օրերին (1822 թ. մայիս օգոստոս ): 5 «...Երկրորդ տապանին Ձեր ի Տփխիսոջ...» Խոսքը վերաբերում է Թիֆլիսում Եփրեմ կաթողիկոսի անցկացրած օրերին ( 1826 թ. օգոստոս 1828 թ. հունիս): 6 «...և մեք զցնծութիւն զորդեգրութեան ընկալցուք...» Աբովյանն այստեղ ակնարկում է իր ՝ կաթողիկոսի որդեգիր լինելը և նրա հովանավորության տակ Էջմիածնի վանքում աշխատելը: VEREHRTESTE HERREN! ՄԵԾԱՊԱՏԻՎ ՊԱՐՈՆՆԵ՛Ր (Էջ 299) Այս երկը Աբովյանի հրապարակային ելույթներից է ՝ համառոտագրված իր իսկ Աբովյանի ձեռքով, բացթողումներով ու վկայակոչումներով: Ինքնագիրը (գոթատառ գերմաներեն, մաքրագիր) գտնվում է Գրականության և արվեստի թանգարանում և անուշադրության հետևանքով տեղավորված է Աբովյանի գրչին չպատկանող «Զանազան ձեռագրերի բաժնում, «Գերմաներեն լեզվով ձեոագիր թերթերի» ծրարում ( № 176), ուստի և իբրև աոանձին միավոր այն ցուցակագրված չէ: «Մեծապատիվ պարոններ» ի ձեռագիրը 4 թերթից բաղկացած մի աոանձին պրակ Է: Թուղթը գորշ է, ամուր, չափը՝ 22,5 ×19,5: Գրված է Աբովյանին բնորոշ՝ պարզ, գեղեցիկ ձեռագրով, լուսանցքները պահպանված են, թվագրված չէ: Սույն երկը գրավում է պրակի աոաջին 7 էջերը: Վերջին 8 րդ էջի վրա, ուր Աբովյանը Պետերբուրգաբնակ օրիորդ Տատյանա Յակիմովայի թելադրության տակ գրի է աոել „Прощаюсь ангел мой“ ռուսական ժողովրդական երգը, գոթատառ գերմաներենով գրված է. “1835. 27 Januar, Petersburg, in dem Hause der Witwe Amalia Jakimova, nach der mündlichen Hersage ihrer Tochter Tathiana Jakimova, an dem letzten Abend: in der 15 Linie“ . Իսկ այս նշանակում է, որ «Մեծապատիվ պարոնները» 1835 թ. հունվարի 27 ից աոաջ գրված է եղել, և որովհետև այն իբրև ճառ արտասանված էլ է եղել, հետևաբար ՝ 1835 թ. հունվարի 27 ից աոնվազն շատ օրեր աոաջ: Ինքնին պարզ է, որ այն գրվել և արտասանվել է Պետերբուրգում, ուր Աբովյանն անցկացրեց 1834 թ դեկտեմբերի վերջերից մինչև հաջորդ ՝ 1835 թ. փետրվարի սկզբները: Ճառի ձեոագրի 4 րդ էջում ուր Աբովյանը վկայակոչում է Հայաստանոլմ կրթա¬ կան հաստատոլթյուններ հիմնելու կապակցությամբ 1834 թվականի հունիսի 10 ին Ներսես Աշտարակեցուն ուղղված իր նամակը, ի միջի այլոց ասված է. „...hаЬе ich schon im Sommer in einem Briefe an unsern Erzbischof Nerses beilaufig auseinandergesetzt“
(“ դա ես, ի միջի այլոց, բացատրել եմ արդեն ամառը մեր արքեպիսկոպոս Ներսեսին ուղղված իմ նամակում» ( ընդգծումն իմն է Պ. Հ. ): Ուշադրություն դարձնենք “ scհon im Sommer“ («արդեն ամաոը») արտահայտության վրա: Այս ձևով մարդիկ խոսում են միայն տվյալ տարվա ամառվա մասին: Այստեղից եզրակացություն ճառը գրված է 1831 թվականին: Պրոֆ Պարրոտի՝ ռուս հայտնի բանաստեղծ Ժուկովսկուն ուղղված մի անտիպ նամակից (նաև պրոֆ. Բլումի ակաղեմիկոս Ֆրենին ուղղված նամակից) հետևու.մ է, որ Աբովյանը Դորպատից Պետերբուրգ է ուղևորվել 1834 թ. դեկտեմբերի մոտավորապես 12 ին: Դորպատից Պետերբուրգ 7 8 օրվա ճանապարհ էր: Ուրեմն Աբովյանը Պետերբուրգ է հասել ամենաուշը դեկտեմբերի 20 ին: Այնուհետև սույն երկի ձեռագրի 3 րդ Էջում Աբովյանր խոսում է անցած ուրբաթ օրը ակադեմիկոս Պարրոտի մոտ հրավիրված լինելու մասին (“...a1s ich vorigen Freitag bei ihm zu Mittag eingeladen war“): 1834 թ վերջին ուրբաթ օրերն yնկնում են դեկտեմբերի 21 ին և 28 ին: Հենց այս ժամանակամիջոցում էլ 1834 թ. դեկտեմբերի 22 30 ի միջև Աբովյանը գրել է «Սեծապատիվ Պարոնները» և հրապարակորեն կարդացել պետերբուրգաբնակ հայ և օտարազգի հասարակության առաջ: Իսկ թե ում նախաձեռնությամբ է կազմակերպվել հավաքույթը, ոչինչ հայտնի չէ: Ենթադրում ենք, որ այն պետք է կազմակերպված լիներ ժոդովրդական լուսավորության նախարարության կողմից: Աբովյանն այլ առիթներով հիշում է, որ իր վրա ուշադրություն են դարձրել ՝ Բենկենդորֆը, Նեսելրոդը, Ստրոգանովը, Լիվենը, Բլուդովը և շատ ուրիշներ (տե՛ս Դիվան, հ. 1, Էջ 215): Նման պարագաներում միայն Աբովյանը հնարավորություն կունենար ծանոթանալ այն ժամանակվա պետական բարձրաստիճան գործիչների հետ: «Մեծապատիվ պարոններ» երկր կարևոր է ինչպես հեղինակի գործունեության անծանոթ կողմերի հետ ծանոթանալու, այնպես էլ հայ մեծ լուսավորիչի հայացքներն ուսումնասիրելու տեսակետից: Պարզվում է, որ 1829 թ. Աբովյանի երկար դիմումներից հետո Էջմիածնական աբեղաները հայտնել են նրան, որ Ռուսաստան ուսանելու կուղարկեն այն դեպքում միայն, եթե նա գրավոր երդում տա, որ երբեք չի դավաճանի հայրենի սովորությունները: Աբովյանը տվել է այդպիսի երդում, սակայն, այնուհանդերձ աբեղաները դրժել են իրենց խոսքը: Պարզվում է, այնուհետև, որ արդեն 1834 թ. Աբովյանի ամենաանհետաձգելի նպատակն է եղել Դորպատից վերադառնալուց հետո Երևանի մոտակայքում հիմնել միջնակարգ դպրոց, որը պիտի լիներ խորապես ազգային հիմնարկություն, խստորեն պիտի հաշվի առներ ժոդովրդի կարիքները և պատրաստեր այնպիսի ուսուցիչներ ու դաստիարակներ, որոնք նվիրված լինեին ժողովրդին: Չնայած Աբովյանն իր նախագծած ուսումնական հաստատությունը հիմնադրելու համար միջոցներ որոնելու աոնչությամբ որոշ հաճոյախոսություններ է  Այդ նամակների բնագրերը (երկու նամակն էլ Աբովյանի Պետերբուրգ ուղևորվելուն են վերաբերում) մենք հայտնաբերեցինք Լենինգրադյան արխիվներում:
անում պետերբուրգաբնակ ունևորներին, այնուհանդերձ նա միշտ մնում է իր բարձրության վրա ՝ չստորացնելով իր արժանապատվությունը: Ի՞նչ արդյունքներ տվեց Աբովյանի հրապարակային ելույթը: Անուղղակի տվյալներից դատելով ՝ գալիս ենք այն եզրակացության, որ Աբովյանը հուսախաբվել է. նրան մեծ ցավ է պատճառել ազգին լուսավորելու գործի նկապմամբ պետերբուրգաբնակ հայ ունևորների ցուցաբերած անտարբերությունը: Այդ աոթիվ նա նամակ է գրած եղել իր ընկերոջը՝ Ստ. Նազարյանին, որն ահա թե ի՞նչ է պատասխանում, «Քո հունվար ամսի 1 ին գրած նամակն ստացա 18 ին և նրա մեջ բովանդակածն հասկացա: Ինձ մեծ ցավ պաաճաոեց մեր ՝ տեղիդ հայերի անսիրտ լինելը, որ, սակայն, ինձ համար մի նոր բան չէ: Ինձ շատ դյուր է գալիս քո գործակատարության զգույշ ընթացքը և սպասում եմ, որ արարիչ աստվածը քեզ իր ձեոքի օգնության աներևույթ զորությունը կհասցնե» (Դիվան հ. I, Էջ 250. մեջ ենք բերում ուղղումներով ՝ համաձայն բնագրի տե՛ս Խ Աբովյանի արխիվ, № 296): Խաչատուր Աբովյանի «Մեծապատիվ պարոններ» հրապարակային ելույթի մասին առաջին անգամ խոսել և նրա բովանդակությունը վերաշարադրել է Պ. Հակոբյանն իր «Անծանոթ էջեր Խաչատուր Աբովյանի կյանքից և մանկավարժական գործունեությունից» հոդվածում (տե՛ս «Սովետական մանկավարժ», 1955, №1, Էջ 45 47) , իսկ հետո ամբողջությամբ հրատարակել «Սովետական գրականություն» ամսագրում (1957թ., №10), որտեղից և արտատպում ենք: 1 Այս պարբերությունից ուղղակիորեն հետևում է, «Մեծապատիվ պարոններ» վերտառությամբ սույն ճառը Աբովյանն արտասանել է Պետերբուրգում, հայ և օտարազգի ականավոր անձնավորությունների աrջև, որոնց մեջ առաջին հերթին պետք է որ լինեին ՝ Լազարյանները և պալատի բժիշկ Մարկոսը: Կարող էին ներկա լինևլ նաև Աբովյանի ազգականուհի, վրացական թագուհի Մարիամ Աղամալյանը և Եզնակ Կամսարականը, որոնք այդ ժամանակ Պետերբուրգում էին: 2 “…mehr als JahreimKlosterEtschmiadsin,inTiflis...“ («...տասնհինգ տարուց ավելի ՝ էջմիածնի վանքում և Թիֆլիսում...») Եթե այստեղ նշված 15 տարիներն ուղղակի ձևով հասկանանք, իսկ դրանք վերաբերում են Աբովյանի ՝ հայրենի տանից Էջմիածնի վանք փոխադրվելուն և վանքում ու Թիֆլիսում ուսանելու տարիներից սկսած մինչև Դորպատ ուղևորվելու պահին, ապա խոսքը 1815 1830 թթ միջև ընկած ժամանակամիջոցի մասին է, քանի որ «տասնհինգ տարուց ավելի» այդ ձևով միայն կարելի է ըմբռնել: «Ուղևորություն դեպի Անիի ավերակները» երկում Աբովյանը որոշակի ասում է, որ ինքը վանք է տարվել 9 տարեկան հասակում (տե ՛ ս Խ. Աբովյան, Երկեր, հ. VII, էջ 131): Այլ առիթներով Աբովյանն իր տարիքը՝ վանք բերելու, ժամանակ ՝ կլոր թվով նշանակում է 10 տարեկան (տե ՛ ս Դիվան, հ. I, էջ 200 և  Այդ հոդվածում, ենթադրել ենք, որ հրապարակային ելույթը տեղի է ունեցել, 1835թ հունվարին: Հետագա ուսումնասիրությունները ճշտեցին թվականը Ելույթը տեղի է ունեցել 1834թ դեկաեմբերի 22 30 ի միջև ընկած ժամանակամիջոցում:
205): Ուրեմն ստացվում է, որ Աբովյանը ծնվել է 1806 թվականին, մի բան, որ մեզ հավաստի չի թվում: Կարծում ենք, որ «տասնհինգ տարուց ավելի» արտահայտության մեջ անճշտություն կա: 3«...die3Jahre,woichinderletztenZeitumdiePersonunsresPatriarchenEprem gelebt habe...“ («...այն երեք տարիները, երբ վերջին ժամանակները մեր Եփրեմ կաթողիկոսի մուտ էի ») Աբովյանը Եփրեմ կաթողիկոսի մոտ քարտուղարի և թարգմանի պաշտոն է վարևլ 1828 1829 թվականներին, երկու տարի և ո՛չ երեք: 4 Եփրեմ կաթողիկոսի՝ Աբովյանին տված խրատներից մեզ ծանոթ է միայն մեկը, որ որոշ տարբերություններով մեջ է բերված «Ոււղևորություն դեպի Անիի ավերակները» երկում (տե՛ս Խ. Աբովյան, Երկեր, հ. VII, էջ 135) և Հաքստհաուզենին հանձնված հիշատակարանում (տե՛ս «Ժամանակիցները Աբովյանի մասին», ժողովածու, Երևան, 1941, էջ 43 44): 5 Աբովյանին հալածող անձնավորությոլններից մեզ հայտնի են ՝ Հովսեփ արքեպիսկոպոս Տեր Մարուքյանը և, հետագայում, Աստրախանի թեմի առաջնորդ Սերովբեն: Կարծում ենք, որ խոսքն առաջին հերթին նրանց է վերաբերում: 6 Պարբերության վերջին տողերում եղած ակնարկը վերաբերում է Աբովյանի երդումնագրին՝ տրված Էջմիածնի Սինոդին, 1829 թ. նոյեմբերի 9 ին, ուր ասված է. «Յերեկեան աւուրն ի 8 նոյեմբերի խնդրամատոյց եղեալ առ Ձերդ բարձր սրբազնութիւն յաղագս թոյլ տալոյ ինձ երթալ ի Ռուսաստան ընդ եւրոպացի ճանապարհորդացն, գտի պատասխանի ամենևին համաձայնս և սիրելիս հոգւոյ և բաղձանաց իմոց, այն զի աստուածասիրութիւն Ձեր ոչ հաճեցեալ զրկել զիս յաստուծոյ գրկաց բազմերախտ Մօր իմոյ և հայրութեան Ձերոյ և զթացեալ յողորմելի տարագրութիւն կենաց իմաց, բարեհաճեցաւ աշխատ յաստուածաբարձ անձին իւրում ունիլ և առաւել առ հայրենի ուսումնարան անդր բարերար տեարց Եղիազարեանց հասուցանել իւրով օժանդակութեամբ, քան յօտարս և ի հեռաւորս իմով դեգերանօք: Յայսմանէ քաղցրասիրտ իմն խրախուսեալ՝ պարտաւորութիւն ինձ համարիմ առաջի առնել, զի եթէ սրբազնութիւն Ձեր միւս անգամ ստիպեալ ի հայրախնամն բարեյօժարութենէ՝ ոչ անտես արասցէ և զյետին խնդրովն լինել ինձ երախտաւոր՝ արժանի առնելով և գրաւոր միջամտութեան որպէս խոստացաւն, ես ուխտեմ և խոստանամ այսու դաշնագրութեամբ իմով ՝ ոչ միայն զաշխատութիւն և զվաստակ, այլ զբոլոր կեանս և գանձս իմ իսկ ի զոհ մատուցանել ի պարծանս և յօգուտ Հայրենեաց իմոց և լուսակերտ Մօր իմոյ որբոյ կաթողիկէ էջմիածնի» (տե՛ս Դիվան, հ. I, էջ 26, ընդգծումն իմն է Պ Հ.): Այս երդումնագիրը Սինոդի թղթերից հայտաբերել և հրատարակել է Ալ. Երիցյանը (1896 թ.): Բնագիրն առ այժմ հայտնի չէ: 7 Աբովյանն իր մտքերն այստեղ շարադրել է մութ ձևով: Խոսքը հետևյալին է վերաբերում. էջմիածնի Սինոդը Աբովյանից ստորագրություն առնելով՝ փաստորեն խաբել էր նրան, քանի որ ո՛չ մի տեղ էլ առաջիկայում նրան չպիտի ուղարկեին: Այս գաղտնիքը Աբովյանին հայտնում է Հովհաննես Կարբեցին: Դրանից հետո Աբովյանր նևրկայանում է Սինոդին և խնդրում՝ ուղարկել իրեն ուսման, այլապես կթողնի վանքը: Արդյունքըը հայտնի է: Աբովյանի ազգանունը ջնջում են միաբանների
ցուցակից և վտարում վանքից, 1829 թ դեկտեմբերի 4 ին գիշերով (մանրամասնությունները տե՛ս Խ. Աբովյան, Երկեր, հ. VII, էջ 134)։ 8 “…alsichnachDorpatankam1830d<en>5sept<ember>..."(« երբ եu Դորպատ եկա, 1830 սեպտեմբերի 5 ից ») Այստեղ փաստական անճշտություն կա: Աբովյանը Դորպատ է ժամանել 1830 թ. սեպտեմբեր ի 3 ի երեկոյան, իսկ Պարրոտի հետ հանդիպել է հաջորդ օրը (սեպտեմբերի 4 ին), որի ժամանակ և խոսք է լինում պահոց օրերին կերակուրներ պատրաստելու մասին (տե՛ս Խ. Աբովյան, Երկեր, հ. VI, էջ 11)։ Հետնաբար «սեպտեմբերի 5 ից» արտահայտությունը պետք է ուղղել ՝ «սեպտեմբերի 3 ից»: 9 Դորպատում Ֆ. Պարրոտից բացի, Աբովյանին սիրով ու անկաշառ բարեկամությամբ հյուրընկալող անձնավորություններից, ըստ հեղինակի օրագրերի տվյալների, հայտնի են ՝ պրոֆ. է. Ֆրիդլենդերն ու նրա կին Աննան, նկարիչ Հագենը, պաստոր Գեհովեն, տիկին էշհոլցը, Սոկոլովսկիների ընտանիքը և այլն: 10 1834 թ. դեկտեմբեր ամսի ուրբաթ օրերը ընկնում են ՝ 21 ին և 28 ին: Ամենից հավանական մեզ թվում է աոաջինը, քանի որ ամսի 2 l ին Աբովյանը նոր էր ժամանել Դորպատից և պրոֆ Ֆ Պարրոտից ՝ հոը անունով հանձնարարական նամակ էր տարել: 11 Հայ պատանիների համար Պարրոաի կազմած ֆիզիկայի ե երկրաչափության դասագրքերի մասին Աբովյանը խոսել է նաև հետագայում, 1841թ. զատկին, հանգուցյալի կնոջն ուղղված նամակում, «Նա ՝ այդ պայծառակերպված հրեշտակը, իր այնքան բազմակուտակ գործերով հանդերձ... դեո ժամանակ էր գտնում ո՛չ իր փառքի, այլ միայն ինձ համար, հայերի համար գրքեր գրելու, որոնց ես երկրպագում եմ և կերկրպագեմ uրբության նման։ Գրքե՜ր, մի երկրաչափություն, մի ֆիզիկա, բայց այնքան մատչելի, այնքան ըմբռնելի, այնքան համապատասխան սրտին ու հասկացողությանը, որի նման երկրորդը ես հազիվ եմ տեսել » (Խ Աբովյանի արխիվ, № 402)։ Դժբախտաբար Պարրոտի կազմած ֆիզիկայի և երկրաչափության դասադըքերը Աբովյանի արխիվում չեն պահպանվել, և մենք հնարավորություն չունենք որևէ խոսք ասելու նրանց կառուցվածքի մասին։ 12 Ակնարկվող փաստաթուղթը։ Պարրոտի կարծիքն է Խաչատուր Աբովյանին պետության հաշվին կրթություն տալու բնույթի և նպատակների մասին, որ նա գրել է 1830 թ. մարտի 5 ին և հանձնել Դորպատի համալսարանի վարչությանը, իսկ վերջինս էլ իր հերթին այն ուղարկել է Ժողովրդական լուսավորության նախարար Կարլ Լիվենին (Բնագիրը տե՛ս էստոնական ՍՍՌ ՊԿՊԱ, ֆ 402, գ № 3301, թթ 4 5, պատճենը ՝ ЦГИАЛ, ֆ. 733, ցուցակ 56, գ. № 509, թթ. 5 7)։ Այստեղ Պարրոտը փայլուն գնահատական տալով Աբովյանի մտավոր ունակություններին, ի միջի այլոց ասում է, որ նրան բավական է երկու տարի, որպեսզի Դորպատի համալսարանում կրթվի և դաստիարակվի որպես ուսուցիչ և դաստիարակ իր հայրենակիցների համար, «եթե երիտասարդը չլինելով ուսանող, բայց անհրաժեշտ ղեկավարությամբ, որը հաճույքով ես ինձ վրա կվերցնեմ, ուղղի իր ուշադրությունը միայն այնպիսի աոարկաների վրա, որոնք համապատասխանում են
նրա ապագա մասնագիտությանը» և այլն (տե՛ս նույն տեղում): 13 Այս պարբերության վերջին տողերից հետևում Է, որ այն ժամանակ, երբ Աբովյանը կարդացել է իր սույն հրապարակային ելույթը Պետերբուրգում են գտնվել նաև Դորպատի համալսարանի պրոֆեսորներից մի քանիսը, որոնց հետ Աբովյանը շատ մոտիկ է եղել և դասեր է աոել: Թե որոշակի ովքեր են եղել, հայտնի չէ։ Հաստատ է, որ Պարրոտը այդ ժամանակ Պետերբուրգում չէր։ 14 Բնագրում Ներսևսին ուղղված նամակի համապատասխան հատվածը մեջ չի բերված, Աբովյանը պարզապես կարդացել է իր ձեոքին եղած նամակի հայերեն բնագրից: Անկասկած է, որ խոսքր վերաբերում է 1834 թ. հանիսի 10 ին Ներսես Աշաարակեցուն ուղղված նամակին (սևագիրը տպագրված է՝ Դիվան, հ. II, էջ 16 20), քանի որ միայն այղտեղ է Աբովյանը շարադրել իր լուսավորական կրթական ծրագրերը, որոնք մտադիր էր իրագործել Դորպատից վերադառնալուց հետո ՝ Հայաստանում ։ Ահա Աբովյանի ընթերցած, սակայն ելույթի համառոտագրությունում մեջ չբերած, այդ հատվածը: «Աոարկայք ընդ որոց պարապեցայ ես մինչև ցայսօր են ՝ համաշխարհական պատմութիւն, աշխարհագրութիւն, մաթէմաթիգայ, երկրաչափութիւն, բուսաբանութիւն, բնաբանութիւն, տրամաբանութիւն, հոգեբանութիւն, երաժշտութիւն, փոքր ի շատէ երկրագործութիւն, երգ, գերմ<աներէն >, լատին < երէն>, զմարդաբանութիւն. ուսայց յայս երիս ամս, մնալոյ իմ աստ բաց յայսմանէ զգանագան ձեռագործութիւնս»: «...Մի աո մի արձանացուցանել ՝ Ձերդ սրբազնութիւն ՝ զձև դիտաորութեան իմոյ ի կանգնումն յարմարին և պիտանի վարժարանին միոյ վասն ազգին և զկարգ դասատուութաեան և ուսման անհնարին է ինձ այժմ, այլ ի կարճոյ գոնէ ցանկամ յաոաջի առնել զայն, թէ վասն շինութեան վարժարանին հարկաւոր է յարմարին տեղի, ծառայք, գրամք: Յայտնի Է, այլ և թէ որրան, զայս կարելի է ըստ տեղւոյն հանգամանաց կշռել և իմանալ: Լուսաւորութիւն ազգին մերոյ, ըստ իմ դատման, պարտի սկսանիլ հոգևորականաց մերոյ, որ զլուխ է և հոգի ազգին մերոյ ըստ այսմ պարտ է հաւաքել ի զանազան նահանգաց զորդիս քահանայից, ի 10 մինչև 15 ոչ աւել քան զտասն անձինս, զամս վեց նոքա պարտին ուսանել զվերոյիշատակեալ արհեստս, բաց ի լատին <երէն> և գերմ< աներէն >, ի տեղի որոյ զհայ<երէն>, ռուս <երէն> , զկրօն Հայոց, զազգային պատմութիւն, զպատմութիւն եկեղեցւոյ, յետ այսորիկ առաքեսցին նորա ի տեղիս զկնի հրապարակական հարցուփորձի իբրև վարժապետ և քահանայ ի միասին յետ այսր վեց ամաց եկեսցեն ի նորոյ այլք նովին թուովք. եթե ծնօղք ո՛չ կարասցեն հոգալ վասն նոցա, զայս պարտ է վարժարանն լնուլ, որդիք հարստաց և վաճառականաց ՝ որոց ծնօղք հոգան զհոգ նոցա, նույնպէս թուով տասն, և հասակաւ յութէ սկսեալ մինչև 15, ուսանին զազգային պատմութիւն, քաջ թուաբանութիւն, փոքր պատմութիւն, աշխարհագրութիւն, բնաբանութիւն, ռուսերէն, հայերէն: Այլ որդիք ռամկաց և որբոց ՝
որոց հոգ գլխովին վարժարանն nւնի տանել, կարեն իբրև մանկունս հասակաւորս մտանել ի վարժարանս, սոքա դաստիարակեսցին ընդ առաջնորդութեամբ վարժապետին և յորդւոց քահանայից, յորս և յետինքս նոյնպէս և զկարգ դաստիարակութեան կարեն ուսանել, այսինքն բավական Հայոց, Ռուսաց լեզու, ազզային պատմութիւն, փոքր պատմութիւն, աշխարհագրութիւն և թուաբանութիւն, յետ ուսանելոյ նոցա զայսոսիկ, սլարտ է խնդրել ի տերութենէ ընդունել զնոսա ի զանազան գործատունս, զի ուսուցին զձեռագործս և դարձցին յաշխարհ իւրեանց. որք ի մեջ այսոցիկ երից կարգաց առաւել յառաջադէմ և ընդունակ գտցին, կրթել զնոսա քաջ և ի լատ <իներէն > , գերմ<աներէն> և առաքել ի համալսարան, առ ի ուսանել զզանազան մակացութիւն պիտանիս ազգին. զերաժշտութիւն պարտին ամենեքեան ուսանել» (տե՛ս Դիվան, հ. II, էջ 17 18): 15 Ավելի խորը քննելով այս նախադասությունը գալիս ենք այն եզրակացության, որ Աբովյանը դեռ Դորպատում եկել էր այն համոզման, որ հայրենիք վերադառնալով ինքը վերստին կստանձի հոգևոր կոչումը, եթե տեսնի, որ հոգևորական միջավայրն իրեն հնարավորություն կտա նախագծած ուսումնական հաստատություններրը հիմնադրելու և նոր ոգով հայ մանուկներին դաստիարակելու: 16 Բնագրում այս պարբերության վերջին տողերը գրված են բացթողումներով: Պիտի ենթադրել, որ Աբովյանը ցանկացել է վկայակոչել թուրքական լծից ազատագրված հույների, սերբերի և այլ ժողովուրդների օրինակը ՝ իրենց երկրների լուսավորման ուղղությամբ կատարած նախաձեռնումների ոլորտում: 17 Աբովյանի այս խրախուսական խոսքերն անկասկած ու ղղված են Պետերբուրգում բնակվող հայ մեծատուններին (Լազարյաններ և այլն): < ԴԱՄԲԱՆԱԿԱՆ, ՃԱՌ՝ ԱՐՏԱՍԱՆՎԱԾ ՀԱՐՈԻԹՅՈԻՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԱԼԱՄԴԱՐՅԱՆԻ ԳԵՐԵԶՄԱՆԻ ԱՌԱՋ> > (է? 312) Ինրնագիրր (սևագիր, հավանաբար ո ՛ չ լրիվ) պահվում է Գրականության ե արվեստի թանգարանսւմ, Աբովյանի արխիվում, №17 ի տակ պահվող պակասավոր տետրակում տետրակր քայքայված է, նրանից այժմ մնացել են միայն 3 թերթեր, որոնք ժամանակին ծալծլված և երկար ժամանակ գրպանում պահված լինելու հետևանքով մասամբ խունացել են: Գիրր դժվարընթեոնելի է: Դամբանական ճառը բռնում է տետրակի առաջին մեկ և կես էջերը (թղթի չափը՝ 18,5×23,2 )։ Տետրակի շարունակության վրա մատիտով ՝ անկանոն ձևով արված են հայերէն և գերմաներեն լեղուներով բազմաքանակ (հաճախ անընթեռնելի) նշումեեր ՝ Նոր Նախիջևանի պատմության և ժողովրդի առտնին սովորությունների մասին: Կա մինչև իսկ մի անավարտ բանաստեղծություն («Լուսին դուրս ա էկել...», տպված ՝ Խ Աբովյան, երկեր, հ I, Էջ 310), վերջապես ՝ մի արժեքավոր անտիպ նամակի սևագրություն (ուղղված թերևս Շ. Գրասսին): Ճառը անխորագիր է, թվագրված չէ: Նկատի ունենալով, որ Աբովյանը Հ
Ալամդարյանի գերեզմանին այցելել է 1836 թ մայիսի 15 ին, ենթադրում ենք, որ ճառը նույնպես գրվել է այդ կամ նախորդ օրը, համենայն դեպս 1836 թ. մայիսի 15 ից ոչ ուշ: Ճաոր առաջին անգամ հիշատակվել Է Ռ Զարյանի կողմից (
Աբովյան
Ե Շահազիզը (Դիվան, հ. II, Երևան, 1948, Էջ 44 45), մի փոքրիկ վերջաբանով (ն. տ., էջ 45): Հայտնի է, որ Ալամդարյանի հիշատակին Աբովյանը նվիրել է նաև բանաստեղծություն: Վերջինիս ծանոթագրություններում նույնպես հիշատակվում Է ճաոը, բայց մի տարօրինակ վերնագրով, որպիսին Աբովյանի սույն դամբանականը չունի (տե՛ս Խ. Աբովյան, Երկեր, հ. I, Էջ 390)։ 1Ալամդարյանի տաղերից, որոնք երգվել են թե անցյալում և թե այժմ, հայտնի են ՝ «Պարերգություն» («Երկու ձեոին երկու մոմ») և «Գարուն» ստեղծագործությունները (տե՛ս Հ. Ալամդարյան, Չափաբերականք, Ս. Պետերբուրգ, 1884, Էջ 13 15 և 33 34)։ Դրանք մինչև տպագրվելը բազմաթիվ ընդօրինակություններով հանդիպում են ձեոագիր տաղարաններում (Մատենադարանում և Գրականության և արվեստի թանգարանում)։ < ԵՐԱԽՏԱԳԻՏԱԿԱՆ ԽՈՍՔ ՈԻՍՈԻՑԻՉՆԵՐԻՆ> (էջ 314) Ւնքնագիրը (սևագիր) հանված է հեղինակի արխիվի № 107 տետրակից (Էջ 6 9). չափը ՝ 10×17,7, որն արձակ և չափածո նյութերի ժողովածու է, և որը պատրաստված է եղել «Նախաշավիղի » համար: Տետրակի ձեոագիրը մոտ է Աբովյանի դորպատյան տարիների ձեոագրին, որից հետևում է, որ նրա մեջ հավաքված նյութերը հորինված կամ փոխադրված են ոչ ուշ, քան 1838 թվականը: Հրատարակվում Է առաջին անգամ: 1 «...ձերդ յահձնեալ վերատեսչութեան...» Պիտի ենթադրել, որ խոսքը վերաբերում է Թիֆլիսի գավաոական դպրոցին, որի տեսուչն էր Խաչատուր Աբովյանը: Սույն հոդվածն, այսպիսով, որոշ իմաստով, Թիֆլիսի գավաոական դպրոցի աշակերտների երախտագիտական խոսքն է ուղղված դպրոցի ուսուցիչներին և, աոաջին հերթին, Խաչատուր Աբովյանին: ՀՐԱԺԱՐՈՒՄՆ ՐԱՐԵԿԱՄԱ8 (էջ 316) Հեղինակի կողմից ստուգված պատճենը (մաքրագիր) գտնվում է Գրականության և արվեստի թանգարանում, Աբովյանի արխիվում, № 57 ի տակ պահվող մեծադիր տետրակում (էջ 1 3, չափը ՝ 34×22): Ինքնագիրը մեզ չի հասել: Սույն հոդվածը, ինչպես նաև ողջ № 57 տետրակը (բացառյալ մի երկու, նյութ) արտագրված է Վրաստանի հայոց հոգևոր կոնսիստորիայի ծառայողներից մեկի ձեռքով: Թվագրված չէ, գրության ժամանակ ՝ 1837 1838 թթ ։
Խ
, Ընտիր երկեր, հ II, 1941, Էջ 387), իսկ հրատարակել Է
«Հրաժարումն բարեկամացը» Աըովյանը գրել է հավանաբար իր պանսիոնի աշակերտների համար ՝ նրա հիմնական գաղափարն է ՝ ամբողջ էությամբ նվիրվել հայրենի ժողովրդին աղքատությունից ու կարիքից ազատելու և հայրենիքի անունը բարձրացնելու վեհ գաղափարներին: Հրատարակվում է աոաջին անգամ: ՆԱՀԱՏԱԿՈԻԹԻՒՆ ՍՐԲՈՑ ՎԱՐԴԱՆԱՆՑ (էջ 321) Հեղինակի կողմից ստուգված պատճենը (մաքրագիր) գտնվում է Գրականության և արվեստի թանգարանում, Աբովյանի արխիվում, № 57 տետրակում, (Էջ 25 36, չափը՝ 34×22)։ Ինքնագիրը մեզ չի հասել: Պատճենը արտագրված է Վրաստանի Հայոց Հոգևոր կոնսիստորիայի դիվանատան ծառայողներից մեկի ձեռքով։ Թվագրված չէ: Ե ՞ րբ է գրված այս երկը: Հեղինակի արխիվում մնացած սևագիր թերթիկներից մեկի վրա պահպանվել են մի շարք նշումներ, որոնք վերաբերում են Աբովյանի առտնին գործերին և պանսիոնի դասերին։ Ուշագրավ են ղրանցից հետևյալները. «Վարդանանց վրա խոսալ: Ղորղանովի մոտ գրքի համար» (Խ Աբովյանի արխիվ, № 71, թերթ 4 րդ)։ Այլ աղբյուրներից հայտնի է, որ Աբովյանը 1840 թ. զրույց է ունեցել Թովմա Ղորղանյանի (Էջմիածնի Սինոդի դատախազի) հետ իր գրքերից մեկի (մեր կարծիքով «Նախաշավիղի») մասին։ Այդ զրույցից շատ օրեր, թերևս ամիսներ հետո Աբովյանը հիշեցման կարգով գրել է Ղորղանյանին. «Եթե Ձեր կողմից արված է որևէ տնօրինություն իմ գրքի մասին, խնդրում եմ տեղեկացնեք ինձ այն պատճաոով, որ գիրքը վաղուց արդեն պատրաստ է» (Դիվան, հ. I, էջ 77): Սրանից էլ հետևում է անուղղակիորեն, որ Վարդանանց մասին էլ Աբովյանը ցանկացել է խոսել նույն 1840 թվականին, այլապես իրար մոտ չէին լինի կատարելիք գործերի վերաբերյալ այդ երկու գրանցումը: Հայտնի է, որ Վարդանանց նահատակության տոնը հայկական եկեղեցին նշում է ամեն տարի, փետրվար ամսին, բարեկենդանի հինգշաբթի օրը» (Վարդանանց նահատակությունը տեղի է ունեցել 451 թկականի մայիսի 26 ին)։ Կարծում ենք սխալ չի լինի, եթե ընդունենք, որ «Նահատակութիւն սրբոց Վարդանանց» Աբովյանը գրել և արտասանել է 1840 թ. փետրվար ամսին , իր պանսիոնի աշակերտների համար, նույն Վարդանանց տոնի օրը։ «Նահատակութիւն սրբոց Վարդանանց» ճառում դրվատելով մեր հերոս նախնիների անձնուրաց գործունեությունը, Աբովյանը ոգեկոչում էր նոր սերնդին հետևել նրանց օրինակին և կյանքն անգամ չխնայել հայրենիքի ազատության համար։ 1« Արծրունեաց վեհանձնին...» Խոսքը վերաբերում է Ներշապուհ Արծրունուն,  Այս հիման վրա կարելի է հավանական համարել, որ Թովմա Ղորղանյանի հետ, իր գրքի («Նախաշավիղի») վերաբերյալ Աբովյանը խոսել է 1840 թ փետրվար ամսին:
որը Ավարայրի ճակատամարտում ղեկավարում էր առաջին գունդը (տե՛ս Եղիշե, Պատմութիւն Վարդանանց, Թիֆլիս, 1912, էջ 147)։ 2«…զիշխանն Մոկաց...» Խոսքը վերաբերում է Մոկաց Արտակ իշխանին, որն Ավարայրի ճակատամարտում նիզակակից էր Ներշապուհ Արծրունուն (տե՛ս ն տ.)։ ԲԱՆ ԱՍԱՑԵԼ Ի ՎԵՐԱՅ ԴԱՄԲԱՐԱՆԻ ՍԻՐԵԼԻ ԱՇԱԿԵՐՏԻՆ ԻՄՈՅ ՂՕՐԽՄԱԶ ԱՐՂՈԻԹԵԱՆԻ Ի ԲԵՐԱՆՈՅ ԸՆԿԵՐԱՑ ԻՒՐՈՅ, ՈՐ ՎԱԽՃԱՆԵՑԱՒ Ի 29 ՄԱՐՏԻ 1840 ԱՄԻ Ի 15 ԱՄԻ ԿԵՆԱՑ ԻԻՐՈՑ (Էջ 329) Ինքնագիրր չի պահպանկլ: Սույն դամբանականի պատճեներից մեկը գտնվում է Գրականության և արվեստի թանգարանում, Աբովյանի արխիվում, № 57 տետրակում (էջ 122 130, չափ ՝ 34×22)։ Մի երկրորդ պատճեն էլ պահվում է Հայկական ՍՍՌ Պետական Կենտրոնական արխիվում (ֆոնդ №2, գործ № 2446, թերթեր ՝ 23, 22, 21, 17, 19, 20, 18, որոնք խաոնիխուռը դասավորությամբ կարված են գործի մեջ)։ Թե ՛ այս և թե ՛ նախորդ պատճենների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ նրանք արտագրված են եղել Աբովյանի ձեռագրից, տարբեր ժամանակներում, առաջինը՝ ամենաուշը 1840 թ. վերջերին, Վրաստանի հայոց հոգևոր կոնսիստորիայի դիվանատան գրագիրներից մեկի ձեռքով և երկրորդը անցյալ դարի 50 կան թվերին, հավանաբար ներսիսյան դպրոցի հոգաբարձու, բժիշկ Կարապետ Հարությունի Քոչարյանի ձեռքով : Երկու պատճեններն իրար համեմատությամբ ունեն աննշան տարբերություններ, որոնք անշուշադրությունից առաջացած սխալներ են: «Բան ասացեալ...» ը Աբովյանը գրել է 1840 թ. մարտ ամսին (24 25 ին կամ ՝ 29 30 ին) և, ինչպես կարելի է ենթադրել, արտասանվել է իր պանսիոնի աշակերաներից մեկի կողմից, ամենաշատը մի օր հետո, Ղորխմազ Արղությանի թաղման ժամանակ, գերեզմանատանը (մարտի 25 6 ին կամ 30 31 ին): «Բան ասացեալ» ը առաջին անգամ տպագրվել է 1948 թ վականին, Գ. Հարությունյանի նախաբանով, «էջմիածին» ամսագրում (№ 7 9, էջ 57 60, նախաբանը ՝ «Խաչատուր Աբովյանի մի անտիպ դամբանական ճաոը», էջ 56 57), Կենտրոնական արխիվում բժ. Կ. Քոչարյանի թղթերի մեջ պահպանված պատճենի հիման վրա: Տպագրելով սույն հատորում «Բան ասացեալ» ը, նպատակահարմար գտանք հիմք ընդունել Գրական թանգարանի պատճենը, աննշան վրիպումներն ուղղել, իսկ մի երկու տարբերությունները (Կենտրոնական արխիվի տեքստի համեմատությամբ)  Նույն անձնավորությունն արտագրել է նաև «Վերք Հայաստանի» ի այն հատվածները, որոնք վեպի առաջին հրատարակության մեջ գրաքննիչը կրճատել Էր:
նշել: Կենտրոնական արխիվի պատճենը, համառոտության համար, նշում ենք ԿԱ տառերով: 1 «... քո հայր պատուական, քո մայր քնքուշ, nրք վաղուց հեոացեալ ի քէն...» Դամբանականի մեջ այս աոնչությամբ հակասություն կա: Այստեղ նշվում է, որ Ղորխմազ Արղությանը որբ երեխա է, ծնողներ չունի, մինչդեռ վերևում ստացվում է հակառակը ՝ Ղորխմազի մայրը դեռ կենդանի է («Որպէս ո՛չ խնայեցեր գոնէ ի մայր քո տարաբաղդ, ի քոյրս քո վշտալիցս»): EIN BLICK UBER DEN URSPRUNG, VOLKSTÜMLICHKEIT, SPRACHE, SITTEN UND GEBRÄUCHE DER KURDEN ԱԿՆԱՐԿ ՔՐԴԵՐԻ ԾԱԳՄԱՆ, ԱԶԳԱՅԻՆ ՀԱՏԿԱՆԻՇՆԵՐԻ, ԼԵԶՎԻ, ԲԱՐՔԵՐԻ ԵՎ ՍՈՎՈՐՈԻՅԹՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ (էջ 339) Ւնքնագիրը (սևագիր, գոթատառ գերմաներեն ) պահվում է Գրականության և արվեստի թանգարանում, Խ. Աբովյանի արխիվում (№43): Այն իրենից ներկայացնում է 16 էջից բաղկացած մի տետրակ (
աոաջին
զբաղեցնում է սույն ակնարկը, իսկ մնացած էջերը մնացել են մաքուր
էջի վրա կան մի շարք գրչափորձեր): Ձեոագիրը պարզ է, ընթեռնելի: էջերի վրա կան բազմաթիվ ջնջումներ ու լրացումներ լուսանցքները պահպանված են, թվագրված չէ: Այս ակնարկը համառոտ շարադրանքն է քրդերի մասին գրած Աբովյանի գերմաներեն ընդարձակ ուսումնասիրության, որ տպված է սույն հատորում: Թե ինչ նպատակով է Աբովյանը համաոոտել իր ուսումնասիրությունը, հայտնի չէ: Ակնարկի գրության ժամանակը ընկնում է 1846 թ. կեսերից հետո, բայց 1847 թ. վերջերից ոչ ուշ: Տպագրվում է առաջին անգամ: 1 “...einarmeniseheSchriftstellersehrrichtigsagt...)(«մի հայ գրող շատ ճիշտ ասել է…» Խոսքը վերաբերում է Ղուկաս Ինճիճյանին, որի նշանավոր աշխարհագրության մեջ քրդերի մասին ասված է. «Սոքա ի ճանապարհի ծնանին, ի ճանապարհի սնանին, և ի ճանապարհի մեռանին» (Ղ Ինճիճեան, Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի, մասն առաջին, Ասիա, հատոր Ա, ի Վենետիկ, 1806, էջ 53)։ 2 Հեղինակի արխիվում (№ 41) պահվում են քրդերի մասին գրած սույն համառոտ ակնարկի վերամշակված արտագրաթյան սկզբի էջերը „Einige Notizen über die Kurden und Jesiden“ ընդհանուր խորագրով, որ սևագրի համեմատությամ ունեն մի քանի տարբերություններ: Դրանք կարևոր են հատկապես ուսումնասիրողների համար, ուստի նպատակահարմար գտանք ամբողջությամբ մեջ բերել ծանոթագրություններում
չափը՝ 21,7×18,6), որի
10 էջերը
(վերջին 16 րդ

3 EIN KURZER HISTORISCHER BLCK

über den Ursprung, die Volkstümlichkeit, Sprache, Sitten und Gebräuche der Kurden und Jesiden.

DIE KURDEN

Ein Volk, wie das Kurdische, welches Keinen unbedeutenden Teil der ossmanischen und persischen Reiche ausmacht und eine nicht geringere Anzahl zu der Bevölkerung des jetzt Russisch Armeniens zählt, dessen Volkstümlichkeit den allergrellsten Kontrast gegen alle seinen asiatischen Nachbarvölker bildet, verdient wohl das Interesse eines Jeden gebildeten Menschen. Vergebens suchen alle morgenländischen Völker, vorzüglich aber Mohammedaner der schiitischen Sekte. mehr aus Haß und fanatischem Parteigeist angetrieben. den Namen Kurd aus dem tatarischen Worte: Gurd (d<as> h<eißt>: Wolf) herzuleiten, was den Raubsinn dieses Volkes bezeichnen soll. Nicht wenig grundlos ist die Behauptung:_dieser Name komme aus dem persischen her und bedeute kraftig,stark.Schon Xenophonthat in seinen Feldzügen in den Gegenden. wo jetzt die Kurden zu Hause sind, das Volk Garduk angetroffen, welches sehr kriegerisch und tapfer gewesen und ihm viel zu schaffen gegeben hat*a) Auch Ptolomeusund Strabovon den alten und Martine,ein neuerer Geograph, sind der Meinung, daß die KordukoderGarduk , welche Tigranes der zweite, König von Armenien, unterjocht, in dem Jetzigen Kurdistan ihren Wohnsitz gehabt habenbb). So wurden sie genannt nach dem Landstriche, welcher die östlichen Ufer vonTigris und die Gegende von Wan, Arzerum, Diarbekirin sich schließt, und in alten Zeiten Kord oder Kordikhieß. Ganz dieser Meinung sind auch die armenischen Geschichtsschreiber und glauben. es hätte zwar in uralten Zeiten ein besonderes Völkchen da gelebt, doch die Jetzt da 4bestehende Bevölkerung sei erst durch zusammenmischung von/Medern , Parthern, Arabern, Scythen und späterhin auch von den Armeniern entstanden, woher sie auch die Jetzigen Kurden als Nachkommen der alten Meder betrachten und als solche in ihren Werken anführen. Das Volk nennt sich hingegen Kormandje (Кормандже) und nur im Gespräche mit Fremden bedient es sich des Ausdrucks: Kürd.

Schon liefert die kurdische Sprache, ein Gemisch von Arabischen, Tatarischen, Armenischen, Persischen und sogar Russischen und eigentümlichen Laut den besten Beweis

a) Xenoph <ont>, im 4 ten Buche.

b) Strab<o>, II Buch, 532 S<eit > .

(առանց հայերեն թարգմանության)։

dazu, daß das kurdische VoIk aus Bruchstücken von mehreren Völkern1 entstanden und erst sich durch die Annahme der mohammedanischen Religion zu einem Ganzen gebildet haben muß. Auch an den Namen einzelner Stämme und Fürstenfamilien erkennt man ganz deutlich die für Armenien so früh unlergegangenen und durch Islamverschlungenen Fürstenhäuser der Haikaner, welche nicht im Stande, dem Jahrhunderte hindurch alles zermalmenden Araberjoche den gehörigen Damm entgegenzustellen, endlich Religion und Sprache gegen Existenz und Freiheit vertauscht haben. So sind zweifelsohne die in den Paschalik’s Bajasid undMuschso zahlreich ausgebreiteten Kurdenstämme, von denen die ersten Sliwanli , die zweiten Roschky, und zwei andere, welche in den Gegenden von Millisaraizu Hause sind, und die Manekyund Mendeklyheißen, von den armenischen Fürstenfamilien: Silkunier, Rschtanier, Mamikonier und Mandakunier, welche als Grenzfürsten in verschiedenen Provinzen des Kordischen Landes, welches gegenwärtig Kurdistan heißt, angestellt wurden, abgestammt. Selbst die Kurden benutzen es als eine unleugbare Wahrheit./ 5 Alle Kurden sind insgesammt Mohammedaner der sunitischen Sekte. Ihre Mulla's sind aus ihrem Volke selbst. welche nichts weiter als den Koran halb und halb zu lesen und ihre Religionsgebräuche zu verrichten verstehen. Auch findet man unter ihren Häuptlingen welche, die einige Übung im Lesen und Schreiben im Arabischen wie im Türkischen erlangen, ihre Korrespondenz hingegen führen sie ausschließlich in der türkischen Sprache. Unter keinem asiatischen Volke, welches den Islam anbetet, hat die Mohammedanische Religion und mithin die arabische Volkstümlichkeit einen so unerschütterlich festen Boden gefunden, wie unter den Kurden. Phisiognomie, Tracht, häusliche Einrichtung wie politische Verfassung, Lebensweise und jegliche Tugenden wie Laster jener Kinder der Wüste sind diesen ihren nomadischen Religionsbrüdern so tief eingeprägt worden, daß man selten, beim ersten Anblick, einen Kurden von einem Araber unterscheiden kann, woher auch der feste Glaube dieses Volkes: sie seien aus Arabien hergestammt. Sie zerfallen gegenwärtig zwar, wie jene, in swei Hauptklassen: in Nomaden und Gewerbetreibende oder Ansäßige, doch hat ihnen den letzten Tribut wohl allmählich die Türkenmacht abgezwungen, weil das Volk eine solche Lebensweise vom Grund aus verachtet and kein seligeres Leben sich vorstellen kann, wie das freie Herumziehen tn den Gebirgsgegenden. Früher, wo das Feodalsystem auch in Asien ganz zu Hause war, hatten die Kurden in Persien wie in der Türkei eine völlig unumschränkte Gewalt, welche manche Siämme noch jetzt, beim letzten Atemzuge ihres politischen Daseins, in manchen Orten zu behaupten suchen. 6Viele Fürsten hingegen haben sich schon seit längerer Zeit mit der türkischen/ Krone einverleibt, andere wiederum, namentlich in den letzten Verzweiflungskämpfen1, die sie gegen Raschid Pascha geführt haben, sind völlig entweder ausgerottet oder unterjocht worden. In ihren Kriegen und Streifzügen waren die einzelnen Stämme ebenso furchtbar 1 [erst]: 1 3 Բնագրում՝ verzweifelungckampfe.

unter einander, wie gegen Fremde, obwohl sie durch das Band der Religion und der Sprache so eng zusammenhingen. Patriarchalisch, wie sie immer noch handeln und wandeln, hing der gemeine Mann mit Leib und Seele an seinen Häuptling fest. Das Ansehen des zweiten und sein Wort galten beim ersten für heilig. Bei seinem Winke war alles auf Leben und Tod bereit, wer nur sich waffenfähig fühlte. Bei der leisesten Verletzung der Ehre des Stammes oder ihres Häuptlings, oft ein im Scherze nur hingeworfenes Wort sogar war hinlänglich, um eine ganze Gegend dem Feuer und Schwert preiszugeben. Die Blutrache wurde oft mit der Ausrottung eines ganzen Stammes abgewischen. Doch auch in der wilden Brust dieses unbündigen Naturkindes hat die gütige Forschung eine echt ritterliche Noblesse eingeimpft. die den Strom ihres leidenschaftlichen Temperaments in solchen Fällen zufückhält und alles Böse zu ihrem Besten ausfallen läßt. Es ist die versöhnende Slimme des schönen Geschlechts, welches unter ihnen, wie unter allen rohen Völkern, obzwar eine sehr unterdrückte Rolle 7 im häusllchen Leben spielt, dennoch Achtung genug bel denselben genießt,/ um jeden möglichen Ausbruch der Feindschaft zum Frieden zu verwandeln. Hauptsächlich sind die Frauen der Vornehmen. welche diesen Einfluß ausüben. Eine Bande von den ergrimmsten Todesfeinden gibt alle Fehden und Verfolgungen auf, sobald eine Fürbitterin, wenn es auch die Frau des Verfolgten ist, dazwischen tritt. Auch findet eine völlige Versöhnung zwischen den feindlichen Parteien statt. wenn der Schuldige, seiner Schwäche und des Übergewichts seines Gegners wohl bewußt, einen günstigen Augenblick aufpaßt, und das Schwert nicht quer wie sonst, sondern gerade über die Schulter gehängt, ein Stück baumwollenes Zeug unter dem Arme als Todesgewand und zum Zeichen seiner völligen Unterwürfigkeit, im Hause seines Feindes oder eines Häuptlings erscheint, dann hat er das s, g. Odjag(Оджаг) oder Hausrecht benutzt, welches bei alien morgenländischen Völkern gleichsam wie heilig gehalten wird. Untersteht sich einer, aus Übermut, einen solchen Zufluchtssüchtigen noch zu mißhandeln, so hat er eine ganze Hölle gegen sich. Seine Untat wird auf das Schärfste verfolgt und nur der schmachvollste Tod allein befreit ihn aus der Klemme, die ihm seine eigenen Nachbarn einstellen. Solche Fälle [?] entstehen größtenteils durch Liebschaft und Wegführung der Verlobten, was sehr oft stattfindet. Für die Untreue des Weibes hingegen ist ein Kurde ärger als ein Tiger/.

8 Raubsucht und Diebstahl sind die wahren Elemente eines jeden nomadischen Volks und mithin auch des kurdischen. Zu den größten Verbrechen wird unter denselben auch das gerechnet, wenn einer einen jungen Menschen, der zum erstenmale auf Raub ausgeht. anfällt und denselben bei seiner ersten Lehrprobe abschreckt. Dennoch gehen auch darin die Kurden viel nobeler zu Werke wie andere Völker; selten töten sie den Angefallenen, wenn er selbst freiwillig alles hergibt; allenfalls binden sie ihm <die> Augen und Hände fest, nehmen ihre Beute und ziehen ungestört von dannen, oft lassen sie demselben Nahrungsmittel und ihre alten Kittel nach, im widrigen Falle dagegen sind sie schonungslos. In nahaneinander grenzenden Ländern, wo die von ihnen beraubten Sachen sehr leicht erkannt werden könnеn, treiben sie ihr Raubgeschäft mit besonderer Pfiffigkeit. Ist in einem Gebiete z<um> B<eispiel > was zu erbeuten, so werden die Bekannten in dem anderen in

Kenntnis davon gesetzt und unter dem Vorwande eines familiären Besuches das erzielte Gut über die Grenze geschafft, daselbst zum Gelde überschlagen und alles brüderlich geteilt. Mit Kontrabant und Diebstahl in den Städten geben <sie> sich nie ab. Auch für Kaufmannsgeschäfte haben sie keinen Sinn und halten in jedem Orte ihre besonderen 9Kunden, bei denen sie was bestellen oder. einkaufen und die unter keiner Bedingung mit einem andern vcrlauschen/ Kriegerische Übungen und Waffentaten sind die ersten und geachtetsten Tugenden des Mannes. Von Jugend auf werden sie dazu angehalten, und Gelegenheit zur Ausübung ihrer Kräfte verschafften ihnen, früher namentlich, das Nomadenleben und die Unruhen des Landes. Reiterei wie das Fußvolk zeichnet sich durch Männlichkeit, Entschlossenheit und Gewandheit aus. Das in den Kriegen und Strelfzügen erbeulete Gut wird als die einzige Beiohnung für die Auszelchnung, Je nach dem ein Jeder sich benommen hat, geteilt. In den freien Berggegenden, wo sie sich den größten Teil des Jahres aufhalten, stellen sie besländig unter dem Schlage eines eigentümlichen Trommels ähnliche kriegerische Übungen unter sich selbst an. Ihre vornehmsten Waffen sind: die Picke, der Säbel, der Schild und die Pistole; die Flinte wird nur hin und da in Anwendung gebracht. Sie feiern den Tod eines im Kriege Gefallenen mit großem Pomp und Jubeln; nichts isi schnuchvoller in ihren Augen als der natürliche Tod unter friedlichem Dache. Sie bejammern einen solchen Unfall.

<Ձեռագիրն այստեղ ընդհատվում է > КУРД Ы ՔՐԴԵՐ (էջ 353) Ինքնագիրը, որ եղել է անկասկած գերմաներեն և որից ”Кавкзз” թերթի խմբա գրությունը թարգմանել է ռուսերեն, չի պահպանվնլ: Առաջին անգամ տպագրվել է „ Кавкзз " լրագրի 1848թ. նոյեմբերի 13 ի ու. 20 ի և դեկտեմբերի 4 ի, 11 ի և 18 ի համարներում (№№ 46, 47, 49, 50 և 51), Աբովյանի ողբերգական անհայտացումից կես տարի հետո: Թե ո ՞ վ է հեղինակի մահից հետո հոգացե լ հոդվածի տպագրման գործը, հայտնի չէ։ Սույն հրատարակության մեջ արտատպում ենք „ Кавкзз “ ի ռուսերեն տեքստը, տալով միաժամանակ այն հայերեն թարգմանությամբ, թեպետ գիտակցում ենք, որ կրկնակի թարգմանությունը (գերմաներենից ոուսերեն և ապա ՝ հայերեն), կամա թե  Որ „Курды” ն թարգմանություն է մեզ չհասած գերմաներեն բնագրից, դա պարզ երևում է մի քանի հատուկ անուններից, որոնք ռուսերեն են փոխադրվել գերմաներեն տառադարձությամբ: Օրինակ. Caccун (Սասուն, էջ 351), փոխանակ՝ Cacун, քանի որ գերմաներեն այն գրվում է՝ Sassun (Ե Շահազիզը հայերեն թարգմանության մեջ գրել է՝ Սասեցիա, ուղղել ենք Պ Հ.): Арзасидской (Արշակունյան, էջ 356) փոխանակ՝ Аршакидской, քանի որ գերմաներեն գրվում է՝ Arsaciden: Այսպես նաև՝ Саса Заза (Sasa, էջ 356),'Артзабзи Арцапци (Arsabzi, էջ 368), կամ Егойский փոխանակ՝ Хойский (էջ 369) և այլն:
ակամա, հեռանում է բնագրից: „ Курды“ ն գրված է 1846 թվականին և նույն տարվա աոաջին կեսին էլ հանձնված է եղել կովկասի փոխարքայի գրասենյակին։ Թե ինչու ՞ է նրա տպագրությունը երկու տարուց ավելի ձգձգվել հայտնի չէ։ Իհարկե, հոդվածը գերմաներենից ոուսերեն թարգմանելու համար որոշ ժամանակ էր հարկավոր, բայց հազիվ թե դրա համար երկու տարի պահանջվեր: <«Քրդեր և եզիդիներ»> ուսումնասիրության ծանոթագրություններում (տե՛ս վերևում, էջ 425) արդեն ասվեց, որ հոդվածի այս վարիանտի գերմաներեն բնագրին ծանոթ է եղել ոուս գրող և գործիչ Ա. Ն. Մուրավյովը, որը 1846 թ. աշնանը, Աբովյանի հետ Հայաստանում շրջագայելու ժամանակ, իր հիացմունքն է արտահայտել: „ Курды “ հոդվածի մասին առաջին գնահատականի խոսքը տպագրված է „Кавказ“ լրագրի 1849 թ. № 52 ում. „В этой примечательной статье по любопытным разысканиям на месте, об яснено о происхождении Курдов и подробно изложено о их верованьях, правах и обычаях”, կարդում ենք այնտեղ: „Курды “ ն թարգմանվել է նաև հայերեն և տպագրվել 1941 թ. «Սովետական գրականություն» ամսագրում (տե՛ս № 9 10, էջ 92 102): Թարգմանել է Ե Շահազիզը: Սույն հատորում արտատպում ենք նույն թարգմանությունը, մասնակի ուղղումներով։ 1 Չամչյանի և Ինճիճյանի աշխատությունների ճիշտ վերնագրերն են. ա) «Պատմութիւն Հայոց ի սկզբանէ աշխարհի մինչև ցամ տեառն 1784. ըստ աւանգելոյ այլևայլ մատենագրաց. ի
Չամչեանց կոստանդինոպոլսեցւոյ... Հատոր Ա, ի Վենետիկ, 1784. հատոր Բ, ի Վենետիկ 1785. հատոր Գ, ի Վենետիկ 1786: բ) «Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի՝ Ասիոյ, Եւրոպիոյ, Ափրիկոյ և Ամերիկոյ: Աշխատասիրութեամբ տեառն Հայր Ղուկաս վարդապետի Ինճիճեան կոստանդնոպոլսեցւոյ: Յամի տեառն 1806, մասն առաջին, Ասիա, հատոր Ա, ի Վէնէտիկ»: Հոդվածի տողատակին այս գրքերին տված անվանումները թողնում ենք նույնու թյամբ: Չամչյանից մեջբերումներ կատարելիս Աբովյանը վարվել Է ազատ և վերախմբագրել է: Նպատակահարմար գտանք նման հատվածները չդնել չակերտների մեջ: 2 Զամչյանի Պատմությանն տրվող այս հղումների մեջ իրականում գրված է «…Ամիր Քուրդ յաշխարհէն Սասնոյ» (Գ 257 ): «…ի գիւղն Վարդենիս ի տան ուրումն հայ իշխանի, զոր Քուրդ անուանէին...», կամ՝ «ի տան Քուրդ իշխանին » ( Գ 249): « էր է նմին ժամանակի (Վասիլ կայսեր Պ. Հ.) իշխան ոմն Հայոց ի փոքրն Հայս Քուրդիկ անուն…» (Բ 698): « Եղբայր նորա ՝ (Սյունյաց Բարկեն նախարարի Պ Հ.) պարոն Քուրդ կոչեցեալ...» (Բ 400, և ո ՛ չ 401, ինչպես սխալմամբ ցույց է տված „ Кавказ “ լրագրի տեքստում ): 3 Տե՛ս Բառգիրք Հայկազեան լեզուի, հատոր երկրորդ, ի Վէնէտիկ, 1769.
վեց գիրս բովանդակեալ, և յերիս հատորս տրոհեալ: Յօրինեալ ի Հայր Միքայել
Բառարան յատուկ անուանց Աստուածաշունչ գրոց հին և նոր կտակարանաց, էջ 144: 4 Նկատի ունի հին կտակարանի «Մարգարէութիւն Եզեկիէլի» բաժնի Իէ գլխի 23 (և ո ՛ չ 33) հատվածը, ուր ասված է. «Խառան և Քանան և Գեղան և նոքա վաճառականք քո: Սաբայ և Ասուր և Քաղման վաճառականք քո»: 5 “Кавказ” լրագրի խմբագրությունը Աբովյանի գրի առած քրդական երգերը չի հրատարակել: Դրանք տե՛ս սույն հատորում՝ էջ 236 240: 6 „...в наши училища... „ («...մեր դպրոցները...»): Խոսքը վերաբերում է գավառական դպրոցներին: 7 Ըստ նախորդ տողերի Ջալալի քրդերի կողմից վաճառականների քարավանը կողոպտելը տեղի է ունեցել 1840 թվականին, մինչդեռ այդ առթիվ հորինված քրդական երգին կցված ծանոթագրության մեջ ասված է, որ կողոպուտը տեղի է ունեցել 1839 թվականին (տե՛ս սույն հատորում, էջ 239): 8 “...в прошедшем году…” («...անցյալ տարի...») Անշուշտ պիտի հասկանալ 1845 թվaկանը: 9 Շահազիզի թարգմանության մեջ այս մասը շատ անորոշ է: ճշտել ենք ըստ բնագրի: 10 Այս դիպվածը կարծում ենք, որ տեղի է ունեցել 1844 թ. ամոանը, երբ Աբովյանը Հ Աբիխի հետ կազակական պահակախմբով շրջագայում էր Մակուի խանության և Բայազետի փաշայության մեջ: 11 ”…незначительнымподарком“«…աշնան ընծայով») Թե ինչ է գրված եղել գերմաներեն բնագրում, չգիտենք, սակայն դժվար թե «աննշան» մակդիրով բնորոշվեր Իբրահիմ աղային տրված ընծան, որովհետև այն եղել է մի թանկարժեք վերարկու (տե՛ս սույն հատորում, էջ 212): 12 Երևանը անցյալում երբեք փաշայություն չի եղել: Այս հակասությունը, ամենայն հավանականությամբ, առաջ է եկել „Кавказ“ թերթի թարգմանչի անտեղյակությունից: Բնագրում, մեր կարծիքով, պետք է գրված լիներ. “В Эривэнском (прежнем) ханстве и пашалыках Карсском и Баязидском…“ այնուհետև ինչպես տեքստում է: 13 Ժամանակագրական անճշտություն կա այստեղ. պետք է լինի՝ «1826 м году»: 14 „...и недавно “ («...նոր միայն…») Պիտի հասկանալ շուրջ 1846 թվականը: 15 „...Я говорю об иезидах. («ես խոսում եմ եզիդիների մասին») Իրականում “Курды” հոդվածում եզիդիների մասին, բացառությամբ հիշատակումից, ո ՛ չ մի խոսք չկա: Եզիդիների մասին Աբովյանի հոդվածի համառստությունը, առանց ստորագրության, տպագրվել էր „Кавказ“ լրագրի նույն տարվա փետրվարի համարներում (21 և 28 փետրվարի 1848 թ., №№ 8 և 9: Տե՛ս սույն հատորում, էջ 397 404):
И Е З И Д Ы Ե Զ Ի Դ Ի Ն Ե Ր (էջ 397) Արտատպում ենք „Кавказ“ լրագրի 1848 թ. փնտրվար ամսի 21 ի և 28 ի համարներից (№№ 8 և 9), ուր այն տպագրված է առանց ստորագրության: „Иезиды“ հոդվածի, որպես Աբովյանի գրչին պատկանող երկի վրա, առաջինը ուշադրություն է դարձրել Պ. Հակոբյանը (տե՛ս «Սովետական Հայասաան» օրաթերթ, 1953 թ. սեպտեմբերի 12, № 216, «Նոր նյութեր Խաչատուր Աբովյանի մասին»)։ Հայերեն թարգմանությամբ լույս է տեսնում առաջին անգամ: „Иезиды“ ն համառոտումն Է Խաչատուր Աբովյանի քրդերի և եզիդիների մասին գրած գերմաներեն ընդարձակ ուսումնասիրության համապատասխան գլխի, որն անկասկած կատարվել է իր իսկ հեղինակի ձեոքով, գերմաներեն լեզվով: Որ այս հոդվածի բնագիրը եղել է գերմաներեն և այն „Иезиды“ խմբագրությունն է թարգմանել ռուսերեն, այդ հաստատելու համար բավական է միայն հատուկ անունների տառադարձությունը
Աբովյանն ավարտել է 1846 թ. կեսերին, հետևաբար „Иезиды“ պատրաստման ժամանակն ընկնում է դրանից հետո ՝ 1846 թ երկրորդ կեսից սկսած մինչև 1847 թ վերջերը: Աբովյանի անտիպ թղթերի մեջ մնացել Է մի տետրակ ՝ այս վերտառությամբ ,Ein kurzer historischer Blick über den Ursprung, die Volkstümlichkeit, Sprache, Sitten, und Gebräuche der Kurden und Jesiden", ապա ՝ աոաջին ենթավերնագիրը՝ “Die Kurden“: Տետրակն ընդհատվում է քրդերի մասին շարադրված համաոոտ ակնարկի մաքրագրության կեսում: Շարունակությունը չկա , և դժվար է ասել ՝ լինելու էր այնտեղ „Иезиды“ հոդվածի բնագիրը, թե ոչ: Թե ինչո ՞ ւ ,Кавкзз“ լրագիրը տպագրել է «Քրդերի» ընդարձակ խմբագրությունը հեղինակի ստորագրությամբ, իոկ «Եզիդիները» միայն համառոտ խմբագրությամբ և անստորագիր , ոչինչ հայտնի չէ: Կարելի է ենթադրել, որ „Кавказ“ լրագիրը, աոհասարակ, մտադրություն չի ունե ցել քրդերի և եզիդիների մասին Աբովյանի գրած ընդարձակ ուսումնասիրությունը տպագրելու և ըստ երևույթին առաջարկել է հեղինակին համառոտել այն։ Աբովյանն ընդառաջել է խմբագրության ցանկությանը։ 1848 թ հունվարին լինելով Թիֆլիսում ՝ բանակցել է տպագրության շուրջ: Եվ ահա հաջորդ ամսին թերթը տպել է մի հոդված: Նմուշի համար զուգահեոաբար բերենք մի օրինակ ՝ եզիդիների մասին գրած ըն¬ դարձակ ուսումնասիրությունից և սույն ռուսերեն թարգմանությունից ՝ ցույց տալու  Քրդերի մասին համառոտ ակնարկն ամբողջությամբ (սևագիր) տպված է սույն հատորում (տե՛ս էջ 339 344, ծանոթագրությունը վերևում՝ էջ 446 447 )։
, որոնք մեխանիկորեն փոխադրված են ոուսերեն։ Օրինակ. Seitun ը դարձել Է Сeйтун, փոխանակ ՝ Зейтун Thavus тхавус, փոխանակ՝ Тавуз: Pir Парсов, փոխանակ ՝ пиров: Jeze Иисус, փոխանակ ՝ Иесу, և այլն։ Քանի որ քրդերի և եզիդիների մասին գրած իր ուսումնասիրությունն

Е 3 И Д Ы ”Два княжества, совершенно независимые были в их власти: первое в Адане, где находилось некогда армянское государство Киликия, в округах Мараш и Зейтун, до вторжения Рашид паши в тот край, и другой в ЗумалаКурави . Оттоманской империи удалось, наконец, разрушить независимость этих племен, в особенности же курдов и иезидов, частью истребленных и рассеянных, частью покорившихся турецкому владычеству. Последние подверглись еще ужаснейшей участи, потому что должны были отказаться от своей веры. Геройски сражались они за священное достоянье всех народов, и бесчисленное множество воинов запечатлело веру отцов мученическою смертью; другие были принуждены принять магометанство и получили

համար, որ նրանք իսկապես պատկանում են Աբովյանի գրչին և միայն տարբեր խմրագրությունն են՝ IESIDEN (ԵԶԻԴԻՆԵՐԸ) «Բայց մի բան, որ ավելի է աչքի ընկնում և տարօրինակ է, այդ այն է, որ նրանք այժմյան թուրքական Կեսարիա և Ադանա նահանգների միջև ընկած հարթավայրերում, Զեյթունի և Մարաշի շրջաններում, մինչև Ռաշիդ փաշայի ներխուժումը, մոտավորապես 10 տարի առաջ, կազմել էին ինքնուրույն իշխանություն և շարունակ դիմադրում էին իրենց հարևաններին և իրենց վրա հարձակվողներին: Բայց այդ փաշան, որը քրդական ցեղերի մի մասը ամբողջովին ոչնչացրել էր, որոշ մասը ՝ ցրել
Դոանը, շատ ավելի սարսափելի և դաժան վարվեց եզիդիների հետ, որովհետև բացի այդ ամենից, սրանցից անխղճորեն պահանջում էին հավատն ուրանալ: Եզիդիներն արիաբար դիմադրում էին իրենց գայթակ֊ ղիչների բոլոր փորձերին ու գրոհներին, մասսայաբար զոհվում էին հայրական կրոնի համար. միայն մի քանի թուլամորթներ թույլ տվին իրենց մահմեդականացնելու, իսկ մյուսները, որոնք դեռ կենդանի էին մնացել, տեղափոխվեցին մեծ մասամբ Հայաստանի ռուսական մասը և այդտեղ, ամեն տեսակետից հանգիստ ու խապաղ, վայելում են կատարյալ ազատություն։ Իհարկե, շատ ընտանիքներ էլ պետք է, որ ապրելիս լինեն Թուրքիայում և Պարսկաստանում, բայց բնականաբար, խիստ հսկողության տակ
И
за то свободу. Только немногие спаслись бегством в Персию, в северовосточные страны от Турции и в Русскую Армению, где они наслаждаются ныне под благословенными законами России, полным благоденствием, с верой нисколько не стесненной".
, իսկ մնացածներին ստիպել՝ նստակյաց կյանք վարել ե հարկ վճարլ բարձրագույն
»:
Կարելի է զուգահեռ շատ օրինակներ բերել, սակայն այս մեկն էլ բավական է հաստատելու, որ հիրավի „Иезиды“ ն Աբովյանի գրչին է պատկանում և, բացի այդ, ավելի մշակված է, քան մեզ հասած գերմաներեն ընդարձակ խմբագրությունը, որն, ինչպես իր տեղում ասվել է, սևագրություն է: 1 Այս տեղանվան կապակցությամբ „Кавказ” խմբագբությունը տողատակին հետևյալ ծանօթությունն է տվել. „Магистр Диттель, недавно путешествовавший по Востоку, в записках своих упоминает о племени иезидов, встречаемом в Курдистане. и о посещении им в глубине гор иезидского монастыря, называемого
2 Այս անվան կապակցությմբ „Кавказ” ի խմբագրությունը տողատակին հետևյալ ծանոթությունն է տվել. ”Это должно быть Шейх Аади, монастырь, который посещал г. Диттель (Жур<нал > м < инистерства > н<ародного> п< росвещения >, Окт <ябрь>, 1847)“. 3 Խոսքը վերաբերում է թոնդրակեցիների աղանդի դեմ Գրիգոր Մագիստրոսի գրած հայտնի թղթերին (տե՛ս Գրիգոր Մագիստրոսի թղթերը, էջ 148 170):
Шейх Аади“.
ԱՆՁՆԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ԲԱՌԱՐԱՆ
ԱԲԱՍ ՄԻՐԶԱ (1783 1833) Պարսից թագաժառանգ: ԱԲԳԱՐ Ըստ ավանդության՝ հայազգի թագավոր, որ նամակագրություն էր ունեցել ՀԻՍՈՒՍԻ հետ: ԱԲՐԱՀԱՄ Բիբլիական անձնավորություն: ԱԴԱՄ Բիբլիական անձնավորություն, մարդկային ցեղի նախահայրը: ԱԹԻԼԱ (? 453) Հոների առաջնորդ, որի ժամանակ հոնական ցեղերի միությունը հասավ բարձր հզորության. Աթիլան պարբերական արշավանքներով ծանր հարված հասցրեց Հռոմեական կայսրությանը, սակայն 451թ Կատալաունայի դաշտերում կրեց պարտություն, իսկ երկու տարուց հետո՝ վախճանվեց: ԱԺԴԱՀԱԿ Մարաստանի վերջին թագավոր (584 588թթ. մ.թ.ա.): ԱԼԱՄԴԱՉՅԱՆ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ (1796 1834) Հայ բանաստեղծ, մանկավարժ և հասարակական գործիչ: Աբովյանի ուսուցիչը Ներսիսյան դպրոցում: Իր կյանքի Դորպատյան տարիներին Աբովյանը նրա հետ ունեցել է նամակագրություն, որ դժբախտաբար չի պահպանվել: Ալամդարյանի ողբերգական մահը խոր վիշտ է պատճառել Աբովյանին: Վերջինս այդ առթիվ գրել է երկու բանաստեղծություն, իսկ 1836թ մայիսին, Նոր Նախիջևանում, Ալամդարյանի շիրիմի առաջ արտասանել՝ դամբանական ճառ: ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ I (1777 1825) ռուսական կայսր: ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ՄԱԿԵԴՈՆԱՑԻ 356 323 մ.թ. ա. Անտիկ աշխարհի մեծ զորավար: ԱԼԻ (602 661) Չորրորդ Խալիֆ Մահմեդի ամենահավատարիմ հետևորդներից, իշխել է 656 661թթ.: Սպանվել է 661թ ին: ԱԼԻԿԱՐ Ալիկարը կամ Աղիկառը, ըստ Չամչյանի, հին հունական պատմիչ է: ԱԽՆԻ Թոնդրակյան շարժմանը հարած հայ կին (XI դար): ԱՂԱՄԱԼՅԱՆ ՍԱՀԱԿ ԱԲՐԱՀԱՄԻ Երևանի մեծահարուստներից հայտնի է Մելիք Սահակ անունով: Պարսիկների տիրապետության շրջանու եղել է Երևանյան խանության հայ բնակչության իշխանավորը: Վայելել է մեծ հեղինակություն: Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանի տիրապետության տակ անցնելուց հետո եղել է նորաստեղծ հայկակական նահանգական վարչության մեջ՝ տեղացիների ներկայացուցիչներից մեկը: Վախճանվել է 1834թ ին: Աղամալյան ընտանիքի հետ Աբովյանն ունեցել է ազգակցական կապեր: ԱՂԱ ՄԱՀՄԱԴ ՂՈՒԼԻ ԽԱՆ Պարսից թագավոր (Ղաջարների դինաստիայի հիմնադիր): 1795թ. գրավեց և ավերեց Թիֆլիսը: Սպանվել է 1796թ ին: ԱՆԱՆԻԱ I ՄՈԿԱՑԻ Հայոց կաթողիկոս, ընտրվել է 943 թ ին, վախճանվել է 967 թ ին: Սրա օրոք կաթողիկոսական աթոռը փոխադրվել է Արգինա: ԱՆԱՆԻԱ ՆԱՐԵԿԱՑԻ 10 րդ դարի գիտնական և կրոնական գործիչ, հեղինակ «Հավատարմատ որ ընդդէմ երկաբնակացն». «Գիր խոստովանութենա» երկերի և մի
շարք մեկնությունների ու ճառերի: Մողադրվել է Թոնդրակյաններին հարելու մեջ: Անանիայի եղբոր դստեր որդին էր հանճարեղ բանաստեղծ Գրիգոր Նարեկացին: ԱՆՆԻԲԱԼ (կամ ՀԱՆՆԻԲԱԼ) (247 183 մ թ ա ) Հին աշխարհի խոշորագույն զորավարներից, կարթագենցի: ԱՉԿՈ ՄԻՐԶԱ ԱՂԱ Քուրդ ցեղապետ Սուլեյման աղայի մերձավորներից, որին սպանել են Ջալալի քրդերը 1839 թ ին: Հիշատակված է Ջալալի քրդերի դեմ Սուլեյման աղայի (տե՛ս) տարած հաղթանակի շուրջ հյուսված քրդական ժողովրդական երգում: ԱՊԻՐԱՏ Հայ իշխան (X XI դարերում), որդի Հասան Մագիստրոսի, որ Ծաղկաձորում կառուցել է Կեչառիսի վանքը: ԱՎԴԱԼ ԱՂԱ Քուրդ ցեղապետ (XIX դարի առաջին կես), հայրը հայտնի Սուլեյման աղայի: ԱՐԱՄ Հայերի ավանդական նախահայրերից, որ դյցազնական կռիվ է մղել Պապայիս Քաղյանի դեմ: Արամի շուրջ պատմվող առասպելները արձագանքներն են հայերի նախահայր արմենների: ԱՐԲՈՒԿԵՍ Մարաստանի թագավոր (VII դ մ թ ա ): ԱՐԻՍՏԱԿԵՍ ԼԱՍՏԻՎԵՐՏՑԻ Տասնմեկերորդ դարի հայ պատմիչ: Թողել է իր օրերի պատմությունը՝ «Վասն անցիցն անցելոց ի յայլասեռն ազգաց, որք շուրձ զմեօք են» վերտառությամբ: Աբովյանը Լաստիվերտցու պատմագրքին ծանոթ է եղել դեռևս Էջմիածնում (անշուշտ՝ ձեռագիր) և իր երկերի մեջ հաճախ է վկայկոչել նրան: ԱՐԾԱՓՑԻ ՄԱՆՈՒԿ 1826 1827թթ. ռուս պարսկական պատերազմի ժողովրդական հերոսներից: Կապվելով ռուսական բանակի հրամանատարության հետ՝ Մնուկը գաղտնի տեղեկություններ է հաղորդել պարսկական զորքի շարժումների մասին: Սպանվել է Բայազետում դարանակալ թշնամիների սրից: Մանուկի մասին անցյալում հորինվել են երգեր: Աբովյանը գովասանքով է խոսում նրա մասին «Վերք Հայաստանի » վեպում և «Քրդեր» ուսումնասիրության մեջ: ԱՐԾՐՈՒՆԻ ԵՐԵՄԻԱ (1804 1877) Աստիճանով՝ գեներալ մայոր: Մասնակցել է ռուս պարսկական (1826 27) և ռուս թուրքական պատերազմներին: Իր հոր՝ Գևորգ աղա Արծրունու մահից հետո (1830) անցել է վարչական աշխատանքի (Անդրկովկասում): Երեմիա Արծրունու որդին էր հայտնի հրապարակախոս Գրիգոր Արծրունին: ԱՐՂՈՒԹՅԱՆ ՂՈՂՄԱԶ (1825 1840) Աբովյանի մասնավոր պանսիոնի աշակերտներից Վախճանվել է պատանի հասակում 1840թ Մարտի 24 (29 ՞ ) ին: ԱՐՏԱՎԱԶԴ Հայազգի զորավար Բյուզանդիայում (VIII դ.), աչքի ընկնող պետական գործիչ, որ հաճախ է նեղ վիճակում դրել Բյուզանդական կայսրերին՝ Թեոդոսիոսից սկսած (715 717) մինչև Կոստանդին Ե (741 775): ԱՐՔԱ Թոնդրակյան շարժման առաջնորդներից: ԱՔԻԼԵՍ «Իլիական» Ի գլխավոր հերոսը, հունական դյուցազն: ԲԱԼՈՒԼ ՓԱՇԱ Էրզրումի սարասքյար, որ 1828թ. գերի է վերցվել ռուսների կողմից, ապրել է մինչև անցյալ դարի 40 ական թվականները:
ԲԱՄԲԵՐԳԵՐ Օտարազգի լարախաղաց, որ անցյալ դարի 30 ական թվականներին ներկայացումներ է տվել Թիֆլիսում: ԲԱՐԹՈԼԵՄԻ Մոսկվացի ֆաբրիկանտ, մետաքսավաճառ, որի հետ 1836 թ զրուցել է Աբովյանը՝ Հայաստանում արդյունագործման խնդրի շուրջ: ԳԱԲՐԻԵԼ Ըստ քրիստոնեական կրոնական ավանդության՝յոթ հրեշտակապետերից մեկը: ԳԱԳԻԿ Բ. Բագրատունյաց վերջին թագավոր (1042 1045): Սպանվել է 1079 թվականին: ԳԵՎՈՐԳ Քրիստոնեական եկեղեցու սրբերից: ԳՐԻԳՈՐ ԼՈՒՍԱՎՈՐԻՉ Ըստ ավանդական հայ պատմագրության՝ հայ պարթևներից, Անակի որդին: Քրիստոնեական կրոնի հաղթանակը Հայաստանում կապված է նրա անվան հետ: Եղել է առաջին հայ կաթողիկոսը: Նրան է վերագրվում «Յաճախապատում» վերնագրով ճառերի ժողովածուն: ԳՐԻԳՈՐ ՄԱԳԻՍՏՐՈՍ (? 1059) Միջնադարյան Հայաստանի նշանավոր պետական գործիչ, գիտնական, բանաստեղծ և փիլիսոփա: Հայտնի են նրա անունով՝ Թղթեր, տաղեր,գանձեր, իմաստասիրական երկեր: վախճանվել է 1059 թվականին: Աբովյանը ծանոթ է եղել Մագիստրոսի Թղթերիր ձեռագրերին: ԳՈՒՍՏԱՎ ԱԴՈԼՖ II (1594 1632) Շվեդական թագվոր: Աբովյանը երբեմն նրա հետ է համեմատում Վարդան Մամիկոնյանին: ԴԱՎԻԹ Բիբլիական անձնավորություն, թագավոր հին Իսրայելի (XI X դդ., մ.թ.ա.): ԴԱՎԻԹ (սուրբ) Հաճախ նույնացնում են 6 րդ դարի հայտնի հայ փիլիսոփա դավիթ Անհաղթի հետ: ԴԻՈԴՈՐ ՍԻՑԻԼԻԱՅԻ (շուրջ 80 20 մ.թ.ա.) Հին հունական պատմիչ: ԴԻՈԿՂԵՏԻԱՆՈՍ ԳԱՅ ԱՎՐԵԼԻՈՍ ՎԱԼԵՐԻԻ (245 313) Հռոմեական պատմության նշանավոր դեմքերց. 284 թ. Հռչակվեց կայսր: Հալածել է քրիստոնեությունը, 305թ. հրաժարվել է գահից: ԴԻՈՎԿԵՍ Մարաստանի թագավոր (մ թ ա. VII դ ): ԵԶԵԿԻԵԼ Ըստ բիբլիական ավանդության՝ եբրայեցիների երրորդ մարգարեն: ԵԶԻԴ Մռավիայի որդին, Օմայան դինաստիայի խալիֆներից: Իշխել է 680 683թթ. հայտնի է որպես Ալլի որդի Հուսեինին սպանող: ԵԶՆԻԿ ԿՈՂԲԱՑԻ (V դար ) Հայկական փիլիսոփայական մտքի ականավոր ներկայացուցիչ: Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտներից: Հռչակված է նրա «Եղծ աղանդոց» աշխատությունը, որը Եզնիկը հորինել է 5 րդ դարի 40 ական թվականներին: Աբովյանը գովասանքով է խոսում Եզնիկի մասին իր «Ուղևորություն դեպի Անիի ավերակները» երկում: ԵԼԻԱՍ Բյուզանդական պաշտոնյա (XI դ սկիզբ ), որ Հայաստան է ուղարկվել թոնդրակյանների նկատմամբ գործադրվող ճնշումների խնդիրը քննելու համար: ԵՂԻՇԵ Հինգերերդ դարի հայ պատմագիր, հեղինակ «Վասն հայոց պատրազմին» հռչակավոր երկի: Ըստ հին ավանդության՝ Եղիշեն եղել է Վարդան
զորավարի զինվոր և քարտուղար, ականատես՝ Հազկերտ արքայի Հայաստանում գործադրած բռնություններին և Ավարայրի ճակատամարտին: Պատերազմից հետո դարձել է կրոնավոր մենակյաց մոկաց աշխարհում և այնտեղ գրել իր «Պատմությունը»: Վախճանվել է Ռշտունիքում: ԵՊԻՍԱՌԱՏ Հույն եպիսկոպոս ( XI դարի առաջին կես), որի հովանավորությանն էր դիմել թոնդրակյան շարժմանը հարած հայ իշխան Վրվեռը: ԵՍԱՅԻ Թոնդրակյան շարժման կողմնակից Հակոբ եպիսկոպոսի աշակերտներից, հետագայում լքել է ուսուցչին: ԵՎԱ Ըստ բիբլիական ավանդության, մարդկության նախամայրը: ԵՐՄՈԼՈՎ ԱԼԵՔՍԵՅ ՊԵՏՐՈՎԻՉ ( 1772 1862) Ռուս գեներալ, Սուվորովի և Կուտուզովի զինակիցը, 1812 թ Հայրենական պատերազմի հերոս, նշանավոր զորավար և դիվանագետ: Աբովյանը գովասանքով է խոսում նրա մասին «Վերք Հայաստանի» վեպում և «Պարսկաստանի և Ռուսաստանի միջև ծագած պատերամի նախօրեին» հոդվածում: ԵՐՎԱՆԴ Բ. Ըստ Խորենացու Հայոց պատմության՝ հայ թագավոր, իշխել է մեր թվարկության առաջին առաջին դարում: Ինչպես պարզվել է ակադեմիկոս Մանանդյանի հետազոտություններից, Երվանդի գործունեությունը արձագանքն է մ թ ա 4 րդ դարում Հայաստանի արևմտյան մասում իշխող Երվանդյանների թագավորության, որոնց մայրաքաղաքն էր Արմավիրը: ԵՓՐԵՄ Արքեպիսկոպոս Բջնիի ( XI դար): Ակտիվ պայքար է մղել թոնդրակյան շարժման դեմ: 1051 թ. սրա նախաձեռնությամբ է հրավիրվել Հարքա եկեղեցական ժողովը: ԵՓՐԵՄ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ (1748 1835) Ամենայն հայոց Կաթողիկոս: Ընտրվել է 1809 թ., հրաժարվել կաթողիկոսությունից՝ 1830 թ. հոկտեմբերի 16 ին: Ծնվել է Երևանի Ձորագյուղ թաղում, որի համար և ստացել է Ձորագեղցի մականունը: Հովանավորել է Աբովյանին ( 1817/ 1830), որի համար վերջինս միշտ երախտագիտությամբ է հիշել նրա անունը: ՋԱԼ ԽԱՆ Մահմեդականացաց վրացի, որ 17 րդ դարի 70 ական թվականներին կառավարել է Երևանյան խանությունը: Սրա օրոք է վերանորոգվել երկրաշարժից քանդված Զանգուի կամուրջը ( 1679): ԶԱԼՅՄԱՆ ՖՐԻԴՐԻԽ Գերմանացի կոլոնիստ, որն անցյալ դարի 30 40 ական թվականներին Թիֆլիսում զբաղվում էր առևտրով և արդյունագործությամբ, միաժամանակ պահում էր հյուրանոց ( Քռի ձախ ափին): ԶԱՄԱՆ ԽԱՆ Անցյալ դարի առաջին քառորդին Երևանյան խանությունում բնակվող թուրքական քոչվոր ցեղի պետ: Սպանվել է քուրդ ցեղապետ Սուլեյման աղայի կողմից: Աբովյանը գրի է առել այդ առթիվ հյուսված ժողովրդական երգը: ԶԱՐՄԱՅՐ Ըստ ավանդական պատմագրության՝ հայ նահապետներից, որ օգնության ձեռք է մեկնել ՏրոյայիՊրիամոս թագավորին և հերոսաբար զոհվել հույների դեմ մղվող ճակատամարտում: Խորենացին ցանկացել է, որ նա խոցված լինի Աքիլեսից:
ԶՈՆԱՐԱՀ ՀՈՎՀԱՆ Բյուզանդական ժամանակագիր և աստվածաբան (XI դարի վերջ XII դարի կեսերը): ԹԱԹՈՒԼ ՎԱԱՆԴԱ 451 թ Հայոց պատերազմի մասնակից, Ավարայրի ճակատամարտում ղեկավարում էր երրորդ գունդը: Թամուր աղա Հիշում է նաև Թամուր փաշա ձևով: Անցյալ դարի 40 ական թվականներին Ռուսահայաստանի եզիդիների ցեղապետը: Աբովյանը նրա հետ եղել է լավ հարաբերությունների մեջ, հյուընկալվել է նրա տանը և կատարել իր ուսումնասիրությունները՝ եզիդիների վերաբերյալ ( 1846): ԹԵՈՖԱՆԵՍ Բյուզանդական պատմիչ: ԹՈԴՈՐՈՍ (կամ ԹՈՐՈՍ ) Թոնդրակյան շարժման առաջնորդներից: ԻԲՐԱՀԻՄ ԱՂԱ Հայտնի Սուլեյման աղայի ( տե՛ս) որդին: Անցյալ դարի 40 ական թվականներին փոխադրվել է Երևանի գավառը՝ ընդունելով ռուսական հպատակություն: Աբովյանը սրա տանն է անցկացրել 1846թ Նոր տարին, լավ հյուրասիրվել է և այնտեղ ուսումնասիրել քրդերի կյանքն ու կենցաղը, ինչպես նաև գրի առել քրդական ժողովրդակական երգեր: ԻՆՃԻՃՅԱՆ ՂՈՒԿԱՍ ( 1758 1833) Մխիթարյան ականավոր հայրերից: Նրա գրչին են պատկանում հայագիտական շատ երկեր: Աբովյանը հաճախ է օգտագործել Ինճիճյանի «Աշխարհագրությունը»: ԻՍԱՀԱԿ Բիբլիական անձնավորություն: ԼԱԶԱՐՅԱՆ ՀՈՎԱԿԻՄ (1743 1826) Հայ մեծահարուստ, որ իր եղբոր՝ Հովհաննես Լազարյանի հետ միասին հիմնադրեց հանրահայտ Լազարյան ճեմարանը (Մոսկվայում): ԼԱԶԱՐՅԱՆ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (1735 1801) Պետերբուրգաբնակ հայ մեծահարուստ: ԼԱՆԿԹԵՄՈՒՐ (ԹԱՄՈՒՐ, ԹԱՄԵՐԼԱՆ) (1336 1405) Միջնադարյան զորավար և աշխարհակալ, Զինգիս խանի հաջորդներից 1370թ նա իրեն հռչակել է թագավոր: XIV դարի վերջերին արշավեց Անդրկովկաց ու Հայաստան ( 1386), ավերեց երկիրը և կոտորեց բնակչությանը: ԼԵՈՆԻԴՈՍ ԼԱԿԵԴԵՄՈՆԱՑԻ Սպարտայի թագավոր ( 488 480 մ թ ա ), որ աչքի է ընկել նշանավոր Թերմոպիլայի ճակատամարտում ընդդեմ պարսիկների և զոհվել ( 480 թ մ թ ա ): Աբովյանը հաճախ Վարդան Մամիկոնյանին համեմատել է Լեոնիդոսի հետ: ԼԵՎՈՆ VI Բյուզանդական կայսրության Հայկական դինաստիայի հիմնադիր Վասիլ I Արշակունու որդին, որ իշխել է 886 912 թթ.: Բնությամբ թույլ և անկարող անձնավորություն է եղել, թեպետ ավանդաբար նրան շատ են մեծարել, կոչելով՝ Լրոն Զ Իմաստասեր: ԽՈՐԵՆ ԽՈՐԽՈՌՈՒՆԻ 451 թ. Հայոց պատերազմի մասնակից, Ավարայրի ճակատամարտում ղեկավարում էր երկրորդ գնդի հարձակումները: Հերոսաբար զոհվել է ռազմի դաշտում 451 թ մայիսին: Եղիշեն նրան պատվել է կորովի մակդիրով: ԿԱՄԱՐԱ Թոնդրակյան շարժմանը հարած հայուհի ( IX դարի առաջին կես): ԿԱՄԻԼԻՈՍ ՄԱՐԿՈՍ ՖՈՒՐԻՈՒՍ (423 365) Հռոմեական հայտնի զորավար
և պետական գործիչ, որը Հռոմը ազատագրեց գալերից: ԿԱՐԱՊԵՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ (? 1847) Ռուս Թուրքական պատերազմից (1828 1829) պատերազմից հետո կազմակերպել է հայերի գաղթը Կարինից և շրջակա գյուղերից: Հետագայում Վրաստանի Հայոց առաջնորդն էր ( 1837 1847) . ժամանակակիցների վկայությամբ՝ փառամոլ և ագահ անձնավորություն: Սկզբում Աբովյանը դրական վերաբերմունք է ուեցել Կարապետ արքեպիսկոպոսի նկատմամբ, անգամ նրան նվիրել է մի ձոն՝ «Առ գալուստ նորին բարձր սրբազանութիւն տեառն Կարապետի արքեպիսկոպոսի Վրաստանի և Տայոց» («Շռինջ հողմաձայն են երգք գովութեանց. ..»), գրված 1837 թ. ( տե՛ս Խ. Աբովյան, Երկեր, I, 30: Նույնը թյուրիմացաբար տպագրված է նաև նույն գրքի վերջում. Էջ 251 252): Բայց կարճ ժամանակ անց, ճանաչելով այդ կղերականի իսկական դեմքը, Աբովյանը բացասաբար տրամադրվեց նրա նկատմամբ: «Վերք Հայաստանի» վեպում, Տեր Մարկոսի կերպարը ստեղծելիս Աբովյանը մասամբ նկատի է ունեցել կարապետ արքեպիսկոպոսին: Ըստ ժամանակակիցների վկայությամբ՝ նրա հրամանով է արգելվել Աբովյանի «Նախաշավիղը»: ԿԱՐԼ ՄԱՐՏԵԼ (շուրջ 688 741) Ֆրանկների դուքս, որ կասեցրեց Արաբների արշավանքը Եվրոպա՝ ջարդելով նրանց Պուատեի և Տուրի միջև 732 թվականին: Պայքարել է քրիստոնեական կրոնի տարածման համար՝ հեթանոսների մեջ: Նրա քաջագործությունների մասին պատմվել են ավանդություններ: Աբովյանը Վարդան Մամիկոնյանին համեմատել է հաճախ Կարլ Մարտելի հետ: ԿԱՐԼՈՍ IX Հավանաբար այս անվան տակ Աբովյանը նկատի ունի շվեդական նույնանուն թագավորին (1599 1611), որ հայրն էր հայտնի Գուստավ Ադոլֆի (տե՛ս): ԿԱՐԼՈՍ ԿԱՅՍՐ ԳԵՐՄԱՆԱՑՎՈՑ Այս անունով գերմանական հռոմեական շատ կայսրեր կան, IV (1346 1378), Կարլոս VII (1742 1745): Թե որոշակիորեն նրանցից ու՞մ է նկատի ուեցել Աբովյանը, չենք կարող ասել: ԿԵԴԲԵՆՈՍ ԳԵՈՐԳԻՈՍ Բյուզանդական գրող (XI դարի վերջ և XII դարի սկզբները:) ԿԼԻՄԵՆՏ ԲԱԼԱՆՈՒՍ (? 916) Հավանաբար Աբովյանը նկատի ունի նույնանուն բուլղար եկեղեցական գործիչին և գրողին (Կիրիլի և Մեֆոդեոսի աշակերտներից), որին վերագրվում են վարքագրական և այլ երկեր: ԿՅՈՒՐԵՂ Թոնդրակյան շարժման առաջնորդներից: ԿՅՈՒՐՈՍ Աքեմենյան Պարսկաստանի թագավոր, իշխել է մ.թ.ա. 550 529 թվականներին: Ըստ ավանդական պատմագրության՝ դաշնակցել է հայ թագավոր Տիգրան Երվանդյանի հետ: Աբովյանի երկերում հաճախ է հանդիպում Կյուրոսի անունը: ԿՈՍՏԻԼԱՆԻ Անցյալ դարի 30 ական թվականներին Թիֆլիսում զբաղվել է մետաքսի արդյունագործությամբ, հիմնել է գործարան, որ կարճ ժամանակից հետո փակվել է: ԿՈՒՆԾԻԿ Աբեղա, Մանանաղի կողմերից. Ակտիվ գործակից թոնդրակյան շարժման:
ԿՈՒՏՈՒԶՈՎ ՄԻԽԱՅԻԼ ԻԼԻԱՐԻՈՆՈՎԻՉ (1745 1813) Ռուս մեծ զորավար: ՀԱԲԵԹ Ըստ ավանդական պատմագրության՝ Նոյի երեք որդիներից մեկը, որի ծոռն էր հայերի նախնի Հայկը: ՀԱԶԿԵՐՏ (399 420) Սասանյան Պարսկաստանի թագավոր: ՀԱԿՈԲ Բիբլիական անձնավորություն, առաքյալ: ՀԱԿՈԲ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ Հավանաբար Կոստանդնուպոլսի պատրիարք Հակոբ Նալյանը (1741 1749): ՀԱԿՈԲ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ Հարքի ոպիսկոպոս (XI դարի առաջին կես), որ հարել է թոնդրակյան շարժմանը: ՀԱՅԿ Հայ ժողովրդի առասպելական նախահայր: ՀԱՍԱՆ ԽԱՆ Երևանի Պարսից վերջին սարդար Հուսեին խանի եղբայրը: Արյունարբու ջարդարար (XIX դարի առաջին կես): ՀԵՍՈՒ Թոնդրակյան շարժման առաջնորդներից: ՀԵՐՈԴՈՏ (շուրջ 484 425 մ.թ.ա.) Հին Հունական պատմագիր: ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՕՎԱՅԵՑԻ (ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ IV. ՕՎԱՅԵՑԻ) Հայ կաթողիկոս: Ընտրվել է 833 թ և վախճանվել 855 թվականին: Սրա ժամանակներում է հայտնվել թոնդրակյան աղանդը: ՀՈՎՆԱՆ ՄԱՐԳԱՐԵ (նաև ՀՈՆԱՆ) Ամաթիայի որդին, մեկը եբրայական 12 փոքր մարգարեներից: ՀՈՎՍԵՓ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ Սահակի և Մեսրոպի աշակերտներից, ծնվել է Սունյաց նահանգի Վայոց ձորի Հողոցմանց գյուղում: Սահակի մահից (437) հետո եղել է տեղապահ, ապա դարձել կաթողիկոս: Մասնակցել է Վարդանանց պատերազմի: Նահատակվել է Ապար աշխարհում, 454 թվականին, Ղևոնդյանց խմբի հետ: ՀՈՎՍԵՓ Թոնդրակյան շարժման առաջնորդներից: ՀՐԱՆՈՒՅՇ Թոնդրակյան շարժմանը հարած հայուհի (XI դարի առաջին կես): ՀՈՒԴԻԹ Բիբլիական անձնավորություն: ՀՈՒՍԵԻՆ Իսլամի գործիչներից, Ալիի և Ֆաթիմայի (Մահմեդի դուստր) որդին: 680 թ ապստամբություն բարձրացրեց իշխանությունը գրավելու համար, սակայն պարտվեց և սպանվեց փախուստի ճանապարհին՝ Քերբելայում: Այս անցքը շիա աղանդի մահմեդականները դարձրել են կրոնական միստիկական մի դրամա: Աբովյանը «Վերք Հայաստանի» վեպում գրի է առել այդ դրաման («Մհառլամի սուքը»): ՀՈՒՍԵԻՆ ԱՂԱ Քրդական Սիլանլի ցեղի պետ, որ անցյալ դարի 40 ական թվականներին ապրել է Կարսում, հասծ լինելով հարուրամյա տարիք: Աբովյանը գրի է առել սրա մասին պատմով զրույցները: ՀՈՒՍԵԻՆ ԽԱՆ ՍԱՐԴԱՐ Երևանի պարսից վերջին իշխող (1807 1827): Մեռել է թշվառության մեջ 1834 թվականին Պարսկաստանում: ՀՈՒՍԻՆԻԱՆՈՍ Բյուզանդական նշանավոր կայսր (527 565) : ՂԱԶԱՐ (ՂԱԶԱՐՈՍ) Բիբլիական անձնավորություն: ՂԱԶԱՐ Թոնդրակյան շարժման առաջնորդներից (XI դարի առաջին կես): Առանձնահատուկ թույնով է խոսում նրա մասին Գրիգոր Մագիստրոսը իր
«Թղթերում» ում: ՄԱԴԱԹՈՎ ՎԱԼԵՐԻԱՆ ԳՐԻԳՈՐԵՎԻՉ (1782 1829) Հայազգի զորավար, որ աչքի է ընկել ռուսական զորքերի մղած բազմաթիվ կռիվներում, ընդդեմ՝ Թուրքիայի, Պարսկաստանի և Նապոլեոնի: Աբովյանը բարձր է գնահատել Մադաթովի կատարած դերը Ռուս պարսկաստան պատերազմի տարիներին (1826 1827): ՄԱՀՄԱԴ ԽԱՆ Երևանյան խանության կառավարիչ (18 րդ դ վերջերին): ՄԱՀՄԵԴ (571 632) Կրոնական բարենորոգիչ, որին մուսուլմանական պատմաբաններն ու աստվածաբանները համարում են մահմեդական կրոնի հիմնադիր մարգարե: ՄԱՐԻԱՄ Ըստ Բիբլիական ավանդության Հիսուսի Քրիստոսի մայրը: ՄԱՎՐԻԿԻԱՆՈՍ Բյուզանդական կայսր (585 602): Ըստ ավանդության ծագումով հայ է եղել (հայ աղբյուրներում կոչվում է Մորիկ): ՄԵԿԵՆԱՍ ԳԱՅՈՍ ՑԻԼՆԻՈՍ Հռոմեական քաղաքական գործիչ, որ հայտնի է որպես գիտության և արվեստի հովանավորող ( I դար): ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏՈՑ (մոտավորապես 361 440) հայկական գրականության ու կուլտուրայի խոշորագույն գործիչ: Հայ գրերի հորինող (393) և գրականության հիմնադիր: ՄԻԶՈ Հիշվում է եզիդական մի երգում, անծանոթ: ՄԻՐԶԱ ԱՂԱ Ռադովոնի եզիդիների ցեղապետ (անցյալ դարի առաջին կես). Հայերի հետ միասին պայքարել է թուրքական հարստահարիչների և ասիմիլյատորների դեմ: Աբովյանը գրի է առել նրա և հայ քահանա Պողոսի (Քեշիշ Պոլո) մասին հյուսված ժողովրդական երգը: ՄՈԱՎԻԱ (661 680) Արաբական Օմայան դինաստիայի հիմնադիր: ՄՈՆՈՄԱԽ Այս անվան տակ Աբովյանը նկատի ունի Բյուզանդական Կոստանդին IX Մոնոմախ կայսրը (1042 1054): ՄՈՎՍԵՍ Բիբլիական անձնավորություն: ՄՈՎՍԵՍ ԽՈՐԵՆԱՑԻ Հինգերորդ դարի աշխարհահձչակ հայ պատմիչ, հայ պատմագրության հայր, Սահակի և Մեսրոպի աշակերտներից: Իր Հայոց պատմությունը հորինել է շուրջ 480 թ. մոտովորապես 65 70 տարեկան հասակում: ՄՋՈՒՍԻԿ Պարսից բժիշկ, աստղաբաշխ և մոգ, որի մոտ, ըստ Գրիգոր Մագիստրոսի, սովոել է Թոնդրակյան շարժման հիմնադիր Սմբատ Զարեհվանցին: ՅԱՈՒՊԱՈՒԵ Օտարազգի լարախաղաց, որն անցյալ դարի 30 ական թվականներին ներկայացումներ է տվել Թիֆլիսում: ՆԱԲՈՒԳՈԳՈՆՈՍՈՐ Քաղդեական թագավոր( մ.թ.ա. VI դ.): ՆՈՊԱԼԵՈՆ I ԲՈՆԱՊԱՐՏ (1769 1821) Ֆրանսիական կայսր և զարավար: ՆԱՏԱԼԻՍ (1639 1724) Ֆրանսիացի աստվածաբան, հեղինակ եկեղեցիական պատմության վերաբերյալ մեծածավալ աշխատության: ՆԵԲՐՈՎՏ Բիբլիական Բելի անվան այլաձևություններից: ՆԵՐՍԵՀ ՔԱՋԲԵՐՈՒՆԻ 451 թ. Հայոց պատերազմի մասնակից, Ավարայրի ճակատամարտում կարգվում է նիզակակից երկրորդ գնդի հրամանատր Խորեն
Խորխոռունուն: Հերոսաբար զոհվում է կռվի դաշտում: Եղիշեն նրան պատվել է Հրաշակերտն մակդիրով: ՆԵՐՍԵՍ Հայազգի զորավար Բյուզանդական Հուստինիանոս կայսեր (տե՛ս): Բյուզանդիայի պատմության մեջ հայտնի է Ներսես ներքինի անունով: ՆԵՐՍԵՍ ԱՇՏԱՐԱԿԵՑԻ (1771 1857) Ամենայն Հայոց կաթողիկոս (1843 1857): Հոգևորական խոշոր գործիչ: Ակտիվ մասնակցություն է ցույց տվել Ռուս պարսկական պատերազմին (1826 27)` նպաստելով ռուսական զորքերի առաջընթացին դեպի Հայաստան: Աբովյանը նախապես դրական վերաբերմունք է ունեցել Ներսես Աշտարակեցու նկատմամբ, սակայն կյանքի վերջին տարիներին, մոտիկից ճանաչելով նրան, բացասաբար է տրամադրվել և քննադատել է իր մահից քիչ առաջ գրած անստորագիր նամակում: ՆՈԿՈԼԱՅ I (1796 1855) Ռուսական կայսր: ՆՈՅ Բիբլիական անձնավորություն: ՆՈՅՄԱՆԿԱՐԼ ՖՐԻԴՐԻԽ (1793 1870) Արևելագետ և պատմաբան: Մխիթարյանների մոտ սովորել է հայերեն: Հայտնի է նրա ”Versuցcհ einer Geschichte der armenischen Literatur nach den Werken der Mechitaristen frei bearbeitet” (Լայպցիգ, 1836) աշխատությունը և հայագիտական այլ երկեր: Աբովյանը Նոյմանի երկերին ծանոթ է եղել դեռ Դորպատում: ՇԱՄԴԻՆ ԱՂԱ Քուրդ ցեղապետ Սուլեյման աղայի որդին (տե՛ս), որ անցյալ դարի 40 ական թվականներին ապրում էր Երևանի գավառում: ՇԱԽ ՂԱՍՈՒՄ Թուրք ասիմիլյատոր, որին Ռադովոնի մոտ պարտության մատնեցին հայերի և եզիդիների միացյալ ուժերը՝ Քեշիշ Պոլոյի և Միրզա աղայի գլխավորությամբ: ՉԱՄՉՅԱՆ ՄԻՔԱՅԵԼ (1738 1825) Վենետիկի Մխիթարյան միաբաններից. հանրահայտ են նրա եռահատոր Հայոց պատմությունը (1784 1886) և Գրաբարի քերականությունը: Խ. Աբովյանը Չամչյանի աշխատություններին ծանոթ է եղել դեռևս Ներսիսյան դպրոցից և հաճախ է վկայակոչում այն իր երկերում: ՉԻՆԳԻՍ ԽԱՆ (1162 1227) Մոնղոլական կայսրության կազմակերպիչ, զորավար և զավթիչ: ՊԱՐՐՈՏ ԳԵՈՐԳ (1767 1852) Ֆիզիկոս, Դորպատի համալսարանի առաջին ռեկտորը (1802 1826), Գիտությունների ակադեմիայի իսկական անդամ (1826 թվականից): Աբովյանը Գ. Պարրոտի հետ հանդիպել է Պետերբուրգում, մի քանի անգամ (1830թ , 1834 1935 թթ ձմեռը 1836 թ ) և հաճախ դիմել է նրա օգնությանը: Պահպանվել է Գ. Պարրոտին ուղղված Աբովյանի նամակներից մեկի սևագրությունը: ՊԱՐՐՈՏ ՀՈՎՀԱՆ ՖՐԻԴՐԻԽ (1791 1841) Բնախույզ և բյիշկ: Խ Աբովյանի ամենամտերիմ բարեկամը և դասիարակը: ՊԱՐՐՏ I ՄԵԾ (1672 1725) Ռուսական կայսր Խոշոր զորավար և պետական գործիչ: ՊԵՏՐՈՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԳԵՏԱԴԱՐՁ Ամենայն հայոց կաթողիկոս (1019 1054): ՊԵՏՐՈՍ ՍԻԿԻԼԻԱՑԻ IX դարի բյուզանդական պատմագիր, որի երկերում
արժեքավոր տեղեկություններ կան Թոնդրակեցիների մասին: ՊՈՂՈՍ ԱՌԱՔՅԱԼ Բիբլիական անձնավորություն, նրան են վերագրվում 14 թղթեր (Նոր կտակարանում): ՊՏՂՈՄԵՈՍ ԿԼԱՎԴԻՈՒՍ Ապրել է մ թ երկրորդ դարի կեսին, հին աշխրհի խոշորագույն աստղաբաշխ, մաթեմատիկոս և աշխարհագետ: Հայտնի է նրա «Մեծ տիեզերք» գիրքը, բաղկացած 13 հատորից: ՊՐԻԱՄՈՍ Հոմերոսի «Իլիականի» հերոսներից: Տրոյայի թագավոր: ՋԱՀԱՆ ՇԱՀ (? 1468) Սև խոյերի առաջնորդ, որ 1441 թ. գրավում է Երևանը: Ջահան շահը ձգտում էր գրավել ամբողջ Պարսկաստանը, բայց սպանվեց ՈՒզուն Հասանի ձեռքով: ՋԱՖԱՐ ԽԱՆ Խոյի քուրդ ցեղապետ, որ հետագայում (XIX դ առաջին կես) փախել է Ռուսաստան և շուրջ 1846թ. վախճանվել Գանձակում: Ջաֆար խանից Աբովյանը քաղել է որոշ տեղեկություններ քրդերի և քուրդ ցեղապետ Սուլեյման աղայի (տե՛ս) մասին: ՋՐՊԵՏ (ՇԱՀԱՆ ՋՐՊԵՏՅԱՆ ՀԱԿՈԲ (1760 1838) Հայագետ: Դեռ 1798 թ դասավանդել է Փարիզի արևելյան լեզուների դպրոցում: 1826 թ դեկտեմբերի 5 ին հասնելով Թիֆլիս՝ կարգվել է ուսուցիչ Ներսիսյան դպրոցում, ապա՝ թողնելով այն (1829) պահել է մասնավոր աշակերտներ: Վախճանվել է 1838 թ օգոստոսի 16: Շ Ջրպետը հեղինակ է մի շարք հայագիտական աշխատությունների, որոնց ինչպես երևում է, Աբովյանը ծանոթ է եղել դեռևս Դորպատում: ՌԱՇԻԴ ՓԱՇԱ Թուրք պետական գործիչ (XIX դարի 30 40 ական թթ.): Ճնշումներ է գործադրել քուրդ և եզիդի ցեղերի վրա: ՌԱՋԱԲ ՓԱՇԱ Երևանում իշխող թուրք փաշա (XVIII դարի առաջին քառորդ): ՍԱՀԱԿ (348 439) Հայ կուլտուրայի խոշորագույն գործիչներից: 387 թվականից Հայոց կաթողիկոս: մեծ երախտիք ունի ոսկեդարյան հայ գրականության զարգացման գործում: ՍԱՄՎԵԼ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ Տասնմեկերորդ դարի դարի կրոնական գործիչ: Կատաղի պայքար է մղել թոնդրակյան շարժման, դեմ հատկապես Պախրա լեռան մոտակա Կաշե և Աղյուսո գյուղերում: ՍԱՎԱՐՍԱՄԻՁԵ Ծնվել է Մոզդոկում, զինվորական ծառայությունն սկսել է իբրև շարքային ՝ հասնելով մինչև գնդապետի աստիճանի: Եղել է Լոռու նահանգում՝ Պարսկաստանի հետ Ռուսաստանի սամանային գծամասի և զորամասերի հրամանատար (XIX դ առաջին կես): Սավարսամիձեն՝ Զավարիա միրզա ձևով հիշվում է Աբովյանի «Վերք Հայաստանի» վեպում: ՍԱՐԳԻՍ Թոնդրակյան շարժման առաջնորդներից (10 րդ դարի վերջերը): ՍԱՐԳԻՍ Քրիստոնեական եկեղեցուսրբերից: ՍԱՐԳԻՍ ՀԱՅՐԱՊԵՏ Սարգիս առաջին Սևանցի: Ամենայն հայոց կաթողիկոս է ընտրվել 922 թ մայիսի 29 ին և նույն տարում էլ կաթողիկոսական աթոռը փոխադրել է Անի: Հրաժարվել է գահից 1019 թվականին: ՍԵՆ ՄԱՐՏԵՆ ԱՆՏՈՒԱՆ (1791 1832) Ֆրանսիացի ականավոր հայագետ:
Հայտնի է նրա ”Memoires sur l'Armenie“ երկհատորաշխատությունը ( Փարիզ 1818 1819): Աբովյանը ծանոթ է եղել Սեն Մարտենի հայագիտական աշխատությունների և վկայակոչել նրան իր տարբեր հոդվածներում: ՍԻՄԵՈՆ ԾԵՐՈՒՆԻ Բիբլիական անձնավորություն: ՍՄԲԱՏ ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ (828 855) Հայաստանի սպարապետ, որի օրերում երևան եկան Թոնդրակեցիները: ՍՄԲԱՏ ԶԱՐԵՀՎԱՆՑԻ Թոնդրակյան շարժման գաղափարական առաջնորդն ու սկզբնավորողը: Ապրել է 9 րդ դարի կեսերին: ՍՈԼՈՄՈՆ Ազգությամբ հրեա. Անցյալ դարի 30 40 ական թվականներին Թիֆլիսում պահել է հյուրանոց: ՍՈՂՈՄՈՆ Բիբլիական հանրահայտ Սողոմոն իմաստունը: ՍՈՒԼԵՅՄԱՆ ԱՂԱ Քուրդ ցեղապետ (Սիբկի ցեղից), ապրել է XIX դ. Առաջին կեսին: Աբովյանը գրի է առել նրա մասին պատմվող ժողովրդական զրույցները: ՎԱՀԱՆ ՄԱՄԻԿՈՆՅԱՆ Հայ ականավոր զորավար և պետական գործիչ, 481 թ. գլխավորել է հայերի ապստամբությունն ընդդեմ պարսից պետության, ապա՝ ընտրվել հայոց զորքի սպարապետ: 505 թ Դարձավ Հայաստանի մարզպան: Վախճանվել է 510 թվականին: ՎԱՂԱՐՇԱԿ Ըստ Խորենացու Հայոց պատմության՝ հայ Արշակունիների դինաստիայի հիմնադիր, Պարթևների Արշակ թագավորի եղբայրը: Վաղարշակը գահ է բարձրացել մ.թ.ա. 132 թ. և իշխել 22 տարի: ՎԱՍԻԼ I ԱՐՇԱԿՈՒՆԻ Հայազգի կայսր բյուզանդական գահի վրա (867 886), Բյուզանդիայի պատմության մեջ՝ Հայկական դինաստիայի հիմնադիր: ՎԱՐԴԱՆ ՄԱՄԻԿՈՆՅԱՆ Հայ ականավոր զորավար և պետական գործիչ, կրթված և շրջահայաց անձնավորություն: 432 թ. նշանակվել է հայոց սպարապետ: Գլխավորել է հայ ժողովրդի ապստամբությունը Պարսկաստանի դեմ (450 51), ղեկավարել է Ավարայրի հռչակավոր ճակատամարտը, ուր և հերոսաբար զոհվել է 451 թ. մայիսի 26 ին: Վարդան Մամիկոնյանը Աբովյանի սիրած պատմական գործիչներից է: ՎԵՐԹԵՐ Գերմանական հանճարեղ բանաստեղծ Վոլֆգանգ Գյոթեի «Երիտասարդ Վերթերի երազանքները» երկի գլխավոր հերոս: ՎՈՐՈՆՑՈՎ ՄԻԽԱՅԻԼ ՍԵՄՅՈՆՈՎԻՉ (1782 1856) Գեներալ ֆելդմարշալ, 1844 թվականից Կովկասի փոխարքա: ՎՌԱՄՇԱՊՈՒՀ (391 414) Արշակունի հայ թագավոր, որի ժամանակ հորինվեցին հայոց գրերը և զարգացավ հայ գրականությունը: ՎՐՎԵՌ Թոնդրակյան շարժմանը հարած Մանանաղի իշխաններից (XI դ. ), որ եղբայրն էր նույն շարժման մասնակից Ախնի և Կամարա հայուհիների: Լաստիվերտցին Վրվեռի մասին ասում է, որ մահվան անկողնում անգամ «նա ո՛չ եկն ի զղջումն և ո՛չ յիշեաց զառաջին բարեպաշտութիւնն»: ՍԱՃԱՏ ԳՆԹՈՒԲԻ 451 թ. Հայոց պատերազմի մասնակից, Ավարայրի ճակատամարտում կարգվել է նիզակակից երրորդ գնդի հրամանատար Թաթուլ
Վանանդեցուն: Հերոսաբար զոհվել է կռվի դաշտում: Եղիշեն նրան պատվել է Զարմանալին մակդիրով: ՏԻԳՐԱՆ Բ Հայաստանի թագավոր (95 55 թ մ թ ա ), խոշոր զորավար և պետական գործիչ: Տիգրան երկրորդը ընդարձակել է Հայաստանի սահմանները, հետևողական պայքար մղել Հռոմի զավթողական քաղաքականության դեմ, և Հայաստանը դուրս բերել ժամանակի հզոր պետությունների շարքը: Ավանդական հայ պատմագրությունը նրան պատվել է Մեծ տիտղոսով: ՍԻԳՐԱՆ ԵՐՎԱՆԴՅԱՆ ԿԱՄ ՀԱՅԿԱԶԱՆՑ Կուրոսի և Աժդահակի ժամանակակից (ըստ Խորենացու Հայոց պատմության): Ինչպես նկատել է Հ. Մանանդյանը, Տիգրան Մանանդյանի մասին պատմահոր հաղորդածը արձագանքն է մ թ ա VI դարի իրադարձությունների: ՏՈՄԱՌԱ Ըստ ավանդության մասագեթների թագուհի, որ սպանել է Պարսից Կյուրոս թագավորին (մ թ ա. VI դ.): ՏՐԴԱՏ Գ. Հայ արշակունի թագավոր, պետական խոշոր գործիչ: Նրա գահակալության տարիներին (287 330) վերականգնվեցին Հայաստանի պատմական սահմանները և 301 թ քրիստոնեությունը Հայաստանում հայտարարվեց պետական կրոն: ՔԵՇԻՇ ՊՈԼՈ Մականունը հայազգի քահանա Պողոսի որ անցյալ դարի 20 ական թվականներին գլխավորելով հայերի և եզդիների միացյալ ուժերը, հերոսական պայքար է մղել թուրք և քուրդ ասիմիլիատորների դեմ: ՕՄԱՐ Արաբականերկրորդ խալիֆ (634 644), որ ղեկավարել է Պարսկական և Բյուզանդական հողերի զավթումը: Սպանվել է ստրկի ձեռքով: Ըստ ավանդության սրա հրամանով է ոչնչացվել Ալեքսանդրիայի հռչակավոր գրադարանը: ՕՍՏԵՐՄԱՆ ՏՈԼՍՏՈՅ Ա. Ի. (1770 1857) Ռուս գեներալ, հայտնի է դարձել 1812 թ հայրենական պատերազմում, հատկապես Կուլմայի ճակատամարտում: ՖԱՀՐԱՏ ՓԱՇԱ Երևանում իշխող թուրք փաշա (ըստ Հ. Շախաթունյանի՝ XVI դարի վերջին քառորդում): ՖՐԱՆԿԵ ՀԵՐՄԱՆ ԱՎԳՈՒՍՏ (1663 1727) Գերմանացի հայտնի մանկավարժ: Ժողովրդական դպրոցների համար ուսուցիչներ պատրաստելու նպատակով 1695 թ. Հալլե քաղաքում հիմնել է մանկավարժական ինստիտուտ, միջնակարգ և քաղաքային միջնակարգ դպրոցներ, իսկ որբ երեխաների համար՝ առանձին հաստատություն, ուր նրանք ստանում էին ձրի ուսում և ապաստարան: Դպրոցին կից Ֆրանկեն կազմակերպել էր բնապատմական կաբինետ, արհեստանոցներ, լայնորեն կիրառելով ուսուցման զննականության սկզբունքները: Առաջինը նա է դպրոցական պրակտիկայում մտցրել աշխատանքի դասավանդումը, ուսումնական ծրագրում մեծ տեղ տալով բնական գիտություններին, էքսկուրսիաներին և այլն: Իր հաստատությունները պահելու համար նա ընդունել է կամավոր զոհողություններ: Խաչատուր Աբովյանը Դորպատում՝ կազմելով Հայստանում ուսումնական կրթական հաստատություններ հիմնելու, հայ ժողովրդին լուսավորելու իր ծրագրերը, շատ է վոգևորվել Ֆրանկեի օրինակով:
ՖՐԻԴՐԻԽ II ՄԵԾ (1712 1786) Պրուսական թագավոր: Խոշոր զորավար և քաղաքական գործիչ: Նրա թագավորության տարիներին Պրուսիան դարձավ Եվրոպայի խոշոր տերություններից մեկը:
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.