Խաչատուր Աբովյա. Երկերի լիակատար ժողովածու. հատոր 2

АКАДЕМИЯ НАУК АРМЯНСКОЙ ССР ИНСТИТУТ ЛИТЕРАТУРЫ ИМ. М. АБЕГЯНА

Х. АБОВЯН ПОЛНОЕ СОБРАНИЕ СОЧИНЕНИЙ В ВОСЬМИ ТОМАХ ТОМ ВТОРОЙ

1

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՍՍՌ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱԿԱԴԵՄԻԱ Մ. ԱԲԵՂՅԱՆԻ ԱՆՎԱՆ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ

Խ. ԱԲՈՎՅԱՆ

ԵՐԿԵՐԻ ԼԻԱԿԱՏԱՐ ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ ՈՒԹ ՀԱՏՈՐՈՎ ԵՐԿՐՈՐԴ ՀԱՏՈՐ

ՀՍՍՌ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱԿԱԴԵՄԻԱՅԻ ՀՐԱՏԱՐԱԿՉՈՒԹՅՈՒՆ ԵՐԵՎԱՆ 1948

2

Տպագրվում է Հայկական ՍՍՌ Գիտությունների Ակադեմիայի Նախագահության կարգադրությամբ։ Պրեզիդենտ Վ. Հ. ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆ

ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ ԿՈԼԵԳԻԱ ԱՎ. ԻՍԱՀԱԿՅԱՆ (գլխ. խմբագիր). Ե. ՇԱՀԱԶԻԶ, ՍԻՄԱԿ ՍԱՀԱԿՅԱՆ, ՍՏ. ԶՈՐՅԱՆ, Մ. ՄԿՐՅԱՆ Երկրորդ հատորի խմբագիր՝ ԱՍ. ԱՍԱՏՐՅԱՆ Տեքստը, ծանոթագրությունները և անձնանունների բառարանը պատրաստեցին ԱՍ. ԱՍԱՏՐՅԱՆ և ԱԼԻՍ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ

3

ԻՆՍՏԻՏՈԻՏԻ ԿՈՂՄԻՑ Խաչատուր

Աբովյանի

«Երկերի

լիակատար

ժողովածվի»

8-

հատորյակի այս՝ Բ. հատորն ընդգրկում է հեղինակի հետևյալ երկերը՝ ինքնուրույն և թարգմանական.

1. «Աղասու խաղը» պոեմը, որն առաջին անգամն է ամբողջությամբ տպագրվում։ 2. «Պարապ վախտի խաղալիք» ժողովածուն, միայն առակները՝ մի քանի այլ առակների հետ միասին, որ հեղինակը մտցրած չի եղել իր առակների այդ գրքում։ 3. «Ագնես։ Թղթով պատմություն» նամականի պատմվածքը։ 4. «Ազնվամտություն և շնորհակալություն» պատմվածքը։ 5. «Ադելայիդա ֆօն Վոզֆինգենեան կամ արձանագիր բարբարոսութեան երեքտասաներորդ

դարու։

Եղերերգութիւն

ի

չորս

արկածս»

դրամատիկական երկը, որի միայն առաջին գործողության սկիզբն է տպագրվել Ա-ի «Երկերի լիակատար ժողովածվի» Դ. հատորում համաձայն հեղինակի արխիվում պահպանված նույն մասի ինքնագրի։ Աբովյանի

«Երկերի

լիակատար

ժողովածվի»

8-հատտրյակի

հրատարակության պլանը նախագծելիս որոշված էր, որ Ա. և Բ. հատորներն ընդգրկելու են հեղինակի չափածո երկերը, ըստ որում Բ. հատորը՝ միայն «Աղասու խաղը» պոեմը և «Պարապ վախտի խաղալիք, պարապ մարդու տանու միտք» ժողովածուն, իսկ Գ. և Դ. հատորները պետք է ընդգրկեին հեղինակի արձակ երկերը, ըստ որում Գ. հատորը՝ «Վերք Հայաստանի» պատմավեպն իր «Զանգի» հավելվածով ու նույն վեպի առաջին, սևագիր վարիանտով, Դ. հատորը՝ մյուս արձակ երկերը։ Այս վերջինս

(Գ.

հատորը)

տպագրության

համար

պատրաստելուց

ու

հրատարակելուց հետո, սակայն, պարզվեց, որ բացի այդ հատորում տրված նյութերից, կան նաև վերևում հիշատակված երկու պատմվածքն ու «Ադելայիդա» դրամատիկական երկը։ «Ադելայիդա»–յի ներկա հատորում տպագրված տեքստը վերցված է «Կովկաս» լրագրից (1846 թ. № 49 և 1847 թ. № 1): Ա.-ին վերաբերող գրականության մեջ «Ադելայիդա»–յի տպագրված լինելու մասին ոչ մի հիշատակություն չի եղել։ «Ագնես», «Ազնվամտություն և շնորհակալություն» արձակ երկերի ինքնագրերը չեն պահպանվել և մինչև ներկա հրատարակությունը նրանք տպագրվել են միայն մեկ անգամ 1864 թ. սկզբին՝ Պ. Սիմոնյանի «Մեղու Հայաստանի» շաբաթաթերթում և այնուհետև ոչ ոքի կողմից չեն նկատվել։ Ինչպես

հանգամանորեն

ասված

է

ծանոթագրություններում,

«Ադելայիդա» դրամատիկական երկի Դ. հատորում տպագրված հատվածի և այս հատորում տրվող համապատասխան մասի միջև կան զգալի տարբերություններ։ Դրա հետ միասին նկատի ունենալով և այն, որ նրա 4

հիմնական մասը չի տպագրվել, իսկ նախորդ մասը հեղինակի կամ թարգմանչի ստորագրությունը չի կրում, ուրեմն և հաստատապես հայտնի չէ, թե «Կովկաս»-ում տպագրվածը Աբովյանի՞ն է պատկանում, թե մի այլ հեղինակի, նպատակահարմար գտանք այդ երկը տալ «Հավելված» բաժնսւմ, իբրև Աբովյանին վերագրվող աշխատություն։ «Աղասու

խաղը»

պոեմի

տեքստը

և

ծանոթագրությունները

տպագրության համար պատրաստել է ֆիլոլոգիական գիտությունների թեկնածու Ալիս Մանուկյանը։ Մյուս երկերի («Պարապ վախտի խաղալիք» ժողովածուն,

«Այլ

առակները»,

«Ագնես»,

«Ազնվամտություն

և

շնորհակալություն» պատմվածքները և «Ադելայիդա»–ն) տեքստն ու ծանոթագրությունները պատրաստել է ֆիլոլոգիական գիտությունների թեկնածու Աս. Ասատրյանը։ Հայկական ՍՍՌ ԳԱ Մ. Աբեղյանի անվան Գրականության Ինստիտուտ

Բ. ՀԱՏՈՐՈՒՄ ԿԻՐԱՌՎԱԾ ՏԵՔՍՏԱԲԱՆԱԿԱՆ ՍԿԶԲՈՒՆՔՆԵՐՆ ՈՒ ՆՇԱՆՆԵՐԸ Ա.–ի երկերի տեքստը հրատարակության համար պատրաստելիս կիրառվել են հետևյալ տեքստաբանական սկզբունքներն ու նշանները.

1. Պահպանվում են Ա.-ի լեզվի ուղղագրական առանձնահատկություններն ու կետադրությունը: 2. Գրաբար տեքստերը տրվում են հին ուղղագրությամբ: 3. Բնագրերում, իսկ բնագիր չունեցող երկերի համար՝ առաջին տպագրության մեջ եղած ուղղագրական–լեզվական սխալներն ուղղված են տեքստում, իսկ տողատակ տրվում է ուղղված բառը բնագրում եղած ձևով։ 4. Բնագրում հեղինակի արած տողամիջի կամ լուսանցքային հավելումները տպագրվում են շեղատառով, իսկ ընդգծած բառերը՝ ցրիվ: 5.

Պահպանվում

է

հատուկ

անունների

հնաձև

և

օտարաձև

տառադարձությունը, ինչպես և մի շարք գոյականների (օրինակ՝ Հայ, Հռոմեացի, Հրեա, Պարսիկ և այլն) սկզբի մեծատառը, ինչպես որ կա բնագրում։ 6. Տվյալ բառաձևից՝ միայն բառարմատը պահպանելով և կամ այլ ձևով կազմված նոր բառի դեպքում տողատակ տրվում է նախկին բառաձևը՝ հավասարության նշանով ( = ) և ապա նորակազմ բառը. այսպես, օրինակ՝ Բերկրալի=բերկրախորժ, երգեցի=երգեի և այլն: 7. Բնագրում հեղինակի ջնջած բառերը կամ առանձին նախադասությունները տրվում են տողատակ ուղղանկյուն [ ] փակագծերում։ Բացառիկ դեպքերում ջնջված բառը նույն փակագծերով վերականգնվում է տեղում, 5

եթե տվյալ ջնջված բառը հեղինակը չի փոխարինել համապատասխան նոր բառով։ 8. Նույն երկի մեկից ավելի հեղինակային ձեռագրերի առկայության դեպքում նրանց միջև եղած տեքստային տարբերությունները տրվում են տվյալ երկին վերաբերող ծանոթագրություններում։ 9. Սուր < > փակագծերի մեջ են առնվում՝ ա) Հեղինակի թերի թողած կամ կրճատ գրած բառերի լրացրած մասերը։ բ)

Խմբագրության

կատարած

այլ

լրացումները:

գ) Բնագրի անընթեռնելի բառերի մասին նշումները։ 10. Հեղինակի ( ) փակագծերը պահպանվում են իրենց տեղում: 11. Չափածո երկերի բաժնում («Աղասու խաղը», «Պարապ վախտի խաղալիք» և այլն) ձախ լուսանցքի առաջին շարքի թվերը ցույց են տալիս Ա-ի ինքնագրերի

էջերը,

համաձայն

Գրական

Թանգարանի

արխիվում

կատարված համարակալման, երկրորդ շարքինը՝ չափածո երկի տողերի քանակը՝ հաշված տասնյակներով, իսկ աջ լուսանցքի թվերը ցույց են տալիս բնագրի քառաթերթ համարակալումը, որ կատարել է հեղինակը գրելիս։ 12. Տողատակի նշումները համարակալվում են արաբական թվանշաններով, իսկ հատորի վերջում տրվող ծանոթագրությունները՝ նույն թվանշանով և կից փակագծով։

6

ԱՂԱՍՈՒ ԽԱՂԸ ՔԵՇԻՇ ՕՂԼՈՒ ԳՈՒՆՈՎ

7

ԱՂԱՍՈԻ ԽԱՂԸ։ ՔԵՇԻՇ ՕՂԼՈՒ ԳՈՒՆՈՎ։ Սար ու ձոր ընկած՝ մեկ չոր թփի տակի Գետին նայելով՝ մնացել եմ նստած։ Ձեռըս ծոցումս, գլուխս մեկ լեռ քարի Տված լալիս եմ, օրըս խավարած։ Ամպերն առաջիս, սարերն եդևիս՝ Քեզ մտիկ տալով՝ ա՛յ իմ քաղցր Մասիս: Աղի արտասնքով, էրված, խորովված, Երեսիդ նայիմ, մնամ քարացած։ Ծնո΄ղ՝ ազգական հեռու ինձանից, 10 Լուսնին նայելով, ձեր սերն հիշելով։ Երաբ ե՞րբ կըլի, որ ես ձեզանից Իմ կարոտս առնիմ, ձեզ ջան ասելով: Երաբ ձեր ճտովն մեկ օր էլ կընկնի՞մ. Երաբ ձեր երեսն մեկ էլ կտեսնի՞մ. Երաբ ծունկ ծնկի նստած ձեզ կասե՞մ, Այ իմ խեղճ ծնողք՝ ձեր ջանին մեռնիմ։ Աչքս ծով դարձավ` ճամփին նայելով։ Մեկ ղուշ որ գլխիս վրա պտուտ ա գալիս, Թե ե՞րբ մեկ խաբար կհասնի ինձ բարով, 20 Հոգոց հանելով՝ ասում եմ, լալիս։ Երաբ գետնի վրա դեռ սուք եք անում, Ձեր կորած որդուն հասրաթ ըլելով, Թե հողի տակը մտած՝ դինջանում, Ինձ թողիք, տանջվիմ, ա՛խ, ո՛խ քաշելով։ Երա΄բ ձեր ամակն ինձ հալալ արիք, 8

Երաբ սուրբ բերնով ձեր՝ ինձ օրհնեցիք, Ծերունի իմ հա΄յր, տարաբա΄խտ իմ մայր, էլ իմ հավարիս ե՞րբ կհասնի աշխար։ Էն սուրբ, անարատ կաթնին ես ղուրբան.

30 Ձեր լիս ձեռներին, ձեր անուշ լեզվին, Մեկ բուռն հողի էլ ե՞րբ կըլիմ արժան. Որ գամ ձեր հողումն, քնիմ ձեր միջին։ էն ի՞նչ օր էր, որ ձեր քաղցր ծոցին Գլուխս ձեր դոշին, աչքս խուփ կամ բաց, Ձեր սուրբ ձեռի վրա, երեսս բարձին Կամ խաղում էի, կամ մնում քնած։ Էն ի՞նչ օր էր, որ մեկ ծառի տակի Ճոճումն ձեռներս ձեր ճտովս քցած՝ Ձեր սուրբ երեսին ես համբույր տայի, 40 Նանիկ ասելով, մնայի քնած։ Ո՞ւր էն շվաքը, էն կանաչ ջրի ափը. էն խոտն ու ծաղիկն, էն դաշտն ու տափը Ուր ձեր առաջին ուրախ խաղայի, Ու ձեր բարի սիրտն խաղով բանայի։ Լալիս դուք լայիք ինձ հետ՝ ցավելով։ Ծիծաղս տեսնելով, կամ ձենս լսելով, Կանչեիք. «Արի´ մոտս՝ Ա´ղասի ջան, Երեսիդ մեռնիմ, քո ջանին ղուրբան։ «Լա´ց մի ըլիր, ջանըս քեզ մատաղ կտամ.

50 Քեզ Ա´ղասի ջան՝ քո ցավը տանիմ, Սրբիր աչքերդ՝ գլխովդ ման գամ, Նանը (մայր) կխռովի՝ անումիդ մեռնիմ»։ «Նանին կտանին, կմնաս աննան, էլ ո՞վ կաթ կտա, էլ ով կպահի. Նանին չե՞ս սիրում, նանն ըմբրիդ ղուրբան. Թե դինջ չե´ս կենալ, նանն էլ լաց կըլի»։ 9

«Ափուն բազարը գնաց, քո չարը տանիմ, Դադահ կբերի, որ խելոք կենաս, Ափուն որ տուն գա, ես տանը չըլիմ, 60 Փախած քեզանից, ի՞նչ ջուղաբ կտաս»։ «Քարին ձեռք մի´ տալ, քարումն արին կա Փետը դեն քցի, փետը վավա ա, Իմ գառն Աղասին *պետք է ամենին Վարդի պես ծաղկի, վարդի պես հոտ տա, Սղբրի հետ խաղա, մեր սիրտն հովացնի, Ղշի հետ խոսա, խնդա, ծիծաղի»։ Ա՜խ էս խոսքերը ինձ կրակ են դառել, Լերդս ու թոքս հիմիկ էրում, խորովում։ Ի՞նչ կըլեր որ ես էն վախտն էի մեռել, 70 Ձեր շվաքի տակին քնեի հողում։ Մեկ բուռը հողն էլ ինձ ղհաթ ա էլել. Քարափից թե ցած, կամ ջուրը ընկնիմ, Ձեր սուրբ երեսը դեռ որ չեմ տեսել, Ձեր սուրբ օրհնությունն դեռ որ չեմ առել, Ձեր քաղցր ձենը դեռ որ չեմ լսել. Ձեր անուշ լեզուն ես դեռ չիմացած, Ձեր ձեռն ու ծիծը դեռ բերանս չդրած, Ձեր հոտին, համին դեռ էսքան կարոտ, 8

Ձեր ազիզ երեսն ինձանից փակված, 80 Ո´չ ձեր շունչը շնչիս, ո´չ աչքը աչքիս, Ո´չ բերան բերնի, ո´չ պռոշ պռոշի Գլուխս ձեր դոշին դեռ չկպցրած, Դեռ լեզուն լեզվին բարով չտված. Լաց ըլիս, քո ձենն մեկ մարդ չլսի, †

Սուք անես՝ քեզ ա՜խ մեկ ասող չըլի,

«Ի՞նչ ա քո դարդը՝ անուշ որդի ջան, Սիրտդ ուրախ պահի´ր՝ քո սրտին ղուրբան: Գլխիդ կանգնած եմ, քեզ չոռ ո՞վ կասի, Ջանս ուզես, կտամ քեզ, դու թաք ըլի, 90 Մեր աչքի ծաղիկ, մեր թագ ու պարծանք, Մեր արև, մեր լիս, մեր հոգի, մեր կյանք.

* †

[Վարդի պես] [Մեկ]

10

Գդակըդ կոտրած՝ քյահլան ձիու վրա, Արծվի պես թռչիս՝ իմ Ասլա՛ն բալա. Մեր դուշմանի աչքն փորես ու հանես, Նամարդի մուհդաջ չանես, պարզերես Երկնքի ղուշը բերնով վեր բերես, Առյուծի բերանն պատռես ու ճոթռես»։ Օձն իր բնումը քո ձենդ առնելիս՝ Յաղուն իր բերնումն չորանա, սառչի.

100

Ղուշն երկնքումը քո շվաքն տեսնելիս, Թև առնի, թռչի, ջանը դող ընկնի։ Մարալն սարումը հոտդ իմանալիս, Հալածակ ըլի, իր մեջեն մտնի։ Բլբյուլն բաղումը բոյըդ տեսնելիս, Հայիլ մնա վըրեդ, քո գովքը անի։ Ծաղիկն քո ոտի շորշոփն առնելիս, Երեսն ոտիդ տակն մեկնի, աղաչի։ «Արի՛ Աղասի՝ քո ոտդ համբուրեմ, Քո անուշ հոտին ես միշտ մեռած եմ։

110 Անիրավ՝ սիրույդ կարոտ մնացինք, էրված, խորոված մենք շատ օր լացինք։ Հոգոց հանելով, շլինքներս ծռած, Աչկներս կարոտով քո վրեն կթած. Ծեքը բացվելիս մենք լուսաթաթախ, Արևն մտնելիս՝ մենք շաղաթաթախ. Քո անուշ հոտին կարոտ մնացինք. Քո ազիզ հոգուն մենք հոտ չտվինք: Որ անուշ քնի անուշ Աղասին, Անուշ վեր կենա վարդի սիրելին.

120 Ձեռն սիրուն Նազլվի ճտովը քցած, Ա՜խ՝ Նազլու, Նազլու, աննման Նազլու, Դու´ մեզ պահպանիր՝ գովելի Նազլու, Մենք չե՛նք թառամիլ՝ նազելի՛ Նազլու»։ Նազլո՛ւ իմ, Նազլու, աննման Նազլու, Սիրտս խորովի, անունդ հիշելով. Նազլո՛ւ իմ Նազլու, հրաշալի՛ Նազլու, Աղասին քեզ տա իր ետին բարով։ Սարերի դոշին, ձորերի միջին, Վա՜յ գլխին տալով քո խեղճ Աղասին։ 130 Երեսիցդ զրկված, քո սերովն մաշված, 11

Տատրակի նման փշի վրա նստած։ Լիզեմ հող, գետին, այրիմ, մղկտամ, Կամիմ օր առաջ ա՜խ՝ որ հոգիս տամ։ Երբ մահն մոտանա իր սառը թևերով, Հոգիս պահանջն, որ տանի շուտով։ Էս դառն աշխարքիցս ա՜խ՝ ինձ ազատի, Ոսկերքս անասնոց կերակուր անի։ Կամ երբ գետի ափն նստած, շվարած, Աչքերս նվաղին՝ թմբրած՝ սասանած։ 140 Գլորիմ կատաղի գետի փրփրի մոտն, Ա՜խ, ո՜խ քաշելով՝ պարզեմ ես իմ ոտն։ Կամիմ գերեզմանս, որ էս ջուրն ըլի։ Էս սառը պատանն ինձ հողը տանի։ Իմ սև օրերըս էլ երկար չքաշեն, Ձկունք ու թռչունք իմ լաշըս ուտեն։ Գետն իմ արտասունքս տանում ա թողում Ինձ կրակի միջում էրում, խորովում։ Կամ մեկ քարափի բաշից նայելով, Աչքս մեր տան ծուխն հանկարծ տեսնելով, 150 Քո անուշ երեսն ինձ փակ մնալով, 1 Նազլու´, իմ Նազլու, անո՛ւշ իմ Նազլու, Թեքիմ, ու հանդարդ գա ինձ քուն մահու։ Գլուխ իմ տատանի, լինիմ ուշագնա, Ձորն իմ առաջիս իր բերանը բանա։ Երևի աչքիս՝ թե անդունդը խոր Մոտ է ինձ ղրկել, տանիլ իր լեն ձոր։ Գլխիվեր օդիցն շշմած, կախ ընկած Պետք է հազար կտոր լինիմ ես անդարձ։ Մերին, ապառաժն աչքները խփելով, 160 Սասանին գողան, ինձ կախ տեսնելով։ Երեսները կալած, խղճիս վրա սառած, Եդ են դարձընում ահ ու դող ընկած. «Աղասի ճխում, Աղասի կանչում, Անգութ Աղասի, էդ ի՞նչ ես անում։ Մեկ ազգ, սաղ աշխար քեզ համար սքան, Ծեծեն ոտն ու գլուխն քո խաթեր՝ ջի՛վան. Ի՞նչպես չես ըմբրիդ, ազիզ արևիդ 1

ա՜խ ո´չ տեսնելով

12

Խնայում, ա՛նիրավի քո ջիվան ջանիդ, Կամ մոր արտասվաց, 1 կամ հոր ծերության, 170 Սիրուն Նազլվիդ ջանին աննման»։ Նազլո՛ւ իմ, Նազլո՛ւ, Նազլու սիրեկան. Սիրովդ տոչորվիմ, բայց հոգիս բիրդան Դուս չի´ գալիս, որ շուտով պրծնիմ, Մոխիր ես դառնամ, ցավիցս ազատվիմ։ Անբան քարերն էլ, անասուն, հայվան, 2 Սև օրիս վայ տան, դու ո՛չ Նազլո՛ւ ջան։ Քո ձենդ ինձ համար փակված, պապանձված Լեզուդ, սիրուն աչքդ աչքիցս հեռացած։ Չեմ լսում, տեսնում, ես չեմ իմանում, 180

Քնում եմ, զարթնում, միայն երազում՝ Սիրուն երեսիցդ հասրաթըս առած, էլ եդ զարթնում եմ։ Ա՜խ ո՛վ իմ Աստված՝ Դու չկաս մոտիս։ Քարերն ձեռս առած՝ Խփում չոր գլխիս, ծեծում, ինձ սպանում։ Թագում եմ դոշիս, էլ եդ նվաղում։ Սևանում ա աչքս, երկինքն խավարում. Կայծակ, ամպ, կարկուտ թնդալով թափում։ Իմ չար գործքի վրա գժված, կատաղած։ Բայց ինձ երկինք ի՞նչ, աշխար, արարած.

190

Բոլոր քանդվեցավ, բոլոր վերջացավ։ Երկնքից որոտմանն անկաջ չանելով, Բանում եմ գըլուխս՝ անշարժ կանգնելով. Աչքերս կայծակի, էս կարկտի տակի, Գոչում, հառաչում։ Մեկ կտոր կրակի Կարոտ եմ մնում, որ սրտիս դիպչի, էրի, խորովի ինձ հանկարծամահ։ Ոսկերքս ու մարմինս դառնան փոշի։ Ա՜խ Քամին բալքի թե խղճիս խեղճ գալով Իմ մեկ 3 պտղունց թոզն երեսիդ տալով,

200

Խառներ քո աչքի սուրբ արտասվաց հետ, Հող դառած վախտս քեզ մուրազս պատմեր եդ։ Պատմեր՝ թե ինչպես անճար Աղասիդ Քո սիրովն մեռած, կարոտ երեսիդ,

1

Բնագրում՝ արտասված Սկզբում՝ հայվան, անասուն 3 Սկզբում՝ Մեկ իմ 2

13

Նազլո՛ւ իմ, Նազլու, հոգուս հրեշտակ՝ Փշերի միջումն, ախ քարերի տակն, Լերդը չորացավ՝ ա՜խ, վա՜յ քաշելով. Երեսն ավազի, քարի վրա դնելով՝ Հոգին ավանդեց, երկինքը գնաց»։ Ա՜խ՝ լռվի լեզուս էս ի՛նչ ասացի։ 210 Մարդասպան չարին դըժոխքըն է միշտ-բաց։ Ա՜խ՝ ո՞ւր էն դժոխքն՝ որ ընկնիմ էրվիմ. Նա էլ ա փակել սիրտն, որ ես տանջվիմ։ Ա՜խ անդունդն էլ ինձ ուզենա, տանի. Ո՞ւր գնամ, ա՜խ ո՞ւր, վա՛յ իմ սև օրիս։ Մեկ պուտ ջրի կարոտ, մեկ անուշ ձեռի 1, Որ հով տա մեկ քաղցր լեզվով ինձ ասի։ «Ի՞նչ տեղդ ա ցավում, ջան իմ Աղասի, Հոգիս քեզ կտամ, դու մի՛ դարդ անի»։ Մեկ սառը ջուր տա, ձեռն գլխիս դնի, 220 Քրտինքս սրբի, երեսն երեսիս, Գլուխը գլխիս հետ կամ բարձի դնի. Կուշտս կտրած, նստած իմ աչքիս նայի։ Էն աչքի ջրին, էն սիպտակ ձեռին, էն ազիզ ջանին, էն քաղցր լեզվին, էն արդար սրտին, շարմաղ պատկերին, Սուրահի բոյին, չաղ չաղ աչքերին, Որ քունը կտրած ու ոտը կապած, Բարձիս գլխավերևն իր գլուխը դրած՝ Աչքը կպցնի, էլ եդ վեր կենա 230 Ինձ օրոն անի, անկաջումս ձեն տա։ «Ա՜խ՝ Աղասի ջան ընչի՞ չես քնում. Ընչի՞ չի Աստված իմ հոգիս առնում։ Դեռ չի՛ լուսացել՝ քո ցավը տանիմ, Ինձ տու´ր քո մահդ՝ անումիդ մեռնիմ։ Լացդ տեսնելով, ա´խըդ լսելով Ես ջուրը կրնկնիմ, գլուխս կառնիմ, կկորչիմ։ Հող կտամ գլխիս, սիրտս ճոթռելով. Ժամ կերթամ, երեսս քարերին կըքսեմ, Սրբերի ոտը ջուր կանեմ, կխմեմ։ 240 Խունկ ու մոմ լալով ժամում կվառեմ.

1

լեզվի

14

Մազերս կկտրեմ, կուռս կծախեմ. Պաշտումեց կտամ, ժամոց կբաշխեմ։ Սեղանի տակին երեսս դրած, Կչոքեմ, կըպաչեմ՝ մազերս փռած, Գացող, եկողի ոտը կհամբուրեմ, Դոշս բաց կանեմ, սիրտս կճոթռեմ, Գլխիս, արևիս հող ու վայ կտամ, Երեսս տեսնողի ոտի տակ կտամ, Որ արդար բերնովն սուրբ պատարագի 250 Առաջին քեզ օր ու արև խնդրի։ Քո անունդ հիշի, անումիդ ղուրբան, Քո կյանքդ երկարի, քո՝ Աղասի ջան»։ «Նազլո´ւ իմ, Նազլու կանչելով մեռա. Օրըս խավարել, սիրտս մաշվել ա։ Հրեշտակիդ եմ մնում, որ գա ինձ տանի. Թո´ղ գա շունչս առնի, թո՛ղ ինձ սպանի։ էն ի՞նչ օր էր, որ ձեռ ձեռի տված. Մտնում էինք բաղն, հիանում կանգնած. Վարդ, մանիշակ ա՜խ՝ քաղում ու տալիս 260 Իրար, ձեն ձենի տալիս ու լալիս։ 1 Գլուխդ դոշիս դնում էի, նայում Երկնքին. ու աչքս սրբում, քեզ ասում։ Արի՛, իմ Նազլու, գեղեցի´կ Նազլու, Երկնքի տակին, գետնի երեսին, Երեսդ լուսափայլ վարդ բացված՝ Նազլու։ Արի՛, սիրտ սրտի, հոգի հոգու հետ Կապենք, ուխտ անենք, էս բարի լսի Աչքի առաջին՝ Աստուծո անունով Մենք օրթում ուտենք, Աստված էլ լսի։ 270 Որ է´ս սերն, է´ս սիրտն մեր մեջը մնա, Թո´ղ էն քաղցր երկինքն մեր ուխտն իմանա։ Որ թե ես մեռնիմ, դու իմ աչքն խփես, Դու իմ վրա կանգնիս, մեկ բուռն հող ածես, Զեռդ երեսիս դնես, ձեռներիդ մեռնիմ, Քո քաղցր ձենովդ անկաջումս ասես։ «Գնաս դու բարով՝ բարի՛ Աղասի. Ծաղիկ քո ճամփին՝ իմ ջան Աղասի։ 1

ասում

15

Որքան շունչ ունիմ, քո վըրեդ կգամ Խունկ ու մում վրեդ կվառեմ, ծուխ կտամ։ 280 Գերեզմանդ կօրհնեմ՝ մեռնի´մ երեսիդ Քեզ չե´մ մոռանալ՝ ղուրբան արևիդ։ Դու չի´ դարդ անես, թե քո որբ որդիքդ Քո քըցած ծառերն, կամ տնկած ծաղիկդ Անտեր կմնան, էլ ո՞վ նրանց կպահի։ Ե´ս նրանց կպահեմ, ջանս քեզ ղուրբան։ Չեմ թողալ, որ նրանք ուրրշի ձեռին Մուհդաջ մնան ու կարոտ, թառամին։ Ծաղիկդ ու որդիքդ հետս կբերեմ, Թո վրեն կածեմ, ոտդ կհամբուրեմ.

290 Որդքերանցդ ձեռը բռնած կկանգնիմ։ Սուրբ գերեզմանովդ ես պտիտ կգամ Յոթն անգամ հետո գլխիդ վրեն կանգնած՝ Ձեռս կբարձրացնեմ, աչքս երկինքը քցած։ Գառնուկ երեխանցդ մատից կբռնեմ, Լացս կսրբեմ, իմ սիրտը կանեմ, Ջիվան Վիրաբիդ որ սիրտը չկոտրեմ, Խեղճ Փարիխանիդ մտքիցը հանեմ, Չախմուր կարոյիդ էլ չը լացացնեմ։ Գուրեմ, գուրգուրեմ, սրտըներն առնիմ.

300 Իրեքի ձեռիցն էլ բռնեմ շհանց տամ. Երեսս եդևս քցեմ, որ լացս չտեսնին, Ձենըս բերնումս հուփ տամ, չիմանան. Թե ա՜խ եմ քաջում, կսկծան, մրմնջան, Ճտովս փաթութվին ու իրանք էլ լան։ Սիրտս փուլ գա եդո էլ չի՛ կարենամ. Աչքիս ու բերնիս հուփ տալ, ես էլ լամ. էլ եդ վեր ընկնիմ սուրբ երեսիդ վրա. Նվազած, ուշաթափ, բերնիցս դուս թռչի. Ասեմ ողբալով ու գլուխս ծեծեմ։ 310 «Որդի՛ք ջան, որդիք՝ ձեր նանը մեռնի. Հո՛ղ տվեք գլխներիդ, զնա´նք, ջուրը թափինք. Որ մեկ օր առաջ մենք էլ պրծնինք. Գնա՛նք բարի մոտ, գոզումը նստինք. Երեսն համբուրենք, ճտովն ընկնինք։ Ո՞ւր ա ձեր բարը՝ ընչի՞ չե՛ք հարցնում, Բաբը կորել ա, բարին չե՞ք սիրում։ 16

Էն աստղի վրեն, էն ամպի գլխից Մեզ ա մնում որ շուտով ձեզանից Ես էլ հեռանամ, ես էլ ձեզ թողամ»։ 320 Ա՜խ՝ էս խոսքին էլ ես չի՛ դիմանամ. Մեր, որդիք ընկնինք քո վրեն մեռած. Մեկ բուռը հողի 1հասրաթ մնացած. Ա՜խ տեր, Արարիչ՝ էն օրը չտաս, Ա´ռ հոգիս առաջ, հետո տու´ր էս խաչն»։ Նազլո՛ւ իմ, Նազլու, մեկ շունչս ա մնացել, Ոսկերքս քրքրվել, աչքս խավարել. Թո՛ղ մեկ շունչդ առնիմ, հետո հողը մտնիմ, 2

Թե դժոխքը տանին, ես հանգիստ ըլիմ։

Քեզ եմ մնում, քեզ՝ քո ջանին մեռնիմ.

330

Հող կամ գերեզման ես վրես ունիմ, Քանց իմ սառը մարմինն էլ ի՞նչ գերեզման Ինձ պետքը կգա, երեսիդ ղուրբան: Արի՛, ասածդ արա՛, ինձ թաղի՛ր. Բե՛ր իմ երեխեքս ու վրես կանգնի՛ր. Մեկ նրանց տեսնիմ աչքըս խփելիս, Մեկ նրանց ասեմ, լեզուս լռվելիս: Մնա բարով՝ որդիք ազիզ, սիրեկան: էլ չե´ք տեսնիլ ինձ ա՜խ դուք հավիտյան։ Ձեր անբախտ հորը էլ միտք չբերե՛ք:

340 Մնաք բարով իմ քաղցր, սիրուն երեխե´ք: Ձեր հոր տեղակ՝ ձեր խեղճ մորի սիրեցեք, Ու իմ հեռավոր հոգին հիշեցե՛ք: Սառը հողումն ինձ դրիք, հեռացաք Չորս կողմս խավար, մութ տարտարոսի. Ծնողք սիրելի՛ք՝ դուք ինձ մոռացաք, Ինձ մենակ թողիք, ձեզանից հեռի։ Էստո՞ւր համար ինձ էնքան սիրեցիք. էստո՞ւր համար ինձ սիրով մեծացրիք, էստո՞ւր համար ինձ էս տեղ հասցրիք; 350 Որ էսքան տանջվիմ, չարչարվիմ հիմի՞կ։ Ձեռս ածեմ, միայն կամ հողին դիպչի. Կամ իմ սառը մարմինը սարսի ու մրսի.

1 2

էլ Որ

17

Աչքըս բաց անեմ, ո՛չ արեգակի Ոչ պայծառ լուսնի լիս ինձ մխիթարի: 3 Ա՜խ ընչի՞ դուք ինձ 1 կաթ տվիք, պահեցիք, Ընչի՞ աշխարի համն ինձ առնիլ տվիք, Որ հենց մեկ տեսնիմ, ու չի՛ վայելեմ. Հենց 2 էս խավարումն անշունչ ես ընկնի´մ: Ո՛չ մոր ձեն էստեղ, ո՛չ հոր ես լսեմ.

360 Ո՛չ բարեկամ, ո՛չ ազգական տեսնեմ. Բարձի տեղ փափուկ՝ կոշտ քարին գլուխս էս սարսափելի խորումն ես ննջիմ։ Որդունք իմ ընկերք, ցեցք իմ պահապանք, Քուն իմ սասանումն, երազք իմ տանջանք։ 3 Նա ո´չ իր օրումն մուրազին հասնի, Նրա լավ օրը եդին շունչն ըլի. Նրա գլուխը բարձից հեչ չկտրվի, Ինչ որ նա դատեց, մսի հետ ուտի, Ինչ որ վաստակեց արնի հետ խմի, 370 Հուդայի դասումն նա դասակցի, Որ ձեր 4 ճտին հավին ծուռն աչքով կնայի, Ով որ ձեր մեկ մազն 5թեքված կուզի, Հենց դառն, փիս օրը հենց է՛ս օր ըլի. էս օրը ձեր տանիցն հուրն 6դատաստանի Ղայիմ, ղադմի, համեշա ըլի։ Ինչ 7 որ ինձ արիք ձեր առաջը գա. Ձեր օճաղն ղադմի էսպես լիքը մնա։ Ինչ որ ինձ տվիք, մեկին բյուր հազար Ասղտված ձեր որդուն, էլումին բաշխի։ .

380 Փորս սոված էր դուք կշտացրիք Ձեռս դարդակ էր, էսօր լցրիք Շոր չկար հագիս ոտս, գլուխս նորեցիք. Ինչ դիլակ ունիք, Աստված կատարի Ձեր երեսին հեչ թթու խոսք չգա 3

ոչ աննման պատկերը լուսնի որ 2 Ու 3 բնավ 4 ձեզ‗ձեր 5 հենց 6 օրն 7 Բնագրում՝ ինձ 1

18

Թուր էլ խաղացնեն, ձեզ քյար չի անի. Ձեր գլխովն թվանքի, թոփի գյուլեն գնա։ Յաղու, հարամու կամ գողի ոտը Ձեր շեմը կոխելիս, իր տակին մնա։ Խանի, բեկի մոտ պարզերես ըլիք 390 Նրանց չար աչքը ձեզ լավ մտիկ տա. Նրանց թամքն ու թախթն՝ 1 2հենց դարդակ մնա. Ով 3ձեր 4 մեկ մազին ղաստ կանի, որ խլի: Աշխարհ, ալամաթ ձեր ձեռին նայի։ Բայց ուրշի 5 ձեռին, ուրշի հացին Ուրշի դռանը, ուրշի տանը Հավիտյան ձեր օրը դուք մուհդաջ չլիք. Ձեր քարվանի տուտն Տրապիզոն հասնի. Ուղտերը ղաթարով, ջորիքը բարձած, Բեռները լիքը, թայերը տոլու 400 Միշտ սաղ սալամաթ ձեր դռանը չոքի»։ Երեսս երեսիդ ղուրբան՝ Աղասի. Թագավորի թայ՝ քյահլան Աղասի. Մորդ մեկ ծնած՝ հորդ մեկ բերած Ես զարթուն կմնամ գլուխդ բարձին դի, Գլուխդ բարձին դի՝ էդ դլխիդ մեռնիմ. Մի ինջմիշ ըլիլ՝ 6ջանս քեզ ղուրբան. Ի՞նչ ես ուզում՝ որ մեր տանը չըլի. Աշխարքն են հենց մեզ միշտ էրնակ տալիս Հերդ գեղի տեր, դու օջաղ զադա.

410 Մլքներիս մեկ տուտն Զանգվին ա հասել Մեկ տուտն Ղռխբուլաղի2), ու Նորքի3) գլխին, Թուրք ու հայ հենց միշտ մեր հացն են ուտում, Ղարիբ ու ղուրբաթ մեր սաքվումը քնում, Հազարը մտնում ա, բյուրը դուս գալիս, Բյուրը գնում 7 ա, հազարն ա գալիս, Ո՞ւմ էսքան էրնակ, օրհնություն հասնի, Որ Աստված նրան չպահի, պահպանի.

1

Նրանք իրանց թամաքումն միշ<տ> 3 որ 4 ձեզ=ձեր 5 դուք 6 քո 7 մտնում 2

19

Ո՞ւմ էսքան բերան, լեզու որ օրհնի Նրա մեկ օրը հազա՞ր չի ըլի։ 420 Ղուշն իր թևերովն մեր բակն ա թռչում, 1Ֆորթը քամակին կովն մեր դռանը կանգնած, Ո՛չ գելն ա ուտում, ո´չ յաղին տանում Ո՛չ գողն ա գալիս, ո՛չ թուրքը խլում, Գառն ու գել հենց մեր հանդումն արածում, Մեր պտուղն ուտում, մեր ծառի 2 տակին Խմում, քեֆ անում, ուտում, կշտանում, Աստված էնքան 3 մկամ բաս անիրավ ա, Որ աչքը 4 քեզանից խփած ունենա։ Ա՛չքդ բաց արա՛, աչքերիդ ղուրբան 430 էն թուխ ունքերիդ ես մատաղ գնամ։ Էդ ծով աչքերիդ ջանս քեզ ղուրբան, Սուրաթ էրեսիդ, էն սուրբ մեռոնին,

5

էդ վարդ պռոշներիդ՝ ես մատաղ ըլիմ.

6

Ա՜խ, վա՜յ մի՛ քաշիլ, քո ձենին ղուրբան Սիրտս մաշվում ա, աղիքս տոչորվում էդ ի՞նչ ես անում, ես ջուրը կընգնիմ Խանի բարեբար, սարի 7բարերար Ա՜խր ի՞նչ կըլի՝ որ ցավդ ինձ ասես 8

Քո ցավիդ մեռնիմ իմ խան Աղասի

440 Նազլուն գլուխը քո դոշին դրած Նազլուն քո ձեռը սրտին կպցրած, Քո Նազլուն մեռնի՝ Նազլուն 9 քար դառած, Ախ Էլ ա քաշում, դու չես իմանում, Վա՜յ էլ ա տալիս՝ սիրտդ չի ցավում. Աղոթք ա անում ձենը չե՛ս լսում Լալով քոռացավ՝ դու դարդ չե՛ս անում. Ծունկը չորացել, լերդը խորոված, Աչքի լույսն հատել, մնացել կուրացած. Դռնին ա նայում, Նանը չի գալիս, 1

Կովն իր խրձի դեզի 3 բաս 4 աչքերի=աչքը 5 էն 6 խնձոր պռ<ոշներիգ> 7 բարի=բարեբար 8 Անա<ստված> 9 մնացել 2

20

450 Ախ ա ձեն տալի՝ Բաբը չի լսում. Դու նրանց րիկունը էդ քաղցր լեզվովդ, Լեզվիդ ղուրբան ըլիմ՝ իմ թագ Աղասի Ասացիր՝ որ գնան մի քիչ դինջանան. Դեռ հավը չի՛ կանչել, ինչպես նրանց ձեն տամ։ Երեկ էլ սաղ օրը, աչքը չեն կպցրել Որն կուշտդ էր կտորած՝ որը տուն էր հոգում. Որը բաղի բանը, որ<ը> հանդի հոքսը. 1 Գնացին՝ որ քաղեն քո տնկած ծառդ, Քո սիրած թուփը, քո սիրած վազը.

460 Քո փորած մարկին, քո վարած դաշտին Ջուր տան՝ որ նրանք դհա զորանան, Իգին մտնելիս՝ քեզ ուրախ դեմով Ծափ տան ծիծաղին, ցնծան խնդալով Աղասին էկավ իր Նազլվի հետ, Մեր երեսն ծեր ջանին թո՛ղ մատաղ գնա Սիրուն Աղասի, Նազլվիդ աչքը լույս։ Մեզ վերած թողիր մեռած ու անհույս, Սուգ էր մեզ պատել, խավար մեր օրը Արեգակի շոքն մեզ պապանձ<աց>րել, 470 Էլ չէիր գալիս դու բահդ ուսիդ Ջրում, զովացնում, մեզ հոգի տալիս Փորում, առուն ծռում, ջուրը մեզ անում. էտոցով քշտում, կամ էդ քաղցր ձեռովդ Մեր գլուխը սանդրում, սղալում, դզում Ավելորդ տերևն, կամ ճուխկը կտրում Հող ածում, սրբում, 2քոլը իստակում Քո անուշ շունչը մեր գլխին փչում Բարակ մատներդ մեր գլխին քսում

3

Գուրում, գուրգուրում, մեզ մտիկ անում 480 Անույշ լեզվովդ մեզ գովաբանում, Մեզ նանիկ ասում, մեզ ջանիկ ասում Մեզ էլ վարդի հետ կամ մանիշակի Փնջում, լվանում սառն աղրի միջումն Հոտ առնում, խնդում Նազլվին տալիս Նազլուն հոտ քաշում էլ քեզ էր տալիս 1

բանը փու<շը> 3 քո 2

21

Բայց դու 4բազի վախտ այլ տեղ գնալիս, Հոտ էիր քաշում ու նրան տալիս, Նազլու ջան Նազլու՝ պահիր մինչև գամ, Ծոցումդ դիր որ սրանց չի´ կորցընես, 490 Նազլու քեզանից կուզեմ ես սրանց, Թե թառամել են կմնամ խռոված. Ես եմ սրանց բռանց էս տեղը հասցրել, Սրանց հունդը ցանել, սրանց տեղը փորել Սրանց ջուր տվել, բասլամիշ արել. Ղշերի ձեռից, ոտների տակից՝ Պահել, ազատել՝ որ էս տեղը հասնին։ Նազլու իմ Նազլու՝ արևիդ մեռնիմ Ուրիշի ձեռք չտաս, քո ձեռիքդ ղուրբան, 500

Սրանց մեկ սհաթ ես որ չեմ տեսնում, Սրանց որ մեկ օր օրոն չեմ անում, Օրս մթնում ա, ումրս խավարում. Ո՛չ հաց էլ ո՛չ ջուր ես միտք չեմ անում, Դու հլա 1 տաք տեղումն դեռ քնած ես ըլում, Արևն երեսիդ՝ երեսիդ ղուրբան, Կթած քո աչքերն աչքերդ 2 ուտեմ, Մարմանդ շփելով 3թշիդ պաչելով Գողի պես երեսն դես ու դեն շուռ տալով, Գալիս շվաքումն՝ կշտովս անց ա կենում. Ուզում եմ բռնեմ էն անիրավին,

510 Ձեռիցս բեխլաֆիլ՝ անտես փախչում ա, Հուփ էլ եմ տալիս ու ղայիմ բռնում, Որ քեզ մոտ բերեմ դու թամբահ անես, Ո´չ թե երեսիդ, ծոցիդ էլ դնես, Պահես պահպանես՝ որ մութ գիշերը Երբ նրա մերը գնում մեր ա մտնում, Պահենք մեր տանը, որ իր 4լույսն մեզ տա, Խավար գիշերը մեզ մխիթարի, Որ չարն ու բարին միշտ պարզ երևին Միմյանց երեսի մենք կարոտ չմնանք,

4

գն<ալիս> դեռ 2 աչքերիդ=աչքերդ 3 մազերդ շարժելով 4 մեզ 1

22

520 Միմյանց մենք տեսնենք խնդանք ու ցնծանք, Նազլվիդ աչքին, Նազլվիդ արևին Փիանդա՛զ ըլենք, նրա ոտի տակին։ Ախ՝ մութը գիշերը, դառն է իմ սրտիս 1

Ջանս դողում ա, ու հոգիս տխրում,

Չէ´ թե հարամուց ես եմ վախենում, Այլ 2 քաչկից՝ որ մեր տան կտրներին Բակին, սրահին, դռան պուճախին, Գողի պես նստած՜ հարամու կերպով Գիշեր ցերեկ միշտ բուսուդ պահելով 530 Վառած աչկերը երթկից պուճախից Չռած, պելպելած՝ էս դհից էն դհից՝ Մտիկ է տալիս՝ որ ես դուս գնամ, Ինքն ֆոսանդ գտնի, քեզ վախացնի, Ու գամ տեսնիմ, քեզ 3 գետնի վրա ընկած Աչքերդ մունջ խփած, երեսդ դեղնած Ձեռն երդ թողացած, քո դոշին դրած Ռանկդ սպրտնած պռոշներդ 4 կապտած Մազերդ գետնի վրա փռված, տարածած, Շունչդ փորումդ ա՜խ լեզուդ սառած, 540 Վա՜յ տամ իմ գլխիս, վա՜յ իմ Նազլու ջան, Ուզեմ 5հետդ խոսամ, դու ինձ ձեն տաս Ուզեմ 6համբուրել ձեռդ՝ չի իմանաս. Վա՜յ տամ արևիս, սիրտս պատառեմ, Սիրտս էլ պատառի, էլի վեր չկենաս, Թուր կոխեմ ջիգյարս, ջիգյարդ չի զգա, Հարա՛յ տամ, ես կանչեմ, վա՜յ տամ իմ օրիս, Նազլու իմ Նազլու հրաշագեղ Նազլու Ո՛չ նանն կարենա քեզ վեր կացնել, Ո՛չ ափուն ինձ մեկ դեղ, դարման անի, 550 Ո՛չ երկինք, ո՛չ ծով, ո՛չ ցամաք երկիր, Ո՛չ Աստված, ո՛չ մարդ հավարիս չհասնի. էրվիմ, տոչորվիմ, հովություն չգտնիմ. Գլուխս ծեծեմ, սիրտս տոչորվի.

1

Իմ ես Որ 3 օր 4 շրթուն<քներդ> 5 ձեն<ս> 6 քեզ 2

23

Սրտիս գյուլա խփեմ, քո մոտիդ ընկնիմ, էն վախտն էլ իմ ցավս քեզ ալան չըլի. Որ վեր կենաս՝ լաս որդիդ սիրելի. Որ կյանքն էլ, օրն էլ քեզ համար ունի Քեզ որ չունենա, աշխարհս նրա համար Դժոխք է, խավար և դառն տարտարոս 560 Անունդ ահագին, դիվաց բնակարան Ջուրն էլ ես ընկնիմ, սիրտս չի հովանալ Կրակն էլ ընկնիմ, ո՜վ կիմանա ցավս, Նազլու իմ Նազլու ջանս դող ա ընկնում Միսս սրսռում, աղիքս գալարվում Ախ՝ երբ էս օրը ես միտք եմ անում, Նազլու իմ Նազլու ընկի՛ ճտովս Արի՛ քեզ գրկեմ, արի՛ իմ արև Արի՛ 1իմ լուսին, 2պայծառ արեգակ. Միմյանց համբուրենք, մեր օրը քաշենք.

570 Ո՞ւմ է հայտնի՝ թե մահն երբ կգա. Ու մեզ սառը հողին ա՜խ ղուրբան կտա Ղուրբան աչքերիդ, ղուրբան երեսիդ, Աղասին ղուրբան՝ սիպտակ ձեռներիդ. Քցի՚ր իմ ճտովս, ինձ խեթ չի՛ նայես. Իմ հոգին քուն ա՝ միթե չգիտես. Նստենք էս առվի՛ կանաչ ղրաղին Ձեռք ձեռքի դրած, դոշդ իմ դոշին. Կամ գլուխս գոգիդ՝ թող փոքր քնիմ. Ծառի հովն ու քո անույշ հոտն 3 առնեմ, 580 Հոտիդ մատաղ գնա՝ քո գառն Աղասին. Հոտովդ ծաղկի՝ տատրակդ Աղասին. Հոտովդ զմայլի, հոտովդ կշտանա, Ձեռդ երեսին թո´ղ դրած մնա. Դի՛ր քո ճակատն 4 էլ ճակատիս վրա. Թո՛ղ մեր շունչն նհախ դուս չգա, փչանա. Թո՛ղ մեր ջերմ քրտինքը 5 հողին չի թափի, Չքվի, չորանա, ոտնատակ ըլի։

1

ար<եգակ> իմ 3 առնեմ ք<ո>համն 4 գլուխն 5 Դու իմ շո<ւնչը> 2

24

Դու իմ շունչն քաշիր, ես քոնը ծծեմ Դու իմ քրտինքն սրբիր, ես քոնը հավաքեմ. Կամ շապկիս յախումն, կամ կապիս փեշումն 590 Կամ երեսս քսեմ, կամ մեկ աղլխում, Պահեմ։ Հանդումը երբ շոքած ըլիմ, Երբ դարմանի թոզն կամ արևի շոքն Գլխիս վերա ընկած՝ այրիմ խորովիմ, Գութանի մաջի վրա կռացած Թե կաման վրա ես ըլիմ նստած Խուրձը կապելիս, կալը կասելիս Լուծը լծելիս, հողը վարելիս. Կամը քշելիս, ջուրը ջրելիս, 600 Ակոս անելիս, սերմը ցանելիս, Դեզը դիզելիս, եղան անելիս Հացը քամելիս, կալը եղելիս

1

Ալյուրն աղալիս, քարվան գնալիս, Որ դատում անեմ, քո գլուխդ պահեմ Գլխիդ, արևիդ՝ մեռնիմ Նազլու ջա´ն. Քրտնքոտ աղլուխս հանեմ ու ասեմ Ուխա՜յ՝ քո հոտիդ մեռնիմ Նազլու ջան 2

Քո ստեղծողի ոտին մատաղ գնամ.

Դու ես իմ օրն ու արև դու իմ լույս 610 Աչքիդ լո՛ւյսդ ուտեմ՝ իմ քաղցր Նազլու ջան։ Էս դառն աշխարքումս, դու ես իմ հույսը։ Արի՝ արևիդ մեռնիմ՝ Նազլու ջան, Արևն բացվել ա, աչքերը քցել, Մեզ ուրախ դիմոք, 3 մտիկ է տալիս. Մեր սերն խնդություն < ն > նա էլ տեսնելիս, 4 Աչքով է անում, իր բարձր թախտից. Ճխում փայփայում, մեզ վրա խնդում.

5

Անլեզու տեղովն, մատով է անում.

«Տեսե՛ք, ինչպես ես միշտ լույս եմ տալիս.

620 Սար 6ձոր, ծով, ցամաք հենց ինձ տեսնելիս Գլուխ են բարձրացնում, քնից վեր կենամ, 1

Դար<ման> Որ 3 սրտիվ 4 մեր 5 Ու 6 ու 2

25

Իրար 7ուսերից քաշում զարթնացնում. Բերան բերնի դրած 1, ձեն են արձակում. Ճչում փողփողում, խնդում, զվարճանում. Գառը կովի հետ, առյուծն մարալի 2 Ցողը երկնքից ցածացած 3 փռված Ծաղկի, խոտի հետ, գլուխ գլխի դրած Թուփն առվի վրա խոնարհ կախ ընկած Աղբյուրն խոտի մեջն քչա, քչքչա, 630 Բյուլբյուլն վարդի գլխին ծլա, ծլվլա Աղավնին իր քաղցր ազիզ ընկերի հետ 4

Տատրակն իր հասրաթ սիրուն գառնուկի

Կտուց կտցի դրած. թև թևի խփած Ծափեն, ծափծափեն, ճախրեն խոյանան Կամին գալ ինձ մոտ՝ ասել խնդալով Բարի եկի՛ր մեր 5 թագավոր բարով Շնորհավոր քո գալդ՝ ավետիք երկրի, 6

Կամիմք տալ նրանց երկրպագություն, 7

Որպես տապանումն 8 նախահորն Նոյի, 640 Բայց 9չհամարձակիմք՝ քո առաչը գալ.

10Մեր կարոտ սրտի էշխն՝ 11 իմացում քեզ տալ. Բարձր է քո աթոռ, ահեղ զորություն Արևդ ո՛չ թողա, մանինք քո խորան Ա՛ռ հեռու տեղից, մեր սիրո 12 նշան Միայն հայեցված քո քաղցրահայաց 13 Մեր երկիր մորը շատ է բավական:4) «Որդիք ի՛մ որդիք սերն է էս անում, Սիրո հունարն ա 14էստոնք դուս բերում, Թե մեզ Արարիչն, էլ չէր սիրել, ուզել 7

ե<րեսից> Ձեռք ձեռքի տալիս 2 աղվես<ի> 3 ցածրծաց=ցածացած 4 Ծա<ղիկն> 5 դու 6 Եկա 7 քեզ շատ շն<որհավորություն>գոհություն 8 տապանիցն=տապանումն 9 ոչ 10 Քեզ 11 Էշխը=էշխն [քեզ] 12 Բնագրում՝ սիո 13 [Է բավական] 14 [որ] 1

26

650 Ես էլ լուսինն էլ, բոլոր աստղերն էլ Կըմնայինք խավար՝ դուք էլ մեզ նման, էն վախտն աշխարհս կլիներ զնդան,

1

Սուգ և տարտարոս, խավարով ծածկված Օրհնյալ Արարիչն բարերար, գթած: Արի՛ իմ Նազլու, գեղեցիկ Նազլու, Երկնքի տակին, գետնի երեսին Երեսդ լուսափայլ վարդ բացված Նազլու Արի´՝ սիրտ սրտի, հոգի հոգվո հետ Կապենք, ուխտ անենք, էս բարի լսին, 660 Աչքի առաջին՝ Ասաուծո անունով Մենք օրթում ուտենք, Աստված էլ լսի Որ մեր էս սերն, էս սիրտն մեր մեջը մնա.

2

Միշտ և հանապազ օրներս խոշ անենք

Թե ես կմեռնիմ, 3դու իմ աչքս խփի՛ր Ձեռդ երեսիս դի՛ր՝ ձեռների՛դ մեռնիմ 4

Քո քաղցր ձենովդ անկաջումս ասի՜ր.

«Գնաս դու բարով՝ իմ բարի Աղասի, Ծաղիկ քո 5 ճամփեդ՝ իմ ջան Աղասի. Որքան շունչ ունիմ, կգամ գերեզմանդ 670 Տերտեր կբերեմ խնկով և մոմով Գերեզմանդ կօրհնեմ, մեռնեմ քո հողիդ 6

Քեզ չե՛մ մոռանալ՝ 7ղուրբան տապանիդ

Դու չի´ դարդ անես՝ թե քո որբ որդիքդ Կամ 8քցած ծառդ, կամ տնկած ծաղիկդ Անտեր կըմնան՝ էլ ո՞վ նրանց կպահի. Ես նրանց կըպահեմ՝ ջանս քեզ ղուրբան Չեմ թողալն 9՝ որ նրանք ուրըշի ձեռին Մուհդաջ մնան, ու կարոտ, թառամին, Ծաղիկդ ու որդիքդ հետս կբերեմ, 680 Քո վրեն կածեմ, 10ոտդ կհամբուրեմ, 1

[Վա՜յ էն] [Մնա] 3 [Թե] 4 [Ասա] 5 [ըլի] 6 [Ես] 7 [մի] 8 [քո] 9 [թողիլ=թողալ] 10 [ք<ո>] 2

27

Որդեքանցդ ձեռը բռնած կկանգնիմ. Քո սուրբ գերեզմանովդ ես պտիտ կտամ Յոթն անգամ, եդո գլխիդ վրեն կանգնած Ձեռս կբարձրացնեմ, աչքս երկինքը քցած Գառնուկ երեխանցդ մատից կըբռնեմ 1 Արտասունքը կսրբեմ, իմ փորս կանեմ՝ Որ ջիվան Վիրաբիդ սիրտը չկոտրեմ. Խեղճ Փարիխանիդ՝ մտքիցը հանեմ Չախմուր Կարոյիդ էլ չլացացնեմ.

2

690 Գուրեմ, գուրգուրեմ, սիրտրներն առնեմ. Երեքի ձեռիցն էլ բռնեմ, ջհանց տամ, Երեսս եդևս, քցեմ՝ որ լացս չտեսնին. Ձենս բերնումս հուփ տամ, որ չի իմանան Թե ա՜խ եմ քաշում, կսկծան, մրմնջան Ճտովս փաթութվին, ու իրանք էլ լան Սիրտս եդո փուլ <գա > էլ չի կարենամ, Աչքիս ու բերնիս հուփ տալ՝ ես էլ լամ,5) էլ եդ վեր ընկնիմ, սուրբ 3երեսիդ վրա, Նվաղած, ուշաթափ՝ բերնիցս դուս թռչի, 700 Երկնքի կայծակն գլխին խփել. Ասեմ ողբալով, ու գլուխս ծեծեմ, «Որդիք ջան՝ որդիք՝ ձեր նանը մեռնի, Հող տվեք գլխներիդ, գնանք, ջուրր թափինք Որ մեկ օր առաջ էստիանց պրծնինք, Գնանք 4բաբի մոտ, գոգումը նստինք, Երեսն համբուրենք, ճտովն ընկնինք Ո՞ւր ա ձեր բաբը, ընչի՞ չե´ք հարցնում, Բաբր կորել ա, բաբին չե´ք սիրում, Բազարումը չի՝ ձեր չարը տանեմ.

710 Որ էլի իրիկուն նա բարով տուն գա, Մեզ գոգն առնի, ջիբիցը հանի Մրգեր, մաշկներ՝ ձեզ պաչի, բաշխի, Խուզի ջան բալեք ձեզ համար եմ առել Սիրուն ա, տեսե՛ք, կգա ոտներիդ

5

Թե չի գալ էլի բաբր սաղ ըլի, 1

Բնագրում՝ կըբեռնեմ [Գո<ւրեմ>] 3 [գե<րեզմանիդ>] 4 [ձեր] 5 [Առել] 2

28

էգուց էլ կերթամ, մեկ նորը՝ կբերեմ, Դուք մի խռովեք՝ ձեր ջանին ղուրբան Դուք չի լաց ըլիր, աչկներդ թաց տեսնիմ. Բարի ջանն էլ կյանքն, հոգին էլ ձերն ա.

720 Բաբր տեսնելիս ձեզ տխուր կանգնած, Բարն էլ կտխրի, կմնա լռած Դուք ուրախ կացե´ք, ես էլ ըլիմ ուրախ, Դուք խաղ ասացեք՝ բարի քեֆն բացվի Բաբի հոգին որ ուզեք՝ մատաղ Բաբն իր հոգին էլ ձեզ թասիր չանիլ, Ձեզ ունենա բարն՝ թե չէ՛ աշխարհս իրն ա, Բաբի խազինեն, գանձն ու դոլվաթը Դուք էք աշխարքումս՝ բաբն ձեզ ի՞նչ չի՛ տա։ Գլուխը կծախի, ձեր սիրտը չի կոտրիլ։ 730 Հոգին գրավ կդնի, ձեր ուզածն կանի, Քարեքար կընգնի, քարի տակիցն էլ Բաբը ձեզ համար ողչ<ը> կհանի։ Օխտը սարի 1 ետևից՝ 2 դատում կբերի, Քանի որ շունչ կա բարի ջանումը Քանի բաբը հոգին դեռ հլա չի տվել, Բաբը իր հոգին ձեզ համար ջուր կանի Նա իրան ձեռովն ձեզ կխմացնի, Բաբը մեռած չի´, որ դարդ էք անում, Բաբին ո՞վ մեկ չոռ կարող է ասել։ 740 Ձեր խոչ քյալլեն միշտ բաբի համար սաղ ըլի, Քյահլան ձին կթամքի, թուրը կըկապի, Ինչ տեղ հարամի, թուլի ռաստ գա։ Ինչ տեղ մեկ քարվան կշտովն անց կենա Բաբի ձեռիցը ղուշը չի պրծնիլ Նրանք ով են՝ որ բաբին թուր քաշեն, Թուրները կջարդի իրանց փորը <կ>խրի. Միսըները կկտրի բերանները կտա, Բաբին ում հադդն ա՝ սիրտ 3 անի ասի Թե բարի 4 աչքի վերևն ունք էլ կա.

750 Բաբը նրանց տեղնուտեղը թիքա թիքա կանի 1

Սարիցն=սարի [տա<կից>] 3 [որ] 4 [ախքդ] 2

29

Բուրդը կհանի ու քամուն կտա. Նրանց մուռտառ արին աղիքն վեր կածի, Բաբը նրանց հոգին քնթից դուս կբերի Բաբը հո էնպես խեղճ չի, ինչպես կա, Բաբի երեսին հազար թուր շող տա. Բաբն իր երեսը եդ չի դարձնիլ։ Նրա 1 թվանքի գյուլեն դարդակ վեր չի ընկնիլ, Մեկ ասղի ծակով նա անց կկացնի, Բաբն աժդհա է հո մարդ չի, 760 Ոտը թափ տալիս գետինն ա դողում Ձենը հանելիս սարերն են սարսում, Բաբը մեկ բռնցկով հազար մարդի գլուխ Հենց 2մեկ խփելով, կջարդի, կփչացնի. Բաբի մեկ թևն երկնքի միջին

3

Մեկ թևն երկրի վրա է միշտ ձեն տալիս։ Բաբը մեկ որ հենց դարդակ փռշտա. Հազար մարդի թոքն, սրտին կկպչի 4 Բաբը թե մեկ ծուռը աչքով նայի Մարդի լեղին հենց իսկույն ջուր կկտրի։ 770 Բաբի ձեռիցն աշխարհ զվիր ա եկել, Բաբն ում որ մեկ դուզ աչքով մտիկ տա Հենց կիմանա՝ թե աշխարհը իրն ա։ Արարած աշխարքն նրան կճանաչի Քյուլլու ջամիաթն նրա գլխովն երդվի. Բաբը թե հենց մեկ բերանը բաց անի, Քարերն էլ կլռվին, նրան 5 յանկաջ կանեն, Բաբի մեկ խոսքը հազար թուման աժի. Բաբը առյուծի բերանը կճոթռի, Նրա հատն 6արարած աշխարքումս չկա, 780 Բաբը հենց թե մեկ ունքերը կիտեց. Սար, ու ձոր կդողան, ոտն կառնին կփախչեն, Բաբի միջումն հունարներ շատ կա,

7

Բայց ժամանակի աչքը քոռ ըլի.

1

[բարի] [ահա] 3 [Մեկ] 4 [լեղին ջուր կդառնա կտրաքի] 5 նրանք=նրան 6 [է] 7 [Նր<ա>] 2

30

8

Երկնքի երեսիցն ղուշն բերնով վեր կբերի.

Բաբը տազ ա արել, չունքի վախտի վախտ չի. Բարի լեզուն ախ 1՝ իր փորն են քցել, Թե չէ նա գիտի ինչ բաներ կանի, Որ աշխարքի աչքն հենց մնա սառած։ Հայ քրիստոնեի անումին մեռնիմ 790 Պատմել հայոց քաջությունը տարաբախությունը Հայի անումն ա հենց փիս վեր էլած։ Անօրենի ձեռն եսիր են էլել Ոտդ որ փոխես, գլուխ են կտրում, Բաբի աղկներն լավ կտրատվում ա, Ինչ կարա անիլ, ժամանակը փիս ա։ Քոռ ըլի էնպես վատթար դովրանը Շներն էլ են մեզ վրա աղություն անում, Շունն էլ իր տերը հեչ չի´ ճանաչում, Առջն էլ իր բնումն ճապաղած 2 մնում։ 800 Փետը որ վերցնես՝ շունը տազ կանի, Բայց ո՞ւմ հասկացնես էնպես խրատը Հազար շուն կա, գել որ ո´չ գրիլը Ո՛չ գրի սևն սպիտակն կարա հասկանալ։ Ո՞ւր էն ժամանակը՝ էն փուչ դովրանը Որ 3 բարի թրի ոռքն 4 էլ < էր > կտրում Բերան < ն > էլ ու մեկ պինդ դագանակով Հազար մարդի մեջ գլուխը պրծացնում 5

Նրանց ոչխարի պես տանում, ջուրն ածում։

Բարի ջանն ըլի հենց համեշա սաղ.

810 Բաբն որդիանց ըլի, նրանց ճար կանի. Բաբը որ ջիբումն կես փող չունենա, Ում դուռն էլ՝ որ գնա, նա նրան կը բանա. Բաբի հացի ղրաղն շատ մարդ ա կտրել. Բաբի գինու համն, ով ասես՝ առել. Բաբի բաղումը հազար մարդ նստել, Վեր կացել, քնել, կերել, խմել ա Բաբը ո՞ւմ ձեռը դեմ անի, ուզի 8

[բաբը] [հենց] 2 [սասանած] 3 Բնագրում՝ Որի 4 որքն=ոռքն 5 [Ու] 1

31

Ու նրան իսպառ չտա չէ՛ ասի 820 Ինչպես աղ 6 ու հացն նրա աչքի չի բռնիլ Ինչպես նրա աչքը էլ լույս կըտեսնի Ինչպես նրա բանն էլ կըհաջողվի, Ինչպես նրա սրտումն էլ Աստված կըլի: Ինչպես նրա տանն բարաքյաթ կմնա Ո՞վ մարդի աղ ու հացն իսպառ. մոռանա Նա երկու աչքով սաղ 1 կքոռանա։ Աղուհացին հեչ քացի տալ չի ըլիլ. Աղուհացն՝ շատ՝ մարդի տուն քանդել, Ու դուռն երեսին հետ արած թողել Օճաղը 2 քանդել, ու ծուխը 3 կտրել։ 830 Աղուհացն օձին բնիցը կըհանի։ Աղուհացն երեսն թրին էլ դեմ կանի: Մարդի երեսը էս աշխարքումն էն դինումը հո՝ պարզ կանի, կանի։ Աղուհացը ղորդ ա՝ բնավ լեզու չունի, Բերան էլ չունի, բայց էնքան սուր ա,

4

Որ ամենին էլ ջուղաբ կտա, կտրի։ Աղուհացի պես աշխարքումս ինչ կա. Տունդ էլ մալով լիքը ու դուռդ էլ դոլվաթով Որ հացի քոռ ես, կես փող չի աժի 840 Ում մոտ էլ գնաս, եդևն դեմ կանի։ «Բաբի պահողը դուք պետք է ըլի´ք, Բարը որ ոտից, թաղադից ընկնի, Դուք 5պետք է նրան ոտ Էլ 6 տաք, թաղաթ. Բարի երեսին դուք պետք է հող քցեք, Ձեզ որ չունենա, բաբն ինչպես կապրի, Բաբին թաղեցե՛ք, պատարագ արեք.

7

Բարի հոգան միշտ օղորմի տվեք. Դուք որ ախր չըլիք, էստոնք ով կանի, Ոտիցս պետք է բռնեն, ու գյոռը 850 էլած չէլածն էլ շներոց ըլի.

6

[նրա] Բնագրում՝ սալ 2 Ջաղ=Օճաղը 3 Բնագրում՝ծուը 4 [Չի] 5 [էք] 6 ոտ ել«ոտ էլ 7 <մեկ անընթ.> 1

32

Բարի օճաղի ճրագը պետք է վառեք, էկող գնացողի լավ ճամփու դնեք, Ի՞նչ պետք է տանինք էս աշխարքիցս Մեկ բուռը հող մեկ էլ՝ մեկ դարդակ պատան, էս ա մեր փայը, Աստված կամեցել. Ում ձեռը բռնենք, ում գլուխը պատռենք. Քանի ձեռիցդ գա լավություն արա՛. Դուռդ բաց պահի, ով գա թող տուն գա, Որ 1դռնիցդ դուրս էկողն իր մտկումն չասի, 860 էս քարի կտոր, հացի քոռ մարդ էր Ու օղորմու տեղ ուշունց քեզ տա։ 2

Քանի ունիս կե՛ր, ուտիր խմացրու

Դու էլ քեֆ արա՛, ուրշին էլ քեֆ շհանց տո՛ւ: Դուռդ էկողին դու չէ՛ մի ասիլ Քեզ վատ ասողին, դու վատ մի ասիլ Քանի ձեռիցդ գա, լավություն արա՛, էս աշխարքումս շավությունից էլ Բնավ հավիտյան հեչ մեկ բան չկա։ Ջանս 3 գերեզմանումը 4հոգիս երկնքումը 870 Ես ձեզանից հենց միշտ էս կըխնդրեմ, Որ իրար սիրե՛ք, լավություն անեք։ Ձեր ձեռի թիքեն կտրեք, ու փայ տաք. Բերներիցդ կտրեք, ու ուրիշին տաք, Աղքատի ձեռը դարտակ ետ չղրկեք. Տներդ էկողին պատիվ տաք, սիրեք, Ձեզ չոռ ասողին դուք միշտ ջան ասեք, Փոխառած հացդ էլ կրկին եդ տաք, Հազար թուման էլ գտնիս, տերը տաս։ Կես փող մեկ մարդի պարտական չըլիս 880 Ինչ օր՝ որ առար, ու թե որ կարես Շուտով տա՛ր եդ տու´ր՝ բեռդ թեթևացրու Որ թե էլ ուզես՝ էհթբար ունենաս, Էլի ստանաս, ու դու էլի տաս։ Պարտքի տակին մնալ, ու պարտքատերը Իր դուռը բերել։ Դրանից փիս բան չկա։ 1

[քո] [Թե] 3 [Ոտս] 4 [Ում] 2

33

Խոսքիդ հաստատ կա՛ց, երկու լեզուն միշտ Քո տունը կը քանդի ու բնավ չի շինի.

1

Տալացուք 2ունիս դու շուտով պրծիր.

Որ վրեդ եդո բեռը չի դառնա։ 890 Մեկ խնձոր կտրելիս, մեկ տանձ ուտելիս Թաժա հաց թխելիս, արաղ քաշելիս, Սուփրի վրա նստած՝ գինի խմելիս Չոլի անցվորին կանչիր նստացրո՛ւ, Կերցրու´, խմացրո՛ւ, փորը կշտացրո՛ւ, Որ քո տունդ ու դուռդ օրհնելով դուս գա Ու նրա աչքը հացիդ վրեն չմն՛ա։ «Գդակդ գլխիդ դի´ր մեկ մտիկ անեմ, Քեֆս գա, թուշիդ մեկ լավ պաչ անեմ. Ձեզ որ չհագցնեմ, էլ ո՞ւմ հագցնեմ 3 900 Ո՞ւմ ունիմ ես էս փուչ աշխարքումը: Արի՛ ճակատիդ մեջ տեղին պաչեմ, Հենց իմանաս՝ թե խանզադա ըլիս. Քեզ պես որդի որ ունիմ, դարդ կանե՞մ, Քեզ սաղ աշխարքի հետ ես չեմ փոխիլ Հոգիս ուզենան՝ ես իսկույն կտամ, Բայց որ ձեր մեկ մազն ես թեքված տեսնիմ, Կրակ կվառվի գլխիս, օրս վխավարի, Ումրս չուռումիշ կլի, միսս վեր կթափի։ Ձեր մատը փուշ ըլելիս, աչքումս ա ցցվում, 910 Ոտդ քարին առնի, լերդս կխորովի. Մեկ տեղդ ցավելիս, իմ օրս օր չի, 4

Շլինքդ ծռելիս՝ ուզում եմ իսկույն

Բերնիս թիքեն ես հանեմ ու քեզ տամ, Ես ինչպես կուզեմ՝ որ տխուր 5 ըլիք Ձեր հոգին իմն ա, իմ հոգին ձերը. Ես ձեզ էնդուր համար էս տեղ հասցրի, Որ ձեր սիրտը ես ուզեմ՝ որ կոտրե՞մ. Վա՜յ էս իմ գլխիս, ըմբրիս արևիս Հաց էլ չունենամ, դռնե դուռ կընկնիմ.

1

[Ում] [Որ] 3 Բնագրում՝հագնելմ 4 [Մեկ] 5 տխրի=տխուր 2

34

920 Ուրշի ոտը կպաչեմ, կաղաչեմ Որ ձեզ ես պահեմ, իմ յաշը հասնիք, Ծաղկիք զորանաք, ծլիք մեծանաք Ու ձեր մեռած հորն մեկ ողորմի տաք. Դրանից ավելի, մեկ մուրազ չունիմ, Աստված ինչ տվել ա, դեռ էն էլ ա շատ, Քիչ ունիմ ես էլ, հենց միշտ քիչ կուտեմ Բերնիցս կըկտրեմ, ժամոց պակսացնիլ Մշակի հախը կտրիլ, և հորս չի հիշել Պատարագ չանիլ հոգուն հաց չտալ 930 Աստված մի՛ 1արասցե, էն օրը ո՛չ ըլիմ. Թո՛ղ մահն էն օրը բկիցս հուփ տա Ու սաղ սաղ տանի, դժոխքը քցի Որ ինձպես փիս մարդն աշխարքում չըլի։ Որ ծնողացս ամագը՝ ոտի տակ տվի. էլ ո՛վ ինձ իր տուն համեցե՛ք կանի. Մեկ սառը ջուր կտա ու սիրտս կառնի, Ինձ պես 2զավագին գյուլով պիտի խփած, Ոտնատակ տված ու սատկացրած Որ աշխարքիցս ես օր առաջ կորչիմ 940

3

Ջհանդամը գնամ, դժոխքի փայ ըլիմ։

«Ախր ես ի՞նչ անեմ, դուք էլ կանեք. Ինչ որ տեսել եք, 4ինչ որ լսել եք, Դուք էլ մեզ կանեք, ձեր որդիքն էլ ձեզ։ Դուք պիտի իմ տան սին ու հիմն ըլեք. Ձեզանով պետք է իմ անունս հիշվի, Ախր որ ձեզ չսիրեմ, էլ ո՞ւմ կսիրեմ։ Ո՞ւմ ջան կասեմ, ո՞ւմ դոշիս կկպցնեմ, Ո՞ւմ բալա կասեմ, էլ ո՞ւմ ծոց կանեմ Ու ձեռիս վրա ում քուն կըդնեմ։ 850

Ձեզ որ չունենամ, օրս խավար ա, Ձեր ջանին մեռնիմ, իմ ջանս ձերն ա. Լեզուս բերնիցս կկտրեմ, կհանեմ, 5

Ձեզ կտամ, որ դուք, հեչ դարդ չի՛ անեք,

1

[մի] [մար<դին>] 3 [Ու] 4 [խոսել] 5 [Ու] 2

35

Արի՛ Կարո՛ ջան, արի՛ Փարիխա´ն, Արի՛ Վիրաբ ջա՛ն, էկե՛ք իմ ծոցս, էս օր որ ես ձեզ դեռ հլա չեմ տեսել,

1

Ջանս ջան չի´ իմ ու հալս ա՜խ հալ։ Մեկ սհաթ որ աչքիցս դուք հեռանում եք, Խաղալու գնում, կամ այգումը 2 մնում, 960 Ա՜խ 3 աչքս հենց ձեր եդևիցն ա մնում, Ջուր կտրում, սառչում, սիրտս կրակ ընկնում. Թե ե՞րբ կտեսնիմ ես ձեզ էլ կրկին Թե ե՞րբ կխտտեմ, ու ձեր էրեսին Հայիլ կմնամ մայիլ ու կասեմ։ Փա´ռք քեզ Արարիչ, տե՛ր իմ ստեղծող Որ էսքան բարիք նա ինձ տվել ա, Ծռով, զավակով տունս լցրել ա. էլով ու գյունով 4 բախտավորել ա. Տունս հազար հազար խերով լցրել.

970 Հազար բարության ինձ արժանացրել. Ծաղկով, ճղկներով պսակել զարդարել Բաղս բաղ լիքը, ու տունս միշտ տուն, Հազար տարի էլ, ուտենք կշտանանք, Մեր թոռներն էլ՝ որ գան, էլի կկշտանան, Ո՛չ տուտը կկտրվի, ո՛չ տակը կըհատնի։ Թե ծառի տակին, թե տան օճորքի Երկնքի տակին՝ թե չորս պուճախում. Դնում եմ ժամը, գալիս եմ ես տուն, Հանդումն, թե դաշտում, միշտ միտք եմ անում, 980 Երեսս գետնին 5 քսում, ու դոշիս ծեծում Թե սաղ օրն էլ ես սոված եմ ըլում, էլի աչքերս երկինքը քցում Լալով, արտասվոք բերանս բաց անում, Փառք յարադանիդ՝ դու ով իմ ստեղծող. Քո ոտի հողն եմ, ինձ մի´ կորցնի´ր Դու ինձ ստեղծեցիր, էս օրը հասցրիր, Ես ինչ եմ՝ որ դու էսքան բարության

1

[Մեկ սաղ օրը] այգին=այգումը 3 [Ձե<ր>] 4 [բարի<քով>] 5 գետընին=գետնին 2

36

Ինձ անարժանիս՝ արժանի արիր, Քնիմ թե զարթնիմ աչքս երեսիդ ա, 990 Ուր որ էլ լինիմ, իմ ձեռն քո փեշն ա, Ոտի տակ չտաս դուշմանի մուհդաջ, Իմ աչքս ուրշի դռանը չի թողուս, Քո շունն եմ ես միշտ 1մեկ կտոր հաց էլա Ո՞նց չես ինձ քցիլ, դու ո՞նց դուս կանես. Տանից դուս անես, դռանը կը հաչեմ, Դռնիցն ինձ խռկես, կտուրը կըլեմ, էլ 2ողորմության դուռդ բաց կըլի, էլ 3կտաս անունս, որ ոտներդ ընկնիմ Լիզեմ, փաթութվեմ, քեզ մեղա գոչեմ, 1000 Տեր իմ ստեղծող էս խեղճ քյուլֆաթի Ռզղն, ապրուստը դու միշտ հասցրու´, Քո ապովն են սրանք, սրանց կշտացրու´ Սրանց մեկ մահ տալիս՝ առաջ ինձ էն տո՛ւ. Նրանց անմեղ սիրտը միշտ ուրախացրո՛ւ Ես եմ մեղավոր, կայծակդ ինձ խփիր Սրանք են մեղավոր էլի ինձ պատժի՛ր, Թե աշխարքիս վրա դու բարկացել ես, Առաջ իմ հոգիս ա՛ռ, որ չտեսնեմ, Աշխարհի զուլումն 4, քյուլֆաթիս ցավը.

1010 Սրանք դեռ անմեղ են անգետ դեռ լալկան Կրակդ թող իմ ջանս խորովի, Թո՛ղ ես գերեզման մտնիմ 5դինջանամ էն վախտն դու գիտես քո ստեղծվածը Թո՛ղ գնամ ու մեկնեմ ոտներս ուրախ Իմ հորն մոր ծոցին 6պարկեմ դինջ հանդարտ. Ոտներս ոտների, գլուխս գլխների

7

Թիկունքի տված ես հողի միջի, էլ նրանց հետ ըլիմ, նրանց հետ թաղած, Ո՞վ իմ Արարիչ՝ գիշեր թե՛ ցերեկ 1020 Իմ դառն արտասուքս, իմ աղոթքս էս ա, Որդիքս զորանան, բազմին, զարգանան, 1

[եմ] [քո] 3 [կկանչես] 4 բնագրում՝ զուջումն 5 [ու] 6 [ծոցի] 7 [Իմ] 2

37

Ամենի աչքը հենց ինձի փառք տա. Առաջ ուրշին տո՛ւր ու նրանց սադաղեն Եդո ինձ քո ռահմըդ 1արա՛՝ իմ ստեղծող Քո ձեռի հողն եմ, քո ոտի հողը Սուրբ ավազանում կնքած, մկրտած Քո սուրբ խաչին ես ծառա և որդի, Սուրբ ավետարանն իմ պահպանիչն ա, Սուրբ ավազանում կնքած, մկրտած 1030 Ես ով եմ որ քո անունդ հիշեմ, Ամա դու ես ինձ ստեղծել, պահպանել, Քո բանդին ինչպես դու չես խնայիլ. Հերն իր որդու ձենն ինչպես չի՛ լսիլ, Ցավը տեսնելիս, սգալ և տրտմիլ. Որդի չեմ, շուն եմ, չէ քո ձեռա 2 գործ. Դու ե՞րբ կթողաս ձեռս դրած ծոցս Շլինքս ծռիմ, ուրիշին աղաչեմ Դռնե դուռ մանգամ, ու ես հաց ուզեմ։ Էն օրն իմ աչքս թող դու քոռանա 1040

3

Իմ քյուլֆաթն ուրշի ձեռին մտիկ տա.

Գետին 4 պատռվի, թո՛ղ ես խոր գնամ, Թո՛ղ սարերն 5էն սհաթը ինձ տակով <անեն>։ Սրանց երեսին ղուրբան ըլիմ՝ Աստված Սրանց արևին մեռնիմ ես Աստված Սրանց ոտի հողն երեսիս թափի, Ինչ սուր որ սրանց սրտին դիպչի, Թո՛ղ իմ սիրտս առաջ կտրի, սպանի, Ինչ կրակ որ սրանց գլխին պիտի ընկնի, Իմ գլուխս էրի, թո՛ղ ինձ փոթոթի.

1050 Եսիր թե ընկնիմ՝ սրանց ձեռը բռնած էլի տնից տուն ման կգամ, կմուրամ, Սրանց բերնի ռզղը պակաս չեմ անիլ. Թաքլի քո աչքդ, ինձ վրա քաղցր ըլի. Թաքլի քո հովն ինձ վրա ընկնի. Թաքլի քո ձեռն գլխիս բռնած ըլի, Ես, հող եմ մոխիր՝ տեր իմ Արարիչ 1

[բ<արի>] ձեռի=ձեռա 3 [Որ ես] 4 Բնագրում՝ գետնի 5 [ինձ] 2

38

Դու ինչպես կուզես հողին բարկանաս Հողի հետ կռվիս, հողին զայրանաս. Ես ո՞վ եմ՝ որ դու ինձ հետ բաս մտնես 1060 Իմ վատն կամենաս, երեսից քցես, Որ քո զորությունն ինձ պես վատ ճիճվին Կամենաս ցույց տալ, ոտիդ տակը տաս. «Միթե հողն էլ ու ճիճուն քո աչքին Քաղցր չեն, որ ես էսպես միտք անեմ։ Դու չե՞ս զարդարել դաշտերը ծաղկով Դու չես պսակել ծառերը պտղով. Դու չե՞ս ղշերին կերակուր տալիս, Նրանց օդումը, օձին բնումը, Ձկանն ջրի տակին, գազանին մերումն 1070 Ումնի՞ց են նրանք ապրուստ ստանում, Չէ՞ քո 1հայրական աջն է նրանց պահում, Չէ՞ քո բերանը 2 գետնին հրամայում, Որ նրանց պահի, ճուտով 3 ձագերով. Ձմեռ թե ամառն, աշնան թե 4 գարնան. Չէ՞ քո ձեռն է՝ որ նրանց գլխին ա ըլում. Նրանք ո´չ բահ, ունեն, ո´չ քութան, ո՛չ չութ Ո՛չ վար են անում, 5սերմանում ցանում, Ո՛չ հնձում, կասում, ամբարն ժողովում, Դու ես նրանց էս հոգսն, քաշում, պատրաստում, 1080 Կերակրում, պահում՝ որ քեզ փառաբանեն, Քո անունդ օրհնեն, քեզ գովաբանեն. Ա՜խ ով իմ ստեղծող, որքան տկար է մարդն Որ 6տարակուսի՝ թե նրան չես պահիլ։ «Ախ ես քո էն սուրբ դարգյահիդ մեռնիմ, էն ի՞նչ ձեռն էր՝ որ մեր ծաղկներին, Ղշերին, գազանաց, դաշտին, սարերին. էնքան բյուր տեսակ գունով զարդարեց. էնքան հրաշալի հոտով ծաղկեցրեց, Տկարին էնպես խելք, շնորք տվեց, 1090 Որ իր գլուխն մեծիցն միշտ ազատ պահի, 1

[բ<երանը> սուրբ] [հրամանն] 3 ճուտեր=ճուտով 4 ու=թե 5 [ո´չ] 6 [միշտ] 2

39

Ո՛չ թվանք ունին, ո՛չ թոփ, կամ թուր, սուր. Այլ միշտ իրանց կարում են պահել. Միթե 1չար մարդին միայն էր կարիք Հնարել էսպես անարգ, փիս գործիք Ընկերին սպանել, հացը ձեռիցը խլել Ղշերին, գազանին 2 որդուցը զրկել, Աշխարհներ քանդել, իրան քանդիլ տալ Ինչ կըլի մարդը մեկ օր քեզ ճանաչի, Քո գութը մտածի, ընկերին սիրի, 1100 Ասի թե պատկեր Աստուծո եմ ես Իրանն ուրիշին տա, բայց չի խլի, էս ա մեր սիրտը էսպես կտրատում, Ուզում ենք միայն 3ամենը մերն ըլի, Տալիս, սպանում, ու գանգատ անում. Եդո ասում՝ թե Աստված է անում. Ա՜խ ե՞րբ կըլի՝ որ մարդն էս ճամփիցը Հեռանա, կռիվ, էլ դավա չանի. Ո՛չ իրան սպանի, ո՛չ ինքն սպանվի, Ո՛չ աշխարհ քանդի, որ իրն էլ քանդվի.

1110 Թե քեզ՝ «հայր մեր» են ասում ու կանչու Ընչի եղբոր պես չեն կառավարվում։ Դու հայր ես և տե՛ր ով իմ ստեղծող, Բոլոր ձեռագործքդ հենց էն <են> պատմ Բայց անիրավ մարդն իր փառքի խաթե Քանդելով աշխարհս, չպետք է հանդգնե Ու քո սուրբ անունն իր 4 վրա դներ։ Լռվեր, պապանձվեր, առաջ սիրտն ուղղ Իր եղբոր հետ կենար, ու ասեր Ապա թե՝ «Հայր մեր» ո՜վ սուրբ դու հայր 1120 «Լեզու դու տվիր՝ որ իրանց սիրտն հայտ Հավատ դու տվիր, որ քեզ ճանաչեն, Այլ այս չար լեզու, այս մեր սուտ հավատ Չեն քո տված պարգև, մենք ենք հնարել 5

Խաբենք, հալածենք, սպանենք, ջնջենք

Ով մեր լեզուն չի խոսում կամ հանում 1

[չէր] գազանիցն=գազանին 3 [մենք] 4 իրա=իր 5 [Որ] 2

40

Ով մեր հավատը չի՛ պաշտում, պահպա Ախ թե մարդն էլ մեկ գազան էր էլել, 1130 Ու մեր քաղցր մոր երկրի երեսին Ուրիշ ստեղծված մեր տեղն էր էլել Հրեշտակ կամ ոգի՝ քեզ փառաբանել։ «Ընչի՞ չեն սարերն բլրի վրա ընկնում, Ընչի՞ են գետերն աղբյուրն վերցնում, Ընչի՞ չէ՛ ծովն էլ՝ գետերին խռկում, Ընչի՞ օվկիանոսն ծովի հետ միանում, Ու սիրտ սրտի տված, լանջ լանջի հետ Մինն մյուսին միշտ նյութ է տալիս, Գետը ծովիցն, իր ջուրը վերցնում.

1140 Սարը բլրի վրա նայում, ծիծաղում.

1Իր մեծության վրա միայն գոռոզանում Արծաթ ու ոսկի, աղբյուր ու անձրև Պահում իր ծոցումն, ու մեզ ուղարկում. Ընչի Արեգակդ՝ լուսնիդ էլ ասում Լուսին՝ աստեղաց, հրամայում, քշում, Բոլոր երկինքը միայն մեկը տիրում. Ու ուրիշներին խռկում, հալածում։ Բայց ինչպես են 2 նրանք միաբան սիրով 3 Մինն տեսնելով, մյուսին խնդա Փայի՛, փայփայի, փողփողի լուսով Ծիծաղի, ողջույն տա, աննման կարոտով 1150 Տեսնելով նրանց արեգակի աչքը քցիլը Բոլոր պատրաստ են, գլխները բարձրացնեն, «Արի´ մեր փեսա՝ բոլորը ձայնեն, Արի քո սիրույն կարոտ մնացինք, Մենք քո գլխովը միշտ պտիտ կուտանք» Հենց նա մերձենա արևմտյան կողմը. Բոլորք տրտում տխուր գլուխը քաշած Լալով ուղարկեն՝ որ 4ազնիվ փեսայն Շատ չի ուշանա, կրկին եդ դառնա, Սուգ անեն, կոծեն, ողբալով ասեն»

1

[Ու] Բնագրում՝ ենք 3 Սկզբում՝ սիրով [բա<րի>] միաբան 4 [քնի] 2

41

1160

«Գնաս բարեավ ա՜խ դու մեր 1 գլխի պսակ, էլ ե՞րբ դու կգաս, մեր մեջը կերևիս. Մինչև էն վախտը, քեզ համար սուգ կանենք Շլնքներս ծռած, կնստինք, կցավինք Մինչև էլի գաս, մեզ ուրախացնես, Քո քաղցր երեսը էլ եդ կբերես։ Ընչի՞ չէ մարդն 2 էլ՝ էսպես իրան բռնում Իր երկրի Աստծուն, էսպես ճանաչում. Ու իր ընկերին սիրում, պահպանում։ Ծառերիդ, թփերիդ ես մտիկ տալով

1170 Ղշերիդ ձենը անկաջս առնելով Սուրբ արեգակիդ ծեգն 3 իմանալով Սուրբ աստեղացդ աչքն աչքիս առնելով Աղբրի քչքչոցն, սարի 4 մեծությունն Ծովի, ցամաքի, մեծություն, բարություն, Գլխումս բաց կանեմ, գետնի վրա կնգնիմ, Իմ ժամ, իմ խորան, երկինք, գետինքը Իմ սուրբ պատարագ՝ իմ ջերմ աղոթքը Քեզ կմատուցանեմ, լալով, արտասվելով. «Տո՛ւր ինձ 5 սիրտ՝ որ ես էլ բարի ըլիմ, 1180 Տո՛ւր ինձ էն հոգին՝ որ քեզ տիրական Տե՛ր իմ Արարիչ իմ փրկիչ, պաշտպան.

Ես էլ թող լինիմ, մեկ ծաղկի նման, Ես էլ կարենամ lինիլ օգնական, 6

Երկրի մեծություն, սարի բարձրություն

Արեգակի լույսն, ու ծովի ջուրը, Շաւտ են ինձ համար, իմն է բուռը հողը, Թո՛ղ ես էլ լինիմ մանիշակիդ չափ, Ծաղկիմ կանաչ տեղ իմ որդքերով Ոտի տակ չընգնիմ, ինչպես մյուսները, 1190 Մեկ ջրի ղրաղի, կամ փշի տակի, Ոտից, և քամուց ազատ ու հեռի.

1

սկզբում՝մեր դու մարդը=մարդն 3 ծեգը=ծեգն 4 սարերի=սարի 5 [Էնպես] 6 [Մի տուր ինձ] 2

42

Աչքս իմ ընկերներիս, ու 1 իմ կոկոմներիս Տեսնի, ու խնդա, ջրի հետ խաղա, Ով կուզի, քաղի, չծակի, ու հոտ տա, Առավոտյան ցողդ՝ երեսիս վրա, Երեկոյան շաղդ ծոցումս պահած Ննջիմ թե զարթնում ես ուրախ սրտով Ջուրն իմ 2երեսիս խփի ծլծըլալով, Ես նրա երեսին պար գամ, համբուրեմ 1200 էսպես միասիրտ, միաբան սիրով Հավիտյան մնանք ուրախ և բարով։ Քո անունդ հիշենք միշտ քաղցր հոգով, Արարիչդ՝ սեր 3 մեզ պահյա՛ սիրով։ Որ էս լսեն որդիքդ ախ՝ Աղասի ջան,

4

Թե իրանց հերն էսպես բարի էր. էս հոգսով 5իրանց պահեց, մեծացրեց Հարցնեն ինձ լալով, բաս, ո՞ւր է ափուն, Ընչի՛ չես ցույց տալիս, որ նրա ճտովն ընկնինք Համբուրենք նրա բերանն՝ որ մեզ էսպես անտեսեց 1210 Ո՞ւր է մեր բարը, ընչի՞ չի գալիս, Որ նրա ձեռը բռնենք, պաչ անենք, Նանի ջան, ասա´, նանի ջան ցույց տո՛ւր. Թո՛ղ գնանք վազենք, ճտովն ընկնինք Ձեռիցը բռնենք, ու քեզ մոտ բերենք, Նանի ջան, 6բարին ընչի՞ չենք տեսել Խռովել ա մեզանից, ուրիշ տեղ գնացել. Բաս մենք փիս էինք հալբաթ՝ որ նրա խրատը Լավ չպահեցինք, սիրտը խոցեցինք Մեզ թողեց, գնաց նա ուրիշ երկիր.

1220 Երեսիդ մեռնիմ՝ նանի ջան ասիր. Քո ըմբրիդ մեռնիմ, նանի ջան խոսիր. Նրանք էլ լաց ըլին, ես հո հենց մեռած, Ո՞վ գա 7երեսիս ջուր քսի 8, շաղ տա։ Լա, մեզ հետ սգա, մեր դարդն իմանա, 1

ում=ու [փե<շիս>] 3 [քաղցր] 4 [Էս կա] 5 [նա] 6 [ափուն] 7 [մեր] 8 քցի=քսի 2

43

Իրան սիրելին էլ միտքը բերի. Հոգոց քաշելով նա մեզ սիրտ դնի.

1

Նա. և ո´չ ես։ Նազլուդ գլխիդ ղուրբան՝ 1230

Ես մեռած կլիմ, առանց քեզ կապրիմ. Կամ ջրի միջումն, կամ չոլումն ընկած։ Թո´ղ առաջ ես գերեզմանը մտնիմ, Ղուրբան Աղասի, թառլան Աղասի. Քո անուշ ըմբրիդ՝ ես մատաղ ըլիմ, Վա՜յ իմ արևիս, ըմբրիս, օրերիս Մկամ քեզանից եդ պետք է ապրիմ, Քեզ 2 հողը 3դնեմ, հողի վրա ման գամ. Քեզ սառն գետնումը, ես տաք տեղումը, Քեզ մենակ ընկած, ես մարդամեջի.

1240 Քեզ չոլումը անտեր, ես օթաղումը՝ Ջուր ուզես չտան, քեզ տվող չըլի. Ուզենաս խոսիլ, 4ձենդ ո՞չ ոք առնի Նազլուդ թփերի վրա խաղալիս, Աղասին հողի տակին մաշվելիս Նազլուն առվի վրա Նանասու հետ Սուփրեն բաց արած, Աստծո բարով լիքը Պտուղ, կանաչի, կաթն, եղ ու կարաք. Աղբրի քչքչոցն մեր 5 անկաջը խլի, էլ չի´ իմանանք ղշերի ձենը Թմբրինք, ու լռվինք, թիքեն տանելիս Նանասին տնկած ծառդ տեսնելով, 1250 Պտուղը քաշ էլած՝ կարոտ քո տեսույն Տերևը տխուր առաջին քցած, Աղբյուրն էլ նրա տակովն ան < ցն > ելիս Բյուլբյուլը նստած վրեն քո գովքն անելիս, Տնկած պատրսիդ մտիկ տա ու գոռա Հոգոց հանելով՝ քո քույր Նանասին Գլխին տա, վա՜յ տա աչքիս առաջին։ Ա՜խ ջանս դուս գա՝ Ախ՝ Աղասի ջան, Քվորդ աչքը ընչի՞ չքոռացավ, Քիրդ պիտի մեռներ, դու նրան թաղեիր, 1

[Ու] Քո=Քեզ 3 [տեսնեմ] 4 [Քո] 5 մեզ=մեր 2

44

1260 Դու նրա երեսին հողը քցեիր, էս քո տնկած ծառն ա՝ Աղասի ջան 1

Քո շինած իգին, քո գլուխ բերած,

Ո՞վ գա 1երեսիս ջուր քսի 2, շաղ տա։ Չոլ էր՝ 2քրտնքովդ դրախտ շինեցիր. Ղռ էր՝ քո ձեռքովդ էստեղը հասցրիր. Փուշ էր էս տեղը, ծաղկով լցրիր, Գելն ու առջև վախեին աստ գալ. Թուլի, հարամի սարսեր անցնելիս, Ո՛չ ջուր կար, 3աղբյուր, ո՛չ խոտ և ո՛չ ծառ.

1270 Անցավորն տխուր երթում էր անցնում, Շոքի ձեռիցը էրվում խորովվում։ Լերդը չորանում, ու սրտին կպչում, Քութանավորն էլ ջուրը հետը բերում, Ղշերն էս կողմը չէին անց կենում, Ագռավներն էին էս տիանց ղոնաղները Ջամդաքի գլխին հավաքած կիտված Իրար աչքեր 4 էլ ուզում էին հանեն։ «Ախ Աղասի ջան՝ դու ես էս շինել Տնկել, զարգարել, մեզ հմար թողել.

1280 Ու խոր հողումը մենակ մնացել. Վա՜յ Աղասի ջան՝ իմ ջանս դուս գա, 5

Օրը հազար անցվոր նստում, հովանում,

Քնում, դինջանում, քո պտուղն ուտում, Օրհնում ա մեզի, անց կենում, գնում։ Վա՜յ Աղասի ջան՝ մեր ջանը հանում, էրում, խորովում, անունդ տալիս, Մնում ենք մեռած անունդ լսելիս, Անումիդ ղուրբան գնա՝ քո խեղճ Նանասին։ Մենք ի՞նչ ենք արել, որ մեզ օրհնում ա, 1290 էս քո պտուղն ա, ձեռիդ վաստակն ա, էս քո քրտնքի ծառն ու ծաղիկն ա։ Ծառերիդ, ծաղկներիդ՝ ղուրբան Նանասին Ումբրը չուռումիշ, քո քիր Նանասին.

1

[Ես]

2

[դու]

3

[ո´չ] Բնագրում՝ աչքերեր 5 [Անցվոր] 4

45

Լալով նրա աչքերն քոռացած մնաց Աչքը 1 միշտ ճամբին՝ թե աստվածասեր, Մտներ, անկաջը բռներ, ու հոգին ուզեր. «Աչքդ 2 միշի լույս՝ ախբերդ գալիս ա», Տեղիցս վեր թռած՝ առաջդ գայի. Ո՛չ ոտով, ձիով, սելով կամ իշով, 1300 Երեսիս վրա 3 գետինը լիզելով, Ոտներդ ընկնեի, ծնկներդ համբուրեի, Արտասվոք ոտիդ թոզերը լվանային 4, Մաղերով եդո սրբեի, չորացնեի. Եդո երեսս ոտիդ տակին դրած Փիանդազ ըլեի առաջիդ ընկած 5 Լայի, ասեի, քեզ աղաչեի. «Հլա առաջ քո սուրբ ոտդ դի´ր երեսիս. Ոտնակոխ արա՛ ինձ՝ որ հովանամ Մեկ մուրազս առնեմ խորոված 6սրտիս.

1310 Թո՛ղ մեկ չոռ լսեմ, քո անուշ բերնից Թո՛ղ մեկ ոտդ գլխիս մեկ էլա դիպչի, Ու ջանիս ցավ տա, Նանասիդ մեռնի. Որ էս ցավն էլա սրտումս պահեմ, Մեկ էլ հեռանաս, անումդ հիշեմ. Ցավս միտս ընկնի, ինձ ու ինձ ասեմ. Աղասին ղորդ ա, շատ լավ տղա ա Բարկացող, ու գիժ, իրան ասածի, էն օրն իմ գլխիս, նա ոտով տվել ա, էն մտքիս ունիմ, Աղասին գիժ ա, 1320 էլ ես Աղասուն չեմ սիրում, գնա, Ուր գնում ա, գնա, էլ ինձ մոտ չգա. Որ գա էլ ուսերս նրան դեմ կանեմ. Կանչի էլ, մոտը չեմ գնալ նստիլ՝ Թևիցս որ քաշի ձեռին կխփեմ Մոտիս էլ նստի՝ վեր կըկենամ, կերթամ. Մեկ ծառի շվաքում, մենակ կնստիմ. Ջրի հետ կխաղամ, թփի հետ կխաղամ, 1

Աչքս=Աչքը [լ<իս>] 3 [գետնին] 4 [ոտներդ սրբեի] 5 [ու աղաչեի] 6 [սիրտս] 2

46

Աղասուն ծուռը աչքով մտիկ կտամ, 1

Երեսս չեմ անիլ, կոխքս նրան կանեմ.

1330 Աղասին կկանչի մոտը չեմ գնալ. Աղասին՝ կուզի՝ որ էլի մոտ գա. Ես մի քիչ յավաշ կերթամ ինձ համար։ Գիտեմ Աղասին բազարիցը գալիս, Կամ հանդից, դռնից, կամ քաղաքիցը, Որ ինձ հետ չխոսի, խելքամաղ կըլի. էլ 2 եդ կխռովի, տանից դուս կըլի. Աղասին առանց ինձ հաց ոնց կուտի, Բգումը կմնա, շունչը < կ > կտրի. Աղասու թիքեն բնավ կուլ չերթալ.

1340 Քանի ծնել ենք 3աչքներս բաց արել, Մենք մեկ թիքա հաց մենակ չենք կերել, Ես իմ թիքեն եմ բերնիցս հանում Նա իր լեզուն ա բերնիցը հանում Թիքեն ուտում ու լեզուն ինձ տալիս, Ես էնքան ծծում եմ՝ բերնումս պահում Որ ցավ ա տալիս, Աղասին ասում. «Թո՛ղ Նանասի ջան՝ թող բերանդ ուտեմ, Լեզու չունենամ, 4քեզ հետ ոնց խոսեմ. Լեզուս կպոկես, կմնամ անլեզու 1350 Քո քաղցր խոսքերի ջուղաբն չեմ տալ Սիրտս կխորովի՝ որ 5դարդ ունենաս, Չեմ կարող էլի իմ սիրտս քեզ հայտնեմ.

6

Երեսիդ կնայիմ, կայրվիմ, կտոչորվիմ, Դու էլ կուզես՝ որ խոսք էլ լսես. Աչքդ երեսի´ս կմնա սառած Աչքերիդ 7ղուրբան հերիք ա էսքան Թո՛ղ 8 դու լեզուս, հիմիկ քուն<ը> տուր»։ «Աղասու սիրտը ի՞նչպես կըկոտրեմ, Աչքերս էլ՝ հանի, ես իրան կտամ,

1

[Մի քիչ կողքիս վրա] Էլի=Էլ 3 [ու] 4 [ախր] 5 [մեկ] 6 [Քեզ] 7 [խ<ուրբան>] 8 Թողու=թո´ղ 2

47

1360 Թուր 9 դնի գլխիս, ծպտուն չեմ տալ, Տանի, ինձ ծախի, նրա գերին եմ. Սիրտս էլ՝ որ ուզի, կհանեմ, կտամ, Ջանս էլ՝ որ հանի, շունչ էլ չեմ քաշիլ. 1 Աղասու 2ազիզ երեսին մեռնիմ. Աղասու մի մազն թե թեքված տեսնիմ. Ես գյուլբի միլը աչքս կկոխեմ. Աղասու երեսն՝ թե տխուր ըլի, Դանակն հառնիմ, բողազս կկտրեմ, Աղասու 3 գլուխը 4 ցավելիս տեսնիմ, 1370 Կերթամ քարափնի վեր Զանգու մեջը կընգնիմ, Աղասուն որ մեկ թուր վրա բերեն, Ես իմ գլուխը առաջ դեմ կանեմ, Աղասուն՝ թե մեզ ուզում ըլի թողա, Սիրտս կճղեմ, նրան մեջը կդնեմ, Թե քթիցս բռնի, ասի հոգիդ տո՛ւր, Ես նրան իմ հոգիս երբ կըխնայեմ, Աղասին տասն օր՝ որ սոված մնա Ընչաք տուն չգա, ես մոտին չնստիմ, Աղասին՝ թիքեն բերանը չի՛ տանիլ։ 1380 Քնած ըլելիս ես ծառի տակին Աղասին կամաց գալիս ա իմ կշտին Ճանճերս դեն անում, գլուխս ձեռին Ենքան է պահում, ու անում հովին։ Մինչև ես իմ աչքս ինձուինձ բաց անում, Ինձ նրա գոգումը թեք ընկած տեսնում, Բերանս մոտացնում, բերնին պաչ 5 անում, Գլուխը կոխում եմ ես դոշիս մեջը Աչքին համբուրում, նա էլ իմ աչքին Թշին ձեռք քսում, նա էլ իմ թշին.

1390 Նրա գլուխն իմ ծոցին, իմն նրա երեսին Ասում ենք, խոսում, խնդում ծիծաղում, Ծաղկի, խոտերի վրա թավալ տալիս Նա ինձ վրա ա ջուր ածում, փախչում 9

Թուրը=Թուր [առնիլ] 2 <մեկ անընթեռ.> 3 Աղասուն=Աղասուն=Աղասու 4 [թե որ] 5 բաց=պաչ 1

48

Ես նրա 6 վրա եմ ջուրը շաղ տալիս Նա 1ա խնձորով իմ գլխիս խփում, Ես նրա 2 դոշին եմ տանձով, վեր հատում, Տանձը ցավ տալիս, նա զոռով, եգին 3

Գալիս ա բռնում, ինձ ջուրը կոխում

Դռչում, 4 տմսկում, մինչև խեղճ նանի 1400 Սիրտը ցավելով, 5ու ինձ խղճալով, Ձեն ա տալիս, որ նա խելոք կենա, Աղասին մի քիչ, հանդարտ ա մնում, Ու նանն երեսը էլ ետ շուռ 6 տալիս, Մինչև նանն նրա վրեն բարկացած, Գալիս ա նրա ու գլխին խփում, Ինձ նրա ձեռիցը, քաշում, պրծացնում, Ձեռիցս բռնում, իր կուշտը տանում, Աղասին էնտեղ կանգնած ա մնում, Գլխին վա՜յ տալիս, լալիս ու գոռում։ 1410 Ախպորս ցավը ես որ չեմ տեսնում, Սիրտս էրվում ա, դուս եմ պրծնում, Նանը կանչում ա, բարկանում, թնդվում «Տո ո՞ւր ես գնում էդ փիս աղբոր մոտ», Անկաջ չեմ անում, գնում ճտովն ընկնում, Աչքերիդ մեռնիմ՝ անույշ Աղասի, Մի լար դու թե չէ, ես էլ լաց կըլիմ, Քո լացը 7 տեսնելիս, սիրտս կրակ է ընկնում։ Աղասին գիտի՝ որ ղսրդ եմ ասում, Ո՞նց չգիտենա 8իմ սիրտն ու նրանը 1420 Մեկ խնձոր ա հենց, միջիցն ճոթ արած, Նրա աչքն իմն ա, իմը նրանը Թե նրա մի աչքը լաց ըլելիս տեսնիմ, Պետք է իմն էլ հետը իսկույն լաց ըլի, Նա որ ծիծաղի, թե գլխիս ծեծեն էլ ես նրա հետ պետք է ծիծաղիմ։ 6

նրան=նրա [ինձ] 2 նրան=նրա 3 [գլ<ուխս>] 4 Թռչում=Դռչում 5 [նրա] 6 շուռը=շուռ 7 Բնագրում՝ լացս 8 [իր սիրտն նա էլ իս] 1

49

9

Աղասին հմիկ իմ լեզուս ուզում,

Չտամ կխռովի, 1ես էլ կխռովիմ, Աղասուս լեզուս ես դեմ եմ անում, Անիրավ Աղասին, կծում ա, փախչում.

1430 Կամ էնպես բերնումը հուփ տալիս, սխմում. Որ աչքս ա եդո իմ լեզու ըլում, Արտասուքս նրան՝ 2ասում են անսաս, «Անիրավ Աղասի, դու ջիգյար չունիս, Նաչար քվորդ հո շանը հանեցիր, էդպես կսիրեն իրար քիր ու ախպեր Անիսավ՝ դրա աչքն կայծակին խփեց, էդպես էս սիրում նազուք քվորդ, էդ քո աղավնուն, էդ քո բյուլբյուլին Ինչպես չես ախր դու մեկ խնայում»։ 1440 Աղասու աչքն էլ քիչ քիչ լցվում ա, Ախպերս 3 ամոթով՝ ձեռն ճտովս ա քցում Երեսիս պաչում, մազերիս պաչում, «Էլ չեմ անիլ ես՝ գլուխս քարը տվի, Թե մեկ էլ անեմ, իմ աչքս հանի. «Աղասի ջան՝ ախ՝ թառլա՛ն Աղասի, Աչքս սևացավ, խելքս ցրվեցավ Ծառերն իմ գլխիս պտուտ են գալիս, Ինձ էլ քաշեիր քո ծոցը տանեիր, 1450 Գերեզմանումն միասին ըլեին<ք>, Հողի տակին էլ իրար ճիտ անեինք Երեսս երեսիդ, բերանս բերնիդ վրա, 4

Մոխիրս մոխրուդ հետ խառնվեր փչանայր,

Հոգիս հոգուդ ծիտ դառնար թռչեր Գային թև թևի խփած մեր բաշին Նստեին, տեսնեին թե նանն 5 ինչ ա անում. Նանը չորացել ա ու փետ դառել. Նանի երեսին ղուրբան ես գնամ Ոչ աչքը քուն ունի, ո՛չ երեսն ծիծաղ.

9

[Աղասին ա] [էլ] 2 [ասի] 3 [Աղասին] 4 [Իմ մոխրի] 5 նանը=նանն 1

50

Ղշերն են թռչում, նա ձեն ա տալիս, 1460 Կռլունկն ա գալիս, խաբար հարցնում Տեսե՞լ են երա՞բ նրա Աղասուն, Լացն 1հողին խառնում, դեպ նրանց քցում, Տարե´ք Աղասուն իմ ողբս ու լացս. Կռլունկ երա՞բ դուք որդիանց եք գալիս. Տեսանք Աղասուն, ո՞ւր է ման գալիս, Ծծերս քարացավ, աչքիս լույսն հատավ Սաղ սաղ ուզում եմ՝ որ գետին 2 մտնիմ Թև առնիմ, թռչիմ, կամ ջուրը ընկնիմ, Ո՞ւր թե մի հետ, գետինը պատռվի 1470 Ինձ խոր < ը > տանի ու էլ կրկին խփվի. Որ իմ աչքս էլ՝ լիս բնավ չտեսնի, Ղուռ ու չոր գլուխս էլ սաղ չմնա Որ բայղուշի պես որդուս գլուխն կերա, Ինձ ո՞վ անիծեց՝ ո՞վ էս դառն աշխարքում. Ախ Աղասի ջան՝ թո՛ղ 3իմ դարդն ասեմ, Նանը հիշելիս՝ էլ խելք չի մնում Գլխումս ու հոգիս հենց դուս է գալիս։ Էնքան ծեծել ա գլխին ոտներին Որ ջանումն էլ մեկ սաղ տեղ չի մնացել։ 1480 Ես նաչար քիրդ, երկուսիդ արանքումն՝ Քեզ եմ միտքս բերում, հոգիս խորովվում, Նանին եմ տեսնում, աչքս խավարում Ընկնում ճտովն, գոռում, հառաչում Նանն հոգի չունի, նանը չի լսում. Ն<ր>ա մարմին<ն>ա առաջիս մնում Հոգին քեզ մոտ թռչում, գալիս քո տեղը, Թե ո՞ւր ես չի գտնում, աչքը բաց անում, Ո՛չ աչքումը լույս կա. անկաջը չի լսում, Գոռում ենք ճչում — նանը չիմանում, 1490 Ձեռքն հուփ տալիս, նանի ջան կանչում. Նանի ջան, նանի, արևիդ մատաղ, Նանի ջան՝ նանի մեզ մի՛ կոտորի. Նանն էլ աչքը խփում ա, մնում. Մինչև գալիս ա քեզ մոտ, քեզ տեսնում,

1

[մոխրին] գետնիմ=գետին 3 [ա<սեմ>] 2

51

Քեզանից 4 մուրազը ու հասրաթն առնում, Րիկնապահին աչքը բաց անում.

1

Ծառերին նայում, խոտերին նայում, Գնում, համբուրում, տակները ջրում, Որի տերևին, որի թփերին 1500 Երեսը քսելով՝ բյուլբուլին նայում Մեզ ձեն է տալիս, իրան մոտ տանում, Մատով ցույց տալիս, ու մեզ եդ պատմում. «Տեսնում եք էս ղուշն էս սիրուն բլբյուլն, էս անուշ լեզուն, էս անուշ ձայնը էս իմ Աղասու ջիվան հոգին ա, էս իմ Աղասու արդար հոգի<ն> ա, էս նրա ձենն ա, էս նրա հոգին, էկել ա նստել՝ որ մեզ տա բարով Հրեշտակը բերեց, նրան բաց թողեց.

1510 Ինքը թև 2 առավ, թռավ էլ կրկին, Նայեցեք, լսեցե՛ք, ձեր կարոտն առեք, էս ձեր Աղասու, էս իմ Աղասու Սուրբ արդար մաքուր, անմեղ հոգին ա, Ձենը լսեցեք, իրան մի բռնեք, Նա արդար ա, մենք մեղքերով լիքը 3

Դրախտիցն ա էկել, մենք դեռ երկրումը

Մենք ի՞նչպես կարանք նրան ձեռը խփիլ, Մենք ի՞նչպես կարանք նրան վեր բերիլ, էլի կթռչի, 4կփախչի, կթողա 1520 Ձեզ և ինձ տխուր, տրտում սգազգաց. Թողե՛ք նա երգի, ձենը լսեցե՛ք Նստեցե´ք հանդարտ էս ծառի տակին, Ա՜խ ինչպես ա նա մեզ մտիկ անում. Կռանում գլուխը մեզ վրա ցածացնում, Մեր գոգումը նստիլ, ինքն էլ ա ուզում, Քո ձենիդ ղուրբան, պատկերիդ ղուրբան, Խոսի՛ր էդ քա՛ղցր լեզվիդ գնամ մատաղ. Նանի ամակը դեռ չես մոռացել. Դեռ նանի սերը հոգումդ ունիս, 4

Քեզ մոտ=Քեզանից [Հետո] 2 Բնագրում՝ թևին 3 [Նա] 4 [կթ<ռչի>] 1

52

1530 Էս քո ծառերն են, քո ծաղկները, Առ 1 սրանց հոտը, տե՛ս, ուրախացի՛ր. Տե՛ս նան < ն > ինչպես ա նրանց պահպանել, Նանը քո կոխած տեղն էլ ա պաչում Նանը քո նստած տեղն ա լիզում Արտասվում, նղղում, երեսի վրա քնում։ Նանը ինչպես քեզ հեչ կմոռանա.6) Ն < ր > ա սիրտը, ջիգյարն քարից չի՛ շինած. Նանի սրտումն ըլում ես նստած. Նանն էն վախտն էլ քեզ սրտումը չի պահիլ 1540 Եբբ ոտն ոտիդ հետ ու գլուխը գլխիդ Մեկ հողում, տեղում կպարկի կոխքիդ էն ժամանակը իմ հոգիս էդպես Բյուլբյուլ կդառնա, կգա էլ քեզ պես Իր տունը տեղը, իր երեխեքանցը Կնայի, կտեսնի աչքն կուրախանա. էլի կթռչի երկինքն քեզ մոտ. Կպատմի, ու կխնդանք միասին սիրով Դրախտի միջումն, խնդալով, հրճվելով Մեր սիրելյացն աստ բարիս խնդրելով։ 1550 «Գիշրը դու՝ ախ սրտիս ցանկալի Դառնում ես մեկ աստղ, երկինքը թռչում, Ամառի շոքին, ձմեռվան 2 ցրտին Աշնան էն տխուր, դառն եղանակին էլ չե´ս երևում, զի ծառք, քո ծաղիկ Ա՜խ տերևաթափ ու զուրկ են ըլում էլ չես ուզում որ նրանց մտիկ տաս։ Բայց գիշերն ինչ ա՝ որ քունս կտրած Վեր կենում ընկնում եմ դուռն ու կտուրը Աչքս երկինքը քցում տեղերի միջին 1560 Կտերը թե բակում՝ թե երթկի տակին Չայիր չիմանի, թալվարի վրա

3

Ջուրը քչքչալիս ծառերի քոքին Շունը մռռալիս, գողը փախցնելիս, Քամին 4թալվարումն ինձ օրորելիս

1

Բնագրում՝ առանց ձմռվանը=ձմեռվան 3 [Չիմա<նի>] 4 [իմ] 2

53

Ծառի 5 ճղկները երեսիս փռած Տերևի 1 պտղըներ գլխիս կախ էլած Անուշ հոտով հովն ինձ շվաք անելիս Բլբուլն էրեսիս թռչում, ծլվլում Ծառի ճղկները իմ գլխիս խաղում, 1570 Թալվարն քամու հետ գնում էր գալիս Հովն իր թևերով երեսիս տալիս, Ջուրն ու ղշերը իմ նանիկն ասում. Ես իմ 2աչքերը երկինքը քցում Աղի արտասվոք հոգոց հանելով. Վերանում քեզ մոտ սիրույդ՝ կարոտով Աստղիդ ման գալիս՝ իմ աստղ երկնային, Որ բռնեմ, համբուրեմ, քսեմ երեսիս Դնեմ իմ ծոցը քունս տանելիս Դու իմ դոշի վրա խաղաս զարթնելիս, 1580 Իմ խավար միտքը 3 իմ տխուր սիրտը Քո պայծառ լուռով պահես մխիթարես, Քո սուրբ երեսովն երեսս ծածկես «Քնի´ր՝ 4նանի ջան, ինձ ասես, ձեն տաս, Աչքդ խուփ արա՛, դու չի´ վախենաս Հրեշտակ Աղասիդ քո կուշտը կտրած 5

Իր լիսն ու թևերն երեսիդ փռած

Օրոն է անում քո ազիզ ջանիդ Որ անույշ քնիս, անույշ Աղասիդ Չի՛ թողալ որ քեզ փորձանք հանդիպի,

6

1590 Չար հրեշտակին նա 7բոցեղեն սրով 8 Անդունդս խորտակե նա ջախջախելով Ոտների տակին էն օխտգլխանի Ագահ վիշապին նա զարկե գետնի Մազերից բռնած՝ նա հրեղեն թուրը Աջու ձեռովն խրե նրա փորը. Պատեպատ տալով, հոգին առնելով 5

Ծառեր=Ծառի Տերևով=Տերև 2 [երե<սը>] 3 [սիրտը] 4 [ասե<ս>] 5 [Իր լիսն երեսիդ] 6 [Քնից զա<րթեցնի>] 7 [հրեղեն] 8 [դիմոք] 1

54

9

Թևերն երեսիդ կանգնած՝ փռելով

Որ անույշ 1քնիս, անուշ երազով Անույշ Աղասուդ երեսը տեսնելով.

1600 Խնդաս, մխիթարվիս, էլ սուգ չի՛ անես, Օրհնես նրան գովես, կաթդ հալալ անես Գլխին ձեռներդ դրած երկնքին նայես Փառք տաս Արարչին, որ ինձ չի զրկեց, Հրեշտակաց դասին արժանի արեց,

2

Իմ ծերունի հոր, քո՝ ազիզ իմ մոր 3

Աղոթքն, արտասունքն՝ որ դուք ամեն օր7)

4

Գերեզմանիս վրա լալով 5 անեիք,

Հոգուս պատարագ, պաշտում, հաց տայիք, Աղքատաց, տնանկաց աչքը սրբեիք, 1610 Խնկով, բուրվառով հոգիս հիշեիք, Քահանա ու խաչ ձեր տան բերեիք, Մատաղ անեիք ու ժամոց տայիք Ընկալավ սիրով, ու ղրկեց հիմիկ՝ Որ ձեզ իմ բերնով շնորհակալ լինիմ Ձեր սուրբ երեսը ձեր մաքուր ձեռը Համբուրեմ հիմիկ ձեր ոտներն ընկնեմ, Ձեր ցավն ու չոռը հրեղեն սրով Խռկեմ, հալածեմ, ու ձեր սիրտն առնեմ, Որ էլ չի տրտմիք, միամիտ լինիք։ 1620 «Աստված պետականն արդարի մուրազն Ամեն ժամանակ մտքից չի՛ հանիլ Նա իր աթոռիցն իր քաղցր աչքը քցած Տեսնելով մեր գործն, մեր սրտի ուզածն Որն որ բարին ա է՛ն կըկատարի, Բարյաց վարձ չարին դարձ, զղջումն տա ու խնամ տանի Որ 6քաղցր տեսույն արժանի անի։ Նա ո՛չ պատուհաս, տանջանք պատրաստե Նա չէ՛ անիրավ, այլ անաչառ է Նա իր ստեղծվածին բնավ չի՛ կորցնիլ 9

[Ձեռներ<ն>] [եր<ազով>] 2 [Երկնա<վորների>] 3 [Ար<տասունքն>] 4 [Իմ] 5 [դուք] 6 [իր] 1

55

1630 Նա միշտ ողորմած, գթած, արդար է 1

Նա իր ձեռագործն սիրե, պահպանե,

Այլ ո´չ անարգե, տանջե ու պատժե Սուրբ արքայության դուռը բաց արած

2 3

Իր քաղցր գիրկը պսակով լցրած

Հազար բարություն իր գթած ձեռին 4 Աչքը խնամով ամենի աչքին Քցած սպասե, որ գան վայելեն, Ապշին, զմայլին, հրճվելով ասեն «Փառք քո մեծությանդ՝ ո՜վ տեր Աստված մեր.

1640 Հիրավի մեր հայր, հիրավի մեր տեր։ Կույր էինք որդիքդ քո մինչև այսօր Որ չիմանայինք կամքդ բարի 5 մեր հոր։ Երկրումն էլ հազար բարությամբ լցված, Բյուր տեսակ շնորհոք պատած, զարդարած, Աչք էիր մեզ տվել՝ որ տեսնինք, խնդանք Մեզ ականջ բաշխել՝ որ լսինք, ցնծանք. Միտք մեզ պարգևել 6, 7մտածենք, հիանանք 8 Սիրտ, հոգի շնորհել, որ վայելենք, զգանք, 1650 Երկինքդ մեր գլխին աստղով զարդարած Երկիրդ մեր տակին, փնջած, պսակած, էնտեղ աստղ, լուսին, քո սուրբ արեգակն Աչքներն աչքերիս գիշեր 9 ցերեկ քցած 10

Նայում էին մեզ խնդում, ծիծաղում

Ճխում, փայփայում, ճաճանչում, փայլում, Մեր տխուր գիշերը, մեր կարճ օրերը Իրանց ձեռի տակին, աչքի առաջին Պահում, պահպանում, լուսո գավազան Ու իրանց ֆանառն նրա ձեռը 11 տալիս 12

Քնքուշ երեսն նրա երեսին քսում

1

[Կամի] [Նա ի<ր>] 3 [Կամի] 4 Սկզբում՝ Իր գթածձեռին հազար բարություն 5 Սկզբում՝ բարի կամքդ 6 [էիր շնորհել] 7 [որ] 8 [զարմանանք] 9 [Մեր տխուր գիշերներ] 10 [Խնդում] 11 ձերը=ձեռը 12 [Ու] 2

56

1660 Քուն գնում երկիրնք աչքին համբուրում Թևերն հեռվանց թափ տալիս գնում Մատներն երկնքից ցույց տալիս՝ ասում «Գիշերդ բարի սիրելի քույր մեր. Դու չի՛ վախենաս, դու 1 չի զարհուրիս Մութը գիշերի տխուր երեսիցն Դու չի՛ երկնչիս, վշտանաս, տրտմիս Մեր բարի հայրը բնավ ո´չ քնի, Գիշեր ու ցերեկ նա հսկե, տքնի, Շրջի ամեն տեղ մեր գլխովն ման տա, 1670

Ձեռն երեսներիս վրա բռնած ա, Նա ո՛չ քուն ունի, ո՛չ մաջալ, ղարար, Նրա հոգսն ու միտքն մենք ենք մուղարար։ Քնի՛ր աննման քույր, մենք չե´նք ուշանալ Աչքդ ճամփի թողալ, գնալ, մոռանալ Մենք շուտով կգանք, բարի լույս կասենք, Քեզ երգով, նվագով, քնից կարթնացնենք. Թագ կըդնենք գլխիդ երբ դու վեր կենաս 2 Թագ, պսակ պատվական մարգարտից շինած Երեսդ կլվանանք անմահական ջրով

1680 Քեզ կզարդարենք լաջվարդ շորերով Գոտի ոսկեհուռ մեջքովդ կկապենք, Ջուհար մատանիք մատիդ կըդնենք Փեսայդ արեգակն՝ եղբայր քո լուսին Քո հարսանեաց քողն, սիրույդ կրաքաշին Ձեռներին բռնած առաջդ կըբերեն Գլուխդ կշինեն, 3երեսդ կծածկեն. Կրաքաշու մի տուտն քո ձեռին տված Մի տուտն քո փեսայն իր ձեռին բռնած Կբերեն քեզ մեր ժամն խաղով ու պարով 1690 Որդիք քո մարդիկ շարական կասեն, Եղբայր քո լուսին, քո ձեռն 4 իր 5 ուսին Արուսյակն խաչեղբայրդ թուրը քո գլխին Մոլորակ — գինին, հացն, խոնչեն Գլխներին դրած, ձեռներին բռնած 1

ու=դու [ալվան անգին քարերով] 3 [քողով] 4 ձեռդ=ձեռն 5 [գրած] 2

57

Աստղերն՝ մականեքդ զուգված, զարդարված Իրանց կրակ 1 ձիու 2, թամքի վրա նստած. Իրանց գյուլբանքի լուսո աղլխներն Թև կառնին, կթռչին, ձեռներին բռնած 3 Ջիրիդ 4խաղալով, թվանք քցելով 1700

5

Իրար զարկելով, հունար ցույց տալով

Կգան պարզերես, առաջիդ կչոքին. Ծունկդ կհամբուրեն, ոտդ կպաչեն Քո գովքը կասեն, փեշերդ կլիզեն Որ նրանց իրանց մուրազին հասցնես Մեկ գլխով անես ու նրանց նայես Քո հավանությունն, քո սիրտն ու կամքը Նրանց քաջությունն, ու չարչարանքը Գլուխդ շարժելով դու նրանց ցույց տաս Որ էլի փեշդ, ոտներդ ծնկներդ 1710 Համբուրեն, գնան, իրանց քեֆն անեն, Քո դուշմանի աչքն փորեն ու հանեն, Իրանց տղամարդությունն աշխարին ցույց տան 6։ Ամպերն առաջիդ գուռնեն, նաղարեն Ուսերին քցած, ձեռներին բռնած Հենց քո ու փեսիդ աչքին սպասեն Որ մեկ ձեռ ժաժ տաք ու նրանց հրամայեք Որ նրանք էլ շլինքն դոշին կախ քցած Չի՛ էնքան մնան աչքները ջուր դառած, Նրանք էլ մի իրանց հունարը ցույց տան 1720 Քո գիժ մականեքն փոքր հանդարտացնեն, Նրանք էլ մի 7գան, քո փեշդ բռնեն Քեզ խոնարհ դիմոք գլուխ վեր բերեն Քո փեշդ երեսին քսեն համբուրեն 8

Կամ մեկ քաղցր խոսք, կամ 9խուրմա, բադամ,

Կամ մեկ փող կամ նողլ 10բերանը դնիլ տաս 1

[չար] ձիուց=ձիու 3 Սկզբում՝ Ձեռներին բռնած, թև կառնին, կթռչին 4 [կը] 5 [Կամ] 6 Բնագրում՝ տանց 7 [քո] 8 [Մի] 9 [Մեկ] 10 [նրա] 2

58

Որ քեզ «շեն կենաք, քո թախտին հաստատ». Ասելով գլուխ տան, էլ գնան, փչեն։ Հո՛ 1խեղճ հարսնախպորդ հարսանքավորի Ղշերի, գազանաց, բոլոր կենդանյաց 2 1730 Աչքը ջուր կտրեց, էնքան նայեցին 3 Տան կտրից, դռնից, մեկ կոնդի ծերից Քամին մուժդաչին էնքան գնաց էկավ Ժամի դռնիցը նայեց, եդ դարձավ, 4

Տուն պրծավ ասեց՝ թե «հրեն եկան».

Ղոնաղների թոքն ու լերդն, սիրտն ու ջանը Նա կրակ քցեց, որ էնքան տանը Սպասում էին՝ ոտ ու գլուխ դզում, 5 Որ դուս գան աղաք, փեսին և հարսին Խաչը համբուրեն ու գինին խմեն 1740 Գյուլբանքին նրանց ճտովը կապեն Իրանց ձեռի ղանդն ու սառը շաքարը Նրանց բերանը դնեն, թևերն բարձրացնեն, Պոր գան, նրանց գովեն մեկ շաբաշ առնին, Տուն փախչին, կանչեն լեղրները պատռած Յապիտեր8) կեսորն սատուրն9) կեսառին 6 Գլխներին ոտին թափ տալով՝ ասեն։ «Ի՞նչ էլավ ա՜խր ձեզ՝ տո հերօրհնածներ, Ի՞նչ էք պուճախումն կուչ էկել, նստել Թունդրի ղրաղը 7 կտրել ու ծխի միջումն 1750 Աչքներդ քոռացնում, կուզըկուզ անում։ Մարդ որ պառավի, ճենց խելքը կկորչի։ Տո մեկ դուս եկեք, հո ձեզ չե՛ն սպանում, Գլխներդ կտրում, ձեզ թուրքացնում, Կամ ջուրը քցում, կամ տանում ծախում, Ախր ձե՛ր որդիքն են՝ էսօր պսակվում Դուք պետք է պար գաք, 8ու քեֆ շհանց տաք.

1

[քո] [Աչքը ջուր կար<ի> քամուն ու ծառեն ու ձ<որին>] 3 [ժ. մումն ու տանը] 4 [Էկաւ] 5 [շինու<մ>] 6 [Սկեսուրին ու էն պառավ կեսառին] 7 ղրախը=ղրաղը 8 [ն<րանց>] 2

59

Ոտներդ կոտրել եք, 1տան 2 պուճախը բռնել. Հենց բռնես տունը ոտ առել փախչում. Գոթրոմել նստել, 3ու գետնին կպած 1760 Մնացել եք տանը, նոթներդ կիտած. Ու փիս ամպի պես հենց դուք ճկճկում, Որ մեկ տրաքիք, մեր գլխին փուլ գաք, Հենց 4իմանաս թե աշխարքի պարտքը Ձեզանից 5պետք է ուզեն՝ ձեզ մորթեն. Հենց իմանաս թե՝ հազար լիտրը քար Ձեր ճտիցն ըլի քաշ էլած, կախած. Տո մեկ դուս էկե´ք, մեկ չոռ ասեցե´ք Կամ մեկ ջան, մեկ ձեռ դուք էլ բարձրացրե՛ք։ Բսլոր հարսնավորքն դռանը ցրտումը 1770 Փեսի ու հարսի ցուրտն երեսն պատռեց Ջաններ < ը > դող ա ընկել 6տո ջրատարներ. Թե չե´ք տուն թողում, ուրիշ տուն կերթանք. Հենց բռնես տուններդ կտրում են, տանում Գող ու հարամի ձեզ չափմիշ անում. Վախլ մե´ք մենք ձեր հացին չենք մնացել.

7

Մեր ամպարն հացով, մեր կարասները

Մեր տուն ու դուռը 8բյուր բարությունով Հենց բռնես տրաքում են ու ուտող ուզում. 9 Ուտող էլ չկա, ղուշն ու գելն, թշնամին 1780 Գալիս են տանում, մեր գլուխն էլ կտրում։ Մեր սուփրի տուտը Ֆռանգստան ա հասել, Մեր բաղի բարին, ծով դառել, կանգնել. Մենք էլ որ չուտենք, աղքատին կտանք Որ մեր շեմիցը մեզ օրհնելով դուս գա: Մեկ հինգ էս զգար էլ՝ ղոնաղ ունենանք, Մեկ սաղ ամիս էլ որ ուտենք, խմացնենք էլի մեր սուփրի, տան բարաքյաթը 1

[ու] տանը=տան 3 [մնացել եք] 4 [գիտես] 5 [են] 6 [այ] 7 [Հացի] 8 [հազար] 9 [չկա] 2

60

Աստուծով հավիտյան բնավ պակսիդ չի´. Թե որ պակսի էլ, մեր շանն ըլի սաղ, 1790 էլի կը դատենք, կուտենք, կը մարսենք Օրը հազար ուզվոր լիք ճամփու կդնենք. Որ նրա աչքը չմնա մեր հացին Աստված 1բարկանա, մեր աչքը հանի Մեր գլխին, մեր ձեռիցն առնի Շներոց, գիլերոց անի ու փչացնի։ «Թե ձեր պպին կկանգ < ն > իք, ձեր ասածն կանեք, Մեր ասածն լսիլ չե´ք, դուք ձեր ձին կքշեք 2

Քիթներդ հարկևոր հարսի պես կախ կտաք.

Մեկ մատ 3 դիպչելիս՝ հազար կտոր կըլիք.

1800 Ուրշի ասածն դուք քամուն կտաք. Ձեր թթուն ու թանը շաքարի պես թանկ Գնով ուրշի վրա՝ աչքերը թող կածեք Կծախեք, կմարսեք, էծն ուղտի տեղը Ուլն ձիու տեղը կառնեք, կխաբեք Ու կուզեք հենց մենք 4ձեր դնչին մտիկ տանք Ինչպես դուք փչեք, էնպես մենք պար գանք Ինչպես դուք ծափ տաք, էնպես ծուլ ըլինք, 5

Ձեր քնթի մազին, 6կիտած նոթերին

Հենց մտիկ տանք խաղանք, կամ լռված նստինք.

1810 էն ժամանակը քարվանն կկտրեն Թուլին հարամին, մեր ձեռիցը կփախչիՍուրուն չոբանով գիլի ձեռ կընգնի. Ու վա՜յ տեր կանչելով կերթա ջուրը կթափի. Ու կմնանք տանը, ձեռներս ծոցներիս Ոտը կոտրած նստած, դուռն երեսներիս Երթիկներս կալ, հետ արած նստած. Քանի մի՛ քանի ձեր զուռնեն փչեք Հո քնթի մազ չե՛ք, կոտրած կարաս չե՛ք Ձեն տալիս ձեն չտաք, քաշելիս ծակեք, 7 1820 Ջուրը ձեզ կտանի, հաց պետք է ուտենք Հո պարտք չենք ուզում, քեֆ պետք է անենք 1

[էլ] [Ու] 3 մատով=մատ 4 [մեր] 5 [Ինչպես] 6 [ձեր] 7 Սկզբում՝ Քաշելիս ծակեք, ձեն տալիս ձեն տաք.

2

61

Հաց չենք փոխ տալիս, հաց պետք է մարսենք Գյոռներզ քանդենք 1, աչքներդ հանենք. Հացն աստված ա տվել մարդի հո տված չի Ո՞ւր եք դատել, որ մարդն համն առնիլ չի

2

Թե չե՛ք ուզում գնանք, ձեր դռան ղուլը չենք, Ամա մեր փեսեն ու մեր հարսը տալ չենք, Սաղ գեղն էս օրին 3էր հենց մտիկ անում. Որ ձեր որդքերանց արևովն խնդա 1830 Նրանց կարմիրը կապի, 4պար գա ու ծափ տա. էս իրեք օրը տարի չի քաշիլ. Շատ էլ որ գնա, խարջվի փչանա, Տասը կարաս գինու 5, հինգ խալվար հացի. Հինգ եզան գլուխը, տասը ո´չխարի շանը Հինգ մոթալ պանրի, քսան լիտրը եղի Գլուխն ըլի սաղ, բոլորն էլ ունիք, Ու բազարիցը մեկ մսխալ կորեկ Փողով չե՛ք առել ու ձեր տունը բերել։ «Լավ է մեր տղերք, կռնիցը քաշեցե՛ք 1840 6էդ պառավներին քարքաշ արե՛ք Երեսների վրա տանիցը դուս բերե՛ք Տունը հո դրանք փողով առել չեն 7 Տունը հո մերն ա, կտուրն Աստծունը. Դրանց ի՞նչ հադ<դ>նա, 8որ մեզ դուս անեն. Մենք դրանց դուս կանենք, գլխներին կտանք Հացները ձեռիցը կխլենք, մենք կուտենք Թո՛ղ դրանք ղրաղիցդ գլխները քորեն Մեզ թամաշ անեն, եդո փոշմանեն Գան, ձեռներս պաչեն ու մեղա ասեն 1850 Որ մենք էլ խեղճ գանք, ու Աստծու խաթեր Մի կտոր հաց յա կամ մեկ կտոր պանիր Դրանց առաջը քցենք, որ էլ եդ չանեն. Թոբա անեն իրանց, ղոնաղն տուն կանչեն։ Ղոնաղին հաց տան, ու սիրտը շահեն, 1

քանդեք=քանդենք [Էլ] 3 [մնացել] 4 [քեֆ] 5 գինուց=գինու 6 [Ու] 7 Սկզբում՝չեն առել.

8 [մե<զ>] 2

62

Խուռջին ու ջեբը լցնեն, 1բռիցն էլ Բռնեն, դուս տանեն խելիմ ճամփա էլ 2 Հետը գնան ասեն. « 3ուր որ գնաս էլ Աստված քո բանին, սրտին ու գործքին Հաջողություն տա», որ լայաղ արիր 1860 Մեր շեմը կոխեցիր, մեր հացը կտրեցիր Մեր տունը մտար, մեր տանը քնեցիր Թե որ մեկ ճամփեդ էս կողմը ծռվի Խնդրենք 4քեզուքեզ գաս, գնաս, մեզ ասես «Բարի լույս ձեզ ու Աստուծո բարի» էգուց ավելի ո´չինչ չենք ուզիլ: Հիմիկուց դենը մեր տունը ձերն ա, էլ մերը չի՛ դու խաթրջամ ըլիս։ Հացն Աստծուն ա, մենք էլ քո ծառեն Երբ 5սիրտդ ուզենա, ձիուդ գլուխը թեքի 1870 Ու դուզ մեր դուռը արի´, ու կանգնի, Ճամփեն սովրեցիր, էլ քեզ ի՞նչ ասենք։ Հազար հաց ուտող ու բարեկամներ Ունինք մեր տանը, դու էլ նրանց մեկը։ Գիշեր էլ որ գաս, մեր դուռը ծեծես, 6

Մենք վեր կկենանք, դուռը բաց կանենք։

Տանն էլ որ չըլինք բալանիքի տեղը Դու հո իմացար, արի´ բաց արա´, Կե´ր, խմի´ր 7կշտացիր 8մենակ քեֆ արա´. Խուրջինդ լցրու´, տա´ր երեխեքանցդ 1880 Թե քեզ տանտիկինը գա տեսնի տանը 9Կամ իմ հարսներս մեկ թթու խոսք ասեն Մեկ փետ ա´ռ նրանց էլ տանիցը դուս արա´, Ես եմ հո 10իմ դուռը, քեզ ճանաչացրել, Նրանք ով են, որ քո վրա հաչեն։ Հացը ո´չ նրանցն ա, ոչ իմը ո´չ քոնը

1

[ձեռ<իցն>] [մեկ տեղ] 3 [Աստված] 4 [որ] 5 [որ] 6 [Մենք] 7 [քեֆ] 8 [ու ] 9 [Ու] 10 [քեզ] 2

63

Հացն Աստծուն ա, Աստծուն փառք ըլի։ Ով վրա հասնի, հենց պետք է ուտի։ Թե Թուրք ըլի, թե Հայ, կամ թե Նասրանի Աստծո ստեղծածն չե՞ն ու մեր պատկերը 1890 Աստված ի՞նչ կասի, որ ես նրանց դարտակ Դուռը հետ անեմ, ու ճամփու քցեմ. Աստված էն վախտը, հո տունս կքանդի Ու ձեռս կմնամ ծոցիս դռնե դուռն ընկած։ Ես պետք է տամ որ, նա էլ մեկին տասն Ինձ տա որ էսպես դրսի ճամփորթին Տուն բերեմ, ես էլ ուտեմ, ուտացնեմ, Սիրտն առնիմ, շահեմ ու ճամփու քցեմ, 1900 Դե՛ գնա՛ Աստված քո բանն հաջողի. էս իմ ասածս էլ մտկիցդ չընկնի։ Դվորը որ գնաս, մեզ մտկիցդ չհանես, Մեզ օրհնես, գովես, մեր բարին հիշես։ Շնորհակալություն էլ չի՛ հարկավոր Դրա դու փոխը մեր տունը օրհնիր։ Որ որդիքս ու թոռս, աճին, բազմանան, Ես որ մեռած ըլիմ, նրանք քեզ, քո որդուն էսպես պատիվ տան ու ճամփու քցեն։ Որ նրանք էլ քո դուռը գան, դու էլ նրանց 1910 Պատիվ տաս, շահես, 1 որ սոված չմնան»։ — Տո քեզ չե՛մ ասում, տո դրանց քաշի՛ր Թո՛ղ էս խրատը մնա ականջներումն»։ 2 «էն ժամանակը ազնիվ իմ քույր ջան, 3Յուպիտեր կեսուրդ, 4Ուրանուս10) կեսառդ Գլխները քորելով, կուչ, ձիգ անելով Իրանց խար բնիցն վայ տալով դուս կըգան, Ճակատ բաց կանեն, ունքերն ետ կըքաշեն Ու ձեր առաջին քուցին քուցին կանեն 5Ձեռըների շարբաթն ձեզ կխմացնեն էլ ով ինձ հաց, ջուր կտա, տուն կթողի, Ինչ որ ես անիմ, տերն էլ էն կանի։ 1920 Ձեր ճակատ Էն պաչ կանեն, տուն կտանեն, Ձեր ղոնաղներին համեցեք կանեն։ Տանը նստած տեղը ձեր աշղ բլբյուլն, Որ մինչև էս վախտը, դռանն ու կտրներին Ամոթ քաշելով իր սազը ձեռին 1

[պ<ահես>=շահես] ական[ջումն]=ականջներումն 3 [Քո] 4 <մեկ անընթ.> 5 [Ու] 2

64

1930

1940

1950

1960

Ուզում էր տուն գա, բայց չէր սիրտ անում. Վախում էր թե նրա ձեն ու մարաքեն Ձեր ազիզ 1 սրտին դիրեկան չըլի. Դուք խռովիք, նա էլ՝ շատ ամոթ քաշի.

2Գլուխը կախ քցած, նա կուչ կուչ գալով էստուր երեսին, էնտուր աչքերին Մտիկ անելով, կգա ներս կմտնի, Թողե՛ք խեղճ < ն > իրան մուրազին հասնի. Բոյր պստիկ ա, բայց հունարը շատ, Նա իր քաղցր ձենով, ձեր սիրտն կանի բաց. Ձեր սերը կգովի, ա՜խ ձեր սուրբ սերը էն 3 սուրբ խաչն՝ որ ձեր դլխներին դրին էն ավետարանն, որ վրներդ կարդ < ա > ցին. էն թուրը որ ձեր խաչեղբայրն ուներ էն հացն ու գինին 4ձեր11) Ձե´ր մականեքի տղամարդությունը 5 Ա՜խ ձեր կրաքաշին՝ որ դուք ունեիք, Ա՜խ էն կրաքաշին սուրբ սիրո նշան, Որ քեզ հարսի ջան՝ երեսդ կալած Ճամփեն չէ´իր դու գտնիլ, կկորցնեիր, Ախր քո աչքերը դու կալած էիր. Որ սիրուն երեսդ՝ պարզերես մնա Քամին չի դիպչի, չար աչք չվնասի. Քեզ մտիկ տալիս, դու չի´ ամաչես. Կարմրես, սասանիս, քո գույնդ փախչի. Փեսեդ տեսնելիս սիրտը սարսափի. Սկեսուրդ տեսնելիս փիս հարս է ասի Գլխին ծնկներին, վա՜յ տա փոշմանի Ու էս լավ օրը քեզ խեթ աչքով նայի. Հարսանքավորը ու սիրուն մականեքդ, Իրանց արածը, միտք բերեն վա´յ տան Որ քեզպես հարսի ոտքը համբուրեցին. Փիս հարսի ու փիս մարդի երեսին Ա՜խ՝ իմ քաղցր քույր ջան, չեն ուզիլ նային. Լավն ամենին էլ միշտ դիրեկան ա Լավ կա՛ց դու իմ ազիզ, որ բանդ լավ գա Աստված էլ լավին միշտ շնորհք կտա։ Ա՜խ էն վրաքաշին՝ էն վրաքաշին. Նա է ձեզ պահում էս դարդակ տեղումն, Ձեռք չունի՝ որ բռնի, բայց նրա զորությունն

1

[քնքուշ] [կուչ] 3 [Ձեր] 4 [մակ<անեքր>] 5 [ջիրիդ խաղ<ալը>] 2

65

1970

Շատ է ու անչափ ու անպատմելի. Նա է որ 1բոլոր երկնքի աստղերն Իրարից հեռու, միշտ մոտացնում ա, Անիզ, անհետ տեղն ճամփա ցույց տա նա։ Ո՛չ սար կա, ո´չ ջուր, ո՛չ ծառ ո´չ քաղաք, 2Ո՛չ հող որ գնացած ճամփեն երևի. Նա է սրանց ձգում, նա է սրանց տանում Նա հեռացնում, նա մոտացնում. Ա՜խ՝ էն կրաքաշու ջանին ղուրբան ըլիմ. «Ա՜խ էն կրաքաշին՝ որ միտքս ա ընկնում. Թե մեր երկիրն էլ 3անհուն երկնքումն էն անհիմն, անքար, անսար տեղումն էսպես միշտ հաստատ, պահում, պահպանում. Ջուրն ա կտրում աչքս, ուզում եմ հոգիս, Հանեմ երկնքին ցույց տամ ու ասեմ.

1980 Ա՛ռ տար Աստծո մոտ շուտով՝ աղաչեմ, Ա՛ռ տա՛ր, քանի սիրտս մեղքով չի լցվել Ա՛ռ տար քանի դեռ ես չեմ ծանրացել Մեղքով ծանրացածն 4 5երկրիցս էլ ծանր ա. Նրան ո՛չինչ հնար չի կարող ժաժ տա. Ինքը չի՛ ուզում, ախ ո՞վ ինչ անի։ Ինքն ա իր ոտը 6 քաշում ետ տանում. Ա՜խ էն կրաքաշին, էն սուրբ կրաքաշին, Ինչ կըլեր՝ որ ինձ օր առաջ տաներ. Չէ՛ թե երկինքը 7մեր սիրուն երկիրն 1990

Չէ՛ թե աստղերը, սարեր, ձորերը Են նրա 8 սիրտը 9կոտրել, ցավացրել. Ո՛չ, չէ, քա՛վ լիցի, նա նրանց տեսնելիս Ծովանում ա աչքն, սիրտը հնոց 10 դառնում, Չէ՛, նա իր ազգի, իր խեղճ աշխարհի Դառը վիճակը ու մարդկանց սիրտը Տեսնելով թե միշտ՝ Հայը տանջվում ա Սիրտը կրակ ա ընկնում, էրվում, խորովվում.

1

[էս] [Որ նրանք] 3 [Էս] 4 ծանրացած=ծանրացածն 5 [մարդն] 6 [գլուխը] 7 [ու] 8 նրան=նրա 9 [էսպես] 10 [բոց] 2

66

Ախ Հայի գլխին, Հայի արևին Մեռնիմ, լինիմ զոհ մեկ օր պրծնիմ 2000 Հայն ի՞նչ մեղք ունի, Հայն արդար ա, Հայը հրեշտակ ա, Հայր Աստուծո գառը Բայց գառն 1 գիլի ձեռն ի՞նչ կարտ անիլ. Շատ էլ՝ որ անի, միսը ուտելիս Իր անմեղ սրտի կսկիծն ու ցավը Ա՜խ 2 ա՜խ քաշելով՝ պետք է հովացնի։ Բուրդը խուզում են, 3կաթը ու եղը ուտում Միսը խորովում, 4ու ղուղը ծծում. Բայց մեռած տեղն էլ ոսկոռներն հանում. Անկուշտ ատամով, ծամում, փշրում 2010 Բայց Հայի ոսկոռն պինդ ա ու ամուր. էն ոսկոռն նրան էսքան վախտ պահեց, էն ոսկոռն մարդի շատ վնաս կտա, Թե մյուս Հայ գառին լավ չես պահպանել, Գուրգուրել, շփել ու գառնուկ կանչել, Երեսն համբուրել, գոգիդ նստացրել, 5 Հայը խոնարհ ա, ու Աստուծո գառը Հայի անումին, Հայի արևին Ես մատաղ լինիմ, ես ղուրբան լինիմ։ Ա՜խ կրաքաշի, սուրբ կրաքաշի 2020

Հային էսպես ծուռն աչքով նայողին 7

6

Բաց թո´ղ որ ընկնի իսրի պուճախը Անդնդի մեջը չարի օճախը Ինքն էրվի, տանջվի, Հային չտանջի, Ա՜խ Հայի սրտին, Հայի արևին 8

Ես ղուրբան ըլիմ, Հայի սրտի տակին,

Շատ 9շնորհք, զորություն, շատ լավություն կա Բայց քարը վերցն<ել> ու, սիրտը 1 բանալու տեղ

1

բնագրում՝ գալն [Մեկ] 3 [ու] 4 [աղքներ<ը>] 5 Բնագրում՝ նստացնել 6 [Թե] 7 նային=նայողին 8 [Մե<նք>] 9 [բաներ] 1 [բերանը] 2

67

2

Խցկում են բերանն, որ էսքան բարին

Ջնջվի, փչանա, Հայ անուն չըլի։ 2030 Բայց Հայի սիրտն ծով ա, Հայը կտանի, Բոլոր ախբ, զիբիլ մունջ մունջ ներս կանի, Գետինը 3 տակիցը կփորի, կքանդի Գետնի երեսին իր գետերն կտա։ Որ նրա 4 քանդողը էլ նրա մեջն փուլ գա։ Էլի նրա ջրովն անկուշտն 5 կշտանա։ Ծովի պես հանդարտ անմռունչ 6 Հայը Հազար բարություն, նավերը 7 լիքը 8 Կտանի, կբերի աշխարքի կտա, Բայց ե՞րբ չար մարդը նրա վրա կէրթա խոր 2040 Ինքը կթաղվի, խեղճ Հայն ինչ անի։ Ալեկոծությունն ուրիշ տեղից ա, Աստված է ղրկում և ո՛չ թե մարդը Մարդ ինքն թող միշտ լուռ հանդարտ մնա Հայն միշտ հանդարտ ա, Հայն միշտ անմեղ ա։ Ա՜խ Հայի ջանին ջանս ղուրբան գնա։ «Դու սիրելի քույր երբ կը մտնես տուն Կարաս ծովերդ կսկսեն եռ գալ. Նրանք էլ կուզեն՝ իրանց բարությունն էկած ղոնաղի առաջին բանալ։ 2050 Նրանց թաս նավերը, նրա ծոց գետերը Ձեզ 9 և բոլորին հենց զվարճացնել։ 10

Փեսայիդ կարասն և շիրախանեն

Իրանց տանն մնաց, երբ որ քեզ կտանեն Հերանց տուն՝ որ քեզ երեսբացուք տան Փեսիդ հետդ տուն կհրավիրեն, էն ժամանակը նրանց կարասն կբանան, էն ժամանակը նրանց գինին կխմեն։ Բայց դու պետք է միշտ մինչև էն վախտը Լավ հարսն ըլիս ու միշտ պարզերես, 2

[Բ<երանն>] Գետնի=Գետինը 4 [իր] 5 [թշնամին] 6 [պատվական] 7 նավերով=նավերը 8 [կտանի] 9 Քեզ=Ձեզ 10 [Քո] 3

68

2060 Թե չէ փիս երեսն ո՞վ կուզի տեսնի։ Եվ ինքը զզվի, ինքը ամաչի։ «Կանչեքդ» ըլելիս՝ դու իմ սիրուն քույր Երբ կտուրն ըլին որ կանչեքն ածեն. Դու չի՛ զարհուրիս սիրտդ պահիր ամուր Կայծակի թվանքներ 1 ամպի բալաբան Շատ մարդի սրտին ահ ու դող կտան։ Բայց դու չի՛ վախես, քո սերն են անում Քո հարսանյաց ձայնը, քո բախտը, քո թախտը Բոլոր աշխարհին իմաց են անում։ 2070 Քուն որ դուն մտնիս, փեսայն հետանա Իր բանին գնա, իր հոգսն հոգա. Դու չի զարհուրես, կսկծաս ու տրտմիս, Եղբայր քո լուսին գլխիդ կանգնած ա, Բոլոր մականեքդ միշտ քեզ են նայում. էնքան քեղ կը պահեն՝ որ փեսայն դուս գա Եդո կը քաշվին, որ աչքները քուն գա։ «Հարսն իմ ցանկալի՝ երկիր անարատ Եկել է փեսեդ, վեր կա՛ց ոտիդ կաց Ցերեկն եկել ա, ծեգը բացվել ա, 2080 Քո աշղ բյուլբյուլն դռանդ կանգնած ա, Յուպիտեր կեսուրդ, Սատուրն կեսառդ էլի գնացին իրանց խոր պուճախն էլ թոնթորալով գլխները քաշեցին Արուսյակ խաչեղբայրդ էլ թուրը ձեռին Չի´ ուզում նրանց տեղիցը ժաժ տա։ Չունքի սրանից դենը, էս տունը ձերն ա։ Դուք պետք է նստիք, ուտեք, վայելեք, Աստծուն փառք տաք, ուզողին շահեք։ Տու´ր քո փեսային համբույրն նազելի 2090 Գիրկդ ա՛ռ նրան, կամի հեռանալ Սաղ օրը տուն չի´ գալ, հանդումը մնալ. Քեզ հմար վաստակիլ, քեզ համար չարչարվիլ Ճամբո՛ւ դի´ր փեսեդ անույշ 2 պաշարով, Հանի՛ր սրտիցդ հոգիդ իրան տո՛ւր. Ընչի՞ ես կանգնել էդպես դու տխուր, Միթե քո լեզուդ էդպես փորդ ա ընկել, 1 2

թվանքների=թվանքներ [օրվան]

69

Չլի հեռացավ, էնդուր ես տրտմել։ Չլի էլ գնում ա, էնդուր մնացել Կարկամած, լռված, չես կամում ասել, 2100 «Արի՛ փեսայդ իմ, արիր իմ արև, Ար´իմ կյանք, լույս, իմ սրտի տերև, Քանիցս կամեցա, քեզ 1 հեռանալիս Ասեմ ա՜խ 2 լալով, պատմեմ քեզ սիրով Սիրտ իմ քեզ մատաղ, դուն ուր ես գնում Սիրտս բաց կանեմ, արի´ սրտումս կա՛ց. Սիրտս քեզ համար հնձան 3 է շինած, Հնձան լի հազար ծաղկամբք և պտղով, Ո՞ւր ես հեռանում, ինձանից ջոկվում։ Իմ սիրտս սևացնում, ինձ մենակ թողնում.

2110 Իմ սուգ ու շիվանս, անկաջդ չի՛ հասնում, Ա՜խ եմ ես քաշում, ա՜խս չես լսում. Վայ եմ գլխիս տալիս, վայս չես իմանում. Ձեռով 4ծեծեմ դոշս, ձեռս չես տեսնում. Ջան եմ ձեն տալիս, ջան ասող չկա. Մազերս եմ փետում, ձեռս բռնող չկա Որ ինձ սպանեմ, ինձ թաղող չըլիլ Որ ջուրն ես ընկնիմ, ինձ ասող չըլիլ, Ո՛ւր ես գնում կյանքս, իմ կյանքս քոն<ն>ա, Ընչի ես դարտ անում, փեսեդ մոտիդ ա։ 2120

Չե՛ս սիրում փեսիդ՝ բաս էդ մալում ա, Գլուխդ որ ցավի, նրա ջանն դուս կգա, 5

Նա ջան չունի սկի, դու ես նրա 6 ջանը

Նա հոգի չունի, դու ես նրա հոգին, Նա արև չունի, դու ես նրա արևը, Երեսդ շրջելիս, նա իր հոգին կտա. Որ ձեռդ եդ քաշես, նա կըթուլանա. Որ աչքդ թեքես, նա կչորանա, Դոշին որ չկպչիս, նա կփետանա Երբ դու ծիծաղիս, նա էլ կը ծիծաղի,

1

[տես<նել>] [քեզ] 3 [պատրաստ խորան] 4 [իմ] 5 Նրա=Նրա 6 Բնագրում՝ նրան 2

70

2130 Երբ դու լաս նա էլ, կլա, կմորմոքի, Մեկ անուշ խոսքդ նրա համար անգին քար Քո անույշ ժպիտդ նրան 1 2վարդ մանիշակ, 3

Քո լացի ձայնը նրան թույն, մահադեղ, 4

Քո սգի ձենը, նրան սուր ու կայծակ, Քո 5ա՜խ, ոխը, ամպ ու որոտումն, Աչքերդ քցելիս նրա վրա լույս է վեր թափում Շունչդ դուս գալիս, նրա համար հով զեփյուռ, Թե կամիս նրան անսուր սպանել Ձեռդ բարձրացրո՛ւ, նա իսկույն 6 կընկնի. 7 2140 Թե կամիս նրան անկրակ էրել Հենց փչիր թե չէ՝ նա մոխիր դառնա, Թե կամիս նրան դու անջուր խեղդել Թո՛ղ գա արտասուքդ, նա հո խեղդված ա, Մեռնի թե փչես, նա կըկենդանանա, Թե մոխիր լինի, դու վարդ կփոխես, Թե քար 8ըլի երեսն, որ կոխես կզգա, Թե փետ ըլի նրա ջահը՝ որ թե կամենաս, Նա 9ծաղկոք, պտղոք փչչի, զարդարի, 10

Թե ջուր ըլիս ուզում, նա իր աչքը կտա,

2150 Թե հով կամենաս, նա իր շունչն կըհանի, Թե հաց դու խնդրես՝ նա իր ջանը կտա, Թե շոր չունենաս, նա քեզ իր սրտումն Կպահե, կտաքացնի, չի թողալ մրսես.

11

Խալիչայի փոխ երեսն կըփռի,

Որ գաս դու ման գաս նրա երեսին, Նա հենց կիմանա, վարդ է վեր թափում, Թե աթոռ չունիս, նստես, հանգստանաս Նրա գլուխն ու մեջքը քեզ համար աթոռ ա, Որ գաս ու բազմես թե հենց կիմանաս, 2160 Թե լույսն երկնային ուր ա վրեն իջավ, 1

նրա=նրան [համար] 3 [Նա] 4 [նրա համար կայծակ սուր թուր] 5 [տխ<ուր>] 6 [մոխիր] 7 [մեռանի] 8 [լինի] 9 [քեզ] 10 [Ձեռը որ ուզես, աչքըքեզ կտա] 11 [Թե] 2

71

Թե ցողն առավոտյան երեսին կաթեց, Թե հովն գարնան ձեռը նրան քսեց Թե չար սատանեն կշտովս անց էր կացել Ձեռներն երեսիս 1 կեծակին տվել. Աչքերն ճպճպացրել 2 ատամն ղրճտացրել, էն փիս ուսերը 3առաջիս 4ցցել Գլուխը փորը քաշել ոտներն իրար խփել էն կրակ թևերը թափե թափ տվել, Ես որ ձեն տայի, քարերն էլ կպատռեին 2170 Երկինք գետինք ոտն 5 առած կփախչեին 6

Ծով ու ցամաք թև առած կթռչեին

Իմ ձենիս մի տուտն երկինքը 7 կըհասներ Իմ ձենիս մեկ տակն դժոխքն կզարզանդացներ 8 Ես հո քար կտրած, կմնայի կանգնած էլ իմ ձենս դու չէիր կարող լսել. էլ իմ 9շունչս չէ´իր կարենալ 10 առնել. Ես մենակ մնալիս 11 երկինքը գլխիս Հենց բռնես բիրադի հենց փուլ ա գալիս Քեզ որ չեմ տեսնում, իմ աչքիս լույսը 2180 Վեր ա թափում ու հենց բռանց խավարում Ծառերն իմ աչքիս 12 հենց փուշ են դառնում Սարն 13 ու գետին իմ ախ ոտի տակին Ջուր է դառնում ինձ ու իրանց փորը քաշում.

14

Օխտը գլխանի վիշապի նման

Ձորերն իրանց հենց բերանը բաց անում Հրեղեն ձիու վրա թև առած գալիս Որ հենց սար ու ձոր ոտի տակ տան ջնջեն 1

[Ոչ թևերն երեսիս] [իմ ճպկացրել] 3 [դ<ուղ>] 4 [դուզ] 5 [թե] 6 [եր<կինք>] 7 [ասմանը] 8 կզարմ<ացներ>=կզարզանդացներ 9 [աչքս] 10 կարալ=կարենալ 11 Բնագրում՝ մնա լալիս 12 [Սարերն ու ձորեր] 13 Սարերն=Սարն 14 [Ձորերն] 2

72

Ու ինձ իրան հետ տանի չանկերով 1

Կուլ տա կշտանա, որ սիրտն հովանա

2190 Ա՜խ, նա իրան շունչն մեկ փորը քաշելիս, Բոլոր սար ու ձոր իր փորն ա քաշում. Ծովն նրա ձենիցն թև տոնում թռչում, Նրա մեկ տուտը երկնքումն ա ըլում, Որ մեկ տուտն երկիրս քարեքար տալիս Աչքերիցն կրակ, քնթիցն ու բերնիցն Քուքուրթի ծուխ հենց աշխարքս բռնում, Նա մեկ ուսերը իրան քաշելիս Սար ու ձորն 2եղի պես հալչում, կորչում, Նրա լեզուն հրեղեն թրի պես սրած 2200 Գետնին 3մեջ տեղից երկու կտոր անում, Նա ատամները իրար խփելիս Նա իր աչքերը բաց խուփ անելիս Հենց բռնես թե հենց կեծակը տվեց

4

Ու աշխարհն մնում ա, սևացած, սառած։ Թե ինձ սիրում ես կշտիցս չհեռանաս Թե գլուխդ 5 եդևդ ես հենց դու մեկ քցել Եդ կդառնաս՝ կտեսնիս՝ որ քար եմ դարձել 6

Մեկ աչքդ երեսիս բար ու խուփ անես

Իմ ջանս դուս կըգա հոգիս կը փչեմ 7.

2210 Աշխարքն իմ աչքիս թոզ 8դուման 9կդառնա Իմ աչքս քեզանով է հենց լույս տալիս Որ քիթս բռնես ես հոգիս կըտամ Հոգուս ճրագը դու ես ազիզ ջան. Քո մեկ դառն շունչը ճրագը՝ կըհանքցնի Քո մեկ դառն խոսքը կրակ կդառնա, կերի. Քո մեկ թթու զրիցը ինձ հմար թուր, դանակ Շլինքս որ չծռեմ, քեզ գլուխս դեմ չանեմ. Նա իմ լերդս ու թոքս, նա իմ ջիգյարս 1

[Իր] [մ<ոմի>] 3 [տակը] 4 [Կե<ծակը>] 5 [աչքդ] 6 [Թե] 7 [թոզս վեր կըկենա] 8 [ու] 9 [հենց] 2

73

Շունչս քաշելիս հետը դուս կըքաշի 2220 Թե որ մեկ ոտդ գետնին դու թափ տաս Գետինն ինձ համար դժոխք կդառնա, կբացվի Ու քեզ էլ ինձ հետ իր փորը կքաշի.12) Թե ուզում ես՝ որ ես քեզ միշտ սիրեմ 1

Երեսդ երեսիս ու դոշդ դոշիս

Կպցրած նստի, ուրիշ տեղ մի՛ գնալ Ուրիշ հողի շունչն, ուրիշ հողի քամին Ուրիշ սիրտ ունին, սիրտդ կփոխեն էլ ես քո աչքին լավ չեմ երևիլ Փուշ կդառնամ աչքիդ, օձի պես կկծեմ 2230 Իմ ձենն քեզ համար կրակ կդառնա Իմ լեզուս քեզ համար թուր, երկբերանի Շունչս քեզ համար հենց բոց ու կրակ Խոսքս քո սրտիդ օձի թույն, յաղու 2

Քաղցր խոսքդ ինձ համար 3ավսոն թալսման

Հոգիս տեղիցը կըհանե քեզ կըտա.

4

Քո ոտի տակին օձի պես 5 ընկած Կմնամ թե որ գլուխս՝ էլ ոտդ կոխես Ես ձեն չեմ հանիլ. մարդ ձենս չիմանալ. Ես քո երեսի հայլին եմ հենց միշտ 2240 Թե դու լաս, ես էլ քո հետդ կըլամ Թե դու ծիծաղիս, հետդ կծիծաղեմ Ես քո գլխի մազն եմ, որ մեկ պոկեցիր էլ քեզ 6 ցավ չի տալ՝ թե որ էլ կտրես. Ես քո ատամն եմ, թե մեկ հանեցիր էլ քեզ 7խեր չի տալ, քեզ պետքը չի գալ Ես որ կամ ոտիդ մատների ղունկն եմ, Թե որ կտրեցիր, էլ ջանդ չի քորիլ. Ես որ կամ սրտիդ շուշեն եմ, ռուքարն Մեկ որ կոտրեցիր, էլ չի սաղանալ.

2250 Ես որ կամ բերնիդ, սրտիդ արյուն եմ Թե որ թողեցիր, կսառչիմ, կհովանամ. Ես որ կամ ջիգյարիդ ձուկն եմ համեշա 1

[դե<մք>] [Քո] 3 [ավսոն] 4 [ինձ բնից] 5 [ես կմնամ] 6 ինձ=քեզ 7 [ցա<վ>] 2

74

Թե դուս քցեցիր, շունչը կկտրվի, Ես որ կամ ձեռիդ ղուշ եմ ու բլբյուլ Ձեռդ հուփ տաս, կնվաղեմ, բաց անես կթռչեմ Պետք է թել դնես ու ոտս ոտիդ կապես Որ էլ չկարենամ, թև առնիլ թռչիլ Ես որ կամ չոլի ծաղիկ եմ քեզ համար Անձրև, էլ որ չգա, գետինը չորանա Ես չեմ չորանալ, թե որ դու չքաղես 2260 Քաղեցիր թե չէ ո՛չ հոտ կտեսնիս Ես էլ ձեռումդ կուչ կըգամ կթոռոմիմ Ես որ կամ բերնիդ ոսկի խնձորն եմ Ծուլ կանես, էլ եդ բերանդ կընկնիմ Քիթդ կդնես, ես քեզ հոտ կըտամ Բերանդ 1 կըդնես, ես քեզ համ կտամ Ծոցդ կդնես չես հոտիցս կշտանալ Ջեբդ կդնես չե´ս իմանալ թե կամ Թե ձեռիցդ քցեցիր, ձեռիցդ հանեցիր Քեզ կթողամ, կերթամ ուրշի ձեռ կընկնիմ 2270 էլ աշխարհ ման գաս, դու ինձ չես գտնիլ Ես քո աչքին էլ չեմ ուզիլ հայտնվիլ Ես ոտիդ շունն եմ, քար կքցես, կհաչեմ Զոռ կանես կկծեմ, բայց թե երեսս էլ Կոխես, կխչորես, ամա ձեռդ գլուխս Քսես ու շփես, որ թե երեսիս, Դու թուր խաղացնես, ես քեզ երեսս Չեմ եդ դարձնիլ, Բայց թե հաց կտաս, տանդ կպահես Երկնքից ղուշը քեզ համար վեր կբերեմ 2280 Օձն իր բնիցր, մարալն սարիցը Կը բռնեմ, կբերեմ, քո տունը կանեմ Քո ձեռը կտամ, որ 2 ինձ ուզենաս Ինչպես քո սիրտն ա, դիվանը դու անես. Ես քո օձի հիլն եմ, գիշերը լիս կտամ, Ցերեկը կքնացնեմ և այլն: Ես քո կռանդ կապած, դոշիդ թալսմանն եմ Ոչ լեզու ունիմ, որ հետդ խոսիմ,

1 2

Բերնիդ=Բերանդ [դու]

75

Ոչ ոտք ունեմ ես, որ քեզ էլ ոտք տամ 1 2290

13)Ոչ

թուր ունեմ ձեռիս, որ 2ձեռդ թուր տամ 3

Ո՛չ թև ունիմ ես՝ որ քեզ ես թև տամ 4 Ո՛չ աչք ունիմ որ լիսն ու մութն ջոկեմ 5 Բայց թե մեկ անգամ կոնիցդ եդ արիր Մեկ ջրի ղրաղի մեկ չոլում թողիր, Գողի ձեռն ընկավ, 6 գողը կտանի, Թուլու աչքն տեսավ, կառնի ծոցը կդնի. Չունքի ով ինձ իր վրա կունենա Տեղս տաք կպաքի, ղադրս կիմանա Ես նրան կսիրեմ, նրան կպահպանեմ։ 2300

7

Լեզու չես ունենալ, լեզուդ կլռվի

Աչքդ չի´ տեսնիլ, աչքիդ լույսը կփախչի Ոտքդ չի ման գալ, թուլացած կլի, Թուրդ չի կտրիլ, գուլացած կըլի. Ղշերն էլ աչքդ հանեն, չես կարող ձեն տալ. Թուլին, հարամին քեզ չոքմիշ անի, Ոտներումդ էնքան թաղաթ չի ըլի, Որ գնաս 8հետ ածես, տունդ չի քանդվի Ճանճն էլ երեսիդ՝ որ թռչի 9 ման գա. Ջեռումդ էնքան չըլիլ, հունար, զորություն 2310 Որ բարձրացնես, նրանց 10դեն անես։ Զենդ փորումդ 11 չոլումն կմնաս ընկած Ղուրդ ու ղուշ քո լաշն կուտեն կփչացնեն, 12

Քամին ոսկոռներդ քարեքար կտա

Ծովի մեջ կընկնիս, կամ հողի տակը Քութանն վարելիս ոտի տակ կընկնիս Ցորեն քամելիս, ցորնի մեջ կընկնիս 13

Սուփրի վրա նստած, սուփրեն դու կընկնիս

1

[ոտով գնամ] [ես] 3 [թրով կտրեմ] 4 [ծափ տամ թռչիմ] 5 [իմանամ] 6 ընկար=ընկավ 7 [Ո´չ] 8 [դեն անես] 9 [ուզի] 10 [հ<եղ>] 11 Բնագրում՝ փորումն 12 [Ոս<կոռներդ>] 13 <երկու անընթ.> 2

76

Հաց ուտողի սիրտն մադաժիժ կըլի Քեզ ուշունց տալով, կերակուրն առաջիցն 2320 Կառնի դեն կքցի, շան առաջն կածի, Շունն էլ ոսկոռիդ՝ որ համն առնի. Չի ուտիլ կը հաչի որ իրան հաց տան. Ագռավին կտան, ագռավն չի՛ տանիլ Ետո հաց նստողք կիմանան ի՞նչ ա, Վեր կառնեն քեզ մեկ պատի տակ քցեն Փոս կանեն կթաղեն, երեխանցն կասեն. Որ դենն անց չկենան գիշերի մթան Անց էլ որ կենան ճաշին 1 ու ցերեկը Խաչ հանեն երեսն, աչքերը խփեն.

2330 էնպես անց կենան, ու 2 տեղդ չնայեն Ժամի, 3սաղմոսի, պատարագի ձեն Խնկի հոտ, մմի լիս գերեզմանդ չի գալ. Քեզ մեկ բերան էլ ողորմի չտալ. Ողորմին նրանն ա, որ բարի ա Չարին ողորմի ասելն մեխք ա. Չարի հոգին դժոխքն 4 հենց պետք է գնա, Մարմինն էս դինումն ոտնակոխ ըլի Հոգին էն դինումն դատաստան չտեսնի Դրախտ դատաստան հենց արդարին ա, 2340

Արդար կաց՝ արդար երեսիդ մեռնիմ. Արդար կաց որ մեր մարմինն հոգին էլ Թե էս աշխարքումն թե էն աշխարքումն էլ Մեկ բարձի վրա ծաղկին ծերանան Մեկ լուսնի տակի աճեն զորանան. Թոփ էլ մեզ դիպչի, մեզ քյար չի անի. Կայծակն էլ որ տա, 5չկարենա էրիլ Երկիրն էլ 6ժաժ գա, մեր մարմինն իրար էնպես էնպես կպած ըլին, որ բնավ պոկ չգան. Դու իմ միսն ըլիս, ես քո արյունը

2350 Քո միսն որ կտրեն, իմ աչքիս ցավ տա.

1

ճաշուն=ճաշին [որ քեզ] 3 [խ<աչի>] 4 դժոխքումն=դժոխքն 5 [մեզ] 6 [որ] 2

77

Իմ արյունս հանեն, 1քո սրտին դժար գա Քո մատն փուշ ըլի, իմ հոգիս կսկծա Ոտս քարի դիպչի, քո սիրտն մղկտա

2

Քեզ որ թուր խփեն, ես հալվիմ, մաշվիմ. Ինձ որ չոռ ասեն 3 4երեսդ կարմրի. Գլուխդ ցավի, իմ սիրտս մրմնջա. Դու հիվանդ ըլիս, ես քո դեղապետ, Ես ծարավ ըլիմ, դու ինձ համար ջուր. Դու սոված ըլիս, ես քեզ կերակուր 2360 Ես տանիցն դուս գնամ, դու հետս քաշ գաս. Դու չոլումն ըլիս 5, ես ճտիցդ ճոլոլակ.

6

Քո մի աչքն քնի, իմ մի աչքն զարթնի

Իմ մի աչքն քնի, քո աչքն ինձ նայի Քո աչքն ծիծաղի, իմ ոտներս պար գան. Իմ աչքերս թե լան, դու գլխիդ ծեծես. Քո մազդ ծռվելիս, ես գլուխս քեզ տամ 7

Ես շունչս քաշելիս, քո շունչը փորս տանիմ,

Դու ա՜խ քաշելիս, իմ ջանս վառվի Ես վայ ասելիս, քո ոսկերքը դողան.

2370 Դու ջան ասելիս, ես ջանս քեզ տամ Դու չոռ ասելիս, գետինը խոր գնամ, Թե ձեռդ բարձրացնես, հալածակ ըլիմ. Թե մեռնինք հոգին մեր դրախտը գնա. Արդարոց դասին իրար մոտ նստած Ջեռն ձեռի նստինք, ու ուրախանանք. Առանց քեզ դրախտն ինձ դժոխք ըլի. Ինձ հետ քեզ 8 դժոխքն դրախտ արքայություն. Աճենք, զորանանք, ծլինք բազմանանք, Որդովք, զավակոք, ծաղկինք շատանանք. 9 2380 Դու ինձ հողը դնես ես փեշիցդ բռնեմ Աղի 10 արտասվոք աղաչեմ խնդրեմ

1

[քեզ] [Իմ ոտն] 3 Բնագրում՝ աշեն 4 [քեզ] 5 Բնագրում՝ըլեմ 6 [Դու քնած ըլիս] 7 [Իմ] 8 [Առանց քեզ] 9 [զորա<նանք>] 10 Ազաչեմ=Աղի 2

78

Մեր եթիմներին ձեռաց չի՛ թողաս. Մեկ բուռը հողդ երեսիս ածես.

1

Քահանա բերես, գերեզմանս օրհնես,

Թե դու իմ գլխիցս պակսես դու իմ կյանք. Աչքդ խփելիս մատնեքս թուլանան, 2

Պատանը դնելիս արտասվոք լվանամ,

Քեզ հողը դնելիս, հողիդ ես մատաղ, Կոխքիդ վեր ընկնիմ թուլացած մեռած 3 2390 Հոգիդ էն վախտը աչքիս երևի Իր սուրբ թևերովն երեսիս խփի, Ինձ նոր կյանք տա որ կրկին զորանամ էդ տված կյանքովս էլ նոր աշխարհ գամ Քո խեղճ որբերիդ հոգս ու դարտ քաշեմ Հարցնեմ, կարկատեմ, նրանց օրոն անեմ Ձեռներիցն բռնած գերեզմանդ բերեմ Գերեզմանիդ գլխովն նրանց պտիտ ածեմ Լանք ու համբուրենք, ուշկներս գնա էլի սուրբ հոգիդ երկնքիցն վեր գա 2400 Թևով աչքներիս խփի ու ասի. Մի՛ լայք, մի՛ տրտմիք իմ անույշ որդիք Ես հո չեմ մեռած, ես եմ կենդանի Աստծո դոգումն, արքայության մեջն Ցնծամ և խնդամ, զմայլիմ, 4և բերկրիմ Ցերեկն գլխներիդ վրովն պտիտ գամ, Գիշերն աչքներիդ վրեն նստած եմ. Դուք մի´ դարտ անեք 5, ես դեռ մեռած չեմ, Մարմինս ա մեռել, հոգիս կենդանի Ես էս աշխարքիցն էնքան գնալ չեմ,

2410 Մինչև բոլորիդ իմ մոտս տանիմ.

Իմ տնկած պարտեզումն, իմ բանած ծաղկանոցումն Ուտեք, թե տեսնիք, թե միայն հոտ քաշեք Հոգիս հանապազ է նրանց միջումն.

6

Մենք էլ վեր կենանք ուրախ ու ուրախ Քո անունդ հիշենք, քեզ ողորմի տանք 1

[Տեր<տեր>] [Քեզ մո<տ>] 3 մեռնիմ=մեռած 4 [խ<նդամ>] 5 Բնագրում՝ անեմ 6 [Իմ] 2

79

Վազենք մեր այգին կամ վարդը քաղենք Կամ խնձորն կամ տանձն ուտենք ու ասենք էս մեր հոր տնկած բարի պտուղն ա. էս մեր ցանած անգին սերմն ա, 2420

1

Նրա հոգին սրանց հետ համեշա խառն ա

Մենք պտուղ չենք ուտում, նրա հոգին ուտենք էս հո ծաղիկ չի, այլ նրա շունչը. Նա մեզ եդ թողեց, որ ինքն պակսելիս Մենք 2հոտ քաշելիս 3 մենք համ առնելիս էլի զորանանք, բարի զավակք ըլինք. էլի գանք ուտենք նրա անունն հիշենք, Մենք էլ նոր տնկենք, մենք էլ նոր ցանենք, Որ մեր որդիքն էլ, մեր հոտը առնեն էսպես զորանան, էսպես մեծանան, 2430 Մեր անունն հիշեն, մեր Աստծուն փառք տան. Որ մեր անունը միշտ էս աշխարքում < ն > Հավիտյան մնա մարդքերանց սրտումն. Հավիտյան մեր հոգու Աստված ողորմին Չի՛ պակսի, մնա ամեն բերանում. Ամեն բերան մեր տուն ու գուռն օրհնի Ա՜խ քաշի ասի, Աստված ողորմի։ էն բարի հորը, էն սուրբ արգանդին Որ էսպես բարի զավակ մեծացրին Իրանք շահեցան, մխիթարվեցին 2440

Մեզ էլ են շահում հիմիկ էս կետին։ — «Տո՛ւր համբույր սիրույն նազելի հարս ջան Փեսայդ արեգակն գնում ա միայն Որ քրտնի, տանջվի քեզ համար հաց ճարի, Քեզ համար փող դատի, քեզ համար շոր առնի 4 Գլուխդ ու ոտդ զարդարած պահի, Տեսնողն քո զուգսդ զարդդ ուշագնաց ըլի Խելքը գլխիցը թռչի, իր մտքումն ասի. Բախտավոր երկիր, բախտավոր դու հարսն Օրհնվի 5 փեսայդ քո ժիր և արի,

2450 Որ էսպես խնամով, սիրով ու գթով, 1

Սրա=Նրա [ես] 3 [առնելի<ս>] 4 անի=առնի 5 [Բախտավոր] 2

80

Վաստակի, տքնի, ու քեզ զարդարի, Ո՞վ կա քեզ նման վրա աշխարհի Թող ձեր օրինակն մեզ էլ գա հասնի Մենք էլ ըլինք ժիր, մենք էլ զարդարվինք Էդ սերն ա, որ նա էնպես տանջվի Սիրույդ հունարն ա, որ նա չդադարի 1, Լավ սիրող հարսին՝ գլխին ես ղուրբան Անմեղ հարսի համար ո´վ չի աշխատի Անմեղ հարսի համար՝ ով ջանը չի տալ.

2460 Անմեղ հարսի համար՝ ով երեսն կթեքի, Նա պետք է ախր մեր որդիքն մեծացնի Նա պետք է մեր տունն ու դուռը պահի Նա պետք է մեզ կյանք ու արև շհանց տա, Նրա ձեռները մեր բաղը ծաղկեցնի. Նրա մատները մեր տունը խնկացնի, Նրա աչքերը մեր մութ տանը լիս տա, Նրա շունչն մեզ կնդրուկի հոտ լինի. Նրա ծիծաղը մեր պատերը ծաղկեցնեն, Նրա գլուխն ըլի մեր տան թագն պարծանք 2 2470 Նրա ոտի հողն մեր՝ դաշտերին բալասամ 3 Նրա սուրբ ստինքը 4 մեր ծաղկների կաթն 5 Ա՜խ բարի հարսի ջանին ես մեռնիմ Ախ 6անմեղ հարսի երեսին մեռնիմ. Անմեղ հարսի ձեռն վարդերով լիքն ա Անմեղ հարսի ծոցն դրախտ բաց էլած ա 7 Անմեղ հարսի աչքն երկնային լույս ա. Անմեղ հարսի շունչն գարնան հով զեփյուռ ա, 8 Անմեղ հարսի ձեն<ն> գաբրիելյան փող. Անմեղ հարսի սիրտն աղբյուր եդեմա 2480 Ով նրա հոտն առնի, նոր կյանք կստանա Ով նրա համն առնի, նոր հոգի նոր ջան Ով չար մտքով նրան 9մեկ մտիկ անի, 1

Նա դադրություն չունի=Նա չդադարի [գլխի թագն մեր տան անունն պահեն] 3 [պտուղ տան] 4 [աչքերը] 5 [ջուր տան] 6 [բարի] 7 Սկզբում՝ դրախտ ա բաց էլած 8 [հրեշտակային փող] 9 [նայի] 2

81

1

Նրա կշտովն անցնի, ոտներն կթուլանան.

Ով նրա երեսին խորթ աչքով նայի Ինքը կսևանա, ինչպես եթովպիացի. Նրա աչքի 2 արեգակի 3նման Հազար բարություն կտա, կբերի. Ով բայց ղաստ անի, իր չափը չճանաչի. Աչքը բարձրացնի, ծուռն աչքով նայի 2490 Ինքը կքոռանա, 4աչքի լիսն կթռչի. Անմեղ հարսի մոտ գլուխդ խոնարհի Նա միշտ խոնարհին, հեզին պահպանի, 5

Առանց ասելու հոգսդ կքաշի 6

Երեսդ բարձրացնիլ, նրա երեսն տեսնիլ Հեչ չէ հարկավոր, հիմարություն ա, Ա՜խ անմեղ հարսի, ա՜խ արդար հարսի Հոգուն, արևին իմ հոգիս մեռնի: «Փեսիդ ոտները կրակ են դառել Օրն անց ա կենում, 7նրա սիրտը թուլանում 2500 Նա հազար, բյուր տեղ պետք է էս օր մտնի. Հազար հիվանդի, խեղճի, 8տկարի Ձեռիցը բռնի, քեֆը հարցնի, Դեղ չունին, դեղ տա, փող չունի<ն>, փող տա Աչքները սրբի, սրտներն ուրախացնի Ամեն<ի> վրա պահապան կարգի Որ նրանց պահեն ու օրոն անեն, Սիրտներ<ը> շահեն, դարդներ<ը> քաշեն Փեսեն մեկ օրումն թե չունի թռչի, Ձին չունի տակին, ու ոտներ չունի.

2510 Շուտ արա´ նրան, գրկի´ր համբուրի´ր Ձեռդ տու´ր նրան, երեսեդ երեսին Փակի ու ասա 9, գնա ի բարին Ես քո տան հոգսը էնքան կքաշեմ 10

1

[Ով] [լիոն] 3 [պես] 4 [ինքը] 5 [Նա] 6 [ինչ ուզես կտա] 7 [ուրիշ] 8 [հի<վանդի>] 9 ասի=ասա 10 Բնագրում՝ կքաշեն 2

82

Որ դու բարով գաս, 1նստինք վայելենք Իրար հետ զմայլինք, մեր արածն պատմենք Թե քանի մարդի 2լավություն արինք Քանի՞ խզճի սիրտն ուրախացրինք Որ մեր կերածն էլ մեր սրտին դիր գա Որ մեր ասածն էլ Աստծո դի´ր գա 2520 Ամենի բերանն մեզ օրհնի ասի. Երանի´ ձեզ՝ ա՜խ հազար երանի Ո՞վ ձեր սուրբ սերը, ո՞վ ձեր սուրբ սիրտը Չի օրհնիլ, գովիլ, ձեզ բախտ չի ուզիլ. Երկնային շնորհն, առավոտյան ցողն Բարին երկնային 3 երկրի, և ծովի Նրանց գլխին թափի, նրանց բաժին լինի. Ծաղկին, զորանան, ցնծան, զվարճանան Մեկ բարձի գլխի միասին ծերանան Որ մեզ համեշա միտներն են բերում 2530 Մեր աչքը սրբում, մեզ մխիթարում Ա՜խ էն փեսայի աննման տեսույն, Ա՜խ էն փեսայի անարատ սիրույն, Որ րիկան առավոտ մեզ անքուն աչոք Տքնի, պահպանե մեր մայր սիրելի Մեր անարատ ծնող երկիրն սխրալի, Մեզ հազ կերակուր տա միշտ պատրաստել, Ախ էն փեսայի երեսին մեռնիմ։ «Դու ես աստված մեր մեզ էսքան բարին Մեզ էն աշխարքումն բաշխել, պարգևել, 2540 Բայց մենք անիրավ, անհնազանդ որդիքդ Ո՛չ կարացինք անդ չափով վայելեր. Առավոտյան ցողդ, երկնային անձրևդ Գիշերի աստեղք քո սուրբ արեգակի էսքան սուրբ սրտով, էսքան ջերմ սիրով Երկրի մեր գլխին միշտ պտիտ տալով Ո՛չ կարացին մեր սիրտը քարացած Երկիր մեր առատ մեր ծնող գթած, Անհուն բարությամբ գիրկ յուր բաց արած Ամեն առավոտ, ամեն ‡երեկո 1

[մենք] [մենք] 3 Սկզբում՝ երկնային բարին ‡ [օր] 2

83

2550 Կանչեր, պաղատեր աչոք ցողաթոր։ «Էկե՛ք որդեակք իմ, էկե՛ք իմ սեղան Հնձանս լիքը, լիքն է իմ մառան՝ Բյուրավոր բարիք իմ տանս պատրաստ կան. Իմ ծով կարասներն, իմ կարաս ծովեր Որքան հանեք էլ, էնքան կլցվին Նրանց ո՛չ տակ ունին ո՛չ խուփ, և 1ոչ փակ. Իմ ծոցի մառանս պճպճում, տրաքում Նա գիշեր ցերեկ, ուտող է ուզում Թե ակն էք, ջավահիր, մարգարիտ ուզում 2560 Թե ոսկի, արծաթ, թե գանձ կամենում. Իմ սնդուկ սարերս առանց փող ձեզ տան Բալանիք<ը> նրանց աչկներիդ առաջին Բացե՛ք ման էկե՛ք հացի տաշտն իմ դաշտն 2

Ծառերիս օճոռքն պտղոք զարդարած

Կախանով խնձոր, լագանով տանձ, ծիրան Կերե՛ք, խմեցե՛ք մեր բարին հիշեցե´ք։ Թե իմ խորդ հարսը, իմ ագահ որդիք Իշխանքն փառավոր, խաթունքն մեծաքիթ Հենց իրանք ուզեն, որ իմ տված բարին 2570 Հենց իրանց գլխին անեն իրանց ոտին Նստին անգործ տանը միշտ ծալապատակ Ո՛չ իրանք ուտեն, այլոց էլ չտան, Զուգվին, զարդարվին, ու ուռած նստին. Դուք նրանց դուս արե՛ք, որ գնան, կորչին. Թե չեն ուզում որ նրանք ձեզ հետ նստին Իմ տված բարին ձեր ձեռիցը խլեն. Ձեզ թրով, թվանքով, հարբա գան ասեն։ «Մերն ա էս տունը, դուք ո՞ւր էք էկել Մեր հերն ա դատել, մեզ համար եդ քցել.

2580 Մենք պետք է ուտենք, ու մենք վայելենք Դուք ղարիբներդ դռանը կացեք Թե կկանչենք, էկե´ք, թե չէ՛ ցուրտ կուլ տվեք Թե մեկ կտոր հաց էլ, ձեր առաջն քցենք. Շան պես դողալով, ոտներս լիզելով, Եկե´ք ու կերեք, մեր դռանն էլ հաչեցե՛ք.

1 2

[կամ] [Իմ]

84

Մեր շեմին, կտրին, մեր հանդին, դաշտին Ոտներդ կոտրեցե՛ք, ու օրոն արե՛ք։ Թե փետ վեր առնինք, պետք է դուք սարսեք Թե ոտով գլխներխդ խփենք, մունջ կացե՛ք, 2590 Թե քարով խփենք, մեր քարն կուլ տվե՛ք, Մեզ մոտ չգաք թե չէ թրով, թվանքով Ձեր մուռտառ փորներդ 1 կճղենք, վեր կածենք»։ «Ո՛չ դուք որդիք իմ ընտիր սիրելի Փեսես ձեզ համար էսքան աշխատի. Դուք էք իմ փեսի աչքի սիրելին. Դուք նրա կուռը, դուք նրա թևը Դուք որ չլիք, մենք ո՛չինչ չենք անիլ Ես իմ ծոցս կխփեմ, նա իր ձեռն կքաշի, էլ մենք իրար չե՛նք ղրկիլ, սիրիլ 2600 Աշխարհի աչքը կմնա խավարած, 2Քոռըքոռ կերթա տարտարոսն կընկնի. Դժոխքի տարտարոսն այն զարհուրելի, Կտանջվի, կխորովվի, 3էլ կվնասի, Դուք մեղքս էք գալիս, որդիք սիրելի. Շանն որ լավ պահեն, տերը կսիրի Ձեզ էլ որ պահեն, դուք էլ սիրեցե՛ք Ձեր պահողներին հավատարիմ կացե՛ք, Թե չէ՛ խեղճ չմնաք, ձեզ սպանել տաք, Բաս ատամն ես ձեզ ընչի՞ եմ տվել.

2610 Բաս հանճար, ու խելք, ձեզ ես պարգևել. Վրա թռե՛ք էնպեսի աղտոտ երեսին Ճղեցե´ք, կարատեցե՛ք, ձեզ փիս չեն ասիլ, Շան անունը միշտ գոված է ասած. «Քո տերդ էնպես սիրի, ինչպես շան ազգը»։ «Սիրելի իմ մայր՝ արդարոց կյանքը Չեմ կարող պատմել, թե որքան հրաշք է, Կնդրկի ծառերի, խնկան ծաղկների Շուշանի, վարդի մանիշակի մեջ Չորս կողմն լաջվարթած, ոսկեվարաղած 2620 Աղբրների ջուրն գյուլաբ վարդաջուր. Խոտերի գունը զմրուխթ ու յաղութ.

1

փորերդ=փորներդ [Դուք] 3 [քեզ] 2

85

Ծառերի ծաղիկն ոսկի ա կնդրուկ. Գետի ջրի համն անուշ բալասամ. Ո՛չ աչքդ 1 քուն 2 գալիս, ո՛չ սիրտդ ղարար. Նրա հողն ու դաշտն վարդով զարդարած Ո´չ ուտես, խմես, այլ նստիս հիացած Ապշիս զարմանաս, ցնծաս և խնդաս. Ուր ոտդ դնես, 3լալազար տեսնիս. Սիրտդ ցավի էն վախտն, եդ դառնալ կամիս, 2630 Բայց հենց կրունկդ փոխես, վարդն ոտնակոխես, Ձեռքդ կամիս շարժիլ, լիմոն, փորթուգալ էնքան նուրբ ազնիվ, թե ձեռ ուզես տալ Իսկույն պատառեն ու անույշ հոտով Քո բոլոր չորս կողմն կլցնեն, կտանին Քո ուշ ու միտքդ անմահական քնով. Աչքերդ բաց է, ականջներդ բաց. Ջուրն անմահական երեսդ շաղ տված Կամիս ոտդ շարժել, քո ոտդ լույս ա, Կամիս ձեռ 4 բանալ՝ ձեռդ խունկ դառնա, 2640 Թե շունչ ես քաշում, դու կյանք ես առնում Թե շունչ ես հանում, ուրշին կյանք տալիս Մարմինդ ո՛չ մարմար, 5որ ո՛չինչ զգա.

6

Մարմին<ն> ամեն բան 7 լիակատար ունի

Թե ոտք, թե ձեռը, թե աչք, թե ականջ, Խելքդ, ու ուշդ, միտքդ բոլորը թամամ, Այլ մսի, արնի 8 տեղն նա լույս է դառած Լուսով շաղախած, լուսով զարդարած 9

Մեկ տխուր միտք կամ հոգս ու ղասաֆաթ

Կամ մեկ չարություն դու չես իմանում, 2650 Բոլոր բարություն էնտեղ առաջիդ Բայց սով ու ծարավ չկա քո միջիդ 10. Դու քաջ ճանաչես քո 11 բարեկամներ 1

աչքդ=աչքդ քունդ=քուն 3 [դու քեզ] 4 ձեռդ=ձեռ 5 [ոչ] 6 [Ամեն] 7 բանն=բան 8 արընի=արնի 9 [Բայց] 10 [դու ո´չ սովիս և ոչ ծարավիս] 11 [ամեն] 2

86

Նրանք ո՛չ թե կանգնին առաջիդ խոսին: Ո՛չ խոսքն ի՞նչ է, որ մեր սիրտն պատմե Նրանք քո հոգումն են դու նրանց հոգումն Ձեռդ ուզես շարժիլ, էդ նրանց ձեռն ա, Աչքդ որ տեսնում ա, էդ նրանց լույսն ա, Նրանք շնչելիս դու ես շունչ քաշում Նրանք տեսնելիս, քո աչքն է բաց ըլում.

2660 Հոտ որ առնում ես, նրանց սրտովն անց կենում Դու ձեն լսելիս, նրանց հոգին ձեն տա. Ա՜խ 1 էս քաղցր ձենը ես քեզ ոնց պատմեմ. Ո՛չ հրեշտակի ա, ո´չ սազի, բլբյուլի. Ո՛չ տավղի, քնարի և ո՛չ քյամանչի Ածող չե՛ս տեսնում, բայց զմայլում, ապշում Ասող չե´ս տեսնում, սակայն հիանում. Ո՛չ թմբրում, տխրում, ցավերդ միտքդ բերում. Ո՛չ խնդում, որ թե վեր կենաս, պար գաս. Այլ բոլոր մարմինդ ամպերի նման 2670 Շարժվում, 2թավալվում, իրար ծոց մտնում, Դու քո սիրելու հետն ես խառնվում, Սիրելին քեզ հետ, նստում, բարձրանում. Ամեն րոպեի գուները փոխում, Ամեն րոպեի 3ուրիշ ձև առնում. Թե խունկ, թե կնդրուկ, 4լիմոն, բալասան, Վարդի ջուր 5ծաղկի թե հոտ զանազան. Թե մեռոնի հոտն, 6լաջվարթի գունը Ինչպես երկրիցր ամպի հետ խառնվում Էլ չեն երևում, էլ չեն բնավ ջոկնվում, 2680

Ոչ վարդն իր հոտն ա, ետո ճանաչում

7

Ո՛չ ծաղիկն իր գուն, 8ալմազն իր ջուհարն. էնպես էլ էստեղ ո՛չինչ չես ջոկում. Ինչ դու զգում ես, ընկերդ էն ա զգում.

1

Ախր=Ա՜խ [են] 3 [ձևեր] 4 [բ<ալասան>] 5 [թե] 6 [թե] 7 [Էնպես] 8 [ոսկին] 2

87

Ինչ քո հոգումն ա, էն ա էլ նրանում. Հայլու պես դու նրա լուսեղեն սրտումն Նա քո սրտումը իրար պատկեր տեսնում Թե դու ծիծաղես, նա ևս ծիծաղի. Չէ թե հայլու պես նա անզգա է. Թե դու իմանաս, նա ոնց չի իմանալ.

2690 էլ ո՞ւմ սրտումը թագուն բան կմնա. Բայց մկամ ուրիշ մտածմունք էլ կա՞։ Սերն սիրալի միայն երևի 1

Մեր սիրտն էս սերն ա, սա միայն մեր միջումն

Վառե մեզ, մաքրե, պարզե, որպես ինքն Կամի գլորե, շարժե կամ տանի Կամ հանգուցանե, բայց ո՛չ հալածի Որպես բուքն ամպին կամ սառուցանե Որպես ցուրտն ջրին, անձեռն, ու անոտն Բխով քցե գետի ոտն, 2արճիճ ծովերի 2700 Երկար աղբրների, պատան դաշտերի Երեսին քցե, շունչն ու զորությունն Իսպառ նա ճնշե, հանե նրանց հոգին Բերաններն փակե, բխովի տուտն ձեռին Ով էլ մոտանա, կպցնի բխովին. Ո՛չ. էս բոց 3 ա, բայց 4ո՛չ բորբոքե. 5 էս սերն կրակ ա, բայց բնավ ո՛չ այրե. Սիրելուդ 7 հոգին, 8 հոգուդ հետ խառնե,

6

Նա քո շունչն ծծե, դու նրա շունչը. Բայց ա՜խ նանի ջան՝ ես դեռ էսպես շունչ 2710 Որքան էլ ծոցումդ կամ քվերս դոշին Նազլվի կողքին, կամ Վիրապի սրտին Նանասու մոտին, Փարիխանի գլխին Կամ տան կտերը կամ դռան տակին 9 Վարդի թփի մոտն փշատու տակին Մանիշակի կշտին հնձանի առաջին 1

[Է<ս>] [կամ] 3 բոցն=բոց 4 [բնավ] 5 [այրե] 6 [Քո] 7 Սիրելու=Սիրելուդ 8 [ջանն] 9 Բնագրում՝ բակին 2

88

1

Թալվարի գլխին, խոթարի մոտին

Ցողն երեսներիս, չիմանի միջումն Շվաքն աչքներիս, առուն քչքչալիս Գլուխ գլխի դրած, երես երեսի, 2720 Քնեինք, արթնեինք, կրկին քնեինք Իրար ծածկեինք, իրար հով տայինք. Իրար սիրեինք, իրար գրկեինք. Անարատ սիրով, միշտ նոր կարոտով՝ Դու վեր կենալիս քո մաքուր ձեռով, Մեզ խաչակնքում, լհեբը ծածկում4) Բոլոր քիր ախպեր, հեր, մեր, հորախպեր, Հարսը, թե փեսա, թև տատն ու պապը 2 Կամ օտար ղոնաղ կամ մեկ բարեկամ Բոլոր մեկ կարգի գլխներս շարած 2730 Մի թևս քո ճտովն մինն իմ քվորս Նազլուն մեր միջումն քիրս իմ 3 կոխկիս Թե երթկի տակին թե երկինքն 4 վրներս. Ճիտ արած, գրկած կոխք կոխքի տված Դուք կամ տատը պապը, կամ ազիզ ափուն Կամ օտար ղոնաղն կամ մեր բարեկամն Ասեինք, լսեինք ու ծիծաղեինք, Հանաք անելով իրար բոթեինք, Որ հենց քո ծոցումն ամենս էլ քնեինք. Ծոցգ մտնողն ինքն ուրախանար.

2740 Հեռու քնողն դարդ աներ ոո լար, Կամ ափվի ծոցը թոհմաթ տալով գնար Որ մյուս օրն 5 ինքը մեր տեղը բռներ Քո անուշ ծոցումն նա մենակ քներ. Դու էլ քաղցրությամբ միշտ մեզ խրատեիր 6 7Ու մեզ փոխըփոխ քո ծոցը դնեիր: Ափուն երկնքի աստղերիցն ասեր. Տեսե´ք, որդիք շան՝ էն սիրուն աստղերը, Որ ձեզ նայում են ու քաղցր ծիծաղում Նրանք բոլորը մեր լուսահոգի 2750 Ախ՝ մեռելների արդար հոգիքն են։ Հիմիկ էլ ծագել են, որ մեզ մտիկ անեն, 1

[Մե<ր>] [կեսուր, կեսառ] 3 իմ=մի=իմ 4 [ամպը] 5 օրը=օրն 6 [ասեիր] 7 [Թե] 2

89

Կարոտ չմնան, մեր փափագն առնեն, Ու մեր սիրտն, հոգին կարոտ չթողեն Մենք նրանց տեսնինք ու ուրախանանք, Նրանք մեզ մտիկ տան ու մեզ հետ խնդան։ Բազի վախտ տեսնենք, որ մինն կամ մյուսն Երկար ձգվելով ջանը քաշելով Հոգին տալիս ա, ու բաթմիշ ըլում։ Ա՜խ, երբ դուք էս տեսնիք, խաչակնքեցե´ք 2760 Աստծու անումը տվեք, 1ու արդար սրբերի Բարեխոսությունն ձեր 2 ուղիղ, արդար Սրտովն հիշեցե´ք, ողորմի ասեցե´ք 3Մեռելը մեռավ, աշխարքիցս պրծավ Ու նրա աստղն էլ, հետը խավարեցավ: էս ա, որ անիծելիս, միմյանց ասում են։ «Աստղդ խավարի, աստղդ 4բաթմիշ ըլի»։ Որը որ մեծ ա, թագավորի ա, Որը որ փոքր ա. մեզ նման մարդի: Ախ 5մեկ օր էլ ախ՝ էսպես մեր աստղը 2770 Կթեքվի, կխավարի ու գյումն կըլի։ Մենք որ ուրշին հմիկ ողորմի տանք, Ուրիշն էլ էն վախտն, մեր հոգուն կասի. Դուք դեռ անմեղ եք, սիրելի որդիք, Դուք դեռ ո´չ գիտեք մեր հոգու ճամփեն։ Մարդը որ մեռնում ա, հոգին երեսին էնքան ծլվլում ա ծիծեռնակի պես, Որ կարգը կատարում մարմինը հողը դնում, Հողն վրեն ածում ու ասում <. . . > Ետո սուրբ հոգին մարմնու վրա նստում, 2780 Հետը խոսում ա, սիրտ տալիս ասում, «Իմ ազիզ մարմին, դու դարդ չի անես, Քեզ ես չեմ թողալ էս խոր գբումը, էս մութը տեղումը, էս զնդանումը։ Դու ինձ պահեցիր էս աշխարքումը, Փորձանքից չարից ինձ դու պրծացրիր. Ինքդ տանջվեցիր ինձ մխիթարեցիր Ինքդ չարչարվեցիր, ինձ հանգիստ թողիր Ես ինչպես կթողամ քեզ էս նեղ տեղումն 1

[որ] դուք=ձեր 3 Էն մեռնել<ը>] 4 [մեր գ<նա>] 5 [մեր] 2

90

Հլա յոթը օր գլխիդ պտիտ կտամ.

2790 Մինչև օխտն օրեքդ կատարեն պրծնին. Ետո Աստոծու մոտ կերթամ կպատմեմ Արած լավությունդ բոլորը կասեմ. Թե դու ես ինձի էսպես ստակ պահել. Թե դու ես ինձի անմեղ պահպանել: Աստծո օրճնությունն կառնիմ, էլ կգամ. Երկնքից լույս կբերեմ երեսիդ շաղ կտամ: Թփերիդ վրա, ծառերիդ գլխին, Ձեր տաք թաղերին կամ երթկի գլխին, Կկանգնիմ, կծլվլամ, որ որդիքդ տեսնին 2800 Ինձ մխիթարեք քեզ համար դարտ չանեն. էլ կթռչեմ երկինքն, էլ լույս կամ ծաղիկ Կամ անմահական ջուր հետս կբերեմ. Քո վրեդ շաղ կտամ, էնքան էս ձևով գլխիդ կպտտվիմ, Մինչև Գաբրիեյան փողն կփչի. Ետո կգամ քեզ հետս վեր կառնիմ, Կըտանիմ որ դրախտի փառքը ինձ հետ վայելես: Սիրելի մարմին իմ անմեղ մարմին. Դարտ չանես, տրտմիս, ես քո երեսին, Միշտ փարվան կանեմ, փորձանքից կպահեմ, 2810 Որ քո մեկ կտորդ էլ վարթարաֆ չըլի. Քո կտրած ղնկներդ վեր թափած մազերդ Բոլոր կժողովեմ էս տեղ կը բերեմ Որ դու դարտ չանես թե դատաստանի Օրը նրանք զրկված կմնան մեր փառքից Թե նրանք քո 1 գլուխը քո 2 ձեռը պահեցին Դու նրանց պատածակն դրիր պահեցիր. Բայց քո որդիքը մոռացան չդրին Նրանց էս տեղ քեզ հետ, որ մնաս միամիտ։ Կա´ց բարով դու իմ աննման մարմին, 2820 Մինչև արարիչն գա իր դատաստան Ու մենք մեր վարձը միասին առնինք. Ես քո հրեշտակն եմ դու ինձ չես տեսնիլ. Ես քեզ կտեսնիմ, բայց դու չես կարող ինձ տեսնիլ, բռնիլ։ Մեր հրեշտակները թռան երկինքը, 1 2

[մեր] [մեր]

91

Որ գրած բաները ցույց տան արարչին Մեր ձախու ուսի չար հրեշտակի Ձեռիցն. որ կամեր շուտով գնալ երկինքը, Էլ ուրախ ուրախ դիվանոնց ցույց տար 1 <...> Որ նրա 2դավթարը տանին դժոխքը, 2830 Սադայելին տան՝ որ ձեռին պահի, Դատաստանի օրը դուս բերի ասի. Թե 3մենք նրանն ենք, դավթրումն գրած Ու մեր մեխքերը 4ցույց տա ու կարդա Որ մեզ իր զնջումն պահի ու հուփ տա։ Բայց Գաբրիել հրեշտակն մեր դավթարը խլեց. Ճղեց վեր քցեց, մեր աջու ուսի Հրեշտակին կանչեց, 5մեր բարի գործքի Դավթարն առավ, ու ուրախ կարդաց. Բերին կշեռքը մեր չարն ու բարին 2840 Կշռեցին, տեսան թե շատ է բարին. Դևերն շատ էլ մեր կշեռքի թայիցն Ճոլոլակ էլան, բայց ոչի՛նչ չարին։ Մեկ մսխալ բարին՝ կշռքի թայում Հազար լիտր չարիցն միշտ ծանր է ըլում։ «Մինչև էս վախտը ես մեկ ղրաղում Մնացել էի գլուխս 6 ծոցումս Դրած կուչ եկած, 7դողալով նայում։ Ետո Գաբրիել՝ հրեշտակաց մեծը Թևիցս բռնեց տարավ Աստծու մոտը.

2850 Թավթարը 8 ցույց տվեց, բոլոր պատմեց. Բարի արարիչն ինձ իր մոտ կանչեց: Ձեռն առավ ինձ ու շատ պաչպչորեց. Երեսին քսեց, սուրբ դոշին կպցրեց։ Միրքի վրա դրեց, ձեռի վրա դրեց Ու պայծառ դիմոք երկար ինձ նայեց.

1

Բնագրում՝ տալ [թուխ<թը>] 3 [ես] 4 [բոլոր] 5 [ու] 6 [ձեռներես] 7 [ու] 8 Բնագրում՝ թավթրը 2

92

Ուրախությունեն սիրտը պատռում էր, Ինձանից հազար անգամ հոտ քաշեց, Ինձ հազար անգամ սրբերին ցույց տվեց։ Գովեց ու խնդաց, քեզ ու ինձ օրհնեց.

2860 Որ նրա պատկերը սուրբ էիր պահել: Հետո բոլոր սրբերն ձեռներն առան Ձեռնեձեռ տվին, տեսան զարմացան, Ու հոտ քաշելով, թևերս պաչելով էլ ետ Արարչին տվին ասելով. Որ իր սուրբ խնամքն մեր աշխարքիցը Անպակաս անի, մարդին դարձ բերի։ Մեր լուսավորիչն, Հովհաննես Մկրտիչն Մայր Աստվածածին ու սուրբ Ստեփաննոսն Աջ ու ձախ կանգնած, ինձ մտիկ արին 2870 Սուրբ Հայի հավատն գովեցին ասացին. Քանց Հայի հավատն ո՛չ մեկն էլա չի. Ղորդ ա Առաքյալն ու սուրբ մարգարեքն Ու մյուս սրբերն էլ գլուխ բարձրացրին 1

Նրանց տված հավատն էլ փոքր ինչ գովեն.

Նրանց արածն էլ էնդեղ մեջ բերեն, Մովսես մարգարեն իր ձեռի տախտակը Դավիթ մարգարեն սաղմոսն 2 ու քնարը Սուրբ Հովսեփ հայրը իր գավազանը, Սուրբ Ստեփաննոսն իրա քարերը.

2880 Քաչալ Պետրոսը իր խաչափայտը, էն թունդ Պողոսը իրա սուր թուրը. Բարդուղմեոսը իր քաշած կաշին. Սուրբ մարտիրոսը իրանց արյունը, Ճգնավորներն էլ փուշն ու տատասկը. Զինավորներն էլ իրանց մզրախը. Սուրբ կուսանքըն էլ իրանց ձեթն, յուղը, Հռիփսմեն, Գայանեն 3ատամի քարը Թագավորներն էլ իրանց սուրբ թագը. Եպիսկոպոսներն ու վարդապետներ 2890 Իրանց թափած հոգիքն իրանց եդևին էկին կանգնեցին Աստծու առաջին

1

[Որ] [իր ձեռի] 3 [իրանց] 2

93

Իրանց արածները ձեռներին բռնած Մոտացան Աստուծո փեշը պաչեցին, Որ թախտի նստած էր, բռնած Հրեղեն գավազանն, գլխին թագ դրած Աջու կողմումը Գաբրիել կանգնած Ձախուն 1Միքայել, դասն եդևն արած Լուռ մտիկ տալիս, տեսնեն ի՞նչ կասի. Աստված քաղցր աչքով բոլորին նայեց 2900 Բոլորն հավանեց, բոլորն գովեց. Ետո գեջդանգեջ 2սուրբ լուսավորչուն Որ կուչ էր եկել, հեռըվանց նայում Իրան մոտ կանչեց, բարկացած ասեց. Ախր ընչի´ չես դու էլ մի բան ասում, Աստված լավ գիտեր, թե ի՞նչ խաբար կա: Ուզում էր որ մյուս սրբերին ցույց տա. Թե նրանց արածի ու մեր Գրիգոր պապի15) Մեջը շատ սարեր, ծովեր, ձորեր կան։ Մեր պապ Գրիգորը 3դավթարը դուս քաշեց.

2910 Աչք էր, որ նրան մտիկ էր տալիս Քիչ էր մնացել որ դավթարը խլեն Ձեռիցն ու ճղեն, որ նրա անունը չլի. Բայց Աստված նրանց կամար գլխով արեց Մատով հրեշտակաց դասը ցույց տվեց. Որ թե դինջ չմնան, նրանց սուրն հազիր ա. Մեր պապի ուսին ձեռները դրեց Հրամայեց, կարթա´, նա էլ իր դավթարը. Աչքդ բարին տեսնի, ինչ որբերը տեսան Տեղըները մնացին, քար կտրած սառած.

2920 Խեղճ լուսավորիչն չէր ուզում բնավ Որ մյուս սրբերի քեֆին, սրտին դիպչի. Ու նրանց սիրտը նախանձով լցնի. Բայց Աստված նրան էսպես հրամայեց. Ի՞նչ պետք է աներ մեր նաչար պապը.

3

Աստված ինքը նրա ձեռիցն թուղթն առավ

Բաց արեց ու բարձր ձենով էն կարթաց.

1

[կողմն] <մեկ անընթ> 3 [իր] 3 [Թուխթը դուս բեր<եց>] 2

94

Որ նա տասնչորս չարչարանք քաշել 1 2

Տասնչորս տարի Խոր 16)Վիրապումը 3

4

Օձի, կարճի մեջ նստել անհաց, անջուր։

2930 Թե նրա փորը 4 արճիճ հալեցին, 5 Թե նրա մեջքը կեսից սղոցեցին, Թե նրան տկլոր փշի վրա քաշ տվին. Թե նրա գլուխը կրծկահող դրին. Թե բերանը միջիցը կտրեցին Թե նրա լեզուն բերնիցր հանեցին 6 Թե նրա միսը ջանիցը վեր բերին. էլի սաղացավ, էլի տանջեցին, Նրա սուրբ աղոթքը նրան միշտ պահեցին. Նրա սուրբ աղոթքն լինի մեզ վրա։ 2940

Վերջը որ Տրտադն տեսավ ճար չկա. Հրամայեց՝ որ նրան խոր վիրապը քցեն. Տասնըչորս տարի մնաց նա էնտեղ Մեկ պառավ կնիկ նրան հաց էր տանում. Ինքը չէ՛ր ուտում, օձերին տալիս, Որ նրա ոտի տակն 7 միշտ լիզում էին. Նրա սուրբ աղոթքն էսքան ժամանակ Նրան էնդեղ պահեց, անսվաղ, անոթի, էնքան ծունր ա դրել, ու աղոթք արել, Որ մատների տեղն հենց էս օր էլ կա։

2950 Հաց բերող պառավն մեկ օր ուշ էկավ, Հարցրեց պատճառը, ետո իմացավ. Թե սուրբ Հռիփսիմյանց ու Գայիանյանց Նահատակել են, սիրտն էրվեց, ասեց. «էն խոզը դեռ սա՞ղ ա» էս խոսքի վրա Տրդատ խոզ դարձավ, չոլերը ընկավ Շատ որ միտք արին իմացան պատճառն Մարդ ուղարկեցին, նրան հանեցին. Մեր պապը դուս էկավ. քարոզել սկսեց. Քրիստոսի հավատն մեր ազգին բաշխեց.

1

[տանջանք] [Քաշել] 3 [անհաց ու] 4 [Թուղթը դուս բեր<եց>] 4 փորում=փորը 5 Բնագրում՝ հալել են 6 հային=հանեցին 7 տակին=տակն 2

95

2960 Տրդատին բժշկեց ու նրա մեծերին Որ բոլորն էին 1 հենց այսահարվել. Տրդատի մի ականջն նշանի խաթեր Նա չի՛ բժշկեց հենց խոզի թողեց. Որ էս օր էլ հենց ժամումը քաշում են։ Խեղճ թագավորին իր թագը գլխին. Խոզի ականջով մեր լուսավորչու Սուրբ ոտի տակին ամաչացնում են։ — «Դե հմիկ ասեցե՛ք՝ Աստված հարցրեց. Որդ էք էս ղդար չարչարանք քաշել.

2970 Սրբերը մնացին գլխները քաշած. Չէին իմանում՝ թե ի՞նչ ջուղաբ տան. Եդո Աստված մեր սուրբ լուսավորչին Մոտը տարավ ու ճակտին պաչ արեց. Ու մյուսներին շատ քյոռլուղ տվեց Որ մեծ մունաթ էլ Աստծու վրեն Ուզում էին բարձել, 2մեր պապին կանչեց «Տեղից վեր կացե´ք, մյուսներին ասեց. Սա ձեր ամենի գլխին պետք է նստի. Հովհաննես Մկրտչին տեղից վեր կացրեց 2980 Մեր լուսավորչուն նրա տեղը նստացրեց, Քրիստոսին 3 իրա 4 աջու 5կողմանը Աստվածածինը իր ձախու դեհին Հովհաննես Մկրտիչն Քրիստոսի տակին. Մեր ծեր սուրբ պապին սուրբ Աստվածածնու, Հետո Առաքյալն, եդո մարգարեք Սուրբ մարտիրոսքն ու ճգնավորները Նահատակները ու սուրբ կուսանքը 6

Եպիսկոպոսներ ու վարդապետերը

Որին էս կողմը, որին էն կողմը 2990 Սուրբ Ստեփաննոսին իրան առաջին Սերո´վբեքն ու մյուս հրեղեն քերովբեքը Թրերը սրած, կշիռը ձեռին Թուրն Գաբրիելի, կշիռն Միքայելի 1

էլ=էին [ու] 3 [Աստվածածին] 4 իր=իրա 5 [կողմին] 6 [Ետո] 2

96

Իր սուրբ աթոռի չորս կողմովն կարգեց էս տեսան թե չէ մյուս որբերը Երազում իրանց ազգին հրամայեցին Որ հայի ազգին նրանք միշտ չարչարեն Հետը հաց չուտեն, ջարդեն, սպանեն էս ա, որ հիմիկ մեկ խաչապաշտ էլ 3000 Մեր խեղճ ազգի հետն ընկած ման ա գալիս Որ արինը ծծի ու հոգին հանի. Բայց սուրբ Գրիգորի աղոթքն կենդանի Մեզ էս աշխարքումն կպահի, կազատի Ու էն կենումն էլ լավ տեղ կճարի. Հա կաց ու կենան 2էն մյուս ազգերն

1

Մեր Լուսավորչու ոսկոռներ կրծեն. Մեզ ի՞նչ կարան նրանք անիլ կամ վնասիլ. Նրա պասը պահենք, ժամից եդ չընկնինք, Աղոթք, պատարագ մեզ համար անիլ տանք.

3010 Մեր սուրբ հավատիցը ձեռք չի վերցնենք Սուր էլ խփեն մեզ, գլխներս դեմ անենք Ջուրն էլ քցեն մեզ, թո՛ղ, գնանք խեղդվինք էս աշխարքի փառքն, էլ մեզ պետքը չի, Պետք է չալիշ գանք էն կյանքի համար. Մեր լուսավորչի գլուխը սաղ ըլի. Նա էն կյանքումը լավ տեղ տալ կտա. էս աշխարքն մեզ համար անպիտան, փուչ ա, Հմիկուց դենը էն աշխարքի հոգսն Քաշենք որ գնանք, 3սուրբ գոգումն 3020 Նստենք, ու տեսույն սուրբ՝ արժանանանք։ Կսպանեն, կսպանվինք, կտանջեն, կտանջվինք Մսներս նրանց, ոսկոռներս շներին Կտանք ու մեր հոգին արդար անարատ Կպահենք, Աստծո քաղցր արքայությանն, Անթառամ պսակին Գաբրիելյան փողին, Աջակողմյան դասին, սուրբ մարգարեից, Առաքելոց, սրբոց, արդարոց միջին Կուսանաց խմբին, սուրբ նահատակաց Եվ մարտիրոսաց մեր լուսավորչի

1

[Որ] [ու] 3 [մեր] 2

97

3030

Աննման տեսույն մենք կարժանանանք»։ «Սուրբ հոգի ջան՝ թո՛ղ 1մեկ դարդակ էլ խոսք Ես էստեղ ասեմ, սիրտս էրվում ա. «Թե ո՛չ քրիստոս, ո՛չ լուսավորիչ Մեզ չեն կամենալ, որ գերի ըլինք Մարդ որ նհախ տեղը տեսնի ուրշին էլ Կամին չարչարել, տանջել, սպանել Որ գառն էլ ըլի, պետք <է> պահպանել Անիրավ սպանողի փորը վեր ածել Եվ ո՛չ ձեռները կապել, մտիկ անել.

3040 Որ համ իրան գլուխն, համ իր որդունը Գան, կտրեն, տանին 2, լեզուն բերնումը Սիրտը փորումը, ձեռներն դոշին. 3 Գլուխը 4ջանի վրեն, ոտներն աղաքին Որ թուր էլ չըլի, քար վերցնենք, սպանենք Որ քար էլ չըլի, ձեռ բերանը կոխենք Ոտնակոխ անենք, գլուխը ջախջախենք Մեզ թրով խփողին, թուրն սրտումը ցցենք Մեզ կրակ տվողին, իրան գլխի վրա քցենք, Որ էրվի, խորովվի, տանջվի, չարչարվի 3050 էնպես գազանը որ մեր խեղճ ազգի Գլուխը կերել ա, թողել անգլուխ. Ջանը հանել ա, մնացել ա անջան. Միսը քաղել ա, էլ թաղաթ չունի. Օսկոռներն ա մնացել, էն էլ էնքան վախեցել Սասանել, սարսել ու կուչ ու ձիգ էկել, Որ ձեռդ 5 վերցնելիս, 6հենց ա իմանում Իրան պետք է խփես, գլուխը դեմ անում։ 7

Անսաս իր տանը նստում, կամ քնում

Երբ իր ընկերին տանում են, սպանում.

3060 Նա ղրաղիցն կանգնած, հենց մտիկ անում, էլ չի մտածում, թե իրան էլ մեկ օր էս պատիվը կտան էս փուչ աշխարքումն։ Խոսի՛ր հոգի ջան էլ քո մարմնու հետ, 1

[էս] տանիմ=տանին 3 [առաջին] 4 [վր<են>] 5 ձեռքե=ձեռք 6 [նա] 7 [Ու] 2

98

Ների´ր որ ես քեզ անհանգիստ արի. էսպես դառն բանով, վիրավորեցի. Ախ, բա՞ս ինչ անեմ, ես էլ իմ հոգիս Մեկ օր պետք է տամ, բայց 1էրված սրտիս Ցավերն ու խոցերն ես հետս բերեմ Մեր ծեր սուրբ պապին դեմ անեմ, ասեմ.

3070 Ընչի՞ մեր տունը էսպես քանդեցիր Մեզ սրի, թրի դու բաժին տվիր. էկար հանգստացար մեզ կրակում թողիր. Ինչպես մեր թուրն դու ձեռից խլեցիր 2

Եդ տուր պապի ջան՝ քո միրքիդ մեռնիմ

Ծնկներդ կհամբուրեմ, ոտներդ կընկնիմ Տուր որ եդ տանիմ, եդ տամ իմ ազգին Որ թե մեզ սպանեն, մենք էլ սպանենք Քո սուրբ աղոթքն մեզ վրա լինի. Մենք նհախ տեղը ուրշին վնաս տալ չենք 2080

Քո սուրբ հավատը արդար կպահենք Քո տված օրենքն արյան հետ կփոխենք Աշխարհն երկինք չի´ առանց թրի Մարդի միս ուտեն որդիքն երկրի։ — Շատ էլ կուզեի, հոգի ջան խոսալ, Սիրտդ կնեղանա, քիչ բերնին հուփ տալ Լավ ա թե չէ հենց բերան են ճոթռում. Ու արդար խոսքը անիրավ համարում։ — «Իմ արդար բողոքս քեզ սուրբ հոգի ջան Հայտնեմ, տա´ր քեզ հետ քո սուրբ բերնովը

3090 Ասա´ 3 Արարչին, ես մեղավոր եմ, Որ իր սուրբ աչքը մեզ վրա էլ քցի Մեզ էլ խնամ տանի, մեզ էլ պահպանի Ու մեր ազգին սիրտ, զոռ պարգևի. Այժմ խոսի՛ր դու, ես կամ իմ լռել Լեզուս փորս քաշել, ու քեզ սպասել։ «Մարմին ջան մարմին բոլորք սիրեցին Բոլորք հոտ առան ինձ Աստծուն տվին. Աստված էլ կանչեց մեր լուսավորչին Օրհնեց ու ձեռը դրեց մեր գլխին

1

[էս] [Էլ] 3 Բնագրում՝ Արա 2

99

3100 Ու նրան ինձ հըմիկ թափշրմիշ արել, Նա մեր ազգի սուրբ նահատակներին Հա նրանց տանջանքը ու անմեղ արին Ցույց տվեց Աստուծո, խնդրեց լալագին Որ մեկ խնամք տանի խղճա մեր երկրին 1

Թշնամու ձեռիցն մեր անմեղ ազգին

Ազատի, պահի, ինչպես մյուսներին. Աստված մատը 2 դրեց բերնին միտք արավ.

3

Գլուխը բարձրացրեց ու նրան ասավ.

Թո՛ղ քո ժողովուրդքն հենց միշտ չարչարվին 3110 Փուչ աշխարքիցը շուտով, կպրծնին Ու 4իմ դրախտի մեջտեղը կնստին. Ամեն 5 ազգից բարձր, ամենի գլխին. Բոլոր տասներկու խաչապաշտներին Նրանք կպահեն, տերություն կանեն Իրանց ձեռի տակն, ինչ կուզեն անեն։ «Դրախտի լավ տեղը, ուրեմն մերն ա, Իմ գալս էս սհաթն հենց ընդիանց ա, Սուրբ լուսավորչու գոգիցն թռա, էկա Որ քեզ նրա բերնից շնորհակալ ըլիմ 3120 Ու քեզ իմ սերս ցույց տամ, 6վեր ըլիմ. Ամեն օր նա ինձ քեզ մոտ կըթողա. Ամեն օր հոգիդ գլխիդ կանգնած ա. Դու մի՛ դարդ անիր՝ սիրելի մարմին. Քանի սաղ է մարդն նրա 7 ուսերին Երկու հրեշտակ միշտ ամուր նստած են Մինն նրա չար գործքը, մինն գրե նրա բարին. Ես դեռ դուրս չեկած, նրանք հազրվում են. Թղթերը պատրաստում, թևերը ժողովում, Նրանք էլ օխտն օր հողիդ վրա նստում, 3130 Ետո վեր առնում, ինձ հետները տանում, Ինչպես պատմեցի, պատվում, կամ պսակում, Ես հմիկ պատվումն եմ՝ էլ դարդ չի՛ անես։

1

[Մեր] [ձեռքը] 3 [Վերջապես] 4 [սուրբ] 5 Բնագրում՝ Ամենից 6 [էլի] 7 նա իր=նրա 2

100

էստուր համար քեզ ես միշտ ասեի,

1

Բարի բան գործիլ, քեզ միշտ խնդրեի. Խոր էր իմ տեղս, ու ձենս բարակ Իմ աչքս քո գործը տեսներ հանապազ. Դու ինձ չտեսնեիր, ես քեզ տեսնեի, Փիս բան բռնելիս, տխուր նստեի, Ձենս դուս չէր գալիս, լայի, ողբայի.

3140 Դու լավ էիր զգում՝ թե ես տրտմեի Չէի՛ր տեսնում՝ որ ո՛չ ձեռքդ, ո՛չ ոտքդ Ո´չ գլուխդ, ո՛չ աչքդ քեզ չեն մխիթարում։ Էն ես էի՝ որ սրտումդ նստած Քո բոլոր ջանը բուռս հավաքած, Չէի թույլ տալի՛ս, մինչև փոշմանիս. Դարձ գաս ու զղջաս, արածդ էլ չանես։ Չէի´ր իմանում՝ թե երբ լսում էիր, Բարի գործոց հետ 2հետևում էիր Ամեն փորձանքից քեզ ազատ պահում 3 3150 Միշտ ուշքդ 4 ու միտքդ առ Աստված քցում, էն ժամանակը դու ինչպե՞ս էիր Բերկրում, զվարճանում, ցնծում և խնդում։ Թույլ ոտներդ էին միշտ թևավորվում Աչքիդ խավար լույսն միշտ պայծառանում. Ջանիդ զորությունն կրկին եդ դառնում. Բոլոր աշխարհքը քեզ դրախտ շինում Անբան կենդանիքն քեզ վրա ծափ տալիս Ուրախանում, խնդրում, 5 քեզ զվարթացնում։ Հոգին մարմնումը, որ կա մեկ շունչ ա, 3160 Ինչպես մատներդ դու կըխաղացնես, էնպես էլ նա քեզ կածի ու ձեն կտա, Հոգին մարմնումը քյամանչի ձեն 6 ա, Ինչ սրտով, հնարով նրա լարը կշարժես Ինչպես կոլորես, նա էնպես կխաղա. Նա ո´չ երևի, նա ո՛չ 7քեզ դեմ գա, Բայց աննյութ, անհետ ինչպես քո շունչը 1

[Ես] [դու] 3 Սկզբում՝ Քեզ ազատ պահում 4 ուշդ=ուշքդ 5 Բնագրում՝ խնդրես 6 [լաց] 7 [մե<զ>] 2

101

Ինչպես էս օդը, կա միշտ ներգործե Կակուղ և փափուկ երբ ձեռդ բարի է Սառն, 1խիստ անիրավ, երբ գործքդ չար է.

3170 Փչես, ելանե, կրկին մտանե. Մարմինը քնի, նա միշտ արթուն է 2

Նա երբ ուրախանա, տխրի կամ հոգա

Մարմինն էլ հետը կտրտմի, կխնդա։ Հոգին ամեն տեղ մարմնումը փռված 3 ա. Նա մեկ տեղ չի´ որ հանես ու նայես Կամ դու իմանաս, տեղն ուրշին ասես։ Բայց թե ոտդ շարժի, նա է որ շարժի. Թե աչքդ տեսանե, նա ինքն տեսանե. Թե լեզուդ խոսի, նա միշտ բան քցե, 3180

Թե լսես, կամ ասես, ցնծաս, կամ տրտմիս, Սիրես, կամ ատես, պատվես, անարգես Բարեկամդ հիշես, արածն միտքդ բերես, Ինչ էլ որ անես, մտածես, կամենաս Թե երազումդ, 4 թե երբ արթուն կաս, Բոլոր հոգին ա, մարմինը մի բան չի. Մարմինն ու հոգին քիր ու ախպեր են։ Ախպերն մարմինն ա, քիրը մեր հոգին Տե՛ս մարմինն ինչպես կոշտա ու ղայիմ Երբ կտրես, դեն քցես, քարի նման ամուր,

3190

5

Խփես չիմանալ, ձեն տաս չի՛ լսիլ

Դնես քո ծոցը, էլ չի տաքանալ Եդ դնես տեղը էլ չի՛ սաղանալ. Ինչպես քիր ախպեր մեկ մարմին արին Են, էնպես էլ մեր մարմինն ու հոգին. Քիրն 6 արինն ա, ջիգյարով, փափուկ.

7

Ինչպես որ արինն թե մենք չունենանք

Իսկույն կմեռնինք, հոգիներս կտանք. Թե մեր արինը մեկ րոպե սառչի,

1

[պի<նդ>] [Մ<արմինն>] 3 փռած=փռված 4 երազումն=երազումդ 5 [Ո´չ լաս] 6 Քիրը=Քիրն 7 [Թե] 2

102

էնպես 2մեկ ախպեր թե քիր էլ չունի.

1

3200 Սիրտն ապառաժ ա 3լերդ քարի նմանի. Քիրն ու ախպերը էնպես 4պետք է ըլին, Իրար ֆիքր քաշեն, իրար միշտ սիրեն, Մինը լալիս, սգալիս, մյուսն էլ հետը լա. Մի աչքը ծիծաղելիս, մյուսինն էլ ծիծաղի. Քիրը ման գալիս, ախպոր աչքը հետը Չարխի պես պտիտ գա, գլխովն փարվան անի. Ախպոր թե գլուխը մեկ ցավ ու բան կա Քվոր 5 հոգին, շանն հետն իսկույն դուս գա. Ախպերն աշխատի, իր քվորը միշտ պահի.

3210 Ախպոր 6 գլուխը բարձին ըլելիս, ցավելիս, Քիրն քունը կտրած բարձի գլխին նստի. Ճանճերն 7 դեն անի, քրտինքը սրբի. Թե լա, հետը լա, թե ախ, ո՜խ լսի Ինքն էլ ախ քաշի ու գլուխը ծեծի. Թե ախպոր աչքը կպչի, 8քունը տանի. Քիրն էլ իր գլուխը նրա բարձին դնի. Նրա ցավոտ շունչը իր փորը քաշի Իր սաղ նաֆասը նրա հետ փայ անի. Մազերովն նրա երեսն սրբի 9հով անի, 3220 Աչքի արտասունքով, նրա կեղտը լվանա, Նրա արտասունքն լիզի ու ուտի. Մի ձեռն կռնատակին, մինը գլխատակին Հետը միշտ քնի, ջան ասի, ջան լսի, Չոռ լսի, ջան ասի, ու ախպոր քեֆին Ախպերն քվոր 10 սրտին երբեք չի դիպչի. Ախպերն թե ճամփա ըլի դուս գնացած 11, Քիրն միշտ իր քունը կտրած, տեղը նստած Լա, աղոթք անի, որ նա գա բարով Իրա քվոր համար լիքը ձեռներով.

1

[Ինչ<պես>] [Էլ] 3 [մեկ] 4 [պտի] 5 [Քիրն իր] 6 Ախպեր=Ախպոր 7 Ճանճերին=Ճանճերին 8 [ու] 9 [ու] 10 [նրա] 11 Բնագրում՝ գնած 2

103

3230 Ախ քիր ու ախպոր սիրտը ու սերը Կրակից 1թեժ ա, դանակից սուր ա, Մեկին դիպչելիս մեկ ցավ կամ խաթա Մյուսի ջանը էրվի ու դուս գա։ Ախ, քիր ու ախպոր ես մեռնիմ ջանին 2. Քիրն արեգակն ա, ախպերը լուսին Դվոր արեգակը երեսը շուռ տա, Դենը լուսինը դառնա, պտիտ գա։ Լուսին գիշերը պետք է նրան պահի. Չունքի ախպոր պես ամուր սիրտ ունի.

3240 Արեգակն օրը իր լույսը հանի. Չունքի արեգակն փափուկ սիրտ ունի. Գիշերվան մթին 3 նա դիմանալ չի.

4

Նա ախպորն լիս տա, իր երեսն ծածկի,

Որ չար աչք նրան երբեք ո՛չ դիպչի. Տեսնում 5 ես ինչպես էն պայծառ օրն էլ Մեր արեգակը երեսն փախցնում ա, 6

Իրան նայողի աչքի լույսը թռցնում,

Մլի, մզրաղի նման ծակոտում, Որ չհամարձակի օքմին նրան նայի 3250 Ու 7սիրունությանը աչք տա ու բախլի։ Նա էլ խռովի, երեսը եդ քաշի Ու մեզ էլ հարկիզ էլ չը երևի։ Մնանք խավարում, մթնում, տարտարոսում Ու ամպերն 8 իրանց գլուխն վիշապի նման, Ծովերն բերաններն, անդունդն իր փորը Կրակով, բոցով, օձերով լիքը Թոփով թոփխանով, թրով, թվանքով Բաց արած վազեն թոզ ու դումանով. Չանկերը սրած, աչքները բոցով 3260 Լեզուն թրի պես կախ քցած բերնիցը Սուր ատամները կեծակին տալով Գոռալով, մռնչալով, սար ձոր ջարդելով, 1

[վառ] Սկզբում՝ ջանին ես մեռնիմ.

3 մթից=մթին 4 [Բայց] 5 Տեսնես=Տեսնում 6 [Ու] 7 [նրա] 8 [ծովերն] 2

104

Որ քարափները, ծովեր, սարերը Ահիցն ու դոզիցն ջուր կտրած, սառած Ճչան, ծվան, ճռնչան, իրար գլուխ լալով, Մինն մեկի գլխին փուլ գա 1դողալով Նրան տակովն անի, ինքն էլ թնդալով Գլխին ծեծելով, հարայ, հրոց տալով Վեր ընկնի, ջարդվի, ուրշի ըլի տակով 2: 3270 Ու ետո էս չար օխտգլխանի օձն 3

Ահագին վիշապն պոչը երկնքումը

Գլուխը մեր գետն ի վրա ճոլոլակ էլած Մեկ շունչն որ քաշի բոլոր աշխարհս Մեկ ֆու անելով քաշի փորն ածի։ Ու երկու 4 ձեռով մեջկովը քցած 5 Աշխարքին էնպես հուփ տա, ձեռ ձեռին կպցրած, Որ մեր աշխարքը հազար կտոր ըլի. Հոգին ու շանը նրա փորն ածի։ Ու մեզ էլ հետը տանի դժոխքն ածի.

3280 «Օ սրանց բանը չեմ կարող պատմել Որ միտք եմ անում, սկսում եմ սարսել։ Մարմին ջան՝ բաս դու երբեք չե՛ս տեսել, Թե ինչպես բազի վախտ աշխարքի չորս կողմն Իրար գլխով 6ընկավ ու մեզ վախցրեց. Արևելքի ձենն արևմուտն հասավ. Հուսսի տուտն ու լացն սուգ և աղաղակն 7 Դիպավ հարավին՝ անկաջը տարավ. Ծառեր ու քարեր իրար գլխի տալով Ավազ ու զիբիլ բուռը լցնելո՛վ 3290

Կամ պլտուխն լիքը ծովի փրփրով 8 Սարիցը պոկեց գետնի գլխին ածեց, Դաշտիցը պոկեց սարի դոշին խփեց. Ծովիցն կում արավ, գետնի գլխին ածեց Նրա մեկ սիլեն, նրա մեկ բռունցկը Նրա մեկ փուքը, նրա պոչի ծերը

1

[ու] Սկզբում՝ տակովը ըլի 3 [Էս] 4 [Մեկ մեկ] 5 [իր չորս կող<մը> աշխարքին էնպես] 6 [ան<կով>=ընկավ] 7 [հարավին] 8 փրուրով=փրփրով 2

105

Նրա մեկ չանկը, նրա մեկ շորշոփը Աստված ո՛չ անի՝ թե մարդի գլխի դիպչի. Հազար գազ ծուլ կլի էնպես խեղճ, մարդը Մեկ ձենը երկնքումն, մեկ<ը > գետնումը 3300 էնպես վեր կընկնի, կտրաքի, կճաքի, Կը պատռի, կը ճղվի, բանհոգի կըլի. Որ ամեն մեկ կտոր, ամեն մեկ թիքեն Հազար քարերի, հազար սարերի Գլխով դիպչելով, կտոր կտոր ըլելով, Կերթա կը հասնի, իսրի պուճախը Անդնդի տակը մութ տարտարոսը, Դիվանոնց ճանկը, սատանանց 1 չանկը։ Կամ մեկ որ գլխին նա իր ջուխտ ձեռով Զարկի բամբաչի ոտին թափ տալով 3310 Թուր կդառնա կճղի, գետնի տակը կխրվի 2Թե նա մեկ փչի էն՝ անկապ բերանով Սարը տերևների պես, ծովն թոզի նման Կը ո´չնչանա ու պտիտ տալով Ինչպես մեր դաշտի սատանաքամին, որ նրանց պոչն ա, Իսկույն գյում կըլի, իզ թոզ < ը > կորցնելով, 3 «Նրանց բնակությունն աշխարքիս տակն ա, Իրար վրա նստած, աչքները կըթած Գիշեր ու ցերեկ միշտ մտիկ են անում. 4 Տարած ֆորսերը ուտում, քեֆ անում, 3320 Ով քիչ ա բերել, նրան անարգում Ով շատ ա բերել, նրան գովում, պատվում Իրանց մեծի մոտ նրա աջու կոխքին Նրան նստացնում, իրանք ծառայում, Մեկ ոսկե խնձոր թավազա անում, Կամ 5հուրի մալաք աղջիկ նրան տալիս Որ կոխքին նստի, չուտի ո´չ խմի, ու նրան նայի, Նրա արածն գովի, ու ձեռը ճտովն Քցած, նրան պատմի, թե ինչպես սրտով Ուզում էր տեսնի էնպես իգիթ տղեն բարով, 3330 Որ էնքան աշխարք, ու ծով ու ցամաք 1

սատանյանց=սատանանց [Թոզ] 3 Սկզբում՝ Իզ թոզ կորցնելով, իսկույն գյում կըլի 4 տանում=անում 5 [մեկ] 2

106

Ոտնակոխ արեց իրանց 1 թագավորի 2 Սրտի ուզած աղջիկն կամ անգին քարը Խլեց ու բերեց ու արյան ծովը Թրի ճանապարհն, ոտներն կտրատելով Աղ ածեցին նրան մրմինջը 3 տարավ, Թուր ածեցին նրա ոտների տակին, Կոխեց անցկացավ ոտներն արինլվա Հազար տեղ կտրած, յարա փարալու, Հրեղեն ձիու վրա նստած, ու յալը բռնած, 3340 Ծովին լոք տվեց, սարի գլխովն թռավ, Անիրավ դավրշի եդևիցն հասավ, Գլուխն ոտի տակին դրեց վրեն կանգնեց Ասաց հոգիդ տուր, կամ անգին քարը Կամ Ասլան Փադիշահի սիրուն աղջիկը Դարվշին մեկ ցցի մազերիցն կապեց Մեկ երկանաքար նրա փորին դրեց, Չէ թե դարվիշ էր, այլ մեկ չար իժ օձ, Պոչր դուս հանեց, ու քոքիցն կտրեց. Վեց գլուխը կտրեց ու մեկը թողեց.

3350 էլ եդ սաղացան, էլ նա կտրեց, Մինչև աղջիկը տղին 4 ասեց, պատմեց, Թե նա օխտ ճուտ ունի ֆլան տեղը, Ու խրխի ունի իր թևի տակին, Մինչև էն խրխին, չհանեն ու չերեն, Մինչև ճուտերը չսատկին, չմեռնին, Նրան ո՛չ թուր, սուր, ո՛չ թոփ քյար կանի, Նա ինքն դավրիշ ա, բայց երբ էն խրխին Գլխին ա քցում, դառնում ա վիշապ. Կամ մարդագել, ու գալիս, տներ քանդում.

3360 Երեխեք քաշում, խրխումը պահում,

Որ նա գա փակած դուռը բաց կըլի. Երկաթե դուռն էլ, կհալչի, կջարդվի, Աստված է նրան էս աշխարքն ղրկել, Նրա խրխին նման է գիլի մորթու, Երկնքիցն էկավ, որ նա օխտը տարի Գիշություն անի, երեխեք ուտի.

1

[ու] [սրտի] 3 մրմուջը=մրմինջը.

4 [նրան] 2

107

Նա 1օրորոցին՝ որ մոտանում ա, Թաթասավան<ն>երն հենց իրանց իրանց Բաց են ըլում, ու մեր երեխեքն նա, 3370 Իր մոր ծոցիցը, իր հոր գրկիցը Հանում ա, 2քաշում խրխու մեջ դնում. Երեխի 3 ձենը ամենն էլ են լսում. Բայց մարդագիլին՝ ո՛չ ոք չի տեսնում, Շատ անգամ ծառի տակի ա նստում, Երեխեն հանում, ու հենց լաշն ուտում. Ոտ ու գլուխ, ձեռը էնդեղ թողում, գնում. Շատ անգամ մարդիկ նրան տեսնում են 4. Եդևիցն ընկնում, թվանքով խփում են, Բայց թոփ ու թվանք նրան չեն վնասիլ 3380 Մինչև խրխին չերես, կրակը չգցես։ Շատ անգամ մարդիկ նրան բռնում են. Գերանը փորին դնում, ծերիցը քաշ ըլում, Մինչև խրխու ծերը 5դուս է պրծնում, Նրանք քաշում են, խրխին փորիցը հանում. Լաչար պառավին գերանի տակին էնքան թողում որ, խրխին կրակումն Մոխիր է դառնում, կրցկահող լինում. Խրխին էրելիս նա ծվում ա, գոռում էրողին խնդրում, լալով աղաչում, 3390 Որ խեղճ գա նրան, խրխին իրան տա. Չունքի օխտը տարին դեռ չի´ թամամել. Ու շատ աշխարհ դեռ նա չի ման էկել Աստծո հրամանը բոլոր կատարել Տարին հազար նա երեխա կերել. Դեռ հինգ տարի էլ ա մնացել Որ նրա վախտը գա, վադեն թամամի, Ետո ինքն իրան իր խրխին կէրի. Ու էլ կդառնա էնպես մեկ պառավ Ինչպես առաջ էր, ու կերթա մեկ վանք 3400 Որ ապաշխարի, մեխքր լաց ըլի. Գեղարդա վանքումն17) մեկն էսօր էլ կա 1

[որ] [տանում] 3 Երեխեն=Երեխի 4 Սկզբում՝ են տեսնում 5 [ք<աշում>] 2

108

Մազերն սպիտակ անատամ պառավ, Խաղեր էլ դիտի, ու լավ նաղլեր էլ էնպես ձեն ունի, որ խելք ա գնում, Աչքը գիլի ա տեսնողն դողում ա, Սարսափը գալիս, 1միսը սրսռում. Մյուս բաներն բոլոր մարդի ա։ Նա իր պատմությունն ինքն է հենց անում, Թե ինչպես մեկ մութ խավար 2 գիշերը 3410 Մեկ հրեշտակ էրթկիցն 3 նրա անունը տվեց Ինքն էլ զարմացավ՝ որ անուն ասեց. Խրխին վեր քցեց ու նրան հրամայեց, Որ օխտը տարի գնա աշխարք ման գա. Ու չար մարդքերանց հախիցը վեր գա. Երեխեքն ուտի, որ նրանք դարձ գան։ Նա հենց էն սհաթը՝ որ խրխին հագավ Աչքն արին կոխեց ու կատաղեցավ, Սոված չէ´ր, փորը խլվլոց 4 ընկավ, էլ ո՛չ հաց, ո՛չ պտուղ ո՛չ ուրիշ մսի համ 3420 Աչքը չէր գալիս, հենց մարդի մսի Ատամներն ղրճտում, ու ուզում էին։ Նա 5սֆթա իրան էրեխեքն կերավ Ջարդեց 6 օրորոցն ու նրանց կուլ արավ. Սիրտը ցավում էր, բայց ի՞նչ էր արել. Աստուծո հրամանն էր, ի՞նչ կարար անել։ Ետո դուս ընկավ կատաղած գիլի պես, Ամեն գիշեր քսան երեխա կերավ. Հենց փորն ու աղիքն էր միշտ նա ուտում Ձեռ, գլուխ, ոտները բաղումը թաղում, 3430 Որ ծնողքը գան, գտ<ն>ին, գլխներին վայ տան. Թաղեն նրան, եդո իրանք դնջանան: 7 Աստուծո ճամփիցը էլ բնավ դուս չգան։ Թե նա մեկ գիշեր 8 հրեղեն ձիու պես 1

[ջա<նը>] խավարի=խավար 3 էրթիկ<իցն>=էրթկիցն 4 [սկս<եց>] 5 [իրան] 6 [Հանեց] 7 Բնագրում՝ Ղղջանան 8 Բնագրում՝ գիշերը 2

109

Հազար սարի ու ձորի գլխներից Արծվի պես թռչում ու անց էր կենում։ Որ դուռը գնում էր, դուռը բաց էր ըլում. Ինքը չէ՛ր տեսնվում, 1ուրշներին տեսնում։ Թե նա ցերեկը ինչպես մեկ պառավ Հարևանների հետ նստում, կանգնում,

2

3440 Հետներ<ը> հաց ուտում, ու զրից անում։ Ու խեղճը գալով իր մտքումն ասում, Այ դու ջրատար, ի՞նչ ես ֆիքր անում, էս գիշեր երեխեդ ծոցեդ կը հանեմ, Ու դու հեչ բնավ դեռ չե´ս իմանում; Ում էրեխեքը կերել ա էն վախտն, Անունները տեղ տեղ բոլոր եդ պատմում։ Թողություն խնդրում, ու լալով ասում, Թե ինքը, չէ՛ր ուզում, խրխին էր անում։ Թե նա իր խրխին ցերեկը հանում 3450 Մեկ քարի տակի դնում էր պահում, Ով նրա խրխու մոտն էր, անց 3կենում Ղուշ էլ որ ըլեր, կամ ձի կամ տավար, Նրա սիրտը 4 փորումն հալչում էր գնում, Մինչև անցկենողն իր ճամփեն գնում. Ու նրա խրխուն վարավուրդ չանում։ Թե նրա խրխին էրելիս՝ ջանը Հենց բռնես շամփուր 5մզրախ են կոխում. 6 Աչքը կրակ տալիս, սիրտն էրվում, ճաքում։ Ուզում էր իրան իրան կտրատի.

3460 Բայց գետնի տակիցն չէր դուս գալ կարում. Հենց ցերեկը միայն 7նա կբռնվի. Գիշերը ղուշը նրան հասնիլ չի. Թուր, թվանք նրան ոչինչ չի կտրի. Թե իր գյուլլի թրի բոլոր տեղերը Ցույց ա տալիս մեզ որ հենց իմանաս, Թերէրեց ըլի, էրված, խորովված, Ջանումն էլ բնավ հեչ սաղ տեղ չկա։ 1

[ծնող<աց] [Իր] 3 [էր] 4 [ջանը] 5 [ու] 6 [խփ<ում>] 7 [նրան] 2

110

Գլուխն, երեսն, փորը հենց յարալու ա։ «Մահ տարաժամն էլ՝ Աստծու հրամանն ա.

3470 Երբ նա մեր մեխքի վրա բարկանում ա։ Էն ժամանակը երկու 1հրեշտակ Թավթարներն ձեռին, դվիթը գոտկումը Մեկը մեկ բարակ սև ղամշի ձեռին Մեկը մեկ կարմիր՝ ձեռներին բռնած, Մեկի տակին սև, մեկին սպիտակ 2

Էնպես ձիան կան որ ղշի թև ունին.

Կամ քրդի շորով, կամ օսմանլվի. Աբեն վրներին, ֆասր գլխներին Երկար շալվարով, թրերը կապած 3480 Մտնում են աշխարհ 3չեն մեզ երևում. Մեկ չար, մեղավոր մարդի ձեռք քցում. Ղամշի խփելով, առաջներն անում, Որ նրանց տնե տուն, քաղաքե քաղաք. Տանի, ման ածի, չար մարդին ցույց տա։ Ի՞նչ պետք է անի, էս խեղճ նաչարը Լավ ոտներն, 4 գլուխ՝ քարեքար տալիս, Նրան չե´ն լսում, գլխին վեր հատում, Առաջներն անում, կամ մեկ ձի տալիս, Քշում, հետ ածում, 5հետները տանում։ 3490 Շատ տուն մտնում, շատ տեղ էլ քնում. Մարդին զոռ անում, որ նա ղաստ անի, Բոլոր տանըցոնցը բերանը բաց անի. Ու պատմեն նրան թե ինչ լավություն Կամ ինչ չարություն աշխարքումս արին. Տուն քանդեցին՝ թե տներ շինեցին. Թե տեսնում են, որ նրանք լավ են կացել Աղքատաը օգնել, ճամփորդի պատվել 3500

Աստուծո ճամփիցը դեռ չեն հեռացել, Իրանց հետ տարած մարդին շահեցին, Լավ պատիվ տվին, լավ տեղ քնացրին.

1

[չար] [Ձի<ան>] 3 [ու] 4 ոտները=ոտներն 5 [որ] 2

111

Եդո մյուս օրը տանիցը դուս գալիս Օրհնում են գովում ու խաչակնքում, Որ էն տան վրա, էլ փորձանք չգա, Քանի աշխարքս ղադմի հաստատ կա, Ու ոսկեգրով նրանց անունը գրում, Պաչում, ճակատին, ետո ծոցը դնում. Որ աշխարքումս դեռ բարություն կա, Եդո դուս գալիս՝ դռան գլխին գրում Կարմիր թանաքով՝ որ էն տան 1մեջը 3510 Հուրը հավիտյան ժանդամահ չմտնի։ Բայց վայ էն մարդին, որ գործքը չար ա, Նրանց պատիվ 2 չտվեց, ու չոր դուս ղրկեց Նրան սև զամշով գլխին խփում են. Սև մուրաքավով, անումը գրում Ու դռան վրա նրա չար գործքը Նշանակում ու բարկանալով ասում, Որ ինչքան ցավ, չոռ գտնվի աշխարհումն, Նրանց գլխին գա, նրանց օխտը պորտին։ «Մտքիդ 3 չի՝ որ մեր մենծ Ապով պապը18) 3520

4

Մեր լուսահոգի Սառա խաթուն տատը19)

Ամեն առավոտ տեղից զարթնելիս Ամեն օր դեռ 5սուրբ աղոթարանը չբաց 6 Սաղմոս ասելով, աղոթք անելով Սուրբ երեսներին խաչակնքելով Լալիս էին ու լալով մեզ խրատում, 7 Ժամ գնում, գալիս մեզ օրհնում, ասում «Աստված ձեզ մեզ միշտ հենց ամուր ձեռով Քաղցր աչքով պահի 8մեր օրը հասցնի. Ամեն առավոտ քնից զարթնելիս 3530 Ամեն իրիկուն տեղը մտնելիս Դուք աղոթք արե՛ք, Աստուծո անուն տվե´ք, Չար սատանի գլուխն ոտնատակ տվեք. Որ ձեր սուրբ սիրտը իր ձեռը չքցի 1

[վրեն] պատվի=պատիվ 3 բնագրում՝ Մտքից 4 [Ու] 5 [չէր ծեգը] 6 բաց=չբաց 7 [ասում] 8 [ու] 2

112

Ձեզ մտքից չհանի, ձեզ ճամփից չհանի, Ձեր անմեղ հոգին իրան ֆորս շինի։ Ա՜խ՝ դուք աչքի լույս ու մեր սրտի սյուն, Ամեն օր հո մենք չենք մնալ էս դինումն. Մեզ էլ մեկ օր կգա մեր բարի հրեշտակն Թևերիցս 1 կբռնի հեռու տեղ կտանի.

3540

Թե բարի ա մարդն՝ աջու հրեշտակն Ձեռին թագ բռնած՝ վարդը բռնումը Անմահական լույսն չորս կողմը բռնած Կամ մեր էրթկիցը, կամ փանջարիցը Լուսաթաթախ ու քաղցր ժպտալով, Կասի, արի գնանք, վախտդ հասել ա. Հերիք տանջվեցար էս փուչ աշխարքումն Հերիք չարչարանք ու կսկիծ տեսար։ Էս թագը բերել եմ՝ որ գլխիդ դնեմ, էս լուսո շապիկն՝ որ քեզ հարցնեմ,

3550 էս ալվան ծաղկներն՝ որ գլխովդ շաղ տամ. էս վարդեջուրը երեսիդ ածեմ,

2 3

Թևերիս վրա քեզ դնեմ թռցնեմ.

Ու տանեմ երկինքն Արարչին ասեմ Թե ի՞նչքան սիրով ու զգուշությամբ Նրա սուրբ պատկերը ես պահպանեցի Չարից պրծացրի, հրից ազատեցի Նրա հոգին անմեղ, մաքուր պահեցի Այժմ տու´ր իմ վարձն, սրան էլ գոգդ ա´ռ Սրբոց արդարոց դասին հավասար 3560 Արա՛, որ գնա երկնային փառքդ Սուրբ արքայությանդ անճառ տեսությունդ Հուրն հավիտյան մնա վայելի։ Սրանց սուրբ բերնից չոռ չի դուս էկավ Սրանց արդար ձեռքը մեկին չր դիպավ. Սրանց անմեղ սիրտը մեկ վատ միտք չարավ. Սրանց մաքուր ոտքը ծուռը չը եռաց Սրանց մեկ օր էլ ժամից եդ չընկան. Սրանք մեկ օր էլ առանց աղոթքի, Պաշտում, տնօրհնեք ու պատարագի

1

Թևներիցն=Թևներիցս [Որ] 3 [Ու] 2

113

3570 Խնկի ու մմի ա ճրագլսի, Ողորմության ու ծնրադրության Գանձանակի ու մատաղ, ժամոցի Առանց աղքատի, նաչար ֆուխարի, Սրանք մեկ օր էլ առանց ղոնաղի. Իրանց օրն էն քո չար աշխարքումը, Գողերի միջին ու գազանների Չի անց կացրին, ու քո սուրբ հոգին Ինչպես տեսնում ես, մաքուր պահեցին: 1 Գնում էին սրանք, սրանց գլխին էի ըլում 3580 Թևերս երեսին 2 փռում, սպասում, Վեր էին կենում, ես սրանց ուսին 3 Նստած ամեն բան գրում նշանակում: Սրանց մեխքը մեկ մսխալ էլ չեկավ. Սրանց արդար գործքը հազար, բյուր լիտրը։ Սադայելն էր հենց ամոթու տրաքում Սատանեքը հո մռմռում, ղրճտացնում 4

Կշռքի թայիցը քաշում, ծղրտում,

Բայց ոչի´նչ չարին ու սրանց գործքը Բոլոր դիվերի ծանրությունն քաշեց 3590 Նրանց թայը բարձրացավ, սրանցը ցածացավ։ Խնդրում եմ հիմիկ՝ որ ինձ ու սրանց էլ Քո անմահ փառքին արժանի անել։ «Ախ գառնուկ որդիք՝ էս սուրբ հրեշտակը Շատ անգամ մեր էն վերի ժամի գլխիցն Ապրանքափոսիցն, ուր մեկ 5 էշարած Ճամփեն գնալիս, գիշերվան սհաթին Հանկարծ մեկ դուռը իրան առաջին Բաց էլավ, տեսավ, որ ներսը ճրագ կար, Մտավ ներս՝ տեսավ 6որ աշխարքի գանձն 3600 Անգին քարեր ու ալվան մարգարիտ Լիքն էին՝ մնաց աչքը հենց սառած։ Իշի բեռնումը հող էր լցրած. Նա էն դեն ածեց ու տեղը լցրեց, 1

Սկզբում՝ Մաքուր պահեցին. Ինրպես տեսնում ես: երեսում=երեսին 3 [նստած] 4 [Ու] 5 [խեղճ] 6 [որ խազինով] 2

114

Ինչ աչքը սիրեց, բարձեց դուս բերեց Ու հենց դուս էկավ, աչքը եդ քցեց Տեսավ՝ որ չոմախն ընդեղ էր մնացել։ Աչքածակ չոբանի 1 աչքը չէր լցվել, Եդ դառավ՝ որ իր դականակն հանի. Դուռը փակվեցավ, ինքն մնաց ընդի։ 3610 էշը տուն էկավ իր ծանր բեռով Քափ ու քրտինքը ոտն ու պճեղն կոխած Տանտիկին<ն> ուրախ էկավ՝ որ տեսնի Իշարած 2 մարդին պաչի, տուն տանի, Բայց նա ի՞նչ տեսավ, ո՞վ կարա պատմի. Մարդ 3 չկար, իշի բեռը դարտիցը Հենց էն <էր> ուզում, որ ախպուսն ածի, Աչքը մնաց սառած, հմիկ չէր դիտում Թե գլուխը ծեծի, թե իշի ջուխտ աչքին Մեկ լավ պաչ անի, ու նրա գլուխն 3620 Մարդի գլխի տեղ՝ դոշին կպցնի 4

Իշի առաջի ոտները իր ճտովն

Քցի, քեֆ անի։ Էշն լեզու էլավ. Ու լալով, սգալով, բոլորը պատմեց։ էնտուր համար նրա 5 անունը դրեցին Ապրանքափոս ու, ըս օր էլ ասում են։— «էն էի ասում՝ թե մեր հրեշտակը Կամ էս կողմիցը կամ մենծ իգու Ափնի տակիցը, Կոզեռան20) դոշիցն Ղայթարոնց բաղչիցն, սուրը Սարքսի21) ծերիցն 3630 Ֆարզալոնց իգուցն, §Ղրխբուլախիցը 5 Հասանի բաղչիցն, Ամենափրկչի22) Ու Սուրբ Մինասի Կոնդի23) ծերիցն Մեկ ձեռով անում, թևերը թափ տալիս 6

Իրան մոտ կանչում՝ հիվանդ ըլելիս

Գյուլբանկի աղլուխն՝ 7 քամուն նա տալով 1

չոբանը=չոբանի Իշարածի=Իշարած 3 Մարդի=Մարդ 4 [Ու մեր] 5 նրան=նրա § [կամ] 5 [Ղրխբուլախի գլխիցն] 6 [Ու] 7 աղլոխն=աղլուխն 2

115

Ձեռով ցույց տալիս, քաղցր ժպտալով՝ Թե որ դհովը պետք է մեզ տանի։ Վազում, դնում ես՝ որ աղլուխն առնիս Նրա միջի ղանդը, նողլ, շաքարն ուտես, 3640 Հենց մոտանում ես, 1նա իր թևերին Թափ տալիս, թռչում, 2 գնում ու նստում Ուրիշ սարի վրա, էլի քեզ կանչում Ձեռով 3 անելով։ Հազար տարի դու Գնում ես վազում, ու չի՛ բեզարում, Մինչև հասնում ես մեկ հրաշալի ձոր 4 Քոշք ու սարայով լիքն ու զարդարած Պատերն ոսկի մեջը ջավահիր Ծառերի պտուղ ոսկի մարգարիտ Գետեր, աղբրներ անմահական ջրով 3650 Անցնում են գնում էստեղ առաջովդ Ձկները ոսկի, քարերն գուհար, Խոտերն, ավազներն բոլոր անդին քար. Ձեն ես դու տալիս բլբլի ձեն լսում, Աչքերդ ճպտալիս, քար, ու սար ձորեր Քո երեսիդ հենց վարդի պես բաց ըլում Երեսիդ խնդում, հետդ ծիծաղում. Շունչ որ հանում ես, անմահական հոտն Քեզ թմրացնում ա, ու երկնային քուն Աչքիդ վրա ընկնում, մնում ես քնած։ 3660

Տանող հրեշտակդ մեկ էլ գալիս ա, Թևերով խփում, անկաջումդ ասում, էլ չհե՛ռանաս դու էս դրախտիցն Մինչև իմ գալը։ Ես էլ գնում եմ. Որ 5հերդ ու մերդ, ես էստեղ բերեմ. Որ ի միասին ցնծաք, ուրախանաք։ Հրեշտակը գնա, դու քնած մնաս, Հանկարծ քո մոտին՝ թե որքան ժամանակ

6

Վրովդ անցկացավ, դու չես իմանում, Մեկ էլ էն տեսնում, հիացած մնում, 1

[թ<ևերն>] [գնում] 3 Ձեռանով=Ձեռով 4 [տեղ] 5 [քո] 6 [Ու] 2

116

3670

Քո հերն ու մերը, ախպեր, սիրեկան Չորս կողմդ բռնած, ծիծաղին, խնդան Ձեռն իրար ճտով, երես երեսի Ծաղկանց, աղբրների, խնկերի միջի Քյոլբյուլի ձենով, անուշ երազով էնքան մնում են քնած ու լուռով պատած Մինչև գա դատել Արարիչն Աստված։ «Երանի՛ մարդին՝ որ միշտ արդար է, Նրան էսպես կտանին, սիրելի որդիք, Հազար տարի գնաս, դու չես բեզարիլ

3680 Հազար տարի մնաս, 1չսովիլ, չծարավիլ։ Էս աշխարքումն էլ կմնաս բախտավոր Ամենից հաջող, արի, զորավոր։ Հարամու թուրը, քեզ սուր ու կրակ Ջանիդ դիպչելիս, դիպցնողին վնասեն։ Ո՛չ ցավ, ո՛չ կսկիծ, ո՛չ հիվանդություն Ո՛չ մահ տարաժամ և ո՛չ գերություն Քո տանը ու դռան դիպչիլ կարող չեն։ Քանի՞ անգամ իմ բարձիս գլխատակին Գիշերը լսեցի մեր թունդրի ղրաղին, 3690 Որ մահ տարաժամ ջարդված, բեզարած Էկել, նստել էր շլինքը ծռած՝ Հոգոց էր հանում, տնքում, ճրրում, Որ մեր տանը մեկ չար մարդ չէր գտնում, Որ խփի, սպանի, սիրտը հովանա 2

Դավթարի 3պակասն թամամ անի նա: 4

Ինչպես էկել էր, էլ էնպես գնաց Գլուխը ծեծելով, մեզ վնասիլ չկարաց։ Էնդուր համար՝ որ մեր տան խերն, բարին Օրը հազարի 5 դիպչում հասնում ա։ 3700 «էստուր համար ձեր 6հոգելույս պապը էն մենծ իգին քցեց հենց ճամփի տակը Ապրանքափոսի գլխին էն ջադդահ Բաղը՝ որ էլ ո՛չ տուտ ունի կամ տակ 1

[չես] [Ու թ<իվն>] 3 [թիվն] 4 սկզբում՝ նա թամամ անի 5 բնագրում՝ հազրի 6 [Էն լուս<ահոգի>] 2

117

Հազար բարությամբ տնկեց լցրեց Ինքն իրան հալալ քրտնքովն շինեց Հազար մշակ էլ որ թե կամենար, էնքան հարուստ էր, բանացնիլ կտար, Չէ՛, ինքը շինեց, որ խերն ինքն առնի Ծառերն մենծանան, իգին գա, հասնի, 3710 Հասած վախտին էլ հին<գ> լավ կատեպան Բռնեց, փող տվեց, որ նրա միջումը մնան, Ինչքան պտուղ գա ամեն առավոտ Քթոցով հավաքեն, շալակեն, անեն մոտ Տանեն ճամփի ղրաղը ու պատի տակին Նստին, ամեն անց կենողի կանչեն, Թուրք ըլի թե Հայ՝ նրանք մտիկ չանեն Երկու ջուխտ ձեռով, որքան ուզենան, Ջիբեր խուռջներ, ջվալներ, խարարներ Լցնեն՝ որ տանին համ իրանք խնդան 3720 Համ իրանց որդիք վայելեն շատ օրեր: Ով էլ 1 ուզենա, որ իգին մտնի Ձեռիցը բռնեն, ման ածեն տանին, 2 Ինչ որ սիրտն ուզի, նրանք իրանց ձեռով Քաղեն վայելեն՝ բունյաթն օրհնելով Ով որ ուզենա շվաքի տակին Սառը հավողի պարկացնեն գլխին Վրեն էլ շոր քցեն, որ նա չի մրսի, Երբ որ վեր կենա, նրա առաջի<ն> Կարաս բաց անեն, սուփրա բաց անեն 3730 Կամ գառը մորթեն, խորոված անեն Եղով, կարաքով, պանրով ու ձկով Ուտեն, խմացնեն, փորը կշտացնեն Իրանք էլ հետը ախպոր պես նստելով, Քեֆ անեն, քեֆ շհանց տան ու ղովղ անեն Ետո թե ուզի, կամ ճամփու քցեն, Թե չի կամենա, խնդրեն տուն տանեն, Հարսները դուս գան՝ ոտները հանեն, Աղջկերք դուս գան թևերը քաշեն, Ոտն ու գլուխն ստակ ջրով լվանան, Սանդրեն, տրորեն, ճմբռեն ու սրբեն, 1 2

[որ] Սկզբում՝ տանին ման ածեն

118

3740 Ձեռը համբուրեն, օրհնություն ուզեն Րիկնահացը, առվոտահացը

1

Միասին ուտեն, միասին կտրեն. Հարսներն, աղջկերք ձեռները դոշին էնքան կաղնին ու նրանց ղուլուղ անեն, Որ հացը վեր քաշեն, ետո ջուր բերեն, Բերաններն օղողեն, ձեռները լվանան 2 էլի հարսները քիթները կալած Չոքին առաջները, ձեռները պաչեն 3750 Գնան իրանք էլ, շուտով հաց ուտեն Դեռ թիքի կեսը բերներումը վազեն Տեղ քցեն, ստակ յորղան դոշակում, էկած ղոնաղին իրանց ղաթարումն Ախպոր պես սիրեն ու պարկացնեն: էնքան ձեռները, 3 ոտն ու գլուխ ճմռեն, Մինչև ղոնաղը ինքն իրան քնի. Մինչև քնի ո՛չ ձեռները դոշին Կանգնին գլխավերև կամ ոտի տակին, Ջուր ուզի, ջուր տան, ճրագ ուզի ճրագ.

3760 Տանու տղերքն էլ հետը զրից անեն, Որ զրցով, խոսքով, խաղ ու ծիծաղով Նրա աչքը կպչի անույշ երազով. Գիշերն էլ որ նա թեկուզ քսան անգամ Վեր կենա, մեկ բան ուզի, վեր կենան, Վազելով գնան երեսի վրա Ուրախ ուրախ բերեն, ուզածն իրան տան, Բարձր չի խոսին, որ ձենը չիմանա Ոտը կամաց փոխեն, որ նա չի զարթնի Աչքին չի նայեն, թիքին չի նայեն, 3770 Գլխները կախ քցած իրանց առաջի Հարկևոր կանգնին, աչկերը կալնին, էնպես շունչ քաշեն, որ իրանք չիմանան, Ոտը փոխելիս, մաշկները հանեն Որ նրանց ոտի ձենն ղուշն էլ չիմանա Կրնկի վրա, մատների ծերին Դես ու դեն գնան, էլ գան, քնին.

1

[Ետո] լվանեն=լվանան 3 [թևերը] 2

119

Ղոնաղի առաջին մմի պես դզվին 1 Մմի պես հալչին՝ թե ձենն իմանան. Մմի պես հալչին, ջրի պես մաղվին 3780 Թե նրանց աչքները բեղաֆիլ ընկնին Ղոնաղի երեսը, էլ եդ քիթ ու պռունկն Հավաքեն՝ որ նա էն չի՛ իմանա, Ու մտքումը չասի՝ թե ինչ անամոթ Հարսներ են նրանք՝ որ նրա պատիվն Ու իրանց տիրոջ հեչ միտք չի արին Ու նրա էրեսին էնպես մտիկ արին։ Մեկ հարսի ձեն, որ անկաջդ ընկնի Մեկ հարսի աչք որ քո աչքին առնի Մեկ հարս իր ոտներ՝ որ էնպես չփոխի 3790 Որ հենց գիտենաս նրա ոտի տակին Ձու կա՝ որ կոխի, իսկույն կկոտրի, Մեկ հարս իր շունչը՝ որ էնպես չքաշի, Որ հենց իմանա, դանակ 2 կա իրան Բողազի վրա, ու թե շունչն իրան Չքաշի, բողազը պետք է դուս կտրեն։ Մեկ հարս՝ որ տեղից էնպես վեր չթռչի Որ հենց իմանաս՝ տունը կրակ ա ընկել Հարամին էկել, գեղը եսիր արել, Արծվի պես չթռչի, ջրի պես չշարժի.

3800 Որ ոտի ձենը հեչ մարդ չիմանա, Բայց դեռ աչքը չխփած, գնա ու եդ գա Մեկ հարս որ կեսուրն կամ իր կեսառը Մեկ փռշտալիս հազար կտոր չըլի. Թուքը բերնումը սառչի, լեղին ջուր չկտրի. Ու տեղն ու տեղը մնա, քար դառած. Ձեն տաս քո ձենդ նրա անկաջը չընկնի, Մատով էլ խփես՝ որ նա վեր չընկնի. Մեկ հարս որ փչես թև չառնի թռչի Ինչպես հոպոպը սանդրը գլխին 3810 Երկնքի ղուշը բերնով վեր չբերի. Մեկ հարս որ հազաս՝ նրա 3սրտի արին Ջուր չկտրի ու նրա երեսն կտավ դառնա

1

[հալչին] բնագրում՝ դանակը 3 [սի<րտի>] 2

120

Որ տամարները չտրաքին, չպատռին Ու լերդն ու թոքը սրտի տախտակի վրա

1

Չկպչի ու հենց իսպառ փեդանա էն հարսի 2կաթնին ու սոյին նալաթ էն հարսն քեզ բնավ համ չի տալ լազաթ. Փետ ու միս արա´, էրեսին թքի´, Ձեռիցը բռնի, տա´ր ջուրը քցի.

3820 3Բողազը դանակով նրա դուս ճղի Քար քցի´ գլխին, բանհոգի ըլի. Թոգը դի´ր ճիտը, տա´ր ծախի՛ր, կորչի. Շուն էլ որ ըլի, դռանդ կապիլ մի´ Քո հացը նրա համար, կորած, հենց բռնի Քո ջուրը նրան հարամ, ու լեղի Նրա ոտը քո տունը կքանդի, Նրա ձեռը քո տաշտը կդարդակի, Տանդ խեր բարաքյաթ, բոլոր կը հատնի. Ծով էլ ըլի տունդ՝ բոլոր կցամաքի.

3830 Նրա ոտը քո տունդ կը հարամի Նրա շունչը քո տունը կհոտացնի, Նա՝ 4 որ տուն մտնի, պատեր դուս կփախչին Նա՝ 5 որ տուն մտնի, պատեր դուս կփախչին Նրա մոտին նստողի բանը խեր չի ըլիլ Նրա տված հացը համ ու հոտ չըլիլ Նրա թխած հարումն թխտմոր չըլիլ Նրա ամեն մեկ խոսք, օձ ու կարիճ ա. Մարդի կկծի, յարալու կանի. Շուն<չ>ը ծառիդ դիպչի, ծառդ կլորանա.

3840 Ոտն 6 դաշտիդ առնի, դաշտդ խարաբ կլի։ Ոտն ոտիդ առնի, թե ձեռը ձեռիդ, Շունչը 7 շնշիդ դիպչի, թե 8աչքը աչքիդ Հոգիդ քթովդ, դուս կգա, կփախչի. Սար էլ որ ըլիս՝ տեղն ու տեղդ կհալչես Ասլան էլ ըլիս, լեզուդ փորդ կընկնի 1

[Թ<ոքը>] [ծծի] 3 [Կամ] 4 բնագրում՝ Նրա 5 բնագրում՝ Նրա 6 Ոտդ=Ոտն 7 Շունչն=Շունչը 8 [ձեն] 2

121

Արծիվ էլ ըլիս՝ թևերդ կկոտրվի. Աշխարք քոնն ըլի, դու մեկ նոքար ես, Թագավոր ըլիս, քո տանդ ծառա. Ո՛չ խոսքդ անց կկենա, ո՛չ թուրդ կկտրի 3850 Ծով կապես տունդ, մեկ դռնով կմտնի, Ու մյուս դռնովը դուս կերթա, կփախչի. Երթկիցդ թե միշտ խարարներով ոսկի Ածես համեշա, ծակ կարասի պես Բերնով ներս կերթա, ոտքով կփչանա։ Պատերդ թե ոսկի ըլին, կչորանան. Աներդ թե անգին ջավահրից 1 շինած, Բոլոր կքոսոտին, կբորբոսին, կհալչին, Կժանկոտեն, կթափին քյուլֆաթիդ գլխին Ու քեզ էլ տակովն կանեն, կսպանեն։ 3860

«Իմ տան հարսները թող էս իմանան Անկաջներն հալչի, սրտներում ցցվի. Որ ինչ օր խոսքիցս մեկ անգամ դուս գան, Իմ ու նրանց մեջը թուր ու դանակ։ Յա իմ փորը կկոխեմ, յա նրանց փորը Որ մենք էս դինումն մեկ օրով առաջ Իրար երեսից պրծնինք, դինջանանք Նա իր արևի, ես իմ արևի Ձենն ածենք, խնդանք։ Իմ սիրուն հարսներն ոսկի խնձոր են,

3870

2

Տանս ճրագը, օջախիս ծուխը,

Իմ տան խազինեն, 3 իմ տան հիմն ու սին Իմ քիսի մայեն, տաշտիս բարաքյաթը Ձեռիս աղլուխը, 4գլխի´ս գտակը Իմ տանս թագը, ազգիս պարծանքը Նրանց մատները ինձ համար ոսկի Նրանց ոտները 5բեռնով զառ զարբաբ Նրանց ձեռները ակն ու մարգարիտ Նրանց երեսը արեգակի լիս

1

[քարե<րից>] [Իմ] 3 ղազինեն=խազինեն 4 [իմ] 5 [ինձ] 2

122

Նրանց շունչն ու խոսք կնդրուկ, անույշ խունկ 1 3880 Նրանց երեսը ինձ վարդ մանիշակ Նրանց աչքերը իմ հոգուս ճրագ. Նրանք առաջիս կանգնելիս, գնալիս Հենց իմանում եմ՝ թե մեկ սար ըլին. Բեզարիմ թինկը կտամ, 2մեջքս դեմ կանեմ։ Ծարավիմ, կերթամ սառը ջուրը կխմեմ Ծաղիկը կքաղեմ, հոտ կառնեմ, կզմայլիմ. Տակիցն իմ տունս աղբյուր կդառնա. Գլխիցը անձրևը դաշտերիս վրա կգա։ Մեջը մարգարտով, ջավահրով լիքը: 3890 Սիրտս կուզենա, կփորեմ, կհանեմ։ Իմ հարսն իմ համար սանդղով ջավահիր. Ոսկով, զինաթով, խազինով լիքը. Երբ որ ուզենամ, բաց կանեմ, կջոկեմ, Հետը կխաղամ, վրեն մտիկ կտամ. Կխնդամ, կընծամ, վրեն մայիլ կմնամ. Երբ որ կամենամ կըհանեմ, կըհաքնիմ. Կզուգվիմ, կզարդարվիմ, աշխարք կզարմացնեմ. էլ երբ ուզենամ ճաքիցս կհանեմ, Կծալեմ, կսարքեմ, եդ տեղը կդնեմ։ 3900 Ո՛չ գող կտանի, ո՛չ թուրքն կփախցնի. Իմ հարսն ինձ համար անգին ջավահիր 3

Ալմազ մատանիք, Հնդստանու քար.

Երբ որ ուզենամ, մատս կդնեմ Երեսին մտիկ կտամ, կփառավորիմ Աշխարք կտեսնի, ինձ էրնակ կտա. Երբ որ չուզենամ, սնդուկս կդնեմ Դուռը կփակեմ, ու բալանիքը Ջեբս կդնեմ կպահեմ, որ տեղը չիմանան։ Իմ հարսն ինձ համար փունջ մանիշակ ա 3910 Կամ վարդ բաց էլած իմ տանս միջումն Երբ որ ուզենամ, ձեռս կառնեմ նրան. Երեսիս կքսեմ, բերնիս կդնեմ. Կամ ծոցս, կռնատակս, կամ բարձիս տակին Գտակիս միջումը, մեր տան ռաֆթումը

1

[և մանիշակ] [տակ] 3 [Կամ] 2

123

Կդնեմ, հոտ կառնեմ, կտեսնեմ, կզմայլիմ. Վրեն հայիլ կմնամ, ու կմխիթարվիմ էլ երբ որ ուզեմ, տեղը կդնեմ Որ ամեն մարդ տեսնի, ու ինձ երանի։ Իմ հարսն ինձ համար ոսկի խնձոր ա, 3920 Որքան ուզենամ, ձեռքս կխաղացնեմ, Հոտ կառնեմ, կպաչեմ, լիսն աչքիս լիս կտա Հոտն հոգուս զվաթ, գուն սրտիս թաղաթ. Ո՛չ կմաշվի, կհալչի, ո՛չ կուտվի, կկորչի. Ո՛չ էլ կփչանա։ Հաց չի որ ուտես, Ջուր չի՛, որ խմես, փող չի որ խարջես, Տուն չի՛, որ կտրես, ձի չի որ սատկի. Ծառ չի՛, որ կտրես, խոտ չի՛ որ կոխես, Կրակ չի, որ ջրով, կամ փչես հանքցնես, Ճրագ չի որ փչես, փետ չի, որ էրես, 3930 Շոր չի, որ մաշվի, եղ չի որ հալչի Ղուշ չի, որ թռչի, ջուր չի, որ կտրես Գլուխն ուրիշ տեղով, հանես, ու անես. Միրգ չի որ ուտես, գանձ չի՛ որ կորցնես, Ղայիմ, ղադմի դրախտի նման, Հոտ կուզես, հոտ կտա, համ կուզես, քեզ համ, Կյանք կուզես՝ քեզ կյանք, ջան կուզես քեզ ջան, Ձեռ չունենաս՝ ձեռք, ոտ չունենաս՝ ոտ, Աչք չունենաս, աչք, սիրտ չունենաս, սիրտ. Հիվանդանալիս՝ նա քո դեղապետ 3940 Քո բժիշկ քո դեղ, քո սրտի մուրազն։ Թե որ ծերանաս, նա քեզ գավազան. Թե որ ուրախ ես՝ նա քո սրտի վարդ, Թե դու առողջ ես, նա 1սուփրա, սեղան. Քեզ բաղ ու բաղչա, դրախտ բուրաստան, Փող 2 չունիս՝ քեզ փող, գանձ չունիս՝ քեզ գանձ. Հաց չունիս՝ քեզ հաց, տուն չանիս, քեզ տուն. Տեղ չունիս՝ քեզ տեղ, լիս չունիս, քեզ լիս, Քնելիս նա քո բարի հրեշտակ. Զարթնելիս նա քո աչքի արեգակ, 3950 Ճամփա գնալիս՝ քո մտքի պուճախն, Քո սրտի դիրակն, քո ճամփիդ աստվածն.

1 2

[քեզ] Փոխ=Փող

124

Քո անուշ երազն, քո աչքի ծաղիկն. Քո ոտիդ թաղաթն, քո հացն ու մազեն. Քո յորղան դոշակ, քո վառած օթախ. Քո գլխի բարձը, քո տակի ղույթուկ. Քո դռանդ պահապան, ապրանքիդ խերը. Ինչ տեղ նայում ես, քեզ գլուխ ա տալիս. Սարին նայում ես, նա տեղը կանգնած. Ծաղկին նայում ես, նա ա ծիծաղում.

3960

1

Թե թուփ թե ծառը, նրանով են խնդում.

Աղբրի ջուրը նրա համն է տալիս. Գետի խշշոցը՝ նրա ձենն ա թվում, Ղշերի երգը նրա՝ բերնից դուս գալիս, Ծառերի բույն, պտուղ բույն են քեզ համար 2 Բլբուլն 3 թռչելիս կամ երգ ասելիս Նրա ձենն է քո սիրտը մխիթարում, Ձենը անկաջումդ, համը միշտ բերնումդ. Հոտը միշտ քթումդ, սերը միշտ սրտումդ Պա < տ > կերն առաջիդ, ասածը մտքումդ, 3970

Ինչ որ տեսնում ես, ասում, անում ես, Խոսում, լսում ես, առնում, տալիս ես. Նա է քո ձեռքը, քո լեզուն, բերան, Քո շունչ, զվաթը, երեսիդ լիսը Սրտիդ մուրազը, պատիվդ, պատարագ, Քո խունկ ու մումը, ժամոցդ, գանձնակ, Քո մատաղն գառը, քո սրտի թառը. Իմ հարսն ինձ համար խնկենի ծառ ա, Անույշ հոտերով, բացված ծաղկներով Ոսկե 4տերևով, անմահական պտղով

3980 Զմռութ ու յախութ, ալմազ ճղկներով, Քոքը ջավահիր, կեղևն գուհար Դրախտի լիսը վրեն, դրախտի ջուրը տակին, Անմահական գետն կոխքին, առաջին. Անմահական խոտն, չայիր շփման տակին. Սմբուլ, մանիշակ, շուշան, վարդ մոտին. Կտեսնիմ, կուրախանամ, 5կհայիմ, կզմայլիմ.

1

[Թփին] Բնագրում՝ Ծառերի բույն պտուղ նրա բույն են քեզ համար: 3 բնագրում՝ բլբուլինն: 4 [թ<երթերով>] 5 [կքնեմ] 2

125

Պտուղն ուզեմ կըքաղեմ, ծաղկիցն հոտ կառնեմ. Տակին կքնեմ, անմահական քնով, Գիշերս անցկենա, բարի երազով.

3990 Մեռնիմ, 1նա ինձ 2 նոր օր կյանք կբաշխի, Ապրիմ իմ օրս բնավ ծերանալ չի՚ Ո՛չ աչքիս լիսը, ո՛չ սրտիս ղվաթը 3

Երեսիս ծիծաղն, մտքիս խնդությունն

Ձեռիս զորությունն, ոտներիս պնդությունն Ո՛չ կպակսին, ո՛չ կհատնին, կմաշվին, Միշտ ու ամեն օր կջահելանամ, Քանի մեծանամ, էնքան կզվարթանամ Ես ամեն մեկ շունչ քաշելիս, առնելիս, Ամեն մեկ ոտս առաջս փոխելիս, 4000 Ամեն մեկ աչքս եդ, առաջ քցելիս, Ամեն մեկ տանից դուրս ներս անելիս. Ամեն մեկ լեզուս բերնումս շարժելիս Ամեն մեկ սիրտս փորումս խաղալիս Ամեն մեկ արյունս մազիս 4 դիպչելիս Ամեն մեկ լեզուս ատամիս կպչելիս 5 Ամեն, մեկ պռոշս պռոշիս առնելիս, Ամեն մեկ ձենս փորիցս հանելիս Ամեն մեկ գլուխս բարձին դնելիս Ամեն մեկ շունչս 6յորղանի տակիցը տալիս, 4010 Ամեն մեկ ոտս շեմիցն հանելիս, Ամեն մեկ ոտս դոշակին դնելիս, Ամեն մեկ ձեռս բերանս տանելիս, Ամեն մեկ թևս 7 ճակատս սրբելիս Ամեն մեկ մեջքս ծառին դեմ տալիս, Ամեն մեկ երեսս խոտին դնելիս, Ամեն մեկ դոշիս խաչակնքելիս, Ամեն մեկ ծնկներս գետնին դնելիս Ամեն մեկ ճակատս հողին դիպչելիս 1

[թե] ինձի=ինձ 3 [Ո՛չ] 4 Բնագրում՝ մաջիս 5 դիպչելիս=կպչելիս 6 [դոշակիցը] 7 [աղլուխս] 2

126

Ամեն մեկ աչքս ժամը տեսնելիս 4020 Ամեն մեկ անկաջս ժամի ձեն ընկնելիս, Ամեն մեկ աչքս երկինքն քցելիս. Ամեն մեկ ձեռս դոշիս դնելիս, Ամեն մեկ սիրտս տերտերին տալիս, Ամեն մեկ բերանս նշխար մտնելիս, Ամեն մեկ քիթս խնկի հոտ առնելիս, Ամեն մեկ աչքս ճրագի լիս տեսնելիս Ամեն մեկ սեղանն, խաչն, ավետարան Տերտերի ձեռը, սրբերի ոտքը Բուրվառի գլուխը, շուրջառի փեշը.

4030 Սների երեսն, խաչերի փետը, Ավազանի ղրաղն, սեղանի փարտեն. Բեմի վարագույրն, սուրբ սկին, բաժակն Նշխարքի թեփշին, մատաղի աղը Գերեզմանները, մեռլի տեղերը Հորս գլխաքարն, մորս ոտնաքարն, Խորանի ղրաղը, մեր ժամի դուռը Ամեն մեկ անգամ, գնալիս, տեսնելիս, Երես քսելիս ու համբուրելիս 1

Անշունչ քարերը լացովս լվանալիս.

4040 Իմ կենդանի շունչն քարերին տալիս, Բարձր գլուխս հողի 2 հետ դզելիս էն սուրբ քարերի, փետերի զորքը ապավինելիս Ու իմ ձեռներս Աստծո փէշը քցելիս Որդու պես լալիս, Գառան պես սիրտս, հոգիս աղավնա նման մաքրելիս Ու 3երկնավոր հորս ծունկը բռնելիս ու փաթութվելիս, Երես<ս> ոտի տակն աչքս սուրբ աչքին կթած Կանգնելիս կամ խոնարհելիս Սիրտս մուրազով, հոգիս հասրաթով 4050 Բերանս աղոթքով, լեզուս մաղթանքով Երեսս 4հուսով, միտքս հավատով 5

Աչքերս լիքը աղի արտասնքով,

Ձեռներս տարածած քո մաքուր սիրով 1

[Պա<չելիս>] հողին=հողի 3 [իմ] 4 [սուրբ] 5 [Ար<տասունքով>] 2

127

Կանգնիմ գլխաբաց, գետնիցս վերացած Մարմինս հողի վրա, հոգիս քո գոգումն Ոտներս աշխարքումս, 1աչքերս երկնքումդ, Ո՞վ հայր իմ գթած, տեր իմ ողորմած Ստեղծող աշխարհի, խնամիչդ մեր երկրի՝ Քեզ ես հանձն առնեմ 2տունս իմ ընտանիս 4060 Քո թևի տակին, հովանուդ միջին Ձեռդ մեր գլխին, աչքդ մեր աշխարհի Վրա քցած աննման սիրով. Դու լե՛ր պահապան 3վերին խնամով Ամեն ազգերի 4 մեր հայի ազգին Նրանց սադաղեն, իմ տանն ու տեղին. — Իմ որդքերանցը ու իմ հարսներին, Բարեկամներիս ազիզ թոռներիս, Ճամբու ղրկածիս ու էս տան քնածիս Դու սրանց պահպանի և ինձ արժանի 4070 Արա՛ տեսությանդ օրն դատաստանի։ — « 5Մարմին ջան՝ մարմին, իմ ազիզ մարմին. էսպես էին միշտ աղոթքներն անում Մեր լուսահոգի բարի տատը, պապը Ծերունի Ապովն ու Սառա խաթուն Որ հմիկ քո կոխքիդ քնած են անքուն։ Նրանց սուրբ բերանն մեզ էս սուրբ փառքին Նրանց աղոթքը 6արդարոց դասին Նրանց բարի խրատն՝ երկնային բեմին Նրանց տուրքն, ժամոցն, անմահ պատարագն.

4080

Նրանց ողորմությունն, մաղթանքն երկնառաք Մեզ անարժանքս էստեղ հասցրին Որ աշխարքումս մեզ անփորձ պահեցին։ «Միտքդ չի՛ գալիս, իմ ազիզ մարմին, Թե մեր մենծ բաղի մնացած պտուղներ Հավաքում էին, չորացնում կամ կախում Գինին՝ կարասները տանում, լցնում, Որ ձմեռն էլ միշտ աղքատ ու տնանկ

1 2 3 4 5 6

[սիրտս] [իմ] [քո] [Մեզ ամենեցուն] [Հ<ոգի>] [մեզ]

128

1

Գան անփող 2 տանին, կամ ուտեն իրանք

Կամ հիվանդներին դեղապետ անեն, 4090 Չունքի սարերումն, աղքատ գեղերումն Ձմեռվան օրերն բնավ չի՛ գտնվում Ո՛չ գինու բաժակ, և ո՛չ դեղապետ. Բաժակն միշտ պետք է սուրբ պատարագին Առանց բաժակի, ո՛չ ժամ, ո՛չ աղոթք. Ո՛չ 3մեռելի հաց ո՛չ կենդանյաց Ո՛չ ազատություն, ո՛չ փրկություն կըլի։ Դեղապետն էլ միշտ տանձ 4 ու խնձորն են Կամ խաղողն, շլորն, կամ դեղնաշլորն. Համները քաղցր, սրտի հով տվող։ 4100 Բոլոր սաղ տարին ցրտի դիմացող։ Որ մենծ իգին հենց դուս էր թափել. Շատը բահի հետ, շատը ջրի հետ Խլվակների տակիցն դուս գնում հանդը Ու ղուրդ, ղշի ընդեղ փայ ըլում, Որ նրանք էլ չմնան, սոված թամարզու 5։ Չէիր տեսնում որ ինչքան որ ղուշ կար Ցերեկը մեր բաղի գլխին հավաքվում, Ուտում, կշտանում, հետները տանում, Ձագերին պահում, ու մեծացնում։ 4110 Բարի մարդն միշտ անբան հայվանի Հոգսը պետք է քաշի, նրանց կերակրի։ Նրանց անմեղ ձենն էլ ա երկինքը հասնում Աստծուն դիր գալիս, անողին վարձատրում։ Մեռնիմ էդ ձեռիդ՝ որ մեկ կենդանու Դու նհախ տեղը մեկ վնաս չտվիր Մեռնիմ մեր պապի, տատի սրտի սիրուն Որ իրանք արին, մեզ էլ խրատեցին։ Նրանք ինձանից շատի փառքի միջում Ցնծում են այժմ ու զվարճանում.

1

[Ան<փող>] անփոխ=անփող 3 [զան<գ>] 4 բնագրում՝ տանձոր 5 [քաղցած] 2

129

4120 Ի՞նչպես խնդացին, երբ որ ինձ տեսան. Ուզում էին՝ որ դոշից էլ պոկ 1 չտան։ Բայց էլի նրանց սիրտը ցավելով Ու քեզ մենակ աստ թողալ չկամենալով. Ինձ ուղարկեցին՝ քեզ բարով տվին. Իմ 2 գառնուկ ախպեր Մուսեն էլ անդ 3 էր. Հո մեր ժամերի հրեշտակն տեսել ես. Հազարապատիկ նրանցից սիրուն Նա 4 պապի դողումն, նստած, ճխում 5 էր, Պապն էր պաչպչորում, տատի գոգը քցում 4130 Տատն էր գուրգուրում, պապին դեմ անում։ Հենց ինձ որ տեսավ, թռավ ճտովս ընկավ. Ուզում էր՝ որ լա, արտասուք չուներ. Ուզում էր խոսա, բայց լեզու չուներ։ Դրախտի լեզուն հենց ինքն մեր խոսքն ա. Դրախտի ձենը հենց ինքն մեր սիրտն ա. Դրախտի արտասունքն ժպիտ, ծիծաղ ա։ Նրա լացի ձենը՝ սազ ու քյամանչա. Աշխարքի քաշած ցավերն մտածելիս Տխրելու փոխը սիրտդ վարդ է դառնում.

4140 Երեսդ լույս, հոգիդ զվարճանում։ Սովոր լեզուն հենց ուզում ա խոսի, Սովոր բերանն ուզում ա գոռա. Սովոր սիրտը մեր քիչ ա մնում, պատռի Որ մեր սիրելիքն էլ էս իմանան, Բայց տեսնում ես՝ որ ինչ որ սրտումդ կան Ամենի սրտումն էլ էն ես տեսնում. Լեզուն էնտուր ա Աստված մեզ տվել Որ էս աշխարքումն մեր սիրտը 6 հայտնենք Բայց որ ամենի սիրտն ա քո սրտումն 4150 Քունն էլ նրանցում ջրի պես խառնվում էլ ի՞նչ հարկավոր լեզու կամ բերան, Ախ՝ էս աշխարքումն էլ էսպես պետք ըլեր.

1

[թող] Մեր=Իմ 3 բնագրում՝ անդր 4 [մեր] 5 բնագրումէ՝ ճխումն 6 [ցավ<ը>] 2

130

Ո՛չ էնքան լեզուն՝ 1 այլ սիրտը խոսեր։ Աստված տվեց լեզուն՝ 2 մեր սիրտը հայտնենք Բայց մենք մեր լեզուն՝ սրտի բալանիքը Մեր էս սուրբ բերանն՝ մեր սրտի դուռը Փակում ենք, կոխպում, այլ դռնով գնում Լեզուն 3 շինում ենք երկաթե կոխպեք, Բերան շինում ենք պղնձի խուփը 4160 Մեր սրտի դուռը լավ ամուր 4կապում։ Պատերով ներս գնում, չափարը քանդում. Նոր խոռ բաց անում, էլ դուռը չշինում, Մեկ պատ փուլ ածում, կամ տան տակիցը Գետնի միջովն, մեկ սնդու բանում։ Մենք անց կենալիս կուզըկուզ անում Կամ ո՛տներս կոտրում, կամ գլխներս ջարդում, Կամ քար ա վեր ընկնում, գլխի, ոտի վրա Կամ մենք երեսի վրա քյալամաղ էնպես ենք տալիս, որ գլխըներս 4170 Հազար թիքա էլած՝ փորներս պռծնում։ Գողն, ու շունն ու գելն ու մեր հարամին Աչքները կթած՝ հենց էս բանը կամին, Քնած վախտին կամ մենք տանը չըլելիս Մեր տունն են մտնում, կամ հենց 5տափ կենում Թրով, թվանքով, ձիով, ասպարով Գալիս մեզ սպանում տնով ու տեղով։ «Հոգի ջան՝ էդ ի՛նչ անում 6 իմացա. էդ 7 քնքուշ, սիրուն ախպորս՝ անումն ա։ Իմ գառնուկ Մուսե՛, իմ հրեշտակ Մուսե՛.

4180 Հոգվոյս դու ծաղիկ, լուսնթագ Մուսե՛, էրեցիր սիրտս աննման եղբայր Գնացիր քեզ մատաղ՝ դու օտար աշխարհ. Բայազզու չոումն24) Ղոշավանքի տակն.25) Դեռ երեքամյա սոված ու ծարավ

1

լեզվով=լեզուն [սիրտը] 3 [Բալանիքը] 4 [փա<կում>] 5 [թա<փ>] 6 [ձեն ես] 7 [Իմ] 2

131

Ո՛չ քնքուշ մոր սիրտ քեզ մեկ ճար արավ.

1

Ո՛չ սուգ, արտասուք, 2ո՛չ լաց պաղատանք Ծաղիկ հասակիդ, անմեղ վիճակիդ Թողի՛ր 3ինձ կարոտ, աննման լեզվիդ՝ Մանուկ քեզ թողի մեր նանի գրկին 4190 Գնացի ես Թիֆլիզ՝ վա՜յ իմ արևին. Թո՛ղ փուշ էր դարձել այս իմ դառը ճամփեն, Կամ ես էի ըլել քո մեկ ոտիդ փուշ, Հետդ ման եկել, հետդ ցավ քաշել. Հետդ միշտ սովել, հետդ ծարավել, Գո՛նե գլուխդ ձեռիս քրտինքդ սրբել. Գո՛նե՝ իմ երեսս՝ անձեղ երեսիդ Դրել, սգացել ու լալով համբուրել Ոսկյա մազերովդ արտասուքս սրբել, Քո ախի ձենը վայիս հետ խառնել.

4200 Ես քո ախն 4 խոցված 5 սրտումս պահել. Դու իմ արտասուքն՝ գերեզմանդ տարել Ես քո 6ախն հիշել էս դառն աշխարքումս Դու իմ լացն հիշել էն սուրբ երկնքումն.

7

Երբ երեսս 8առ քեզ լալով, արտասվոք

Երկրիցս դարձնեին՝ անունդ հիշեի. Քո անմահական տեղիցը դու ինձ Երկնային լուսով, անթառամ փառոք Անմեղ հրեշտակդ ինձ երևեիր, 9 ասեիր Երկնային թևովդ ինձ զարթացնեիր, 4210 Ժպտալով արդարդ ինձ մեղավորիս Քո հրեշտակային քաղցրամոք ձայնիվ Ո՛չ մերձենալով առ իս մեղոք լիս Թևապարելով միայն իմ գլխիս Ո՛չ քո սուրբ շունչը իմ վատ շնչի հետ Ո՛չ քո սուրբ ձեռը իմ չար ձեռի հետ, 1

[Մեր] [կամ] 3 [մե<զ>] 4 [ինչպես] 5 խոցեալ=խոցված 6 [ձ<այնն>] 7 [Ես] 8 [դեպի] 9 [ժպտեիր] 2

132

Այլ ինչպես բլբյուլ ծառի վրա նստած, Թո՛ղ հենց մի անգամ՝ ասեիր աչքդ բաց Աչքդ բաց՝ եղբայր՝ մի՛ լար դառնապես Մուսայն քո հիշե ի գիրկս Մուսային26) 4220 Մուսայն քո ցնծալով մերձ Մեսիային Չէ քեզ մոռացել՝ եղբայր հարազատ։ Մուսայդ աղոթե քեզ համար հերկինս, Նա քեզ ո՛չ թողա տառապիլ երկրիս. Նա քո աղաչանքն առ Աստված տանի, Նրա անմեղ հոգին քեզ միշտ հովանի։ Մուսայդ իմ անմեղ՝ ասա՛ Մուսային Օգնական լինիլ 1էս ձորի միջին, Տալ ինձ թև թռչիլ գալ հոգվով առ ձեզ Այնքան աշխարքումս մնալ՝ որ դարդերս 4230 Փոքր ինչ հայտնեմ, որ ես էլ գալիս Իմ ետևիցս էլ ողորմի ասեն. Իմ գերեզմանս էլ օրհնեն, համբուրեն. Հոգոց հանելով, խղճալով 2 ասեն։ Էս ա մեր էն խեղճ տնանկ վարժապետի Տխուր գերեզմանն՝ որ մեր առաջի։ Խեղճը սգալով, լալով էս գուբը մտավ.

3

Իր սրտի փափագն 4մուրազը չառավ.

Որ կամեր տեսանել մեր ազգը բախտավոր, Չկարաց տեսնիլ, մնաց սգավոր.

4240 Սուգն նրան իրան ջահել հասակին Մաշեց, խորովեց, շուտով ծերացրեց. Դեռ եդին շունչն մեզ հենց՝ ախ էն էր Որ 5մեր ազգը, մեր աշխարքն անտեր Սիրենք ու իրան ողորմի ասենք Գանք գերեզմանը, անունը հիշենք։ Ու ինչպես հիմիկ՝ ողորմի ասենք։ Աստված ողորմի՛ առաջ մեր ազգին. Աստվսւծ ողորմի նրա՛ գերեզմանին։ Հոգի ջան, էս էր իմ կարճ խնդիրը 1

[ինձ] [ու լալով] 3 [Չկարաց] 4 [նա] 5 [մենք] 2

133

4250 Բա՛ց՝ գլխիդ մեռնիմ՝ քո սրտի գիրը։ «Մեր խեղճ գեղերումն, անտուն սարերումն Ո՛չ հեքիմ, ո՛չ դեղ, 1 դեղ ծախող գտնվում. Ինչ հիվանդություն էլ որ պատահի Թե գլխացավ թե հարինք կամ ճլերք Թե մահ տարաժամ՝ թե տենտ, կամ էրոցք։ Բոլորի դեղն էլ խնձորն ու տանձն ա, Խաղողն ու գինին 2մարխոշ դեղնաշլորն: Հոտը հիվանդի քթին դեղ ըլում Գույնը կարոտ աչքին, համն ցամաք բերնին.

4260 Նյութն էլ զորություն, նրա տկար ջանին Մարդն էլ հավատով, սիրով ու հուսով Թե քարին էլ կպչի, քարը խղճալով Նրան ձեն կտա մուրազն կկատարի, Ինչպես սուրբ գրումն էլ համեշա ասի։ Հեքըմի դեղն էլ հավատի վրա ա, Մարդ որ չհավատա, չի էլ սաղանա. Թեկուզ հեքիմը բանի բան ըլի. Մեծ փիլիսոփա օձի պես խոսի, Ունենա բերնումը կամ լեզու ծտի.

3

4270 Կամ ֆլի ոսկոռ 4անմահական գինի, Ղշի պես թռչի, ջրի հետ վազի. Սարի պես գոռա, ծովի պես դրմբա, Նրա դեղն ու հնարն, դեղի ամանը Քարին էլ ածես, քարը կտրաքի. Խոտի վրա թափես, խոտը կփշրվի. Մսի 5 վրա ածես, միսը կքրքրվի։ Թե բերանդ առնես, լեզուդ կպապանձվի. Թե փորդ հասավ, աղկներդ կկոտորվին, Թե ոսկոռիդ դիպավ ջանդ տեղնուտեղ 4280 Փուլ կգա, կհալչի, եղի պես կցրվի։ էս մեր հավատն է ամեն բան անում, Հիվանդին փրկում, սաղին 6 հիվանդացնում։ Քոռին լիս տալիս, սաղին կուրացնում, 1

[ա գտնվ<ում>] [կամ] 3 [Ծտի] 4 [կամ] 5 [Ջանի] 6 սարին=սաղին 2

134

Կաղին ոտք տալիս, սաղի ոտը կոտրում, Մեռելը կենդանացնում, կենդանին մեռցնում։ Հավատն ո՛չ թուր, ո՛չ ատամ ունի, Ո՛չ դեղ, դեղապետ և ո՛չ բալասամ. Բայց նրա կտրածը էլ չի սաղանալ.

1

Նրա սաղացրածը էլ չի չոնթանալ։ 4290 Հավատն 2 ուրիշ մեկ հրաշք բան ա, Հաբ չի՝ որ կուլ տաս, ջուր չի որ խմես. Բայց շատ մարդի փորն, դարդակ բեինը Անծուծ գլուխը, անղուղ ոսկոռը Ալանի խելքը, անթխտմոր միտքը Անշիպ 3 գլխի կաշին, անաղ 4 միս արինն։ Անմերան կաթը, անխմոր տաշտը Անխուբ թունդիրը, անփակ բուխարին Անծածք կարասը, անկապ տկճորը Անդուռը տունը, անշեմ օթախը 4300 Շատ անգամ էնպես ղլվլոց է քցում, Որ մարդ չի՛ իմ անում, տան 5դուռը կորցնում, 6 Ձեռը քոռըքոռ 7պատերին խփում Գլուխը քարեքար տալիս ու ջարդում. Ու ափալ թափալ ոտի ձեռի վրա Չարխի պես 8պտտվում գյուլի պես վզզում 9 Ու կուփ կուփ, ցուփ ցուփ գունդ ու կծիկ անում 10 Քյալամաղ տալիս 11կծկի թոփի պես Փալաս փուլուսով յա ջրհորն ընկնում 4310

12

Ու անսրբությամբ նահատակ լինում 13

Յա թեժ թունդրի մեջ կուտ ու կտոր լինում, 14

1

[Մեկ] Հավատը=Հավատն 3 [Անաղ] 4 [անշիպ] 5 [ճ<ամփան>] 6 [գտնում] 7 [իր] 8 [քե<րում>] 9 [քյալամաղ տալիս] 10 [քյալամաղ տալիս] 11 [ու] 12 սկզբում՝ լինում նահատակ 13 [լինում] 14 [կուտ] 2

135

Շատի հեքիմը միայն հավատն ա, էստուր համար միշտ սարերի մարդիկն Օրը հարյուրը գալիս էր մեր դուռը Ու իրան հիվանդին դեղապետ տանում։ Էստուր համար մեր լուսահոգի պապը Հրամայել էր միշտ՝ ծառիցը վեր ընկած Պտուղը ճամփորթին տան, ու ծառիցը քաղածն Տանը կախան անեն, գինին լցնեն Կարասները պահեն, ու ջոկեն դնեն 1 4320 Իրանց բաժինը, սրանց հետ չխառնեն. Որ իրանց աչքը բալքի էն տալիս Վրեն չմնա, ու խեղճ հիվանդի Սրտումը ցից ըլի, ու բուկը խեղդի։ Ինչ որ տա մարդ էլ, էն սրտով պտի տա Որ աչքը խեր տեսնի, փորը կշտանա. Ու տվողն էլ ողորմի ձեն տա. Թե չէ 2քո աչքը քո տվածիդ վրեն կմնա։ Էն ժամանակը մեջը փուչ, օխտը հատիկ. Քթիդ էլ դնես, քեզ նա հոտ չի տալ 4330 Բերնիդ էլ դնես, քեզ նա համ չի տալ Բերանդ դնես քեզ լազաթ չի տալ Ատամներդ կբռնի, աչքդ կքոռացնի Բողազդ կծակի, փորդ կխորովի Գլուխդ կփչանա, ու կմնաս անգլուխ Մեռնելուցդ ետն էլ շան կարկաճի պես Գյոռբեգյոռ կըլիս, ջուրը որ ընկնիս Ջուրը չի տանիլ, կրակը որ ընկնիս, Կրակը չի էրիլ, սարին որ դիպչիս, Սարը եդ կփախչի, հորը որ ընկնիս 4340 Բերանը կփակի, ծառին դիպչելիս Ծառը կծվա կփախչի քարին դիպելիս Քարը ձեն կհանի, դաշտին առնելիս, Ոտ կառնի կփախչի, քամին անելիս Բերանդ ավազով, աչքերդ ախպով Կլցնի ու քացու առաջին քցելով էնքան կգլորի քարե քար կտա էնքան կտրորի պատեպատ կտա 1 2

[իրանց բաժին<ը>] [որ]

136

Գիլից քեզ խլի, շան առաջը կքցի, Շանից կըխլի, առջի 1 ձեռ կտա 4350 Ծովի տակից քեզ երկնքին կխփի. Ամպիցըն կառնի կայծակին կտա Դժոխքից կհանի անդունդը կխցկի, Որ սար ու ձորեր քեզմեն 2 բեզարած Ծովեր ու ցամաք քեզանից զզված 3

Ամպերն 4թև կառնին, քեզանից կփախչին,

Ղշերր կգան աչքդ կփորեն, Ձեռ չե՛ս ունենալ՝ որ նրանց դեն անես. Բերնումդ բուն կդնեն 5 կհոտացնեն Ատամ 6 չունենալ՝ որ նրանց կծես, 4360 Փորդ կծակեն, փորումդ կնստին, Ոտ չես ունենալ, որ փախչես պրծնիս էսպես հազար կտոր էլած, յարալու Կմնաս մեկ տեղ, մեկ չոլում ընկած Ղուշն անցկենալիս, վրեդ կծրտի, Շունն անց կենալիս՝ վրեդ 7ցեթ կքցի Կովն անց կենալիս, վրեդ կըկվի, Ձուկն անց կենալիս, վրովդ կթռչի. Ուրուրն գլխովդ հեչ պտիտ չի տալ, Հավն իր ճուտերովն կշտիդ քուջուջ չանիլ.

4370

Չոբանն իր նախրով մոտովդ անց չկենալ. Հավն իր ճտովը, ղուշն իր բնովը Ամպն իր թևերովն, կայծակն չախմախովն Սարն իր ձորով, 8 բաղն իր ծառերով Դաշտն իր ղռովն, գետն իր ձկներով Ծովն իր խոր տակովն, երկինքն իր ամպով Երկինքը դղրդալով, ամպը գոռալով Կայծակն չախմախին տալովդ ճպկալով Ծովը ծվալով, ջուրը թնդալով Սարը դմբալով, 1 ձորը դրնգալով

1

առաջի=առջի քեզնեն=քեզմեն 3 [Ոտ] 4 [ու] 5 [Բերնումդ կնստին] 6 [չես] 7 [ձ<եթ>] 8 ձորովն=ձորով 1 տմբալով=դմբալով 2

137

4380 Օձը ծղրտալով, 2ճիվը ճչալով, Հավը հվալով, շունը կոնձալով Գելը ոռնալով, կատուն կլավալով Թև կառնին, կթռչին, 3ոտ կառնին, կփախչին, Ձին իր պոչը, հավն իր ձագը Ղուշն իր ճուտը, սարն իր ձորը Ծովն իր տակը, ամպն իր անձրևը Կայծակն իր կրակը, քարափն իր էրը, ճուխկն իր տերևն Հողն իր գուզը ծառն իր քոքը 4 Խոտն իր թուփը, օձն իր ճուտը 4390

Փետն իր կրակը, քարն իր ավազը Իրար ձեն կտան, հարայ հրոց կանեն. Ձագն հավի վրա, ճուտն ղշի վրա Ձորը սարի վրա, տակն ծովի վրա Անձրևն ամպի վրա, կրակն կայծակի, էրը քարափի, քոքը 5ծառի վրա Տերևն իր ճուխկը, ճուտն օձի վրա Իրար քամակից, իրար եդևից Գլուխ գլխի դրած, պոչ պոչի վրա, Ոտ ոտի վրա, թև թևի վրա

4400 Լեղին պատռելով, իրար գլուխ լալով Աչքիդ մտիկ կանեն, գլուխ կառնին կկո՛րչին, Որ դու իմանաս թե աչքածակ մարդն Ո՛չ իր կյանքումը, ո՛չ մահի ձեռին Ո՛չ էս երկրումը, ո՛չ երկնքումը Ո՛չ ծովի տակի, ո՛չ գետնի վրա, Ո՛չ սարի գլխին, ո՛չ քարի տակին Մեկ բուռը հող էլ 6չի կարող գտնի Որ աչքերն ածի, բալքի կշտանա. Ու կմնա էնպես, քարեքար դիպած 4410 Ով որ էլ տեսնի, ողորմի չտա 7 Գլխիդ քացով խփի ու մտքումն ասի. Քո տունը չքանդվի, մեր տունը քանդեցիր 2

[հավը իր] [կփախչ<ին>] 4 [ճուխկը] 5 [վրա] 6 [չունի] 7 [մին իր մտքումն ասի] 3

138

Արարած 1 աշխարքն դու զվիրը բերիր Հա էս մեկ բուռը հողմն՝ առ աչքումդ կենա Աչքդ լցրո՛ւ, բալքի կշտանաս, Մենք էլ դինջանանք, դու էլ դինջանաս Ո՛չ կովի կաթը, ո՛չ գոմշի մածունն Ո՛չ ջրի ձուկը, ո՛չ ծառի պտուղը Ո՛չ ծաղկի հոտը, ո՛չ հողի սերմը 4420 Ո՛չ սարի գանձը, 2ակն ու մարգարիտն Ո՛չ ձորի գետը, ո՛չ էրի խորը Ո՛չ ամպի անձրևն, ո՛չ երկնքի տուտը Ո՛չ գետնի տակը քեզ չի կշտացրին. Մեկ բուռ 3 հողի էիր դու կարոտ Ա՛ռ աչքդ կոխիր, սրտումդ ցցիր. Եդո կդինջանաս, աչքդ կկշտանա. Գլխիդ վա՜յ կտաս, թե էս բուռ հողի Համար հենց էսքան ղալմաղալն էլավ Չունքի դու ագահ մարդ էիր ելէլ.

4430 Ու էս աշխարքումս դեռ չկշտացել։ Դու էլ ուզենաս, էլ եդ ետ դառնաս Քո որդոցն ասես, ի՛նչ <ունին> չունին Ծախեն, աղքատաց փայ, բաժին անեն, 4

Էլ չի կարենաս, չունքի մեռած ես

Ճամփեդ կալած ա, ոտք չունիս, որ գնաս Ձեն չունիս, ձեն տաս, ախ ու վախ քաշես 5

Ջանդ հետդ դուս գա, դու մոխիր դառնաս:

«Սիրելի մարմին՝ էնդուր համար մեր Ապով մեծ պապը էնքան ծանր օրեր 4440 Քաշեց ու մեր մենծ էգին տնկեց ու շինեց. Որ մեռելները էն սուրբ բաժակովն Կենդանիքն էլ նրա պաղերով Գել ու ղուշ 6 նրա շվաքի տակին Նստին, դինջանան, քնին հովանան Ուտեն, կշտանան, Աստծուն շատ փառք տան Ողորմի ասեն, վեր բարին հիշեն։ 1

բնագրում՝ Արարածն [ո՛չ] 3 բուռը=բուռ 4 [Ամա] 5 [Ու] 6 ղուշի=ղուշ 2

139

Էնդուց սավահի հինգ բաղ էլ ունինք Ծով ա մեր տունը՝ որ աշխարք վերցնի, Ու աշխարք մտնի, ուտեն, փչացնեն 4450 Մեր տան բարաքյաթն, երբեք կտրվիլ չի։ Էստուր համար ա, որ 1մեր օճաղին 2

Փիս մահ տարաժամն, ու ցավ կամ ազար

Հուրն հավիտյան ո՛չ բնավ դիպել ա, Ո՛չ էլ կը դիպչի շնորհիվն Աստուծո։ «Էստուր համար էր՝ որ լուսահոգին Տարեն յոթն անգամ օխտը ուղտ 3 բարձած Կամ օխտը ջորի անկաջիցը հետ Լքցրած, բեռնած Աստուծո հոգով, Թխվածք, ու քաթա, հավով ու թերթով 4460 Մորթած հաված խաշած ճուտերով Խորոված գառով, ոտի ոչխարով Եզով, գոմեշով, կովով ու ֆորթով Խնձորն ու տանձը լիքը բեռներով Գինին կարասով, մոթալը տկով Պանիրն կճճով, ղավուրմեն բղղներով Ինքն եդևն ընկած, նոքարներն առջին Թուր ու թվանքով, զուգված զարդարված Փշտովներն գոտկներին, թվանքներն ուսերին Թրերը կապած, գտակները կոտրած

4470 Ալ մախմուռ կապեն հերդ ու հրոխպերդ Սաղրի քոշերով, նուղայի գտակով

4

Զնգզնգալով դրմբդրմբալով, դնգդնգալով Մեկ ղաթար սուրու մեծ քարվանի պես Գնային սուրբ Աթոռն՝ որ ձեր դիլակը տա Մայր էջմիածին՝ մեռոն օրհնեքին Զատկին կամ պասին, կամ վարդավառին Որ ուխտ անեն ու հոգևոր տիրոչ 5 Սուրբ աջն համբուրեն, օրհնությունն առնեն Ու միաբանաց, բոլորի սիրտը շահեն 4480 ժամ անիլ տան ու պաշտ<ու> մեց բաժանեն Մատաղ անեն ու հաց ուտացնեն 1

[մահն] [Էն] 3 ուխտ=ուղտ 4 [սուր] 5 բնագրում՝ տիրոնչ 2

140

Որ նրանց սուրբ աղոթքն մեր հոգուն հասնի Մեզ էս կյանքումն էլ էն կյանքումը պահի։ «Նրա տարած բարին էնքան շատ էր ըլում Որ գլխիցը բռնած մինչև ետին մոնթն Կթաղկոսից մինչև էն եդին Հոդաղն, ֆորթարածն, խաչապան, աշչին Ուղտապանն, մեհտարն, եդին թվանքչին Հազար ջան էն օր 1ուտում, կշտանում 4490 Մեր մեռելներին, ողորմի ասում Ու մեր կենդանյացն օր ու ումբր խնդրում Ձեր Ապով պապը հենց ինքն իր ձեռովը Սինով, խոնչեքով, և իր նոքարովը Խցեխուց տանում էր, ու նրանց բաժանում։ Երեք օր կենում, ժամ անիլ տալիս, Բոլոր միաբանացը պաշտումեց տալիս. էն երեք օրը սեղանի խարջը Նա ինքն էր քաշում, ու նրանց կերակրում Ամենի բերանն հենց նրան էր օրհնում, 4500 Հետը ո՛չինչ չէր նա մեզ բերում։ Նշխարք էր ըլում, 2օրհնած մոմապատ 3

Երուսաղեմա սուրբ 4դաջած պատան

Կամ սուրբ Գեղարդի փոքր մոմահար. Կամ էջմիածնա օրհնած սուրբ սոմին. Կամ խաչալվա կամ օրհնած շիրբախտ. Բազի անգամ էլ սուրբ մասնքները Հանիլ տալիս ու 5տեսնում, համբուրում Հակոբա աջը,27) Հռիփսիմե գագաթն 6 Պետրոսի մատը28) ու սուրբ Գեղարդը 4510

Բոլոր մասունքը տեսնում, ուխտ անում 7 Եվ լիքը ձեռով սուրբ վարդապետին 8 Ձեռներ<ը> լցնում, նրանց օրհնանքն առնում, Բազի վախտ էլ որ դռնաբացեք էր ըլում

1

օրն=օր [կամ] 3 [Կամ] 4 [օրհնած] 5 [ուխտ] 6 [գլուխը] 7 [համբուրում] 8 [բնագրում՝ վարդապետի] 2

141

Բյուր ուխտավորից շատը նա տալիս

1

Բոլորին հաղթում փողով բաս մտնում, Չալ չալ ոսկիքը շռռացնում Եվ իր ասածը գլուխ էր տանում։ Տաճարի դուռը կամ վարագուրը Աստվածածնա սուրբ ավագ սեղանի, 4520 Իր ձեռով բանում, խալխը ներս թողում, Որ ամենի աչքն սառած էր մնում։ Էս սուրբ խորհուրդ < ը > էն կնշանակի Որ ով վարագուր կամ դուռը բաց անի, էնպես էլ նրան 2արքայության դուռն Նրա առաջին ինքն իրան կբացվի Բազի անգամ էլ խաշն էր ջրից հանում, Ու Քրիստոսի կնքահայր դառնում, էս բոլոր բաներն մեծ խարճ էր նստում, Հանաք բան չի՝ թե տարին օխտն անգամ 4530

էնքան բազմությանն հաց տաս, փող բաշխես։ էլի մեր օճախն լիքն էր ու անհատ Հազարը գնում, հազարը մնում, Չունքի Աստծո աչքն մեզ վրա քաղցր ըլում։ «Էս էլ չէ՛ր հերիք տարին հինգ 3 անգամ Հինգ նավակատեաց ժամ անիլ տալիս։ Մատաղ անում միշտ ժամոց, գանձանակ Ոչխարներ, եզը մորթում և տնանկ Աղքատաց մեր 4 տուն բերում, հրավիրում Կերցնում, խմացնում ու ճամփու քցում

4540 Խաչ ու խաչպառով, խնկով, բուրվառով Տերտեր շուրջառով 5 և ավետարանով Գնում էր արդար սուրբ մեռելների Գերեզմանն ու հողն օրհնում, մոմ վառում։ Հանգստարանումն խալխը նստացնում

6

Ու 7մեր հացատունն իշխանքը կանչում, Սաղ օրը ուտում, խմում, ողորմի ասում։ 1

[Հազար] [սուրբ] 3 [օխտն] 4 իր=մեր 5 շուրջվառով=շուրջառով 6 [Գերեզմանի] 7 [իրա] 2

142

Զատիկ էր գալիս թե ջրօրհնեք Ժամոցն, խունկն ու մոմն ու նրա պաշտումեք Գանձանակն ու տուրքն մեկ ձեռով տալիս 4550

Որ մյուս ձեռը հեչ չէ՛ր իմանում։ Էստուր համար մեր տունն ծով էր դարձել Լցվել, դրմբում ու հենց դուս թափվում։ Էստուր համար մեր բաղն ծով էր էլել, Հազար ղուշ, մարդի պտղով կշտացնում։ Էստուր համար մեր որդիք ու զավակք Հազար ճուխկ տալիս, ծաղկվում, կանաչում։ Մեր մի ձենի 1 տուտն Հնդստան էր հասել Մեր 2սուրբ հացի տակն Ֆռանկստան գնացել։ Հազար բերան մեզ 3օրհնում, փառք տալիս

4560

Հազար լեզու մեզ գովում, գոհանում։ «էստուր համար մեր բոլոր օճախումն Ո՛չ ղուլ, ընկնավոր, մարդագել ըլում. Ո՛չ խուլ, ո՛չ քոռ, կաղ, ո՛չ անդամալույծ

4

Սրբերն էլ էին մեզանից միշտ գոհ Խաչերն էլ էին միշտ շնորհակալ. Մեր խունկն ու մումը միշտ պատրաստ հազիր 5

Ձին թամքած տանը, նոքարը փեշը գոտկումն

Գառը կապած տանը՝ կովը դռանը. Գինին տկերով լիքը բերանն կապած, 4570

Տաշտը հացով, քաթով, թխվածքով լցված Հավի թևերին 6 7ղոչի ոտները Կապած 8 գոմումը խոտի վրա պարկած. Հարսներս զարդարված, տղերքս զուգված, Թվանքներն ուսին, ասպապը քցած, Քյահլան ձիաները տակներիև փրփրած. Օրզանդվին տալիս, թոզը երկինքը հասնում Կոխքներին հուփ տալիս, 9 թև առնում թռչում, Ղամշին բարձրացնելիս՝ իրանց կտրատում.

1

ձենը=ձենի [մի] 3 [միշտ] 4 [Սրբ<երն>] 5 [Մեր] 6 [ոտները] 7 [խո<չի>] 8 կամած=կապած 9 [խփելիս] 2

143

Լգամը քցելիս ղշին վեր բերում, 4580 Թամքը դնելիս գետինը դողում, Վրեն նստելիս հինգ գազ կռանում, Նստած ժամանակդ ամպերին դիպչում։ Էսպես հազրված մենք տանով, տեղով էլով, գյունով, ճտով, հավով, ոչխարով Որդով, դրացով, մեր բոլոր խալխով. Գնում էինք կամ սուրբ Մուղնու վանքը29) Որ մուրազդ տա, ու Գեղարդավանքը Կամ սուրբ Սարգիսը, կամ Գեդառքելը30) Կամ սուրբ Մինասը, կամ Ծաղկավանքը31) 4590 Կամ էջմիածին, կամ Հանավանքը32) Հարսներ ձիու վրա տղեն առաջին Կամ աղջիկն գրկին կամ կապած դոշին, Չարսավը քցած, տուտը ձիու տակին, Կարմիր գյուլբանքով բուկները կապած. Գլխներին ոսկի, ոտին 1 սաղրի քոշ. Զառ մինթանով ու դիբա արխալղով Սամուր 2 քրքով ու ալ մովի շապկով, Աչքերը դեղ դրած, ունքները հինա. Ձեռները մատանքով, դոշերը շարքով 4600

Մազները մարգարտով, բուգները ոսկով Շարած, զարդարած ոսկե խնձորի պես Որ ով տեսնում էր՝ հենց էն էր ուզում Չուտի, չխմի, ու նրանց նայի. Ոչխարն իր ոտով, ու կովն իր ֆորթով Պաշարն ու գինին, խունկ ու մումն, հավով, 3 Իշանոնց, ղաթրի, ձիու վրա կապած. Ջահել տղերքը հենց դասթա կապ < ա > ծ Ջիրիդ խաղային, մեզ մխիթարեին. Իրանց հունարը աղջկանց, հարսներին

4610 Ցույց տային՝ որ նրանք 4մտքներումն ասեն. Աժդհա են սրանք, հո տղերք, մարդ չեն։ Սրտների ուզածն աչքի տակն առնեն։

5

Որ գան տուն, իրանց ղաշլի թիքեն 1

ոտներին=ոտին [Թագավորի] 3 հավերով ճվով=հավով 4 [իր] 5 [Ու] 2

144

Բաշերին դնեն՝ որ ագռավն տանի. Որ կողմը տանի, նրանց իմաց անի. Թե հենց էն սարի, ձորի քամակին Թե հենց ծառի, քոլի, թփի տակին Կանգնած սպասում ա իրանց սիրելին, Աչքերը ջուր կտրած, լերդը չորացած 4620 Ախ ո՜խ քաշում։ Նրանց անումը տալիս. Ո՛չ աչքը քուն, ո՛չ ուշ, միտքը ղարար. Ո՛չ հաց միտքը գալիս, ո՛չ ջուր, ո՛չ գինի. Ղուշն ա անց կենում, ղշին ձեն տալի. Ջուրն ա անց կենում, ջրի հետ լալի. Քամին ա փչում, քամու հետ շնչում, Ամպն ա թռչում, գոռում գլխովն անց կենում Ամպի հետ գոռում, ամպի հետ թռչում. Ամպին աղաչում, ամպին պաղատում Իր աչքի սուգը, իր սրտի դարտր 4630 Լալով, ողբալով, ամպերին ասում։ «Կիտվել գնում էք՝ ա՛յ սպիտակ ամպեր Աստված 1հաջողի ձեր ճամփեն ձեր մտքեր։ Արևելքի բնիցն, թե արևմտից Հյուսիսի ճանկից, թ՝ հարավի բերնից Ծովերի տակիցն, թ՝ սարերի գլխից Թռել գնում էք ձեր մուրազն առնիք։ Հախ միայն տերը ձեր մուրազը տա։ Դվորն էլ գնաք, ձեր բանն հաջողա։ Ախ սիրուն ամպեր գարունքվան ամպեր 4640 Ջուր առած, լցված, գնաք դուք ամպեր.

2Կրակ գոգ արած ու ծխով լցված 3

Մեկ դհիցը գաք, մեկ դհով գնաք.

Ա՜խ ինչ կլի որ ջրի փոխանակ Ախ ի՜նչ կլի որ՝ կրակի տեղը Ախ ինչ կըլի որ ձեր գոգը թափ տաք Ձեր ծոցը բանաք, ձեր ձեռը մեկնեք Սիրտս եդ ճոթռեք, սիրտս բաց անեք Իմ դարդն իմանաք, մեկ դարման անեք, Ձեր ջուրը ինձ տաք՝ որ ես հովանամ, 1

[ձեր] [Ինչ հուր] 3 [Գն<աք>] 2

145

4650 Իմ լացս առնեք, հետներդ տանեք էն դաշտերի վրա, էն ծաղկների գլխին էն թփի տակին, էն չիման տեղին էն առվի կշտին, էն ծառի տերևին էն տան կտերը, էն բաշի ծերին էն բակի մեջը, էն բարձի գլխին էն դոշակի մեջը, էն յորղանի վրեն էն հացին, տաշտին, էն թունդրի ղրաղին էն ջրի միջումն՝ որ իմ սիրելին Պետք է խմի, ման գա, քնի վեր կենա 4660 Երեսը դնի, քնով կշտանա Ու լուսա<թա>թախ, ու շաղաթաթախ Հայլի երեսով, ոսկե ձեռներով Մանիշակ մատնով իր խնկան շնչովն Քաղի, փունջ անի, կամ վրեն նայի Ծոցը դնի, պահի, հոտ առնի փարվի. Ու բերնին դնի՝ էն բերնին ղուրբան,

1

Ու քթին կպցնի, էն քթին ղուրբան, Ու աչքին առնի, էն աչքին ղուրբան Գլխի տակին դնի, էն գլխին ղուրբան 4670 էրեսին փռի՝ էրեսին մեռնիմ. Ինքն կշտանա, մեկ սիրելու տա Նա էլ հոտ քաշի, էլ ետ իրան տա. Ախ էն սիրել<ուն> 2 էլ ջան<ին> ղուրբան Որ լեզուն լեզվին, ճակատն ճ<ա>կտին Աչքը աչքերին, շունչը նրա շնչին Կդիպչի, կխնդա, կտեսնի, կզմայլի, Նրա ձենը կլսի, նրա ձենին ղուրբան: Ու ձեռ ձեռի տված՝ կամ կտրներին Կամ տան հայաթումն, կամ ծառի տակին 4680 Չիմանի վրեն, կամ վարդի տակին, Շունչ շնշի տված գլուխ գլխի կպցրած Նա կքաղի, նրան կտա, նա կպահի, նրան տա. Քիթ քթի դրած իրար կպատմեն էս վարդն իմ սրտի ուզածն սիրածն ա էս մանիշակը նրա քաղցր հոտը 1 2

[Էն] բնագրում՝ սիրելի

146

էս կարմիր խնձորը, նրա երեսի թուշը, էս բացված վարդը նրա բարձր ճակատը էս վարդի կոկոմն, նրա սրտի պուճախն, էս վարդի թուփը նրա ձեռի փուշը, 4690 Կմոտանամ, կծակի, կհեռանամ կքաշի. Կուզենամ քաղիլ, ձեռս կմրմնջա Կուզենամ հանիլ, սիրտս կմղկտա 1 Կուզենամ փախչիմ, փեշիցս փուշը կքաշի. Փեշս թե քաշեմ, փեշս կպատռվի. Թե նրան ծեծեմ, ձեռս կծակվի.

2

Երեսս մոտ տանեմ, երեսս կկծի.

Աչքս մոտ տանեմ, աչքս կհանի. Աչքս հեռացնեմ, սիրտս կխրվի. Աչքս խուփ կանեմ, սիրտս նրան կտեսնի, 4700 Սիրտս հուփ կտամ, աչքս կմրմնջա. Աչքիս հուփ կտամ, ես հոգիս կտամ. Բերանս դնեմ, 3համը կծու ա Ուտեմ, կշտանամ, համը միշտ դառն ա. Սիրելիս վարդ ա, և ո՛չ մանիշակ.

4

Վարդը քաղելիս, ձեռդ ծակում ա Մանիշակին չմոտեցած՝ գլուխը դեմ անում. Վարդի կոկոմի երեսը բաց ա, Մանիշակի գլուխն դոշին ընկած ա, Վարդի սիրտն ամեն մարդ էլ կտեսնի 4710 Մանիշակի սիրտն խփած, փակած ա, Վարդի չորս կուռը փշով շարած ա, Որ ոտք չդիպչի, ո՛չ ղուշ վրեն նստի. Մանիշակի ուսն, քամակը բաց ա, Ով կշտովն անց կենա, ոտնակոխ կ<ա>նի. Ցողն վարդի միջին՝ երեսին դնում, Անձրևը գալիս, միջին ծոր տալիս. Մանիշակի մեջն գետնին կպած ա, Ո՛չ ցող, ո՛չ անձրև նրան թաց չանիլ։ Վարդի կոթերը փշով շինած ա, 4720 Որ դոշդ չխրես, 5կամ ձեռիդ բռնես 1

[կմրմնջ<ա>] [Թե նրա] 3 [Սիրելիս վարդ է] 4 [Իմ] 5 [դոշի<դ>] 2

147

Կամ գլխիդ 1 դնես, կամ գոտիկդ կոխես Որ չթառամի, ու չթուլանա Եվ շուտով հոտը, գունր կորցնի. Մանիշակի կոթն տկլոր, սադա ա. Ծոցդ կդնես, նա կթուլանա Բռնումդ կբռնես, նա ճիտը կախ կտա, Քթիդ կդնես՝ նա դուզ կանգնիլ չի. Ջրում կդնես, հոտը շուտով կերթա Գետնին կթողաս, իսկույն հոգին կտա։ 4730 Վարդի տերևներ կուչ էկած, խփված ա 2 Ու սրտի դեղինն միջումն ծածկած ա, Սիրելուս սիրտն էլ բաց պետք է ըլի, Բայց 3մեր խորհուրդը միշտ փակ ու խուփ. Վարդի սիրտը 4 բաց, 5բերանը 6 փակ ա, Սիրածիս սիրտն էլ բաց պետք է ըլի Բերանն հազար մհրով փակած ու կոխպած։ Մանիշակի սիրտն լեզուն բերնիցը Հանած, բաց էլած, տերևներն ցրված։ Վարդը բաղի միջումն, ծառերի տակին 4740 Երկնքի պարզ ցողն միշտ նրա երեսին, Չիմանը տակին, լիսը ճակատին 7 Հովը խփում ա, քամին օրորում Շվաքը քնացնում, չիմանը գրկում, 8

Ցողը քրտնացնում, լիսը զարթեցնում։

Նրա սիրտը լիս ա, նրա շունչը հով, Նրա քունն շվաքն ա, շիմանն օրորոցն, Ծառը յորղանը, ծաղիկ նրա բարձը Բլբյուլի 9 ձենը նրա նանիկն քյամանչեն, Ծառի ճուխքը նրա՝ տաք թաթասավան.

4750 Լսի աչքերը նրա երազի պատկեր Չիմանի կոխքը նրա անուշ բարձը։ Քնում ա, հով տալիս, երեսը ծածկում, 1

բնագրում՝ գլխիս [ցրված, փռված] 3 [նրա] 4 [բերանը] 5 [ա] 6 [սիրտը] 7 [պռո<շին>] 8 [Լիոն] 9 [Հովն նրա հովի] 2

148

Նանիկ ասելով, քրտինքը սրբում. Չորս կողմը կտրած, աչքը չխփում Հենց նանիկ ասում, ու միշտ օրորում. Հենց երեսը ծածկում, ու միշտ հով տալիս։ Զարթնում ա աչքը էլ եդ բաց անում, Բոլոր խնդում են, բոլոր խաղ ասում, Բոլոր ծիծաղում, նայում նրան զմայլում 4760 Դոշներին խփում, մուրազներն առնում Առանց ուտելու հենց միշտ կշտանում, Հենց միշտ ուտում են ու չեն կշտանում.

1

Առանց ծռվելու սիրտները գնում 2, Առանց շնչելու էլ եդ դուս հանում. Աչք չունին նա նրանց աչք է միշտ տալիս Լեզու չունին նրանք, լեզու պարգևում, Ձեռներ չունին, թևեր նրանց տալիս, Որ նրան տեսնելիս, նրա հոտն առնելիս Բոլորն էլ ցնծան, ծափ տան ու խնդան 4770 Պար գան, զմայլին, նրա գլխովը պտիտ գան. Նրա գովքն անեն, 3արևովն խնդան։ Մանիշակի սիրտն միշտ ջուր է խմում, Նրա բերանն ու քիթը միշտ ջրին դիպչում։ Արևից զրկված, անձրևից ջոկված, Մեկ քարի դոշի, մեկ փշի տակի, Մոտովն անց կենաս, աչքդ չի տեսնիլ Ձեռդ փշի տակը, տանում, քաղելիս Շորդ ու մազերդ փշիցը կպչում Հովը տանում ա, գելն հափշտակում, 4780 Գազան, ջանավար նրա վրեն քնում, Ոտնատակ տալիս ու ապականում, Մանիշակի սիրտը ջրի նման սառն ա, Համ չունի, համ տա, հոտ չունի, հոտ տա։ Վարդն միշտ ուրախ, վրեդ ծիծաղի Ճակատը եդ քաշած, երեսիդ նայի։ Մանիշակի բարձն էն լերդը քարն ա, Նրա յորղանն միշտ փշի շվաքն ա, Նրա դոշակը էն ղուռու գետին

1

[Առանց] քնում=գնում 3 [նրա] 2

149

Նրա օրորոցն առվի ղրաղը.

4790 Նրա նանիկն 1սազ ու քյամանչեն Միշտ ջրի տխուր ձենը, միշտ ջրի տխուր խաղը։ Վարդի խոր քոքը հողումը թաղած Մանիշակինը գետնի երեսին, Թաց, ջրոտ տեղում, ցխում կամ տլում, Վարդին թագավորք իրանց բաղչեքումն Աչքի առաջին, ու թագի գլխին Իրանց այվանումն, քոշքումն, սարայումն Պահում, խնդում են, տեսովն զմայլում։ Մանիշակը հենց մեկ տեղ կուչ էկած, 4800 Ո՛չ գլուխը բարձրացնում, երեսիդ նայում Ո՛չ ինքը խնդում, քեզ ուրախացնում Ինքը լաց ըլում, քեզ էլ լացացնում Չոբա < ն > ներն 2 իրանց գառներին տալիս, Կովերն միշտ իրանց ֆորթերին տալիս, Նախրչին իրան տավարին տալիս. Ղուշն իր ձագին, ձագն իր ճտին Ամպն անձրևին, անձրև < ն > գետնին, Խոտն իր տակին, տակն իր քոքին 3 Քոքն ավազին, ավազը քարին 4810 Քարն 4ապառաժին, սարն իր ձորին. Ձորն իր տափին, տափն 5 իր ղրաղին Ղրաղը գետին, գետն իր ծովին Ծովն իր լափին, լափն իր դալղին Դալղեն ամպին, ամպն կայծակին Կայծակն երկնքին, 6 երկինք<ն> 7երկրին Երկիրն իր քարին, քարն իր ավազին Ավազն թփին, թուփն իր ծառին Ծառն իր ճղկին, ճուխկն տերևին Տերևն իր ծաղկին, ծաղիկն մարդին 8 4820 Մարդն իր դոշին, բռնումը ղայիմ

1

[ա] Չոբաները=Չոբաներն 3 [հոգին] 4 [անդ<ունդին>] 5 տափին=տսփն 6 երկիքին=երկնքին 7 [գ<ետնին>] 8 [իր բռնումը] 2

150

Հոփ տալիս պահում, էլ եդ բաց անում. Աչքդ ու բարին, տեսնի ու զմայլի. Վարդը մեկ բլբլուլ, մանիշակն մեկ ղուշ Թևերին թափ են տալիս թռչում, Մեկը մեկ ծառի, մեկը մեկ փշի Վրա նստում ու հենց իրար գովում. Վարդը քիրն ա, մանիշակն ախպեր. Վարդը հարսն ա, մանիշակն փեսեն, Ձեռք ձեռի բռնած, դոշ դոշի տված 4830 Վարդը բլբյուլն ա, մանիշակն 1ձագը, Բլբյուլն տղեն ա, վարդն աղջիկը Մանիշակը նրանց ձեռների աղլուխն Տղեն պտի գովի, սիրի, գուրգուրի Գլխովը պտիտ տա՝ իր աղչկանն 2 ուզի. Աղչիկն իր ծոցն 3 վարդի պես բացած. Աղջիկն իր սիրտը վարդի պես փռած 4 Ամոթի 5 6ցողը նրա երեսին Երկնքի լիսը նրա աչքերին Իրան չորս կողմը փշով բռնած, պատած, 4840 Ուրիշն մոտանա նա թունդ կծակի, Արինը կհանի ու կմղկտացնի. Բայց իր բլբյուլին աչքն առնելիս Ձենը լսելիս հոտն առնելիս Կըբացվի, կ<զ>մայլի, կցնծա, կծիծաղի Ծոցը բաց կանի, նրան մեջը կդնի Ու ի միասին նրա կտուցն իր բերնումն, Բերանն նրա կացին, շունչը նրա շնչին Կքնին, կպառկին 7 ձեռք ճտով արած Երկնքի ցողը իրանց երեսին 4850 Քամիներն 8 ու հովն նրանց կօրորեն. Չայիր չիմանը նրանց գլխատակին Իրար շունչ կծծեն, իրար շունչ կտան.

1

[ճ<ուտը>] աղչկանը=աղչկանն 3 [գլխին] 4 [ճոթռած] 5 Ամոթն=Ամոթի 6 [երեսին] 7 բնագրում՝ կպառկին 8 բնագրում՝ Քամեր 2

151

Իրար ջան կհանեն, իրար ջան կտան, Մինն իր բերանը, մյուսն իր կտուցը Մինն իր լեզուն, մյուսն բերանն Մինն իր կուռը, 1 մյուսը իր ճիտը 2 Մինն իր ձեռը, մյուսն 3 իր գլուխը Մինն իր դոշը, մինն իր ծիծը. Մին իր երեսն, մյուսն իր թուշը.

4860 Մինն իր թուշը, մյուսն իր պռոշը, Մինն իր պռոշը, մյուսն իր քիթը Մինն իր քիթը, մյուսն իր շունչը, Մինն իր շունչը, մյուսն իր հոգին. Մինն իր հոգին, մյուսն իր սիբտը Մինն իր սիրտը, մյուսն իր մարմինն, Մինն իր մարմին<ն>, մյուսն իր ջանը. Ու էսպես սիրով ջան ջանի տված, Ձեռք գլխատակի, լեզու պռոշի Կքնեն ու միշտ իրանց արևի 4870 Ձենը կածեն՝ իրարով կխնդան, Աչքը բաց կանեն, լույս կըլի վերթափում, Ձեռը բաց կանեն վարդ ու մանիշակ, Ափները հայլի խնկով, հոտով լիքը 4

Ծառերի տերևն ոսկի քաշ էլած

Քամու սլսլոցն սանթուր, քյամանչա Փեսեն կթռչի, վարդը կտխրի, Փեսեն էլ կգա, վարդը բաց կըլի Փեսեն իր բանը կերթա, կաշխատի Չալիշ կըգա միշտ՝ աղջկանը կպահի, 4880 Աղջիկն էլ տանը վարդի պես տխուր էլ եդ 5 իր սիրտը, էլ եդ երեսը Կփակի, կծածկի նոր կոկոմի պես Ղուշ կմոտանա, կծակի, կծակոտի. Ձեռք կմոտանա, ձեռը կկծի, Ոտք կմոտանա ոտքը կխայթի. Աչք վրեն կընկնի, աչքը փուշ կդառնա. Շունչ նրան դիպչելիս՝ շուն <չ> ը կբռնվի.

1

[ձեռները կռները] [գլ<ուխը>] 3 մին<ն>=մյուսն 4 [Եվ] 5 բնագրում՝ էտ 2

152

Չար լեզուն տալիս, քոքումը կչորանա Ով նրան չար սրտով նայի ու հայի, 4890 Սիրտը փորումը ջուր կդառնա, կերթա Թոքը 1 լերդի վրա հենց կփետանա Ջանը մարմնումը կփչվի, կերթա Արինը տամարումն ջուր կտրվի, կսառչի, Ղուղն ոսկոռումը մոխիր կդառնա Միսը կքրքրվի աչքեր 2 կտրաքի Ու ինքն շներոց, գելերոց կըլի։ Աղջիկն որ կա միշտ վարդի սիրտ ունի. Վարդին պտի պահես, տակը ջուր անես, Հեռվանց նայիս, հոտն առնես, կշտանաս, 4900 Ձեռք չտաս, չխփես, ու չմոտանաս. Հայիս, զմայլիս, ու բնավ չքաղես. Թե չէ մեկ սհաթումը կճմլկոտի Կթափվի, 3 կր մաշվի ու կթուլանա Կրակի մոխրի պես, ճամփի թոզի պես Քամու ձեռ կընկնի, քամին կտանի Դաշտերին կտա, դաշտը սարին, Սարը ձոր <ի> ն, ձորն ավազին, Ավազը քարին, քարը թփին և այլն, 4

Ղուշը մարդին, մարդը բռնումը

4910 Բաց կանի կտեսնի, մեջ 5 փուչ օխտ հատիկ 6Գլուխդ ապրի, ո՛չ վարդ կա, ոչ աղջիկ։ Ասա՛ ինձ Մու՛սայ երգեաց քո Հօմեր Փողն Յունաստանի սխրալի հովտաց: Բլբիւլն Շվեցարիոյ քնքուշ քո Գեսներ Քնարն Իտալիոյ 7թախծեալ Պետրարքայ Երգեհոնն Հռովմայ Վերգիլ բղջախոհ Թե Մոզեն Օվիդ Մետամորֆօզայն,33) Երգեսցեն՝ ասա՛ աղաչեմ զքեզ 8

Քնքուշ մեր սրտի զգացմունս փակեալ,

4920 Այսու սուրբ գեղով, այսու երանգօք 1

Թուքը=Թոքը աչքերից=աչքեր 3 կթափի=կթափվի 4 [Ծ<իտը>] 5 մեջը=մեջ 6 [Քո] 7 [քնար] 8 Զքնքուշ=Քնքուշ 2

153

Այսու սուրբ սրտիւ, այսու թախծանօք Սոյն լեզուաւ անվարժ 1 սոյն մտամբ անգրիչ Սոյն ձայնիւ անկիրթ, սոյն ձեռամբ դեռ բիրդ Ո՛չ քնար ի ձեռս, ո՛չ փող ի բերանս. Ո՛չ շիւղ ձիթենւոյն լերինն 2 պարնասեան34) Ո՛չ ձայն Մուսայիդ տակաւին լուեալ Ո՛չ շունչդ երկնային տակաւին առեալ Ո՛չ շունչդ 3 երկնային տակաւին առեալ Ո՛չ ամոք ժպիտդ նոցա երևեալ 4930 Ո՛չ բազուկդ ամուր ընդ 4 գլխով եդեալ Ի գիրկս անշուք շինականն գեղջուկ Ի քուրձս հնոտի հողավարն տաղտուկ. Ի շանթ կայծականց երկնի և երկրի.

5

Երկնային չարի, երկրային մարդի

ճնշեալ, խորտակեալ, 6բեկեալ, կոշկոճեալ Ո՛չ անոյշ քնով այնպէս երազեալ Ընդ թևօքդ սքօղեալ հովանաւորեալ ՈրպԷս անմահ այնք որդիք քո տօնեալ Ո՛չ ի ծաղկածին 7 վայրիս անդորրու 4940 ՈրպԷս սոյն հրեշտակքս զարթեան զուարթնոցն 8Յալիս մրրկայոյզ թողեալ 9 մերթ յանդունդս Մերթ ի ծագ բարձանց հրոսեալ, վայր անկեալ Անդունդք նմա խոր, երկին նմա տեղի Ժխտեցին անգութ, հարին պատէպատ, Լերինք նմա քարայր, 10 ապառաժն խշտի ժխտեալ՝ սեղմեցին 11 գիրկս այլին զնա Հռովմայ, Պարսից, Յունաց և Հոնաց35) Սուր թունամածեալ, սիրտ անդնդ<ա>խոր Աջ աշխարհաւեր, ոտք լեռնակորոյս 4950 Թափ որոտաձայն, շունչ կայծակնաշանթ 12 1

[անգրիչ] [ուսմանց] 3 [քո] 4 ի=ընդ 5 [Չար] 6 [տա<ռապեալ>] 7 ծաղկին=ծաղկածին 8 [այլ] 9 [սուզեալ] 10 [հովիտ] 11 [գրկեցին] 12 կայծակնաց=կայծակնաշանթ 2

154

Հարին փշրեցին զբարձունս լերանց 1 Ծծեալ, ցամաքեալ ուղ 2 մերոց դաշտաց, Յիմ ազնիւ, քնքուշ հոգի Հայկազանն Յանղուղ իւր գլուխ, 3 անծուծ իւր ոսկերս Վառել զայն բորբոք հրոյ աստուածային Բորբոքել, պահել ի գիրկս քամաքանդ Յալիս դառնաշունչ մրրկաց, կոհակաց, Նազելի խնամով զկայծ քո դարմանեալ Զկայծ քո աղնիւ, այս հուր երկնային.

4960 Զսէրն ասեմ անթև՝ թևով հրային ԶսԷրն ասեմ անձայն՝ ձայնիւ հրեշտակային Զսէրն ասեմ անլոյս՝ լոյսն աստուածային. Զսէրն ասեմ անբոց՝ 4 հուրն Եդեմային Զսէրն ասեմ անշող՝ ճառագայթն 5 վերին Որ կապէ անկապ 6 զերկիր ընդ երկնից Որ ածէ 7 անձեռն զիւղ 8 ջերմ մեր սրտից Ի կանթեղ սիրոյ վերնոյն գթութեան, Որ հանէ անհողմ զբուրումն անուշից Ի բուրվառ սիրոյ հօրն փրկութեան։ 4970 Ասա՛ ինձ Մուսայ՝ ասա՛ աղաչեմ, Թե բիրտ շինականն, անկիրթ հողագործն Այսպէս տածէ զայս հուր արարչագործ, Քանի՛ Օվիդք, կամ քանի՞ քաջս Վիրգիլք. Քանի՞ Պետրարքայ, քանի Հօմեր մեր Բիւրիցս 9 գերազանց քան զնոսա՝ ա՜խ վայ՝ Խլեալ ի դաշտաց սրբոյն Արարատայ Կամեին զՊարնաս ընդ ոտիւքն 10 արկանել Իսկապես զգալ, արդեամբք ցուցանել Թէ մեր Հայաստան էր դրախտն եդեմայ 4980 Թէ մեր Արարատ ազգ մայր համայն: 11 Թէ մեր լեզու ճոխ Նոյեան բարբառոյ 1

[չու զլերինս] զուղ=ուղ 3 [ոսկերս] 4 անշող=անբոց 5 [արևն] 6 [ամուր] 7 [տանի] 8 զիւղս=զիւղ 9 Բիւրովք=Բիւրիցս 10 [ի գիրկն ար<կանել>] 11 <մէկ անընթ.> 2

155

Ստուեր արկանէ զհամայն շրթամբք, Թէ մեր ազգ վսեմ 1 շնորհիւ և արդեամբք Բերկրեալ, ուռճացեալ է մեծն անդրանիկն։ Այլ ա՜խ լեզու իմ պապանձի ի քիմս. Դեռ չէ՛ր բաւական Մահմադյան մաթրախ Թէ չէ՛ր բաւական կռոց գիլափարախ. Եւ մեր կրօնակիցք Քրիստոսի որդիք Անգութ խաչապաշտք, կիրթ Եվրոպացիք 4990 ԶՀրէից ապտակ, զՀրէից գաւազան ԶՀրէից քացախ, զՀրէից փշապսակ Տուեալ ի ձեռս մեր՝ խաչել տան զիւրեանց Անծանօթ Քրիստոս, մեր Յիսուս գթած Զոր մեքն պաշտեմք, նոքա արտաքսեն, Զոր մեքն տօնեմք, նոքա պարսաւեն. Զոր մեքն Աստուած՝ նոքա մարդ ասեն. Զորս մեքն յերկինս՝ նոքա աստ դնեն 2 Առ որ մեք զսիրտ, նոքա 3զլեզու Առ որ մեք զհոգի՝ նոքա զմարմին 5000 Մեք օրհնեմք, պաշտեմք, նոքա բամբասեն Տա՛ր քնքուշ Մուսայ նոցա զբարի. Անաչառ Հայկազն օրհնէ 4զթշնամի. Ա՜խ սիրտ իմ այրի, աղիքս գալարին, Զի՞նչ նմանութիւն Հային ընդ Հրէին. Թէ սոքա զարծաթ սիրեն և յարգեն Այլ վասն արծաթոյ ո՛չ սպանանեն։ Թէ Հայն զիւր ոսկի պաշտէ իբր Աստուած Այլ ո՛չ զայս թշուառ անլեզու Աստուած Առեալ ի ձեռս իւր իբր մտրակ անարգ 5010 Չո՛ւ արար իբրև 5անգութ սուրհանդակ Հեծեալ ի համետ Ատլանտեան իշոյ36) Եմուտ ի չքնաղ ծոց 6 Ամերիկոյ Զաստուած իւր ոսկի սկսալ պաշտել Մեհեան նմա կանգնել, գեհեան բորբոքել Զանմեղ սուրբ որդիս մեր մօր բնութեան 1

[ընտիր] [յերկրի ասեն] 3 [զնեռ] 4 [զի<ւր>] 5 [գեհ<են>] 6 [տաշտ] 2

156

Չար ևս քան Պարսիկն զորդիս Հայկազեան

1

Խլեալ ի գրկաց հարը մարց, ծնողաց Զոհեալ իւրում թշւառ անհոգի խաչին Զանթիվ միլիոն զբիւրս ընդ հազարաց 5020 Տուեալ իւրում Աստուծոյ անոյշ պատարագ Կրկին յանդգնի զշիւղ մեր 2 չնչին Առնուլ ընդ վիթխարի գերանով իւր կարծր 3 Սեղմել ի գետնի զՀայկազեանս որդի։

4

Որոց ողնամէջ դեռ մաշի ցաւօք Որոց աչք դեռ լան աղի արտասուօք Որոյ սիրտ դեռ զգայ արիւն սպանման Որում գթութեամբ դարմանել 5 պարտն էր Այլ ո՛չ այլևս կրկնաբռունց հարմամբ Ճապաղել, զարկել, ընդ ոտիւք ճնշել։ 5030 Ոչ զայդ մեր Քրիստոս ուսույց աւանդեաց 6 Այլ սէր քարոզեաց, աւետարանեաց Թող նոքա ատեն, մեք սիրեմք զնոսա Թող զմեզ հալածեն՝ գիրկ մեր բաց նոցա։ Հիւրասիրութիւն, եղբայրսիրութիւն

7

Գնաց տէրութիւն, փառք արքայութիւն, Սէր, արդարութիւն, բարեկամութիւն Աղ և հաց սիրտ բաց, բարի լոյս 8բարի օր, Լի ներքին սիրով, լի ջերմ եռանդեամբ Այլ ո՛չ կոմպլիմենդ, դատարկ գլուխ տալ 9 5040 Յերեսս բարևելք ի թիկունս ծիծաղել Ի դէմս գովաբանել այլուր պարսաւել Բերնով բարեկամ՝ սրտիւ սպանել Լեզու մեր անշուք, այլ սիրտ մեր անխէթ։ Մուսայդ 10սիրելի՝ սիրտ իմ խորովի. Բարին զվիրաւորն բժշկիլ պարտի, Այլ ո՛չ խոցոտել, 11 սրել, զի մեռանիցի։ 1

[Որպ<ես>] [ինչ] 3 [զգերելուն գետնով իւր սեղ<մեալ>] 4 [Ի] 5 դարմանելս=դարմանել 6 [սուրբ] 7 [Սեր] 8 [լի<նի>] 9 գլուխ տաք=գլուխ տալ 10 [իմ] 11 [վիրավորվել] 2

157

«Թև առած թռչիք իմ սիրուն ամպեր Աստուած ըլի ձեզ հետ, գնացե՛ք բարով. Ի՞նչ կլի ձեր ծուխն թափեք, վեր ածեք 5050

1

Խոր սրտիս սև մուխն հանեք, բարձրացնեք

Կամ դուռս բանաք, կամ էրթիկս բանաք, Որ հով մտնի մէջս, քամի և 2քաշի էս թանձր մուխըն որ բերանս կալել ա, Խեղդում ա, փակում, շունչս փորումս կտրում Սիրտս թունդրի պէս էրվում խորովվում, Սրտիս սնդուն կալ, էլ հով չի խաղում, էլած կրակը սրտումս շիջանում, Մուխ դառնում, մթնում հոգիս սևացնում Հոգիս, սրտիս տունն ծխով լցնում 5060 Սրտիս դուռը փակ, տանս էրթիկը կալ, Ո՛չ կրակս ա հանգչում, ո՛չ ծուխս կտրվում. Աչքերս քոռանում, լիսս խավարցնում. Աչքերիս մրմինջն էլ եդ սիրտս կոխում, Բերանս բանամ, ծխով ա լցվում, Աչքերս բանամ, աղով ա լցվում, Չեմ բանում, շունչս փորումս կտրվում Պատռում, տրաքացնում, 3ինձ սաղ խորովում. Ո՛չ մեկ քրիստոնյա, մեկ աստվածասեր Հայ ձեռը քցում, իմ հոգիս հանում 5070

4

Թող ձեռը քցի դռանս արանքով

Թո՛ղ հենց բալանիքն իր ձեռը քցի Դեռ չի պտտած, նա ինքս կտեսնի, Որ ջանս ինչպես մեկ ղարիբ ծիծեռնակ Դուս կպրծնի, գլխովը կթռչի Ձեռին կնստի, գլխին կնստի Քթին 5 կնստի, կտուցը բերնին Դրած թևերը դոշին կկպցնի. Ու ծռվղալով ու ծլվլալով Կտցի 6 ծաղիկը, կանանչ տերևը

1

[Իմ] [տանի] 3 [ձենս] 4 [Ձ<եռը>] 5 [Բերնի] 6 [Բերնի] 2

158

5080 Բերանը կդնի, կօրհնի ու կասի. Դու ինձ լավություն արիր, կխնդրեմ Աստված էլ էնպես քեզ անի հենց միշտ՝ Դու ինձ պրծացրիր, Աստված էլ հենց քեզ Ամեն չոռ ցավից պահի, ազատի. Գնում եմ, ջուր տանիմ ես իմ ձագերին, Պահեմ, մեծացնեմ, հետս թռցնեմ, Ձագերս լալով ինձ սպասեին. Ծուխն 1սրտիս բերանը փակել ու կապել 2

Դուռս, էրթիկս կալել, ձենս փորս քցել.

5090 Ո՛չ ես ձագերիս, ո՛չ ձագերս իմ ձենս. Ո՛չ ես նրանց դարդը, ո՛չ նրանք իմըս. Ո՛չ ես նրանց ա՜խ ո՜խը, ոչ նրանք իմս, Իրարից զրկված, իրարից հեռի Նրանք անմեր, ես խեղճս առանց ձագերի Հոգիներս տայինք, հոգի ուզող չլեր. Շլինք դեմ անեին՝ հեչ կտրող չըլեր. Գլուխ դեմ անեինք, քար 3 քցող չըլեր Սիրտ դեմ անեինք՝ դուս ճոթռող չըլեր Լայինք՝ մեր լացը իմացող չըլեր.

5100 Գլխներս ջարդեինք՝ սուգ անող չըլեր. Ետո չարասզ բնից դուս գայինք Օջոռքի տակին թևին անեինք Լիս չըլեր՝ որ մենք դուռը գտնեինք Մութն ըլեր որ մենք էրթիկ չգտնեինք, Ետո բեղտֆիլ թունդրի կրակի լիսն Աչքներս ընկներ, հենց իմանայինք, էն ա տան դուռը, էն ա տան երթիկն 4 Պատիցը պոկ գայինք, թունդիրն ընկնեինք Թունդրի կրակն մեր թևն 5 էրեր, 6 խորովեր.

5110 Ուզենայինք որ դուս թռչինք, պրծնինք, Թև չունենայինք, կրակումը խաշվեինք Կրակն մեր սիրտը մոխիր դարձներ, Մոխրի հետ մեզ էլ աղպուսն ածեին, 1

[իմ] [Ո՛չ] 3 քարող=քար 4 երթիկը=երթիկն 5 թևեր=թևն 6 Բնագրում՝ էրվեր 2

159

Աղբսումն անձրև, կամ ձինը թաց աներ, Մեր մոխրիցն ետո մեկ ծաղիկ դուս գար Ծաղիկն աղբսի 1լավ հոտ չունենար. Սրտով ուզեինք, մեզ քաղող չըլեր. Ոտի տակ տային, մեկ ցավող չըլեր, Հող ածեին մեր գլխին, երեսին 5120 Աղբ ած < ե > ին մեզ, մեկ ասող չըլեր. էս էն անձագ մերն, էս էն անմեր ձագն Սրտները ցավեր, քաղ < ե > ին, դնեին Մեկ պատի արանք, մեկ ծառի փիչակ Գարունքն՝ որ բացվեր, մեր քիր ու ախպեր Գային, տեսնեին մեր փտած մարմինը Կտուցն առած էլ եդ տանեին Ծովերի վրով սարերի գլխով էլ եդ մեր աշխարհքն, մեր քաղցր հողը Մեր քաղցր ջուրը, մեր քաղցր վաթանը 5130 Ա՜խ հողի, ջրի անումին մեռնիմ. Ա՜խ քաղցր վաթանի սուրբ հողին մեռնիմ. Վաթանն դրախտիցն էլ քաղցր, անոշ ա. Վաթանն երկնքիցն դհա պատվական Ա՜խ սուրբ 2 վաթանի քաղցր հողին ղուրբան, Վաթանի ծուխը խունկ ա ու կնդրուկ. Վաթանի ջուրը գետ անմահական. Վաթանի հողը անգին ջավահիր. Վաթանի քարը գոհար, մարգարիտ, Վաթանի դաշտը լաջվարդով քաշած, 5140 Վաթանի հովը սազ ու քյամանչա, Վաթանի հոտը՝ անթառամ ծաղկի. 3 Վաթանի համը՝ դրախտի խնձորի Վաթանի քարին գլուխդ որ դնես, Քարն լեզու կառնի, հետդ կխոսի, Հետդ կծիծաղի, հետդ կզմայլի, Հետդ կցնծա, հետդ կխնդա, Ջան ուզես, քեզ ջան, քեզ հոգի կտա, Կյանք ուզես, քեզ կյանք, անմահություն 4 կտա, Լաս կըլա հետդ, խնդաս, կխնդա, 1

[մեկ] [քա<ղցր>] 3 ծաղիկի=ծաղկի 4 [քեզ] 2

160

5150 Վաթանի հողին՝ երեսդ՝ որ դնես, Երեսիդ տակին վարդ ու մանիշակ Դուս կըգան գլուխդ ծոցներ կդնեն, Շունչդ քաշելիս՝ հոգի կփչեն, Հոգիդ դու տալիս բալասամ կտան, Կյանք կտան կրկին կկենդանացնեն, Երկնքի ցողովն երեսդ կծածկեն Երկնքի փեշովս քրտինքդ կսրբեն, Երկնքի ձեռովն քեզ կըօրորեն, 1 Երկնքի ձեռովն նանիկդ կասեն, 5160 Երկնքի ծոցումն քեզ կքնացնեն, Գլուխդ երկնքի կռան, բարձի վրա, Երեսդ երկնքի դոշի, սրտի վրա Երկնքի թևերն երեսիդ փռած Երկնքի ծաղիկն վրեդ շաղ տված, Աչքերդ երկնքի քնով կպցրած, Երազդ երկնքի լուսով շաղաղած։ 2 Աչքդ բաց կանես երկինքն ծիծաղի, Բերանդ բաց կանես երկնքի 3 անոշ համն Հոգիդ կզմայլեք 4նոր հոգի կտա։ 5170 Բարձիդ գլխատակին, տեղիդ միջումն 5 Լհեբիդ տակին, դոշակիդ միջումն Չորս կողմդ 6երկնքի լուսովն պատած, Չորս կողմդ երկնքի խնկով, հատով լցված Երկնքի ցողով աչքերդ խփած, Քո քունդ անոշ կյանք, քո երազդ դրախտ, Երկինքն երեսիդ երեսը դրած Երկնքի կաթը անմեղ բերնումդ, Երկնքի ծծերն ձեռիդ միջումը, Ծծես, քեզ կտա, չուզես, քեզ կտա 5180 Թե լաս, դեմ կանի, ծիծաղես, կտա, Հուփ տաս, չի՛ ցավիլ, կծես, չի քաշիլ Բաց թողաս, կգա, բռնես քեզ կտա.

1

[նանի] շաղած=շաղաղած 3 երկինքի=երկնքի 4 [հ<ոգի>] 5 միջումը=միջումն 6 [լիս է լուս<ովն>] 2

161

Բնիս՝ 1բերնումդ, զարթնիս՝ բերնումդ. Բնիս՝ գլուխը 2 երեսիդ քնի. Զարթնիս՝ երեսդ դոշին կքնի. Խաղաս, կխաղա, թե լաս, թե կլա. Բերանը կուզես, ծոցը դեմ կանի, Ծոցը թե չանկռես՝ քեզ բերնին կդնի, 3

Մատը թե կծես՝ ձեռը քեզ կտա,

5190 Ձեռին 4 թե խփես՝ դոշը բաց կանի, Դոշը ցավելիս՝ սիրտը բաց կանի, 5

Անոշ սրտի միջումն քեզ քուն կդնի,

Որ քնով ապրիս, քնով զորանաս Երազով քնիս, լուսով վեր կենաս, 6

Ղուշն էլ զլխովդ նա՝ անցկենալիս

Քեզ չի՛ զարթացնի՝ թևը դեմ կանի, Թևին թե խփեն, գլուխը կմեկնի. Գլուխը թե չուզեն՝ դոշը բաց կանի, Դոշը թե չկամին, սիրտը քեզ կտա, 5200 Սիրտը թե չուզեն, 7 քեզ իր թևի վրա Քեզ իր ուսի վրա, քեզ քամակի վրա, Սարը տեղ չտա, ձորը կտանի.

8

Ձորը փակվելիս, դաշտը կտանի Դաշտը փախչելիս՝ դրախտը կտանի Դրախտն էլ չուզի, երկինը կթռցնի Ու Աատուծո լսին, 9 անթառամ ծաղկին, Ոսկեխնձորին, խնկան դաշտերին, Վարդի աղբրին, քեզ նռան պտղին, Բալասամ խոտին, անմահ պսակին 5210 Հրեշտակաց դասին, արդարոց կարգին, Հուրն հավիտյան արժանի կանի. Քեզ հոգով մարմնով միշտ կզարդարի. Ինչպես քո խաթեր, քո անոշ 10սիրույն,

1

[քեզ] գլուխս վրե<ն>=գլուխը 3 [Ձեռը] 4 Ձեռը=Ձեռին 5 [Քեզ] 6 [Որ] 7 [ճոթռեն] 8 Սիրտը=Սարը 9 լուսուն=լսին 10 [տ<եսույն>] 2

162

Դաշտը վա՜յ կտա, ձորը կլսի. Ձորը վա՜յ կտա, սարը կըլսի. Սարը վա՜յ կտա, ամպը կլսի. Էսպես արևովդ, քո անուշ սիրովն Թուփը իր տակին, 1 ծառը իր քոքին 2 Ծաղիկն 3 իր հոտին, 4 տերևն իր միջին, 5 5220

Ջուրն իր սրտին, ծովն իր ծոցին 6 Խոտն իր ռանգին, թուփն իր ճղկին Ավազը մեջքին, 7 քարն իր գլխին Քարափն իր բաշին, ձորն իր սրտին. Գետն իր դոշին, սարն իր գագաթին. Ղուշն իր թևին, օձն իր պոչին, Ամպն իր տտին, անձրևն իր կաթին Երկինքն իր սրտին, դրախտն իր փառքին Քեզ վա՜յ տալով, սերդ հիշելով Ա՜խ քաշելով, անումդ տալով.

5230 Իրար գլուխ լալով, իրար ողբալով.37) Իրար ծեծելով, հոգոց հանելով, Կճչան, կմռնչան, կծղրտան, կթնդան Կճռնչան, կխռնչան, կդռնչան, կկոնչան. Դմդմբալով, դնգդնգալով, զրմբզրմբալով, դրնգդրնգալով Վնգվնգալով, լնգլնգալով, թնգթնգալով, ճնգճնգալով 8 Շփշփալով, թփթփալով, ճկճկալով, պկպկալով, Ճռճռալով, կռկռալով, չրխչրխկալով, թրխկթրխկալով, Ճրրալով, մրրալով, ճռռալով, մռռալով Դնգալով, դմբալով, լնգալով, վնգալով 5240 Զմբալով, դրմբալով, ճնգալով, Ճչալով, 9կվալով, ծվալով, լվալով, Սվալով, կվալով, ծղրտալով, դղրդալով Մի ձենը գետնում, մի ձենը աշխարքումն Քո սուգը կանեն, քո դարդը կքաշեն 1

[իր ծառին] [ծաղկին] 3 [ծաղիկը տերևին] 4 [կոթին] 5 [տերևը ոտին] 6 [Օդը ջրին, ջուրն ավազին] 7 [քարին] 8 ճընգճընգալով=ճնգճնգալով 9 [ծղ<ալով>] 2

163

Քեզ միշտ կգովենք քո սերը կպատմեն, Ու քո արևիդ անուշ ծաղիկը Կառնին հոտ կքաշեն, միմյանց դեմ կանեն Ու Հողը կտա քարին, քարը թփին,

1

5250 Թուփը ծառին, ծառը ճխկին Ճուխկը ծաղկին, ծաղիկ <ը> քամուն, Քամին՝ ձորին, ձորը՝ սարին. Սարն՝ իր ծերին, 2 ծերն անձրևին. Անձրևն ամպին՝ ամպը՝ կայծակին Կայծակը կրակին կրակն դրախտին 3 4

Դրախտն՝ երկնքին, երկինքը՝ հրեշտակին

Հրեշտակն Աստծուն, Աստված հրեշտակին, Ու Իր վաթանը սրաավ սիրողին 5260 Երկինք ու երկիր, հրեշտակ հողածին Աստված ստեղծողն, Ադամա որդին. Կսիրեն, կգովեն, կպատվեն, կպսակեն. Ժամ կանեն, հողը կօրհնեն, կթաղեն, կհիշեն. Գերեզմանի հողին, նրա գլխաքարին, Նրա տապանին, նրա ոտնաքարին Երես քսելով, ոտքն համբուրելով, Նրա առաջին ծունր դնելով, Նրա շվաքին խաչակնքելով, Նրա հիշատակը, զարմ ու զավագը 5270 Օրհնելով, գովելով Տեր ողորմի ասելով Խունկ ծխելով, բուրվառ քցելով Մոմ վառելով, ժամ ասելով Պատարագ անելով, հոգին հիշելով. Մատաղ մորթելով, աղքատաց տալով, Գանձանակ քցելով, ծունր դնելով38) Աղքատաց միշտ տուրք, միշտ ողորմություն, Հիվանդաց դարման, տկարին դեղապետ, Սաղին միշտ բարով, որդու արևով 5280 Խնդալով, ցնծալով, բերկրալով, 1

[Ք<արը>] [գլխին] 3 [երկնքին] 4 [Եր<կինքն>] 2

164

Կասեն։ Աստված ողորմի նրա լիս հոգուն Նրա որդիքը խնկան ծառի պես Փչչին, ծաղկին, ծլին, Ու նրանց օջաղի խերն ու բարաքյաթը Աստված պետականն անպակաս անի։ Ու նրա տնկած ծաղիկն Ձեռնե ձեռը, բերանբերան, Երեսերես, ճակատ ճակատ 5290 Աչքը աչքի, միտքը մտքի. Սիրտը սրտի, լեզուն լեզվի Նրա ձեռը քո դոշին, 1ճակատդ Նրա դոշին, աչքդ նրա երեսին Նրա աչքը ճակատիդ Լեզուդ բերնումդ Սիրտդ փորումդ, արին սրտումդ Աչքդ բնումը, շանդ մարմնումը Հոգիդ երկնքումը, միտքդ առ Աստված Երեսդ կբարձրացնես, գդակդ վեր կառնես 5300 Խաչ կհանես, մեղա կգոչես 2 Ու մտքումդ կասես։ Աստված ողորմի բարի խրատ տվողին Բարյաց պատճառին, անում հետ քցողին. Լացը սրբողին որբի խնամողին Ազգի լավություն, աշխարքի խերը Խղճին հաց տվողին, հիվանդ պահողին Ուզողին, պահողին, պահպանողին. Նրանց դատաստանն Աստված պետականն Ղայիմ ղադմի հուրն հավիտյան 5310

3

Քաղցր, անթառամ, անպակաս անի։

Ննջե<ցե> լոց միշտ իր արքայություն Սաղին համեշա բախտավորություն Միշտ կարողություն, միշտ առողջություն. Մեզ էլ իրան սուրբ երկնային տեսույն Մեղավոր բերնով խնդրենք՝ որ Աստված Արժանի անի, մեզ չկորցնի,

1

[քո] [կասես] 3 [Օրն] 2

165

Ամեն։ Հայրենեա՛ց ծխոյն, Հայրենեաց բոցոյն Հայրենեա՛ց օդոյն, 1 Հայրենեաց հրոյն, 5320 Ես զո՛հ ողջակէզ՝ աննման սիրոյն. Աննմա՛ն տեսոյն, աննմա՛ն գեղոյն Սիրտ իմ պատարագ սուրբ նորա ձորոյն. Սուրբ նորա դաշտի, սուրբ նորա լերին Սուրբ նորա ծաղկին ծոցոյն երկնային. Ծոցո՛յն երկնային ձայնին երկնային. Երկնային խմբին, երկնային խնկին Երկնային ազգին Հայկազանց բազկին 2 Հայկազանց գրոհին, Հայկազանց գնդին Հայկազանց սրտին, շնչոյն Հայկազանց 5330 Շնչոյն Հայկազանց, շնչոյն խնկաբեր Շնչոյն երկնաբեր, 3 շնչոյն շնորհածոր Շնչոյն վարդահոտ, բերնին մեղրաթոր Բերանոյն համեղ, բերանոյն ուժեղ

4

Ուժեղ սուր լեզուին լեզուին սոխակի Որ զիմ մանկութեան շրթունս դեռ անզօր Բացին ի նանիկ ծնողաց՝ շնորհաւոր Ծնողաց շնորհաւոր արք զիմ գայթ մարմին Ի սուրբ խանձարուրս սիրով պատեցին, Սիրով պատեցին, արտասուօք թացին 5340

Ի ծոց Գրիգորի սուրբ Լուսաւորչին 5 Յաւազան նորա ի ջուր փրկագին, Սրբալոյս իւղով զիմ ճակատ օծին Հայկայ սուրբ բառիւ զիմ անուն եդին. Տուր խաչի կոչեալ՝ զիս դրոշմեցին. Խաչին այն հզօր, խաչին այն ուժգին Ես սիրտ տամ տուր սիրով կաթոգին։ Նա զիմ Հայրենիս ընդ քառաթևովն Պահեսցէ անփորձ, անսասան, անխռով։ Նկուն զթշնամիս նորա արասցէ՛ Հզօր զբարեկամս նորա պահեսցէ՛։

5350 Հայրենեա՛ց ծխոյն՝ բոց՝ անշէջ սիրոյն 1

[հրույն] [գրոհին] 3 [խնկաբեր] 4 Բերանին=Բերանոյն 5 Լուսաւորիչին=Լուսաւորչին 2

166

Հայրենեա՛ց բոցոյն՝ հուր՝ սիրտ իմ խղճոյս Հայրենեա՛ց հրոյն՝ փայտ իմ ոսկերաց. Հայրենեա՛ց փայտին՝ կայծ՝ վառ իմ շնչոյս, Հայրենեա՛ց շնչոյն՝ հոգիս բնակարան Հայրենեաց հոգւոյն՝ մարմինս զուարակ Ի քիմս Հայկազանց հզօր Հսկայից Անոյշ ողջակէզ, անոյշ պատարագ Ի սուրբ 1 սեղանոյ սիրոյս 2 երկնառաք 5360

Լիցի՛, ձոնեսցի՛ ի խորոց սրտիս Ի բարձունս ի վեր ի ձորոյս աստիս։ — Զի ծուխ Հայրենեաց՝ քաղցր, լուսաճենճեր Է հուր երկնային, ի մարմնի՝ անմեռ։ «Էսպես՝ իմ որդիք, մենք ուխտ գնալիս՝ Աղջիկ տղա էստեղ իրար տեսնելիս, Իրար թամարզու, միշտ կարոտ իրար, 3

Տղեն նրա մազերն, աչքերն լուսավառ

Նրա սուրբ պատկերն, նրա ազիզ բերան Սպիտակ լաչակն, քողն նուրբ, աննման 5370 Աչքերն հրեշտակի, սիրտը տատրակի Ունքերն երկնքի կամարի նման Բոյն սուրահի ու ոսկե ֆնջան Դոշն աչքն առնելիս, ու կարմիր նռան Թշերը տեսնելիս, դիպչելիս նրան. Սիրտը կվառվի, խելքը կզմայլի. Ջանը կթուլանա, ձեռը կզորանա Ոտքը երկրիցս՝ հենց կըկտրվի. Թև կառնի, ինչպես հրեղեն թառլան ղուշ 4 Ձին նրա տակին օձի պես կթռչի, 5380

Դաշտք, ու ձորք նրան ձեն կտան, կծղրտան Ոտք կառնին կփախչին, կթնդան, կդողան, Սարը 5 նրա համար վիշապ կդառնա, Ձոր նրա համար ծովի պես կծփա Քարեր նրա համար դիվանոնց նման Խոտերն առաջին սուր սլաքի պես Ավազը առաջին փուշ տատասկի պես

1

[ջերմ] [ըղ<ձանք> սրտիս] 3 [Նա] 4 [քյահլա<ն>] 5 Քարը=Սարը 2

167

Նա հենց կիմանա գլուխ են բարձրացնում, Որ նրա սիրեկանն խլեն, ու կուլ տան. Ինքը մեր ջիվան Աղասու նման 5390 Աղասի ջան իմ՝ քո ջանին ղուրբան Ուխտ ենք գնում էսօր, քեզ մատաղ գնամ. Քո թայդաշները առաջիս ցնծան. Ա՜խ՝ կըլի որ մեկի թվանքի գյուլլեն Ցցվի սրտումս, չէ թե ուխտ, քեզ մոտ Իմ էրված սիրտս քաշի ու տանի։ Էս էն դաշտերն ա, էս էն ձորերը, էս էն սարերը, էս էն քարերը. Որ 1ոտիդ տակին դող էին ընկնում. Քեզ երկրպագում, ու քեզ խոնարհում.

5400 Սրանց տեսնելիս, աչքս սևանա. Ամեն մեկ քոլ, քար, 2սուր դանակ դառնա, Աչքումս ցցվի, սրտումս տնկվի. Նազլուդ սև լաչակն երեսին քցած. Տեսնելով ընկերքդ՝ մնա քարացած. Նրա ա՜խն ու ո՜խն իմ եդևիցս Թոփի նման զարկում, փշրում իմ մեջքս, Իմ վա՜յն, ա՜խի ձայն ամպ, կայծակ դառած Ինձանից թռչում, իմ գլխիս թափում. Հենց բռնես կրակի, հրեղեն ծովի 5410 Միջով անց կենամ, ջանս խորովի. Ախ իմ Աղասի, իմ լույս Աղասի. Երկնքի միջին՝ 3հրեշտակ Աղասի. Իմ սրտիս միջին կայծակ Աղասի. Սուրբ Մողնու լիս հողն լալով կհամբուրեմ Երեսս կքսեմ, գլուխս ոտին կդնեմ, Որ ուխտս կատարի՝ ես քնած մնամ, Աչքս էլ ո՞չ էստեղ քեզ մոտ ես բանամ։ Էլ ես աշխարքի լիսն չտեսնիմ, սգամ. Ես էն աշխարքի լիսն տեսնիմ, խնդամ։ 5420 Նրա գերեզմանովն 4 քցած կռներս Քեզանով քցեմ, քեզ առնեմ իմ ծոցս։ Նրա գերեզմանի վրա գլուխս դրած 1

[քո] [սու<ր>] 3 [դու] 4 գերեզմանին=գերեզմանովն 2

168

Քո գրկումն տեսնիմ, դոշիդ կպցրած Նրա նշխարաց վրա թափած լացս Քեզ տեսնելիս՝ ըլի ծիծաղ լուսաբաց։ Նրա սուրբ հողն բերանս առ աստված Բանամ, տեսնիմ քո լեզուն տեղը 1 դրած։ Նրա հողի հետ արտասուքս խառնած Քեզ տեսնիմ, լինին՝ ինձ վարդ բաց էլած։ 5430 Նրա գերեզմանին համբույրս տված Բաց անեմ աչքս՝ տեսնիմ քեզ տված Աչքդ աչքիս վրա, սիրտդ սրտումս, Երեսդ էրեսիս, գլուխդ ծոցումս Կռներս ճտովդ՛ քո ձեռն իմ դոշիս, 2

Շունչդ շնչիս հետ խառն՝ մազերդ երեսիս,

Երեսիդ ղուրբան՝ երեսս ոտիդ տակ Քո ձեռիդ ղուրբան՝ էն սուրբ ձեռներին 3

Ի՞նչ կըլի ձգես էդ սուրբ ձեռը

Տանես՝ որ պրծնիմ՝ էս մարմնու բեռը.

5440 էս սրտիս խոցը՝ էս սրտիս եռը. Որ ինձ խորովե ամառ, ձմեռը Որ ինձ սպանե ա՜խ օր, գիշերը։ Քնիմ, թե արթնիմ, առաջիս կանգնիս Աչքումս խրվիս, սրտումս ցցվիս. Ախ քո ընկերքն են՝ որ ջիրիդ խաղան Քո տեղն. 4ձիդ, պատկերդ նրանց միջին չկան. Նրանց հանած սուրը իմ սիրտս է ցցվում. Նրանց քցած ջիրիդն իմ գլուխս փշրում։ Նրանց ձիու թափը ոսկերքս խորտակում.

5450

Նրանց թվանքի գյուլեն լերդս խորովում, Ձիու տակից թռած քարն 5 ինձ սպանում Ձիու նալնի կրակն լիսս խավարցնում։ Իմ ջան Աղասի, թառլան Աղասի. Ղուրբան քո ջանիդ՝ ղուրբան Աղասի։ Թող ձենս կտրեմ՝ խալխը կտեսնին, Նրանց սրտի տակը կսկսի ցավ տալ, Նրանց սիրտն էլ կէրվի, կլան, կտրտմին.

1

[բե<րնումը>] [Շնչ<իս>] 3 [Էն] 4 [քո] 5 քարին=քարն 2

169

Քո սերդ կ<հ>իշեն, իրանց սիրելիքն Իրանց էլ կսկսեն ցավիլ, մորմոքիլ.

5460 Ես չեմ ուզում նրանց սիրտը փուլ ածել, Նրանց ուրախ սրտին կրակ վեր ածել, Նրանց ուրախ գլխին քուքուրթ վեր թափել Նրանց լերդ 1 ու թոք 2 հալած արճիճ լցնել Նրանց աչքի միջումն հրեղեն սուր ցցել։ Նրանք որ խնդան, հենց 3 գիտեմ իմն ա։ Նրանց խոսք, ծիծաղն, բոլոր իմն ա։ Ես ինչ սրտով նրանց բարի սիրտն խոցեմ, Ջուրը հանեմ միջիցն, տեղը կրակ ածեմ. Թուրը հանեմ մսիցն, տեղ<ը> լցնեմ 4 5470 Միսը կտրեմ նրանց՝ տեղը թույն դնեմ. Աչքի լիսը հանեմ, տեղը մզրախ ցցեմ։ Չէ՛. Աղասի՛ ջան՝ թո՛ղ աչքս սրբեմ. Ցավս փորս տանիմ՝ որ դհա էրվիմ. Իմ սիրտը փակ ա, իմ կրակն իմ մեջ. Ես միայն էրվիմ, ուրշի խի՞ստ էրեմ։ Ուրշի սիրտը ցավս խի՞ստ խոցեմ։ Ես տանեմ մենակ, այլք ուրախ մնան։ Նրանք որ տխրին, ես էլ պետք է լամ, Նրանք 5ծիծաղեն, ես էլ ծիծաղեմ.

5480 Ուրախ ըլիմ ես 6նրանց հետ ծիծաղիմ. Տխուր իմ սիրտս՝ էլի ծիծաղիմ. Ծովի պես գնա արինն սրտումս Բոցի պես վառի կսկիծս իմ ջանս. էլի ես իմ լացս, իմ սուգս, արտասուքս Իմ կսկիծս, իմ կրակս, իմ դարտս, իմ մուխս Երեսս փարդա, աչքերս էրթիկ 7 Բերանս դուռը, ականջս փանջարա 8

1

լերդի=լերդ թոքումն=թոք 3 [նրանց] 4 [ածեմ] 5 [որ] 6 [էլի] 7 [փանջարա] 8 [պատրհան] 2

170

Մեկ ձեռս խուփը, մեկ ձեռս խեճերկաթ. 1 Քթերս սնդու 2 մատներս սնդվակալ, 5490 Սիրտս մեկ թունդիր աթաշ կրակով Լցված, 3վառած, ծուխը տուն լցրած Ծուխը դուս գալիս՝ աչքս լցվելիս, Սիրտս թունդրի պես վառված, էրվելիս Աչքերս փակեմ, բերանս բանամ Բերանս փակեմ, աչքերս բանամ, Ականջս կալնեմ, որ ձեն չիմանամ, Բերանս փակեմ՝ ուրշին ձեն չտամ. Մեկ ձեռով խառնեմ սրտիս կրակը Մեկ ձեռով քաշեմ խուփը բերանը.

5500 Քթերս բանամ, որ ծուխը դուս գա Բերանս բանամ՝ որ մուխը դուս գա, էլ եդ սնդուն կալնիմ, ու խուփը քաշեմ Որ գոլը չի՛ դուս գա, սիրտս հովանա, էրեսիս փարդեն քաշեմ 4բերնիս վրա Որ օքմին չտեսնի, հենց ես իմանամ, էրվիմ, խորովիմ, լերդս չորանա 5

Ճաթի կտորի պես գունդուկծիկ ըլի

Ում էլ թե որ տամ, ձեռը դեմ չանի. Վերցնեմ, քցեմ ես շան առաջը 5510 Շունն էլ մռռա, ու հոտ չի քաշի. Եդո վերցնեմ սիրտս, աղբի հետ դեն քցեմ Որ ոտի տակ տան, սիրտս կխճորեն Կամ ջուրը քցեմ՝ որ ձկներն ուտեն, Ակներն էլ չուտեն, հանեն դեն քցեն. Ու քար, ավազի հետ գնա ու կորչի. Յաղու ձեռն ընկնի, չաղին էլ չտանի. Ետո գլգլալով, քարի, թփի գլխով Պատեպատ դիպած, ջանըհան էլած Գնա ծովն ընկնի, անդունդը խրվի.

5520

6

Դատաստանի օրն էլ նա էնտեղից

Չկարենա դուս գալ, ու մնա խավարումն

1

[Սիրտս մեկ սնդուկ] [սնգվ<ակալ>] 3 [ու] 4 [ինձ] 5 [կ<ամ> մեկ] 6 [ու] 2

171

Իսրի պուճախումն, անշեջ կրակումն էրվի, խորովի հուրն հավիտյան Ո՛չ մաշվի, 1հալվի, տանջվի, չարչարվի. Որ ես էն վախտը 2 մի քիչ դինջանամ Սիրտս հովանա, իմ գլխիս վայ տամ Թե ո՞վ եմ կորցրել, ում չեմ ման գալիս Ու դառն սև օրս ես չեմ էլ լալիս, Որ Աստված էլա երկնիցը մեկ քա՛ր 5530 Քցի գլխիս, սպանի, որ էս աշխարքիցն, էս փուչ աշխարքիցս ես ձեռք վերցնեմ Կամ գնամ ջուրն ընկնիմ, խեղդվիմ, պրծնիմ Ու ումբրս ու օրս էսպես լաց չըլիմ. Որ աչքերս քոռացել, լիս < ը > խավարել Ջանումս ղվաթ չկա, սրտումս թաղաթ, Մեկ աստվածասեր դուռս 3 էլ ա չբանում Ձեռի խանչալը իմ սիրտս ցցում. Կամ մեկ քար քցում գլխիս, սպանում Որ շնսատակ ըլիմ, 4քաշ քաշ անելով 5540 Ոտիցս բռնեն, մեկ խոր հոր փորեն Տանեն մեջը քցեն՝ որ անցկենողն էլ Մեկ ողորմի տա, 5ցավելով ասի։ Աստված նրա հոգին թո՛ղ լուսավորի։ Նրա դատաստանն էնդեղ քաղցր անի. էս դինումը նա մեկ օր չտեսավ Թող էն դինումն էլ ա հանգստանա Ու էրված սիրտը մի քիչ դինջանա. Ինչ որ նա քաշեց, քար ըլեր, կտրաքեր, Ապառաժ ըլեր, էն էլ կճաքեր, 5550 Ծով ըլեր բոլոր՝ տակիցը կչորանար Սար ըլեր տեղն ու տեղ գետինը կխրվեր Ձոր ըլեր, կպատռեր, իրան վեր կտաներ, Բայց նրա սիրտը ծովից, ձորից էլ, Քարից, 6սարից էլ՝ դհա բեթար էր.

1

[ոչ] [յուրոց] 3 բնագրում՝ դուրս 4 [ու] 5 [ու] 6 [պատ<ից>] 2

172

Որ չպատռեց, չտրաքեց, գետինը չմտավ, Գետին<ն> էլ 1նրանից հենց ձեռ էր քաշել. Որ ճղեր, պատահեր, 2նրան ներս քաշեր Սարն էլ էրեսը նրանից եդ դարձնում, Որ փուլ գար գլխին, ու տակովն աներ.

5560 Ծովն իր բերանը փակել, 3եդ քաշվել Որ նրան կուլ տար, ձկների փայ աներ։ Մեկ բուռը հողն էլ նրանից ղհաթ էր էլել. Որ աչքը թափի ու, ջուխտ աչքովն էլ հենց Քոռանա խեղճը ու կամ կիրանա էնքան էր գլխին խփել, ոտներին ծեծել, Դոշին բռնցկել, շորերը կտրատել Մազերը պոկել, երեսը ճոթռել, Գլուխը քարի տվել, երեսը պատի տվել, Որ քարերն էլ ու իր տան պատերը 5570 Ձեռիցը աման զվիր էին էկել։ Պատը ցավում էր, նրա գլուխը չէ՛ր ցավում. Քարը մրմնջար, նրա երեսն ու դոշը Ո՛չ մրմնջում էր, ո՛չ ցավ էր տալիս։ Նա որ լալիս էր, քարեր դող էին ընկնում Նա գլխին տալիս՝ պատերը տրաքում. Նա սուգ անելիս՝ սար ու ձոր փորը Բռնում, թև առնում, ու 4 ականջները Կալնում, ոտն առնում, ու էնպես փախչում, Որ էլ ետ չէին բնավ մտիկ անում.

5580 Որ նրան չտեսնին ու սիրտըները Չի մրմնջա ու իրանք էլ սկսեն Նրա հետ սուգ անիլ, ու նրա սև օրը Սգալ, ու նրա հետ ողբալ լաց ըլիլ. Որ էնպես որդի թաղեց, հողը դրեց Ինքը նրա սուգն արեց, հոգու հացը կերավ Ու էլ չիմացավ, գլխին վայ տվեց Ու ջուրը չընկավ, որ էնպես տղեն մեռավ, Տունը քանդվեցավ, ու դուռն էրեսին Հետ էլավ, գնաց, օջաղը քոռացավ 1

[էր իր] [նե<րա>] 3 [որ կուլ տար] 4 [կամ] 2

173

5590 Ճրագը հանգավ, ծուխը կտրվեց, Տունը բրիշակ էլավ՝ որ ով որ տեսնի Նրա գլխին վայ տա ու նրան ասի։ Այ քո տունը չքանդվի, օրդ սևացավ Ումբրդ խավրեցավ, աչքդ քոռացավ Աստված գլխիդ տվեց՝ ջուխտ աչքդ հանեց էնպես որդին քո ձեռիցը խլեց. Դու էլի էդպես քոռ բայղուշի պես Գլուխդ քաշարած հենց ման ես գալիս, էլ չե՞ս ասում թե՝ էս ինչ բան էր որ 5600 Իմ գլխիս էկավ։ Ընչի չի աչքերս Քոռանում, ումբրս խավարում, գնում Որ գնամ սաղ սաղ ջուրն ընկնիմ, խեղդվիմ Ու ղշերը կամ ձկներն լաշս ուտեն։ « 1Հերիք ա մայր իմ, ճանապարհդ պատմիր Ու մի էդքան մեզ ու քեզ սպանիր: Մայրական գութն, գիտեմ, անչափ է Մենք լաց ըլելով, գլխներս ծեծելով Նրանց եդևիցը 2չենք կարող հասնիլ: — Աստված նրանց սուրբ հոգին 3 լուսավորի։ 5610 «էսպես տղա, աղջիկ ու մեր հարսները Մեկ քարվանի պես ընկած գնում ենք, Ասում ենք, խոսում, լսում, ծիծաղում Սարից, քոլերից, պատմություն անում։ Որն ինչ արել ա, հենց էն ա ասում։ Բազի մարդիկ էլ՝ աղքատ են ըլում Շատ ձի իրանց տանը որ չեն ունենում։ Իրանց կնանոնց ձիու ջիլավիցը բռնած Կնանիքը ձիու վրա նստացնում, Փեշըներն 4 իրանց գոտիկը խրում 5620

Երեխեն շալակն, ձեռը դականակն Առնում, ազաբ ընկնում, ու ձիու նոխտեն Ձեռներին բռնած։ Դինջ, ուրախ ուրախ Գոտակը կտրած՝ հենց խաղ ասելով Ու քեֆ անելով, կամ զրից տալով Ճամփեն կարճացնում, իրանց քեֆն անում

1

[Մա<յր>] [ն<րանց>] 3 Սկզբում՝ հոգին սուրբ.

4 Փեշըները=Փեշըներն 2

174

Ու իրանց կնանոնց սիրտը տեղը դնում, Քեֆը չի կոտրում, իրանք ոտով գնում Նրանց ձիուն նստացնում, իրանք փիադա 1 գնում։ Ճամփեն գնալիս, շատ անգամ ա ըլում, 5630

Որ հենց ձեռնեձեռ, ձիու վրա նստած Հաց ենք ուտում, կամ արաղ, գինի խմում, Կամ պտուղ ուտում, մենք էլ կշտանում Ու ճամփորթին էլ թե ռաստ են գալիս Առանց ասելու նրա փայը տալես, Նրան էլ կշտացնում, մենք էլ կշտանում, Ճամփորթը որ կա՝ Աստուծո ղոնաղն ա, Ում էլ որ ռաստ գա՝ ինչ ունի, պտի տա։ «Բայց ի՞նչ լեզու կըլի՝ որ էս հադաղին Մեր աղչկերանց սիրտը բաց անի,

5640

Ու միջին մտիկ տա, թե ի՞նչ կա ընդի։ Մինչև էն օրը վարդի պես պահած, Ղուշը թռչելիս գլխովը՝ սառած Տուն էր պրծնում, ու դուռը եդևից Հազար կոխպեքով փակում հետ անում։ Նրանց էրեսին, որ մատով տայիր, Արինը գլգլալե՝ հենց վեր կթափեր։ Զեռդ բարձրացնելիս՝ 2ոտդ գետնին 3 տալիս, Երկունքը թռչում, գետնի վրա ընկնում Ու ամոթու, վախու հազար կտոր ըլում։

5650

էնքան աբուռ կար, 4սիրաթ ու հայեա Նրանց երեսին՝ որ նրանց տեսնողն 5 Հենց իմանում էր՝ թե մորից նոր ա ծնել Ու նրա երեսին, հեչ չոռ չի դիպել Ու մեկ թթու խոսք, կամ ծանր ջուղաբ Իրան օրումը երբեք չի՛ լսել։ Ու նրանց երեսի փարդեն պատռվել, Որ ինչ որ ասեն՝ հենց իմանա թե 6

Դաբ, զուռնա են 7եդևիցս ածում

1

[ոտով] [կամ] 3 գետնես=գետնին 4 [էնքան] 5 [հենց] 6 [Հենց թաբ=Դաբ] 7 [նրա] 2

175

Որ ոչ ականջը լսի, ո՛չ աչքը տեսնի 5660

Սրտումն ահ ու դող, պատկառանք չըլի. Երեսի կաշին գնացած ըլի. Ու բան դնողի, մեկ բան ասողի.39) Կամ ջուր ուզողի, աչքը ջուր կտրի 1

Էնքան մտիկ անի, ու սիրտը 2 փորումն

Իրան աղկներն կտրատի, ուտի։ Էնպես գիտես թե՝ նրանց պատկերը Երկնքի ցողը վրեն էկած, դրած Գարնան վարդ ըլի էնդե բաց էլած։ Որ նոր ըլի բացվում, ո՛չ ձեռ ըլի դիպել.

5670

Ո՛չ աչք ըլի տեսել, ո՛չ ոտ ըլի կոխել. Ո՛չ շունչ ըլի առել, ո՛չ աչք ըլի դիպել. Ու ղուշը վրովը հեչ անց չըլի կացել։ Էնքան ամոթ ու ջուր նրանք ունեին Իրանց էն լաջվարդ պայծառ երեսին։ Թուր ըլիս էրեսին դու խաղացնում, Նա իր երեսն եդ չդարձնի, Ատամներն բանա, վրեդ ծիծաղի. Երեսը տեփրի պես էնքան գանգ տեսած, Ու խմոր հունցած, որ բոլոր մեջը

5680

Քոս ըլի ընկած, երեսի կաշին Սեղանտախտկի նման էնքան վրեն Գրդնակ քաշած, որ երեսի միսն Վեր ըլի թափած ու էնպես կոկված. Որ մեկ կաթը շուր վրեն չկանգնի, Փախչի ու ցրվի։ Երեսի կաշին Թունդրի կողի պես էնքան հաց թխած Ու տեղը քերած, որ ո՛չ խուփ բռնի, Ո՛չ շուրթն ունենա։ Կավե բոնձու պես էնքան էնքան ձեռ ընկած,

5690

Ո՛չ ունկ ունենա, ո՛չ պռունկ կամ բողազ։ Ծակ խարարի պես ամեն մեկ դհից Հազար կարկատան 3ու կար ունենա. Հին Խախալի պես ձարերը դուս թափած Ավազ էլ ածես, տեղը բանդ չըլի.

1

[Ու] սիրտն=սիրտը 3 [որ գել էլ մտնի] 2

176

Կրնկհան էլած անշեմ դռան պես, Որ ուղտ էլ մտնի, գլուխը չկռացնի։ Պոչիկ գդալի պես էնքան մեջ ընկած, Որ գլուխը բռնես, 1պոչն ձեռիդ մնա Թե պոչը բռնես ձեռդ բերանդ չհասնի։ 5700

Երեսին խփես, քամակը դեմ անի, Քամակին խփես, փորը դեմ անի. Աչքը որ կալնիս, բերանը բաց անի, Բերանը կալնիս, քիթը բաց անի, Դեռ ծափ չի՛ տված, թևերն բարձրացնի, Դեռ զուռնեն չածած, ոտները բարձրացնի, Շանը 2այ իթ ասես, նա ոտդ կծի. Կատվին փիշ ասես, նա ձեռդ չանկռի. Մեկ խոսք որ ասես, նրան քյար չանի, Գյուլլի պես պատին դիպչի, եդ դառնա,

5710 Քո գլխին դիպչի, քո գլուխդ տանի,

Քո դոշին դիպչի, քո սիրտն խորովի, Տված խրատդ հենց քամու նման, Մեկ ականջովն մտնի, մյուսովն դուս գնա. Ջանս ըլիս ասում, դու չոռ ետ լսես. Չոռ ըլիս ասում, նա քո երեսին Քաֆթառ, գիլի պես ատամներն 3 բանա, Վրեդ ղնջոտա, վրեդ ծիծաղի, Քո թուքդ օձին էլ քյար ըլի անում, Նրա համար ծաղիկ մանիշակ ըլի.

5720

Քարին ասելիս, քարն տրաքում ըլի, Նրան ասելիս, քեֆ անում ըլի, Ատամներդ բոլոր ու գլխիդ մազերն, Համարած դրած ժամագրքի պես Իր կռնատակին, որ երբ սիրտն ուզի, Բանա ու կարդա, ու երբ չուզենա, Խփի դինջանա, քո ասած խոսքդ Չաթվի չդնի, ո՛չ ասած ջուղաբդ Չվանի դնի. Ձենդ փորդ ընկած, լեզուդ բողազիդ

1

պոչտ=պոչն [որ] 3 Բնագրում՝ ատամներն 2

177

5730

Թուքդ բերնումդ չորացած վախտին, Լերդդ չորացած դոշիդ կպչելիս, Նա իր ճկթովն մեկ պուտ ջուր էլա, Չի թռչի բերի բերանդ թաց անի. Հոգևարք ընկած դու հոգիդ տալիս, Որ քիթդ բռնեն, ջանդ հետը դուս գա, Նա մեկ սառը ջուր, որ ուզես, չտա. Աչքդ որ ճամփին ջուր ըլի կտրվում, Կշտովդ անցնելիս, մեկ եդ չնայի, Քեզ մտիկ անի, քո հալդ իմանա

5740

Քո քեֆդ հարցնի. Ջաղացաքարի կամ ձիթըհանքի Քարի պես տեղը հենց կպած ըլի, Որ օխտ լուծ գոմեշ տեղից չի ժաժ տա. Օձը վրեն քցելիս, նա օձի գլուխն, Բերանն առնում ըլի, ու ծոցը դնում. Տունդ էրվում ըլի, նա մեկ ձեռն էլա Չի բարձրացնի, հավիդ քիշ անի. Որդիքդ, զավակդ հարամու ձեռին, էսիր գնալիս, նա մեկ ա՜խ չքաշի.

5750

Գլուխդ որ կտրեն, նա մեկ երեսիդ Ճանճերն էլա, հենց եղ չըլի անում, Իր գլուխը սանդրում. Փորդ ըլին ճղում, նա մեկ ասեղ էլ Չի ուզի բերի, քո փորդ կարի, Ջուրը քեզ տանելիս, նա մեկ աչքն էլա Չըլի 1 բարձրացնում, թե տեսնի բալքի Թե ինչ խաբար ա, ձեռիցդ բռնի Քեզ ջրից հանի, շորերդ մզի, Շորերդ չորացնի,

5760

Տունդ էրվելիս, նա մեկ կաթ ջուր էլ Վազի ու բերի, կրակն հանքցնի։ Գլուխն ըլին կոտրում, նա մեկ ձեռն էլա Չի բարձրացնի, ճանճերն դեն անի, Աչքն ըլին հանում, 2նա մեկ թերթևանունքն

1 2

Չի=Չըլի [որ]

178

Խփի, որ մատդ աչքը չի մտնի. Սիրտն ըլիս ճղում, նա 1ոտին չանի. Բողազը կտրելիս, նա մեկ գլուխն էլ Չըլի ժաժ տալիս, որ ձեռիդ դանակն Բողազին չդիպչի, 2գլխողն անց կենա.

5770 Ականջումն դափ, 3 զուռնա փչելիս, Թե գելն հարամին 4իր սուրուն տարավ, Հենց ըլի. իմանում, թե՛ իրան ասում ես, Հարսանիքը կերան պրծան, թեզ արա՛. էլ քեզ փայ չընկնիլ գլխիդ ճարն արա՛; Կամ նրա շլընքիցն մեկ ջաղացի քար Կախ ըլին տված, որ թե գլուխն ժաժ տա, Քարն դոշին կըդիպչի, ջանը կհանի, Անջան կմնա, 5 գլխին վայ կտա, Ամեն մեկ ոտից հինգ լդրանի 6 քար 5780 Կախ ըլի ընկած, որ թե ոտը փոխի, Ոտովը ընկնի, երեսի վրա Վեր 7 ընկնի էն սհաթն բանհոգի ըլի. էրեսի մորթին 8 դաբի կաշու պես էնքան ըլի ծեծած, որ սաղ տեղ չըլի. Ամեն մեկ աչքերն ջրի խլվակի պես Ճոթռած ըլի, որ ջուր չըլի բանդ ըլում, Կամ բան քյար անում, կամ քար դեմ ընկնում. Բերանը նենց քյալավա ըլի, Ո՛չ դուռն ունենա, ո՛չ կտուր, 9 ոչ շեմ, 10 5790

Թե 11 շուն, թե կամ 12 գել միջովն անց կենա, Միջումը նստի, միջումը քնի։ Անձրև ըլի գալիս, թե ձյուն, թե կարկուտ,

1

[մեկ] [կշտ<ովն>] 3 [թա<փ>=դափ] 4 [մեր] 5 Սկզբում՝ կմնա անջան 6 [լի<դրանի=լդրանի>] 7 Վերի=Վեր 8 [կաշին] 9 [խոռ] 10 [սանից] 11 [ինչ] 12 [ու] 2

179

Մեկ կտուր չունենա, որ մեջը թաց չըլի. Ու բուք ու քամին ինչ զիբիլ ու ախպ Ասես տանի նենց նրա 1 մեջն ածի, Քանդած խոռի պես ով ասես նրա Գլխովն անց կենա, քարերն վեր ածի, Իր իգին քանդի, իր պատը քանդի, Իր մալ ու դովլաթն իր միջովն տանի.

5800 Շանը քար քցես, քարի հետ վազի. Նրան քար քցես քեզ վրա թռչի. Երեսդ վեր բերի. Ծակ կարասի պես կոտրած, ոռքն ընկած, Ո՛չ կոծիկ բռնի, ո՛չ խուփ բերնին գա։ Ճակատը պատռած ու կամ դուս պրծած Լեռ 2 քարափի պես քամակը ցցած, 3 Ո՛չ թոփ քյար անի, և ո՛չ թոփխանա. Առաջիդ կանգնի, ճակատը ցցի, Թքես էլ վրեն, նա հենց ծիծաղի։ 5810 Քամակն 4 հենց իշի փալանի նման Կողքին քացի տաս, մեջքը 5 դեմ անի, Մեջքին 6քացի տաս, փորը դեմ անի, Գլխին բռնցկես, ոտը քեզ ցցի, Ոտին թե խփես, սիրտը դեմ անի, Սիրտը կխչորես, ծպտուն չտա, Մեկ ախ էլ չասի, տեղիցը ժաժ գա. Ո՛չ բռունցք քյար անի, ո՛չ քացիդ զոռ տա. Ոտիցը թե բռնես, ու շանը քցես, Շունն էլ երեսը նրանից դարձնի։ 5820 Հոտ էլա չքաշի, մոտ էլա չվազի։ Պոչը փորի տակն առնի ու նստի Պոչի վրա նստած հենց վրեն հաչի։ Ու հենց իմանա, գող ա տուն մտել. Ձին դռանը թողել՝ փալանը ներս բերել Որ 7շունն իմանա՝ թե նա տան տերն ա, 1

[հենց] Լեռի=Լեռ 3 [առաջիդ կանգնի] 4 [Երեսն] 5 [երեսը] 6 [քա<ցի> բան] 7 [հե<նց>] 2

180

Վրեն չհաչի, 1ուզածն անի նա։ Ղոթուր իշի պես թե տերը բեզարած Տանից դուս արած՝ որ գնա չոլը, Գիլերոց ըլի, մեկ օր պրծնի, 5830 Մեկ անկաջին էլ թափեթափ չանի, Թե ակռավները կամ բզեզները Աչքն ըլին հանում, քամակը պոկում, Ո՛չ պոչին անի, ո՛չ գլուխը թափ տա, Բերանը բաց անի, որ գնան բերնումն էլ Բուն դնեն, ծրտեն ու հոտացնեն։ Թամփալ իշի պես՝ թե մեկ ցեխ տեսնի, Ոտը ղրաղին դեմ տա, ու պոչը ցցի. Անկաջը խլշացնի, բերանը բաց անի. Թե գլուխն էլ ծեծեն, 2թե կաշին պոկեն 5840 էլ նա իր զուռնեն փչի ու զռա. Գելն էլ որ էն սհաթը քամակիցն ընկնի, էլ նա իր քեֆը անի ու գոռա։ Մեկ ոտը ոտի առաջը չդնի, Թե տեսնի, ու գնա, ու լավ իմանա Թե առաջին ցեխ չի, ու բարակ ջուր ա, Որ ո՛չ կտանի, ո՛չ մեջը կխրվի. Ո՛չ գլուխը կուտի, ո՛չ քացի կտա. Ո՛չ մեջք կկոտրի, ոչ փոր կծակի. Ո՛չ միսը կուտի, ոչ ոսկոռ կջարդի.

5850

Ո՛չ ղուղ կցրվի, ո՛չ ոտք կցավացնի։ Ջուր ա, ջուրը 3թե որ էլ անկաջը թափի Անկաջդ 4թեքես, էլ եդ դուս կգա. Փորը չի թափիլ, ու կրակի պես Փորը խորովիլ, աղկներն էրիլ։ Ջուր ա, կրակ չի՛, որ ձեռդ տալիս Կամ ձեռդ էրի, կամ ձեռիդ կպչի։ Ջուրը կուպր չի՝ որ ձեռիդ կպչի. Զեռդ սրբելիս, երեսիդ կպչի. Երեսդ սրբելիս, շորերդ փչացնի.

5860 Շորերդ սրբելիս, միջումը խրվիս. Դուս գալ ուզենաս էլ դենա թաղվիս։ 1

[նա] [հու<գին>] 3 [որ] 4 [շու<ռ>] 2

181

Տեսնողն էլ գլուխը առնի ու կորչի. Մոտ չգա՝ որ ինքն էլ ռուսվա չըլի։ Ջուրը ձեռք չունի՝ որ քեզ սիլա տա. Ջուրը մատ չունի, որ աչքդ կոխի. Ջուրը ոտ չունի, որ քեզ քացի տա Ջուրը ձեն չունի, որ թե ծեծվես, լա. Թե երեսը կոխես, երեսը փախցնի։ Ջուրն ատամ չունի՝ որ ոտդ կծի, 5870

Կամ փեշիցդ քաշի, քեզ հետը տանի. Ու ոտ ու գլխով, դու գնաս կորչես։ Ո՛չ իզդ երևի, ո՛չ թոզդ մնա։ Ջուրը փուշ չի՝ որ քո մատդ խրվի, Մատիցդ հանելիս՝ աչքումդ ցցվի: Աչքդ խփես, ցավ տա Թե բանաս, ցավ տա։ Թե հանես, սզլթաս, թե թողուս, մղկտաս։ Թե միսդ ճղես, արինդ դուս տա, Թե արինդ ծծես, միսդ սրսռա: 1

5880

Ձեռդ ծոցդ դնես, էլի մրմնջա Ձեռդ 2 ծոցի<ց>դ հանես, էլի կսկծա։ Թե աչքիդ դնես, էլի աչքդ լա, Թե սրտիդ կպցնես, էլի սիրտդ ցավի. Թե ջուրը դնես, էրի, թե կրակ դնես, էրի, Թե ջրից հանես, էլի էրվի, խորովի։ Քամուն տաս ցավի, գետինը քսես ցավի։ Ո՛չ քնած տեղդ, ո՛չ գլուխդ վրեդ Ո՛չ աչքդ երեսիդ, ո՛չ խելքը գլխիդ Ո՛չ երեսդ բարձին, ո՛չ ոտը տակիդ

5890

Ո՛չ լիսդ աչքումդ, ո՛չ ձենդ փորումդ. Ո՛չ շունչդ բերնումդ, ո՛չ նաֆաս քթումդ, Ո՛չ լերդ փորումդ, ո՛չ արինդ մսումն. Ո՛չ ղուղդ ոսկոռումդ, ո՛չ միսդ վրեդ Քամին անկաջումդ, արևն էրեսիդ Երկինքը գլխիդ, երկիրը տակիդ Աչքերդ առաջիդ, կամակդ եդևիդ Ուսերդ վրեդ, ծնկներդ ոտումդ Ատամներդ բերնումդ, ձեռներդ դոշիդ

1 2

[վեր թափ<ի>] Ձեռից=Ձեռդ

182

Աշխարքն չորս կողմդ, դու էլ միջումը 5900 էնքան մեռած ես, որ մեկ հո էլա Չես կարում անիլ ու եզդ քշիլ. Կոտրած մատներդ հո փլավ չեն ուտում, Որ ձեռդ բարձրացնես՝ քո գլուխդ քորես։ Ու աչքդ ուրշի ձեռին չքցես, Ու նրա թիքեն հենց հարամ անես, Որ բողազումը ցցվի, կամ սրտումը տնկվի. Այ դու տնաշեն՝ դու էլ ունիս բերան, Հո քո բերանը չի լռվել, պապանձվել. Լեզուդ չորացել, ձենդ փորդ ընկել.

5910 Ուզում ես դու որ հենց մեկ քյալփաթին Քցեն բերանդ, 1զոռով եդ ճոթռեն, Որ դու մեկ գոռաս, կամ մեկ հո ասես։ Ի՞նչ ա էլել քեզ, հո ձի չի գլխիդ Հենց քացի տվել, կամ տունդ գլխիդ քանդվել Քեզ տակով արել, յաղեդ, քարվանդ Չափմիշ արել ու կամ խփել, տարել. Կամ աշխարքի պարտքն հո չեն քեզանից Ուզում, որ էդպես քացախել, թթվել ես Ու բազկաթանի, մածնի կճճի պես 5920 Պճպճում, եռ գալիս, ու քյալլա 2 տանում։ Կամ սև ամպի պես նոթերդ կիտել Ունքերդ աչքիդ վրա ճոլոլակ արել Մասրի փշի պես քո տակդ ծակում. Փիս ձեռի ղշի 3 պես քո հավդ տանում. Կեռ մանգաղի պես ծերդ քեզ խփում. Կենճակ բահի պես որ թե չունենալ Թափչակ ու կոթ մեզանից կոթ կուզի Թե կոթ էլ քցես, հողին քյար չանի, Թափչակին էլ տաս, քո ոտդ ցավի.

5930 Բերան չունենա, քեզանից ուզի, Բերանն էլ սրես, շուտով քոռանա. էլ եդ քո գլխիդ հենց բալա դառնա։ Գլուխդ կտրելիս, ձեռդ դեմ արա՛. Ձեռդ կտրե < լի > ս, քացի էլա տո՛ւր

1

[ու] Բնագրում՝ գյալլա 3 [ուրուրի] 2

183

Միջքիդ որ աղուն աղան, հենց կկարծես, Մեջքդ քորում են, գլուխդ դեմ կանես. Գլուխդ որ ծեծեն՝ հենց կիմանաս թե Գլուխդ քորում են, մեջքդ դեմ կանես. Կտուրդ որ քանդեն հենց կիմանաս թե 5940 Զուռնա են փչում, կսկսես 1 պար գալ. Խալչեն՝ որ տակիցդ հանում ըլեն տանում, Հենց կիմանաս՝ թե քեզ քուն են դնում էլ չե՛ս հարցանիլ՝ թե ի՛նչ են անում. Մեկ գլուխդ բարձրացնիլ ու մտիկ անիլ Որ տեսնես էլ թե ախր ինչ են անում։ Տունդ որ սրբում ըլին, թոզն տունը կոխած, Դու թոզի միջում քոռացած, խրված, Բերանդ էլա կամ քիթդ չես բաց անում, Որ մեկ փռշտաս, կամ մեկ դու հազաս, 5950 Որ թոզը կուլ չգնա, ու քեզ հենց խեղդի։ Ծխումը նստած էլ չես ասում, թե, Տունը չըլի իմը, հո աչքս իմն ա, Աչքս մեկ խփեմ, դուռը բաց անեմ, Որ ծուխը քաշվի, որ օդը պարզի, Ո՛չ աչքս քոռանա, ո՛չ գլուխս ցավի, Ո՛չ տունս 2 սևանա, ո՛չ շունչս կտրվի։ Նստում ես հենց միշտ դու ծալապատիկ Ու ծանրաքոթոթ փիս քոռ 3 հավի պես Բերանդ բաց անում, ծուխը կուլ տալիս, 5960 Աչքդ բաց անում, սև օրդ լալիս։ Ո՛չ աչքիդ խնայում, ո՛չ տանդ խեղճ գալիս, Ու մտիկ անում, 4թամբալ իշի պես 5

Քուցին քուցին անում, որ մեկ մարդ անտես,

Կամ աստվածասեր, գա փալանդ դզի, Նոխտեն գլուխդ անի, տոբրակը բերի. Գարի, դարման տա, որ էլ չաշխատիս, Հենց տեղնատեղդ կանգնած մշրես։ Գլխիդ որ կարկուտ գա, հենց կիմանաս թե Ոսկի են ածում, գոտդ էլ բաց կանես։ 1

[էլ եդ] տունը=տունս 3 քոռի=քոռ 4 [որ] 5 [Ոտիդ] 2

184

5970 Գլխիդ որ անձրև գա, հենց կիմանաս թե, Լիս է վեր գալիս, աչքդ էլ բաց կանես։ Գլխիդ որ քար ածեն՝ հենց կիմանաս թե Թութ են թափ տալիս, բերանդ էլ բաց կանես։ Գլխիդ որ բռնցկեն 1՝ հենց կիմանաս թե Չամիչ են տալիս՝ ջեբդ էլ բաց կանես։ Գլխիդ որ քար աղան՝ հենց կիմանաս թե Ցորեն են աղում, չանաղղ դեմ կանես։ Գլխիդ որ քացի տան՝ հենց կիմանաս թե Բադամ են թափում, բուռդ էլ բաց կանես։ 5980

Գլխիդ որ կրակ վառեն, հենց կիմանաս թե Թունդիրն են վառել, շորերդ կհանես։ Գլխիդ որ փետով տան՝ հենց կիմանաս թե Գող 2 շանն են ծեծում, մեկ փետ էլ դու կվերցնես: 3 Գլխիդ որ քար քցեն՝ հենց կիմանաս թե Կատվին են սպանում՝ մեկ քար էլ դու կբռնես։ Տակովդ որ սելավ գա ու անց կենա, Հենց կիմանաս թե իգին են ջրում, Մեկ բահ կվերցնես, քո մարգին կանես, էլ չես ասիլ թե՝ թումբը կքանդի

5990

Մարգը կտանի, բաղիդ 4 կվնասի. Բահը վեր առնեմ, ջուրը դեն անեմ, Կամ մեկ ճիմը քցեմ, կամ մեկ քար քցեմ, Առաջը կալնեմ, գլուխը եդ դարձնեմ, Որ գա ո՛չ տունս, իմ տեղս էլ քանդի, Ու մնամ ձեռս ծոցիս, հենց դարդավարամ, Ի՞նչ պետք է անիմ, ես էլ չիմանամ։ Տակովդ, որ գետ էլ անցկենա, գնա Յորղանդ ու դոշակդ սրբի ու տանի, Հենց կիմանաս թե սելավումն ես նստած,

6000 Գլուխդ կդնես գոգիդ, ու կուշտ կքնես։ Էլ չե՛ս ասիլ թե՝ վեր կենամ փախչիմ, Իմ փալաս, մալաս, իմ փասափուսես Շալակս քցեմ, գլուխս առնեմ կորչիմ, Որ 5գետը չտանի, ես էլ մեջը խեղդվիմ։ 1

[թակե<ն>] [Ձեր] 3 [դու էլ կխփես] 4 բաղդ=բաղիդ 5 [չի] 2

185

Տակիդ որ տեսնիս կրակ է վառվել, Չորս կողմդ բռնել, բոցը երկինքը հասել, Շորերդ վառել, քեզ միջումն էրում, էլ չե՛ս ասիլ՝ թե քո գլուխդ ա էրվում, Տունդ էլ հո կերվի, ու բրիշակ կըլի, 6010 Ու կմնաս չոլումն, դաշտում, ղռերում Կամն առած եզան պես սարում, քոլում։ Էլ չե՛ս ասիլ՝ թե 1ջուր ածես վրեն 2 Կամ փետը եդ քաշես, կրակն հանքցնես։ Քնած տեղդ ընկած, քամին անելիս Պտուղ ու ճխկներ գլխիդ ջարդելիս Հենց իմանում ես՝ քեզ հով են տալիս, Կամ երեսդ ծածկում՝ որ դու չմրսիս, էլ չես ասում՝ թե վեր կենամ, փախչիմ Որ չքոռանամ, կամ յարալու ըլիմ։ 6020 Կամ աչքիս մեկին 3 դիպչի, քոռանա, Կամ գլուխս ջարդվի, ու մնամ անգլուխ։ Ու էլ չիմանամ, էծը դվո՞րը փախավ, Ճամփեն, մոլորվիմ, ցխի մեջն ընկնիմ, Կամ ջրհորի մեջն, ոտ ու գլուխ ջարդեմ։ Ու տեսնողն էլ մնա տեղվետեղ կանգնած, Սիրտը եդ բացվի, ծափ տա, ծիծաղա։ Ով տուն կվազի, դու դուս ես 4 փախչում. Բերանդ բաց անում, քամին ներս անում։ Ու փալանը, կամ նոխտեն կորցրած ձիու 6030

էլ չե՛ս հարցնում. թե ի՞նչ խաբար ա։ Ով հաց ուտելիս, ձեռը բերանը կտանի, Դու աչքդ ես տանում՝ որ մատդ էլ մտնի Աչքդ ու քոռացնի, մնաս անաչքանի։ Ու քեզ քոռ կանչեն, վրեդ ծիծաղեն: Ով գդակը վերցնելիս, ձեռը գլուխը կտանի, Դու ջեբդ ես, գդակդ աչքդ քաշում։ Ով գլուխը քորելիս՝ ձեռը գլուխը կտանի Դու մեջքդ ես տանում, գլուխդ քարին տալիս։ Ով քար տեսնելիս, վրովն անց կկենա,

6040 Դու քարը վերցնում ես, գլուխդ տակը տալիս։ 1

[գնաս] [բերես] 3 մեկը=մեկին 4 կը=ես 2

186

Ով քարը ճամփիցը կվերցնի, դեն կքցի. Դու քարը վերցնում ես, ճամբեն ես քցում։ Ով ջուրը ջրելիս, դարի դուս կերթա, Դարի վեր ես գնում, դունչդ քամուն տալով։ Ով գլուխը ծածկելիս, գդակը կծածկի, Դու գդակդ վերցնում ես, մաշիկդ ես ծածկում։ — Էսպես խոսքերին տուտ ու տակ չկա, Գնանք մեր ուխտը՝ ժամը դուս կգա, Ու Ժամը կուտեն, կմարսեն, կքամեն, 6050 Ու ժամավորքն էլ՝ մեզ տնազ կանեն։ Թե հրես էշն եկավ՝ բեռը քամակին Ո՛չ նոխտա ճտին, ո՛չ տերն առաջին. Բեռը վերցնենք, իրան դեն անենք Թե տերն էլ կհարցնի, չենք տեսել՝ ասենք։ Գելը կլի տարած, 1իշիդ տերը չենք Որ մեզ ես հարցնում, մենք քո էշը չենք. Ախմախ, աչք ունես, բաց արա՛, ու տես, Մենք էլ չենք, մարդ ենք, թե 2ձենդ չկտրես, էնպես էշ 3գլխիդ կբռնցկենք, աչքդ կհանենք, 6060 Որ չե՛ս իմանալ, դու ժամի ճամփեն. Իշիդ պես կընկնիս սարեր ու չոլեր Քեզ էլ գիլանը կուտեն, կմարսեն։ Ախմախ հո էշը նախրումը կըլի Ժամումն ի՞նչ կշինի, սոված կկանգնի, Խոտ չկա ուտի, փուշ չկա, կրծի. Ժամումն տերտեր ու տիրացու կըլի Տերտերի ոտը, տիրացուին<ն> էլ էն քո պատվելի մեծագլխինն էլ Քո աչքը մտնի, որ քոռացել ես 6070 Մարդն էշ համարում, ժամը գոմ կարծում, 4Տերտեր, տիրացու, գոմեշ կամ եզը Կամ կովի ֆորթեր, կամ գոմշի ձագեր. Չունքի թավլումը սրանք են ըլում, էս ու 5 ասածներս սուրբ տաճարումն։ Էսպես կխաբենք, գլուխը կեղենք 1

[քո] [չէ] 3 [էդ] 4 [Ու] 5 [Էն] 2

187

1

Եդևը քորելով, նա կթողնի կերթա

Մենք հեռվանց կկանգնենք, ծափ կտանք, կծիծաղենք Իշի բեռը կմարսենք, 2իրան էշ կասենք։ — «Ախ ընչի՞ էսպես խոսքեր խառնեցինք 6080 Մեր ուխտը թողինք, իշի հետ գնացինք։ Ի՞նչ անենք ախր մենք ուխտ գնալիս Շատ անգամ ճամփին էշ էլ ա ռաստ գալիս, Տերը վրեն նստած, ոտները քաշ արած։ Նոխտեն գլուխը քցած, ու ինքը քնած Ընկնում ննջելով կամ խաղ ասելով Ուխտավորների քամակիցն ուժով. Նրանք էլ նրա իշին նայելով Բազմած լավ քեֆով, փառավոր միրքով 6090

Կամ առաջներին տրտինգ անելով Կամ եդևներիցը քաշ՝ 3 սնգսնգալով։ Կամ թնգթնգալով, կամ մնգմնգալով Կամ վնգվնգալով, կամ զնգզնգալով, Գլուխը տրմբացնելով, ոտները ժաժ տալով Գդակի տակին խոր խռալով, Կամ քթի տակին մանջ մռռալով Կամ էշը 4 տակին բարձր զռալով, Կամ բռալով, ճռալով, կամ սելի վրա Մեկը խրթկալով, մեկը բղկալով Մեկը զխկալով, կամ թվանքները

6100 էնտեղ ճռռալով, էնտեղ գոռալով Տրաքալով կամ ձիանը խրխնջալով, Կամ փրփնջալով, կամ փռռալով։ Որը փրթկացնում ա, որը ճրթկացնում, 5 Որը բղավում, որը նղավում. 6 Որը հռհռում, որը քռքռում. Որը զու քաշում, որը դամ քաշում. Որը ձի ու նոխտեն, որն իշինը քաշում Որը ճղղում, որը բղղում, 1

[Նա] [ու] 3 [շատ] 4 էշի=էշը 5 [ա] 6 ճվաղում=նվաղում 2

188

Որը թոնթորում, որը հորդորում.

6110 Որ կամաց գնան, իրանց վնաս չտան. Որը քացի տալիս, որը գլուխ տալիս. Որը կարմիր, որը կանաչ, որը դեղին, որը Կապիտ, որն սպիտակ, որը ճերմակ. Ձիու հոգին առնելով, իշի քամակը ջարդելով Ճամփեն կարճացնում, սիրտ զվարճացնում. Ու քեֆ անելով, խոսք ու զրից տալով Գնում մեկ գետի ղրաղում վեր գալիս Հանում հավն ու ճուտն իրար ձեռք տալիս Քաթեն, խորովուն, գինու տկճոր 6120 Քցում դարդակում ձորումն, 1 2լցնում իրանց փոր Ճամփորթի տալիս, ղշերին փայ անում. Որ մուրազն առնի, ով ուխտ ա գնում։ Բայց որի մուրազն էնքան 3 շատ կըլի. Ինչպես աղջկերանց, ջահել 4 տղերքի. Որ բոլոր ճամփին իրար մտիկ տալով, Հոգիքները թռավ՝ ախ ոխ քաշելով Ծառն էին տեսնում, նրանք ա՜խ քաշում. Սարն էին տեսնում, նրանք վա՜յ ասում։ Ո՛չ ծառն էր ճղվում, նրանց մեջն անում, 6130 Ո՛չ սարն էր տրաքում, նրանց ներս տանում, Որ էրված սրտերն, խորովված դոշերն Կարոտ երեսներն հասրաթ պռոշներն Ջուր կտրած աչքերն, ծով դառած մտքերն, Բոց դառած լերդերն, կրակ ընկած ջաներն, Սուր դառած ձեռներն, միս դառած ճտերն Իրար փաթութվին, իրարի գրկեն, Միսն արին դառնա ջուրն տաքանա. Կրակն հովանա բոցն բարձրանա Ցողն երկնային նրանց սիրտն բանա.

6140 Սիրտ սրտի տված, երես երեսի, Դոշ դոշի դրած, գլուխ ճակատի Ծոց ծոցի կպցրած սարի ծոցումը. Ջան 5 ջանի ղուրբան ծառի միջումը.

1

ձորի=ձորումն [միջին] 3 էնպես=էնքան 4 [անմիտ] 5 Ջանի=Ջան 2

189

Կամ սարն նրանց ճնշի, քարացնի Կամ նրանց սերը սարին տաքացնի. Կամ սարն նրանց հոսի տա, մեռցնի, Կամ իրանք սարին, 1 աչք տան՝ որ զարթնի, Կամ ծառն նրանց իսպառ փետացնի, Կամ նրանց շունչը ծառն կենդանացնի.

6150 Կամ ծառն նրանց ծաղիկն փչացնի, Կամ նրանց սիրտը 2 ծառը ծաղկացնի. Կամ անշունչ քարերն նրանց մարմինը թաղի, Կամ նրանց բերանն 3 քարին հոգի փչի. Կամ սարի խոտերն նրանց հոգին առնեն, Կամ նրանց հոգին խոտն կանաչացնեն, Կամ աղբրի ջուրը նրանց արտասունքն Լվանա, սրբի նրանց սիրտ հովացնի, Կամ նրանց արտասուքն աղքբրի սիրտը Աղի համովը խառնի, քաղցրացնի: 6160

Կամ թռչունք նրանց սերն գովաբանեն, Թուլանան նրանց վառ շնչի բոցովն, Նրանց վրա ընկնին, իրանց հոգին տան. Կամ նրանք թռչնոց լեզու բարբառ տան. Նոր թև, նոր հոգի, նոր նոր արև բանան 4, Որ գնա բարձրանան գնա վերանան Նրանց սուրը սերը երկնքին խաբար տան. Երկինքն վերևիցն քաղցր աչքով նայի, Քաղցր երեսով քաղցր բերանով Նրանց սերն օրհնի, նրանց բախտավորի,

6170 Որ բալքի թե նրանք իրանց ուխտն առնեն, Իրանց հասրաթըն, 5 իրանց փափագըն 6 Հասնին՝ կատարեն. Սուրբ սեղանն նրանց իր ծոցը 7 քաշի. Սուրբ խաչը, թագը 8 նրանց պսակի, Սուրբ քահանեն աջն նրանց զլխին դնի

1

[սիրտ] [ցող<ը>] 3 [հոգին] 4 Բնագրում՝ բնան 5 հասրաթին=հասրաթըն 6 փափագին=փափագըն 7 [օրհնի] 8 [նրանց] 2

190

Նրանց գլուխն օրհնի, նրանց սերն օրհնի, Որ մի բարձի վրա միասին ծերանան, Ծռով, զավակով, հարսնով, թոռներով, Բազմին ու անեն, ցնծան, զորանան.

6180 Բերկրին, ծերանան 1մեկ հողի տակի. Ծլեն, բողբոջին ու կրկին ծաղկին, 2

Փեսայն բլբուլի, հարսը վարդենու,

Ծառ դաոնան դուս գան սուրբ գերեզմնիցն Հողի տակին էլ ինչպես հողի վրեն Բլբյուլն իր վարդի սերը միշտ գովի, Վարդն իր բլբյուլի կարոտն լցնե, Իրար սիրելով, իրար գրկելով, Թռչին գնան երկինքն, էլ կրկին ետ գան Իրանց զավակաց արևովն խնդան.

6190

Իրանց զավակաց գլխովն պտիտ գան. Իրանց զավակաց սերն էլ վայելեն. Սիրտը մխիթարեն, իրանց մոտ տանին, Որ միշտ հավիտյան միասին լինին, Միասին խնդան, միասին ցնծան, Երկնային դրախտն միասին վայելեն։ Ասաուծո գոգումն միասին խայտան։ Իրար նայելով իրար տեսնելով Իրարի վրա միշա զվարճանալով Հավիտյանս հավիտյան հրեշտակաց նման

6200 Սուրբ հոգով մնան, սուրբ հոգով ցնծան: Իրար մտքում նրանք ուխտ էին անում։ Թե նրան մոռանամ, թե նրան ուրանամ, Ես ճամփես ծռեմ, փիս 3ճամփով գնամ, Աստուծո կամքը չանեմ, նրան չսիրեմ, 4 Ջանս արևին, ես ղուրբան չանեմ Շունչս 5 թե ուզի, ես հոգիս չտամ, 6

Գլուխս թե ուզի, դոշս դեմ չանեմ.

Նրա մեկ փնթի մազն որբի տեղ չպաշտեմ, Նրա տված չոռը ես ջան չիմանամ, 1

[մի<ասին>] [Մինն] 3 [ծու<ռ>] 4 չլսեմ=չսիրեմ 5 [Քիթս] 6 [Մե<ջքս>] 2

191

6210

Աչքս թե ուզի, չհանեմ, չտամ, Թող երկու աչքով կրվիմ, քոռանամ, Ո՛չ ժամի ձենի ես արժան ըլիմ, Պաշտում, պատարագ, ժամոց, գանձանակ, Խնկի հոտ, 1 մմի լույս ինձ ո՛չ հասանի Ջամդաքս ղշերին, ձկներին փայ ըլի, Ոսկոռներս ջրին, 2 կրակին փայ ըլի, Ես իմ ըմբրիցը հարկիզ չկշտանամ. Ես իմ արևի հեչ ձենը չածեմ, Լիսս վեր թափի, քոռըքոռ ման գամ,

6220 Միսս քրքրվի, ոսկոռներս մնա Մեկ բուռը հողի ես հասրաթ մնամ. Մեկ կես գազ տեղի ես կարոտ մնամ Կես գազ պատանի ես արժան չըլիմ. Գլուխս ծռվի, դոշիս վրա ընկնի, Երեսս թեքվի, քամակիս վրա Մեջքիս իլիկը կտրվի, փչանա Որ շունչ քաշելիս, հոգիս հետն դուս գա. Ոտս օրզանգվումը, ձեռս ձիու ղաշին Ձիուս ջիլավը, հենց գլխին մնա 6230 Ինձ առնի, տանի, սարերով խփի, Որ տան դռանն էլ ես հասրաթ մնամ, Ղռերում ընկնիմ, չոլերում սատկիմ։ Ղովում, ղարդաշի, սուգն ականջս չհասնի, Ձեռս ծոցումս փետացած մնա. Աչքս բնումը փշրվի, դուս գա: Լեզուս բերնիցս քրքրվի, թափի, Շլինքս չորանա, էլ եդ չնայեմ. Օխտը տարի ես Մողնու 3 դռան ըլիմ, Խոցով, փարալու, նրա ղուլն ըլիմ։ 6240 Իմ թամքս իսպառ հենց դարդակ մնա Օխտը տարի սուրբ Գեղարդի առջին Ընկնավոր դառնամ, քարեքար դիպչիմ, Հոգիս ես տալիս սրբությունի համ Չտեսնիմ, սատանի ես բաժին ըլիմ. Ո՛չ քահանայի առաջին չոքիմ,

1

[լույս] [քարին] 3 Բնագրում՝ Մոգնքւ 2

192

Ոչ մեղա ասեմ, բերանս բանամ. Մեղի ձեն լսեմ, ականջս խուլ ըլի, Ականջս թե բաց, աչքս խուփ ըլի։ Բերանս թե բաց, լեզուս կարկամած, 6250 Լեզուս թե բերնումս, շունչս կտրված Շունչս փորումս՝ թաղաթս պակսած Թաղաթ ունենամ, ես ոտք չունենամ, Առաջս չտեսնիմ, երկինքը չտեսնիմ, Դուռս էրեսիս փակ, տունս ծխով լիք. Իմ դուռս մեկ եկող, բաց անող չլի. Տունս քանդվի, ես դռնեդուռ ընկնիմ, Իմ հացն ու ջուրը դռնեդուռ ուզեմ, Հաց ըլիմ ուզում, ինձ օձ դեմ անեն, Օձ ըլիմ ուզում, կարիճ վրես քցեն, 6260 Ջուր ըլիմ ուզում՝ յաղու հենց ինձ տան. Տուն ըլիմ մտնում, ինձ դուռը ցույց տան։ Դուռն ըլիմ ուզում, ինձ պատը ցույց տան, Ղովում ղարդաշից ես դարտակ նստիմ. էլ ու ալամից ես զրկված մնամ, Տանից ու տեղից ես ընկած ըլիմ. Հողից աշխարհից եսիր ես գնամ, Վաթանի ջրին ես հասրաթ մնամ, Վաթանի հողն իմ երեսս չընկնի, Թե նրան չսիրեմ, գլուխս ղուրբան չտամ, 6270 Թե նրան ես չուզեմ, գլխովը պտիտ չգամ. Թե նրա մեկ փուշը 1չհանեմ, չխրեմ Իմ աչքս կոխեմ, աչքից 2զրկված մնամ, էս ճամփի երեսն էլ ես չտեսնիմ, էս սարին, ձորին, էս քարին, ջրին, Ես դառն աչքով միշտ հասրաթ մնամ։ Էլ ո՛չ ես իմ տուն կրկին եդ դառնամ, էլ ո՛չ իմ շեմը կրկին ես կոխեմ, էլ <ո՛չ> իմ թունդրի հոտը ես ա՛ռնեմ. էլ ո՛չ իմ հացի ղրաղը ես կտրեմ, 6280

3

Գերեզմանաքար իմ վրես չընկնի,

Թող երկինք երկիր ինձ վկա ըլի

1

ունեմ=ունենամ [ես] 3 [Իմ] 2

193

Թող էս հողն, էս քարն ասածս լսի Թե սուտ ըլիմ ասում, ինձ նրանք չթաղեն Իրանց մեջ չտանին, իրանցից ղրկեն, Թո՛ղ ծովն իր ծոցը ինձ համար փակի, Թող գետն իր սիրտը իմ սիրտս չթաղի. Թե որ մեռնիմ էլ, ինձ ներս չթողան, Թե սիրտս չըլի ասում, բերանս խոսի, Թե իմ սրտի ուխտն, մուրազն էս չըլի 6290 Մեռնի, ջանըս տամ, 1 ապրի հոգիս տամ, Նրա կշտին, արևովն խնդամ Մատաղ անելիս, թե խունկ ծխելիս Թե մոմ վառելիս, ծունր դնելիս Թե խաչ հանելիս, թե հաղորդվելիս Բոլոր նրանց աղոթքն, բոլոր արտասունք Բոլոր հառաչանքն, բոլոր պաղատանքն Սիրտ ա ու հոգի, սեր, հույս ու հավատ, Ջան ա ու մարմին, մահ<ա> ու կամ կյանք, Միս ա ու արին, ձեռն ու դոշ ճակ<ա>տ 6300 Գլուխ, ծոց և գիրկ, բարձ ու կամ դոշակ, Ի միասին կամին ապրիլ, 2 ծերանալ, Ի միասին կամին մեռնիլ, անմահ մնալ. Դրախտի խնձորն քաղել, իրար տալ Դրախտի ծաղիկն փնջել իրար տալ, Դրախտի ցողովն քնիլ վեր կենալ Դրախտի հովովն բերկրիլ, զվարթանալ, Դրախտի ծաղկանց վրա ննջիլ, երազ տեսնիլ, Դրախտի լուսովն պատիլ, պարուրիլ։ «Ա՜խ դու առաջի սիրո ժամանակ, 6310 Ո՞ւմ աչքը քո երազն տեսավ, չմնաց Հայիլ զմայիլ, սիրտը վառ, աչքը բաց, Չուզեցավ էն հողն էլ պաշտի, պատվի, Ուր իր սիրելին աչքի 3 առաջի Տեսավ ման գալիս, ջանը դող չընկավ. Չուզեց հող դառնա, գետնին չդիպավ, Մղկտալով, լալով իր մտքումը չասեց։ Երեսս առաջիդ փիանդազ կանեմ,

1

տա=տամ [մեռնիլ] 3 [նրա իրան] 2

194

Քո ոտին ղուրբան, քո ցավը տանեմ, Կամ կոխիր երեսս, որ հոգիս քեզ տամ, 6320 Կամ էդ 1 ձեռդ ինձ տու՛ր, պաչեմ վեր կենամ, Ջանս քո ջանիդ ես մատաղ անեմ, Օրս քո օրիդ զլխովը ման ածեմ. Երկնքին նայեմ, հրեշտակս դու ըլիս, Երկրի վրա շրջեմ քեզ տամ իմ հոգիս, Հոգիս ուզենաս, ես թասիր չանեմ, Սիրտս որ հանես, դոշս չփակեմ. Աչքս՝ որ փորես, էլի քոռ աչքով, Գլուխս ծնկանդ դրած՝ ես սիրով, Արինդ իմ գլխիս տակին խփելիս, 6330 Շունչդ երեսիս փչելիս, դիպչելիս, Հենց իմանամ թե աշխարքն ինձ համար Վարդ ա բաց էլել ու մեզ 2 բեխաբար, Ուզում ա տանի, աստուծո սուրբ գոգը՝ Որ նստինք էնդեղ հրեշաակաց 3մոտը, Մեր սերը վայելենք, հասնինք մեր մրազին։ Ու էլ մեր աչքը դառն օր չտեսնին Իրանց կարոտը հավիտյան առնին։ էսպես 4 թուփ, 5գետ, 6ձոր թե էր, քարափ խոր, Դառել էր նրանց 7ուխտատեղի նոր։ 6340 Գետին, թե ավազ նրանց սրտի մուրազ Կամենում էին տալ, բայց ախ, ավաղ. Ծնողաց խստություն, սրտի մաքրություն. Անմեղ մանկություն, անարատ բնություն, Կուսականն ամոթ, սուրբ պարկեշտություն Տղայականն երկյուղ, ամոթխածություն, Տղային կասկած, կուսին սրբություն Միույն ջերմություն, մյուսի պնդություն. Միույն վհատումն, մյուսի զորություն. Պարիսպ և պատվար դնե առաջի.

6350 Փուշ տնկե երկու վարդենու միջի. Անդունդ, խորխորատ, ջերմեռանդն հավատ.

1

[հո<գիդ>] [ինձ] 3 [միջին] 4 [Բոլոր թե] 5 [ձ<որ>] 6 [թե] 7 [համար] 2

195

Ծով արյան նոցա ծնողաց ահ և սաստ Մինը էրվում ա, մյուսը թուլանում. Մինը ցամաքում, 1 մյուսը ծով դառնում. Մինը շիջանում, մյուսը բորբոքվում։ Մընի շունչն բոց, մյուսինը ծուխ, Մընի հոգին հնոց, մյուսինն կրակ, Մնի ջանը սար, մյուսինը կայծակ։ Մնի ջանն բարութ, մյուսինն պեծ, 6360

Մնի սերը ղավ, մյուսինն կրակ. 2 Մնի սիրտը քար, մյուսինը չախմախ. Իրար խփվելիս՝ մնում խելքամաղ. Մընի հոգին էր, մյուսինն ամպի ձեն, Իրար ընկնելիս սար ու ձոր ճաքեն. Մնի սիրտը ծով, մյուսինը ֆռթնա Իրար հասնելիս, անդունդն դողա։ Երկինքը սասանի, երկիրն դղրդա. Մնի ճակատն ամպ, մյուսին կայծակ Իրար դիպչելիս, աչքի լիսն մխա։

6370

Մընի սիրտն ծղնոտ, մյուսին անշեջ բոց Իրար կպչելիս՝ վառի, վարվռա. 3 Մընի սերը 4 խոտ, մյուսինը մանգաղ, Իրար բռնելիս վարդ սիրտն հոգին տա. Մընի երեսն գլուխ, մյուսինը սուսեր, Կտրելիս իրանց արյունն հոսա։ Բայց ահ ծնողաց, ձեռն հավատս Կուսության սուրբ սերն, 5 մաքրություն հոգվո, էն սուրբ կաթն մոր. էն ջերմ խրատն հոր Թե աղչիկ տղա մինչև վերջին օր

6380

Խեթ աչքով իրար թե մտիկ անեն Չար մտքով իրար թե երեսի նայեն Իրանց ոտի կոխած խոտն էլ կչորանա Նրանց ձեռի դիպած ծաղիկն քար դառնա Ջրին մատ գնան, ջուրը կրակի պես Կէրի, կփոթոթի, նրանց մոխրի պես. Աղչիկն օձ կդառնա, աղին կկծի,

1

[ցնոր<վում>] [չախմախ] 3 Բնագրում՝ վարվռա 4 [սիրտը] 5 Սկզբում՝ Սուրբ կուսության սերը 2

196

Տղեն ուր գնա քաչքերն թուր առած Ետևիցը կընկնեն, որ նրան կտրատեն, էն քաչքերն՝ որ միշտ սար ու ձոր բռնած 6390 Հետներս սոսին, հետներս ծիծաղին, Ձեն տալիս, ձեն տան, ծափ տալիս, կանչեն Գիշերն մեկ ձորի քարափի տակավ Մեղ անց կենալիս բռնեն, հրավիրեն Տանին իրանց մեջն, կալնին ու խեղդեն։ Մեր բարի հրեշտակն մեր սիրտն տեսած Կթողա մեզ ու դիվանոնց ճանկին Մեկ քար ափի մեջ կամ ձորի տակին Մեզ վրա կթափին գետինը կքաշեն. Գեթարդյալմազի միջումն կնստացնեն.

6400 Աղչիկն ու տղեն իրար առաջի Բաց աչքով գիշեր ցերեկ կնստին, Իրար կտեսնին, իրարից կզզվին, Սերն օձ կարճի պես, մեղքն անթեշ կրակի Բերնից դուս կգան, սիրտը կթափին Սրտից դուս կգան, ծոցը 1 կթափին Հրեղեն սուրը գլխըներին 2 քաշ, 3 Անշեջ անդունդը բերանը բաց արած Մեկ ծանր 4 զնջիլ հազար լտրանի Ոտներին քցած ու տեղը կապած 6410 Չորս կողմերից էլ չար սատանեքը Լեզվները հանած ալմազ թրի պես Թե ծիծաղում ըլին, պատերը սուք կանեն. Լալիս աշխարքը նրանց վրա կխնդա: Թե պար ըլին գալիս, հողն ու գետինը Ոտ կառնին, կփախչին ու ծովը կըթափին. Թե ծափ ըլի տալիս, պատերը փուլ կգան. Աչքը քցելիս՝ նրանք կղնջոտան. Չորս կողմից, երթկից, պատից, պուճախից., Գել, օձ ու կարին կախ էլած պոչից, 6420 Նրանց են ֆու անի, քաշի: Մեկի շունչն մյուսին դժոխք կդառնա

1

ծոցի=ծոցը գլխին=գլխըներին 3 [արած] 4 [բ<խով>] 2

197

Նա նրան կէրի, նա նրան կփոթոթի. Կուզենան ձեռներն իրար հասցնեն Իրար մեռցնեն, իրար սպանեն. Բայց ձեռներն ինչպես աթեշակ կրակ Նրանց ղնգներն, ինչպես չաղված սուր սլաք Շունչըներն ինչպես բոցեղեն ծովը Իրար գլխի կթափին, իրար կխորովեն, Բայց նրանց հրեշտակն 1 չար դահիճ դառած 6430 Երկաթե թոխմախն իր 2 ձեռին բռնած Անքուն, անղարար գլխներին կանգնած 3 Հենց ուզում ըլին տղեն ու աղչիկն Կամ աչք կպցնեն, կամ մոխիր 4կտրին, էս դառն տանջանքից էրվին, պրծնին 5 Նա իր թոխմախովն նրանց փուչ գլխին Դիվանն լեզվներն սրի պես սրտին Դրած 6 կծակեն, թոքները կխրեն Գլխներին 7 կտան՝ 8 որ աչք չխփեն. Ու էրվին, մաշվին, երբ մոխիր դառնան 6440 էլի նորոգվին, էլի իրար ջան էլի իրար գլուխ պոկելով, պռճոկեն, Վա՜յ տան ախ 9 քաշեն 10ու լալով ասեն։ Թե ընչի էս դինումն իրանց գլուխը Չլացին ու իրանց աչքը հանեցին. Ընչի՞ չի իրանց սիրտը, լեղին, թոքը Չհանեցին իրանք, կրակը քցեցին Որ չար աչքով մեկը մեկին չնայեր Քիր ու ախպոր պես իրար արևով Խնդային, ցնծային նրանք ուղիղ սրտով.

6450 Կամ հրեշտակի պես իրար տեսնելիս Իրար երեսի թևները փռած Անքուն իրար մոտ կանգնած, կամ նստած 1

[սերը] [նա] 3 Սկզբում՝ Գլխներին կանգնած անքուն, անղաբար 4 [դ<առնան>] 5 Սկզբում՝ Էրվին, պրծնին էս դառն տանջանքից 6 Դրանց=Դրած 7 Գլխին=Գլխներին 8 կխփեն=կտան 9 [ու] 10 [իր<ար>] 2

198

Իրար երեսի լիսր տեսնեին Իրար 1բերնի շունչ փոխըփոխ տային, Բայց 2սրտներն < ի > ստակ թամուզ հայլու պես Ո՛չ կեխտ վերցներ, կամ միջումն պահեր։ Տղեն աղչկան 3 քուն դներ, 4մոտին նստեր, Աչք 5 աչքի տված 6եդ էլ չթեքվեր Նրա երեսին նայեր զմայլեր.

6460 Նա վեր կենալիս, ինքը գլուխը տաներ 7Ոտի տակին դներ ու աչքը խփեր, Որ ո՛չ նա նրա ձենն, միտքն իմանար, Ո՛չ լեզուն խոսեր, բերանը շարժեր, Ու չար միտք նրանց սրտովն անց կենար։

8

Տղեն բլբյուլի պես նստած երգեր, Աղչկա գովքը, իր սերը պատմեր, Ասեր, աղաչեր, ողբայր, հառաչեր. Բացվի՛ր իմ կարմի՛ր վարդ դու սիրական Բացվիր էրվեցի, հրես 9 հոգիս կտամ 6470 Հենց մեկ աչքդ բաց ես քեզ տեսնեի 10Սիրուն երեսիդ 11 մեկ մտիկ տայի, 12

Հասրաթս առնեի թռչեի, գնային 13

Ու սարի, ձորի իմ փառքս պատմեի, Թևին տայի ու արևիս ձենը Ածեի, խնդայի, էլ քեզ մոտ գայի, էլ քեզ տեսնեի, էլ եդ թռչեի, Ո՛չ վարդ քաղեի, ո՛չ փշիդ նստեի, 14

Այլ հոտդ առնեին աչքերդ տեսնեի,

Սիրտդ բաց էլած իմ ձենը լսեր, 1

[շ<ունչ>] [իր<անց>] 3 [Նա նրան] 4 [ու] 5 Աչքը=Աչք 6 [հե<տ>] 7 [գլ<խի>] 8 [որ] 9 [հենց] 10 [Էդ] 11 երեսդ=երեսիդ 12 [իմ սրտի] 13 Սկզբում՝ Թռչեի, գնայի հասրաթս առնեի 14 [Ո՛չ] 2

199

6480 Որ քո սիրովն իմ սիրտս էսքան մաշվեր, Երեսիդ 1 կարոտն նա էսքան քաշեր, Որ մեկ քեզ տեսնի, ա՜յ իմ կարմիր վարդ, Երկնքի լուսով պատած, զարդարած, 2

Աննման գեղույդ հոգիս միշտ մեռած

Քեզ կամի տեսնիլ, ու աչքը խփիլ, Շունչը՝ տալ, գնալ, աշխարքիցս փախչիլ: Ու մեկ ծառի 3 վրա նստիլ, միտք անիլ, Քո սերդ հիշիլ, անույշ քուն մտնիլ, 4

Անոշ երազով կրկին վեր կենալ,

6490 Գալ գլխիդ կանգնիլ, վրովդ պտիտ տալ, Թևերն երեսիդ փռիլ՝ որ քեզ ո՛չ 5

Արևը էրի կամ քամին փչացնի,

Ո՛չ վրեդ թոզ նստի, ո՛չ ղուշ անց կենա, Քո վարդիդ կոկոմն միշտ դալար 6մնա, Քո վարդիդ տերևն շուտով բաց չըլի, 7 Շուտով չթառամի, շուտով վեր թափի. Ու ես էլ մնամ սուգ ու շիվանում. Ծնկներիս խփեմ ու գլխիս վայ տամ։ Քարեքար ընկած, ջրերի վրա 6500 Գնամ, կորչիմ, որ իմ դարդս չիմանան. Ես միայն էրվիմ, ես միայն խորովվիմ, Ուրիշն ինձ մեկ խոսք էլա հեչ չասի. Որ նրանով բալքի սիրտս հովանա, Չէ՛ քո թևերը թոռոմ տեսնելիս Չէ՛ քո կոկոմը ծաղիկն թափելիս

8

Չէ՛ քո խեղճ ծառը անվարդ մնալիս Հոտը կտրելիս, աչքը խփելիս, էլ չի՛ հարկավոր ինձ արև ու օր, Սիրտս պետք է մնա խավար ու անզոր 6510

Գլուխս պետք է առնիմ, ես գնամ կորչիմ, Անիզ ու անթոզ գյում ըլիմ, թագչիմ, Քարերն իմ ձենս, սարերն իմ լացս

1

[ո սուրբ] [Իմ] 3 [քարի] 4 [Վեր] 5 [Թո<զը>] 6 [անի] 7 [շատ չը բաց<վի>] 8 [Քո] 2

200

Լսելիս, տեսնելիս կամ իմանալիս Ո՛չ ձեն ունենան, ո՛չ լեզու, բերան Ինձ մեկ խոսք ասիլ ու չի կարենան 1 Կամ սիրտս առնիլ, կամ աչքս սրբիլ. Չէ՛ ես չեմ ուզում քո ցավը տեսնիլ Եդո ինքս ուրախ ման գալ կամ շրջիլ Ցավս մոռանալ, սիրտս հովացնիլ.

6520 Չէ՛, սիրտս քեզ համար քանի որ էրվի, էնքան ինձ համար դինջություն 2 կըլի. Որքան տանջվիմ էլ ու էն կյանքը գնամ, 3 Չուզեմ էլ կրկին հոգի ստանամ Եդ գամ, էլ 4 տանջվիմ, էլի փչանամ, Քո ոտիդ տակին ես մոխիր դառնամ, Քո հոտդ, շվաքդ երեսիս ընկնի.

5

Քո ձեռն 6իմ հոգիս առնի ու պահի,

Քո ձեռն իմ մարմինս հոգի մեջ դնի. Քո շվաքն երեսիս թևը բաց անի, 6530

Հող դառած ջանս իրան տակն անի, Աշունքն նրա թափած տերևներն վրես Գարունքն նրա ցողի ավելորդ կաթերը Թափին երեսիս, ինձ մխիթարեն Ձմեռվան ցրտին ես նրան տաք պահեմ, Ամառվան շոքին ես ջուր գողանամ Նրա քոքն, ծաղիկն ես դալար պահեմ։ Ախ տղեն ու աղչիկն թե իրար երես, 7 Թե իրար շվաքն 8 բեղաֆիլ տեսնեն, Ձեռն աչքներին պետք է դնեն, խփեն,

6540 Որ չար սատանեն նրանց սիրտը չխառնի Նրանց չխաբի, իրան ճանկն քցի. Նրանց հոգով մարմնով, իր գերի շինի։ Նրանց երեսի սուրբ մերանի ջուրն Կըցամաքի թե նրանց 9 սիրտն իստակ չի։ 1

Սկզբում՝ Ու չի կարենան ինձ մեկ խոսք ասիլ [ես ուրախ էնքան] 3 [մոխիր դառնամ] 4 [որ էլի] 5 [դու] 6 [ինձ] 7 երեսի=երես 8 շվաքի թե=շվաքն 9 նրանք=նրանց 2

201

Աղչիկն թե աղի շվաքը տեսնի, Թե տղեն նրա ոտի ձենն առնի. Խաչ պետք է հանեն նրանք երեսներին, էն կոխած հողին, 1 էն 2 տեսած շվաքին Երեսները գետնին դնեն ու պաշտեն 5650 Ջուր անեն խմեն, վեր առնեն պահեն. Սրբի տեղ ծոցումը ունենան, պատվեն։ Մինչև սուրբ խաչը նրանց մուրազը Տա, նրանց իրար ուխտը կատարի, Քահանեն նրանց պսակը օրհնի, Զեռ ձեռի դնի, տերը տեր անի, Որ գնան իրանց արևի ձենը Ածեն ու խնդան, քաղցր ծերանան։ Մեր սրտի ուզածն՝ որ մեր տանն էլ ըլի. Էլի նա թե մեր նասիբը չըլի.

6560 Խաչ, ավետարան, մեր գլխին դնվի. էլի մեր սիրտը իրար չի՛ կպչի, Մեկը փուշ կդառնա, ու մեկը կրակ, Իրար համեշա կէրեն ու դարտակ Իրար շանից, ըմբրից հեչ շեն կշտանալ.

3

Թուր ու մսի պես միշտ իրար դեմ գալ.

Իրար միս ուտիլ, իրար արին քամիլ Հողն էլ թե մտնին, էլի չբարշիլ էլի մեկը բահ, մեկը հող դառնալ Իրար գյոռ քանդիլ, իրար գլխի տալ։ 6570

Մեկը ջուր դառնալ, ու մեկը կրակ Իրար հանքցնիլ, իրար անիլ տակ։ Մեր նասիբը թե հազար սարերի Եդևի ըլի, 4հազար ձորերի Մեկ էլ էն կտեսնիս՝ նա իրան ոտով Քնած էլ ըլիս, նա իրան թևով Կթռչի, կգա, դռանդ կկանգնի. Մինչև երազում նա քեզ չերևի, Ճակատիդ գրածն թե չի՛ կատարի Մինչև էն վախտը սիրտդ երկաթի պես

1

հողն=հողին էլ=էն 3 [իրար] 4 [մեզ] 2

202

6580 Դու ղայիմ պահես ու չի բնավ խաբվես։ Թե աչքդ քեզ խաբի, միլ քցես, հանես Ձեռդ կապած ըլի, թե ձեռք չունենաս, Որ խփես աչքդ, 1երեսդ շուռ տաս, Հող ածես մեջը, կամ ջուր կում անես, Փչես աչքիդ մեջը, 2հոգիդ չկորցնես։ Թե աղչիկ 3տղա իրար աչքով Մտիկ տվին էն սհաթն, ական թոթափել Գետինը կպատռվի ու նրանց տակով Կանի՝ որ իրան 4 երեսն 5 չկոխեն 6590

Հարամ ոտներով նրան ապականեն, Աստուծո սուրբ օդը, սուրբ աչքի տակին 6 Հարամ շնչով նրանք, չկենան, չշրջին։ Կամ մեկը մարալ, մյուսը ջեյրան Կդառնան ու կընկնին հարամու բերան. Մյուսին սպանեն, մինը կմեռնի.

7

Թե մեկը մեկին խոտ էլ դեմ անեն,

Խոտն էլ 8 գյուլլի պես նրանց կսպանի. Թե մեկը քարափով վեր ընկնի, սատկի, Մյուսին քարափն իր տակով կանի։ 6600 Չե՞ք տեսել Զանգվի քարափի գլխին Մեկ ցից քար էն կողմն, մեկն ձորի էս կողմն Մեկն աղչիկն ա խեղճ, մեկը տղեն ջիվան. Լսելով իրար նրանք սիրունություն, Իրար լեզվի հնար, իրար աշղություն Սազներ վեր առած, էշին ընկած էկան. Երազում իրար երեսներ տեսան, Իրար աշխարի անունն ասացին, Տեղ նշանակեցին՝ որ իրար տեսնին Թե աղչիկն հաղթի, տղին ձի շինի 6610 Թե տղեն հաղթի, նրան թռչուն շինի Քամակին նստին, մազերից բռնին 1

[ու] [որ] 3 [թե] 4 իրար=իրան 5 երեսը=երեսն 6 [աստծո սոիրբ երկինքը] 7 [Մինը] 8 էլի=էլ 2

203

Օխտ անգամ վրեն աշխարքիս գլխովն Պտիտ գան, ետո բաց թողան, գնա։ Թե իրար չհաղթեն, մարդ ու կնիկ դառնան, 1

Նրանք հասան էստեղ իրար ռասթ էկան,

Ո՛չ քնեցին, կերան, տեղից ժաժ էկան Հազար օր, գիշեր նրանք խաղ ասեցին, Նրանք սազ ածեցին, իրար չհաղթեցին Վերջը տղեն սազը կապեց, ծոցը դրեց 6620 Աղջիկն էլ տղի շորերը հանեց. Մազերը դոշին, 2ճակատը բաց արեց, Սիրտը 3եդ ճոթռեց, լալով աղաչեց, Որ նրան գյուլով խփի կամ հոգին հանի, Տղեն նրա աչքերը, նրա դոշը տեսավ, Ուշաթափ էլավ, տեղից վեր կացավ. Նա նրան գովեց, նա նրա էշխն ասեց. Քարեր, սար ու ձոր ձեն էին առել, Լալիս, մղկտում, թե նրանք մեկ օր էլ Իրանց մուրազին հասնեն, միանան, 6630 Բայց չունքի նրանց ճակալում չէ՛ր գրած՝ Ու իրար նասիբ նրանք չէին էլած, Հողը պատռեցավ, կրակ դուս էկավ, Նրանց միջին էն խոր ձորը բաց էլավ, Մեկը էս կողմը, մեկն էլ էն բաշին Քար դառաձ մնացին 4չհասան մուրազին։ Աղչիկ ու 5 տղս, թե 6մեկ ծուռն աչքով Իրար նայեցին, նրանք տեղով տակով էլ օր չեն տեսնիլ էս աշխարքումը. Աստուծո երեսիցն ընկած էն դինումը 6640 Թե որ ուզենան՝ որ մեղկները լան Պետք է մեկ տաճար շինեն ու թողան էս աշխարքումը, որ ժամ, պատարագ Անեն, նրանց հիշեն, ու հոգու հաց տան Որ նրանք դժոխքից ազատվին, դուս գան։ Տղեն ոտն ու ձեռն պետք է քլունգ շինի.

1

[Եկան] [քցեց] 3 [բաց ար<եց>] 4 [մուրազին] 5 [թե] 6 [իրար] 2

204

Աղչիկն մազերով հող, 1 քար դուս քաշի, Իրանք էլ նստին, էնքան սուգ անեն, 2

Իրանց արտասունքն ծով շինեն, ծածկեն,

Իրանց մեղքի սարն, 3էնքան աղոթեն 6650 Վայ տան գլխներին ու մեղա ասեն, Որ նրանց շնչի մուխն խնկի պես դուս գա. Սիրտները ստակվի, Աստված նրանց խեղճ գա, Ու նրանց հոգին իր մոտ տանիլ տա. Ու նրանց մեղքը երեսով չտա. Մենք էս խոսքերը մտքում կպահենք Տատի ջան՝ քո խրատն մենք մոռանալ չենք. Պատմությունդ արա՛, որ մենք էլ տեսնինք Թե ուխտն ի՞նչ զադ ա, մենք էլ ուխտ անենք, Որդի ջան, երբ որ մենք տեղ ենք հասնում.

6660 Շատ անգամ մեզ համար զանգակ են քաշում, Մեր առաջի գալիս, 4պատվով ներս տանում։ Խաչ ու խաչպառով, դպիր, վարդապետ Մեզ ժամը տանում, դուռը բաց անում։ Մենք էլ սուրբ ժամի դուռը համբուրում. Մաշկներս հանում, գոռալե մտնում. Որ պատեր, սրբեր մայիլ են ըլում։ Ամեն մարդ իրան աղոթքն է անում 5

Քարերը լիզում, պատերն համբուրում։

Եդո դուս գալիս ժամի հայաթումն, 6670 Ամեն մարդ իրան էլլկի միջում Մեծով 6պսակով նստում՝ քեֆ անում։ Տարած պաշարներս, տկերս, բաց անում։ Ամենից էլ փայ վանահորն հանում. Կամ առաջնորդին՝ սինում, կամ խոնչում. Մսիցը միսը, պաղիցը պտուղը Գինուցը գինին, արաղիցն արաղ Որը որ լավն ա, հանում, հազրում. Նոքարի գլխին գթած առաջ ընկնում. Թուր ու ասպարը բոլոր եդ անում.

1

հողը=հող [Որ] 3 [ու] 4 [մե<զ>] 5 [գետի<նը>] 6 [ու] 2

205

6680 Վարդապետի մոտ 1 էսպես գնալը Շատ մեծ ամոթ ա, թո՛ղ թե նստիլը։ Լուսարարն կամ թե նրանց քարվանբաշին Առաջներս ընկած, մեզ քաշում, տանում. Վանահոր տունը հենց բռնես, դրախտ ա, Ինչ աչքդ սիրի, նրա տանը կա Խալըչեք փռած, բարձերը շարած Ղույթուքեն 2 վրեն քցած, եդ բացած, Շատը գյուլաբաթնով կամ սրմով սրած. Դռան մեկ կոխքումն, ավթաֆա լագանն 6690 Մյուսումն զառ, դիբա փեշկրներն կախած, Ինչ աչքդ սիրի, նրա ռաֆթին շարած, Գյուլաբդան ասես՝ թե քյուքյուրդանը Արաղի թասերն, գինու 3շարգյասեն Չայի բոդնոսը, 4 ղայֆի ֆնջան < ն > երն, Մուրար ի շուշեն, չայդան, բոթլկեն, Տեղ տեղ խնձոր էլ կամ ալվան տանձեր, Ֆարաջեն, շորերն մեկ տեղ կախ արած.

5

Խազինեն, մալը տոլաբները դրած

Փակած, բաղանիքն ջեբումն կամ ծոցումն, 6700 Որ հարամ ձեռք նրա մալին չդիպչի. էլած չելածը ջուր կտրի, կորչի։ Ինչ տեղ հարամ ձեռք մեկ բանի դիպավ, Ծով էլ որ ըլի, բոլոր կցամաքի. Ոսկի էլ ըլի, քար ու հող կդառնա, Հարամ ձեռից ու հարամ նաֆասից

6

Աստված ամեն մարդ՝ 7խնդրեմ՝ ազատի: Հարամ մարդի ձեռն որ կա 8 կրակ ա, Ինչ տեղ որ հասավ՝ էլ նրան խեր չկա։ Վանահոր ծառեքն շատը վարդապետ 6710 Կամ տիրացու են ու կամ վանական Սրանք են նրա տունն ավլում, սրբում, Բուխարին վառում, ու հացը քցում, 1

մոտը=մոտ Ղույթուքեք=Ղույթուքեն 3 [ֆնջ<աներն>] 4 [թե] 5 [Բայց իր] 6 [Աստված] 7 [էլ] 8 Բնագրում՝ գա 2

206

Ձեռին ջուր ածում, երեսը լվանում. Շորերը հանում, գյուլբեքը 1 քաշում. Ոտները տրորում ու նրան դնում. Ամառվան շոքին ճանճերը քշում։ Մաշիքը դնում, 2 փիլոնը քցում, Նրան ժամ տանում, իրանք չայ շինում։ Կամ շատ առավոտ խաշը հազրում, 6720 Որ լիսը չբացված, դեռ ժամը չարձակված, Գան Խաշը տաք տաք, ուտեն, քեֆ անեն։ Չունքի երեք սհաթին է ժամը կանգնում, Շատ անգամ հինգ սհաթ խեղճները կանգնում. Ոտները քար դառնում, փորները գնում։ Սաղմոս ասելուց, աղոթք անելուց Գլխների ղուղը հատնում, ցամաքում։ Ճռները թուլանում, աչքները սևանում։ Շատ ճգնավորի քիթը որ բռնես, Հենց էն սհաթը հոգին կհանես։ 6730 Առվոտա ժամը հենց արձակվում ա, Գալիս են մի քիչ քնում, դինջանում, էլ եդ գնում են, ճաշվա ժամն ասում, Մեկ իրեք սհաթ էլ էս ա քաշում. Տասը սհաթին ի միասին նստում Հացներն ուտում, աստուծո անունը հիշում Ամեն մարդ իրա խուցը գնում, մտնում, Դուռը ղայիմ փակում, 3բերանն ողողում, Կամ ղայֆա խմում, կամ գինի ըմպում, էլ եդ թեք ընկնում ու 4մեկ կուշտ քնում։ 6740 Շատը իրան խցումն է հաց ուտում Ընկեր վեղարակիր իր մոտը կանչում. Չունքի սեղանի կերակրի համը Նրան վնասում ա, փորը ցավացնում։ Րիգնաժամի զանգակը տալիս Նրանք վեր են կենում, շորերը հաքնում. Երես լվանում, մեկ ղայֆա խմում. Կամ եմիշ ուտում, կամ մազա անում։ Եդո գլխները քաշ արած գալիս 1

[ոտները] [մի] 3 [մեկ] 4 [զ<ոռ>] 2

207

Փոքրավորները փիլոնն, հողաթափ 6750 Ձեռներին բռնած եդևիցն ընկած, Գալիս, ամեն մարդ իր տեղը կանգնում. Կամ ծունր դնում, կամ չոքում, նստում, Կամ իրանց գլխի էկածը պատմում. Մոնթերը փոխն ասում, ժամարարն աղոթքն Ժամասացները երկու դասիցն էլ Իրանց շարականն զլում, 1անգիր ասում։ Ժամօրհնողն իրան ժամն է միշտ օրհնում։ Լուսարարն իրան մմերը վառում։ Ավագ երեցքը, սարկավագները 6760 Իրանց սրի օրն պաշտոն կատարում։ Ժամարարն իրան պատարագն անում. Ավագ սարկավագն իր վերաբերումը Ժամասացն իրան մեղեդին, տաղը Ձենը քյալլիցը հանելով՝ ասում։ Որը բուրվառն է քցում, խունկ անում. Որը քշոցն է խշխշացնում. Որը ժամարարին ձեռին ջուր ածում. Որը թագը դնում, կամ եդ վերցնում։ Մյուս միաբանքն ու սուրբ վանականք 6770 Իրանց քեֆին նստած, ասում են լսում, Կամ վախտը գալիս սկին բերելիս, Կամ ավետարան բեմին կարդալիս. Կամ սուրբ սուրբն, միայն սուրբն ասելիս Վեր կենում իսկույն գլխները դզում Խաչ հանում, աղոթք՝ կամ ծունր դնում. Մինչև սուրբ խորհուրդն հենց որ կատարվում, էլ եդ նստում են, իրանց բանը տեսնում. Թե տերտեր, 2վարդապետ ձեռնադրելիս Կամ եպիսկոպոս նրանք օրհնելիս 6780 Թե ձեռնագրողի, թե ձեռնադրվողի Թե միաբանաց, թե՛ աշխարհականի Հոգին իրան ա հասնում, ու գնում. էնքան կանգնում են, ծանր ժամ ասում. Ու ձեռնադրվողին քաշեքաշ անում, Չորացնում ու էլ եդ կանգնացնում։ 1 2

[բ<երան>] [կամ թե]

208

Որ էլած ջանն էլ նրանք են հանում։ Րիգնաժամը երբ արձակվում ա. էլ եդ միաբանք փիլոնն վեր առնում Գնում, հաց ուտում, եդ գալիս ժամը 6790 Եկեսցեն ասում, իրանց խուցն գնում. Շատը թաքրար էլ՝ թե փող ունի ջիբումն Նստում ա, մեկ լավ կուշտ էլ հաց ուտում. Տիրացուն կանգնած, ձեռները դոշին Կամ գինին ածում, հաց տալիս, վերցնում, Կամ սիրուն ձենով լավ տաղեր ասում. Որ թիքեն անոշ փորը տուն գնա, Ու սիրտը բացվի, մեկ լավ քեֆը գա։ Ծառեքն երբ որ հացից պռծնում, էլ եդ տեղ քցում, էլ եդ շոր հանում.

6800 Մեկ հայր մեր ասում, կամ մեկ հավատով Ու ոտը ձգում, անոշ քուն մտնում։ Քարն էլ որ ըլի էս խեղճերի տեղը, Աստված գիտենա, կհալչի ինչպես եղը Ու կփչանա, ձեռք էլ չի հասնիլ։ Սար էլ որ ըլի մարդի գլուխը Երկաթ ոտները, պղինձ փորը Արճիճ աղկները, լերդ սիրտը, թոքը, Պողպատ մարմինը, ժիվա նրանը ղուղը, Բոլոր կհալչի 1քյալլեն կծակվի, 6810 Ոտները կթուլանա, սիրտը կմաղվի Ու էսքան բանին, ժամին, աղոթքին Որ էլ 2տուտ ու տակ երբեք հեչ չունին, Չեն բնավ դիմանալ, ու տեղըհան կըլին. Ամեն մեկ տիրացվի, կամ վանականի, Փորն ու միտքն ծով ա, որ էլ տակ չունի, էնքան շարական, գիրք սաղմոս գիտի. Որ աշխարքս ածեն, աշխարքս տեղ չանի. Վանահայր ու կամ սուրբ եպիսկոպոսը 3

Շաբթեն մեկ անգամ ժամի երեսը

6820 Տեսնում են, 4որ շատ գլխին զոռ չտան Ու սուրբ միաբանն անգլուխ թողան 1

[բոլոր] [ո՛չ] 3 [Ժա<մի>] 4 [չունքի] 2

209

Ու իրանը գլխու բաշի բոշ թողան. Կամ հոգս չքաշեն, նրանք սոված մնան Կամ շատ չարչարվին, իրանց ջաֆա տան։ Ու հիվանդանան, տունն անտեր թողան էլ իրանք սոված 1 ու աղքատ մնան։ «Էսպես երբ գնում ես վանահոր մոտը Մաշկներդ հանում, դռանը վեր դնում Ու քարվան բաշին քեզ տուն է տանում։ 6830 Գլուխ ես տալիս ու առաջ գնում Ձեռը, կամ փեշը, կամ ծունկը համբուրում. էնպես անոշ հոտ քթիդ է դիպչում՝ Որ հենց ուզում ես, գլուխդ նրա զոդումն Նստիս, վեր չկենաս, մենք վեր ենք կենում. էլ գլուխ տալիս, 2աջը համբուրում. Նա ձեռը 3դրած մեր գլխըներին Պահպանիչն ասում, մեզ օրհնում, գովում, Մենք էլ մեր կարյաց գյորա աշխատում, 4

Աջահամբույրը խալչի տակ դնում,

6840 Մեր բերած փեշքաշն առաջը տանում, Նա էլ բաց անում, տեսնում, հավանում, Եդո էլ թաքրար պահպանիչ ասում. Մեր հանգ, ու մուլքը, մեր տունը օրհնում. Արաղ տալ տալիս, կշտին չոքացնում. Քեֆըներս հարցնում, ինքն էլ ճաշակում, Էլ եդ մեզ օրհնում, մեզ արև խնդրում։ Լավ պատիվ տան մեզ նա թամբահ անում, էլ եդ աջը տալիս, մեզ ճամփու քցում. Սիրտներս ուրախ, օրհնություն առած 6850 Գալիս մեր խալխի մեջները խառնված Նստում, քեֆ անում, ու սաղ գիշերը Սազ ածում, խմում, մեր քեֆին նայում. Վանականքն էլ մեր սուփրի վրա կանչում։ Նրանց քեֆ շհանց տալիս, մենք էլ քեֆ անում. Դուշմանի աչքը հանում, ու փորում, Մինչև լուսադեմն էսպես անցկացնում։ 1

սովի=սոված [աջ<ը>] 3 [դեմ գնում] 4 [Մեր] 2

210

Որը քնում ա, որը խաղ ասում, Որը խորոված անում, որը գինին ածում, 1

Ամեն մարդ իրան զովում, ղարդաշի

6860 Հետ իրան համար ջոկ 2, բոլորեշուրջ Նստած քեֆ անում, կամ ուրշին կանչում, Կամ ինքը իրան բոլոր թաբունովը Գնում նրա մոտ, նստում, քեֆ անում, Մինչև գլխները լավ բունդ տաքանում, Աշխարք նրա աչքին սև կարմրի տալիս, Աչքը կուլ գնում, լիսը խավարում, Հենց աչք չկպցրած՝ ժամի ձեն լսում, Վեր կենում, գնում, իր աղոթքն անում։ Առվոտա ժամը՝ որ դուս ա գալիս, 6870 Գնում ենք վանահոր ձեռը համբուրում, Նա էլ մեր գլխին պահպանիչ ասում, Խնդրում աստվածանից՝ որ մեր դիլակը տա։ Իշխաններն մնում նրա սուրբ ձեռից Արաղ կամ ղայֆա խմում, ու խնդում։ Նրա տված չայր, ղայֆեն, արաղը, Մարդի սրտին մահլամ, մեղաց թողություն Նրա ասած չոռն էլ հոգվո փրկություն Մեկ որ ձեռը գլխիդ փեշը երեսիդ Դիպավ, քսվեցավ, 6880 Ու ծունկը բերնիդ կամ պռոշիդ առավ Հա՜ կա՛ց ու գնա՛, դժոխքումն ըլիս Կընկնիս դրախտը, սրբերի մեջը Ինչ գործք ունենա, քո ի՞նչ բանդ ա. Քեզ չե՛ն հարցնիլ, 3գլուխդ քաշ արա՛. Ու նրա ասածն խոսքերն միշտ արա՛. Տիկը կպրոտ ա, մեջը սևացած Միջի գինին խմի՛ր, տիկը ի՞նչ բանդ ա 4։ Պղինձը ժանկոտ ա, դուրսը մխոտած Մեջը ոսկեջորով, կլեկած, վարաղած, 6890 Միջի կերակուրն ա քեզ հարկավոր. Տունն կավով ա դրսիցը ծեփած,

1

[Որը ուր] [նստած ջոկ] 3 [դու] 4 Սկզբում՝ Տիկը ի՞նչ բանդ ա, միջի գինին խմի՛ր: 2

211

Մեջը լաջվարդած, խազինով լցված։ Պոպոքի կեղևն տտիպ, կծու ա, Միջի պոպոքը անուշ ու քաղցր ա։ 1

Դեռ սուրբ պատարագը չսկսած, կանգնած,

Ամեն մարդ իրան մատաղի աղը Տանում ա ինքը ամանում դրած Օրհնիլ տալիս ու մատաղին տալիս։ Որ նա օրհնած աղ չուտի, չըլիզի 6900

Աստծուն կամ սրբին հաճո ըլիլ չի: Ղոչի, կամ կռվի, 2ոչխարի, եղան Հենց անկաջի ծերն միայն ինք կտրում, 3

Իրան բաց թողամ ու վանքին բաշխում։

Ուլին, 4գառանը մորթում, սպանում, Կեսը 5վանքին տալիս, կեսը մենք վերցնում։ Որ մատաղներն եփում, պատրաստում, Օղլուշաղն ու մեր մեծամարդիքը Գնում սուրբ ժամը, պատարագ տեսնում։ Ժամոցը տալիս ժամարարի ձեռն 6910

Համբուրում, խունկ ու մոմ վառում, ծխում։ Ժամը պրծնելիս, քարոզ են տալիս Սրբի զորությունն ու հրաշքը պատմում։ Թե քանի քոռ, կիր, խուլ, կամ դիվահար Նրանց սուրբ աղոթքուքն փրկվել են իսպառ. Թե նրանց կենդանի աղոթքն, զորությունն Չըլինի, աշխարհս կքանդվի մեկ օրում։ Ով նրանց հավատով ու 6 ուղիղ սրտով Փեշը որ բռնի, հաստատուն հուսով, Ո՛չ թուր քյար կանի, ո՛չ կրակ կէրի,

6920 Ասլան էլ ըլի, մեր ոտը կընկնի, Օձ էլ որ ըլի, լեզուն կհանի, Մեզ կպաղատի, ու մեզ կաղաչի, Որ մեր ոտը նրա 7 գլխին մեկ դիպչի։ Ծով էլ ուզեն ա, մեզ կուլ տա, խեղդի, 1

[Թե] [կամ] 3 Իրանք=Իրան 4 [ոչխ<արին>] 5 [մենք] 6 [կամ] 7 ոտի տակն=ոտը նրա 2

212

Բերանը կփակվի, ջուրը կցամաքի։ Մահն էլ մեր կշտին, որ չոքած ըլի, Մահի մանգաղը ծաղիկ կփոխվի. Մեզ կյանք կդառնա, ինքը կթռչի։ Քարոզն որ պրծնում, խոսքը վերջանում, 6930 Վանահայրն մեզի առաջ է քաշում, Հորդորում, մեր գլխին 1 խելք, խրատ դնում. Թե քիսի ու սրտի մենք զիմիշ չանենք Ով շատ կտա, շատ էլ խեր, վարձ կստանա, Սրբի ձեռն, աղոթքն նրա վրա կմնա. Աշխարքի մալը, խազինեն, դոլվաթն Ժանկ ա, ձեռի կեղտ, չունի բարաքյաթ Որ նրանց զոռ չանենք, առատ տուր չտանք. Երկնքի դռնից զուրկ նա կդառնանք։ Քաչալ Պետրոսը բալանիքը բռնած 6940 Իր հավատողի 2 ձեռիցը քաշած Ներս կտանի, դուռը կփակի մեզ վրա. Մեր լուսավորիչն ամոթով կմնա, Ու չի ուզիլ, որ ձեռի թոփուզովն Նրա գլուխը ջարդի՝ 3մեզ քաշի զոռով. Տանի Աստուծո մոտ ու գանգատ անի, Որ անիրավին իր աչքից քցի, Բալանիքը մեր լուսավորչուն տա, Մեր հայի աստղը բանի ու ցնծա։ Սուրբ մասունքներին ո՞վ ջանն էլ որ տա 6950 Ջանի տեղակ նա նոր ջան կստանա։ Որդին էլ թե նա հենց մատաղ անի, Հայր Աբրահամու պես իր Սհակի Սաբելյան ոչխարն ծառից կախ կըլի. Օրհնյալ լինիք դուք, ղիմիշ չի անեք 4 Ի՞չ պահած ունիք, հանեցե՛ք, բերե՛ք, Գանձ ունենաք, ղութկումը կփթի, Ցեցը նրան կուտի, հարամին կտանի, Թե սուրբ մասունքին տաք, ձեր տուն, որդի, 5

Ձեր հոգին դրախտի մեջ կծաղկազարդի։

1

[օրհնում] հավատողին=հավատողի 3 [ու] 4 չանեք=չի անեք 5 [Ու] 2

213

6960 Հազար մեխք էլ որ դուք արած ըլիք, Մեկ հավ էլ մորթեք, մեկ մոմ վառած ըլիք, էլի ձեր արածն աստված չի հիշի, էլի ձեր հոգին Աստուծո առաջի Պարզերես կըլի, լսի մեջ կխրվի։ Ով իրան գանձին շատ ղուլուղ կանի, Հոգին կծախի, հենց փող մոտ կանի. Կպրե կարասումն էն փողը նրան Դիվանոնց ձեռին, ու նրանց բերանն Սուր, կրակ կդառնա, ու նրան կէրի, 6970 Մազե կարմնջի վրա անց կենալիս Ծանրություն կանի ու վեր կքցի. Հրեղեն ծովի արյան 1գետի մեջ Նա հազար տարի կէրվի, կտանջվի. Նրա գերեզմանի վրա դիվանը, Նստած փայ կանեն նրա ապրանքը Շատ էլ ստանան, էլ նրա հոգին Քիչ էլ ստանան, էլ նրա մարմին, Կէրեն, կտանջեն, ձեռնեձեռ կքցեն, Մինը կրակովը 2մյուսը թրով, սրով 6980 Կծակեն, կխորովեն դժոխքի փայ կանեն։ Փող պաշտող մարդը մեծատան գոգումն Տուրք, ժամոց տվողն Աբրահամու գոգումն Մինն կտանջվի, մյուսը կցնծա Մինն մեկ կաթ ջրի հասրաթ կմնա. Մյուսը թե նրան ուզի էլ որ տա, Չի կարող, նրանց մեջ մեկ խոր անդունդ կա, Տանջվողն էնտեղանց սուգ կանի, կասի. Հայր Աբրահամ դու ախ մեզ խեղճ արի Մեկ մարդ ուղարկի, մեր տունն ազատի.

6990

Ինչ ունին, չունին, աղքատաց, ժամի Բաշխեն որ էստեղ գան ո՛չ, ու էրվին. Թո՛ղ աղ հաց ուտեն, ու փողից փախչին Որ ինձ պես 3կրակում էրվին, չմաշվին։ Տուրք, ողորմություն մեզ համար կարմունջ ա,

1

[ծովի] կրակում=կրակով 3 [էս] 2

214

Մեզ համար 1Հակոբա էն մեծ սանդուխտն ա. Թե տուրք, ու ժամոց կտանք, կբաշխենք Հրեշտակք կդառնանք, երկինքը կճարենք։ «Էս ա սուրբ մասունքն կհանեն, կբերեն, Ձեր մուրազը տա, ձեր մեջ կբազմացնեն։ 7000 Թե շատ տվող ըլի, ինքը թո՛ղ հանի. Ինքը մեր սրբին կնքավոր ըլի. Իր ձեռով բերի, իր գրկում դնի. Դրախտը քո սրտումն, մասունքը գրկիդ Թունենաս դու լավ իմացի՛ր, մեկ ա։ Հո դրախտը գնացած, հո մասունքն բռնած Երկուսի վարձը, ու խերը մեկ ա։ Հանեցե՛ք քիսեքդ, ու մե՛ք խնայիլ. Մեկին դուք հազար կտրեք եդ առնիլ: Աստված մեզանից մեր թագավորներ 7010 Մեր իշխանները խլեց, մեր սրբեր Տվեց՝ որ մեզ միշտ պահապան ըլին. Մեզ էս աշխարքից երկինքը տանին։ Սրբերն որ չըլին, երկինք ու երկիր Կես սհաթ մեր գլխին չե՛ն մնալ ամուր. Կքանդվին, փուլ կգան, մեզ տակով կանե՛ն, Քարերն մեզ համար օձ, կարիճ կդառնան Սարերն ու ձորեր վիշապ, սատանա Մեզ գիշեր, ցերեկ սուր կանեն, կէրեն։ Նրանց աղոթքն ա 2բարեխոսություն 7020

Մեզ պահում, երկրի օր, խաղաղություն Հիվանդաց, խղճի կյանք, ազատություն, Տալիս ու փրկում, հոգին պահպանում։ «Ինչ որ տալիս էք, ուղիղ սրտով տվեք 3

Խային սրտով ձեռը ջեբը 4 մի՛ տանեք։

Ջեբը օձ կդառնա, ձեր ձեռը <կ>կծի. Հրես սուրբ իրան դասթով, հրեշտակով Սեղանի վրա, գանձանակի մոտն, Աներևույթ կա ու իրան ձեռով Ձեր տվածն համարի, 5հրեշտակին ասի 1

[մեկ] [ու] 3 [Հարամ] 4 [տվածն] 5 [ու] 2

215

7030 Որ իր դավթարումը գրի ու պահի Դատաստանի օրը ծոցից դուս բերի. Իրանց շհանց տա, Աստուծո մոտ տանի, Ով 1 ինչքան տուրք ու ժամոց ա առել էնքան նրա համար իլթիմազ անել, Որ առատասիրտն փիս նաքյազի հետ Կխառնվի ու նա էլ նրա հետ գնա դրախտը Թե մեկ սուրբ էլա նրա մյուս գործքը Աստուծո մոտ բերի, նրան օգնել կամի, Մեր սուրբը նրան իսկույն հարցնի.

7040 Դավթարը ցուց տա ու նրան ասի. Հլա տվածդ ասա՛, բե՛ր, որ ես տեսնիմ. Ու Աստվածն ասի, թե ես կխռովիմ Թե էն ժլատ մարդին դրախտը թողան, Ու նրան մյուսների կարգումը տեղ տան։ «էս խոսքը լսելիս մարդն 2հենց ուզում ա Իր միսն էլ կտրի 3վանահորը տա։ Աղչիկն իր մազի զարդն, զինզինաթը Հարսն իր դոշի, ճտի շարքն, կարգն 4 ու խաչը Մատի մատանին, թևի կոճակը 7050 Գլխի քորոցը, ականջի օղը Հանում ա ձեռին հենց հազիր անում։ Տղամարդն իր քիսի բերանն բաց անում Կամ հենց սաղ քիսեն էլ չհամարում։ Մեկն երկու կարաս, մեկն հինգ լիտր ձեթ Մեկն երկու խալվար ցորեն կամ գարի Մեկն կով, ո՛չխար, մյուսն եզ, գոմեշ Կամ մոթալ պանիր, կամ եղ կամ մեկ էշ Փող չունենալիս, սրբին խոստանում. Տիրացուն բոլոր գրում, նշանակում.

7060 Դավթարն վանահորն տալիս, ետ կանգնում։ Որի տվածը որ քիչ ա ըլում,

5

Ինքը վանահերն մեկն երկու շինում. Եդո մարդ ղրկում տնե տուն հավաքում. Հավաքողն էլ ա իրան փայն ուզում.

1

[Որ] [իր] 3 [ու] 4 [ու օղ] 5 [Թե] 2

216

Թե չտաս սրբի սիրտը կխռովի Կամ քեզ նա իր սուրբ բերնովն կանիծի. Հանդդ կչորանա, ջուրդ կցամաքի, Ժողովարարի լեզուն և բերանն Թրից էլ սուր ա, թվանքից զոռբա.

7070 Քարի էլ դիպչի, կտոր կտոր կըլի. Ծովն, էլ հասնի, ծովը կցամաքի։ Ինչ ուզի, պետք է տաս, որ հեռանա Որ աչքր տանդ վրա չմնա։ Քո տան բարաքյաթն չհատնի, չպակսի.

1

Օճախիդ ծուխը ղադըմի ըլի:

Նրա օրհնությունն 2քարից էլ, քոլից Քեզ ռզղ կհանի, քեզ հաց կբերի: Էսպես խաչերը, սուրբ մասունքները Ձեռներին բռնած, 3դպիրք, վանահերը 7080 Հազար զառերում, ոսկում, արծաթում Շինած, փաթաթած խաս ու ղումաշում, Առոք, փառոք նրանց ձեռներին դրած Շուրջառները քցած ու շապիկ հաքած Շարական, աղոթք, սաղմոս ասելով Բեմին բազմացնում, 4 չորս կողմ կտրելով։ Ուխտավորներին հորդորում, կանչում Որ գնան, համբուրեն՝ ուխտը կատարեն։ Իրանց մուրազը ու դիլակն առնեն։ Ընչանք բոլորն էլ համբուրած չըլին 7090 Շարականի ձենն նրանք չեն կտրում։ Միշտ մոտին կանգնած լավ ձենով ասում։ Էս որ պրծնում ենք, մեր ուխտը կատարում, Մեկ էլ տեսնիս ջանդ դող ա ընկնում. Ղլեր, ընկնավոր ոտ ու գլուխ ծեծում. Քարերին դիպչում, ուշագնա ըլում. Ուխտավորների միջին գլորվում. Ու հազար բաներ, հրաշքներ պատմում: Սրբի արածը, նրա զորությունը Նրա ամեն հրաշքը, նրա աղոթքի զոռն

1

[Տա<նդ>] [քո<լից>] 3 [տե<րտեր>] 4 [գնում] 2

217

7100 Իրանց իրանց հենց ասում, ետ պատմում, Ո՛չ աչքներումն աչք, ո՛չ ջանումը ջան. Հինգ էսպես անուշ ու անբան 1 Հազար տեղից քեզ բաներ են պատմում։ Էս նրանք չեն 2ասում, սրբերն են ասում. Ու նրանց աչքին, մեզ աներևույթ Գալիս երևում նրանց երազում 3

Ինչ որ անցկացել, նրանց իմաց անում։

Ու նրանք էլ մեզ են բոլորն եդ ասում։

1

[լեզու ու բերան] [որ] 3 [Որ] 2

218

ՊԱՐԱՊ ՎԱԽՏԻ ԽԱՂԱԼԻՔ ՊԱՐԱՊ ՄԱՐԴՈՒ ՏԱՆՈՒ ՄԻՏՔ

ՈՎ ՉՈՒԶԵՆԱ, ՈՐ ՊԱՐԿԻ ԲԵՐԱՆԸ ՓԱԿԻ, ԹՈՂ ՊԱՌԿԻ:

ՇԻՆԵՑ ՈՒ ՍԱԶԱՑՐԵՑ ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԱԲՈՎՅԱՆ

1841

219

ՀԱՌԱՋԱԲԱՆ Շատ անգամ պարապ ժամանակս միտք էի անում, էնպես մեկ բան գրեմ, որ մեր խալխի սրտովն ըլի, բայց չէի գիտում թե ինչ լեզվով գրեմ։ Մեր գրաբար լեզուն անգին է, նմանը չունի, ինչքան լեզու, էլ որ գիտեմ, մեկն էլա էն համը, էն քաղցրությունը, էն ճոխությունը չունի. բայց մեր վատ բախտիցը հազարիցը մեկը չի հասկանում, ինչ պետք է արած։ Երանի էն սհաթին, որ մեր ազգը քիչ քիչ կարողանա էս կորած գանձը գտնիլ, ու իր լեզուն սովորիլ, իմանալ։ Բայց ով չի գիտի, որ սրան շատ ժամանակ կուզի. ու մինչև էն ժամանակը մնալ, ո՞վ գիտի, մարդ սա՞ղ կմնա, թե չէ։ Էս մտածելով ուզում էի, որ գրած բանս ամեն մարդ հասկանա, ու էն֊ դուր համար աշխարհաբար գրեցի։ Թող գիտուն մարդիքը ինձանից չնեղանան, նրանք շատ գիրք են կարդում, իրենց սիրտը մխիթարում. ամա հասարակ մարդը մեկն էլա չունի, որ նա էլ նրանով իր պարապ վախտը՝ ժամանակն անցկացնի։ Շատ մարդ է գանգատ անում, թե մեր խալխը գիրք կարդալ, ուսումն չի սիրում. ախր ի՞նչպես սիրի մարդ, որ զորությունը չի հասկանում։ Կարելի է, ես սխալվում եմ, բայց բնական է, մարդ միշտ էն բանը կսիրի, որ իր սրտովն ըլի։ Եվրոպացոց մուզիկեն շատ հիանալի է, խոսք չունիմ, ամա մեր սազն ու գուռնեն մեր ականջին ավելի ա դիր գալիս, չունքի էրեխությունից էնդուր ենք սովոր։ Շատ բաներ էսպես գրել, հազիր էի արել աշխարհաբար, բայց էլի սիրտ չէի անում, որ լիս քցեմ։ Վախենում էի, թե ժամանակս, փողս կորչի, գիրքս էլ մեկ տեղ թողումը վեր ընկած մնա, փթի։ Բարեկամ մարդիք որ վախտ վախտ տեսան, խորհուրդ տվին ինձ, թե շատ լավ կըլի, որ տպիլ տամ։ Իրավ՝ թե որ մուրազս տեղ հասնի ու գրածս ազգին դիր գա, որքան բախտավոր կըլիմ։ Էն ժամանակը ջանք կանեմ, որ դհա լավ բան գրեմ, թող էս առաջինն էսպես ըլի։ Կարդացողը ինքն էլ լավ կիմանա, որ էս գրած բաները ավելի ուրախության համար են, էն պատճառավ բոլորը մեր խալխի խոսացած բաներն եմ հավաքել. թարգմանածներս էլ էնպես եմ դուս բերել, որ մեր խալխի սրտովն ըլի։ Բայաթիքը1) էն մտքով եմ գրել, որ չունքի մեջլսում, հացի վրա թուրքեվար են էսպես բաներ ասում. լավ հայր հայեվար ասի, որ քիչ քիչ լեզուն քաղցրանա, չունքի ոչինչ բան լեզուն էնքան չի քաղցրացնիլ, որքան խաղ ու տաղը։ Հույս ունիմ, որ ուրիշ մարդիք դհա լավը շինեն։ Աղասու մեկ քանի խաղը,2) որ էստեղ մեջ եմ բերել, կարելի է՝ թե շատ մարդ չիմանա, թե նա ո՞վ էր։ Աղասին մեկ ջահել, ռաշիդ քանաքռցի հայ էր: Ղզլբաշի ժամանակին սովորություն կար, որ աղչիկ էին քաշում։ Մեկ օր էսպես աղչիկ քաշելիս՝ կտրիճ Աղասին դուս էկավ, մեկ երկու թուրքի սպանեց ու փախավ Փամբակ։ Խղճի հորնըմորը Երևանու բերդումը 220

չորացրին. ինքն էլ՝ Ռուսը որ Երևան առավ, գնաց, որ հորն ազատի, իրան էլ հոր վրա տվին, սպանեցին։ Էս խաղերը էն փախած ժամանակն է ասել։ Սրա պատմությունը շատ երկար է, որ գրած մոտիս հազիր ունիմ ու նրանով կարելի է իմանալ էն ժամանակվա մեր աշխարքի հալը։ Գրքի անունն ա Վերք Հայաստանի, ողբ հայրենասիրի։3) էնպես էլ շատ զվարճալի պատմություններ4) աշխարհաբար գրած՝ մոտիս հազիր ունիմ։ Ով գիտի բալքի թե մեկ աստվածասեր մարդ իր հոգու խաթեր տպիլ տա։ Ես չկարացի բոլորը ի միասին գրել, չունքի խարջը շատ կըլեր։ Թե գիտուն, խելոք մարդիք ինձ պախարակեն, դու էլա ինձ պահիր՝ սիրելի ազգ, չունքի իմ ուզածս էն ա, որ քեզ ծառայեմ, քեզ իմ կյանքս տամ, քանի շունչս բերնումս ա։

221

ԷՍ ԳՐՔԻ ՃԱՄՓԻ ԽՐԱՏԸ։ Գնա՛, իմ խեղճ գիրք՝ գնա՛ մարդամեջ. Գլուխդ քաշ քցի՛ր մի՛ նեղանար հեչ։ Անկաջդ փակի՛ր, 1 սիրտդ լեն բռնի՛ր, Ինչ ասեն, խոսին, տա՛ր ու համբերի՛ր։ Ճամփորթի գլխին շատ փորձանք կգա։ Անձրև, ձին, կարկուտ՝ հազիր համեշա։ Դուման ու կայծակ, շոք, բուք ու կրակ Ամեն տեղ կըլին, ամեն ժամանակ։ Էսպես բանիցը ով շուտ վախենա, 10 Ու ճամփի կիսիցն վեր կենա, եդ գա, Ոչի՛նչ չի շահվիլ, դարդակ կմնա։ Փորձանքից՝ մարդը՝ լավ չի՝ 2 նեղանա։ Ի՞նչ ես դարդ անում, որ վրեդ խոսին, Յա քեզ ծաղր անեն, յա աչքից քցեն։ Ամենի սրտին դուր գալ լի ըլիլ. Ամենի խաթրը ո՞վ կարա առնիլ։ Աշխարքի բերանն ջվալի բերան։ Առակ է ասած՝ ո՞ւմ ասես քո բանն։ Հալբաթ մեկ օր էլ արև դուս կգա, 20 էն վախտն կիմանան, թե ուզածդ ի՞նչ ա։ Գնա՛, աստված քեզ բարի ճամփա տա, Ում տուն էլ մտնիս, բարով տո՛ւր, գնա՛։ Մտքումդ պահի՛ր էն վաղի առակն, Որ չանես քեզ էլ ինձ էլ խայտառակ։ Որ մեկ ծեր մարդ իր ջահել որդու հետ Դուս էկավ, գնաց, աշխարք տեսնի, եդ էլ իր տունը գա։ Ինքն իշի նստեց, Սնգսնգալով՝ նա որդին առաջ քցեց։ Ճամփորթի մեկը էս տեսավ, ասեց։ 30 Ի՞նչպես հեր ա նա, որ որդուն թողել Ոտով, լիտր ու կես՝ ինքն իշին բազմել։ 3 Ասածը ծերը լսեց, վեր էկավ, Որդուն նստացրեց, ինքն առաջ ընկավ։ Մեկն էլ էն կողմիցն՝ իր զուռնեն փչեց։ 1

[ղրաղ] [չպետք է] 3 Բնագրում՝ Ոտով, ինքն լիտր ու կես՝ իշին բազմել 2

222

«Երկուսդ էլ նստիք, ի՞նչ բան ա էդ մեծ»։ Սրան էլ լսեց լողլող հալևորն. Ոտներն ճոլոլակ էն մեծ միրքավորն:

1

Հեր ու որդի որ իշի վրա բազմած՝ Չմտան քաղաքն, էլ մարդ չի մնաց, 40 Որ մատով նրանց ցույց չի տա՝ հանկարծ: Բեղ, 2միրուք՝ բոլորն լավ սղալելով, Ծափ տվին քամակիցն, վրեն ծիծաղելով: Խղճի որ ճարը կտրվեց, վեր էկավ, Իշի ոտները կապեց. մեկ փեդ լավ Միջովն անց կացրեց, մեկ տուտն իր ուսին Մեկը 3 իր որդու՝ դրեց քամակին: Քար ու ձոր բերան, ու աչք բաց արին: Ճարն 4 որ կտրվեց, ի՞նչ պետք է աներ, Սիրտը չտարավ աշխարքի բաներ: 50 Հազար ուշունց ու անեծք կարթալով, Էշը վեր առավ, քցեց ջուրն՝ լալով: Գետի ղրաղին կանգնած՝ սուք արեց՝ «Լիս դառնա հոգիդ՝ ա՛յ իմ էշ»՝ ասեց: «Ի՞նչ կըլեր, տանից չէինք դուս էկել, Ո՛չ ուրիշին լսել, ո՛չ մեր տունն քանդել: Ինձ տեսնողը՝ թո՛ղ՝ իր գլուխը լա, Ուրըշի դնչին հեչ մտիկ չտա»:Ամենի խոսքին ականջ դնողը Գլուխը կկորցնի, յա էլած ղուղը: 60

Ով լայաղ չանի, քեզ վերցնի, կարթա, Թո՛ղ իր շնորքը պահի, մոտ չգա: Քար ու չոլ ընկնիլ ի՞նչ մեկ մեծ բան ա, Խոր խոր խոսալուցն ո՞վ ինչ կիմանա, Խոսողին էլ՝ միշտ հասկացող պտի, Թե չէ փուչ՝ քամին կառնի, կտանի:

1

[Որ] [ու] 3 Մեկն=Մեկը 4 Ճարը=Ճարն 2

223

ԱՍԱՑՎԱԾՔ ԲՆԱՀԱՅՏՔ։ ԻՆՔՆԱՀԱՐՄԱՐ ՀՈՐԻՆՎԱԾ։ ԼՈՌԸՑԻՔ։ 1 Երկու լոռըցի՝ հալալ ախպոր նման՝ Թուը ու թվանք կապած սար ու ձոր ընկան, Որ իրանց համար ֆորս անեն, բերեն, Իրանք օղլուշաղն էնդով կերակրեն։ Հենց մտան մեշեն, մեկ ծառի վրա Տեսան, որ մեկ չաղ չալ աղավնի կա։ Ընկերի մեկը մյուսին ասեց։ «Տյեղս կա՛ց, քյընամ, տյանիքն յաղ պյիրեմ, Հլե յէս սհաթին, յես քյըմատաղ չեմ, 10

Ատյա՛, մեր տղյա՝ մեր պյախտը պյանեք, Շուտով յետ քյըքյամ, յէս թըվավորյին էյավ հյաչքը պյռնի՛, մնյա յէս ծյառին։ Մեկ քյաբյաբ յանենք, հյուտենք լյավ պյապյաթ։ Մըհյիկ քյընում յեմ, տյու 1 քյիտես լյավ վյատ»։ — Նա ուշացավ, մյուսն էլ չհամբերեց, Տրեխը հանեց, մտքումը դրեց Որ ծառն վեր ըլի ու ձեռով բռնի։ Ախմախ ֆորսկանը դեռ կիսաճամփի, Աղավնին թռավ, գնաց իր քեֆին։

20 Լոռըցու աչքը բաց մնաց, հոգին էլ չի համբերեք, ասեց բարկացած։ «Տյո շառլամիշ ղյուշ, տյու յոր քյու հյունարն Պյանյաքնիլ քյիտես, յե՞ս յեմ հլե նաշյարն։ Յոր տյու յէտ պստյիկ տեղյովն կյթռչիս, Ձեռս յո՞վ է պյռնել, յոր ղոլես փախչյիս»։— Ասեց ու զրը՜խկ, ծառի ծերիցը էնպես դրըմփաց, ու իր ջանիցը Ձեռք վերցնիլն, հոգին տալը մեկ էլավ, Ու զուռնա մեիդն էնտեղ ձգվեցավ։ 30

Ինչպես պատահեց։ Աղավնու թևիցն Մեկ բմբուլ էկավ, ընկավ վերևիցն Լոռըցու բերանն, որ ընկերն էկավ,

1

տի=տյու

224

Իշտահը զլած՝ մոտին կանգնեցավ։ «Հյ՞ա քյընըծահե՛ր՝ տյու յիշի քյուռյակ։ Ասեց ախմախը ու գնաց աղաք։ «Ա՛տյա՝ քյու փյորը խյոզի թյափյան յէ՞ր. Հինչ յէիր ճյաքյում, ու յէս խեղճ, յանտեր Ղշին սյաղ, սյաղ յես տյու փյորըդ քյաշել, Կըլխեդ խռյով չինի յիշտյահդ, փյորդ յէլ։ 40 Մի քիչ սյաբր յէյիր յարել, հի՞նչ քյըներ»։ Ասեց, ընկեցին տեղն ու տեղ թողաց, Համի կուլ տալով՝ իր բանը գնաց։ Ա՛ստված ողորմի լոռըցու հոքուն, էն ֆորսն, ընկերն ո՛չ ես տեսնիմ, ո՛չ դուն։ 2 Երկուսն էլ մեկ օր էլի ֆորս գնացին, Շատ որ ման էկան, բան չճարեցին. էկան մեկ ծառի շվաքի տակին Քրտինք սրբելով՝ ծանր նստեցին։ Շատ ու քիչն աստված գիտե՝ ի՞նչ ասեմ.

50 Քոռաղադինա՝ մեկ ճանճ, չգիտեմ, Ի՞նչ կողմից էկավ, մեկի ճակատին Նստեց ու արինն ծծեց իր քեֆին։ (Ղոչաղ ընկերը էս որ հենց տեսավ, Մատը բերնին դրեց, շվացրեց, ասավ։ «Հե՛ Հանի՝ քյը մա՛տաղ՝ մեկ ժուկ սաբր արա՛, Աստված մեր նյասիբն հյասցրեց յէս ա՛»։ Ասեց ու թվանքն դոշին դեմ արեց, Նա ոտը քաշեց, մյուսն գլուխը թեքեց։ Ընկերի մահը՝ հանաք իմացավ, 60

Մեռած մեյիդը կապեց, վեր կալավ։ Գոմշի քամակին դրած՝ մեկ ջրի Որ մեջը մտան, շոքն առավ գոմշի Ջանն. աղավարի կուզեր, որ պառկեր, Ախմախ ընկերը՝ էն կողմիցն ուսեր Քաշելով՝ գոռաց, մեռլին վեր հատեց, «Ատյա քյու նանի միսը շոն ծյամի. Հենց մեռել յես, յոր բերանդ զորում չի՛. Մեկ հա՛, տպփռյու էլ ա անես էդ կյոմշին, Չթողաս նստինք, հոր քյնանք մեր պյանին»։ 225

3 70 Մեկ քանիսն էլ մեկ օր կացին ուսին Գնացին, փեդ անեն ու ճամփի կիսին Մեկ ձիավորի որ ռաստ չէկան, Կտրեցին աղաքն, չխնդրեցին նրան, Որ տեսնին՝ թե ո՞ւմ կացինն է լավ սուր։ Ղոյմաղոչում դու խելոք ձիավոր Բոլորի կացինն որ մոտ չէր արեց, Ղամշեց ձիուն ու դարնըվեր քաշվեց։ Փալան ու նոխտա կորցրած իշի պես Կանգնած՝ ճմբռեցին նրանք աչք ու երես։ 80 Սատանին նալաթ՝ ձիու քուռակը Մնացել էր եդ։ Բռնեցին աղաքը։ Ինչ շոր ունեին, բոլորն հանեցին, Նրան բարձեցին, որ սատկի տակին, Որ նրանց սիրտը մի քիչ հովանա։ Բայց ղոչաղ քուռակն՝ բարդ ու բարխանա Հետն առավ, վազեց՝ տրտինգ անելով։ Լոռըցոնց աչքը սառած մնալով, Հենց իմացան, էս տեսածն հրաշք էր։ Քորելով անսաս՝ գլուխ ու բեղեր.

90 Ընչանք տուն հասան, անձրևի տակին Իրանց վրի կեղտն էլ մեկ լավ լվացին։ 4 էլի էս օրհնած խալխը հազրված՝ Գնացին մեկ օր մեջեն՝ հավաքված։ Տեսան՝ մեկ լավ ծառ քարափի ծերին, Թե կտրենք սրան, էսպես միտք արին, Մեզ խեր չի անիլ, խոր ձորը կընկնի, Մեր աշխատանքն էլ հետը փուչ կըլի։ Շատ որ միտք արին, խոսքը մին էլան. Որ կախ ընկնին, ձեռ ձեռի նրանք տան, 100 Ու էնպես քաշեն, քոքըհան անեն, Իրանց միջումը հետո փայ անեն։ Աստված կանչեցին, ճոլոլակ էլան։ Ծառը պոկ չէկավ, իրանց գլուխն ի՞նչ լան։ «Ատյա մեր տղե՛րք՝ տյուք ղայիմ կյացե՛ք, Մի ձեռիս թքեմ, յետո քյաշվեցեքյ»։ 226

Ձեռը բաց ընկավ՝ նրանք իրար գլխով՝ Խաչ, ավետարանի անուն տալով, էնպես գլորվեցան, քարափնիվեր ընկան, էն գընալն էր, որ գնացին, եդ չէկան։

227

ՄՈԼԼԱ ՄԱՍՐԱԴՆԻ ԻՇԻ ՔՈՒՌԱԿԸ։ Իշի քուռակը վերջն է՛շ կըդառնա, Ամարաթում, թե գոմում մեծանա.

Մոլլա Մասրադինն շատ բան է արել, Ինքն ախմախացել, ուրըշին 1 խաբել, Բայց նրա հունարքն իշի քուռակին Իր իշությունից էլի չի դարձրին։ 2 Մայիս ամիսն էր, օրերն քաղցրացել, Իսան ու հայվան սար ու ձոր բռնել, Ամենի արինն նո՛ր էր եռ ընկել, 10 Ամենի սիրտը էլ եդ նոր բացվել։ Մեկ քաձ էշ էլ իր քուռակն քամակին Քցած՝ հանդումը նայում իր քեֆին. Ինքն թավալ տալիս տխպումն ու զռում, Քուռակն էլ պոչը ցցած մոտն 3 խաղում։ Մոլլեն որ իր սուրբ ղուռանիցն ավել՝ Ուխտը ուլիցը չէր կարող ջոկել, Նրա շատի ընկնիլն որ աչքովն ընկավ, էլած ուշք ու միտքն էլ նրա հետ թռավ։ «Ջահել վախտն էսպես որ հունար ունի 20 էս օրհնած գառը, ու փախչիլ գիտի, Որ մեծանա հո՝ աշխարք կարմացնի, Երբ տակիս՝ նստած՝ էսպես չափ քըցի»։ Գողացավ քուռակն, տարավ գոմն, կապեց։ Էշն լեզու չուներ, խելքը ո՞վ տվեց, Որ տիրոնչն ասի քուռակի տեղը, Մոլլեն էլ գիժ չէր, ասեր, դառնար գողը։ Էսպես տանը կապեց, ո՛չ թե խոտ, խոռակ, Չամիչ ու խուրմա ուտեր մեր քուռակն։ Արև ու անձրև աչքը չըտեսավ, 30 Թոզ ու ախպ, փալան, ո՛չ բեռը տարավ։ Էսպես պահելուցն էլած ղվաթն էլ Պակսեց։ Մեր թամբալ քուռակն մեծացել Իր իշի բոյը, իր իշի հասակն Առած։ Վախտն էր, որ տեսնին Մոլլի փառքն։ 1

կամ ուրշին=ուրըշին չի ազատեցին=զրկել չկարացին=էլի չի դարձրին 3 [առաջին] 2

228

Մեկ ազիզ օր էլ որ էկավ, հասավ, Մոլլեն Էլ լավ իր թադարեքն տեսավ։ Ու տնկտնկալով, քամի կուլ տալով, Իշի քամակին բազմած խիստ քեֆով։ Նոխտի փոխ՝ չաթու, թամքի տեղ փալան 40 Իշի դունչն ու վրեն դրաձ՝ էկավ մեյդան. Որ ջիրիդ խաղա, քանի ինքն սաղ ա. Բայց էշ ու ջիրի՞դ — ա՛յ Մոլլա Աղա։ Ձիանքն էլ մնացին հուշտ էլած, սառած, Չէ թե ձիավորքն՝ բերանները բաց։ Մոլլեն ամենի սիրտն առավ, ասեց, Որ իրան նայեն, ու էշը քշեց։ Քոռագադինա էն օրը շոք էր, Ջիրիդի տեղն էլ ախպսին մոտ էր։ Թո՛շ, թո՛շ կանչելով՝ խեղճ Մոլլեն բերանն 50

Պատռեց, բայց իշի ղուղը չի մտան։ Բերնով օրհնում էր, ոտով վեր հատում, Գլուխը սղալում, եդևիցն բզում, Բիզն էլ բեզարեց, քարն էլ, քացին էլ, Բայց կակող ախպուսն իշի խելքն առել։ Փռվեց չորս ոտովն էն տեղ իր քեֆին. Ո՛չ ծեծին նայեց, ո՛չ Մոլլի միրքին։ Տեսնողք փոր, բերան բռնած՝ քաշվեցին, Մոլլեն զո՛ռ տվեց ուշունցի պարկին։ Բայց խելոքի մեկն ղրաղ քաշեց նըրան,

60

Ու կարթաց գլխին սաղ սըհաթ ղուռան, «Ով իշին կուզի նոր մարիֆաթ տալ, Աստված գիտենա, ի՛նքն ա էշն հալալ»։

229

ՄՈԼԼԱ ՄԱՍՐԱԴՆԻ ՊՂԻՆՁԸ։ Մոլլա Մասրադինն իր հարևանիցն Մեկ օր մեկ պղինձ սկսեց փոխ ուզիլ: Իր կարիքն հոքաց, եդ բերեց պղինձն, Բայց հետն էլ մեկ փոքր թավա էր դրել: Խեղճ հարևանը մնաց զարմացած, Խորամանկ Մոլլի միտքը չիմացած, «Պա՛տվելի՝ ասեց, էս ի՞նչ ընկեր ա, Որ պղնձիս հետ իմ տունս էկել ա, Ես քեզ անցած օրն՝ մինը փոխ տվի, 10

Հիմիկ ջխտվել են. ի՞նչ պետք է ըլի»: — Սուրբ Մոլլեն նրան փառավոր դիմով Իմամ, Հուսենի, Ղուռանի անունով Գլխումն 1 նստացրեց, թե նրա պղինձն Ծնավ իր տանը։ Թե չէ իրանից Գի՛ժ չէր, որ իր տան հաջաթն վերցներ, Ու նըհախ տեղը ուրըշին բախշեր։ — Հարևանն թեև շատ էլ միտք արեց, Ուսերը քաշեց, գլուխը շարժեց. Բայց ավելի շահն ո՞ւմ փորն ա ծակել.

20

Ով շատ ագահ է, վա՜յ էն մարդին էլ։ Հարևանն սկսեց շնորհակալ լինիլ Ու ուրախությամբ թավեն տուն տանիլ: Մեկ քանի օրից եդը մյուս անգամ Մոլլեն էլ էկավ առ իր բարեկամն. Դեռ չէր բերանս բաց արել, իսկույն Դրացին խնդությամբ՝ շուտով վազեց տուն, Պղինձը դուս բերեց, մեր Մոլլին տվեց, «էլի կըծընի», իր մտքում ա կարծեց։ Բայց Մոլլի հեսաբն դեռ չէր մտածել:

30 Օրն շաբաթ դառավ, շաբաթը ամիս. Չարեն կտրեցավ, պղինձը պահանջել Սկսեց դրացին, բայց դու ո՛չ մեռնիս։ Մոլլեն էլ ոչ սուրբ, ո՛չ իմամ թողեց, Քյար ու Ղուռանով չարաչար երդվեց։ «Թե նրա խեղճ պղինձն՝ մեկ ամսից առաջ

1

Գլխումը=Գլխումն

230

Վա՜յ տեր կանչելով, մեղա գոչելով Հոգին ավանդեց, երկինքը գնաց»։ — Դըրացին մնաց քար կտրած, սառած. Հենց բռնես, մեկ ձի գլխին քացի տվեց։ 40 Մոլլի ոտն ու գլուխն չափելով՝ ասեց։ «Հանաքն ուրիշ վախտ արա՛ դու ինձ հետ. էդպես մասալեքն պառավքը կասեն. Կամ պղինձս տո՛ւր, կամ նրա ջառըմեն. Թե չէ ո՞վ է լսել՝ թե պղինձը կը մեռնի»։ — — «էսպես հաստագլուխ մարդ էլ կըլինի՞,— Տո քո՛փակ. Ծնանողն մեկ օր պետք է մեռանի. Ով որ ծնելուն հավատ կընծայի, Ու ծնած որդին իր տունն կտանի, 50 Բաս մահվան սուքն չպետք է կատարի՞:Դիվանն էլ Մո՛լլին իրավունք տվեց Դրացին թեև գլուխն քարեքար տվեց. Ձեռն ո՛չինչ չընկափ ում էլ հարցրեց, Հենց էն շահվեցավ, որ վրեն ծիծաղեց։ Խորամանկ մարդիցն աստված ազատի, Խելացին նըրա ոչ խերն, ո՛չ շառը, Իր օրումն երբեք չի պետք է ուզի։

231

ԶԱՐՄԱՆԱԼԻ ՄԱՐԴԻՔԸ։ Շատ տեղ ման էկած, շատ երկիր տեսած՝ Մեկ մարդ՝ էլ կրկին իր աշխարն էկավ. Ծանոթ, բարեկամ գլխին հավաքված՝ Կուզեին գիտել, թե նա ի՞նչ տեսավ։ «Լեզուս չի՛ բռնում, որ ձեզ ե՛դ պատմեմ, Ինչ որ լսել եմ ու աչքով տեսել. Թողե՛ք, բա՛րեկամք՝ փոքր շունչ առնեմ, Ապա լսեցեք, ինչ կուզեմ ասել»։ — Վա՜յ էն մարդին, որ իր տանը միշտ մնա.

10 Ու աշխարքիցս ո՛չինչ խաբար չիմանա։ Դուք լավ դիտեք, թե ի՞նչքան մեծ ա երկիր. Ու ո՞րքան ծովք, ազգք և քաղաքք ու բաներ Կան ամեն տեղ հազար տեսակ զանազան Ո՛չ թիվ ունին, ու ո՛չ հեսաբ, ո՛չ սահման։ Շատ տեղ կա, մարդիք իրար միս ուտեն, Շատն էլ հացի տեղ խոտը ճաշակեն. Ոսկի ու արծաթն՝ էնպես երկիր կա, Խոտի հետ դուս գա, ջրի հետ գնա։ Բայց էս ինձ էնքան չի զարմացրուց, 20 Ինչպես մեկ երկրի մարդքերանց գործն։ Հառավոտե մինչև ի մութն անխափան Նստին նրանք ի միասին լուռ, անձայն։ Ո՛չ դժոխքն են մտածում, ո՛չ արքայությունը, Հաց ու կերակուր իսպառ մոռացած, Ու Աստծու աչքիցն՝ հենց բռնի՛ր՝ ընկած, Իրար երեսի նայիլ չեն ուզում։ Ամպն էլ որ գոռա, կայծակն էլ թափի, Թոփ ու թնդանոթ նրանց գլխովն անցնի, Թեկուզ սաղ երկինքն նրանց գլխին փուլ գա, 30 Մեկն էլա տեղիցը չի՛ ուզիլ, ժաժ գա։ Թե դժոխքն էի գնացել, հավատացե՛ք ինձ՝ 1 էն զարհուրելի կերպարանքն ինձ Չէին պատահիլ։ Քանի միտքըս գա, Հոգիս ու մարմինս սարսի ու դողա»։ — «Ախր ի՞նչ է նրանց միտքն ու կամքը, 1

Սկզբում՝ Հավատացեք ինձ, թե դժոխքն էի գնացել,

232

Որ էսքան մտածեն», հարցրին բարեկամքը։ «Կարելի է՝ թե իրանց աշխարքի հոքսն են միշտ քաշում»։ — «Ա՜խ՝ ի՞նչ եք ասում»։ — «Ուրեմն իրանց հին մեղքն են լաց ըլում»։ — «Ո՛չ, բա՛րեկամք՝ ո՛չ»։ 40 — «Ուրեմն անգին քարն են նրանք պտրտում»։ — «Չէ՛, չէ՛. ի՞նչ ասեմ»։ — «Ուրեմն խելացնո՞ր են, որ չեն զգում, Խոսում, կամ լսում, բաս ի՞նչ են անում»։–— — «Թո՜ւղթ-թո՜ւղթ են խաղում»։–

233

ՄՈԼԼԱ ՄԱՍՐԱԴՆԻ ՃԱՇԸ։ Ճամփեդ բռնի՛, գնա, ամեն ծափ տվողի Առջևն մի՛ պար գալ, ոտդ կդիպչի քարի։

Մոլլա Մասրադինն բեհեսաբ չարեց, Մեկ քոռ կնիկ առավ, հետը պսակվեց։ Մոլլեն ու կնի՞կ- վա՜յ քո տղիս տղա՝ Լսողն չի՛ ասիլ, թե Մոլլեն գիժ ա։ — Մոլլի փորն սկսեց շուտով ցավ ընկնիլ, Կերած, խմածը քթիցն վեր թափիլ։ Օրն հազար անգամ յա դուս էր գնում, 10 Յա տեղը քցում, միջումը պարկում։ Բայց հիվանդի սիրտն էլ՝ շորվա կուզի, Ի՞նչ անի խեղճը, ո՞ր ջուրը ընկնի։ Կերածն համ չուներ, մեկ օր ալանի էր կնկա էփածն, յա իսպառ աղի: Չարեն որ կտրեց, կնկա խոսքովը Վեր կացավ, գնաց իր զանքաչի քովը. Որ մեկ ճար անի, աղչկանն դարձ բերի, Աղին, ալանին նրան սովորցնի։ Զանքաչն որ տեսավ նրան տուն մտնելիս, 20 Կարծեց փեշքաշով ա փեսեն գալիս։ Հենց բարով տվեց ու միտքն իմացավ, Գլխին բամբաչեց, դուռը հետ արավ։ Կրեմ էդ գլուխըդ 1 ինչ կարթացող ես, Բաս էդքան բա՞նն էլ դու իմացել չես։ Շատին շատ քցի՛, քչին՝ քիչ՝ ասա՛ Իմ աղչկանը. ու ջհանդամը գնա՛»։ «Շատին շատ, քչին քիչ՝» ասելով էկավ, Անճար Մոլլեն մեկ կալի կշտով անցավ։ Հենց է՛ս հադաղին՝ երկու ախպեր էլ 30 Կալր կուզեին ճոթ անիլ, տանել։ Մեծն ասում էր՝ թե ինձ շատ կհասնի, Իմ օղլուշաղըս շա՛տ շատ է չունքի։ Փոքրն էլ ասում էր, պետք է պսակվիմ, Հարսանիք անեմ, շատն ի՛նձ տուր, տանիմ։

1

գլուխդ=գլուխըդ

234

«Շատին շատ, քչին քիչ՝» Մոլլեն որ չասեց, Մեծ ախպոր սիրտը երկու թիզ եղվեց։ «Տե՛ս. սուրբ Մոլլեն էլ ի՛նձ ա դրստում, էլ ի՞նչ խոսք ունիս, նըհախ տեղն կռվում»։ Ղոյմաղոչում տղա՝ եղանըդ քաշի, 40 Մոլլի ոտն ու գլուխն ձվի պես ջարդի։ «Ա՛խպեր՝ ի՞նչ ասեմ. գլուխըս քարը, էլ տեղն ասածս՝ քո խերն ու շառը»։ — Տո քո՛փակ՝ տեսար կալ ենք ճոթ անում, Դու ո՞ւր ես գալիս, մեր մեջն խառնըվում։ Ղրաղովն ահը կա՛ր, մեկ բերան ասա՛, «Աստված բարաքյաթ ու միշտ ձեզ խեր տա»։ — «Աստված բարաքյաթ ու միշտ ձեզ խեր տա՛»։ Ասելով գնար մեկ խելիմ ճամփա։ Տեսավ. մեկ աժդահա մարդ մեկ տեղ նստած, 50 Շորերը հանած, արևկող արած, Իր չար թշնամու միսը պոկում ա, Բերանը տալիս, որ քիչ դինջանա։ Քութութ անելով, քուցին անելով Ջանը քոս ընկել, ղնգներն գուլացել: Գլուխն վեր քաշեց, որ տեսնի, ո՞վ ա. «Աստված, բարաքյաթ, խեր տա՛ համեշա»։ Որ չի՛ լսեց անճարն, ջանը դող ընկավ, Հենց էնպես տկլոր տեղիցն վեր կացավ, Մեր ախմախ Մոլլին էն քոթակն տվեց, 60 Որ նախրի իշին կհամարեր էծ։ «Բաս ի՞նչ ասեմ, ի՞նչ. ինձ մի՛ սպանիլ, Թե ասածդ չանեմ, ինձ մարդ մի ասիլ»։ — «Ա՛խմախ, դուռումսա՛ղ՝ առ Մոլլի կտո՛ր. Չե՞ս կարող ասիլ ինչպես մեկ ուղվոր. «Աստված բոլորին ջնջի՛, փչացնի՛», Հախ միայն տերը դրանց քոքը կտրի՛։ «Աստված բոլորին ջնջի՛, փչացնի՛»։ Բերան անելով Մոլլեն խելացի Հենց էն տեղն էկավ, որ մեկ մեռելի 70 Նաշն ուսի դրած, որդի, ընտանի Բոլոր խալխի հետ գլխներին տալով, Տանում էին՝ որ թաղեն՝ սքալով։ «Աստված բոլորին ջնջի՛, փչացնի»։ 235

Որ չի լսեցին խալխն ու գեղըցի, Հենց բռնես՝ մեկ թոփ բիրդան տրաքեց. Դագաղն վեր դրին, Մոլլեն էլ կանգնեց, Հենց իմացավ՝ թե ուզում են խնդրել, Որ աղոթք անի, փող տան իրան էլ։ Մոլլի ոտն ու գլուխն նրանք աղցան արին: 80 «Տո բե՛մուրվաթներ, լսեցե՛ք իմ բանին. Ախրըր ի՞նչ ասեմ, սիրտներդ հովանա. Մեկ խոսք ասեցե՛ք. էս ի՞նչ մուրվաթ ա: Թե որ էն չասեմ, աչքըս հանեցե՛ք»։ — «Ա՜յ իշագլուխ՝ տո մի միտք արե՛ք, Մեռլին ո՞վ կասի. ջնջվի՛, փըչանա՛։ Կասեն՝ «Տեր աստված հոգուն ռահմ արա՛»։ «Տե՛ր աստված սրա հոգուն ռահմ արա՛»։ Սերտելով ընկավ էլ եդ ճամփեն նա։ Տեսավ մեկ սատկած շուն դուս են քաշում, 90 Որ տանին, հորեն մեկ ղրաղ տեղում։ Տանողք աչք ու քիթ բռնել են ղայիմ, Որ մուռտառ հոտիցն զահլակուշտ չըլին։ Աչքն առավ թե չէ մեր գիտուն Մոլլի, Լեզուն բան ընկավ, անո՛տ ջաղացի Պես պտուտ էկավ, իր աղոթքն ասեց, «Աստված ռահմ անի՝ հոգուն», ձեն տվեց։ Շունն էլ չէ՛ր տանիլ, նրանք ի՞նչպես տանին: Մոլլի խոր հոգին կատիկն հասցրին։ Խելք ու միտքն թռավ, ճամփեն կորցրեց.

100 «Ի՞նչ ասեմ՝ ջա՛նըմ» գեջդանգեջ ասեց։ — «Տո դուդուկ քոփակ, աչքըդ քոռանա՛, Տեսնում ես ախըր՝ մեր տարածն շուն ա։ Մեկ թըքի՛ր գետնին, հուփ տո՛ւր աչքերիդ. Ու հետո ասա՛, մտիկ տո՛ւր առաջիդ։ «Փյո՜ւֆ, փյո՜ւֆ, փյո՜ւֆ. էս ի՞նչ անիծած հոտ ա»։ «Ջհանդամը գնա՛, սրա սպանողն եդ չգա՛»։ Հիմիկ է՛ս դասն էր սերտում ջրատարն, Որ մատը խառնեց մեջն սատանեն չար։ Հենց մտավ կուչ գալով՝ մեկ հարսանքատուն։ 110 Տեսավ թամաշեն, պարն, ուրախություն։ Քիթը պինդ բռնեց ու տվեց հարա՛յ.

236

«Փյո՜ւֆ, փյո՜ւֆ, փյո՜ւֆ. էս ի՞նչ անիծած հոտ ա»։ Զուռնաչին զուռնեն, դափը դափաչին, Քափկիրն ու թավեն՝ մքրուկն ու աշչին. Կպրած տիկն ու թասը պարոն շիրաչին, էնպես խրփեցին Մոլլի ճակատին, Որ աչքն բուռն ընկավ, սկսեց ձեն տալ, «Ա՛խպեր՝ ի՞նչ ասեմ, էս ի՞նչ ա իմ հալն։ — — «Բանը գլխիցդ կտրվե՞լ ա՝ քո՛փակ՝ 120 Որ մեկ աչքդ էլ ա քցես քո աղաք։ Ձեռդ էլ ա՛ ժա՛ժ տուր, թե պար չես գիտում»։ Ի՞նչ ես էդ հոտած ըռեխըդ ցրվում։ Մեկ իծի պես էլ չե՞ս կարող մկկալ, Յա իշի թահըր կանգնիլ ու ղռա՞լ։ Էսպես կռները թափեթափ տալով, Հետը մկկալով, վախտ վախտ զըռալով, Հենց ընկավ ճամփա, տուն հասնի բարով։ — Քոռաղադինա ֆորականի մեկը Հինգ սհաթ խտտել թվանքի ոռքը, 130 Աչքը ջուր կտրել ու բուսու մտել։ Հենց է՛ն էր ուզում, մեկ ղուշ սպանիլ։ Մոլլի մարաքեն ղուշը որ տեսավ, Բարով մնա՛՝ ասեց ֆորսկանին՝ թռավ։ Ֆորսկանի աչքը կայծակին տվեց, Մոլլին պար գալիս որ տեսավ, վազեց, Թվանքի լուլեն միջիցն ճոթ էլավ, էնպես նրա գլխին սաստիկ վրա էկավ։ Խեղճ Մոլլեն էլ եդ՝ գլուխը լաց էլավ. էլ եդ իր զուռնեն փըչեց, ու ասավ։ 140 Որ էն օրհնածը գլխին խելք դնի, Ի՞նչ անի, որ էլ բալի տակ չընկնի։ «Տո տա՛վար՝ չոլումն ախր ո՞վ պար կըգա, Ի՞նչ ծուխ ա մտել քիթդ՝ քեզ դաղում ա։ Տեսար ղուշն նստած՝ գըդակըդ վեր ա՛ռ, Կուզեկուզ ընկի՛ր դաշտ, ու ձոր ու սար։ Ո՛չ ղուշ կփախչի, ոչ դու կթագվիս, էս ի՞նչ բերիր դու էս օր իմ գլխիս»։ — Մոլլի 1 գլուխը հաստ, ու ծուծը բարակ. Ճամփին էլ կերած էնքան տուր, քոթակ, 1

Մոլլեն=Մոլլի

237

150

Սաղ Ղուռանն փորումն, կարթագող, 1տեղյակ Փեշերն վեր քաշեց, դրեց կռնատակն Ջարդված ղայլանը ու գզած գդակն. Փիր ու փեղամբար կանչելով՝ ընկավ Ճամփեն կուզեկուզ, մեջքը կոտրելով, Կնկանն զանքաչին օրհնություն տալով, Իր հարամ փորն էլ հետն անիծելով, Հենց մեկ բաղի մոտ հասավ, տնքալով, 2 Բաղմանչին հինգ օր աչքը չէ՛ր կպցրել, Գիշեր ու ցերեկ զարթուն մնացել։

160 Որ գողը բռնի, հախիցը վեր գա։ Կուզ Մոլլին տեսավ հենց բիրադի նա, «էս ա իմ դողըս, որ օրը ճաշին էսպես վախում ա, գընամ, նրա հոգին Հանեմ, վեր ածեմ, որ էլ մյուս անգամ Չըգա՝ թե ինքս էլ որ նրբան ձեն տամ»։ — Աստված իմանա, թե ո՛րքան թագեց, 3 Տունն էլ հեռու չէր, նրա բախտը բանեց։ Գնացին դատաստան, որ գանգատ անեն, Մոլլի վերջի կարգն էս օր կատարեն։ 170 Բաղմանչին սկսեց իր զուռնեն փչել, Ախունդն Մոլլի կճուճն լավ ձեռնահարել։ Տեսավ մեջը փուչ, էլ հատիկ չկա, Արձակեց Մոլլին՝ որ իր տունն գնա։ Էնքան ծեծվել էր անճարն ու ջարդվել, Որ 4ջանումն 5 էլ սաղ տեղ չէր մնացել։ Քանի առնում էր դեղն ու մհլամը, Ու միտքը բերում կերածի համը, Վա՜յ էր կանչում ու դոշին վեր հատում, « 6Ով էս աշխարքումն, անիծած տեղումն 180

Ամենի խոսքին միշտ ականջ կանի, Մեկ գլուխ ու թո՛ղ երկու ձեռք անի»։ —

1

կարթալու=կարթացող տնգալով=տնքալով 3 Սկզբում՝ Թե որքան թագեց, Աստված իմանա 4 [սաղ] 5 ջանումը=ջանումն 6 [Ով փորի խաթեր] 2

238

ԵՐԿԱԹԱԿԵՐ ՄՈՒԿՆ ՈՒ ԱՂՔԱՏ ՀԱՐՈԻՍՏԸ։ Փողն ա բան տեսնում էս մեր աշխարքումն Գեղըցու խոսք ա, հո ես չեմ ասում, Բայց խիստ հեսաբի, Ով բանը չափի:

Մահն էկավ դուռը մեկ հարուստ մարդի, Խեղճն ուներ հենց մեկ բեդովլաթ որդի։ Կանչեց նրան մոտն, խելք դըրեց գլխին. «Գիտեմ, որ ասեց՝ իմ դատած մալին Ղադրը չե՛ս անիլ, կուտես, կմարսես.

10 Վերջն դռնեդուռ 1 հաց պետք է ուզես: Արի՛, խրատըս գետինն մի՛ քցիր, Երբ էս օրին դու հասնիս, գոմն մտի՛ր. Պարանը քցի՛ր էն մեծ սնի 2 արանքն, Կախվի՛ր, ու խեղդվի՛ր, թե ատես քո կյանքն»։— Շաբաթ չըքաշեց, որ հերը թաղեց. Մեկ մարդ աշխարքումս էլ նա չըթողեց։ Սազանդար ասես, դմբակ ու դայրա. էլ դափ ու զուռնա, չմընաց, մոյդա, Բարեկամներին գլխին հավաքած, 20

Փորի հետն ընկավ, քեֆ արեց, ցնծաց։ Էս անիրավներն էլ էնպես էին Նրա ղուղը քամել ու նըստել 3 ուսին Օրը հազար անգամ գլխովը երդվում, Ու անուշ խոսքով հետն էլ լավ եղում, Որ հենց էր կարծում էն ողորմելին, Թե ի՛ր ձեռին ա նրանց սուրբ հոգին.— Բայց ո՞ւմ չի էսպես փորի բարեկամ Ռաստ էկել՝ որ նոր ես բանը շուռ տամ։ Հենց դանը հատավ, ջաղացն էլ կանգնեց,

30 Ով էլ հաց ուներ, իր դարդը քաշեց։ Փորի տակն ընկավ հենց 4 ջուլ ու փալանն, էլ ո՞վ էր գիժ՝ որ մոտիկ գա նրան։ Բարեկամները տաշտաքերանքն էլ 1

[դու] [սան] 3 Բնագրում՝ նըստել 4 [նրա] 2

239

Որ լավ մարսերին, պարկը թափ տվին, Տիկը մզեցին, ջանը հանեցին, Բերանն ու միրուք թամուզ սրբեցին, Խաչակնքելով ղըրաղ քաշվեցին, Ձեռը լվացին։ Ո՛չ թե բարով տալ, կամ կշտովն անցնիլ 40

Նրանք լայաղ չէին անում, կամ խոսիլ։ Մեկ բան ասելիս էլ հրհռում էին, Ծափ տալիս, խնդում, ծաղր անում խղճին։ Մեկ օր էլ տեսան, մաշիքր ծակ էր. Մյուս շորերն հո ձեռից ընկել էր։ Որ չասեց՝ թե մուկն ա մաշիքն ծակել, Գելը կատաղեց, էնպես ծաղր անիլ՝ Քա՛րը կը պատռեր, ի՞նչ թե նըրա սիրտը, Որ էլ տեղ չուներ, ծածկի իր դարդը։ Դանակն ոսկոոին էկել էր, հասել

50

Մեկ անուն ուներ, էն էլ նա կոտրել։ Հոր տըված խրատն իսկույն միտքն ընկավ, Սիրտն արնով լիքը հենց որ տուն էկավ. Մեկ թոգ վեր առավ ու գոմը վազեց, Հոր հոգին հիշեց, իր օրն անիծեց, էլ հոգի, հավատ ի՞նչ միտքը կըգար, Որ մեղա ասեր, յա իր մեղքը լար։ Թոկի ծերը որ նա չի՛ բարձրացրեց, Գերանի արանքն ուժով որ խրեց, Հանկարծ մեկ տոբրակ է՛նպես շըրխկա՛ց

60

Առաջին, որ աչքն վրեն մնաց սառած։ Ոսկի էր մեջը լիքն ու պինդ կապած. Ո՞ւմ էն հադաղին պատահի հանկարծ էսպես բան, որ խելքն էլ վըրեն մնա, Նո՛ր հոգի չառնի, նոր սիրտ չըստանա։ Բարի հոր միտքը նա նոր իմացավ, Վեր առավ փողը, հետը տուն տարավ։ Օրեց օր էլ եդ ոտն ու գլուխն դըզեց, Բարեկամների տուտն էլ եդ բացվեց։ Բայց էն շա՛տ վաղ էր, որ էշը կաղ էր,

70 էս մահվան գին էր, իշտահի բան չէր։ Նոր շենացածը մկան հիշատակը Մըտքումն պահելով, ու իր առակը.

240

Մեկ օր էլ նրանց եդ ղոնաղ արեց, Հազար բաբաթ քան պատրաստիլ տվեց։ Որ կերան, խմեցին, քեֆներն չաղացավ, «Պա՛տվելի իշխանք՝ բերանն բաց արավ, Աշխարքումս հրաշք շատ է պատահել, Բայց Աստծու խաթեր՝ ինձ՝ խնդրեմ ասել, Ո՞վ է լըսել՝ թե անիրավ մուկը 80 Թողած հավի միսն, շաքարն ու ձուկը, Երկաթի խոփի կեսը էնպես կըրծի , Որ տեսնողի աչքն թաց մընա, սառչի»։ — — «Կըլի, շատ կըլի, Ա՛ղա»՝ ձեն տվին Նրանք հազար տեղից, խոսքը ղորդեցին։ — — «Երկաթ ու մո՞ւկը»։— Տղե՛րք՝ դուս էկե՛ք, Մուկը որ մաշիք կարող չի ծակիլ, Նա ի՞նչպես կարաց երկաթը ծամիլ»։ — Դուռը 1 փակած էր, տղերքը կանգնած, Կետի, դագանակ ձեռներին բըռնած։ 90 Ղորդ ա, կերած հացն 2նա հարամ արեց, Որ հալալ տեղ չէր, խի՛ստ շատ լավ արեց։ Հիմիկ 3մարդիք որ իրանց խերն ուզեն, էսպես բարեկամ չուզեն, ռադ անեն, Քանի՞ էսպես ճաշ պետք է պատրաստած, Քանըսի՞ մաշիքն առաջը դրած։ Քանի փող ունիս, մուկդ երկաթ կուտի, Ձեռըդ պակսելիս՝ մաշկիդ 4 չի՛ դիպչի»։

1

[կո<ղպած>] [քթներիցն] 3 [էլ] 4 մաշկի=մաշկիս=մաշկիդ 2

241

ՀԱՑԱԿԵՐ ՓԵՇԸ։ Անիրավ աշխարքն 1 ախր ո՞վ չգիտի. Որ լավ շորին միշա գըլուխ վեր բերի:

Մեկ սարում, չոլում մեծացած օմքին, Որ դեռ չէր խաբար աշխարքի բանին, էկավ մեկ քաղաք, չունքի հարուստ էր, Տեսավ ամեն մարդ որ զարդարված էր, Ինքն էլ սկսեց խասից, ղումաշից Մեկ ձեռք շոր կարիլ, ու ոսկու թելից Յախեն էլ կարիլ։ Տեսնողի աչքը 10

Հետը գնում էր, ու նրա փառքը էնպես մեծացավ, որ մեծ ու պստիկ Ո՛չ ցերեկն էին տալիս նրան մարդիք Ո՛չ գիշերն հանգիստ, ու տանը թողում։ Հացի կանչում նրան, իրար ձեռից խլում։ Չունքի փալանը նոր էր ու թազա, Ո՞վ չէր տալ պատիվ նրան համեշա։ 2 Նա լսել էր, որ քաղաքի 3 մարդը Հացի քոռ կըլի, ու էս մոհբաթը Որ տեսավ, մտքումն խիստ շատ զարմացավ։

20 Հրեշտակ են նրանք, էնպես իմացավ։ Քիչ էր մնացել, իր էլած խելքն էլ Տանիլ տա. ջեբն հո՝ վաղուց դարդակվել։ Շուտով զգաստացավ, խելքը ժողովեց, «Մեկ փորձեմ սըրանց, մտքումը ասեց, Ու շորը փոխեց։ Քիչ քիչ գդակի փոստն դուս էկավ ծերիցը, Մաշկի տակն էլ կախ մնացել կրընկիցը։ Չուխի հո՝ ամեն մեկ թևն ու յախեն էնպես գզգզվել, քըձըձվել ամեն, 30 Որ ուսերն ու լաշն բաց էին մնացել։ Հազար կարկատան քամակին կըպել։ էլ ո՞վ էր գիժը, որ հաց տար նրան, 4

1

[բաս] Սկզբում՝ Ո՞վ չէր նրան պատիվ տալ համեշա 3 քաղաքը=քաղաքի 4 Սկզբում՝ նըրան հաց տար 2

242

Բարի լիս տալն էլ ամոթ էր իրան։ Էս փորձն որ տեսավ, խելքը տեղն 1 էկավ, Քիչ քիչ ոտ ու գլուխ նորեց, զուգվեցավ, Տեսնողն անկաջի տակը քորելով, Ուսերն քաշելով, քուցին անելով, Տեսավ նրա աչքը որ լիս ա էկել, Սկսեց սուփրեն նորեն բաց անել։ 40 Ինչ տուն որ նրան սըֆթա կանչեցին, Հետն էլ շատ ղոնաղ, մեծ մարդիք կային։ Սուփրեն որ նրանք բաց արին, նստեցին, Հաց ու կերակուր առաջներն դըրին։ Ամենն էլ իր ձեռն ամանին տվեց, Փորը հո վաղ էր նրանց անում վեց վեց։ Աման ու բերան ճամփեն բաց արին. Մեր նոր ղոնաղին հըլա մտիկ չարին։ Քանի շիլափլավն տաք տաք էր դրած, Տոլմեն, խաշլամեն, որ դեռ չէր էկած, 50 Հանկարծ մեկի աչքն ընկավ նըրա վրա. Տեսավ որ փեշն է ձեռին բռնել նա, Ամանի պռնկին դընում ու ասում, «Փե՛շ՝ հաց կե՛ր, քեֆով, ի՞նչ ես վախենում, Քեզ են էս պատիվն տալիս էս մարդիք, 2

Ինձ հո չեն սիրում էս շատ պատվելիք։

Կե՛ր ու գլուխդ 3 ա՛ռ, փախչինք սրանցից։ Թե չէ՝ տըված հացն կառնին մեզանից. Դու որ կտրատվիս, ոչինչ դարդ չունիմ, Ես կմնամ ցխումն, էստուց ես փախչիմ.

60 Մարդին մարդ շինողն որ շորն է էլած, Գնա՛նք մեր սարը, անիծվի էս հացն։ —

1

[գլուխին] [Ինչ] 3 գլուխդ=գլուխըդ 2

243

ԾԱՌԵՐՆ ՈԻ ԿԱՑԻՆԸ։ Ծառերն որ մեշումն խիստ շատ զվիրն էկան Կացնի ձեռիցը, ու էլ չիմացան, Ի՞նչ անեն, իրանց գլուխը պահեն, Խորհուրդ արին, մեկ ճար իրանց անեն։ «Կացինն ի՞նչ զատ ա, որ մեզ քյար անի», Ձեն տվեց նրանց՝ մեկը ծառերի։ «Մենք որ կոթ չտանք, կացինը կարա՞ Մեզ վնաս տա, կամ հեչ մեզ մոտանա»։ Թո՛ղ իմացողը ինքը իմանա, 10 Ու նհախ տեղը կացնի կոթ չտա։ Թե չէ սկիզբը իրան կկտրի, Հետո փոշմանիլն բանի պետքը չի՛։

244

ՉԸՂՐԵԽԸ: (Բամբակի հունդը հանելու հաջաթ)

Մեկ քըրդըստանցի անմեղ Հայ մշակ Տուն ու տեղ թողած՝ էկավ մեկ քաղաք, Որ չըղրեխ քաշի, մի քիչ փող դատի, Գնա, որ իր խեղճ օղլուշաղն պահի: Չըղրեխի անունն էր մենակ լըսել, Աչքով չէր տեսել, հունարն իմացել։ Չըղրեխ ու տըրեխ հենց գիտեր մեկ ա, Միտքը մոլորված՝ նա քուչա քուչա Որ ման էր գալիս, մեկ մարդ ռաստ էկավ, 10 Աչքիցն ու ունքից նա չափեց, տեսավ, Որ էս օրհնածն իր ատամի խարջ ա: Ախպա՛ր՝ քո խոքուն ղուրբան է զնիմ՝ խա՛յ՝ Չըզրեխն օր կըսեն, էս իմա՞լ զատ ա։ Չոջուխ ու լաջերս տուն եմ վռընդել, Զըմեն ֆուխարա մեր օլքեն թորգել, Քալել էս վալիաթն, օր չըղրեխ քաշեմ, Տանիմ զիմ քուլվաթն պախեմ, կերակրեմ»։ — Սատանա մարդին գազ, 1կշեռք պետք չի՛, Աչքով նա մարդի խելքը կըչափի: 20 Գըլխին խելք դըրեց, որ գնա, մոմ առնի, Տանի չը՛ղրեխի չորս կողմը վառի, Առաջին չոքի, դեմը համբուրի, Դեմը չըղրեխի կոթը պտըտի։ — Շուտով վազըվազ գնաց, մմերն առավ, Ու արդար սրտով նա իր ուխտն էկավ։ Ինչպես ասել էր, մմերը վառեց, Չոքեց առաջին ու խաչակնքեց։ Բայց վա՜յ նրա օրին. կոթն էլ որ չքաշեց, էն դաստա միրուքն Էլ հետը ծալվեց։ 30 Ի՞նչ վնաս ունի, միրուքն ո՞վ կուտի, Չըղրեխն կատու չէր, որ երեսն չանգռի։– Խեղճ Քրդստանցին էնպես իմացավ, Թե դեռ չըղրեխի վախտը չի հասավ,

1

[ու]

245

Որ մուրազը տա, իրան ռադ անի, Չոքելով էլ՝ ջուրն եկավ ծնկների։ Առաջ հլա կամաց սկսեց ասիլ, «Յամա՜ն սուրբ չըզրեխ՝ քզի եմ 1խանչել, Զիմ մորուս սադաղ՝ քեզ ապավինել: Թո՛ւրդ զիմ մորուս, թորգ՝ 2 քեզ ղուրբան եղնիմ.

40 Թո՛րգ,— թո՜րգ,— հա՜յ յաման՝ արեվուդ մեռնիմ, Քզի մեկ ուլ մը ես մատաղ կէնեմ, Զիմ մորուսը թո՛րզ. որ խազանջ էնեմ»։ — Չըղրեխ ի՜նչ տեղ էր քրդեվար սովրել, Որ կարենար նրա աղոթքը լըսել։ Ղոյմաղոչում դու մեր Քրդստանցի, Գիժ կովի նման կաթըդ շուռ ածի, Թո՛րգ, թո՛րգ ասելով՝ որ զարբ չի արեց։ «Զքո շինողի խերը անիծեմ, Զքո բունյաթի փիրը նզովեմ, 50 Խուլ մի, 3գեշ խաջաթ խմա մեջ ձգել, Ուխտ կըսեն. էրե՛, գլխուն խռովել. Զմլա դմբլակի պտուղն խավարի՛, Մեր սաքվի քյոթուկն 4էստուց աղեկ կըլի»։ — Ասեց ու հետը միրուքը քաշեց, Թափեթափ տալով, պռոշը կծեց։ Չըղրեխը մընաց միրքիցն ճոլոլակ, Անեծք ու օրհնանք խառնեց մեր մշակն։ Չըղրեխն անեծքին ի՞նչ մտիկ տար, Թե գլուխն էլ հետը մեր Քրդի պոկ գար։ 60 Ընչանք անիծածն թողեց խերն ու շառը 5 Միրքի կեսն ու բեղն հենց էնպես ձար, ձար Պոկեց, պլոկեց, տարավ Քրդի չարը։ — Աստված ո՛չ տա՝ մարդ էնպես տեղ ընկնի, Որ խըրատ տվողն էլ սատանա ըլի։ Թե չե է՛ն չղրեխն կըկապեն միրքիդ, Որ չես պրծընիլ, թե տաս էլ հոգիդ։

1

[կանչ<ել>] [թորգ] 3 [քառ] 4 [սրանից] 5 [իր ձեր ձեռը] 2

246

ԲԱՔՄԱԶ (ԲԱԴԱԳ) ԾԱԽՈՂՆ ՈԻ ՍԱԼԴԱՏԸ։ Սալդաթի մեկը մեկ դուման մտավ, Բաքմազ կուզեր նա առնի, ու տեսավ, Ծախողի մեկ աչքն վաղուց քոռացել, Ի՞նչ աներ սալդաթն, շատ քիչ էր փողն էլ։ Ընչանք բախկալը՝ իր քոռ աչքովը Գրվանքա, կշեռք, 1 բաքմազն գդալով Մեյդան կըբերեր, չափ ու ձև կաներ Պակասն, ավելին գլխիցն վեր կառներ՝ 2 Սալդաթի ձեռք փլավ 3չէր ուտում, Ուրիշ մարդ էլ խոմ՝ չկար դուքանումն։ 10

Մեկ շերեփ լիքը բաքմազ վերցրեց, էնպես բախկալի սաղ աչքին խըփեց, Որ ընչանք նա իր գլուխը լաց կըլեր, Ռուսվա երեսն ու աչքը կըսրբեր, Սալդաթն սաղ կճուճ բաքմազն վեր առավ, էն գնալն էր, որ գնաց, եդ չեկավ։ Բանն ընչանք բանի վերջը կհասնի, Գողը՝ քարվանը կըտա, կըտանի. Թե աչքդ էլ քոռ է, սարհեսաբ բանիդ Կա՛ց, թե չէ էլածն ջուր կդառնա ձեռիդ։

1

[Չափ ու ձև կաներ] [տեղը կբերեր] 3 [խոմ] 2

247

ՃՐԱԳՈՎ ՄԱՆ ԳԱԼԸ: Աշխարքիս բանը էսպես էկել ա, էսպես գնացել՝ մարդ ի՞նչ իր գլուխը լա։ Առաջնի ղադրը մենք չենք իմանալ, Ընչանք եդինը իրան չի՛ ցույց տալ։ Մեկ գեղում մեկ Հայ սարքար կարգեցին, Գեղըցիք իրանց բարեբար մարդին Պատիվ չըտալով, օր չէ՛ր անց կենում, Որ խանի դռանն, կամ դիվանխանումն Գանգատ չի՛ անեն, որ նրան փոխի, 10 Իրանց վրա մեկ նոր՝ Թուրք սարքար կարգի: Խանը խրատեց, նըրանք չիմացան, Սարքարին փոխեց, ապա դինջացան: Հավատի դուշմանն ղամշին քամակին Նոքարն եդևին, ֆառաշն առաջին Փեդ ու միս արեց, նրանց հոգին առավ, էլ ո՞ւմ ասեին, մեկն էլ չիմացավ։ Մեկ ծեր մարդ նրրանց գլխին խելք դրեց, Գիշերն որ էկավ, մոմ վառիլ տվեց, Բոլոր գեղըցոնցն ու քուչա քուչա՝ 20 Սաղ գիշերն էսպես մեծ ու երեխա Ման էկան, մինչև օրը լուսացավ, Խանն իր քոշկիցը բոլորը տեսավ, Որ կանչիլ տվեց, պատճառն իմանա, Խելոք հալևորն, բան տեսած՝ ուստա։ «Քո գլխին ղուրբան»՝ 1խանին արզ արեց, «Ասած խրատըդ որ մեզ քյար չարեց, Ճրագով ընկանք բոլորս տնետուն, Որ գտնենք մեր հին սարքարի բուսուն. Սևերես մարդին, ի՞նչ խոսք կըհասնի, 30

Նորն ընչանք չրգա, հինն իմացվիլ չի»:— Խանն նրանց գլուխը մեկ լավ էլ լվաց, Ու էլ եդ կարգեց հին սարքարն փոխած։

1

[պատ<ասխան տվեց>]

248

ՁՈԻ ԳՈՂԱՑՈՂԸ։ Չու գողացողը ձի կըգոդանա. Թող լսողն գլխին լավ մուղաթ կենա:

Անմեղ երեխի մինն դեռ աշխարի Ո՛չ ցավը գիտեր, ո՛չ չարն, ո՛չ բարի, Ընկած իր քեֆին, իր քաղցր արևի Ձենն ածելով միշտ շրջեր տուն, այգի. Ծառերի տակին ղշերի ձենին Մայիլ մնացած՝ աչքի տեսածին։ Ով մեկ քաղցր աչքով նայում էր նըրան, 10 Ով մեկ անոշ խոսք հենց դընում բերանն, էնպես էր կարծում, թե իր ախպերն ա, Ուզում էր, հոգին հանի, նըրան տա։ Ո՛չ պատժի համը, ո՛չ մեղքի ձենը Դեռ չէր իմացել, որ պահի ջանը։ Ինչ մերն առում էր, էն էր կատարում, Նըրա բերնի խոսքն ու ասածն անում։ Հանկարծ մեկ օր էլ հարևանի տանն Խաղալիս՝ գտավ մեկ ձու նա բիրդան։ Ձու ու երեխա՞ — ի՞նչպես չէր խաբվիլ։ 20 Ձուն դըրեց ջեբը, սկսեց քաշվիլ։ Մերն ուրախ ուրախ ձուն ձեռիցն առավ, Ճակատը պաչեց ու խըրատ տվավ։ «Քո ջանին մեռնիմ, խելոք տղեն էն ա, Որ դըրսիցը՝ հեչ ձեռը դարդակ չգա։ Էդպես ղայրաթով կա՛ց, չարըդ տանիմ, Որ ես էլ մի քիչ ա՜խ՝ լավ օր տեսնիմ»։ — Բայց վա՜յ էն մորը, որ իր երեխին էսպես խրատի, ծախի իր հոգին։ Երեխի բերանն է՛ն լազաթն ընկավ, 30 Որ գազան դառավ, քանի մեծացավ։ Հանդ ու հարևան, բազեր ու բոստան Նըրա գող ձեռիցն ամանը էկան։ Դուքան, տուն կտրիլ, ապրանք փախցընիլ, Քարվան թալանիլ, ճամփորթ սպանիլ, Փեշակ դառավ նրան։ Ու ազիզ մերը՝ Քանի բերում էր, էնքան իր սերը 249

Ավելցընում էր, որդուն խըրատում, Տեղն էկած վախտը ինքն էլ էր անում։ Բայց ով ուզենա, ֆորի մեջ ընկնի, 40

Գըլուխը կջարդի, կամ ոտն կըկոտրի։ էսպես էլ էլավ մեր գողի բանը Մեկ օր էլ ուզեց, որ խանի տանը Քյահլան ձին կապած՝ դուս քաշի, տանի, Ձին տանելու տեղ ինքն հասավ բալի: — Թող հիմարք ասեն՝ թե մեր ճակատին Ինչ գըրված որ ա, էն կգա մեր գլխին: Ով էսպես գըրեց, ձեռը չորանա, Ճակատն ի՞նչ իր գլուխն ու արևը լա, Որ մարդ ինքն իրան ղազաբի կըտա։

50 Փիս խրատներով ճամփից դուս կըգա։— Խանին էլ խնդիր անող ո՞վ կըլեր։ Մեր Ասիացիք չեն էնպես կեռմեռ, Ու դատաստանը շուտով վերջացնում, Կամ գլուխ կտրում, կամ աչքեր հանում։ Երկար պարանը որ չըձգեցին, Մեր ղոչաղ գողին տակին կանգնացրին, Որ խեղդեն նրան, նա չոքեց բիրդան, Որ կես սհաթ էլ ա դաստուր տան նըրան, Իր մորը տեսնի ու մուրազն առնի, 60 Մերն էլ իր կաթը նրան հալալ անի։ Հենց մերն մոտացավ՝ լալով, սքալով, Որդին ճտովն ընկավ դոշը ծեծելով, Բայց ա՜խ՝ տեսնողի գլխին կրակ վառվեց. Որ անսիրտ որդին՝ մորն երբ փաթութվեց, Ծիծն առավ բերանն՝ է՛նպես սաստիկ կծեց. Որ տեղից պոկ գալն ու մոր հոգին տալն Երկար ժամանակ էլ հեչ չքաշեց։ — Թո՛ւր էր, քաշեցին, քար էր, վերցրրին. Գողի՝ տեղն ու տեղն որ հանեն հոգին։ 70 Նա անահ, անվախ՝ իր կիսահոգի Մոր լաշին քցեց աչքն ու բիրադի Ձեն տվեց խալխին։ «Տեսե՛ք՝ ջամըհա՛թ՝ Լացե՛ք իմ գըլուխն ու բարի խրատ Տըվե՛ք ձեր որդոցն, որ էս ղազաբին 1 1

[ղազ<աբին>]

250

Չի հանդիպին ու ձեր անբախտ գըլխին Անեծք չըթափեն, իրանց պահպանեն։ Գյոռբեգյոռ ըլիս՝ անիրա՛վ իմ մեր, էս է՛ն մեկ ձվի լազաթն ու խրատն էր, Որ դու ինձ տվիր, էս տեղն քըցեցիր, 80 Երկուսիս հոգին դժոխքի փայ արիր»: — Ասեց ու թուրը մեկիցը խըլեց, Ընչանք որ հասան, նա իր սիրտն ցցեց։ Ու մեռնելիս էլ՝ շունչն էստով կտրեց։ «Վա՜յ էն հորնը մորն, որ որդի պահի, Ու 2ո՛չ խրատ տա, ո՛չ էլ լավ կրթի»։–

2

[նրան]

251

ԱՌԱՍՊԵԼՔ ԺԱՆԴ ՓՈԻՇԸ։ Փըշին հարցրրին՝ թե ի՞նչ խեր ունիս, Որ քարվանի բեռն մոտովդ անցնելիս, էլ բուրդ ու բամբակ դու չես հարցնում, Միշտ քաշում, պոկում, բեռն խարաբ անում։ «Խերն ի՞նչ եմ անում», պատասխան տվեց Անիծած փուշը ու գլուխը ցցեց։ «Խեր ուզեցողը՝ խեր էլ պետք է տա, Իմ սրտի ուզածն էս չի՛ մեկն էլ ա։ Էնդով ա հենց իմ սիրտըս հովանում, Որ ուրշի՛ տունն եմ ես էսպես քանդում»։ — էսպես տուն քանդող փշեր խիստ շատ կան, Երանի՝ նըրանց մեկ օր կրակին տան։

252

ՖՈՐԹՆ ՈԻ ԽՈԶԸ։ Կով ու խոզ մեկ մարդ իր թավլեն արած՝ Կովին դարման, էլ՝ չէ՛ր ածում առաջն։ Խոզին թեփ, գարի տալիս, չաղացնում։ Ֆորթն 1 էս անիրավ գործքը որ տեսավ, Մորը գանգատվեց ու մեկ օր ասավ։ «Ախըր կաթն ու եղ, մածունն էլ հետը Հո մեզանից ա ստանում մարդը, էս ի՞նչպես բան ա, մեր միսն էլ ուտում, էլի էս խոզին ընդունում, սիրում» — 10 «Համբերի՛ր՝ որդի՛, վերջը կըտեսնիս», Մերն ասեց նըրան, «ու լսիր խոսքիս, Մարդն էն բարեսիրտ կենդանուցը չի՛, Որ նըհախ տեղը լավություն անի։ Դըրա հեսաբը մեկ օր կպահանջեն, Թող մեզ խոտ տան ու մեզ մըտիկ չանեն»։ — Մեկ օր էլ ֆորթի ջանը դող ընկավ, Որ լսեց դռանն՝ ինչ ճղղոց էկավ։ «Էս ի՞նչ խաբար է», մորը հարցրեց։ — — «Գարո՛ւ հեսաբն է»,— նա պատասխանեց։ 20 Թո՛ղ անոշ թիքին մարդ հեչ չի խաբվի, Քրթից կհանեն, ինչ օր որ ըլի:—

1

Ֆորթը=Ֆորթն

253

ԷՇՆ ՈԻ ՇՈՒՆԸ։ Ամառվա էն շատ շոք ժամանակին Խեղճ իշի մեկը իր բեռի տակին Կանգնել էր անսաս մեկ մեծ մեյդանում, Քիթ ու պռունկը քաշ՝ խոր միտք էր անում։ Չար ճանճերն էլ հենց վախտ էին ճարել, Էլ պոչ ու անկաջ նրանք չէին թողել, Ուր հառնում էին, կըծում, ցավացնում, Իշի դարդերը դըհա շատացնում։ Մեկ շուն էն կողմիցն՝ շըվաք տեղն ընկած, 10 Իշի չարչարանքն տեսավ ու ասաց, Ա՜յ ողորմելի՝ քեզ ո՞վ էր ասում, Որ յախեդ ձեռ տաս ու մընաս բալում։ Էն գլուխն ու անկաջն, էն ձենն ու գոռալն, Որ դուք ունեք, ու էն սիրուն ման գալն, Թագավորի դուք լայաղ կըլեիք, էդ չոռն ու ցավը դուք տանիլ չէիք, Թե մեկ դանգի չափ խելք ունենայիք, Ձեր գըլուխն ձեռի տակ չըքըցեի՛ք։ Մարդի առաջին քանի որ կուչ գաս, 20 Գըլխիդ կընստի, թե լավ իմանաս։

254

ՍՈԽՆ Ու ՍԽՏՈՐԸ։ «Ա՞յ թե քոռուղուփ, դու հոտած զատ ես, Ժանգի պարկի պես լըցվել, տըռզել ես»։ — Մեկ օր սըխտորը էսպես խոսք քըցեց , Խեղճ սոխի գըլխին թուք ու մուր ածեց։ «Կոխքըդ հաստացել, գլուխըդ գիրացել, Ի՞նչ ես դու էդպես շատ ուռել, փըքվել։ Ինչ պտուղ որ ես, քեզ ո՞վ չի գիտի, Որ ուզում ես՝ թե հենց քեզ տեղ ըլի։ Մարդ քեզ ուտելիս, բերանն ես կըծում, 10 Դանակ դիպչելիս՝ աչքը քոռացնում։ Չեմ գիտում՝ մարդը ախր ի՞նչ լազաթ ա Քեզանից տեսնում, որ քեզ ցանում ա։ Էլ մարդ ու բոստան հեչ չի՛ մընացել, Բոլոր գեշ հոտովըդ բռնել, հոտացրել։ Ընչանք չեն եփում, քո աչքըդ հանում, Դու քո փիս ոտը չե՛ս պակասացնում— —« Տօ դու քո Աստվածն՝ ով էլ ինչ ասի, Խոսքը սազ կըգա, իրավունք ունի»։ — Սոխը ջուղաբը եդ դարձացրեց, ասաց։ 20 է՞դ էր մնացել,. փա՛ռք քեզ տե՛ր Աստված. Որ դու՞ էլ ըռեխդ ցրվես ինձ վրա։ Տօ այ անզգամ, հոտած, բեհայա, էփելիս էլ ա ես հոտս քաշում եմ, Մարդի բերանը ապականում չեմ։ Քո գլուխը լաս՝ որ խաշի միջումն է՛ն հոտն ես թոզում, ուտողի բերնումն, Որ մոտի կանգնողն իրանից գնում, Սիրտը խառնըվում, ու քյալլեն ծակվում։ — Գիտե՞ս՝ խնամի՝ իմ միտքըս ի՞նչ ա, 30 Ես չեմ ուրանում, իմ հոտըս փիս ա։ Արի՛, դու էլ քո չափը ճանաչի՛ր, Խոսքիս լսի՛ր ու լեզուդ քեզ պահի՛ր։ Երկուսս էլ ունինք էդ պակասությունն Մենք մերը ծածկենք, ու պահենք թաքուն։ Մենք 1իրար վատն որ ասենք մեր լեզվով, Խայտառակ կըլինք, կմնանք ամոթով»։ — 1

[էլ]

255

էսպես սոխ, սխտոր հոտած մարդըքերքն Լա՛վ կանեն, իրանց այիբն որ ծածկեն։ Բայց շատ անգամ որ 1 էսպես սխտոր մարդ 40 Բերանը բանում չի ու վախտ բեվախտ Ուրշին փուդ դնում, է՛ս ա մեզ էրում, էս մեզ խորովում։

1

[մեկ]

256

ԱՂՎԵՍՆ ՍԻ ԳԵԼԸ։ Վա՞յ էն մարդին՝ որ էնպես տեղ ընկնի, Որ գրի, արզի մտիկ տվող չըլի։ Մարդի՝ սաղ սաղ էլ որ ուտեն, սպանեն, Մեկ սիրտ չի ցավիլ, կաշին էլ հանեն։ Աղվեսն խորամանկ մեկ ձմեռվան օր Սոված ման գալիս՝ նա որդիանց որ Մեկ թուղթ գտավ ճամփին, բերնին որ բռնած՝ Նա ռաստ չէկավ գիլին կատաղած, Ջանը դող ընկավ, փախչիլ չկարաց, 10

Գլուխ տալով էկավ մեր գիլի առաջն։ Եդ էկած ու կապը կտրած մարդին Ինչ պետք է չոքիլ ուստի առաջին։ Հազար պարզամիտ ու անմեղ ուստի Հախիցն վեր կըգա, ով իր բանն գիտի։ — Դեռ գելն իր իշտահն ատամի տակին Հազրում էր, որ կնքի աղվեսին, Սատանի ոտը բարով տալուց եդ, Թուղթը բաց արեց, կարթաց նրա հետ, Որ ինչ տեղ գնա, տասը ճուտ ու հավ

20

Տան իրան. էնպես խանն հրաման արավ։ Գիլի փոր, աղիք է՛ն կատուն ընկավ, Որ էս լսեց։ Տեր աղվեսին ասավ, «Ֆառաշ չի՞ պետքը, որ հարկն հավաքի, էգ գործն էլ թո՛ղ դու՝ իմ վզիս ըլի։ Բանը թամամեց։ Երկուսն էլ հասան Իրանց մուրազին ու ընկեր դառան։ Գալով, զրից տալով, խորհուրդ անելով, Հենց էկան, հասան մեկ մեծ գեղի քով, Աղվեսն մեկ սարի ծերի վրա կանգնեց,

30

Իր գել ֆառաշին տանդրոչ մոտ ղրկեց. Գելը գիշերն էլ գեղից կփախչի, Ո՞ւր մնա ցերեկն ու օրը ճաշի։ Ամա հրամանն տեսավ որ ունի, Դունչն էլ մեկ կես գազ նա բարձր ցցած՝ Մըտավ դեղի մեջն անահ, անկասկած։ 257

Գեղ ու գել ու շուն — էն էլ էն սհաթին. էլ ի՞նչ կհարցներ շների ուզբաշին։ Հենց որ բուրգ ու մազ 1լավ գզգզեցին, Ու շատն ատամն էլ հասցրեց մսին, 40 Մեր Աղվես խանը սկսեց ձեն տալ, Տանդրոչը թուղթը տալ ու տուն գնալ։ Խեղճ գիլի հոգին բերանն էր հասել, Հենց էն կարաց նա Աղվեսին ասել։ «Աստված քո տունը քանդի քո գլխին, Ինչպես ինձ հասցրիր դու էս սհաթին Գլխիդ քար ընկնի՛, Ի՞նչ թուղթ, ի՞նչ հրաման, կամ ի՞նչ տանուտեր։ Անեծվի՛ քո սոյն, էս ի՞նչ իմ բան էր։ Հազար շուն կան, որ ո՛չ գրել գիտեն.

50 Ո՛չ գրի զորություն, որ ասածս լսեն։ Դուշմանիս չգա, ինչ իմ գլուխն էկավ, Ով որ 2 իմանա էս իմ դավն 3 ու ցավ, Խորամանկ մարդիցն գլուխը պահի, Տեսնելիս՝ աչքը եդևը քցի»։ —

1

[մեկ] [լսի] 3 [հալն] 2

258

ԱՂԻ ԳՆԱՑՈՂ ԱՉԱՌԸ։ Մարդ որ մեկ բան արած չի ըլում, Ամեն բան աչքին խաղ է երևում, Ջահել մարդը հո՝ ինչ որ ասում ես, Անկաջվեր անում, շուռ տալի երես։ Մեկ թարաքյամա մեկ քանի աչառ Առաջն էր արել, գնում աղի սար։ Խոտ կերած աչառ՝ էնպես դուզ մեյդան. Քամին էլ որ քիթն չի մտավ բիրդան, Էլ տիրոնչ ռխին չի՛ մտիկ արին, 10 Պոչ ու գլուխ ցցած՝ նրանք զու քաշեցին: 1 Տիրոնչ հոգին հո՝ բողազն հասցրին, էնքան դես ու դեն՝ խաղ, տրտինգ արին։ Բիրդան մեկ չոլում մեկ քանի եզը Նրանց ռաստ էկան, կտրեցին հազը։ «Ի՞նչ տեղ էք գնում՝ ա՛խպեր՝ խե՛ր ըլի», Տնքալով հարցրին։ Մեր աչառ, մոզի էլի իրանց խաղն նորեն սկսեցին, Էլի փռնչալով՝ գլխներն 2 քամակին Դրած՝ քեֆը չաղ՝ պատասխան տվին։ 20 «Աղի՛ ենք գնում, աղի». ասեցին։ — — «Գնացե՛ք՝ աստված ձեր բանն հաջողի, Հըլա համն առե՛ք ձեր ասած աղի, Հետո ձեզ կասենք, հիմիկ վախտը չի»։ — Եզերն ասեցին ու ընկան խոտի։ Աղը որ բարձած՝ 3էլի եդ էկան, Քամակ ու ուսեր ուռած, նրանց տեսան։ Էլի որ հարցրին ինչ տեղից գալը, էլ ի՞նչ էր նրանց ահվալն ու հալը, Շլնքները ծուռ, ձեն ու շունչ կտրած 30 Մեկը խոր նաֆասն քաշելով՝ ասաց, «Աղի՜ց ենք գալիս, աղից՝ հե՛ր օրհնած։ Էլի ի՞նչ ես մեր ցավն՝ 4ա՜խ՝ դու անում բաց»:— 1

[բռնեցին] գլուխն=գլխներն 3 [մե<կ>] 4 [նորոգում] 2

259

ԲԱՐԴԻՆ (ՁԻՆԱՐԻՆ) ՈԻ ՎԱԶԸ։ Բարդին մեր վազին ղնամիշ արեց։ «Ի՞նչ ես կուչ էկել»։— նա նրան ասեց. «Ես էլ որ չըլիմ, ի՞նչ կըլի քո բանն, Քեզ որ իմ տակիս շվաք տեղ չտամ։ Ինձանով որ դու չգաս, փաթութվիս, Ի՞նչ կըլի քո հալն, էլ ի՞նչպես կապրիս։ Բարակ քամին էլ հոգիդ կհանի, էդպես սև օրը, Աստված տա՝ չըլի։ Ինձ մտիկ արա՛, տե՛ս, ո՞ւր եմ հասել, 10

Ինձ պես բոյ արա՛, որ ամեն մարդ էլ Մտիկ անելիս քեզ՝ խելքը գնա, Շլինք ծռելով ո՞վ պատիվ կտա։ Ոչ ցից ա ինձ պետք, ոչ գերան, ձողի, Մեկ տուտս գետնումն, մեկը երկնքի Ամպի, անձրևի, քամու առաջին։ Ճխկներս վեր քաշած, որ սուր ու կացին Չի հասնի, դիպչի իմ միջքին, ծերին։ Բայց ձեր խեղճ սոյը հենց դուս է գալիս, Շուտով շլինքը կախ անում, թեքվում,

20

Ոտի տակ ընկնում, մեկ հով դիպչելիս, Գետնին չոքըչոք դես ու դեն ընկնում։ Ափսո՛ս էդ պտղին, որ դուք եք տալիս, Մեզ է՛դ սազ կգար, էս բարձր ծերիս»։ — — «Ի՞նչ եմ անում ես՝ հաստ քոքն ու բոյը, Շատ բարձրանանք էլ՝ էլի մեր սոյը Է՛ն սիրտը չունի, գլուխ բարձրացնի», Պատասխան տվեց վազը սիրելի։ «Ո՞ւր թողանք մեր քաղցր պտուղն ու ճուխկը, էլ ո՞վ կբանա մարդի տխուր միտքը։

30 էլ ո՞վ էն ազնիվ, էն սուրբ բաժակը Կտա, որ հիշեն մեռլի հիշատակը։ Որ մենք էլ ուզենք՝ մեր պատվի խաթեր Քեզ պես բարձրացնել տերև ու ճխկներ։ Ղորդ ա՝ քեզանով մենք փաթաթվում ենք։ Բազի անգամ ու շվաքդ տեսնում ենք։ Բաս է՞ն էլ ասես՝ որ մեր բարի տերը Չունենա էսքան մեր տված խերը, 260

Քեզ մեկ օր էլա՝ բաղում չի պահիլ։ Լավ չի՛՝ բա՛րեկամ՝ էսպես զրից անիլ։ 40 Ինձ որ պահում են, փորում տակս, ջրում, Ի՞նչքան ա քեզ խեր սրանից հասնում։ Ինչքան սիրտդ ուզի, էնքան բարձրացի՛ր, Մի՛ հպարտանար, մեր ղադրն իմացի՛ր։ Մենք էլ որ պտուղ չտանք՝ քեզ նման. Մեր նյութն ու ղվաթը չկորցնենք էսքան, Ո՛չ կըկռանանք, ո՛չ կըցածանանք, Ո՛չ կբարակինք, ու կհաստանանք։ Բանից վախեցողն ու փորի գերին էդպես կգիրանան, երկինքն կհասնին»։ — 50 Երկար բոյիցը, ու հաստ մեջքիցը Ի՞նչ խեր դուս կգա, կամ 1մեծ գլխիցը։ Պտղատու մարդը ազնիվ վազի նման Պետք է խոնարհի, որ լինի պիտան։ Բայց ա՜խ՝ բարդի մարդն մեկ շվաք տալիս՝ Յա բազի վախտ էլ քիչ մոտանալիս, էնպես է կարծում, թե իր 2պահածն ա Երկիր ու աշխարք։ Ու գոռոզանա։

1 2

[հաստ] [ապ<րած>]

261

ԷՇՆ ՈԻ ՁԻՆ. էշն մեկ օր պարապ արըշտոտալով, Երկար անկաջներն թափեթափ տալով, Թավալ որ տվեց, մոխրիցն 1 վեր կացավ, Թե ի՞նչ տեղ գնա, ինքն էլ չիմացավ։ Շատ էր էն օրը չունքի զռացել, Փորի հարսանիքն արել, կշտացել, Մեկ սաղ շաբաթ էր, փալանի երես, Կամ դագանակի, բեռնի համ ուտես Չէր ընկել աչքովն, 2 քամակը դզվել 10 Դառն օրի ֆիքրը ի՞նչ կքաշեր էլ։ Էսպես քունն առած, գլուխը ուռած, Մեկ դռնով ուզեց, անց կենա, հանկարծ Ձիու խրխնջոցն ընկավ անկաջը, Լենացրեց շեքը, խլըշաց 3 առաջը Թափ տվեց 4քշոցն, մեկ թունդ փռշտաց, Չունքի գործ չուներ, մեկ կուշտ էլ զռաց։ — Ու ծանրագոգոթ՝ նա թավլեն մտավ, Բարով տվեց ձիուն ու բարովն առավ։ Տերը տանը չէր **իշի բախտիցը։ 20 Մունջ մունջ բաց արեց նա իր զրիցը: Թե ի՞նչպես է ձին էս ղաբուլ անում, Որ իրան հանում են, մեյդան բերում։ Շատ անգամ միսը պոկում ու ղամշում, Որ ոտն ու գլուխը նա միշտ ման գալիս՝ Դուզ բռնի, տերը վրեն նստելիս։ «Քեզպես քյահլան ձին ի՞նչ կանե խրատ, Ո՞ւմ համար ես դու սովորում մարիֆաթ։ Պարկի՛ր քո քեֆին, երբ սիրտդ ուզի, Զարթի՛ր դու 6 ճաշին, էդ սիրուն փորի 30 Ճարը տե՛ս, շնորքն ի՞նչ մատտահ բան ա. Որ քեզ էլ էդպես գլխից հանել ա։ Տեսնի՛նք՝ աշխարքումն ո՞ւմին են պատվում, 1

տեղիցն=մոխրիցն Սկզբում՝ Աչքովն չէր ընկել 3 [նայեց] 4 [իր] ** [մեր] 6 [օրը] 2

262

Նրա՞ն, որ գինին թունգով է լագում. Փորը հաստացրել, մեկ բան միտք չանում, Լավ ուտում, խմում, նայում իր քեֆին. Գիշեր ու ցերեկ բարձին, դոշակին Տասը լդրանի ու հինգ գազանի Գլուխն ու փորը տալիս, որ շնթռի։ Տեղից վեր կենում, սիրտը քացախած, 40 Ընկնում դուս ու տուն, որ մեկ բեզարած Պարկ 1 ռաս բերի, հետը զրից անի։ — Թե նրան՝ որ իր արևն ու օրը Մաշում, սևացնում, հանում հոգին, որ Մեկ կտոր հացի բալքի տիրանա։ Էն էլ քըթիցը հանողն հանում ա։ Շնորք, մարիֆաթն որ խեր ունենան, Մկները պետք է 2փիլիսոփ դառնան։ Մենք որ չենք սովրում, օսա՞լ ենք ապրում, Ա՛նբախտ՝ մեր գըլուխն 3 շառից ազատում։ 50 Ղորդ ա, մենք էլ մեր չարչարանքն ունինք, Շնորքի համար չի՛, պետք է որ տանինք։ Բեռըս քամակիցս որ չեն վերցնում, Ու բրախ տալիս ախպսում, չոլում, Հավատացի՛ր ինձ՝ հենց իմանում եմ, Աշխարքն իմ փայն ա, էլ ֆիքր ե՞րբ կանեմ։ Ղոլան ու փալան, ոռտեն ու նոխտա էնքան եմ պատին քսում, որ էն ա Բարդանի շալը, ծղնոտ ու կաշի, Վա՜յ տեր կանչելով քերվում, որ մաշվի։ 60

Հե՜րը անիծած՝ ի՞նչ եմ դարդ անում, Թող ջանը դուս գա տիրոնչն՝ եմ ասում»։— «Ձեր սոյն է՛ն սոյը չի, որ բան հասկանա, Ի՞նչ ասեմ, ղղումդ որ լավ ներս գնա»։ — Ձին անսաս նրան պատասխան տվեց. Ու իշի բերանն էս խոսքովն 4 ցխեց։ — «Ղորղ ա, երբ քանի ես քուռակ էի, էնպես քոթագը ինձ չէր դուր գալի. Ամա որ հիմիկ խելքս էկել, հասել,

1

[ջվալ] [որ] 3 գլուխն=գըլուխն 4 էսպիսով=էս խոսքով 2

263

Աշխարքի բանը սկսել 1ճանաչել, 70 Տեսնում եմ, որ իմ էս կերած հացն էլ էս պատիվն, ղուլլուղն, որ ինձ տալիս են. Իմ մարիֆաթի հունարն ա, ու էն Քոթակ ուտիլը։ Որ ինչ սհաթի Դուս եմ գալիս ես, նայում եմ աղի Ծառեքը կանգնած, ինձ են սպասում, Մեջքս թիմարում ու լավ զարդարում։ Թագավոր, իշխան ինձ են մտիկ անում, Որ նստին վրես, իրանց փառքն ցույց տան։ Առանց ինձ նրանք ի՞նչ օր կունենան։ 80 Քանի՞ ինձ պես ձի, իշի չեմ ասում, Որ խաթրդ մնա, 2 3մեր բանն եմ պատմում, Քանի՞ բոզ յաբու՝ առըխ ու մաշված, Քամակի ոսկոոքն հենց բիզ բիզ Էլած, էս օր չոր խոտի կարոտ 4են մնում, Տաք գոմի հասրաթ՝ ցրտում ու սովում Տանջվում, չարչարվում, յա սոված սատկում, Յա բեռը կրում»։ — «Շնորքն, մարիֆաթն ով ասի, վատ ա, 5

Գլուխը հաստ ու ծուծը բարակ ա։

90 Չե՛, լսել, ով որ բանից գլուխ ունի, Ամեն լավ տեղի նա միշտ հասանի։ Էնպես հաստագլուխն՝ որ դու ասում ես, Փողն ու շորն էս օր թե ձեռիցն առնես, Պետք է ջուր կրի, կամ համալ դառնա, Կամ թե չէ սով ու դռնեդուռ մուրա։ Շատ դոլվաթի տերն թե շնորք չունի, Քոշք, սարայումն էլ շատ վախտ չի գիտի, Ընչո՞վ իր վախտը որ անց կացնի։ Դուռն է դուս գալիս, ոտն է բեզարում, 100 Քնում, թե խմում, գլուխը շշմում։ Մեյդանում կանգնում, նա թոզ կուլ տալիս։ Բամբասանք անում, մեկին տեսնելիս։ Գրքի հոտ չառել, որ նստի կարթա, 1

[եմ] չմնա=մնա 3 [ու] 4 [եմ] 5 [նրա] 2

264

Սիրտն մխիթարվի, միտքը զորանա։ 1

Փեշակ էլ չունի որ հետը ընկնի.

էսպես ժամանակ 2, 3կյանք չկորցնի; էսպես ճարակտուր, կամ քնի ձեռին, Կամ ուրիշ բանի նա ընկած ջանին, Օրը կորցնում, քիսեն դարդակում, 110 Իր կյանքն էլ հետը նաղդում, սաղացնում։ Ո՛չ կերածն ունի համ, ոչ խմածը, Գլուխը թշշած, սիրտը խառնըված. Իր ազիզ արևն քիչ քիչ վերջացնում, Անպետք աշխարքս գալիս, էլ եդ գնում»։ — Չէ՛՝ քանի տերս առաջիս ունիմ, Որ չի միտք անեմ, քար պետք է ըլիմ. Թե նա իմ խերն ա ուզել. կամեցել, Մարիֆաթ, շնորք 4տվել մեծացրել։ Անշնորք, անկիրթ, բռի կենդանին 120 Համ այլոց է վնաս, համ իր խեղճ ջանին»։ —

1

[Էսպեսճարակտուր] ժամանակն=ժամանակ 3 [ու] 4 [ինձ] 2

265

ԽՈԶՆ Ու ԵԶԸ։ Խոզն ի՞նչ գլուխ ունի, որ ինչ զրից տա, Բայց մեկ օր եզին սկսեց խրատ տալ նա: Խոզ ու խրատ՝ Տո անհավատ։ Լսի՛ր՝ սի՛րելի՝ սատանին նալաթ Խոզ փիլիսոփա քի՞չ կան՝ բե՛մուրվաթ։ Իրավ որ եզն ես՝ հո սուտ չեն ասում Մարդիք ու կապում, լծում քեզ, տանջում։ Արաբա ու սելն՝ քո բեռն ու բաժին.

10 Վար ու ցանք, քութան միշտ քո շըլնքին։ Ախըր խերդ ի՞նչ ա, կուզեմ իմանալ. Շատ օր սոված ես դու կալսում մեր կալն։ Տուն որ գալիս ես՝ մեկ բուռը խոտ էլ Չեն ուզում քեզ տան։ Քո բերած մալն էլ Ձեռիցըդ խլում, քեզ մաղբուն անում, Իրանք վայելում, քեզ սոված թողում»։ — «Մարդի հախիցր էդպես չեն վեր գալ. Քանի ձեռիցգ կգա, քե՛զ հալալ։ Քանդի՛ր գյոռբեգյոռ մարդի տունն ու տեղը, 20 Ծծի՛ր նրա արինն, քամի՛ր նրա եղը։ Ոտնատակ արա՛, քանդի՛ր հանդն ու բաղը, Կե՛ր նրա մասիլն, հանի՛ր աչքի պտուղը: Ո՛չ հավին խնայի՛ր, ո՛չ նրա ճվին։ Ի՞նչ ես հարցնում, մարդ, միշտ իր գլխին Պետք է հանապազ մուղայիթ կենա, Աշխարքը դմակ, ձեռըդ դանակ ա, Որդիանց հասնի, կե՛ր, ու փորդ արա՛։ Ո՞վ ըլի, ըլի, ի՞նչ ես ֆիքր անում, էսպես եկել ա աշխարն՝ էսպես գնում։ 30

Թե տեսնող ըլի, գլուխդ էլ կախ քցի՛ր, Ինձպե՝ս խռնչալով գնա՛, հեռացի՛ր։ Կատվի ձագ գտնիս, թե հավի ճուտը, Կե՛ր ու քեֆ արա՛, թո՛ղ էրվի սիրտը։ Տանն էլ մի՛ մնար, որ մեկ խոսք ասեն, Դուս արի՛, գնա՛, որ խիտլ չանեն։

266

Օրն հազար մարդի տուն էլ որ քանդես, էլի դեռ քիչ ա, որ լավ մտածես»։— «էսպես եմ արել, էսպես չաղացել Որ ճրաքուս էկել, աչքերս լցվել։ 40 Դու էդպես փեդի նման չորացել, Շունչդ դուս կգա, թե մեկ փչեն էլ։ Տեսնինք ո՞վ ա քեզ ասում՝ ա՛ֆարիմ. Կամ ինձ բազուխաստ անում, որ պատժվիմ. Ասած է։ Հաստ ու բարակն է մեկ գին. Վա՜յ ու հազար վա՛յ բարակ մանողին»։ — «Խոզն իր խոզությունն ձեռից չի թողալ։ Մեր եզն սկսեց իր բերանը բանալ։ «Ցեխն ա քո ջանը, գնաս, տաս թավալ. Հալբաթ որ էդպես կուզես դու խոսալ։ 50 Ի՞նչ օգուտ ունի էն քաղցր արեգակն, Կամ էն՝ երկնքի պայծառ լուսնիակն, Որ լիս են տալիս, իրանք մեր մտնում, Մեզանից մեկ քաղցր խոսք էլ չեն լսում։ Կամ անբան երկիրն ո՞ւմնից խեր ունի. Որ հազար բարի տա ամեն տարի: Անձրևը գալիս, արևը բացվում, Սար ու ձոր էնպես ցնծում, ու ծաղկում։ Էն խեղճ մեղրաճանճն էլ որ չի քնում, Աղքատ, հարստի բերան քաղցրանում։ 60 Վարդն՝ որ իր հոտը չի պակսացնում, Ծառն՝ որ իր պտուղն ինքը չի՛ ուտում։ Հողը ծառին է նյութ տալիս, պահում, Ծառը հողին միշտ շվաք անում, սիրում, Երկինքն անձրևն ա փայ տալիս երկրին, Երկիրն ծովերիցն բարձրացնում ամպին։ Սրանք որ չեն ուզում, իրանց մենք պաշտենք, Ընչի՞ չի պետք է մեկ խեր էլ տանք մենք։ Ի՞նչ վնաս ունիմ, որ ես աշխատում 1 Հազար որբ, խղճի կարիքն լցնում։ 70 էս առողջ ջանը էլ ո՞ւր ա տվել Աստված՝ որ չուզեմ բանի պետք ածել։ Էն երկրի խոտը ի՞նչ սրտով ուտեմ, 1

[եմ]

267

էն աղբրի ջուրը ի՞նչպես ես խմեմ, Որ աշխարքումս բանի պետք չգամ, Ի՛մ գլխիս նայիմ, ի՛մ ցավս հոքամ։ Ես հո իմ փորի հմար չեմ աշխատում, Որ կերն պակսելիս՝ լամ ու տրտնջամ, Սրբերին էլ ինձ են մատաղ անում, Ու մեկ մեծ մուրազ ունի իր սրտումն։ 80 Ամա քե՛զ՝ անբան, Թուրքն էլ չի սիրում, ջհուդն հո ատում։ Ո՛չ գառն ա հետդ ման գալը ուզում, Ո՛չ կով ու ոչխար իրանց մեջ թողում։ Ով մեկին մեկ վատ անուն է դնում, Խո՛զ է ասում նրան, կամ ղոջի կանչում։ Քրիստոնեն էլ որ քեզ տուն է թողում, Թուրքի, ջհըդի ջգրու է անում։ Մեյդան դուս գալիս, շունն էլ վյրեդ հաչում։ Մեր հացն որ չուտես՝ կարո՞ղ ես ապրիլ, 90 Որ էդպես ռեխդ սկսում ես ցրվիլ: Խոզինը ցեխն 1 է, կամ մուռտառ տեղը, Լավ միտքն ե՞րբ կընկնի նրա խելքն, ղուղը։ Դու լագոդներիդ՝ է՛դ խրատը տուր, Որ տնքանդություն անեն, հասնին ուր։ Ես իմ աշխատանքն ձեռից չեմ թողալ, Քանի շունչ ունիմ ու խեր կարեմ տալ։ Իմացողի հմար ես չեմ աշխատում, Խեր տալն եմ ուզում, տեսնում, մխիթարվում»։ —

1

[ախպն]

268

ՄՇԵՑԻ ՀԱՅՆ ՈԻ ՈՍԿՈՌԻ ՓԵՇՔԱՇԸ։ Մեկ մշեցի հայ մեկ քաղաք մտավ, Աբեն ուսին քցած՝ որ լիս չի ընկավ, Ձեռի դագանակն, գլխի ֆասն, չարուխն Հենց տեսան թե չէ էն քաղաքի խալխն, Կռո՛ ձեն տվին, Մխո՛ կանչեցին, էլ ֆոտած եմիշ, խնձոր, սերգևիլ Չմնաց, նրա գլխին քցեցին։ Շորումն, 1 հաքին սաղ տեղ չթողին. Որը բեղն ձգեց, որն աբեն քաշեց, 10 Որն վզաքոքին, որն ֆասի ծերին Մուշտի ու քացի լավ տրաքացրին։ Ծեր մարդիքն էլ նրան, որ մատով տայիր, Հազար տեղ կունդկի կտային, որ փչեիր, Իրանց հունարը ցույց էին տալիս, Բողազ ճոթռելով, նրա վրա գալիս։ Մեր խելոք Հայը՝ անհավատ երկրում՝ Մեծացած՝ հազար թողում, չվանում Գլուխ, ոտը դրել է, եդ դուս պրծել. Սուսը, փուսն քաշեց, դեռ տեղ չէր ճարել, 20 Գնաց մյուս օրը, քունջ, պուճախ ընկավ, 2 Մեկ եքա ջվալ ոսկոռ մոտ տարավ։ Էս նոր փալանն էլ՝ որ ուսին դրած՝ Չմտավ քաղաքն նա ուռած, ուռած, Քարերն էլ տվին ծափ ու ոտն առան, Բայց ինչ նրանք տեսան, չտեսնի քո դուշմանն։ Ով ծպտաց թե չէ, կամ շվացրեց, Կռոն օսկոռը առաջը քցեց։ Մեկ, էրկու, իրեք՝ էլ իշխան չմնաց, Որ չառնի փեշքաշն, մնա աչքը բաց։ 30

Ղալմաղալն ընկավ սաղ քաղաքի մեջ, Թագավորն լռեց ու նրան ուզեց։ « 3Ծո ի՞մալ էնեմ քո խոքուդ ղուրբան Գլուխս քո օդաց խողն, ես քո ծառան։ Վալլախա՛, մեր սուրբ Կարաբե զինա, Զմլա խենթ ճժեր չոլում էլ չկա։

1

Սարումն=Շորումն Սկզբում՝ ընկավ քունջ, պուճախ 3 [Ա՜խ] 2

269

Ծո ծռվի ձեր վիզն, մեկ շեն օր մտնիս, Շներ կխաշեն՝ մարդի տեսնելիս։ Մարդիք կխանչեն՝ խեդը խաց կուզեն.

40

Մարդիք զիմ վրա զմլա ձեն կխանեն, Իմալ էնեմ, շատ օր էլ միտք էրի, էս տղեկ բանը ֆիքրս բերեցի։ Մգա ըխտիարն էլ իմ առին չի, Ինչ ամր կէնես, վըր իմ էս աչքի»։ — Թագավորն բերանն ու փորն հինգ սհաթ Բռնած՝ մնացել էր ձեռաց գնացած։ Խելքը որ մի քիչ գլուխն հենց էկավ, Տոնլուղ, ճամփի խարջն էլ ինքը արավ։ Ծաղր անիլն մեկ մեծ հունար, լավ բան չի,

50

1

[անգամ]

Շատ 1վախտ էլ՝ անողն իր օտկոռն կառնի։

270

Էս ներքևի դրած ոտանավորը էնպես մարդի վրա է գրած, որ ո՛չ գիր գիտի, ոչ գրի զորություն, ու գրողի վրա էլ՝ բերանը կցրվի։ Իմ աշխարհաբառ գրածների գլուխը՝ շատ անգամ է էսպես բան տեսել, մարդի միտք չեն հասկանում, հենց իրանց իրանց խոսում են։ Մեկ օր էլ մեկիցը էսպես բան իմացա, ու ի՞նչ պետք է արած, լավ կըլի, որ դերձիկն իր 1գազը, մաշեկարն իր բիզը, փինաչին իր ճոնդը, փռնչին իր գունդը՝ լավ ճանաչեն, տեղները ծանր նստին, ամա չի ըլում. Ինձանից խրատ չի հասնիլ, ամա մարդի սրտին դարդ է դառնում, երբ էնպես օմքին էլ ա խոսում մարդի վրա, որ իր անունը դրուստ գրիլ չի գիտի։ Ղորդ են ասել թե տանուտերտերին օրհնյա՛ տեր չի ըլիլ։ Ինչևիցե՝ թուր ու թվանք չունիմ, արզա գրիլ պետքը չի, թո՛ղ բլբյուլը խոսի։ էշն ինչ գիտի վարդն ի՞նչ զատ ա, Նրանը փալանն [ու] թավալ տոալն ա.

ԷՇՆ Ու ԲԼԲՅՈւԼԸ։ Բացվիել էր գարունքն, սար ու ձոր ծաղկել Անուշ հոտն ու հովն ամեն տեղ բռնել։ Ամեն աշխարից, հեռավոր տեղից Փախած, կորած ղշերն իրանց բներից Էկան, որ գարնան գալն շնորհավորեն։ Մեր ու ձագ նստած ծառերի վրեն, Թփերի տակին, սարերի գլխին, Իրանց սրտի քեֆն հայտնել կուզեին։ Բայց պարկեշտ բլբյուլն իր էրված սրտի, 10

Իր սիրուն վարդի սերն ու իր մտքի Հասրաթն ու էշխը բերան բերելով, 2

Խոր ձորում նստած, դարդերը լալով,

Նայում էր ջրին, իր վարդի թփին, Ուզում էր բացվի՝ ա՛խ՝ իր սիրելին։ Բայց վարդն անիրավ մնացել էր փակ, Խեղճ բլբյուլի սիրտն դառել էր կրակ։ Մեկ չոր քարի վրա մնաց կուչ էկած, Աչքը իր վարդի երեսին քցած, Լալիս էր, էրվում, «ա՜խ՝ վա՛րդ իմ կարմիր՝ 20

Բացվի՛ր՝ երեսիդ մեռնիմ, ա՜խ՝ բացվի՛ր։ Կամ իմ հոգիս էլ ա՛ռ, քո հետդ տա՛ր

1 2

[բի<զը>] [Մեկ]

271

Կամ էրված սրտիս արա՛ դու մեկ ճար»։ Սար ու ձոր նրա սուքն էին անում, Ծառ, ու թուփ, ծաղիկ նրա հետ ցավում, Բայց ձեն չունեին՝ որ մեկ անցվորի Եդ պատմեն, որ նրան մեկ չարա անի։ Էս դառն հադաղին սատանի քամին Ո՛րդիանց հանեց մեր կորած իշին։ Քունն էր հատել, թե փալանը ծռվել, 30

Խոռակը պակսել, քիթն 1 քամի մտել, Գելն էր հետ ածել, թե տերը դնքսել, Նոխտեն կտրվել, թե բեռից փախել։ Անկաջները խլշացրած Պոչը ցցած, զուռնեն քոքած. Սարնըվեր ընկած, որ չէկավ առաջ, էն հաս՛տ գլուխը թափ տվեց, զռաց, էն մուռտառ դունչն էլ որ վրա բերեց, 2 Անմեղ վարդի թուփն, կոկոմն որ բռնեց, Մշրեց ու զռաց մեր էշ խնամին.

40

Սար ու ձոր իրանց աչքը փակեցին. Ղշերը թռան՝ ա՜խ, ո՜խ քաշելով Ծաղկներն երեսներն ծածկեցին՝ լալով։ Իմ անմեղ բյուլբյուլն գլուխն 3 թևի տակին, Դեռ չէ՛ր հեռացել որ իր թշնամին Հենց ոտը փոխեց, ընկավ ցխի մեջ. էլ ճանճ ու ագռավ չմնաց, 4վազեց Ղոթուր մեջքն, ուսերն յարալու արեց։ Արինն 5 քամակիցն չռռալով փախավ: 6 Թրքահոտ գոմումն կանգնած՝ միտք արավ։

50

«Հարամ ըլի ինձ էս հաստ գլուխն էլ, էս գեշ անկաջներն, 7 էս կոպիտ բոյն էլ. Որ ո՛չ զռալով, ո՛չ քացի տալով Ճանճին էլ ա չե՛մ վախացնում, ա՜խ՝ ո՞վ

1

[փորը] չբերեց=բերեց 3 գլուխը=գլուխն 4 [որ] 5 Արինը=Արինն 6 էկավ=փախավ 7 անկաջները=անկաջներն 2

272

Իմ հալիս կըլի, վա՜յ նրա օրին, Վարդն էլ համ չի տալ իր 1 դարդակ փորին»։ Էլի բլբլողի էրված հոգին էր Որ միտք անելով իր դառր ցավեր, էկավ, վարդի վրեն կանգնեց, սուքն սկսեց։ «Աննման իմ վա՛րդ» ողբալով ասեց.

60

«Թագուհի իմ վարդ՝ 2հոգուս սիրելի, Անունդ հիշելով, սիրտս խորովի, Ընչի՞ դառն աշխարս քեզ բերեց բհամ, Որ մեկն էլ ա չի՛ իմանում քո համ։ Երկինքն ա տեղդ, ընչի ես մնում, Իշի կերակուր, էս փշի միջում, Քանի փուշ ու էշ դեռ կան աշխարքում, Կմնաս անտեր։ Է՛ս եմ միտք անում, Ու գլխիս տալիս, էրվում, խորովվում։ Քո սերն հանապազ կպահեմ իմ սրտումն, 70 Բայց ո՞ւմ ասեմ, ո՞ւմ, իմ դարդերս՝ ա՜խ ո՞ւմ. էշն ի՞նչ գիտի ղադրդ՝ սրտումս էլ պահեմ, Քեզ, ամեն խաթից միշտ էլ ազատեմ, էլի դեռ քանի իշի հոտը կա, Մեզ էս աշխարքումս մեկ չարա չկա։ Յ՛ա դու ինձ էրի, մեկ օր պրծնիմ, Յա թև ա՛ռ, թռչինք՝ երեսի՛դ մեռնիմ»։ Իմ սիրուն բլբյուլ՝ մի՛ էդքան ցավիր. Կա՛ց մեր միջումը՝ քո վարդը գովի՛ր, էշը թրքումն ա իր ծնունդն առել 80 էլի թրքի 3 հոտն նա կուզի առնել. Քեզ վարդ, մանիշակ, քեզ ծառ ու ծաղիկ Աստված փայ տվել, բլբյու՛լ գեղեցիկ։

1

[նրա] [սրտիս] 3 թրքումը=թրքի 2

273

ԱՍԱՑՎԱԾՔ։ ԽԱՆԸ։ Ժամանակավ մեկ նաքյազ հարուստ կար. Մեկ որդի ուներ, էն էլ անհունար։ Մեռավ, մեկ միլիոն նա փող եդ քցեց, Որդին խան դառնալն մտքումն դրեց։ Նալաթ սև սիգին, մարդ ի՞նչ կամենա, Որ փողով չճարի, ջանը դինջանա։ Խանությունը որ գտավ, ու պրծավ, 1 Բեկլարբեկու տեղ ճարել կամեցավ։ Էն էլ ձեռք բերեց, սիրտը դինջացավ։ 10

Հիմիկ էլ վազիր լինիլ ուզեցավ, 2 Կամ 3թագավորի դռանն ու քովը Մեկ մեծ գործք ճարիլ անցավ մտքովը։ Ղոնշունի գլուխը ըլիլ, խաչ, նշան Դոշին քաշ անիլ։ Էս էր նրա բանն։ Բայց մեր խեղճ խանի ծուծն ու գլուխը Հենց դարդակ էին, որ քամեիր, ծուխը Քթովն դուս կգար, այբի կտոր չկար։ Շնորք, մարիֆաթ փողով ո՞վ կտար։ — Ա՜յ իմ անխելք խա՛ն՝ թո՛ղ էդ քո ֆիքրը: —

20

Բայց չէ մեր խանի է՛ս էր հենց միտքը, Որ վազիր դառնա, կամ ղոնշունի գլուխ. Նստի դիվանումն, սրտի սոխն ու ոխն Հանի, ամենին հրաման անի։ Որին կպչի նա, իրան չէր հայտնի։ Բայց նրա շնորքն հենց իր միլիոնն էր, էնդով էր ուզում բոլորը ճարեր։ Քոշք ու ամարաթ՝ լավ բաբաթ սարքեց, Խազինի դուռը, քիսեն բաց արեց։ Աշխարք մնացել էր վրեն զարմացած,

30

Ո՞վ ասես՝ որ նրա հացին չէր նստած։ Զուռնա, նաղարա միշտ դմբում էին, Նրա ամարաթումն, ու նա իր քեֆին Նոքար ու ֆառաշ ոսկով զարդարած, Ամեն կողմիցը նրա կուշտը բռնած։

1

[ճարեց] կամեցավ=ուզեցավ 3 [կամ] 2

274

Կառեթումն էլ որ չէր նստում փքված, Հենց իմանում էր, սար ու ձոր չոքած՝ Իրան էին միշտ գլուխ վեր բերում, Չունքի սաղ քաղաքն նրա հացն էր ուտում։ Ում լեզուն սուր էր, փորը մեծ ու հաստ, 40

Փորըսող նրան գովում ամեն վախտ։ Մկան պոչի պես կուչ ու ձիգ անում, Գլուխը փչում, աչքը թոզ ածում.

1

Լիրբ լեզվով նրան երկինքը հանում.

Իմաստությունը, շնորքն մեծացնում. Հոգին հանում ու քիսեն դարդակում։ Խանի սիրտն էսպես կատվի ձեռի էր, էսպեսի վրա նա քաղցր աչք ուներ։ Ինչ սհաթի էլ հացն ուտում էին, Ծիծաղում վրեն, լափ ածում գլխին։ 50 Բայց ո՞վ չի գիտի, թե փողը՝ ձեռի Կեխտ ա, ու մեկ օր կհատնի, կպակսի։ Միլիոնը գնաց վայ տեր կանչելով, 2

Խանն էլի փորի ֆիքրը քաշելով.

էլածն էլ տվեց քամուն, ու կերավ Ինչ սրտումն ուներ, սատանեն տարավ։ Վազիրությունը ու մեծությունը Ղոնշուն ունենալն, իշխանությունը Վաղուց էր խեղճը աքլորին բարձել։ Փորը կարաս, ոռքն էլ ծակ, գլուխն էլ։ 60

Ինչքան էլ ածես, հերիք ե՞րբ կասի, Վա՜յ նրան, որ փորին կդառնա գերի։ Խեղճ խանի բանը քիչ քիչ շլոր դառավ։ Ձեռը պակսեց ու փողի տուտն հատավ։ Միլիոնն էլ գնաց, զուռնեն էլ, սազն էլ։ 3

Ազիզ բարեկամք՝ հո վաղ հեռացել։

Սառած ջաղացի պես մնաց կանգնած։ Էլ ո՞վ նրա դուռը կգար, կաներ բաց։ Վիզն էլ բարակեց, երկուտակ փորն էլ, Միս, մորթի, կաշի երեսին կպել։ 70

էսպես նա իրան կանոն էր շինել,

1

[Ա<նամոթ>] [Մեր] 3 [Բ<արեկամք>] 2

275

Երբ մարդ ուզում էր պատճառն հարցնել, է՛ն ախն էր քաշում, որ հետը հոգին Ուզում էր դուս գա, ասում հարցնողին։ «Ով էս աշխարքումն որդու լավություն Կուզի, թո՛ղ տա նրան շնորք, կրթություն։ Խազին, դոլվաթ կերթան, կփչանան, Մարդիս իր ուսո՛ւմն կմնա միայն»: —

276

ԲԱՂԴԱՏԻ ՃԱՄՓՈՐԹ ԷՇԸ։ Եփրատ գետի կանաչ ղրաղին Կենում էր մեկ խեղճ ռաչպար։ Անունն Հասան. իր հավատին Արի, 1 2բարի, արդար, անշառ։ Մեկ էշ ուներ մեր Մուսուրմանն. Սիրում, պաշտում ախպոր նման։ Էնպես էր նրան թիմարում, պահում, Խերն ու լավությունն ամեն տեղ գովում. Լիսը բացվում էր, թե օրը մթնում, 10 Քամակին բազմած՝ Հասան տուն մտնում։ Մտքի հետ ընկած վախտն նոխտեն թողում, էշ ախպորն էնպե՛ս էր նա հավատում, Որ նա իր բեռը միշտ տուն կտանի. Թե ուզենա, մարդ ճշմարիտն ասի, էշն իմաստուն էր, խոսիլ պետքը չի՛։ Գլուխն էլ շատ հաստ, կոխքն ու անկաջն էլ։ Բոյը սուրահի, տեսնողի աչքն էլ Հետը գնում էր, հենց զգաստ, հպարտ էր։ Հասանի դարդերն ցրվում զռալով, 20 Մեծ մեծ անկաջներն թափեթափ տալով։ Սիրուն բոյն ղորդ ա՝ քաշում, մաշում ա Մեր սիրտը, բայց մեջը ոչինչ խեր չկա, Երբ գոգրեն դարդակ ու ծուծը բարակ Մարդ չի ճանաչում ո՛չ էշ, ո՛չ քուռակ։ Խելք է հարկավոր։ Պարոն էշն քիչ, շատ էստուց էլ ուներ, էլ ի՞նչն էր կիսատ։ Բեռի տակին չէ՛ր բուդուրմիշ ըլում։ Աչքը առաջին, դուզ ճամփեն գնում։ 3 Դբի դեմ գալիս նա շարժում կամաց, 30 Ինչպես մեծ մարդը իր բազումն կանաչ։ Անվանի Սադին էնպես է գրում, Թե ճշմարիտ խելքն էնդում ա մալում, Որ իմաստունի խրատը լսենք, Ու բեռի տակին բնավ տնքալ չենք։

1

[Պինդ] [ու] 3 Սկզբում՝ Դուզ ճամփեն գնում, աչքը առաջին 2

277

Կտանենք անսաս։ Տեղն ընկած վախտն էլ Կհամբերենք, 1գլուխ չենք ցավացնիլ։ Մեկ անգամ հասան իշի վրա բազմած՝ Գնում էր քաղաքն նա երիշ քաշած։ Մեկ դարվիշ էկավ փետով նրա առաջն։ 40 Միրուք, մազն սպիտակ։ Մեկ պոպոզ գլխին. Հասան 2տեսավ՝ ձեռն 3 դրեց ճակատին։ «Բարի օր աչքի լիս»՝ ասեց դարվիշն։ «Փեղամբարն օրհնի քո ալիշ, վերիշն։ Էդ քո տակին ի՞նչ էշ ունիս սիրուն»։ — — «Դարվի՛շ բաբա՝ իմ մխիթարությունն, Ընկերն էս էշն ա. իր գեղեցկությունն Խելքովն ավելցրել, իմ սիրտս առել Խոնար, հնազանդ, ճամփին վելադ էլ։ Նոխտեն թողում եմ, իր գլխու գնում 50 Ամեն ժամանակ, ու ճամփեն գտնում։ Չէ՛ թե ես սրան, սա՛ է ինձ պահում։ Հոգիս էլ ուզեն, կտամ սրա գնում։

4

Քսան 5 թուման էլ տան, չեմ ծախիլ սրան»։ — «Թե կուզես, հարիր ես կտամ դրան»։ — Շատ ուրախությամբ սուրբ դարվիշն ասեց, 6 Որ կակղի Հասանն ու ռխին նայեց։ Հասան իր իշին՝ իր աչքի լսի Հետ չէր փոխիլ հեչ, ամա թումանի Ձենն որ իմացավ, ջանը դող ընկավ։ 60 Փողն ո՞ւմ չի խաբել։ Հասան 7 բոշացավ. Ի՞նչ պետք է արած։ Ձեռը բարձրացրեց, էն ա բարըշիլն էր նա ուզում հենց։ Դարվիշն միտք արեց ու խոսքը փոխեց, Ուրիշ թահր նրա գլուխը փչեց։ «Նհախ ասեցի, որ իշիդ ծախես, Գիտեմ, որ դրան դու շատ սիրում ես։ Խեղճդ գալիս ա, աչքիցդ եմ տեսնում,

1

[ու] [Հենց] 3 Սկզբում՝ Տեսավ Հասան՝ ձեռն 4 [Ս<իրտս>] 5 [Հարիր] 6 Սկզբում՝ Սուրբ Դարվիշն ասեց շատ ուրախությամբ: 7 Հասանն=Հասան 2

278

Լսի՛ր, 1ի՛մ որդի՝ տե՛ս, ի՞նչ եմ ասում։ Շատ կարելի ա էնպես բան արած, 70 Երկուսիդ բիրդան հացի հասցրած։ Ասա՛ ինձ՝ էշդ հեչ գիտի՞ խոսիլ»։ — — «Հեչ մեկ բառ էլ ա, ի՞նչ պետք է ծածկիլ»։ — «Կամ գրել, կարթալ, խելքը բան կտրել, Աշխարքի խերն ու շառը ճանաչել»։ — — «Ի՞նչ ես հարցնում»։ — «Բաս որ էդպես ա, Էդ էշը ուրիշ քյամալի տեր ա։ Պետք է պատմություն, աշխարհագրություն, Լավ գիտենա, ու փիլիսոփություն»:— «Ա՜խ՝ ի՞նչ ես դարդակ խոսքեր դու խարջում, 80 Ա՜յ դարվիշ բաբա՝ ու գլուխս տանում։ Էդ որ գիտենար, դու ի՞նչ ես կարծում, էլ մտիկ կտար դնչիս, կմռար։ Ինձանից էլ հո՝ դա անց կըկենար։ Էշն էլ որ ախըր փիլիսոփ դառնա, էլ ո՞ւր կորչին բաս Դարվիշ ու Մոլլա»։ — «Գեղ տեղ մեծացածն քեզ պես միտք կանի, Բերանդ էլ որ քեզ քաշես, լավ կըլի։ Էշ փիլիսոփա՞ ։— Ի՞նչ զարմանք բան ա, էդպես հրաշք մկամ աշխարքումս կա՞։ 90 Սուտ սանիաթ չունիմ, քեզ խորհուրդ տալիս, Գամ ա՛ռ էս քիսեն, կամ լսի՛ր խոսքիս։ Թո՛ղ սիրելի էշդ մեկ Մեքքա տանիմ, Աչքը բաց ըլի, ես գլխին կանգնիմ։ Մեկ քանի վախտ դու հո՛ւփ տուր քիչ սրտիդ, Թե որ բարով գանք, ու տեսնիս իշիդ, Ի՛նչքան լեզվների գա տեղյակ կըլի, Որ Քյաբը գնա, ուխտ անի, տեսնի։ Մենակ սրա աղոթքն ու արած նամազն Իրան էլ կտա, քեզ էլ քո մուրազն։ 100 Թե ջրի պես դա ղուռան չկարթա, Իրանից նոր բան չըշինի, դուս տա, Աշխարքի շնորքն դա մարսած չըլի, Երեսիս թքի, ինձանից ուզի Դրա ջառըմեն։ Ի՛մ վզիս ըլի։ Տարի չքաշի, մեզ եդ կտեսնիս, 1

[ազի<զ>]

279

Փողն էն ժամանակն դու կիտուկ կանես։ Կամ բանը կտրի՛, հարիր թումանն ա՛ռ, Կամ թո՛ղ՝ մենք գնանք Մեքքա բարաբար»։ — «Թողի»՝ ասեց մեր հաստագլուխ Հասանն։ 110 «Ի՞նչ եմ անում փողն, որ ունիմ դրան։ Ափսոս եմ գալիս, վախտը չկորչի։ Էն ի՞նչ փառք, պատիվ, էն ի՞նչ աչք կըլի, Որ տեսնի՝ տակիս էշը ղուռանի Համն առած՝ եդ գա, ինձ տանի, բերի։ Աստված ձեզ բարի ճամփա տա, գնաք, Ու սաղ սալամաթ բարով եդ ղառնաք»։ — Ասեց ու Հասան իշիցն վեր էկավ, Աչքերին պաչեց, բարով տվեց, առավ։ Դունչ, անկաջ ու պոչ մեկ լավ տնդղեց, 120 Ղոլան ու փալանն, ոռտենն դրստեց, Նոխտեն ու բիզր քըցած 1 նրա վիզը, Հոքոց հանելով, Դարվշին տըվեց։ «Թասխրս բաշխի՛ր՝ իմ էշ հոգի ջան». Լալով, կսկծալով ասեց մեր Հասան։ «Ես չէի թողալ քեզ էդպես միայն: Հալալ ձեռի եմ քեզ էս օր հանձնում։

2

Աստծո՛ւն ամանաթ՝ մեր հանդումն, չոլումն Ի՞նչ պեաք է սովրիս, որ տանը մնաս, Երկիր չտեսնիս, աշխար ման չգաս։ 130 Ճանճի, ու բոռի, բզեզի ձեռին Դու եսիր դառնաս, կորցնես քո գին։ Գնա՛, սրա աղոթքն քեզ միշտ կպահի, Սիրտդ ուրախ բռնի, իմ անունս հիշի: Մեկ քանի ծունր էլ ինձ համար դու դի՛ր, Ուսումդ ա՛ռ ու էլ շուտ վերադարձի՛ր։ Մահմադի աչքը վրեդ քա՛ղցր ըլի, Փչվի փուշ ու քարն, որ քեզ կդիպչի»: — Ինչպես որ էլավ՝ սուրբ Դարվիշ բաբեն Կուզ կուզ անելով բազմեց իշի վրեն։ 140 Լեն շորերն չորս կողմն փռված՝ ճոլոլակ, Ոտներն աջ ու ձախ ընկած քաշ ու կախ։ Էշը գնում էր, տերը ձեն տալիս։ 1 2

[տըված] [Ամա]

280

«Խոսքը խո՛սք ա հա՜, տարին անցնելիս, Ես ձեզ կսպասեմ»։— Ասեց ու ոտով Ընկավ նա ճամփա՝ Դարվշի փեդով։ Հոգին բերնին կպած՝ նա գեղը հասավ, Ու տանը նստած՝ մունջ մունջ միտք արավ։ Աստուծով էշս շատ քյամալի տեր Դառած եդ կգա։ Է՛ն վախտն տեսնողներ 150 Թո՛ղ զարմանան ու աչկըներն դուս դա, Հիմիկ ի՞նչ խոսիմ, թո՛ղ նա եդ դառնա։ Մեկ տարուց եդև իրար մի տեսնինք, Իրարից փափագ ու հասրաթ առնինք։ Մեկ տարի էսպես թող ոտով ման գամ, Եդո իմ փառքը աշխարքին ցույց տամ։ Շուշա չի ոտներս՝ որ թեզ փշրվի, Մոմ չի իմ մարմինս՝ որ հալվի, էրվի»։ — էսպես էր ցավում Հասան, միտք անում, Օրերն համարում։ Տարին լրանում։ 160 Դարվիշն իշի վր՛ա շատ տեղ անց կացավ, Բոլոր Օսմանլվի հողը ման էկավ։ Պտղովն լիքն ա 1 էն մեծ Դիարբեքիր, Արբշմի մաքյան էն Պարսից երկիր, Մարգարտով լիքը Մսուր, Ղայսարի, Հալեբ, ու Թոխադ, 2 ու հինն Եդեսի. Շրջեց ու հասավ մեծ քաղաքն Հարամ Ուր՝ ինչպես պատմեն, ծնվեր Աբրահամ։— «Հրես է՛ս տեղ ա՛՝ ուխտավորն ասեց, Մեր իշի նոխտիցն բռներ, կանգնացրեց: 170 «Որ Աղեքսանդր Մակեդոնացին Ջարդեց, հետ ածեց Պարսից ղոնշունն: 3 էն տեղ էլ՝ Կեսար քաջ Հռովմայեցին Եկավ ու տեսավ, հաղթեց Միհրդատին։ Աչքդ բաց արա՛, որ գլուխդ մտնի»: — Բայց պատմություւնը իշին քյա՞ր կանի: Ոչ ջուղաբ տվեց, ո՛չ մեկ բան խոսեց։ Շատ բեզարելուցն անկաջներն ցցեց,

1

Բնագրում՝ ու Թողադ=Թոխաղ 3 ղոնշունի=ղոնշունն 2

281

1

Նրա հոր խերին թափեթափ տվեց, 2

Պոչ ու գլուխ զլեց, ու մեկ կուշտ զռաց 180 Սուրբ Դարվիշն էլ հո՝ միտքը մոլորած, Չէր կարծում, թե ինչ կա իր առաջին, Բեղաֆիլ՝ ա՜խ, վա՜յ նալաթ սատանին.

3

Իշի ոտն առավ մեկ ախմախ քարի,

Բուդուրմիշ էլավ էնպես 4 բիրադի Ինքը մեկ ղրաղ քյալլի վրա ձգվեց, Դարվիշն մյուս կողմն՝ ջարդվեր փռվեց։ Պատմությունն էլ գնաց, անիծած ուխտն էլ, Դարվիշն իշին էր տնքալով օրհնում, էշն իր ոտների ցա՛վն ու դավն քաշում։ 190 Օրհնություն, անեծք ի՞նչ խեր ունին՝ որ էսպես հադաղին լինին զորավոր։ Դարվիշն քիչ քիչ իր փալաս փուլուսը Իր պոպոզ գդակն, իր ջուլն ու 5 պոզը Հավաքեց, մինչև էշն էլ խոր քնեց. Դարվշի կետին, որ կոխքը չքոքեց, Բիրդան վեր թռավ, պոչ ու դունչ դզեց, Հողն էլ թափ տվեց, առաջին կանգնեց։ Սուրբ Դարվիշն էլ հո՝ բիզը հազրած, Վիզը կթակե՛ց ու վռկեց առաջ։ 200 Շատ ու քիչն աստված գիտե՝ թե ինչքան Ճամփա գնացին, ու էկան բիրդան Մեկ մեծ քարվանի նրանք ռաստ էկան։ Ուղտ ու էշ բարձած, ջորի ու հայվան Ուխտն էին գնում Քյաբն՝ զնգզնգալով, Մահմեդի գյոռը ուզում կարոտով։ Դարվիշն դարվիշին ու էշը իշին՝ Բարով առան շուտ՝ ու սալամ տվին։ Որը շոքիցն էր տրտնջում, էրվում, Որը փալանը, բեռը ծռմռում։ 210 Քացի ու զռոց, չոշ ու զռզռոց Ո՞վ կարա պատմիլ ու հարայ հրոց։ Ի՞նչ զարմանք։ Մեքքի անունն ու սերը 1

[Ու մեկ] Սկզբում՝ Թափեթափ տվեց նրա հոր խերին 3 [բուդուր<միշ>] 4 [ու] 5 [իր] 2

282

Վառել էր նրանց սիրտն, հոգին, փորը։ Բայց էս ի՞նչ էր դեռ, մարդ որ միտք անի, Թե ո՞վք էին նրանց վրեն բազմած՝ աղի: Թիվ չկար, համար նրանց ո՞վ կտար. Իմաստուն ասես, հեքիմ, ուստաքյար. Աստղաբաշխ ու լավ պատմություն գրող, Փիլիսոփա ու խաղ, տաղի հանող։ 220

Ջադուբազ ու էլ ղուռումսաղ ասես, Լեզու գիտացողն թե հեսաբ քցես, Բանը կհասնի՝ հո Տրապիզոն, էլ ո՞վ եդ կգա մեր քարվանի քովն։ Դարվիշն էլ լավ օր սրանից ավելի Երբ ձեռ կքցեր, 1աշկերտին կրթի։ Մեկը ունքերը ամպի պես կիտած՝ Աշխարքի բհամ գալն էր եդ պատմում. Մեկը քիթ ու նոթ քացախացրած՝ Լեզվի դուս գալն էր մեկնում, բաց անում։

230 Թողանք դերձկի ու ջուլհակի զրիցն 2 Խառադի, բրդի 3 ու աշպազի բրինձն, Մաշեկարի բիզն, չարվադարի վիզն։ Է՛ն ձենն էր ընկել, էն խոսքն, աս ու լիսն, Որ մարդ իր գլխին թե տեր չկենար, Բեյինն էլ հետը կճաքեր, դուս կգար։ Բայց ամենի ռեխն, բերանն ու լեզուն Մեկ թարաքյամա կուզեր ճղի իսկույն։ Սարում մեծացած՝ բռի, աղլամազ. Հենց իր զուռնեն էր փչում, ու իր սազ.

240 Թե Ադամ պապը Եվի հետ դրախտումն, Թարաքյամեվար էր խոսք, զրից անում։ Աջակողմն էլ մեկ հաստափոր ախմախ Մեջ էր բերել իր շինած տաղ ու խաղ, Իր հաստ գլուխը երկինքն էր հանում, Ուրշի գրածը ցեխն ու ռեխն կոխում։ Ձախակողմն էլ մեկ ուռած եզի գլուխ՝ Հով տալով ձգվել՝ մզում իր չոր ղուղն, Թե աշխարքիս վերջն ի՞նչ պետք է ըլի,

1

[որ] զրիցը=զրիցն 3 [ու մաշեկարի] 2

283

Էլ չեր հարցնում՝ թե ներկա վախտի 250 Բանն ի՞նչպես կըլի, ու չէ՛ր էլ գիտում։ Էշ փիլիսոփեն բոլորի միջումն, Գլուխը քաշ արել՝ անկաջ էր դնում, Ինքն իրան անսա՛ս միտքն լուսավորում։ Տեր ու տուն, թավլա մտքից էր հանել, 1 էնքան էս ֆքրումն 2 թաղվել էր, խրվել։ Ճանճերին նալաթ՝ որ չէին թողում, Պոչ ու գլուխ դողում, ու 3 սիրտը խառնում։ — Ուղտը ուխտն արեց, էշը էշխն առավ, 260 Դարվիշ, քյալբլայի, թաջիր ու ասնաֆ Մուրազի հասած, ամեն եդ էկան։ Վերջը վախտն էկավ, տարին լրացավ, Հասան իր իշին հասրաթ մնաց, մեռավ։ Մեկ իրիկուն էլ խիստ դարդավարամ Նստած իր տան դռանն նա քնահարամ. Ա՜խ ո՜խ քաշելով՝ ասում էր, լալիս։ «Անիրա՛վ Դարվիշ՝ ախըր իմ իշիս Ի՞նչ արիր, ա՜յ դու անիծած, ա՛նսիրտ։ Փուշ դառնար ճամփեդ, շլինքդ փորումդ 270 Ցցվեր, որ իմ տունն էսպես քանդեցիր։ Իմ աչքիս լիսը հանեցիր, փչացրիր: Բոլոր սաղ օր մենակ եմ բանում, Դու իշիս վրա փաշի պես նստում։ Քեֆիդ ման գալիս, աշխարքը շրջում։ Հարամ ըլի քո տված մարիֆաթն, Քունս հատել ա, դարդ ու ղասաֆաթ Ջանս առել, սպանում ինձ՝ ա՜յ բեմուրվաթ։ Իմ ջաֆիս կեսը էշս էր վերջացնում, էսպես մնացել եմ ես ցավի միջումն։ 280 Ախր ե՞րբ կըլի, որ մուրազս առնիմ, էշ ախպորս տեսնիմ, ու հողը մտնիմ»։ — էս ասեց՝ թե չէ աչքդ բարին տեսնի, Գլուխն որ վեր քաշեց, մեկ ձորի միջի Դարվիշն շեք արած՝ իշի վրա՝ անսաս

1

Սկզբում՝ մտքից հանել էր բնումն 3 [նրա] 2

284

Գալիս էր կամաց ու դեմը տմբում, Դեմն իշի գլուխը քաշում, ու բզում. Քամակի վրա շուռ գալիս, ննջում, Գլուխն իշի գլխին տալիս, վեր թռչում։ «Տո հրեն գալիս են՝ վա՜յ քո տղիս տղա.

290 Մարդի միտքը կարճ ու սիրտը նեղ ա»: Ասեց, տեղիցը էնպես թռավ Հասան, Որ ոտ ու գլուխ իրարով դիպան։ Դարվիշն մոտ էկավ՝ նրան ողջույն տալով, Հասան գնաց առաջ՝ լալով, խնդալով։ — «Ո՞ւր է իմ ազիզ էշն»։— Նա ձեն տվեց։ — «Քո՞ռ ես, չե՞ս տեսնում։— եդ կրկնեց։ — «Բարեկամիդ էլ որ չես ճանաչում, Ծախել ես գլուխդ, էլ ի՞նչ ասեմ, ո՞ւմ։ Է՞ս չի քո էշը»։— «Վա՜յ օրիս, ըմբրիս, 300 Ես ո՞ր ջուրն ընկնիմ, ի՞նչ վայ տամ գլխիս։ Աչքս դուս էկել, էշս չոլախացել։ Սաղ ոտի տեղը կաղ ոտն ա ճարել։ Ալլա՛հ, իլլալլահ՝ փեղամբարի գլուխն, Մահմադի արևն գիտենա, իմ ծուխն Հատել, տունս քանդվել։ Ես էլ ի՞նչ անեմ»։ — «էդուր խոսք չունիմ, կհավատացնեմ, Որ հոգին կաղ չի ու միտքը շատ սուր», Դարվիշն ասեց նրան ու աչքն ածեց մուր «Վայ իմ սև օրին՝ ա՞չքն ուր է մնացել.

310 Որ էսպես քոքիցն քոռացել, փչվել»։ — — «Շատ ղորդ ես ասում, 1 մկամ իմաստունն Չի՞ կարող ըլիլ քոռ ու շատ գիտուն։ Ղուռանումն էլ ա էս բանը գրած. Մեկ աչքով պետք է սիրտը քննած։ Լա՛վ է աչքով քոռ ըլիլ, քան մտքով»։ — «էն հաստ վիզն ո՞ւր է», ասեց տերն լալով։ «էն լիքը փորը, էն դոշն ու թուշը, էսպես քոսոտ, լղար ե՞րբ էր իմ էշը։ Գյամու պես էկել լցվել, հաստացել.

320 Գառան անկաջներն մսումը թաղվել. էսպես էր դղդղում նա ման գալիս էլ,

1

[ասեմ]

285

Որ ուղտ 1 ու գոմեշ կուզեին ճաքել։ Հիմիկ հենց բռնես՝ ուլ ըլի դառած, Ոսկոռն մնացել կաշվիցը կպած։ Փչես, վեր կընկնի, ի՞նչ իմ գլուխս լամ»։ — «Հո ռաչպարի խելքն իմ բա՛րեկամ, Հո էս քու իշի, որ ջհանդամ գնամ։ Տո խե՛լք ասա՝ խե՛լք՝ ի՞նչ անտաշ մարդ ես, Մարիֆաթ ուզի՛ր, հաստ փորն ի՞նչ կանես։ 330 Լեզու հարցրո՛ւ, տե՛ս՝ ի՞նչ ա սովրել, Ապա սկսի՛ր դու ինձ քարկոծել»։ — — «Մարիֆաթ ունի՞, ուրեմն իմ էշը»։ — — «Էլ ասիլ կուզի՞»։— Ասեց Դարվիշը։ — «էլ Սողոմոնի գիրք չի՛ մնացել, Բոլոր Ասիո լեզվովն հո էլ Ջրի պես գիտի։ Խանի ու բեգի Ջուղաբը կտա։ Աստծուն է հայտնի։ Տա՛ր, մեկ քանի օր թավշումդ կապի՛ր, Թո՛ղ, քիչ դինջանա, հետո իմացի՛ր։ 340

Ժամանակ չունիմ, է՛դ դու, էդ քո տված Ամանաթդ։ Աստված ձեր բանն հաջողի՛, Ձեր ցավն ու չոռը՝ թո՛ղ քամին տանի։ Մնաս բարով իշիդ հետս մուղարար, Ես պարտքիցս պրծա 2, դու արա՛ 3դրան ճար»։ — «Թողություն արա՛՝ սուրբ Դարվիշ բաբա, Ուր գնաս, քեզ քոմակ փեղամբարն դառնա։ Ավել պակա՛սը ների՛ր, ինձ բաշխի՛ր, Գնաս բարով, ինչպես դու բարի եկիր։ Ու դո՛ւ աչքի լիս՝ իմ էշ շնորհալի՝

350

Մտի՛ր առաջվան տեղդ ու դինջացի՛»։ Դարվիշն հեռացել՝ ճամփին գնում էր, Որ Հասան իշին դեռ գուրգուրում էր։ Քոռ աչքին պաչում, կաղ ոտն համբուրում, Մեջքը սղալում ու հետը խոսում։ «Ընչի՞ էդ բլբլի լեզուն չի բլբլում, Ընչի՞ բերանդ կապել, չես խոսում. Ա՜յ իմ շնորհալի արևածաղիկ՝

1

ուխտ=ուղտ Սկզբում՝ Պարտքիցս ես պրծա 3 [քո] 2

286

Ախր 1էդ հալին՝ թե տեսնին մարդիք, Քեզ ի՞նչ կասեն, ինձ, մեկ լավ միտք արա՛, 360 Աշխարք շրջելու մարիֆաթն է՞դ ա։ Ամա չէ, էս օր բեզարած կըլիս, Մի քիչ դինջացի՛ր, դու լսիր խոսքիս։ Էքուց տեսածդ պատմի՛ր մեզ քիչ քիչ։ Իմ ջանը դուս գա՝ ճամփին հո չամիչ Չէին տալ քեզ՝ էդ ե՛ս էլ լավ գիտեմ, Հլա դինջացի՛ր՝ ես քեզ խնդրում եմ։ Հետո պատմի՛ր մեզ քո սովրած բաները։ Խոտով, դարմանով լիքն ա մեր ամբարը՝ Պոտեպռունկ՝ դու հեչ էլ չի վախենաս, 370

Կե՛ր, քեֆիդ պարկի՛ր, որ դու կարենաս Իշտահով ասիլ, թե ի՞նչ ես տեսել, Լսել, իմացել, քեզ դատում արել»։ — էն մեկ գիշերը սաղ տարի դառավ Հասանի համար, ընչանք լուսացավ։ Հարևաններին բոլորին ասեց՝ Ավետիք տալով ու հավատացրեց, «Թե իր թավլումը մեկ փիլիսոփա Կա իշի ցեղիցն։ Մարդ չի զարմանա։ Ամենին կանչեց. գան, նրան տեսնին։

380 Դաստա կապած՝ մյուս օրն հավաքվեցին։ Հասան ձեն տվեց։ «Ա՜յ մեր ջամրհաթ՝ էս ձեզ՝ իմ էշը, ո՛չ բարակ, ո՛չ հաստ։ Թարաքյամերեն ոտանավորով Ու Ասորեվար՝ դա արձակ գրով Կարող է խասիլ, շնորքը հայտնիլ. Խնդրում եմ հետը մի քիչ զրից անիլ»։ — Մեկ քաչալ, քոռ մարդ՝ միրուքը ղաբա, Դուս էկավ մեյդան, որ հետը խոսա։ Գլուխ վեր բերեց ու սալամ տվեց, 390 Իմաստուն իշին խոսալ դուս կանչեց։ «Երկինք ու երկիր ի՞նչպես են կապված, Լուսինն ընչի՞ է պոզով ստեղծված։ Հույս ունիմ, ասեց, որ չբարկանաս, Թասխըս բաշխես որ չի՛ նեղանաս,

1

[թե]

287

Ա՛յ չորս ոտանիդ ուսյալ կենդանի՝ Գեղըցու գոգրումն ի՞նչ խելք, շնորք կըլի: էդ իմաստության ծովը դարդակի, Որ մեզ էլ քիչ փայ դրանից հասնի»։ — էշը դունչը կապ՝ մնացել էր կանգնած, 400 Ու մեր գեղըցիքն էն ա հազրված՝ Ուզում էին՝ որ Հասանի գլխին Մեկ ջվալ ծիծաղ ածեն ու քաշվին։— «Մի քիչ սաբր արե՛ք»՝ Հասան ձեն տվեց, «Ամոթու էսպես սա ձենը կտրեց։ Փիլիսոփա է, որ հատը չունի։ Հավատացե՛ք ինձ, թողե՛ք, միտք անի»։ — «Կացե՛ք մեկ սհաթ՝ տո ի՞նչ ա էլել», Փինաչին սկսեց էն կողմիցն ասել. Փորը հաստ, ինքը քոռնիկ շախաչի, 410 Յարամազ քոսա, շատ էլ հանաքչի։ — Մտիկ արա ինձ, ա՜յ երկարանկաջ Իմ փիլիսոփա՝ որ գնացիր 1Հաջն։ Ասա՛, մի տեսնիմ, քանի՞սն ա սհաթի։ 2 Ի՞նչ ես ամաչում, էս էլ հո դժար չի»։ — էշը ունքերը մի քիչ եդ տարավ, Քամի մտավ քիթն, թե երազ տեսավ։ Անկաջներն նորեն թափեթափ տվեց, Մեր կանգնողներին լավ մտիկ արեց։ Քթի ծակերը թունդ լենացրեց, 420 Ոտներն եդ քաշեց, պոչը դուզ ցցեց, Ինչքան ղվաթ ուներ է՛նպես զիլ զռաց, Որ պատ ու գետին մնացին խլացած։ — «Հա՞յ բարաքյալլա՝ նոր փիլիսոփա։ Էդ հունարն հո մեր քուռակումն էլ կա, Շե՛ն կենա, հաստատ պահողիդ տունը, Որ ունի իր մոտ քեզ պես իմաստունը։ Աստված ողորմի՛ խրատողիդ հոգուն»։ — Մաշեկարն ասեց։ Բայց խալխի լեզուն Կապվել, փակվել էր ու էնպես ծիծաղ 430

Իրանց օրումն էլ չէին տեսել՝ սաղ։ — Հասանի փոխանն է՛ն կատուն ընկավ,

1 2

[հա<ջն>] Սկզբում՝ սհաթի քանիսն ա

288

Որ մեկ դագանակ իսկույն վեր առավ։ Իշի ոտն ու գլուխն լավ բաբաթ դզեց. Խղճի ոսկոռտանքն բոլոր փորն ածեց։ «Ընչի՞ ես ծեծում՝ ա՛յ դու հե՛ր օրհնած»՝ Փինաչին էլ եդ Հասանին ասաց։ «Ասա՛, ի՞նչ տեղից ես դու իմացել, Թե էշդ մարիֆաթ, խելք ա սովորել։ Փիլիսոփոսի պես խոսալ գիտի, 440 Ո՞վ ա լսել թե էշը կխոսի։ Դարվիշն ուզել ա աչքդ թոզ ածի, Ոտով ման չգա, որ չբեզարի։ Դու էդ դդում, դարդակ գլխովդ Նրան քոմակ արիր էդ խեղճ իշովդ։ Էդ հունարի տեր էս տեղ էլ շատ կա, Ու դու՝ բա՛րեկամ ի՞նչ զարմանք բան ա, «Ով էշ ճամփա գնա, էշ էլ եդ կգա, «Բայց էշը նա է, որ կհավատա»։

289

ՔՈՌԵՐԸ։ Մեկ քանի քոռ մարդ ընկած մեկ ճամփա, էնպես էին գնում, ինչպես քոռն կէրթա։ Երբ սաղ աչկանին ճամփեն ցույց չտա։ Ոտն էին փոխում, բուդուրմիշ ըլում, Կամ քյալլի տալով՝ գետնի վրա չոքում։ Անց կենողի մեկն՝ էս որ հենց տեսավ, Սիրտը մրմնջաց, մեկ փեդ վեր առավ, Ու նրանց տվեց, որ էլ վեր չընկնին, Փեդը դեմ տալով՝ գնան, տեղ հասնին։ 10 Քոռերի մեկը գլուխը պատռած՝ Փետը ձեռն առավ ու ընկավ առաջ, Ու մեկելներին եդևիցն քաշեց։ Էսպես իրար բռնած՝ քոռ 1 սուրուն քաշվեց, Ու առաջվա պես էլ վեր չի ընկան, Լոք լոք անելով՝ քիչ որ հեռացան, Հանկարծ մեջըներն խիստ կռիվ բացվեց, Առաջին գնալն, որն ասես, ուզեց։ Էս չվերջացրած՝ մեկ ուրիշ քամի Մտավ քթները, թե ձեռնափեդի 20 Ասլն ընչի՞ց կըլի, ի՞նչ ծառից կտրած։ — «Բոխի փետից ա»։ Մեկն ասեց հանկարծ։ Մյուսն ընկերի դնչին չմռած, Հաստատում էր՝ թե կաղնուց է պոկած։ — էսպես ամեն մեկն իր զուռնեն փչեց, Փեդն առավ ձեռը ու մատնահարեց. Որ ձեռ քսելով էն բանն իմանա, Ինչ որ սաղ մարդի փեշակն ու գործն ա: Աղլամազ քոռերն իրանց մարաքեն էնպես չաղ արին, էս դհեն, էն դհեն 30 էնպես ղալմաղալ, դատբեդատ արին, Որ անկաջ պտեր, լսեր նրանց խոսքին։ Սատանեն էլ հո՝ է՛ս ա միշտ ուզում, Մատն էնպես խրե ցնրանց քոռ 2 աչքոմն,

1 2

[մեր] [չէլած]

290

Որ ամեն մեկի բերնիցն մեկ ջվալ Ուշունց դուս էկավ, թե քաշես հալալ։ — Լեզուն հո թուր չի, որ կտրած տեղը Մրմնջա, կալնի մարդ իր ըռեխը, էրված սրտի դեղն կամ քարն ա, կամ փեդն, էն էլ հազիր էր՝ ղոյմաղոչում տղե՛րք։ Գլուխ էր, որ պատռվեց, ատամ, որ ջարդվեց, Որն հարայ կանչեց, որն արինն սրբեց։ Էն փեդն՝ որ պետք էր նրանց պահպաներ, Միս, աղցան շինեց բոլոր ոսկոռներ։ Բայց ի՞նչ անես, բանն էն տեղ էր ընկել, Որ անկաջներն էլ՝ էր սալթ քառացել։ էն տուր ու քոթակն տվին նրանք իրար, Շուն էլ որ ըլեր, տերն կմոռանար։ Բայց իր ասածը հեչ չուզեց մեկն էլ, Թողա, որ էս կրակն չէրի իրանց էլ, 50

Խերի տեղն՝ էսպես՝ էն տված փեդը Քանդեց նրանց տունն՝ էս կռվից եդը։ Իմաստուն մարդիք մեզ նման քոռին Որ հավատ տվին, օրենք կարգեցին, Ուզեցան՝ քոմակ մեզ նրանք անեն, Չէ թե մեր տունը քանդեն, կործանեն։ Բեդուղուր քոռին ի՞նչ ժամ, պատարագ էնքան ձգձգեցինք հավատ ու բաժակ, Որ մեկի տեղը՝ բյուր ու միլիոն Իրար գլուխ կերան, որ պահեն կանոն:–

291

Ա Ր Ա Բ Ե Ք Ը: Արաբեքումը բարձած կճճներ Գեղըցին կուզեր գնալ դարնըվեր։ Մեկել ձիանոնցն թողեց սարի գլխին, Ուզեց՝ որ տանի առջի արաբին։ Խելոք ձին նրան քամակին տարավ, Որ չի գլորվի սելը, ղաստ արավ։ Սարի գլխիցը ջահել ձիու մեկն Որ դեռ ոտներումն ուներ բոլոր խելքն, Ամեն մեկ ոտը փոխելիս՝ 1անճար 10 Ձիուն նախատեց, գժվեց չարաչար։ Թուք ու մուր ու ախպ նրա գլխին ածեց, Ոտները քարին ծեծելով՝ ասեց։ «Հլա մեր գոված ձիուն նայեցե՛ք, Աստված կսիրե՛ք, ի՞նչպես ա, տեսե՛ք, Գորգի պես գետնին 2 կպել, ճապաղել, Վա՜յ, վա՜յ, վա՜յ, ամա՜ն, քիչ մնաց մեկ էլ էդ քարին դիպչի։ Ծո՛ւռն է, թե՛ք, ա՜խ՝ թե՛ք։ Ղոչաղ կա՛ց, ղոչաղ։ Տո մի մտիկ արե՛ք։ Մեր եզը յաբուն քարին կպավ էլի, 20 Ա՜յ էդ հաստ գլուխդ փորըդ պրծնի՛։ Ձախ դհիդ վրա՝ ա՞յ տնով քանդված. Տո է՛շ անասուն՝ ի՞նչ 3 ես մոլորված Մնացել էդ տեղ։ Սարն ըլիս գնում, էն էլ գիշերը, ո՞վ կըլի զարմանում։ Թե չէ դարիվեր, էն էլ ցերեկը՝ Ի՞նչ դժար բան ա, թո՛ղ ասի մեկը։ Մտիկ անելիս՝ սիրտս պատռվում ա։ Թե քեզանում էլ ուրիշ հունար չկա։ Ջուր կկրեիր՝ չառլամիշ էլած,

1

[վրեն] գետին=գետնին 3 [ինչպ<ես>] 2

292

30 էդպես սրսգալով՝ չէիր գնալ ցած։ Թե սրեն մեզ գա՝ ապա համբերի՛ր, 1 Ի՞նչպես կթռչինք, դու դարդ մի՛ անիր։ Վախտ չենք կորցնիլ, մեր վրի բեռը Չե թե կքաշենք, կվազինք դարնըվեր»։ — էս տեղ շունչ քաշեց, դոշը դուզ ցցեց, Ու ճամփա ընկավ, ջուր տու քշի արեց։ Հենց իր տեղիցն թռավ, ընկավ դարնըվեր, Բեռը լխլխկաց, սելը դես ու դեն՝ Մեկ առաջ քցեց ձիուն, մեկ եդը։ 40 Ճարը որ կտրվեց, մեր ղոչաղ էս ձին Չորս ոտն վեր առավ. հայդե՝ գնաց քեֆին։ Աստված հաջողա՛ նրա բանն՝ ախպեր՝ էլ ի՞նչ եդ պատմեմ նրա տիրոնչ ցավերն։ Քարով, քարափով ընկավ ջարդվելով, Չափ քցեց ու զու քաշեց՝ գնալով՝ Ընկավ չորս ոտովն մեկ խանդակի մեջ, էլ ի՞նչ կմնար սաղ սալամաթ հեչ։ Գլուխդ ապրի՛՝ կճճնե՛րի տեր. էլ ի՞նչ կանեն քեզ նրանք ախր խեր։ 50 էս աշխարքումն էլ էս ջուռա մարդիք Շատ կան։ Իրանցից ունին մեծ կարծիք։ Ուրշի արածին միշտ չեն հավանում, Բայց երբ որ բանը իրանց է մնում,

2

Ձուկն ու մածունը իրար են խառնում, Տասն էնքան՝ բանը խժժում, մժժում։ —

1 2

Սկզբում՝ Համբերիր ապա, թե սրե՛ս մեզ գաս [Ինչ]

293

ՃԳՆԱՎՈՐՆ ՈՒ ԱՐՋԸ: Հարկավոր տեղը լավություն անիլ Խիստ շատ լավ բան է. էս ո՞վ չի ասիլ: Ամա ամենի ձեռիցր չի գալ. Վա՜յ նրան՝ որ գժին կուզի յախեն տալ։ Խաթրապահ հիմարն թշնամուց վատ է, 1

Փորձանքի կտա, հառաջ, հետո թե։

Ժամանակավ մեկ սարում, կորած տեղ Մեկ մարդ էր կենում անտուն, ու անդեղ։ Մենակ կենալը խելքից կհանի, 10 Քիչը յաբանի տեղն կհամբերի։ Իր սրտի հալը 2 ամեն մարդ կուզի Ընկերին ասի, որ շատ չտանջվի։ Թո՛ղ ասեն՝ բաս էն չայիր 3չիմանը էն ձորի կանաչն, էն ծառաստանը, էն շվաք տեղը, սառն աղբյուրն, հովը, Ծաղիկների հոտը, ղշերի քովը՝ Ի՞նչ տեղ կա, որ մարդ սիրտը բաց անի, Շատ լավ՝ խոսք չունիմ, ի՞նչ ասիլ կուզի։ Բայց էլի մարդի սիրտը տրաքում է, 20 Երբ զրից տվող չունի, մենակ է։ Էսպես էլ մեր խեղճ ճգնավորի սիրտն Շատ էր նեղանում, որ մարդ չկար մոտն։ Ընկավ նա մեշեն, որ ընկեր ճարի, Հետը ճանաչվի, օրը անցկացնի։ Մեշեն ու իսա՜ն։ Արջն ու գելն ի՞նչ են, թե որ ռաստ գան։ Էսպես էլ է լավ, մեր ճգնավորին Մեկ արջ ռաստ էկավ խոր մեշի միջին։ Ի՞նչ պետք էր արած՝ գդակն վերցրեց, 30 Գտած սիրելուն խոր գլուխ տվեց։ Արջն էլ իր թաթլուկն դեմ արեց նրան։ Ի՞նչ գլուխ ցավացնեմ։ Հենց իրար տեսան, Բարով տվին, առան, բարեկամ դառան,

1 2 3

[Թող անկաջ անի, ով չհավատա] [դարդը] [չիր]

294

Սիրտներն կպան, էլ ո՞ւր հեռանան։ Սաղ օր իրարից չէին բաժանվում։ Թե ընչից խոսում, ի՞նչ զրից անում, Ի՞նչ առակ ասում, ընչո՞վ պարապում, Կամ ի՞նչպես 1իրար միտքը իմանում, Մինչև էս օր էլ էս ինձ չէ հայտնի։ 40 Ընչի՞ սուտ ասեմ, որ հոգիս տանջվի։ Ո՛չ ճգնա՛վորն էր շատախոս անչափ. Արջ ախպորն 2 էլ հո՝ մորուց լեզուն կապ. էսպես նրանց բնիցն կռիվ 3լիս չընկավ, Ինչպես որ ըլեր, ճգնավորն ասավ, Թե գանձ է ճարել նա իր ընկերումն: Արջի եդևիցն ընկած նա մեջումն։ Առանց նրան սիրտը հեչ չէր դիմանում, 4

Ի՞նչպես գովի նրան, ինքն էլ չէր գիտում։

Մեկ օր էլ նրանց մտքովն անց կացավ, 50 Հենց հավեն մի քիչ որ չի տաքացավ, Կանաչ ու մեշա նրանք դուս էկան, Սար ու ձոր ու ջուր ընկան, հովանան։ Բայց չունքի մարդը տկար է արջից, էսպես ճգնավորն առաջ նրանից Բեզարեց ճամփին ու մնաց եդը, Ընկերն հենց տեսավ, խոսեց նրա հետը։ «Քնի՛ր՝ ա՛չքի լիս՝ մի քիչ դինջացի՛ր. Ես քեզ կպահեմ, հեչ դարդ մի՛ անիր»։— Արջի խոսքր նրա անկաջը մըտավ, 60 Արշտոտաց, պարկեց, 5քունը տարավ։ Ղարավուլն արջն էր, պարապ չնստեց: Քոռաղադինա մեկ ճանճ վրա վազեց։ Արջը ընկերին դինջ՝ հով էր տալիս, Աչքը երեսը քցած՝ նստելիս։ Ճանճին հետ ածեց, թշի վրա նըստեց, էլի որ 6 քշեց, քթին նա ծրտեց: 1

[էին բան] ախպերն 3 [չի բաց] 4 [թե] 5 [ու] 6 [հենց] 2

295

Քիչ քիչ կատաղեց, էլ չուզեց փախչի. Ինքն իրան ասեց առանց մեկ խոսքի, Թաթլուկը լիզեց, անսաս պպզեց, 70 Շուն<չ>ը փորն առավ ու խոր՝ միտք արեց։ «Ես քեզ կթռցնեմ»։ Ասեց, «համբերի»։ Ճանճը հենց էկավ ճակատին նստեց, Ինչքան զոռ ուներ, մեկ քար վերցրեց։ Ու ղոյմաղոչում հենց տո՛ւր, թե կտաս, էնպես վրա բերեց քարն, ու մունջ, անսաս, Որ ճգնավորի ճարդեց ճակատը Ջախըփուրթ արեց, ջնջխեց գագաթը։ Ընկերի հոգին վա՛ղ էր տեղ հասել, Բայց ախմախ արջը դեռ կուշտը կտրել, 80

Հով տալիս նրան, որ անոշ քնի, Բայց քուն ու երազ մեռլին ի՞նչ կանի Մեռելն իր տեղը, արջը իր մերին՝ Բարեկամ էկան, 1 բարեկամ գնացին։ —

1

[մնացին]

296

ԱՌԱՍՊԵԼՔ ԱՆՔԱՂԱՔԱՎԱՐԻ ԷՇԸ։ Ձին հանկարծ իշին մեկ տեղ ռաստ էկավ, Ճամփեն շատ նեղ էր, անց կենալ չէլավ։ Ձին կարծեց թե էշն իրան պատիվ կտա, Բալքի ինքն իրան ճամփից դուս կգա։ Բայց ի՞նչ տեղ էր էշն մարիֆաթ առել, 1

Կոպիտ ծնվել էր, կոպիտ մեծացել։

Էնպես դունչը դուզ ձիու վրա գնաց. Ձին քաղաքավարի ղոդուղին ասաց։ «Չի՞ լինիլ, մի քիչ դու ղրաղ կանգնիս, 10 Որ ինձ տեղ ըլի, դու էլ ճամփա գտնիս։ Կամ թո՛ղ տուր, որ ես էլա առաջ գնամ»։ — Բայց իշի ուշը 2 երբ ա մեկ անգամ էնպես անոշ խոսք մտել, տեղ արել, Ոտն ու պոչն սկսեց դհա պինդ ցցել, Ձիուն տեղ չտալ ու ճամփեն կտրել։ Ձին որ էս տեսավ, ինքն ղրաղ կանգնեց, Մեր փաշա 3 իշին համեցեք արեց։ «Չեմ ուզում, ասեց, քեզ պատվից քցեմ, Ու քո իշության փառքիցն քեզ ղրկեմ»։

1

[կոպիտ] լաշը=ուշը 3 [խնամի] 2

297

ԱՆՑՎՈՐԱԿԱՆՔՆ ՈԻ ՇՈՒՆԸ։

Իրիկնադեմին մեկ ղրաղ քուչով Երկու մարդ իրար հետ զրից տալով՝ Անց էին կենում, մեկ էլ էն տեսան, Դռան շեմի տակիցն մեկ շուն հենց բիրդան Ծղրդաց, իսկույն վնգվնգալ սկսեց։ Էս ձենի վրա սաղ քուչեն լցվեց. Հիսունից ավել՝ շներ մոտ էլան, Մեր անցվորների գլուխը տարան։ Մեկը կռացավ, որ քար վերցնի, 10

Մյուսը ձեռիցն բռնեց ընկերի, «Սի՛րրելի՝ ասեց՝ տեղըդ ծանր կա՛ց, Շան փեշակն ա, որ հաչի հանապազ։ Քարով դու շանը ճամփա չես բերիլ. Թե չես ուզում նրանց դհա կատաղացնիլ, Գլխըներս առնի՛նք, գնանք մեր բանը. Թե չէ քար քցիլն ի՞նչ կօգտի շանը»։ — Իրավ մի քիչ տեղ որ չի հեռացան, Շներն էլ անսաս քաշվեցին բիրդան։ Թերանը պատռած հայվարա մարդի

20 Փեշակն է՛ն ա, որ մեզ վրա հաչի։ Բայց դու քո ճամփեն՝ դուզ բռնի, գնա՛, Կհաչի, կըհաչի, էլ եդ կդինջանա։

298

ԱԼԱՊՍՏՐԱԿԸ ՖՈՐՍ ԱՆԵԼԻՍ։

Մեկ թաբուն գազան մեկ տեղ թոփ էլան. Արջին բռնեցին, մեկ դուզ չոլ 1 տարան։ Հոգին հանեցին, կաշին քերթեցին. Ինչքան ուժ ուներ, ամենն իր քեֆին Մեր լուսահոգի արջին քրքրեցին։ Որդիանց որտեղ նալաթ սատանին, Ալապստրակն էլ հեն՛ց էն հագաղին, Ծուռ անկաջները խլըշացրած, Արջի 2անկաջի ծերիցը բռնած՝ 10

Քաջում էր, որ նա էլ իր փայն հանի։ «Ախ դու թոփալ կա՛ղ», տվին ձեն ձենի։ Մեր գազանները ու վրա թափեցին։ Դո՞ւ ինչ տեղից ես խառնվել մեր միջին, Քեզ ֆորս անելիս՝ ախր ո՞վ ա տեսել»։ — «Տո ի՞նչ եք ասում», սկսեց խոսիլ։ «Բաս աստված չո՞ւնիք, որ չեք մտածում, Թե ես չըլեի, դուք հեչ ձեր օրումն Սրան կտեսնեի՞ք, որ քեֆ եք անում։ Ե՞ս չի մեշիցը սրան դուս խռկեցի,

20

Ու թո՛ւշ էս տափը՝ ձեր առաջն արի»։ — Լավ տեսան, որ էլ ինչպես էր փչում։ Քեֆըներն էկավ սրա էս խոսքում։ Արջի անկաջի ծերը կտրեցին, Ու բաժին տվին մեր Ալապստրակին։ Յավա մարդի վրա շատ ծիծաղին էլ, էլի նրա բաժինն չեն պակսացնել:

1 2

[տեղ] անկաջիցը=անկաջի ծերիցը

299

ԿԱՏՈԻՆ ՈՒ ՄՈՒԿԸ։

«Ընկել եմ ձեռքդ՝ դե ուտում ես, կե՛ր, էլ ի՞նչ ես խառնում իմ դառը ցավեր: Գիտեմ, որ իմ վերջս էս օր հասել ա, Խեղճ ձագս իր բնումն անտեր պետք է մնա»: Ասեց մեկ խեղճ մուկն անիրավ կատվին, Որ չանգել նրան դրել էր առաջին։ «Մկամ ուտիքն ա մենակ իմ ուզածն», Պատասխան ավեր կատուն չարարած։ «Ամեն մեկ ձենդ, էդ քաղցր ծվծվալդ 10 Որ անկաջս ընկնում, ու էդ թուլանալդ 1Տեսնելիս՝ սիրտս էնպես ա ցնծում, Հենց իմանում եմ, նո՛ր կյանք եմ ստանում»։ —

2

Անգութ անիրավ իսանի սրտին Ուրախություն է տանջիլն ընկերին։

1 2

[սի<րտս>] [Որ]

300

ԵԶՆ ՈԻ ՇՈՒՆԸ։ Մեկ չաղ շուն ընկած՝ ախոռի մոտին, Հով տեղը ձգված՝ անսաս, իր քեֆին, Իր սիրուն օրը անց էր կացընում. Որ մեկ խեղճ եզը իրիկվան մթնումն Հանդիցն էկավ տուն ու գոմը մտավ, Բերնի ջուրն գնաց, խոտը որ տեսավ։ Շատ բանելուցը ոսկոռն ու կաշին Իրար էին կպել։ Ու խեղճն էս հալին Մոտացավ, մի քիչ բերանն ե՛մ քցի, 10

Շունը մռռաց, չթողեց, որ ուտի։ «Տո ա՛նիրով դու՝ քեզ ի՞նչ ա պակսում», Ասեց մեր եզը. «Դու է՞լ ես հաչում։ Սաղ օրը հոգիս արևի տակին՝ Հանդը վարելիս կրակի առաջին՝ Հո դուս է գալիս։ Ու դու քեզ համար էս շվաք տեղը ընկած մուղարար, էնքան էս ուտում, խմում, քեֆ անում, Որ հենց էն ա հա՝ ճաքում ես տրաքում։ Ի՞նչ քո խարջ բան ա էս չորացած խոտն.

20 Որ չես ուզում ես էլա գնամ մոտն»։ — Ա՜խ, ով չի գիտի՝ նախանձոտ մարդի Աչքը կրակ ա ու սիրտը լեղի։ Լավ օրըդ տեսնի, սիրտը կտրաքի, Վատդ լսելիս՝ մի թիզ կըեղվի:—

301

ՋՂԱՐԻ ՇՈԻՆԸ ՈԻ ՖԻԼԸ։ Քուչեքանցովն մեկ ֆիլ 1էին տանում, Որ ցույց տան՝ էնպես էր բանն երևում։ Ո՞վ չի գիտի ֆիլն հրաշք է մեր կողմերն։ Էսպես եդևիցն հազարն ընկել էր։ Ով բանից փախած՝ հայվարա մարդ էր։ Որդիանց որտեղ մեկ պստիկ շուն էլ Ռաստ էկավ թե չէ՝ սկսեց հաչել, Վրա թռչիլ, կոնձալ, բողազը ճոթռել։ Էսպես կռվելով՝ հետը քաշ ընկնիլ: 10

«Ա՛չքի լիս՝ կտրի՛ ձենդ ու անսաս կա՛ց։ Չե՞ս ամաչում՝ որ երեսդ պատռած, Քաշ ես ընկել դու, քեզ ու քեզ սպանում։ Ախր ի՞նչ քո բանն ա՝ տո ջանմ, գյոզմ։ Չափդ ճանաչես, քո գլուխդ լաս։ Լեզիդ հո պատռեց, հերի՞ք չի գոռաս: Չե՞ս տեսնում, որ դու խռռում ես, ճաքում, Ֆիլն իրան համար՝ իր ճամփեն դնում։ Քո հաչալը նա բանի տեղ չքցում»։ — Նրան մեկ ուրիշ շուն խրատ տվեց։ —

20

Հա՜ֆ, հա՜ֆ, հա՜ֆ՝ նրան պատասխան տվեց Մեր պստիկ շունն, ու էլ սագն սկսեց։ «Հենց է՛դ ա սրտիս շատ զվաթ տալիս. Որ առանց կռվի՝ անունս լսելիս՝ Մեր հարևանի շները կասեն։ Տե՛ս՝ Զղարի շունն ի՞նչ ղոչաղ շուն ա։ Որ ֆլի վրա էլ հաչիլ կարում ա»։ Բազի քնձոտ մարդ էլ է՛ս ա ասում, Երբ մեծ մարդի վրա ն՛ա իր ձին քշում։–

1

[անց]

302

Ծ Ա Ռ Ը։ Մեկ ծառ մեկ ձորում էր բհամ էկել։ Մեկ օր սկսեց տրտնջալ, ասել, Թե ընչի՝ չի ինքն մեկ սարի ծերի Դուս էկել, որ նրան ամենն էլ տեսնի։ Հենց է՛ս էր ասածն ցերեկ ու գիշեր. Համը որ տարավ. աստված ի՞նչ աներ։ Նա կուզի աշխարքն միշտ խաղաղ մնա, Որ չէ լավ ծառի մուրազն էլ տվեց նա, Ու նրան ասեց։ 10 «Շա՛տ բարի՝ քո տեղն՝ կասեմ՝ որ փոխեն, Թո՛ղ սիրտդ հովանա, գանգատ ինձ պետք չեն»։ Իսկույն գետնիցը 1 կրակ դուս էկավ, 2

Ձորը սար դառավ ծառը բարձրացավ. Ջանը դինջացավ։

Աչքը սկսեց չորս կողմը քցել, Իր բախտի վրա քեֆը քոք անել։ Ի՞նչ պատահեցավ. էլ ինձ չի հայտնի։ Աստված բարկացավ մեշին բիրադի, Բոլոր քամուն՝ թունդ տվեց հրաման, 20 Ինչքան մեշեք կան, անեն քոքըհան։ Կատաղած քամիքն վրա թափեցին, Սար ու ձոր իրար տվին, ջարդեցին. Դող ընկավ մեշեն, ճուխկ ասես, տերև Ջախըփուրթ էլան, լցվեցին մեկ խև։ Ամենն իր սև օրն սկսեց լաց ըլիլ՝ Բայց երկնքիցը քոմակ չէր հասնիլ։ Ճուխկ ու կոխք ջարդված, քոք ու տակ ցրված՝ Միտք արին ծառերն՝ սարի վրա բուսած։ «Երանի՛ նրանց՝ որ ձորի միջին 30 Ա՜խ՝ դուս են էկել ու էլ դարդ չանին։ Էն սա՛ռն աղբրի, էն հով շվաքի, էն կանաչ խոտի, ու սիրուն ծաղկի

1 2

սարիցը [Հորը]

303

Վրեն ու միջումն՝ չորս կողմը բռնած, Դինջ, անմեղ 3խնդան արևովն իրանց։ Ո՛չ քամին նրանց ձեռը կխփի։ Ո՛չ արև՝ քոքն ու տերևներն կէրի։ Խոսքը դեռ կիսատ։ Էնպես թափ տվեց Քամին՝ որ նրանց քոքըհան արեց։ Ի՛նձ վրա եմ ասում էս պարզ առակը։ 40 Ի՞նչ հարկավոր ա մարդիս՝ թագ պսակը, Քանի ցած տեղդ ու միտքդ հանդարտ, էնքան քեղանից հեռու փորձանք, 2 դարտ։ Ա՜խ՝ մի՛ ցանկար, մի՛՝ հոգվույս սիրելի, Որ բարձր պատվի հասնիս բիրադի։ Պատիվն, պատուհասն՝ որդի են մեկ մոր՝ Փուչ կանեն՝ սիրուն արևդ ու քո օր։

ԳԵԼՆ ՈԻ ԳԱՌԸ։ Ով զոռ ունի, հենց անճարի գլխին Է քացի տալիս, հանում աչքն, հոգին։ Իր արած մեղքն էլ նրա վզին դնում: Օրինակ շատ կա էս մեր աշխարքումն։ Գառը մեկ շոք օր աղբրի վրա 3 2

[իրա<նց>] [ցավն]

304

10

Ջուր էր խմում, որ քոռաղադինա Մեկ սոված գել էլ՝ էն կողմը կամաց Հոտ առավ, էկավ գառին մոտացած։ Բայց էլի բանը օրենքով ուզեց Բռնի, ու հանկարծ գառին ձեն տվեց։ «Հա՞յ դու անզգամ, վատթար կենդանի. Ի՞նչպես սիրտ արիր՝ իմ խմելու ջրի Համն ապականել, էսպես պղտորել՝ էդ մուռտառ դնչովդ՝ էսքան ախպ, զիբիլ Սրա մեջը խառնել, իշտահս կոտրել։ Նայի՛ր՝ թե ի՞նչ դառն օրի կհասնիս, Գլուխդ որ չուտեմ, ե՞րբ կպրծնիս»։ — «Քո գլխիդ ղուրբան՝ մեղքս ինձ բաշխի՛ր, Արածս լավ տե՛ս, հետո ինձ պատժի՛ր։ Քո ջուրն պղտորիլ ի՞նչպես կարող եմ, 1 Հարիր ոտ հեռու քեզանից ցած եմ։ Իմ հադդս ի՞նչ ա, որ էդ բանն 2 անեմ, Ու քո մեծության աչքիցը ընկնիմ»։ — «Թշվա՛ռ՝ ուրեմն ե՞ս եմ սուտ ասում, էդպես լիրբ՝ բերանդ ի՞նչպես ես ցրվում։ Էս թողանք, անցած տարին դո՞ւ չէիր, Որ ինձ՝ հենց է՛ս տեղ փիս խոսք ասեցիր, Սիրտս կոտրեցիր։ Հենց գիտես, էստոնք ես մոռացե՞լ եմ, Ու դրա ջիգրը մեկ օր հա՞նիլ չեմ»։ — «Տե՛ր իմ և Աստված՝ էս ի՞նչ լսեցի, Տարիս թամամ չի. քեզ ո՞նց վնասեցի»։ — «Բաս քո ախպերն էր»:— «Ախպեր էլ չունիմ»: «Բաս խնամիդ, կամ կնքահերդ էր։— Իմ Ասածս ասած է։ Ինչ որ էլ անես, Ազգականներիդ մեկը կըլեր։ Ես Կարճ՝ քեզ ասում եմ, որ թե դու, թե ձեր Չոբանն ու շունը. բոլոր նոքարներ Իմ թշնամին եք, արինս եք ուզում, 40 Որ խմեք, ու էս կանաչ տեղերումն Տեր քեֆին ման գաք, մեզ փչացնեք Բայց դուք մեր հունարն հլա տեսել չեք։ 1 2

Սկզբում՝Ի՞նչպես կարող եմ քո ջուրն պղտորիլ բան=բանն

305

Աստված է էս օր քեզ իմ ճանկս քցել, Բոլորի մեղքն էլ քեզանից ուզել»։ — «Ե՞ս ինչ եմ արել, որ ինձ ես բռնում»։ — «Կտրի՛ր՝ ա՛նզգամ, ձենդ, քե՛զ եմ ասում։ Գլո՞ւխ ունիմ, որ քեզ հետ չանա տամ, Քո արածն է՛ն ա, որ ես էս անգամ Սոված ըլելով, քեզ ձեռք եմ քցել, Ուզում եմ ուտել, փորս կշտացնել։ Ի՞նչ իմ բանն ա, որ նստիմ, քննեմ, Կամ մեղք հարցնեմ, կամ քեզ ազատեմ»։— Ասեց ու գառի վզիցը բռնած՝ Քաշեց մութ մերին, ատամներն սրած։

ԱՌՅՈՒԾՆ ՈՒ ՄՈԾԱԿԸ։

Խղճի վրա մի՛ ծիծաղիր, Անճարին մի՛ վիրավորիր։ Խեղճ մարդն էլ շատ անգամ քեզ էնպես 1 Կկծի, որ կմնաս սևերես։ Քո գլխին շատ էլ մի՛ հավատար, Լսի՛ր էս մասալեն, անկաջդ ա՛ռ։ էսպես պատահեց, առյուծ թագավորն Մոծակի սիրտը՝ խիստ խոցեց մեկ օր։ Մոծակ շահզադեն մարսիլ չկարաց, 2 10 Կռիվ բաց արեց՝ հարված, հազրված։ Կռվողն էլ ինքն էր, շվի ածողն էլ, Թոփն էլ վրեն հազիր, յարաղ, ասպաբն էլ: Բզզալով թռավ թշնամու վրա։ Առյուծ փադիշահն հենց իմացավ, նա Հանաք էր անում, վրեն ծիծաղեց, Սայմիշ չարեց նրան, ու մնաց նստած։ Մոծակն ի՞նչ կաներ էս հալին հանաք։

1 2

20 Էսպես=Էնպես Սկզբում՝ Չկարաց մարսիլ մոծակ շահզադեն

306

Մեկ՝ թիկունքիցը, 3 մեկ՝ անկաջ ու աչք Սազ ածելով՝ նա ծակում էր, դաղում, Առյուծն եռալիս՝ վեր կենում, թռչում։ Էլ եդ վախտ, ֆռսանդ հենց որ ճարում էր, էլ եդ վեր գալիս, միսը պոկում էր։ Առյուծի ջանը որ շատ կրակ ընկավ, Պոչովը 4 ղամշեց։ Էլ եդ ճար չէլավ։ Ղոչաղ մոծակը արնի համն առած՝ Սիրտն էլ նեղացած՝ էնպես բարկացած, Թուշ էկավ, նստեց ճակատի վրա, Ա՛րինը ծծեց տզրըկի պես նա։ Անճար առյուծը շատ էլ զոռ արեց. Յալը թափ տվեց, գլուխը շարժեց։ Բայց դու ո՛չ մեռնիս։ Մոծակն իր քեֆին Նստած՝ մեկ՝ քթին, դնչին, անկաջին էնպես էր զարբում, որ հոգին հանեց։ Առյուծի ճարը հենց որ կտրվեց, Պարկեց գետնի վրա, սկսեց գոռալ, Ջանն առել էր ցավն, ի՞նչպես լար իր հալն։ Դեմն ատամներն էր նա ղրճտացնում, Դեմը գետինը չանգռում ու պոկում։ Գոռոցն ընկել էր մեշա, ձոր ու սար, 40 Թև, ոտ ունեցողն հո՝ սասանահար Գլուխն առել, կորչում՝ լալով, դողալով։ Հենց բռնես մեշեն բռնած՝ կրակով Վառվում ըլի, կամ ջրհեղեղ գալիս։ 1

Նոր հասած ետին 2 վերջը աշխարքիս։

Բայց ո՞ւմ հունարն էր էսքան ղալմաղալ 3

Մոծակին, որ չի կարաց դիմանալ։

Առյուծն սկսեց գոռալ, մռնչալ, Գետնի վրա չոքիլ, նրան մեղա գալ։ Խնդրեց, որ իրան հանցանքը բաշխի, 50 Ու մեջըները հաշտություն ընկնի։ Մոծակն առյուծի հալը տեսնելով, Մեղքն էկավ, հաշտվեց, նրան ներելով։ 3

թիկունքիցը=թիկունքիցը Պոչը=Պոչիցը 1 [Ա.խարքիս] 2 [որ] 3 [Քնձոտ] 4

307

Ջիգրը հանած ու սիրտը հովացած, Թշնամուն էնպես քարովը տված, Ընկավ սարեսար՝ ինքն իրան բերնով Պատմեց իր արածն, գլուխը գովելով։ —

ԱՐՏՈՒՏԸ ԻՐ ՁԱԳԵՐՈՎԸ ՈԻ

ԵՐԿՐԱԳՈՐԾԸ։*)

Առակ է ասած։ — Ընկերիդ խոսքին Հավատա՛, 1 էլի պինդ կա՛ց քո բանին։ Շատ դրուստ խոսք է, օրհնվի բերանն, Որ էս ասել ա՝ բաս լսե՛նք առակն։ 2

Գարունքն որ բացվեց, Ղրերն քաղցրացան,

Սար ու ձոր ծաղկեց, դաշտք ու անդաստան Իրանց զարդարանքն հաքան, զուգվեցան։ Ծաղիկ, հոտ ու հով ամեն տեղ առան։ Ամենն էլ ուրախ ձեն ձենի տվին, 10 Արջը մերումը, ձուկն ծովի տակին, Ղշերն հանդերումն, սարերի գլխին Իրանց արևի վրա խնդացին։ Չգիտեմ՝ կամո՞վ էր, թե հենց զոռով. Մեկ արտույտ թռչուն քեֆին նայելով. Թռչում էր, գնում, ման գալիս սիրուն, էլ չէ՛ր մտածում, թ՝էկել էր գարունն։ Քիչ էլ որ մնար, պետք էր անց կենար։ Վերջը նրա էլ բնությունը քաշեց, Սիրտը ուզեց, որ որդոց մեր դառնար, 20 1 2

[բայց] [Բ<ացվեց>]

308

Ձագերն եդևին քցեր ու ման գար։ Ղշին ի՞նչ պետք էր շատ մեծ թադարեք, Ո՛չ տուն կուզի նա, ո՛չ մեծ թանթանեք։ Բուն դրեց հարդումն, ձու ածեց, նստեց։ Մեկ քանի օրից հետո ճուտ հանեց։ Ցորենը 3 հասավ, հնձի վախտն էկավ, Բայց ձագերի դեռ օրը չհասավ, Որ թռչին, գնան, ուտելիք ճարեն, Մորն էին նայում, կուտ բերի, ուտեն։ Մեկ օր էլ որ մերն բնիցն հեռացավ, Խրատ տվեց նրանց, ու էնպես թռավ։ «Մնա՛ք բարով՝ ասեց՝ իմ ազիզ որդիք, Կացե՛ք դուք էստեղ, նաբաթ ա՝ մարդիք Թե գալու ըլին, որ հարդը հնձեն, Իմացե՛ք՝ նրանք ինչ խոսին, ասեն։ Ու ինձ ասեցե՛ք, ուրիշ տեղ ճարեմ, Հմիկ գնում եմ, որ պաշար բերեմ»։ 40 Հենց նա դուս գնաց, հարդի տերն էկավ, Ցորնին մտիկ արեց ու որդուն ասավ։ «Հարդը հասել ա, դու էլ ես տեսնում, Հասկի ճիթը կախ մեր ցորնի միջումն։ Էլ վախտ չի կորցնես, էքուց կգնաս, Մեր բարեկամներին իմացում կտաս, Որ գան մեր հանդը, մեզ քոմակ անեն»։ — Հենց խեղճ ձագերը իմացան էս ձենն, Լվլվացին ու անսաս վշվշացին: 1 Ա՜խ՝ ո՞ւր ես մեր մեր, ի՞նչ տեղ՝ ասեցին.

50 Արի՛, դու հասիրր, ա՜խ՝ մեր հավարին»։— «Ի՞նչ ա պատահել», մերը հարցրեց։ «Ի՞նչ պետք է ըլի, հանդի տերն ասեց, Բարեկամներին որդին գնա, կանչի, Որ էքուց հարդը հնձվի, պրծնի»։ — «էլ ոչինչ չասե՞ց», մերը հարցրեց։ — «էստուր համար դուք հեչ դարդ մի՛ անեք։ 3

Ցորենի=Ցորենի *)Արտուտ ղշին աշխարհաբար չոբանխաբուկ են ասում: Ծտի նման, բայց գլխին մեկ սուր քաքուլ ունի, ու հետ ածելիս՝փոքր թռչում ա, էլ եդ վեր գալիս, նստում: Բունը միշտ հարդի միջումն ա գնում: Ծան.հեղ.: Խմբ.: 1 քշփշացին=վշվշացին

309

Թո՛ղ լիսը բացվի, հետո իմացե՛ք։ Էս ձեր կերակուրն, կերե՛ք, կշտացե՛ք, Որդիք, ու պարկինք։ Դուք հաց կերել չեք»։ — Ինչպես որ էլավ, նրանք կտկտացրին, Գլուխ գլխի տված՝ մոր թևի տակին Կուչ էկան ու շուտ աչքը խփեցին։ Օրը լուսացավ, բարեկամ չէկտվ, Ղուշն էլի պաշար բերելու թռավ։ Ու խեղճ երկրագործն էլ իր հանդն էկավ։ ժաժ<եց> գլուխն, որդուն էլ ասավ։ «Հեռու բարեկամն, մոտիկ ազգականն Ի՞նչպես մեկ կըլին՝ որդի՛ սիրեկան։ Աստծու անունը տո՛ւր, էքուց գնա՛, Հորախպոըդ ու մեր խնամուն ասա՛»։Ղլվլոցն ընկավ մեր ձագերի մեջ. էլի իրանց մորն ձեն տվին՝ որ հենց 70

էն սհաթին եդ գա, իրանց ճար անի։ «Ա՜խ՝ մեր ազիզ մե՛ր՝ արի, ա՜խ՝ արի՛։ Ազգականներին որդին գնաց բերի»։ «Հե՛չ ձեն մի հանե՛ք», մերն պատասխանեց։ «Մի էլ վախենաք ամենևին հեչ։ Աստված հիշեցե՛ք ու էս տեղ կացե՛ք. Թո՛ղ օրը բացվի, հետո դուք տեսե՛ք, Ազգականն էլ իր դարդը կունենա։ Մուխանաթ մարդի մհանեն շատ ա։

60 Երրորդ անգամը տերն իր հանդն էկավ։ 80 «Ամա՜ օյին են գաշիս մեզ», ասավ։ Շա՛տ բարի՝ էս թո՛ղ մեզ խրատ ըլի, Որ ումուդ չանենք էլ ուրշի խոսքի։ Ու մեր սրտումը լավ տպավորենք: Որ մարդիս ախպերն, բարեկամն ինքն ա, Գնա՝ սի՛րելի՝ մորդ ու քվերդ ասա՛, Որ մանգաղն առնին, էքուց հանդը գան, «Վա՜յ նրանց՝ որ այլոց ապով կմնան»: Արտուտն որ լսեց, ձագերին կանչեց «Հիմիկ վախտն էկավ, որ գնանք», ասեց։ 90

Ձագերն էլ իսկույն մոտ էլան գլխին, Առաջին անգամն թևերը բացին Ու մոր եդևիցն ինչպես որ էլավ, 310

Հանդիցն դուս էկան, քիչ քիչ բարձրացան Ու թռռալով, ու ճռվղալով Ու ծլվլազով, ու ճթճթալով Ծվալով, գվալով Արտի վրովը գնացին, անց կացան, Հասան ամպի տակն, աչքից հեռացան։

1

1

բարձ<րացան>

311

ԱՅԼ ԱՌԱԿՆԵՐ

312

ՍՈՎԱՄԱՀ ՇՈՒՆՆ ՈՒ ԷՇՆ ՈԻ ՍԵՎ ԱԳՌԱՎՆԵՐԸ։ Կպրի կարասին, իսրի պուճախին Փայ պետք է ըլի հարամու հոգին։ Քանի վախտ ունիս, արա՛ դու բարին, Թէ չէ դատածըդ կընկնի սատանին։ Ձմեովան էն դառն վատ եղանակին, Որ ձինն ու բորանն կոխում են գետինն. Մեկ քոսոտ էշ ու մեկ սովամահ շուն՝ Թաղաթից ընկած, ընկան տունետուն, Հասան Զանգվի ղրաղն ու կպան գետնին, 10 Թաք ըստեղ էլա տան իրանց հոգին։ Երկու սև ագռավ հենց նրանց տեսան, Սրեցին կտուց ու չանգ, ու թռան, էկան. Կուշտը կտրեցին սովամահների, Որ ջամդաքն էլա իրանց փայ ըլի։ Ո՞վ չի գիտի, որ սատկած ապրանքի Ղուղն, անոշ թիքեն ագռաւվին կհասնի։ «Ի՞նչ էք քոռ աչքներդ սրել, պլշացրել, «Ա՞յ ողորմելիք՝ մենք հո չենք մեռել»։ Շունն լեզու էլավ, Ագռավին ասեց, 20 Ու էլ եդ թաքրար խոսքի տուտն կցեց։ «Քի՞չ չէր, որ մեր միսն մեր Աղեն կերավ, «Մորթի ու հոգի մեզանից առավ։ «Ես տունը պահում, սա բեռը կրում, «Գիշեր ու ցերեկ նրա ղահրը քաշում, «էս արդար իշի թրիքն ու փեին «Նրա տան համար խունկ ու մում էին։ — «Իմը չեմ ասում, բանը կերկարի, «Թող իմացողը մեր դարդին հասնի»։ «Աստված հոգի տվեց էլ եդ չի առնում, 1 30 «Որ ջնջվի մեկ օր մեր Աղի անում։ «Երևանումը էլ ոչ սուրբ մընաց,

«Ոչ որձ էշ, 2 ջորի, ոչ ավանակ քաձ. «Ամենի գլուխն էլ նա էնպես կերավ,

1 2

աղի=Աղի [կենդանի]

313

«Որին մրլքից քցեց, որի մալն առավ։ «Սատկած էշերի մեխերն էլ հանեց, «Շատի հախ կտրեց, շատի տուն՝ քանդեց, «էրկու կնիկ թաղեց, էլի մինն զավթեց, «Քանի՞ որբ, աղքատ նա մաղբուն արեց։ «Տլոտ ու ցխոտ փինաչի, համքար 40

«Աղա են կանչում, չունքի չունին ճար։ «Աղն էլ ա տանիցն հենց ղհաթ էլել, «Ո՞ր իշագլուխն ա նրան էսպես կնքել։ «Աղին աղ պետք է, տաշտին թխտմոր. «Թե չէ ամեն ֆորթ, որ ըլի փողավոր, «Հենց Աղա՞յ պետք է կանչեն ու պատվեն, «Ման գալիս պոչը բռնեն, ու սղալեն։ — «Հիմիկ էլ լսում ենք, թե ջրատար փեսին «Քանի ազափ էր, ծծեց ղուղն, բեյինն. «Ընչանք 1աղչիկը որ կապեց վզին.

50

«էլած չէլածն էլ խլեց անհոգին. «Հո նա նրա համար, հո Կոշա ժամհարն, «Ուզում ա նրան էլ որ տա քարեքար։ «Վա՜յ է՛ն խեղճ, անմեղ, է՛ն ջիվան հարսին, «Որ պետք է պարկի նրա հոտած ծոցին. «Օձ դառած պատերն ի՞նչպես կըթողան, «Որ անճարն էլա լա իր ջիվան ջանն։ «Էն մեռլի կաշուն ո՞վ թամահ կանի, «Որ նա իր գլուխը տվեց բալբալի։ «Քերթած շան կաշի, կամ ուղտի թափան

60 «Լավ սաղ կգային նրա դռանն ու տանն։ «Մեր քարափների էն իժ օձերն էլ «Հալածակ էին էլել, կամ սատկել։ «Հայ, Թուրք, Քուրդ, ու Ռուս, զվիրն են էկել, «Բայց ֆըլի կաշուն ի՞նչն ա քյար արել: «Մեզ էլ էս ձմեռվան էս դառն հադաղին, «Կերից, տեղից քցեց նա իր հոր խերին։ «Դո՞ւք էք մնացե՛լ՝ բայղուշ Ագռավներ, «Որ չարազ անեք մեր փթած օսկոռներ»։— «Պրծա՞ր քարոզդ՝ թե էլ ունիս բան.

70 «Երկքնքիցն ա մեզ տրված հրաման։ 1

[որ]

314

«Մեր հարսանիքի, տոնի ու զատկի «Մեջլսին պետք է միշտ ջամդաք ըլի։ «Հերիք էր ասածդ՝ մեզ չի հարկավոր «Ո՛չ Ավետարան, ո՛չ ղուռան՝ Քա՛վոր։» Ագռավի մեկը շան խոսքը կտրեց, Ու իր քարոզգիրքն նրան բաց արեց։ «Մենք նրա հրեշտակն ենք, ի՞նչ եք իմանում. «Ու նհախ տեղը գլուխ ցավացնում։ Էլի մենք տարանք նրա կնիկ ու աղջիկն, «Դավթար ենք արել նրա փորի աղիքն «Հըլայ ձեր գլուխը ուտենք, կշտանանք, «Եննա մենք գիտենք, ինչ օյին կըգանք»։ «Հալալ ըլի ձեզ ձեր մոր կաթի պես, «Աղիքս ու թափանս, իմ քյալափաչես։» Էշն էն կողմիցը պոչ ու գլուխ ցցեց, Ու Ագռավներին համեցեք արեց. «Ում հոգին ու աչքն դուք պետք է հանեք, «Օր առաջ հըլա մեր հոգին առե՛ք»։

315

<ՃՊՈԻՌՆ ՈԻ ՄՐՋԻԻՆՆ։>

Զամառն 1ողջոյն ճպուռն ընդոստուն Անցոյց քաղցրազուարճ ի յերգ և ի խաղ. Հայիլ ո՛չ կարաց շուրջ զիւրև անտունն 2 Հիմ ձմեռն՝ անարգել դիմէր ամպախաղ: 4

3

Մեռան դաշտք համայն, մտեալ ի խոր քուն, Չիք այլ այն աւուրք առատք, բարելից,

5

Ուր նմա ի 6ծոց ամենայն թփոց Պատրաստ էր սեղան, և տուն հեշտալից։ Էանց ամենայն։ Ընդ ցուրտ ձմեռանն, 10 Եհաս սովն սաստիկ, կարիքն անձնասպան։ Լռեաց 7 և ճպուռն զիւր բերկրախորժ 8 ձայն։ Եւ յո՞ւմ արդեօք միտս եկեսցէ երգել Զանկուշտ 9ստամոքսն 10 ի սովուն ճմլել։ 11 Ծիւրեալ, վհատեալ ի վիշտ դառնագին, 12 Սողայ առ մրջիւնն, առ բարի դրացին։ «Մի՛ թողուր՝ մաղթեմ՝ անուշ կնքահայր, 13 14

Տուր ինձ 15զօրանալ, ապրիլ առ մի վայր։

Եւ մինչև ցբանիլ քաղցր աւուրց 16 գարնան 17 Կերակրեա, 18ջեռո՛ զիս ընդ քեզ աստ՝ միայն։ 20 «Զարմանամ ես յոյժ՝ 19կնքամայր՝ իսպառ 20

1

[ընդ<ոստուն>] [արթուն] 3 [թէ զիա՛րդ] 4 [անդ վաղվաղ] 5 [<մեկ անընթ.>] 6 [ներքոյ] 7 [կարճեաց] 8 բերկրալի=բերկրախորժ 9 զստամոքսն=ստամոքսն 10 [անել] 11 Սկզբում՝ Ի ճմլել սովուն զստամոքսն 12 [չարահնար] 13 Բնագրում՝ քնքահայր 14 [մի] 15 [հաւաքել] 16 [քաղցր] 17 Սկզբում՝ գարնան քաղցր ավուրց 18 [զիս և] 19 [բ<արի>] 20 [բարի] 2

316

Յամառան միթէ ո՞չ վաստակեցար։ 1 Ո՞վ ի միտ եբեր՝ լո՛յս աչաց իմոց։ Ի փափուկ կանաչս դաշտաց և ձորոց, Երգել, ոստոստալ էր մեր գործ յամայր, Այնպէս մինչև գլուխ մեր ի պտոյտ գայր»—։ Բայց քո զի՞նչ էր գործ»։— «Ես առանց հոգւոյ

2

Զբոլոր ամառն երգեի 3 անխոհ»։ — 4

«Երգէի՞ր — ուրեմն, 5 գովելի է գործդ 6

Այժմ գնա՛, խաղա՛, 7զաւուրսդ դառնակոծ:

1

Սկզբում՝ Ո՞չ վաստակեցար միթէ յամառան [Բայց դու՞ն] 3 երգեցի=երգէի 4 [Դու ես] 5 Սկզբում՝ Ուրեմն երգէի՞ր 6 [յոյժ] 7 [կաքավեա] 2

317

<ԱՂՈԻԷՍ ՈԻ ԽԱՂՈՂ։>

Սովեալ աղուիսուն մտեալ ի յայգին 1, Ուր 2կարմրատակէրն ողկոյզ խաղողոյ. Ատամունք և աչք նորա այրէին, 3

Պարարա ողկոյզքն իբր յակինթ վառէին,

Այս էր միայն ցաւն, զի բարձր էր տեղին, Ուստի և գիմէրն, կամէրն մերձենալ Ակն տեսանէ 4 Ատամն ո՛չ ճարէ։ Ժամ մի այսպէս ողջ ընդվայր չարչարեալ 10 Հեռացեալ 5՝ ասէ իսպառ նեղսրտեալ։ 6 Առ ի՞նչ, ի տեսիլ 7 է միայն նա լաւ. Կանաչ է իսպառ, չիք պտուղ ինչ հաս, Ատամն թմրի յուտիլն ժուռն տհաս։

1

[մի] [էր] 3 [ւ հիվթալից] 4 Աչքն տեսանեն=ակն տեսանէ 5 Բնագրում՝ հեռացուցեալ 6 [զզուանօք լցեալ] 7 [պիտոյ ինձ թէ] 2

318

ԱԳՆԵՍ ԹՂԹՈՎ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

319

<ՀԱՌԱՋԱԲԱՆ> էս ողբալի պատմության միտքն էն ա, որ մեկ ազնվական տղա, երևելի ազգի որդի, մարդքանց մեջ ընկնելով էն տեղն ա հասնում, որ ավազակ ա դառնում։ Բայց էս ավազակ ժամանակն էլ իր ազնվությունը, բարեսրտությունը չի թողում։ Վերջապես մեկ աղջիկ ա սիրում, փախցնում, չար ընկերների խոսքովը՝ սարումը մենակ թողում, ինքն էլ հետո ձեռք ա ընկնում։ Ինչքան պատիժ, խոստմունք նրան անում են, որ ընկերներին մատնի, չի՛ անում, ու վերջը ինչ գիշեր որ իր սիրած աղջիկն ա մեռնում, էն գիշերն էլ սա է հոգին տալիս։ Սրա գրողը մեկ երևելի կին ա, որ շատ գրքեր ունի շինած։ Թո՛ղ կարդացողը էնդուր չի մտիկ անի, որ ես աշխարհաբառ եմ շրջել ու դեռ փոքր կոշտ ա։ Թորղ զարմանա թե կինարմատն էլ Եվրոպումը ղալամ ածիլ գիտի։ Ա՜խ՝ երաբ ինչ սրտով որ գիշերը քունս կտրած, էսպես բաները գրում եմ, մուրազս տեղ կհասնի՞. թե չէ։ Գրաբառ լավ, օսալ ես էլ գիտեմ, ամա ես էլ ուզում եմ, որ մեր խալխը օգուտ ունենա, մեր ազնիվ ազգը, որ մինչև էս օր լեզուն փակվել, գրաբառը չի կարում սովորիլ, չի հասկանում, աշխարհաբառ լեզուն էլ գիտացողի աչքին փուշ ա երևում, լեղի, թեև ինքն էլ հենց էն լեզվով նա իր սիրտը, հոգին հայտնում։ Քո լեզուն եմ լսել երեխությունիցս իմ սիրելի ազգ, քո քաղցր լեզվովն ա սիրտս բաց էլել։ Լեզուն դարդակ բառ չի, հոգին ա մարդիս։ Թո՛ր դու հասկանաս, ու իմանաս, որ քո հետ խոսալը ինձ համար ավելի քաղցր ա, քանց մեծ մեծ գրաբառ կոտրատիլ, էլ սրտումս դարդ չի մնար։ Տասը հազարը թո՞ղ հասկանան ու կարդան, մեկ քանի ջուխտ ու կենդ խոսողի ասածին ու ծիծաղալուն գլուխս քաշ արած՝ մտիկ կանեմ։ Ամենի սրտին դիր գալ չիր ըլիի: Ամա ցավն էն ա, որ բազի գիտուն մարդ որ մեկ դարդակ թասկիրա էլ, ո՞չ աշխարհաբառ, ո՞չ գրաբառ օրինավոր չի՞ կարող գրիչ, սաղմոսը կարդալիս էլ շատ գիր ու բառ սաղ սաղ ա կուլ տալիս, նա էլ ա մարդի վրա խոսում։ Բերանն ապրի՛։

320

ԱԳՆԵՍ

ԹՂԹՈՎ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ։ ԱԳՆԵՍ ԷԼԻԶԻ ՎՐԱ, 4-ին փետրվարի։ Քեզ պետք է գրե՞մ։— Հլա ինձ միտք տուր: էս ղալմաղալը, էս թամաշեն ու քեֆը, մասկարադը, խաղը, պարը, անուշ անուշ խոսքերն ու պատիվ տալը, ինչ կուզես ասա ինձ խելքից, մտքից հանում են։ Մեկ վախտ կար, որ մեկ տեղ կենում էինք, ու ամենը, ամենն էլ մեզ ասում էին, թե մեր աչքին էնպես ա երևում, որ էն հեռու, վաղվան ժամանակը դհա գեղեցիկ էր, դհա լավ էր, քանց էս մեր լուռ աղքատ կյանքը։ Մեկ նոր կապ, որ մազերիս միջովն անց կացրի, ինձ բաղդավորացրեց, էն մազերիս՝ որ ինքն իրան խուճուճ՝ իմ քներակիս վրովը վեր ա գալիս։ Հիմիկ, որ իմ հարուստ մորաքիրը ինձ հոգեորդի ա վեր առել—ամեն բանով աչքս լիքն ա, էլ մեկ բան աչքս չի գալիս. մեկ բան սիրտս չի՛ ուրախացնում։ Ի՞նչպես քաղցր էին է՛ն սհաթները, որ բաղն էինք գնում, մանիշակ քաղում ու բլբյուլին անկաջ դնում։ Հիմիկ էս ոսկեջուր կառեթի միջումը, չորս ձի լծած, նոքար, ղարավաշ չորս կողմս կտրած, ինչ զարմանալի քեֆում էլ որ ըլում, էն օրերի սիրտն ու ուրախությունը չի՛ կա, չի՛ գալ։ Ա՜խ սիրելի իմ էլիզա, ի՞նչքան աղքատանում ա մարդ, երբ որ հարստանում ա։ Բանը որ պարզ խոսամ, պտի որ խոստովանվիմ, որ ցավ ու կսկիծն էլ եմ քաշում։ Դու շատ անգամ ես քո Ագնեսին գովել, նրա խելքը, պատկերը, սիրտը, հմիկ մտիկ արա որ մեկ կնիկ էլա ինձ չի՛ հավանում, սրա ներհակը շատի երեսին ատելություն, քեն էլ եմ տեսնում, որ ինձ հետ ունին,— տղամարդիքը, ա՜խ՝ բոլորն էլ սիրելու են, բայց թուլ, նվազ, խելքից պակաս, իրանց գլուխը սիրող, իրանց ասածը պահող, ու թե մեկ հիմար խոսք էլ ասեն, հենց իմանում են, թե փիլիսոփա են, քիթըները բարձրացնում են։ Ինձ սատանեն էլ չի՛ կարող խաբիլ, ո՞ւր մնա տղամարդը, թո՛ղ ամենիցն էլ խելոք ըլի, լավ իմանաս։ Էսքանի միջին մեկն ա ինձ շատ դիր գալիս, որ իրանից ոչինչ չի ասում, բայց շատ բան ա երևում միջումը։ Նա շա՛տ սիրուն, գոռոզ ու հարուստ ա։ Թե ի՞նչ ազգից ա, ո՛չ ոք չի իմանում, մութը խավարումն ա ծածկված։ Ասում են թե թագավորի որդի պտի ըլի։— Ի՞նչ եմ ասում, պտի ըլի՞, նա իսկ թագավորի որդի ա, էնպես ահարկու, էնպես խելոք, էնպես տղա դեռ մեկն էլա չեմ տեսել։ Անունը Րիվարոզա ա ասում, բոյը մեծ, սուրահի, աչք ու ունքը թուխ, հառաջ էնպես էր երևում ինձ, թե նրա աչքը փշի պես սիրտս ծակում ըլի, ու ջանս դող էր ընկնում, բայց էլի նրա աչքին էի ուզում մտիկ տամ, էնպես, ինչպես որ մարդ մեկ սարսափելի մուզիկ լսելիս էլի ուզում ըլի լսի։ Բոլոր ահս ու դողս հմիկ փախել են, սրտիս էշխը մնա-ցել, միշտ իմ աչքին ձեն ա տալիս, որ նրա պատկերին ման գամ, ու ինչպես թողամ նրա էն զարմանալի մեծ ու թուխ աչքերը։ Նրա փոքր ցած, բայց հիանալի ճակատը՝ էն պարզ, սև մազերումն էնպես ա 321

թաղված, ինչպես լիսնակը ամպի տակին, նրա մուք թշերն էլ նմանապես. բերանը հենց իմանաս՝ մեկ բարակ խազ ըլի, էնպես խար ու մուք կարմիր ա, ու հենց բերնի տեղն ա ցույց տալիս, նրա ժպտալը մարդի խելք ա տանում, հենց իմանում եմ, թե կայծակին ա տալիս, երբ նա ժըպտում, կամ մարդի երեսի մտիկ ա անում։ Նրա արծվի քիթն ու նրա ձեռների արագ շարժմունքը, էնպես ա նշանց տալիս, որ հենց իմանաս, մեկ թառլան ըլի։ Կարճ, էսպես հրաշք չի տեսնված ու կնանոնց աչքը բոլորինը հետը գնում ա, էնպես որ շատը նախանձու ուզում են, որ տրաքին, որ ինձ — ‹...› Արարիչ Աստված, թուղթ բերողս առաջիս ա, Րիվարոզա հեռու—փակում եմ. ճտովդ եմ ընկնում, էլ մեկ խոսք չեմ կարող գրիլ։ Հավիտյանս քո Ագնես։

ԷԼԻԶԱ ԱԳՆԵՍԻ ՎՐԱ 7 փետրվարի։

Սիրելիդ իմ Ագնես։ Շտապում եմ, որ քեզ գրեմ, սիրտս դող ա ընկել քո խաթեր: Ինչ սրտի որ ես, Աստված հեռու տանի, շատ եմ վախենում, ավելի էն դուր համար, որ դու մեր կինարմատների ու աղջկերանց վրա էնպես ես խոսում։ Հլա աշխարհքը լավ ճանաչի՛ր, Ագնես ջան, որ աշխարհքին փիս ասենք, մենք էլ փիս կըլինք։ Ես որ, էս ա, ամեն բանից մուրազս առել, մեր պտի դառնամ, էնպես ազիզ մարդի եմ պատահել՝ որ աշխարքի հետ չեմ փոխիլ ու ամեն բանից կշտացել, բաղդավորվել եմ, կարող եմ, որ քեզ մեկ քանի խոսք ասեմ։ Վատ կնանիք շատ կան, մանավանդ նրանք, որ դեռ ազափ են, ու մարդի աչքի փուշ են դառնում.— Բայց, Ագնես ջան, հենց էս չոփ դառած, աչքըները կուլ գնացած, երեսները խոռը փոթ, մատները գործարարի, աչքըները կզի, ատամները յաղու զհար, որ մարդի անունը քարովը կտան, թե որ կձել են, հենց էս չորացած աղջկերքն էլ լավ սիրտ ունին,— (ու քո արևը գիտենա), ես վարավուրդ եմ արել, որ պարկեշտ, իստակ կուսությունը, որ կնկա միջումը կա, քանի չի կորել, ամեն բանին հաղթում ա, ու սրան տեսնելիս, բոլորն էլ թե

չքնաղությունը,

թե

սիրե

էությունը,

թե

սիրունությունը,

թե

խելոքությունը մարդի աչքը չի՛ գալիս, ու թե կինարմատը ինքը անմեղ, արդար, իստակ ըլի մեկ ստեղծված էլ չի՛ կարող մոտ գնալ, թեգուղ էն խոր դժոխքիցն էլ գա ու սատանեն ինքը ըլի։ Կամեն՛ում ես, Ագնես ջան, որ էլի կինարմատների հետ հաշտվիս, նրանց սիրես, նրանց վատը չասես, էնպես կա՛ց ուրեմն, ինչպես մեր կանաչ սար ու ձորումն էիր, բարի, արդար, հանդարտ, միամիտ, խոնարհ, քեզ վրա խիստ, այլոց համար քաղցր, քո գործքը քննի՛ր, ուրիշներինը աչք էլ մի բերիլ. տղամարդից գլուխդ պահիր, քո ցեղին պատիվ տո՛ւր։ 322

Ինձ շատ ցավ էլավ, որ էնքան տեղ հենց Շիվարողի վրա ես խոսում։ Դեռ նրա ով ըլիլը չգիտես, ու էդպես ուշ ու միտքդ գնացել ա վրեն։ Դու ուզում ես, որ ամեն բախիլ ու չկամ մարդի աչքը հանես։ — Ա՜խ սի՛րելի՝ վախում եմ, թե էս անպիտան հաղթությունը, էս վնասակար փառքը՝ մեկ օր արնի արտասնքով եդ տաս։ Ամենից ավելի քո հաստատ սիրտն ա ինձ նեղացնում։ — էդպես սիրտը քանըսին ա վնաս տվել, քանըսին սպանել, որ կամքն էլ բարի ա էլել։ Ո՜վ՝ գլուխդ պահի՛ր, Ագնես ջան, քեզ մուղայիթ կաց, արի՛ ինձ մոտ, սիրտդ էլ եդ քեզ համար պահի՛ր։ Գարունքվան շունչը էնա փչում ա մեր չիման ձորումը, մանիշակը մեր քարափի հարավային կողմի դոշումը դուս ա էկել, ինչտեղ որ էնքան քաղում էինք շատ անդամ։ Արտուտ ղուշն էլ ա քեզ կանչում, արի՛, քեզ սրտով սիրողի ճտովն ընկի՛, քո հավատարիմ Լիզի: Մեր ջահել էլվիգին մոռացե՞լ ես։ Նա էլի իր գեղի ամարաթումն ա, ու երևում ա, որ շատ տխուր ա։

ԱԳՆԵՍ ԷԼԻԶԻ ՎՐԱ։ Փետրվ. 20. Քե՞զ մոտ պտի գամ։ Աստված ոչ անի, դո՛ւ ինձ մոտ արի, դու, էլիզա ջան, դաշտը դժոխք ա դառել, մեկ մեծ ամարաթ, օթախներով լիքը, զարդարած, հազիր, քեզ են մնում, որ քո բաղդավոր նշանածի հետ գաս, վայելես։ Ի՞նչ պետք է անեմ ձեր գեղումը, էլվիգի ախ ու ո՞խը լսեմ։ Գիր կարդալով ու չայ կուլ տալով էն երկար գիշերները անց կացնեմ, որ չորս կողմս մեռած ըլի, ու սիրտս նեղանա, տրաքի։ Չէ՛, չէ՛, լավ գիտեմ, ընչից որ գանգատ եմ անում, քաղաքը, թագավորի ամարաթը, խաղ ու պարը իմ սիրտս խլել են, մեկ բանն ա պակաս, ու հոգիս իմանում ա, որ դու պետք է ըլիս: Էլ ո՛չ ինչ չկա աշխարհումս։— Մորաքիրս միշտ հիվանդ ա, ով մեզ մոտ գա, ես պտի համեցեք անեմ, ու շատ էլ ամաչում եմ։ Րիվարոզա խիստ շուտ շուտ գալիս ա, նա ինձ մեկ ուրիշ կերպ ա երևում, էնպես եմ կարծում շատ անգամ, թե նա իրան թաքցնում ու ծուռն ա, բայց էլի որ աչքը երեսիս չի՛ քցում, սուր նետի պես լերդս ու թոքս տաղըթմիշ ա անում, էնպես որ ուզում եմ նրան ասեմ— ա՜խ՝ ի՞նչ կարամ անիլ, որ քեզ ուրախացնեմ։ Հա՝ ինձ էնպես ա երևում, որ նա մեկ ծանր դարդ ունի սրտումը, էնդուր ա էնպես խոր ա՜խ քաշում։ Երեկ Րիվարոզա տեսավ, որ մեկ դիրք կա սեղանիս վրա ընկած, ու հանկարծ որ չուզեց, որ էն գիրը վերցնի, ձեռն իմ ձեռիս դիպավ ակամա, ու ղայիմ բռնեց։ Հենց իմացա՝ թե մահի սառնությունն էկավ վրես ու հենց էն սհաթին՝ էլի կրակ ընկավ ջանս, էնպես որ, հենց գիտենաս՝ աչքիս առաջին պեծեր ըլին պար գալիս, բայց մեկ րոպե չքաշեց, էլի նա ինձ՝ ահ ու դող

323

բռնած՝ բաց թողեց։ Ես աչքս առաջս քցեցի, բայց էլի նրա աչքը պարզ տեսնում էի, հենց իմանաս՝ իմ աչքիս թերթևանունքի միջովը բոցի պես վառվում ըլեին, ու ճշմարիտ էլ՝ նա իր աչքը երեսս էր քցել, ինչպես որ տեսա, երբ աչքս բաց արի, գլուխս բարձրացրի, որ իմանամ՝ թե նրա՛ աչքերն են էս կրակը տալիս, թե ո՛չ. որ էսպես ինձ վառում էր։ Երկուսիս ջանն էլ դող ընկավ, մեկս էլա չկա- րացինք խոսալ. էն սիրուն, էն աննման, էն զարմանալի մարդը երաբ ինձ սիրո՞ւմ ա։ Ի՞նչ պտի ըլիմ նրա աչքին։ Տասնըհինգ տարեկան ու դեռ էնպես անպիտան աղջիկ, նա էնպես ղոչաղ, հասած տղամարդ, երեսունհինգ տարեկան են հեսաբ անում, էնպես հոգու տեր, էնպես մեծ օջախի որդի, ինչպես երևում ա, էնպես հարուստ ու կտրիչ, որ նրա խոսքիցն իմացվում ա, ինձանից ի՞նչ պտի ուզենա, հո իմ սերը, իմ ձեռը չի՛ պտի ուզի։ Ա՜խ՝ իմ էլիզա՝ քեզ մենակ կարամ ասիլ, թե չէ ո՞ւր գնամ, ո՞ր ջուրն ընկնիմ, չունքի աչքիցս, մտքիցս չի հեռանում։ Էլվիգին միտքս մի՛ քցիր. ղորդ ա, մեր երեխա ժամանակներս, մեր ջահելությանը նրան մի քիչ ումուդ եմ տվել, բայց նա իմ աչքիս ոչինչ չի երևում, ինչ ժամանակ ուրիշ տղամարդիք էլ եմ տեսել։ Բոլորն էլ Րիվարոզի մեկ մատը, մեկ մազը չաժեն։ Շորերս հաքնում եմ, որ գնամ բալ, ես նրան կտեսնեմ՝— էրնակ իմ աչքին։ Մնաս բարով։

Քո Ագնես։

ԷԼԻԶԱ ԱԳՆԵՍԻ ՎՐԱ։ Մարտի 7. Իմ Ագնես։ Մեկ անպիտան օքմին ես ասում, մեր էլվիգն, էն հանդարտ, խորամիտ ու ազնիվ երիտասարդին։ Գիտե՞ս դու նրա կյանքը, նրա առաքինությունքը։ Ի՞նչպես ես նրա բարի, սիրուն սիրտը մոռացել։ Ինչ որ մարդի աչքը կուրացնում ա, լիս ես համարում։ Ով ա քո զամինը Րիվարոզի համար։ Նրա արշա ընկնիլը, ես ուղիղն եմ ասում քեզ, ինձ էնպես ա երևում, որ նա գլխիցը ձեռք վեր առած մարդ պտի ըլի։ Նմանապես շատ ցավ ա ըլում ինձ, որ դու էն առաջին հարարաթը, որ նա քո սիրտը շարժել ա ու դու էլ շուտով կարող ես հաղթիլ, հենց իմանում ես՝ սեր ա։ Սերը մեկ րոպեի ծաղիկ չի, ո՛չինչ ա, եթե լավ մտքով չենք քննել, հաստատ չենք իմացել՝ թե մեր սիրելու բանը ի՛նչ արժանավորություն ունի։ Էսքանը ինձանից քեզ խրատ, հետևի՛ր, որ մեկ դրուստ խաբար իմանաս քո ասած թագավորի որդու համար, ու մեկ տղամարդի քաջությանն էլա մի՛ հավատար, թե որ ինքը իր լեզվովը պատմի։ Չունքի շատ բան, որ մարդիկ բառով ասում են, գործով չեն կատարում։ Զգո՛ւշ կաց

324

նմանապես, որ էն գրքին ձեռը տաս, կամ ուրըշից ընդունիս, որը որ ուրիշն էլ ա ուզում ունենա։ Լավ որ մտիկ անենք, էսպես բանը ո՛չինչ ա. բայց ամեն ամոթխած, աբուռով կնիկարմատի սրտումը՝ էնպես մեկ ահ ու դող կա, որ նրան ամեն բանիցը զգուշացնում ա, որը որ ամոթխածության էն բարակ շվաքն էլ կարող ա փչացնել, խանգարել, քարովը տալ։ Ի՛նչքան գովելի են էն կնանիքը, որ դեռ քանի ջահել ու սիրուն են, տղամարդի աչքի բնավ չեն նայում։ Ամեն ջահել սրտումն էնպես մեկ վտանգավոր պեծ կա, որ հենց աչքդ աչքին առնի, էն վախտը կսկսի վառվիլ, բորբոքվիլ: Ու մտիկ անելումն էլ էնքան քաղցրություն կա, էնքան մարդի սրտին դիր ա գալիս, որ հենց իմանում ես՝ թե սերն ինքն ա, բայը հաստատ կշռած սերը, ոչ թե էն մուխանաթ բոցը, որ մարդի միտքն ու սիրտը մտնում են՝ բայց բնավ իստակ չեն։ Ների՛ր

ինձ՝

որ

էս

լեզվով

եմ

խոսում,

իմ

սերն

ու

հավատարմությունն են ինձ իրավունք տալիս։ Էլի քեզ օրթում եմ տալիս, Րիվարոզիցը հեռացի՛ր, նրա ձեր մոտ գալը ինձ մաշում, սպանում ա, ու քո սրտացավ էլիզի խտիտը, որ միշտ քո պաշտողն ա։

ԱԳՆԵՍ ԷԼԻԶԻ ՎՐԱ։ Մարտի 10. Իմ Էլիզա: Ա՜խ՝ ի՞նչ բաներ են անց կացել էն իմ վերջի գիրը գրելուց հետո։ Էն սհաթիցն սկսած Րիվարոզին ոչ մեկ տեղ էլա չէի տեսել. ութ օր էլ վրովն անց կացավ, ութ օր ով կը համբերի։ Ես մահվան դուռն էի հասել, մեր բոլոր քաղաքը մնացել էր քշված, զարմացած, Րիվարոզա անհետացել, գյում էր Էլել։ Աչքս Էլ մեկ բան չէ՛ր գալիս, սրտիս նեղությունիցը ուզում էի գլուխըս պոկեմ, մեռնիմ, պրծնիմ։ Էսպես հալին քո գիրն էլ որ չէկավ աշխարհքս գլխիս սևացավ։ Ի՞նչպես կարող ես՝ Լիզա ջան՝ էդքան հեռու տեղից՝ ինձ ու իմ բանի որպիսությունը ուղիղ քննել։ Ես Րիվարոզին չի՞ պիտի սիրեմ։ Ե՞ս որ էլ ոչինչ չեմ, թե նրա միտքը, նրա հոգին, էլ սերը ո՞րն ա, որ ասում ես։ Չըլիմ՝ քո հանգիստ հավատարմությունը ու ջիգյարը՝ որ քո մարդի վրա ունիս, ու նրա սերը՝ որ քո վրա է։ Ո՞վ գիտի, թե ինչ հալի չէիր ըլիր թե ձեր միջին էլ մի քիչ ճամփեն ծռվել, բանը բարասթ էր էկել։ Հմիկ լսի՛ր: Անց կացած շաբաթը մորաքվորս ծննդի օրն էր։ Լսեցի, որ մեկ հիանալի ծաղիկ են ծախում, որ թագավորական այգեպանի ձեռին էր։ Մեր ղարավաշն էս խաբարը բերեց. լիսը բացվելիս նրա հետ գնացի էն տեղ, որ առնիմ, մորաքվորս փեշքաշ անեմ, որ շատ սեր ուներ ծաղկի հետ։ Ղարավաշը մնաց բաղի դռանը։ Հենց էն արևակող ծաղկների մեջը մտա, խուրմի ծառերի շվաքը վրըները ընկած, կանալ չինարին վրըները 325

կանգնած ու պատերը ալվան ալվան թփերով բռնած, հենց բոլորն էլ գարունքվան հոտի պես շունչ չի տվին ինձ ու սիրտս սկսեց հասրաթով ու ցավով լցվիլ, բեղաֆիլ էն պես իմացա, թե իմ միտքը մարմին ըլի առել, ու պատկերն առաջիս կանգնած իմ ցավերի հոգին հոգին աչքիս երևում ըլի,— Րիվարոզա մեկ խուրմի ծառի ետևից դուս էկավ, կանգնեց, աչքը ծանր, տխուր քցեց երեսիս, խոր խոնարհ գլուխ տվեց, ու անսաս հեռացավ։ Հենց իմացա կայծակը գլխիս դիբավ. աչքս սևացավ. լեզուս կապվեց, ջանս փեդացավ: Ղարավաշն էկավ ներս, ծաղկի գինը կտրեց, առավ, ու ինձ էլ՝ էն հիանալի, աննման բուսի հետ, չգիտեմ ի՞նչպես, տուն տարավ— մորաքիրս էնպես հիվանդ էր, որ փեշքաշիս մտիկ էլա չարեց։ Մյուս օրերն էլ մտել էի երազի էրոցքի մեջ։ Մարդամիջի չէի համարձակում իմ սիրելու անունը տալ. հանկարծ լսեմ, որ Րիվարոզա գնացել ա, ո՞ւր, ո՛չ ոք չգիտեր։ Երաբ ինձ ճշմարիտ սիրո՞ւմ ա։ Երաբ ինքը արդար ըլելով, էնդո՞ւր համար ա ինձանից հեռացել։ Կամ արգելմունք ունի.— միտքս դառել տ գիշեր, ա՜խ՝ էլիզա՝ ի՞նչ կըլի, մի գաս ինձ մխիթարես: Գիշեր ցերեկ պտի սուք անեմ, ու էն պատկերին կարոտիմ, որ հոգիս պտի ըլի, հենց իմանում եմ, նա որ գնացել ա, հոգիս էլ հետը տարել ա։ Արի՛, արի՛, տո՛ւր ինձ հանգիստ, հովություն, էս տանջանքիցը ազատի՛ր ինձ, երեսիդ մեռնիմ, դու ես իմ հույսը, իմ ապավենը, քո Ագնեսի։

ԷԼԻԶԱ ԱԳՆԵՍԻ ՎՐԱ.

18 Մարտի։ Թշնամիդ վերջապես գնացել ա։ Փառք տո՛ւր Աստծու, իմ բարի զավակ, իմ անհատ, աննման Ագնես։ Է՛ս տեղ, է՛ս տեղ արի՛, ինձ հետ աղոթք ու սուք արա՛, ու քեզ գտի՛ր։ Քո գրածումդ պտի, որ պակաս տեղ ըլի մնացած, չունքի մեկ քանի օր տեսնելով, մեկ փոքր ձեռը հոսի տալով անկարելի ա, թե էնպես դինջ սիրտը, ինչպես որ քոնն ա, էսպես շուտ բոցի պես վառվի։ Կամ էնա շատ բանը ինձանից ծածկել ես, կամ թե չէ շատ բանը դու ինքդ էլ չես իմանում, ինչ որ քո գլխից հանողը արել ա, որ քո սիրտը գրավի։ Մտքիցդ հանի՛ր նրան, իմ քաղցր բարեկամ։ Քո պարտավորությունը միտքդ բե՛ր։ Մի՛ գցիր սիրտդ ու ուշդ էն մարդի վրա, որ էս աշխարհքի ամեն բանումն էլ ո՛չ քո հոգու, ո՛չ քո մարմնի աչքին պարզ չի՛ երեում ու քո դեմ ու դեմը կանգնած չի։ Էլվիգին ամեն օր տեսնում եմ. ես չէի կարող նրանից ծածկիլ, որ նա քիչ էր մնացել, որ քեզ կորցնի, նա ինձ պատասխան տվեց, ուրեմն ե՞ս պտի նրան փորձանքի մեջ տեսնիմ ու ընկած թողամ. գնամ Ագնեսի մոտ, նա երեսիս չի՛ մտիկ անիլ։— Ո՞վ, նա կարող ա, էլի ումուդ անի, իմ Ագնեսի 326

միտքը կարող էին խաբվիլ, բայց ոչ նրա սիրտը, ու Աստվածանից հույս ունիմ, հրեշտակը քեզ պահի՛։ Ագնե՛ս, էլի ասում եմ, էս տղեն, որ երեխությունից սկսած սիրել ես, ազնիվ, իստակ, բարի, քաղցր ու պատվական հոգի ա, սա քեզ էնպես ա սիրում, որ լեզվով ասիլ չի կարելի ու հենց սրա սերն ա, որ իրան էնպես ա վախացնում, որ քո աչքի առաջին անպիտան ա երևում։ Սրա տաք սիրտը, սրա կուրծքի սաստիկ քամին, որ հենց իմանում ա, թե իրան չես սիրիլ ու սրա չափազանց պարկեշտությունն են պատճառը, որ սիրտը կոտրում, թե չէ մեր միջումն էլած ժամանակը, երբ որ քեֆը տեղն ա ըլում, էն հոգին, էն խելքն ունի, որ պատմել չի ըլիլ։ Սրտով քեզ խտտում եմ, ու երեսիդ միշտ կարոտ, իմ Ագնես. քո սրտացավ էլիզա։

ԱԳՆԵՍ ԷԼԻԶԻ ՎՐԱ։ 28 մարտի։ Ճշմարտությունը մեր միջումը մնա, էլիզա ջան, քո Ագնեսը քեզ ե՞րբ կխաբի։ Ինչպես պատահեցավ— էլիզա՝ ինչ անց ա կացել, թո՛ղ քեզ կարճ պատմեմ։ Ես էլ իմը չե՛մ։— Նրա արևն ու կյանքը հավիտյան իմն ա։ Ես նրան էլի բեղաֆիլ գտել եմ, ինքն էլ չէ՛ր գիտում, չեմ կարող ասիլ, ի՞նչ տեղ, կամ ընչի՞ համար էն տեղ գնացի. մեկ տեղ ռաստ էկանք երկուսս ու մեկ սհաթից եդը՝ էլի բաժանվեցինք, որ ամեն իրիկուն իրար տեսնինք։— Մեր ղարավաշը գիտի մենակ էս բանը։ Ամեն իրիկուն չոլովը մեր բաղի տունն ա գալիս, բալանիքը ինձ մոտ ա.— բուխարու կրակը չաղ ենք անում, փանջարեքը փակում, դուրսը քամին գոռում, սար ու ձոր տակ ու գլուխ ա անում, մոտիկ մեշեքանց գլուխը ջարդում, կոտրատում, ներսը էնպես հանդարտ, դինջ, մեր քեֆին նստած.— էն անպատմելին, էն անհատը, որ իր նմանը չունի, որ բոլորը էնպես են կարծում, թե հազար վերստ հեռու ա էս տեղանց՝ ոտիս տակին ընկած, իմ ձեռը նրա էրկու ձեռի միջումը, իմ աչքը նրա երեսի վրա կթած. նրա բոլոր ջանը, նրա բոլոր շունչը ահ ու դող ա, պատիվ, երկրպագության ա, որ ինձ տալիս ա։ Էնպես փափուկ ա նրա ջիգյարը, էնպես իմ ղադրս գիտում, ճանաչում ա։ Նրա պռոշր դեռ իմին չի՛ դիպել, նրա սիրտը դեռ իմի վրա չի՛ թփթփացել, ու ինչ որ մինչև էս օր լսել եմ, թե սերն ու էշխը հասարակ մարդքերանց միջին շատ զոռ ունի, մեր առաջին ոչինչ ա, նա մեկ անմարմին ստեղծված ա, որ էս երկրավոր կամացը հաղթում ա, ու սրա էս հսկայական սրտի միջումը Աստուծո բոցն ա բորբքվում։ Ես պտի օրթում ուտեի, որ էլ ուրըշի խոսք չտամ։ Բայց երբ ես նրանը կըլի՞մ, կդառնա՞մ. ինքն ո՞վ ա, ի՞նչ պտի անի. ընչի՞ համար ա ամենի 327

աչքիցը քաշվում, մութը, խավար ա ինձ համար, ու ինչպես չըլի. ի՞նչ պետք է անեմ։ Բավական ա, որ նա ինձ սիրում ա։ Իրիկունը որ գալիս ա, սհաթը մոտանում, էն ժամանակը ամեն բան էշ աչքիս սիրուն ա, պայծառ, էլ ցավ չի՛ մնում սրտումս, ու էսպես որ սիրտս լիքը, դինջ, զարմանալի՝ չեմ տաքանում ու հովանում՝ նրան տեսնելիս, ու հոգիս ուզում ա, թե տրաքի, արտասունքն ա գետի պես աչքերս լցվում. մեկ անգամ կուզեի նրա սրտի վրա լալ ու հետո հոգիս տար մեկ անգամ՝ էն ա գլուխս նրա դոշին մոտացրի, բայց նա իրան իսկույն եդ քաշեց, գյում էլավ ու մյուս իրիկունը էլ նրան չտեսա։ Ի՞նչ ցավեր եմ քաշել, ի՞նչ հալի էի, որ նրան էլ եդ տեսա։ Մեկ անգամ էլա նրան էնպես սիրով, ջիգյարով, էնպես սրտով չե՛մ տեսել, բայց էլի իրան եդ էր քաշում։ Տեղն ու տեղը սեր էր դառել, պատկառանք, տրտմություն։ Ի՞նչպես թեզ ու զարմանալի զարթնում ա գարունքը։ Ա՜խ՝ էս բոլոր սիրուն օրերը, էս պայծառ արեգակի դեմքը՝ բոլոր պտի առաջիս անց կենան, իրիկունը նրան ինձ մոտ բերի, էն էլ՝ մեկ քանի կարճ սհաթ։ Էլիզա՛— ի՞նչպես բաղդավոր— ի՞նչպես ողորմելի եմ ես։

ԱԳՆԵՍ ԷԼԻԶԻ ՎՐԱ։ 16 Ապրիլի։ Մենակ դու պտիս իմանալ իմ տեղը, իմ գլխիս էկածր։— Ես փառել եմ, նրա մոտ եմ ու հոգով, մարմնով հավիտյան նրանն եմ։ Չի՛ զարհուրիս՝ էլիզա՛՝ էսպես պտի կենայի։ Էն իմ վերջին գրիցը եդը էնպես մեկ սաստիկ, վատ դող ընկավ ջանս, որ շունչս բերանս էր հասել։ Հեքիմին կանչեցին, նա դեղ գրեց. ես նրա ասածն արի, գիշերները ինձ համար դժոխք էին, մեր ղարավաշն էր ինձ մոտ, չունքի հենց իմ սիրելու անունն էի տալիս: Դողս մեկ շաբաթ քաշեց. մահի թուլությունը գնում էր, կրակն ու բոցը, սարսափելի երազները գալիս անդադար, ընկնում էի սիրելուս դոշին, ու նրա երեսիցը նոր կյանք էի ծծում։ Մեկ անգամ էլ մեկ սառը ձեռն ընկավ մեր մեջը, սիրտս ջանիցս հանեց ու սկսեցին լիրբ լիրբ ծիծաղալ, որ մինչև ըմբրիս տակն էլ խառնում, քանդում էր։ Կամ տեսնում էի նրան՝ էն իրան երկնային գեղեցկությունովը, էն իրան արեգակի պես լուսաճաճանչ փառքի, մեծության, քաղցրության միջումը — ու հանկարծ նրա էն ազնիվ դեմքը դառնում էր դժոխքի պատկեր, նրա էն բարձր բոյր փոխվում. այլանդակվում էր ու մեկ գարշելի գազան գալիս էր, առաջիս կանգնում, փնչացնում, ֆնթֆընթում, որ ինձ խեղդի։ Էս տեսա թե չէ՝ բարձր ձենով գոռացի, հարայ տվի, որ ինձ ազատեն,— ո՞վ, էս հալը, էս տանջանքը չի՛ կարելի գրել։ 328

Նրան հարցնելիս, ղարավաշը ձենը կտրում ու էնպես ծանր, ծանր ինձ իմաց էր անում, որ սուս կենամ, վերջապես ինչ ժամանակ աչքս մուրազի, սիրտս հասրաթ, կրակված, ուզում էի, որ մի քիչ հովանամ, դինջանամ, ձեն տվի ղարավաշիս էնպես հուսահատված, նեղացած, որ նրա սիրտը ջուր դառավ, որ Րիվարոզին ինձ մոտ կանչի, մի տեսնիմ, հետո հոգիս տամ։ Լուռ, գուրգուրելով, լաց ըլելով գլուխը կռացրեց ձեռիս վրա ու անգաջումս քսփսաց. «Կես գիշերին կըլի»: Շորերս հաքել էի, սիրտս մի քիչ տեղն էկավ, որ իմացա՝ թե նա պտի գա, կես գիշերը խփեց — ինչպես գետնի տակիցը դուս էկած՝ ընկավ նա ոտիս տակը, էլ էն վախլուկ թունդ բարեկամը չէ՛ր, չէ՛, սիրով վառված, դրախտից դուս էկած սիրեկան։ Նրա խնդիրը կատարեցի, ո՛չ կամքս էր իմը, ո՛չ խելքս, երազում էի, ու հույսս հաստատ էր, որ նրա հետ գնամ։— Կգամ, ասացի, թե գերեզմանն էլ տանիս ինձ։ Ես չէի տեսել, որ ղարավաշս իմ ջավահիրն ու ոսկին, իմ զինքսն ու զարդարանքը շալակն առած էն մութը ճամփովը առաջներիս գնում էր, հենց իմ անում էի, թե ոտս գետնիցը կտրվել ա, մենք էկանք բաղը ու էնտեղանց դուս էկանք չոլը։— էն գարունքահոտ, պայծառ գիշերը լուռ գնացինք խելիմ տեղ. մեկ կառեթ մեզ մնում էր. սաղ գիշերը ճամփա գնացինք. ու լուսադեմին մեկ ձորում վեր էկանք, ուր իմ Ադոլֆր ինձ մեկ մատուռի մեջ տարավ։ Մեկ քահանա էստեղ մնում էր մեզ, նա մեզ պսակեց ու իր օրհնությունը տվեց։ Ես չեմ ուզում էն երևելի անունը տամ, որ հմիկ քո Ագնեսն ունի, ես չեմ կարող քեզ պատմել, թե էն սհաթին սիրտս ի՞նչ տեղ էր, ո՛ր դրախտումը, ո՛ր երկնքումը, չեմ էլ կարող քեզ հայտնել, թե ընչի՞ համար ա իմ նշանածը մեր քաղաքիցը հեռու կենում, կամ ինչ ա պատճառը, որ նա էսպես թաքուն ա իր բանը բռնում։ Իմ ղարավաշը, էս սրտացավ կնիկը, որ իր աստիճանից ավելի՝ լուսավորված ա, սա էր առաջ նրա սերն իմացել, ես ոչինչ խաբարություն չունեի, սա ինձ զոռ արեց, որ բաղը գնացի, ու չէի գիտում, թե ով ա ինձ մնում էն տեղ, նրան էլ սա էր խաբար տվել, որ ես ուզում էի գնամ մեկ ֆալ բաց անողի մոտ, որ էս հասրաթ ու էրված սիրտս մի քիչ հովանար։ Բաղումը նրան տեսա ու էն օրվանից սկսած էլ նրանից չեմ բաժանվել։ Նա իր սերը սկիզբը հաղթել էր, չունքի նրա ու իմ մեջը դեռ աբալդ շատ կար, բայց նա ո՛չ իր, ո՛չ իմ սրտին չէ՛ր դիմացել, ու իմ բոլոր ցավերը ղարավաշս նրան եդ էր պատմել, չունքի ինքն էլ էր շատ նեղանում, տանջվում։ Ի՛նչպես պտի նրա լավությունը վճարեմ։ Բայց փառք Աստուծո, հմիկ հո շուտով կարող եմ անիլ: Մեր տունը մեկ ցած ալաչուխա, իմ շորը գեղցու։ Նշանածս պտի իր գլուխը շատ թաքուն պահի։ Մեր ակնեղենը, մեր ոսկի ու դոլվաթր թաղած, հողի տակին, որ կարողանանք ամեն սհաթի փախչիլ: Ղարավաշս գնում ա, սրա սիրտը անիմանալի ա, էնպես շորը փոխած՝ սարերի վրովը Ի. քաղաքը, որ էնտեղից թուղթ բերի, որ իմ 329

նշանածիս անունովը էկած պտի ըլի։ Էս թուղթն էլ նրան տվի: Քեզ գրկում եմ, իմ էլիզա։ Քո պատասխանը Ֆ. Լ. Ի. վրա գրի՛ր։ Թո՛ղ որ ես սեր տեսնիմ քո գրումը, ու արածս երեսովս չտաս։ Ուրիշ կերպ չէի կարող ու անասելի բախտավոր ա քո Ագնեսը։

ՐԻՎԱՐՈԶԱ ՍԵՐԱՄԻ ՎՐԱ։ Ապրիլի 17. Ղորդ ա, շատ դժար էր ինձ համար, մեկ աղչիկ էլա ինձ էսպես չի՛ սիրել, բայց էլի գլուխս պրծացրի, ու էս գրելիս՝ իմ կարծած թագուհին՝ սուք անելով, գլուխը ծեծելով սարեսար ընկած՝ ման է գալիս, նա իմ գլուխս ա լալիս, ես հո դհա ավելի։ Դու ասում էիր, որ լավ կըլի, ես էն ղարավաշին՝ որ ինձ քոմակ արեց, սպանեի, որ գլուխս ցավի տակ չընկներ, իմ տեղս չիմանային։ Դու լավ գիտես՝ որ մինչև էս օր մեկ մարդ էլա չեմ սպանել, ու չի՛ հայտնի ինձ, թե էստուց դենը կպատահի էդպես բան, թե չէ։ Ամա էս լաչարը, էս ջինգյանեն՝ էն փիս աչքերը երեսս քցելիս, ուզում եմ՝ թե դժոխքի կրակը գլխին ածեմ։ Էնպես պտի անի, որ ինձանից հեռու մնա, մինչև էս օր միշտ պատվով եմ պահել։ Խազինեն

ջավահիրն

ու

ոսկին,

որ

էս

ղարավաշը

Ագնեսի

մորաքվորիցը փախցրեց, իմ ձեռին են։ Էս ղարավաշը աչքը կթած ունի, որ իրան բաշխիշ տամ, մեր միջումը մկամ մեկն էլա չկա, որ նրան մխիթարի իմ կորչելու համար։ Երաբ իմ ազիզ Ագնեսը որ տեղ ա մոլորվել։ Ախ՜ անօրեն, անաստված եք դուք: Ընչի՞ չի նրա հետ գլուխս առա, մեկ կորած մեշա ընկա. խազինեն ձեզ չթողի, որ ձեր աչքը կշտանա։ Դուք ինձ ի՞նչ բանով կարող էք վճարիլ, որ նա ինձ էնպես սիրեց, իր գլուխը ինձ տվեց։ Ա՜խ շատ անգամ ուզում էի նրան ամենն ասեմ.— նա ինձ թողություն կտար. ինձ հետ կփախչեր։ Նրա առաջին ի՞նչ հարկավոր էր՝ հնարք բանացնել. նրա էն բարի սիրտը, էն արդար ճշմարիտ հոգին՝ միշտ իմը կմնար, նրանից ղայրու աշխարհիս երեսին մեկն էլ ա ինձ չի՛ սիրել. զորդ ա. քսանը չորս տարուցը հետ ձեռք բերի. ամա նա իմ հրեշտակն էր դառել: Շատ անգամ էնպես եմ նրա առաջին կանգնել, ինչպես սատանեն հրեշտակի կերպարանքով, ճշմարիտ հրեշտակների առաջին, բայց սրանք նրա խաբեբայությունն իմացան ու երեսները եդ դարձրին, բայց վա՛յ քեզ՝ Ագնես՝ դու քո երեսը ինձանից եդ չի դարձրիր, վա՜յ քո օրին, դու մնացիր խեղճ, ողորմելի եսրության մեջ ու անտեր,— բայց չէ՛. երանի քեզ, դու անմեղ ես տանջվում, 330

քեզ հնարքով խաբնով ձեռք քցեցի, ե՛ս եմ ողորմելին, իմ գլուխս ա լալու, սքալու։ Էս աչքիս գրողիցը ազատեցե՛ք ինձ, էս անիրավ հոգուցը, որ ինձ քոմակ արեց, որ էս չարությունը գործեցի, քո օրը խավարացրի։ Սրան աչքս չի՛ վերցնում, սա որ կորչի, հետո գլուխս կառնիմ, կկորչիմ, բալքի թե էն ժամանակը սրան մոռանամ։ Ա. Ր.

ԷԼՎԻԳ ԷԼԻԶԻ ՎՐԱ։ Ապրիլի 18. Ա՜խ՝ ազնիվ բարեկամուհի, նհախ տեղն աշխատեցինք, որ իմ Ագնեսին պրծացնենք,— կորավ, գլխից հանեցին, էն անիրավը, որ նրան տարել ու, էնպես են ասում, թե երևելի օջախի որդի ա, որ էնքան փիս ընկերների մեջ ա ընկել, ու խելքը տանիլ տվել, որ էլ ճար չի՛ գտել էս սհաթին գողի, ավազակի, հարամու հետ ա սար ու ձոր չափում։ Ագնեսի

երկրորդ

մերը

ու

պահողը,

մյուս

առավոտը

նրա

փախչելուցը եդը, դոշակումը մեռած գտան, հենց իմանայիր, անուշ քուն ըլի մտած, էնպես էր աչքը խփել։ Խալխը էնպես ա կարծում— թե նրան՝ պտի որ դեղել ըլին, ու հենց իմանում ա, թե Ագնեսի փախչիլն ա նրա էն հանկարծ մահի պատճառը։ Իմ կսկիծս չի՛ թողնում, որ գիրս շարունակեմ, նրա ճամփի իզը գտել եմ, գնում եմ շտապով, որ նրան ման գամ։ Թե նա կարող ա պրծնիլ, էն ժամանակը գիտեմ, թե ընչի՞ համար եմ ապրում, բալքի թե նրա ազնիվ հոգին էլա ազատվի։

ՍԵՐԱՄՈ ՐԻՎԱՐՈԶԻ ՎՐԱ։ Ապրիլի 25. Դու էլի էն ախմախն ես, որ ինչպես մոր փորիցը աջիզ դուս ես էկել, էնպես ես, քո աջզությունը վրեդ կպած ա մնացել, որը որ մորդ կաթնի հետ ծծել, քո մոտի ըլողներիցը փորդ ես քաշել։ Աստված գիտենա, ես էնպես եմ կարծում, թե որ դու էն աղչկանը չէիր սիրել, ամենևին չէր բաշարիլ, որ նրան ձեռք քցես։ Շատ բախտավոր ես, որ նա քեզ դիր էկավ, մեկ բախտդ էլ էս ա, որ էնքան զորություն չունեիր, որ նրան եսիր դառնաս, քո կես մարդությունը մեզ ամենիս շատ օգուտ ա, էս մեկ անգամը քեզ բաշխում ենք։ Բայց իմ պարտքն է, որ քեզ սաղացնեմ։ Անկաջ արա՛, ուշ ա, էլ չես կարող եդ դառնալ, առաքինությունը քեզանից երես շուռ ա տվել, դու էլ նոր լավ մարդ չես կարող դառնալ, հազար էլ որ ուզենաս. քո չարությունիցը էլ ձեռք մի՛ վերցնիլ, դու ինքդ էսպես չար ճամփեն ջոկեցիր. ուրեմն ջանք արա՛ որ շուն-մարդ դառնաս. արին խմող, աշխար քանդող։ Ասած ղարավաշը քեզանից չի՛ պտի ռադ անես, նրա համար ուրիշ ճամփա չկա: 331

Նրան ումուդ տո՛ւր, թե դու նրան կառնիս ու հետո կամ ասածդ կանես, կամ մեկ կերպով գլխիցդ ռադ կանես։ Բանը շատ դժարացել ա, դու բալքի չես գիտում, որ Ագնեսիդ մորաքիրն էն առավոտը մեռած ա էլել. ու ինձ էլ էնպես չի՛ հայտնի, ի՛նչպես քո եդևիցը ման են գալիս։ Սաքի ընչի՞ համար չե՛ս էդ աղչկանը հավանում, ղարավաշ ա, է՞նդուր համար։ Բայց դա ջահել ա ու սիրուն։ Էն հիմար կարծիքը թող, որ ունիս, աղչիկը որ սիրուն ըլի, էլ ինչն ա պակաս, որ չսիրենք։ Էդ աղչիկը՝ էստուց ղայրու, շատ խելոք ա ու մեզ շատ պետքը կգա։ Մեր բանն էնպես ա, որ մեզ էնպես հաջաթ ունենանք մեր ձեռին, որ խելք ունենա, ղոչաղ ըլի, ու աչքաբաց, աշխարքիցս բան իմանա, որ ամեն բանն էլ ձեռիցը գա։ Լավ իմացի՛ր, որ նա ամեն բանը քեզ համար ա արել, գլուխ բերել, թե չէ ինքը բախտավոր էլ էր, հարուստ էլ, լավ օրում, լավ փառքում։ Բայց դրա հույսն էն ա էլել, որ քո աչքին դուր գա, քո կամքը, քո ուզածը կատարի, որ քո սիրտը շահի։ Անիրավություն ա նրա ումուդը տեղ չհասցնել. չի՛ մտածել, որ դրանից մեծ վնաս դուս կգա։ Ինչ որ անելու ես, դու էլ լավ գիտես. մնաս բարով։ Քո Ս.

ԱԳՆԵՍ ԷԼԻԶԻ ՎՐԱ Ապրիլի 29. Ես քեզ գրում եմ՝ էլիզա ու չգիտեմ, երաբ էս գիրը քեզ կհասնի, թե չէ. չեմ իմանում, իմ ճարն ի՞նչ կըլի. իմ օրս ինչպես կվերջանա. իմ մարդին ի՞նչ պատահեցավ, իմ սրտացավ ղարավաշը ու՜ր մնաց։ Էրկու օր ա, որ հուսահտտությունն ու սարսափը ջանս առած, գժվածի պես մեր մեշի աչալուխի չորս կողմը պտտում եմ։ Չեմ սիրտ անում, էստեղից հեռանամ։ Տե՛ր Աստված՝ թե թշնամիքը նրան ձեռք գցեցին,— թե որ սպանել ըլին. ո՛ղորմած թագավոր Աստված, Դու խելքս գլխիս պահիր.— նա - ինձ թողա՞լ։ Չէ՛, չէ՛. նրա փորումը էդ սիրտը չկա. նա էդ ջիգյարը չունի։ Նա ինձ էս հալին ե՞րբ կթողար։ Իմ ապրուստը պակսել ա.— բայց քարափիցը Հո էն պարզ աղբյուրը դուս ա գալիս, ու երկրի ծոցը բանջար, աղցան շատ ունի.— բոլոր կտանիմ, թաք ըլի, սիրտս մի դինջանար, մեկ միամտվեի, մյուս բոլոր բաները հեշտ են։ Ինչ գլխիս գալացուկ ա, թո՛ղ գա, նրա դոշի վրա մեռնեի, էն ժամանակը ամեն բանն էլ լավ կըլի:

332

ԷԼՎԻԳ ԷԼԻԶԻ ՎՐԱ։ Մայիսի 12. Ես գրում եմ ձեզ՝ բարեսիրտ բարեկամուհի, իմ քվոր մահի դոշակի մոտին նստած։ Ի՞նչպես ձեռս կզորեր, էս հալին ղալամ բռնիլ, բայց իմ Ագնեսն ա ինձ սիրտ տալիս։ Ա՜խ սրտիդ զոռ արա դիմացի՛ր, սիրտս ուզում ա տրաքի,— նրանից սավահի էլ < ո՞ւմ > ունիմ աշխարքումս, էլ ո՞ւմ եմ էնպես սիրել։ Նա քուն ա մտել, քաղցր քուն, ա՜խ ողորմելի։ Ինչպես կարենամ ամենն ձեզ ասել.— էլիզա, մեկ սհաթ էլ կյանք ունի։ Բաղիցը դուրս մեր փախածի իզը գտել էի, ու բռնեցի, գնացի մինչև մեկ մեշա, որ տեղ որ մեկ սիպտակ ա գլուխ, Ագնեսի անունը վրեն գրած՝ մեկ փշի վրա կախ ընկած մնացել, քամին տանում, բերում էր։ Էս աղլուխը Ագնեսի գնացած ճամփեն ինձ ցույց տվեց։ Ագնեսի փախչիլը, նրա ջավահրի, ակնեղենի բաթմիշ ըլիլն, նրա մորաքվոր մեռնիլը՝ որ էսպես բիրադի պատահեցան մեկ օր, էնպես սարսափելի էր, որ ես գլուխս պտի լավ պահեի, որ մեկ էլա ինձ չճանաչեր։ Մենակ ընկա մեշեն ու երկար ման գալուց եդը, Աստված էնպես ռաստ բերեց, որ մեկ հեռու, յաբանի քարափի մեջ մտա, որտեղ որ էնա կրակը հանգել էր, ու Ագնեսին մեն մենակ, թալանած, պլոկած, ջանից, հալից ընկած ռաստ բերի, տե՛ր Աստված ո՛չ շհանց տա. գետնի վրա մնացել էր ողորմելին ընկած, խելքը գլխիցը թռած, շունչը բերանը հասած։ Նա դեռ էնպես էր հավատում, թե իր փախցնողը արդար ա, մեղք չունի, էնպես աչքը կապել, փախցրել էր, ու էլի նրան իր նշանածն էր համարում։ Ես սիրտ չարի նրան էս խելագարությունիցը ազատեմ, չունքի սրանով ա ապրում։— էլիզա. թե իմանաս, սերն ի՞նչքան զորություն ունի, ես նրան սիրում էի, ու հավիտյան կսիրեմ։ Ես նրան սիրտ տվի, խոստացա, որ կերթամ, իր սիրելուն կպտրտեմ ու էսպես քուշքուշելով, ձեռն ու ոտը համբուրելով, անջախ բերի մոտս։ Էնա հա՝ քիչ էր մնացել, որ լավանա, ջանը զվաթի էր էկել, մեկ արեգակ, պայծառ շոք մայըսի օր նրան խաբեց դուս արավ. բալքի թե սիրտը տուն էր տալիս՝ թե իր սիրեկանը մոռացել ա, չունքի էս առաջին օրն էր, որ կարաց ոտին կանգնել, ման գալ ու մահից պրծավ։ Կարմնջի վրովը գնում էինք ու հիանալի գետին մտիկ տալիս, մեկ նավ ելքյանը բաց արած՝ կամաց կամաց մոտանում էր.— Ագնես աչքը քցեց էն տեղ ու ջանը քիչ քիչ դող բռնեց— իմ աչքը նրանի վրա էր։ Նավի առաջին մեկ երկար մարդ կար կանգնած, որ թագավորի պատկեր ուներ, դեմքն ահարկու, բոյը հիանալի, ու ֆքրի հետ ընկած՝ հենց բռնիր, խելքը վրեն չէ՛ր: Նրա առաջին էլ մեկ ջահել աղչիկ կար նստած՝ շորերը փիս, ինքը սիրուն, 333

բայց պատկերր լիրբ։ Ղարավուլները չորս կողմը բռնել էին, վարավուրդ անեմ, տեսնեմ, որ երկուսն էլ բռնված են։— Քանի նրանք մոտացան, էնքան Ագնես թնդվեց, ոտից, ձեռից գնաց։— Մեկ խոր գոռոց նրա սիրտը բաց արեց, որ ուզում էր տրաքի, սրա ձենն ընկավ բռնվածի անկաջը, նա՝ խելքը գլխիցը թռած ձեռները քցեց, էն կապած ձեռները ու Ագնեսին կանչեց, նետի պես ձեռիցս դուս թռավ, ու մուհաջառի վրովը գետի մեջն ընկավ։ Խելքս գլխիցս թռավ, աչքերս սևացավ, հենց իմանում էի, երազ եմ տեսնում, չորս կողմիցը վազեցին, որ նրան պրծացնեն, ջրիցը հանեցին, ես դեռ չէի իմացել, ի՞նչ պատահեցավ։ Տեսնիմ ուշք ու միտքը գնացած, ջրի ղրաղին ընկած, բռնվածը նրա ոտի տակին.— նա էլ նավիցն էր նրա առաջը թռել.— բայց նրան էլ էին պրծացրել, էնպես էր երեում, թե նա հենց էնդուր համար ա կյանքը սիրում, որ լալով, ա՜խ քաշելով՝ նրա ոտի տակին <հոգին> տա։ Շուտով հասա մոտը, ու տեսա, որ քիչ քիչ ուշն ա գալիս, հենց իմանաս թե լուսավորվել էր: «Դ՛ու ինձ դեռ սիրո՞ւմ ես՛, կամաց ձեն տվեց Ագնես։ — «Ինձ թողություն կտա՞ս, երաբ, պատասխանեզ Րիվարոզա, ու բարձր ձենով սկսեց լալ ու խոսքը էլ եդ սկսեց, «Սա երկնային հրեշտակ ա, ես Աստուծո անիծած, թշվառական մարդ, իմ աչքն էլ ինձ չի ուզում տեսնի, էնքան գարշելի եմ»։— «Ա՜խ ձենդ կտրիր», ասեց Ագնես էն սպրտնած, մահվան դեղնությունն առած՝ հրեշտակի պատկերը, «դու թե էդպես ըլեիր, ամենևին չէիր ասիլ»։ — Վազեցի, որ էս ողորմելիքը խալխի ձեռիցն ազատեմ, որ գլխըներին կիտվել, որը թամաշա էր անում, որը տնազ անում, որն էլ էնպես լրբաբար ցույց տալիս, որ սաքի թե սիրտը ցավում ա։ Րիվարոզին պտի բանդը քցեին. ու հենց տերությունն իմացավ, թե էն գետն ընկնողը Ագնեսն ա, ա՜խ՝ տեր Աստված, հրամայեց՝ որ նրան էլ բանդը քցեն. ու երկուսին էլ ղադաղա արին, որ իրար չտեսնին։—Նրանք բաժանվեցին։— Ա՜խ՝ էլիզա, թե սրանց բաժանվիլը, բարով մնա տալը տեսնեիր, քարերը լաց էին ըլում։ «Մնա՛ս բարով», ասեց Ագնես, «իմ աչքի լի՛ս, իմ գլխի տե՛ր»։ Րիվարոզա ձեն տվեց, «Մնաս բարով Ագնես ջան՝ Աստուծո սուրբ աթոռի առաջին իրար կտեսնենք։ Դու բաց արիր ինձ համար Աստուծո ճամփեն էլ եդ, էս ճամփեն քո լաշի վրովը պտի անց կենա, քո սուրբ հոգին ինձ ընկերություն կանի, իմ փրկիչ, իմ հոգու հրեշտակ»։— «Ա՜յ անզգամ մեղավոր», ձեն տվեց մեկ հալևոր մարդ էն բռնվածին, որ էնպես էր երևում, թե քահանա պտի ըլեր, բայց Րիվարոզա խոսքը կտրեց, «Չէ՛. էս խոսքը վատ մտքով չասեցի։ Մեկ վախտ հավատս բոլոր քարովը տվի, էլ էն սերին չէի հավատում, որ մեզ համար տանջվեց, մեռավ, որ մեր հոգին ազատեց, ծաղր էի անում նրան ու հայհոյում, բայց հմիկ ա իմ սիրտս նրան ճանաչում։ Էս աղչկա սերը, սրա անմեղ հոգին էլ եդ ճամփա բերեց, ինչպես սա թողություն տվեց, էնպես էլ հավիտենական սերն ինձ թողություն կտա»։ Նա գնաց։ Ագնեսը աչքը քցեց նրա քամակիցը դինջ, սիրտը տեղը առանց արտասունքի, ու ինքն էլ իր բանդը գնաց։ Ինձ թող տվին, որ հետը գնամ։ Դողի քափ ու քրտինքը վրեն՝ ընկավ էն խոտը փռած գետնի վրա, որ 334

էնտեղ հազիր էին արել։ Թացությունը նրա շունչը բերանը հասցրեց, էնպես վախեցավ, հենց իմանում էի, թե էս սհաթին կմեռնի։ Շատ դժվարությամբ մեկ քանի բան ձեռք բերի, որ նրան մի քիչ հեշտ ըլի։ Արտասունքն երեսին շնորհակալություն արավ ու կսկծալով ժպտեց։ «Էլ ընչի համար չի պտի ուզեմ ապրիմ», կամաց ասեց. Ադոլֆը սիրտ ունի, ու ինձ դեռ սիրում ա, նրա որտիցը կեղտը դուս ա էկել ու թամուզ ոսկին լիս ա տալիս, ով սիրի, նա չի՛ պտի կորչի»։ Մեկ քանի օրից հետո բախտս էնպես բանեց, որ Ագնեսին էս խոր զնդանիցը մեկ ուրիշ բանդ տանիլ տվի, որ մի քիչ լավ էր: Մեկ սպիտակացրած օթախ էր, միջումն էլ կառավաթ. մեկ իստակ լվացած սեղան, ու սպիտակ աթոռ։ Արեգակը իրիկնադեմին կանաչ վազերի միջովը աչքը քցել էր ներս, որ նրա փանջարի երկաթի վրովը փաթաթվել էին։ Սերը խոտին, ծառին էլա զոռ անում, որ գնա, փաթաթվի էնպես բանի հետ, որ ոչ սիրտ ունի, ոչ նմանություն։- Ագնես, որ ոչինչ ժամանակի էնպես սիրուն չէի տեսել, ինչպես էս տանջանքի միջումը, էն աթոռիցը, որ վրեն նստած էր, գլուխը ցածրացրեց, իր ձնի պես սիպտակ բարձի վրա դրեց, ու արեգակի տաք շողը արտասունքը երեսին սկսեց ծծիլ։ «էստեղ պտի դինջանա կես միլիոն փողի տերը», ասեց ժպտելով, «ես բանդումն եմ. բայց բոլոր աշխարհս մեկին ա, ու ինչքան քիչ են էն բանդերի փանջարեքը, որի միջովն որ սերի կյանք տվող լիսը ներս ըլի ընկնում»։ Շատ որ քննություն արին, իմացան, որ Ագնեսի երկրորդ մերը, ինչպես որ հեքիմներն էլ վերահասություն էին արել, դինջ հանգիստ, իր բնական մահովն էր մեռել, էն որ իմացան, ուզում էին մեկ քանի վախտ Ագնեսին բաց թողան ու մարդի պահ տան, բայց նա իր բերնով ասեց, որ էն տեղիցը չի կարող դուս գալ, ինչ տեղ իր սիրելու հետ, որ ղորդ ա, չէր տեսնում, մեկ օջոռքի տակին էին կենում։ Էնպես վառ էր նրա սերը, որ բնավ չէր փոխվել, էն կորածի վրա ու ասում էր. «չունքի Քրիստոսի համար էլ մեկ դարձ էկած ավելի քաղցր ա, քանց մեկ արդար, ուրեմն ես էլ իմ սիրած մարդին պտի հաստատ սիրեմ, ու նրա հետ ապրիմ, նրա հետ գերեզմանը մտնիմ»։ Քանի նրան էսպես չէի ճանաչել, սիրտս միտքս փոխվել էր, ամա հմիկ սկսեցի նրան սիրել, ամա ինչպես որ հրեշտակը կսիրեն, առանց մեկ կամք, մեկ ումուդ ունենալու։ Նա իմ սիրտն իմացավ ու սրա տեղը հոգին միտքը ինձ բաշխեց։ Րիվարողին զոռ էին անում, որ ասի, ո՞վ նրան գլխից հանեց, ովքեր են նրա ընկերները։ Նա ասածներին ականջ չարավ ու հավատացրեց, որ օրթում ա կերել, որ թեկուզ իրան թիքա թիքա էլ անեն, նրանց ձեռք չի՛ քցիլ տա։ Դատաստանը հույս ունի, թե նրան որ Ագնեսի մոտ բերին, բալքի թե նրա խաթեր ասի։ Ագնեսի անմեղությունը, նրա տարաբախտությունը, նրա սերը Րիվարոզի հետ, բոլորի սիրտն էլ մարմանդացրել ա, ամենն նրան սիրում են։ Ագնես խոսք ա տվել, որ նրան խնդրի, իր ընկերների անունը 335

ասի, ու դատաստանն էլ նրան իշխանություն ա տվել, որ թե Րիվարոզա ասի, երկուսն էլ ազատվին, իրենց տեղը գնան։ Էլ զորություն չէր մնացել նրա միջին, երբ որ էս լսեց մի քիչ շունչ առավ, որ նրան մեկ էլ տեսնի: Ագնեսը աչքը բաց արեց— նա ներս մտավ— Ա՜խ, ի՞նչ կըլեր, որ էս սհաթին ո՛չ Ագնեսն ըլեր, ո՛չ ես։ Երեք սհաթ մնաց էս տեղ։ Ինձ հրամայել էին, որ փանջարի արանքովը նրանց ասածին ականջ անեմ։ Ագնես էնպես գիտում էր, թե ինքն ու նա մենակ են։ Մեկ քանի դատաստանի գրագրներ էլ մոտիս նստած էին, որ պտի ականջ դնեին ու նրանց ասածը գրեին։ Էս գործը շատ զզվացրեց ինձ, բայց ընդդիմություն չարի, ու Ագնեսին իմաց չարի։ Էս ձևովը կարեր դատաստանը նրա անմեղությունն իմանալ։ Ա՜խ ինչպես էին Ագնեսի խոսքերը սրտումս ցցվում, նրա բոլոր լեզուն

սեր

էր,

հույս,

ճշմարտություն,

հավատ,

մխիթարություն,

խնդություն։ Բաս Ադոլֆի՞ սիրտը, հենց իմանաս՝ մեկ սաղ աշխար նրա սրտիցը բխեց, որ ջիգյար էր, ցավ, փոշմանություն, ոչնչություն ու ապավինություն։ Նա նրան հոգու պես էր սիրել. նա ինքը իրան կսպաներ իր չարության համար, նա չէր Ագնեսին մենակ թողալ, էն անիծված ղարավաշն էր նրան գլխից հանել, էն անդունդը քցել, որ իրան սիրի։ Բոլորն ասեց Ագնեսին, ինչ որ նրան կարող էր հանգստացնիլ, ինչ որ փոշմանությունն ու սերը կարող են ասիլ, որ մարդի սիրտ հովացնեն։ Նա Ագնեսի ոտի տակին լաց էր ըլում, սա էլ իր թույլ ձեռներովը բարձրացրեց նրան ու կպցրեց դոշին։ Ագնեսը աղաչանք էր անում, որ իր ընկերների անունն ասի: Հենց էս մեկ բանը իրանից կոշտ հեռացրեց ու ասեց, «Էդպես բանը մուռտառություն, անարդարություն ա»: Ագնես նրան խրատ տվեց, որ թե նա ասի էն թշվառքն կպրծնին,իրանք էլ. ամա նա պատասխան տվեց: «Պատիժը էնպես կորածին էնպես ճամբիցը երբեք չի՛ եդ

դարձրել, թե

մարդիս ձեռին ըլի ու Աստված էլ կամեցել ա, որ էն անօրենները բաթմիշ ըլին, յա դարձ գան էնդվ կըլի, որ ես նինքս ինձ ղիմա տալիս էլ նրանց անունը չտամ: Մահից, կտրատելուց որ ինձ ուզում ես, ազատես, ես չեմ վախենալ: Մատնողություն չեմ կարող անիլ: Իմ ազատությունն ու կյանքը էն մարդի արնովը չեմ ուզիլ առնիլ, որ ինձ մեկօր հավատացել ա: Մեռի՛ր հանգիստ իմ հրեշտակ՝ դու ինձ էն կողմը կգտնիս, մեղքիս պրծած: Ա՜խ երանի էն սհաթին, որ մեկ էլ իրար՝ էն աստղերի միջումն կտեսնինք: Մնա՛ս բարով իմ սրտի լիս: Ես քո ճամփին կմնամ»: Ագնես էնպես դեղնեց ու ձենը կտրեց, որ մեր սիրտը սևացավ։ Էն գլխիցը ձեռք վեր առածն էլ, որ նրա առաջին չոքած էր, տեսավ որ նրա մահը մոտացել ա։ «Կես գիշերին էլ ես կմեռնիմ», ասեց Ագնեսի անկաջումը էնպես կամաց, որ ես ու Ագնեսն իմացանք: Նա խնդրեց որ իրան մեկ քաղցր

336

բարով մնա ասի։ Ագնես երկինքը շհանց տվեց, ու թուլացած՝ բարձի վրա ընկավ։ Լուռ

ու

մեռլի

պես

դեղնած՝

իրան

տանիլ

տվեց։

Էս

խոսակցոլթյունումը նա իր բոլոր պատմությունն Ագնեսին ասեց։ Էս պատմությունը սարսափելի ա, խրատով լիքը, կսկծալի.— ղալամս զորություն չունի, որ գրեմ,— ջահել ժամանակը գլխից հանել են, վատ վատ մարդի ա ռաստ էկել, որ նրան խաբել, մոլորացրել են։ Չէ՛, ես չե՛մ ասում, թե նա անմեղ ա, ես նրա համար ցավում, կսկծում եմ, չունքի նրան հետ մեկ հիանալի աշխարք փուլ էկավ։ Էսպես հոգի հազարիցը մի անգամ չի ծնվիլ: Մարտի 11. Կես գիշերին Ագնեսը քաղցր հոգին տվել ա, էլիզա. մեկ քահանա կար մահվան սհաթին նրա մոտ։ Նա ջերմ սրտով աղոթք արեց։ Նա մեռավ հավատալով Աստուծո անվախճան ողորմությանը։ Առավոտը մեկ կտոր թուղթ տարան Ագնեսի մոտ, որ Ադոլֆն էր գրել։ Նա էն ժամանակը Աստուծո հավիտենական գրքումը կարդաց իր մեղաց թողությունը։ Ադոլֆին էլ բանդումը մեռած գտան։ Ոչ ոք չիմացավ, թե ինչպես էր պատահել։ Ես էնպես եմ կարծում, որ դարդը նրան սպանեց։ Էգուց առավոտը ծեքին երկուսին էլ պտի թաղեն, Ագնեսին հանգստարանումը, նրան դուրսը։ Ես էլ հենց էնդուր համար եմ ապրում, էլիզա՝ որ նրանց վրա սուք անեմ։ Շուտով էս գրի մոտ կգամ։ Իմ հոգու մխիթարությունը, իմ սիրո հանգստությունը դու պտիս ըլիլ էստուց դենը, ազիզ էլիզա։ Մենք նրան չի կարացինք ազատել։ Աստված հոգին լուսավորի, դատաստանը քաղցր անի։— Մեկ օր իրար հո կտեսնինք։ Ա՜խ ինչպես քաղցր պտի ըլի երկինքը, մեր իսկ հայրենիքը։ Թարգմ. Խ. Ապովյանց

337

ԱԶՆՎԱՄՏՈԻԹՅՈԻՆ ԵՎ ՇՆՈՐՀԱԿԱԼՈԻԹՅՈՒՆ

338

Մեկ Համբուրգացի հարուստ վաճառական՝ անունը Գրադման մի քանի ժամանակ Բերլին քաղաքումը իր գործի խաթեր կենում էր։ Մեկ անգամ մեկ մարդի ուզում էր տեսնի, մտավ նրա տունը ու չգտավ։ Դուս գնալիս՝

սանդուխտի

վրա

մեկ

կնիկարմատ

ռաստ

էկավ

նրան,

միջահասակ ու բարետեսիլ։ Հենց որ տեսավ՝ վաճառականը գալիս է, պատին կպավ, որ նրան տեղ տա, անց կենա, չունքի հաստ ու ջանով մարդ էլ

էր։

Վաճառականը

որ

ուզեցավ

նրան

քաղաքավարությամբ

շնորհակալություն անի, տեսավ որ կնկա աչքերն արտասնքով լիքն է, ու որ կիսաբերան էլ հոգոց չքաշեց, վաճառականի սիրտը ցավ ընկավ։ Գրադմանը էն բարի սիրտն ուներ, որ արտասունք տեսնելիս՝ ինքն էլ կվառվեր, ու էն էլ կնկա արտասունք,— օ՛ էսպես արտասունքին ի՞նչպես կդիմանար նրա ազնիվ սիրտը. ջանն էնպես կրակ ընկավ, որ սկսեց հնարք գործիլ, որ նրա արտասունքը բալքի թե ցամաքացնի։ Հարստությունը շատ անգամ փափուկ սիրտ ունեցող մարդին էլ ա գլխից հանում, որ ուրըշի դարդի պատճառը առաջ աղքատության միջումը ման գա ու բարեհոգի մարդին միտք է տալիս, թե փողով կարելի ա էնպես խղճի ցավը հոգալ, ու էսպեսով շատ անգամ որ մարդ ուզում ա՝ մեկ ողորմելու շուտով քոմակ անի, նրա սիրտը ավելի է վիրավորում, քան թե անսիրտ մարդի կոշտ ջուղաբն ու դառը խոսքերը։ Էսպես էլ պատահեցավ մեր Գրադմանին։ Նրա առաջին միտքը հենց է՛ս էր, թե էն կնիկը պակասավոր պետք է ըլի. նա կարող է օգնություն անիլ ու էս պատճառով հարցրեց. «Ի՞նչ պակասություն ունիս՝ իմ քույր, ընչի՞ ես լաց ըլում»։ Անծանոթ կինը։ (Հեկեկալով)։ Պակասավորը ես չեմ, պատվելի աղա՛։ Գրագման։ Ի՞նչպես. ի՞նչ, դուք չեք, ու լալիս եք։ Անծ. կ. Ոչինչ չունիմ, իմ բարի աղա՝ ամա փառք Աստուծո, էնպես տարաբախտ չեմ։ Գրդ. (Չհամբերելով։) Բաս էս ի՞նչ արտասունք է։ Անծ. կ. Ա՜խ ինձ ներեցե՛ք, ես էլ չէի ուզում, որ լաց ըլիմ։ Բայց ի՛նչ անեմ, էս արտասունքն ա մնացել, որ մեկ ողորմելու խաթեր թափում եմ. ուրիշ էլ ճար չունիմ։ Գրդ. Հա՝ էդ ուրիշ բան ա. հմիկ ասա՛, տեսնեմ թե էն ողորմելին ո՞վ է։ Անծ. կ. Ով ըլիլը չեմ գիտում։ Մեկ ազիզ ջահել մարդ է, ա՜խ՝ պատվելի աղա՝ ի՞նչ ազնիվ սիրտ ունի, ի՞նչպես արդար է, ու էնպես անտեր ողորմելի։ Ա՜յ՝ հրեն էն վերևը մեկ պստիկ օթախի միջում էնպես մերձ ի մահ հիվանդ ընկած է, մեկ դուռը բանող, մեկ սառը ջուր տվող չունի, ինձանից ղայրու, բայց ջանս դուս գա, էս ի՞նչ եմ ասում — նա հո ինձ ղադաղա է արել, որ ուրըշի չասեմ— ո՛չ փող ունի, ո՛չ բարեկամ, ես նրա ղարավաշն եմ։ 339

Գրդ. (Փոքր լուռ կացավ։ Էնպես զարմացած՝ էնպես էն կնկա ձեռը հուփ տվեց, որ քիչ էր մնացել, բարձր գոռա։ Իրան աչքն էլ արտասնքով լցվեց։ Քանի միտք էր անում, հոգին դողում էր, թե ի՞նչպես կարելի է էնպես ազնիվ լինել, ու աղքատ տեղն էլ լավություն անիլ: Վերջապես ասեց): Ի՛մ բարի քույր՝ կըլի որ ինձ էն քո ասած ողորմելու մոտ տանի՞ս։ Անծ. կ. Պատվելի աղա. չեմ կարող. իմ ազիզ հիվանդը էնպես գոռոզ սիրտ ունի, որ ուրըշից օգնություն չի վերցնիլ: Գրդ. էդպես մարդ է՞։ Էդ դհա լավ։ Ինչպես որ ըլի, դու տա՛ր ինձ նրա մոտ, ու ասա՛, թե էկել եմ նրան տեսնելու, որ ըսկի չըլի, ասա թե հեքիմ եմ։ Էս անծանոթ կինը խոսքին անկաջ արեց ու առաջուց իմացավ, որ էս ազնիվ ղարիբ մարդը ուզում ա, որ մեկ մեծահոգություն բանացնի։ Իրան համար էնքան լավություն չէր ուզիլ, որքան իր ազիզ հիվանդի համար։ Գրադ. էս կնկա եդևիցը մտավ մեկ մութը օթախ. ողորմելի հիվանդը աչքերը խուփ մեկ կտրտված տեղաշորի միջում ընկած էր։ Մարդի գլխին կրակ էր վառվում, նրան տեսնելիս։ Ոսկոռներն ու կաշին էր մնացել վրեն, էլ մարդի կերպարանք չուներ. փեդ էր դառել էնպես մեկ հին, բայց թամուզ խալաթում փաթաթված ընկել էր ու խռռում էր։ Բարեսիրտ վաճառականի սիրտը կրակ ընկավ, որ նրա աղքատությունը տեսավ, բայց հիվանդի էն կերպարանքը նրա ուշ ու միտքը հետը տարավ։ Էս միջոցին հիվանդը էն խորը ընկած աչքը բաց արեց ու կամաց ձենով, դողդողալով ասեց. «էդ ո՞ւմ էս բերել հետդ՝ Աննա.... «Պարոն՝ ինձ տեսություն չի՛ հարկավոր... Գրդ. (Ցավելով։) Ներեցե՛ք ինձ, սի՛րելի, ես հեքիմ եմ. հանկարծ տանիցը դուս գալիս իմացա, որ էստեղ հիվանդ կա, եկա որ տեսնիմ. ինչ ղուլլուղ կհրամայեք։ Հիվանդը: Շնորհակալ եմ, պատվելի, ինձ էլ հեքիմ չի՛ հարկավոր: Գրդ. (Գլուխը պտտելով։) Ի՞նչ խոսք ա. ընչի՞ չեք հեքիմ ուզիլ, դուք ախր հիվանդ եք, կըլի որ ձեզ պրծացնի։ Հիվանդը. էլ ի՞նչ պրծացնիլ, իմ վերջս հասել ա, ես էս ա մեռնում եմ. ի՞նչ հույս ունիմ աշխարքումս, որ ապրիմ էլ։ Գրդ. Աչքի լույս, էդ ի՞նչ խոսք ա. ընչի՞ եք սիրտդ կոտրում, ձեզպես ջահելին ափսոս չի՞, որ էդպես խոսի։ Էդ ձեր ցավն ա էդպես ձեզ խոսացնիլ տալիս։ Բաս մեկ բարեկամ, սիրելի էլա չունի՞ս։ Հվնդ. Բարեկամ որ ունենամ, էս հալին ընչի՞ կըլիմ։ Գրդ. Չունքի էդպես ա, մեկ բարեկամ էլ ա, պետք է ունենաք, էն ես եմ։ Հվնդ. Ա՜խ՝ պարոն... Գրդ. Կարելի է, դուք կարծում եք, թե է՛ս ի՞նչ զարմանալի բարեկամություն ա, որ ես քցում եմ։ Ի՞նչ կա որ, սիրելի, մի զարմանաք, թե 340

անսովոր բանը միշտ սուտ է։ Ես շատ խոսք ու զրից անիլ չեմ սիրիլ։ Ի՞նչ հարկավոր է՝ բանը երկարացնիլ։ Քեզպեսին էի ես սրտով ուզում. թե ես էլ քո աչքին դուր էկա, էլ ուրիշ ի՞նչ բան կա, որ մեր մեջը քանդի։ Կարճ, շատ գլխացավությունն ի՞նչ պետք է, արի՛՝ մենք բարեկամ դառնանք, պրծանք գնաց։ Հվնդ. Պատվելի.... ես... չգիտեմ... Գրդ. Իմացա, ինչ ուզում ես ասիլ. դու չես գիտում, ես ո՞վ եմ։ Բարի, բարեկամության միջումն ի՞նչ հարկավոր է էդպես բանը հարցնիլ: Բայց բարեկամի պարտականությունն էն ա, որ սիրտը բաց ունենա, ինչպես ճակատը։ Հիմիկ իմացի՛ր, որ ես հեքիմն չեմ, աչքի լույս՝ էս անունը մհանա արի, որ գամ մոտդ։ Ես Համբուրգերի վաճառական եմ, անունս Գրադման. լավ Ղսալ՝ էնպես մարդ եմ, որ խեր չտամ, շառ հեչ չեմ տալ։ Հիմիկ խոսքդ ի՞նչ ա։ Հվնդ. Պատվելի Գրադման, ես... Գրդ. Ով որ ես, քեզ ո՞վ է հարցնում։ Դու խեղճ ես, ես էլ խեղճերի բարեկամը. քեզ ասում եմ, որ լավ իմանաս, ուրեմն իրավունք ունիմ, որ քո բարեկամն էլ ըլիմ։ Էլ շնորհակալություն անիլ, խոսք խարջիլ, գլուխ ցավացնիլ պետքը չի. էդպես ծուռը ճամփեն իմ մահն է։ Ինչ լեզուս է ասում, սիրտս էլ էն ա ուզում։ Էս իմ ձեռը, էլ դես ու դեն մի անիլ, էստուց դենը իրար բարեկամ ենք։ Էլ ոչ էս, ոչ էն։ Հվնդ. Դուք ախր ինձ չեք ճանաչում։ Գրդ. Չեմ ճանաչո՞ւմ։ Էլ ի՞նչ ճանաչիլ կուզի, ես գիտեմ, որ դուք խղճության մեջ էք ու ձեզ օգնություն է հարկավոր, էլ ուրիշ ի՞նչ կուզի։ Հվնդ. Ինձ օգնություն չանեք, խնդրեմ, թե չէ, չեմ վերցնիլ։ Գրդ. (Թայթի։) Ինչ. օգնությունս ո՞րն ա։ Սի՛րելի, էդ իմ սովորությունը չի, որ ողորմություն տամ։ Ես քո բարեկամն եմ, ու բարեկամաց միջումը բարերարություն չի ըլիլ: Ամեն մարդ իր պարտքը պետք է վճարի, ինչ որ ձեռիցը գա, չխնայի, պրծանք գնաց։ Է՛հ՝ ես հիմիկ գնում եմ, էլի շուտով եդ կգամ, մնա՛ք բարով։ Աստված լավություն տա։ Գրադմանը դուս գնաց, Աննա մինչև սանդուխտը գնաց, որ ճամփու քցի: էստով ազնիվ վաճառականը վախտ գտավ ու մեկ թղթով կապած ոսկի դրեց ձեռը։ Հիվանդի համար եմ տալիս, ասեց ու շուտով սանդըխտիցը ներքև գնաց։ Աննա էս ազնիվ մարդի միտքն իմացավ ու սկսեց նրա տված փողը հիվանդիցը թաքցնել: Բայց պետք էր իմաց արած, չունքի էստուց դենը էլ պակասություն չուներ, որ դեղապետ առնի, նրա կարիքը հոգա։ Բայց հիվանդն էնպես էր կարծում, թե Աննա նրա սհաթը ծախել է, ինչպես որ հրամայել էր։ Նրա ունեցած չունեցածը՝ էս սհաթն էր։ Բայց ինչ ժամանակ սհաթի ձենն իմացավ, ու տեսավ որ չի ծախել, իսկույն պատճառը հարցրեց ու շատ նեղացավ, որ փողը վեր էր կալել։ Ուզում էր, որ իր ղարավաշին զոռ 341

անի, սհաթը ծախիլ տա ու ազնիվ Գրադմանի փողը՝ իրան եդ տալ տա։ Էս խոսքումը Գրադմանը տուն էկավ ու էս բարեկամական կռիվը բաց արձակ վերջացրեց՝ ասելով, «Իմ բարեկամը չես ըլիլ, լավ մարդ չեմ ասիլ քեզ, որ ուզում ես ինձ արգելել, ու չես թողում, որ իմ պարտքը վճարեմ» Ու դհա կրակված վրա բերեց. «Սատանին նալաթ, էս ա բանը։ Քսան տարի ա խազինա եմ թոփ անում էնդուր համար, որ մեկ օր իշխանություն չունենամ, ինչպես սիրտս ուզում է, էնպես բանացնե՞մ։ Սատանի, յա ցեցի փայ պետք է դառնա վերջը։ Էլ ո՞ւր ենք գլխըներս քարեքար տալիս, փող մոտ անում, որ վրեն

նստինք,

յա

ժանգոտացնե՞նք։

Աստված

էլ

ո՞ւր

ա

էսքան

հարստությունն ինձ տվել, որ հողին տա՞մ։ Հենց իմանում ես, թե փողի ղութիկի վրա պետք է նստիմ, ու սովամահ ըլիմ։ Ջհանդամը գնա էնպես փողն էլ, էնպես հարստութսունն էլ։ Կամ թե չէ միտք ես անում, որ ուտեմ, խմեմ, լագեմ, փորիս, բողազիս քեֆը կատարեմ, որ եդո դամբլա դառնամ, ոտից աչքից ընկնիմ։ Աստված հեռու տանի, էդ իմ բանը չի, էնքան մարդի խելք տվել ա ինձ Աստված, որ էդոնք լավ կջոկենք։ Ինձ լավ էլ հայտնի ա, որ էն իմ ձեռի կեխտը իմ իշխանության տակին է, ինչ ուզենամ, էնպես կանեմ։ Մեկ օր որ Աստված ինձանից հեսաբ պահանջի, ի՞նչ պետք է անեմ, ախր նա հարստությունն էնդուր համար է տալիս, որ պետքն ածենք: Ինչպես որ ասել եմ, էլի ասում եմ, էդ բուրգն ականջիցդ հանիմ, թե չէ ինձանից չես պրծնիլ: Հվնդ. Ի՞նչ

անեմ,

բերանս

կապում

եք,

ձեզպես

մարդիցը

բարերարություն ստանալը ծանր չի։ Թո՛ղ ձեր ասածն ըլի։ Էսպես էս երկու ազնիվ հոգիքը էնպես բարեկամ դառան իրար հետ, որ էլ հավիտյան չի պետք է բաժանվեին։ Էս ջահել տղեն էլ շուտով առողջացավ, չունքի Գրադմանը լավ հեքիմ կանգնացնել տվեց վրեն։ Ի՞նչպես չէր լավանալ, նրա հիվանդության պատճառը չէ թե մարմնավոր ցավ էր, այլ աղքատությունն ու խղճությունն։ Երբ որ սաղացավ՝ իր պատմությունը Գրադմանին արեց, որ էս ա։ Էս տղի անունը Հովհաննես էր, ինքը Շվեյցարացի։ Հերը, քահանա ըլելով, ուզում էր, որ որդին էլ իր գործքը կատարի, ու ուղարկեց համալսարանը (ունիվերսիտետը)։ Էս միջոցումը հերը մեռավ. նա իր ուսումը չէր ավարտել, որ հոր տեղը բռնի, մնաց անտեր, անքոմակ։ Տանն էլ մերն ու քիրը էին մնացել ողորմելի։ Ժողովրդյան արդյունքը էնքան չէր, որ սրանք էլ ա կառավարվեին։ Բայց էլի էնքան ազնիվ սիրտ ուներ, որ ասեց, «ես դհա շուտով կարող եմ իմ հացը ձեռք բերիլ քանց իմ մերն ու քիրը։ Աշխարքը մեծ է, ես միջին, հալբաթ որ մեկ պուճախ էլ ինձ համար կըլի։ Սովամահ հո չեմ ըլիլ»։ Էս միտն արեց ու գլուխն առավ, ընկավ ճամբա։ Մեկ քաղաքում՝ մեկ երևելի Ինգլիզի հետ ծանոթացավ, նրան գրագիր դառավ ու հետը գնաց, որ 342

աշխարհներ ման գան։ Բայց էս Ինգլիզը չար, վատ դործքի տեր մարդ ըլելով, ուզում էր, որ նա էլ իր կամքովը գնա։ Հովհաննեսի ազնիվ հոգին, որ հացի կարոտ էր ըլել, ե՞րբ ղաբուլ կաներ, որ նրան հետևի։ Ինգլիզը որ տեսավ՝ բանն ինչպես ա, մեկ ուրիշ ծառա բռնեց ու նրան բաց թողեց։ Շատ դես ու դեն ընկավ, որ մեկ տեղ ճարի, չէլավ։ Մեկ գրավաճառի մոտ ուզում էր մտնի, էն էլ չհաջողեց։ Վերջը որ ճարը հատավ, սկսեց գրքեր շինել, գիշեր ցերեկ քունն ու հանգստությունը կտրիլ, որ իր օրական հացն էլ ա ձեռք բերի, չէլավ։ Ծառայություն անիլ չէր կարող, իր սիրտն էլ ազնիվ, ողորմություն ուզեր, իր համար մահ էր, էնքան մտքի ետևիցն ընկավ, որ դարդը ջանն առավ, հիվանդացավ ու էս դառը հալին էր, որ Գրադման նրան պատահեցավ։ Էս որ լսեց Գրադմանը, խորհուրդ տվեց նրան, որ գրագրությունն ու շարադրությունը թողա, վաճառական դառնա։ «Վա՜յ նրան, ասեց, որ ղալամի հաց պետք է ուտի։ Ապա ինչ միտք կանեի, թե էս մեր խեղճ կարդացողների հալն էսպես ա։ Ղորդ ա, տեսեում եմ, շատ վատ օրի միջում պետք է ըլին, չունքի էնպես ջանից ընկած, լղար կաշուցն ու ոսկոռից ավելի ոչինչ չունին վրըները, ամա էլի չէի կարծիլ, թե էդքան դառն է նրանց օրը: Էլի աստված խեր տա վաճառականությանը։ Քո քեֆին, ա՛ռ, տո՛ւր, խմի՛, կոտրի՛, վիթի՛, ինչ ուզում ես էն արա՛, ո՞վ ա ձեռդ բռնում։ Մեր կյանքը թագավորություն ա։ Ինչ դատում ես, քոնն ա, ո՛չ ուրիշի ձեռին մտիկ կանես, ո՛չ քամակդ ծռի, ո՛չ լեզուդ սրի՛, ո՛չ ուրիշի ասածին մռի։ Ձիդ դվոր գնում ա, դենը քշի, ի՞նչ բան ա էդ դարդակ խժիբժին»։ Էս խոսակցությունը որ պրծան, Գրագմանը առաջադրեց նրան, որ հետը գնա Համբուրդ քաղաքը ու նրա դուքանումը առուտուր անի։ Էլ չի հարկավոր ասիլ, թե ինչպես բարեսիրտ Գրադմանը իր բարեկամին ճամբա բերեց, որ վերջ ամենայնի համաձայնեցավ։ Էսպես Բերլին թողին ու էկան հասան Համբուրգ Գրադմանի տունը։ Աննին էլ հետը վերցրեց ազնիվ վաճառականը, չունքի էնքան ամակ էր քաշել Հովհաննեսի վրա։ «Էսպես ազնիվ կնիկարմատը պետք է իմ տանս ունենամ, ասեց, որ կնկանս տան կառավարությանը օգնություն անի ու իր ծերացած վախտը հանգիստ ապրի, նա արժանի է էս լավությանը»։ Տուն որ էկան, հասան, Հովհաննեսին կնկա հետ ճանաչացրեց Պարոն Գրադմանը։ Նրա կնիկն էլ մեկ հանգիստ, բարի, խելոք անձն էր. աղչիկը տասն օխտը տարեկան, բնությունը քաղցր, սիրտը փափուկ, հոգին լուսավորած, բոյը գեղեցիկ, պատկերը հրեշտակի։ Անունը Սոֆիա էր, ասենք, շատ էլ գեղեցիկ չէր, ու զարդարանք բան չէր սիրիլ, ամա էն ազնիվ պատկերն ուներ, որ տեսնողի սիրտը հետը տանում էր, էն չախմուր աչքերն ուներ, որ մարդ մտիկ անելիս՝ խելքը գնում էր։ 343

Հովհաննեսի սիրտը հենց էս աննման աղչկա բնությունը տեսավ, իմացավ թե չէ, շուտով կրակվեց։ Միտքը էլ հանգիստ չէր։ Ամա

էս

պատվական

տան

որպիսությանը

տեսնելով,

շատ

բախտավոր էր ապրում։ Նրանց համար մեկ էր, իշխանի որդի ըլի, թե հետին հասարակ մարդի։ Մեկ զոռ անող, մեկ գլուխը բարձր բռնող մարդ չկար նրանց միջումը, ամենի սիրտը, ամենի խոսքը մեկ էր։ Մեկը մեկիցը բան չէր թաքցնիլ, էնքան իրար հավատում, սիրում էին։ Գրադմանը Հովհաննեսի ձեռը տվեց իր վաճառականության ամեն հեսաբն ու դավթարը. նրան մեծ տոնլուղ կապեց. մեկ մեծ գումար էլ էնպես նրան բաշխեց, որ բանացնի ու նրանով շահվի։ Հովհաննեսն էլ էն բարի երախտագետ սիրտն ուներ, որ իր բարերարի գործերը մազի չափ չէր թողնում ծռվի։ Նրա հանգստությունը ու մխիթարությունն էն էր, որ գիշեր ցերեկ էլ քուն չուներ։ Շատ անգամ Գրադմանը ինքն էր նրան զոռով դուքանիցը տուն տանում, որ մի քիչ սիրտը բացվի, հանգստանա։ Էսպես մեկ քանի ամիս բախտավոր անց կացրին. Գրադմանի ծննդյան օրը մոտացավ։ Հենց էս միջոցումն էր, որ նրա նավի մեկը էկավ ծովի ափը: Բոլոր տանըցիքն էլ խոսքը մին արին, որ գնան ծովի վրա էն օրվան ուրախությունն անեն։ Ասած, արած։ Մեկ քանի բարեկամ, սիրելի էլ կանչեցին ու գնացին նավը։ Սաղ օրը էն ուրախությունս, էն քեֆն արին՝ որ էլ ասիլ չի ըլիլ: Նավի մարդիքն էլ ուրախ էին, չունքի իրանց տղեն շատ փող բաշխեց, ու ուզում էր, որ ամենի սիրտն էլ բացվի։ Իրիկունը ֆանառի ու մաշալի լուսով եդ դառան տուն։ Նավի մեկը առաջ էր գնացել, Գրադման ամենիցը եդը ուրիշ նավ մտավ, ոտը սոթ անցավ, գլխի վրա շուռ էկավ ու ընկավ ջուրը։ Հովհաննեսի աչքը հենց առավ թե չէ, ղորդ ա լեղ տալ էլ չէր գիտիլ, ամա հենց էնպես առանց շորերն էլ հանելու ընկավ ծովի մեջը, ձեռը հասցրեց իր բարերարի փեշը, շատ էլ չալիշ էկավ, որ հանի, ճար չէլավ։ Էնքան զորություն չուներ ու էն ա երկուսն էլ պետք է հավիտյան կորչեին, որ Աստված խեղճ էկավ, նավի մարդիքը վրա հասան ու երկուսին էլ ինչ հալով ազատեցին։ Թող լսողն իմացողը միտք անի, թև նրա խեղճ օղլուշաղի հալն ի՞նչ կըլեը։ Կնիկը ջոկ էր գլուխը ծեծում, իրան սպանում, աղչիկը մեկ կողմն էր իրանից գնացել. մյուս ղոնաղներն մնացել էին սառած, փետացած։ Բայց ի՞նչ կըլեը նրանց հալը, երբ Գրադման սաղ սալամաթ դուս էկավ պրծավ։ Սոֆիա սրտի ուրախությունիցը վրա թռավ, ընկավ Հովհաննեսի ճտովըն ու քաղցր լեզվով, լաց ըլելով նրան ասեց. «Դու ես իմ հոր փրկիչը»:

344

Բոլորն էլ ուզում էին, որ Հովհաննեսիդ իրանց շնորհակալությունը ցույց տան, ու Գրադման մի քիչ որ հանգստացավ, էլի իր հասարակ ձևովն ասեց.

— Իմ աչքի լիս, Հովհաննես, դուք ձեր պարտքը իր շահովը բոլոր վճարեցիք։ Ես եմ հիմիկ քո պարտքատերը, ամա մի քիչ պետք է համբերես, չունքի էն կարողությունը չուեիմ, չունիմ, որ էսպես պարտքը վճարեմ։ Հովհաննես էնպես մնացել էր շշկլած, ամաչած, կանգնած։ Էնքան շնորհակալությունն ու սերը, որ նրան ցույց տվին, նրա լեզուն կապեց: Ոչ բերանն էր խոսք գալիս, ոչ տեղիցն էր կարում ժաժ գալ։ Սիրտը խփում էր, ու էս սհաթին առաջին անգամը նրա հոգին նրան ասեց, որ նա Սոֆիին սիրում էր։ Նրա էն փարվիլը, նրա էն անուշ լեզվով հետը խոսալը՝ երեսի փարդեն եդ էին քաշել։ Նա չէր ուզում, որ մեկ մարդ էլա իմանա, թե ի՞նչ կրակ է նրա ջանն առել, ամա էս կրակը հանգցնիլն էլ չէր կարում։ Հենց գիտես թուր ու դանակ ըլին նրա սիրտը ցցում, որ մտածում էր, թե էսպես իր բարերարի սիրտը պետք էր կոտրեր, թե որ իմանար նրա միտքը։ Նա կարծում էր թե բալքի ուրիշ մարդ ըլի Սոֆիին ուզել, ու որ իրան ու նրան համեմատում էր, ինքը մեկ աղքատ, ղարիբ, անտեր տղա, Սոֆիա էնպես հարուստ օջաղի որդի, էնպես երևելի ծնողաց մեկ զավակ, ինչ հնար էր, որ նրան տային. հուսահատությունը ջանն առավ։— Ամենն էլ ուրախ, քեֆըները չաղ տուն էկան, Հովհաննեսի սիրտն էր մենակ սև հաքել, նրա հոգին արյան ծով դառել: էսպես մեկ քանի օր անց կացրեց, ամենն էլ ցավում էին նրա վրա, Սոֆիա՝ լավ ուզում էր, որ նրա դարդին դարման անի, բայց Հովհաննես նրանից փախչում, չէր ուզում, որ էլ մարդի երես տեսնի։ Նրա ղարավաշ Աննեն էս որ վարավուրդ արեց, սիրտը կրակ ընկավ։ Շատ չալիշ էկավ, որ նրա սիրտն առնի, հետը խոսա։ «Աչքի լիս Հովհաննես, իմ տեր, ի՛մ թագավոր՝ ա՛խր ի՞նչդ ա պակաս, ի՞նչ ցավ ունիս, ընչի՞ չես ինձ էլ ա՝ սիրտդ բաց անում, գիտես որ ջանս քեզ չեմ խնայիլ», մեկ օր նրան ասեց Աննան։ Հուվհաննես: Աննա՝ իմ մայր՝ թո՛ղ իմ ցավս ես քաշեմ, ինչ ասեմ, որ մեկ ճար չես կարող անիլ։ Իմ աստղս թեքվել ա, ես տարաբախտ եմ, ա՛խ՝ չէ, հիվանդ եմ, կուզեի ասեմ։ Աննա։ (Ծանր երեսով)։ Հիվա՞նդ։ Հովհ. Հա՛, հիվանդ, շա՛տ հիվանդ։ Աննա։ Հարցնիլն այիբ չըլի, ի՞նչ ա հիվանդությունդ։ Հովհ. Գլուխս, ջանս, ամեն տեղս ցավում է։ Աննա։ Ես էնպես եմ կարծում, թե սիրտդ է ավելի ցավում քան ջանդ։ Հովհ. Ի՞նչ ես ուզում դրանով ասիլ:

345

Աննա: Իմ աչքի լիս Հովհաննես, թողություն արա ինձ, որ ես էսպես քո սիրտը խոր քննել եմ, դու սիրահարվել ես... Հովհ. Ա՛ննա, Ա՛ննա— բերանդ քեզ պահի՛ր... Աննա։ Ու— անպատճառ քեզ էլ սիրող կա, որ սիրտդ էդպես էրվում ա։ Հովհ. (էնպես կատաղած դուս ընկավ ու քթի տակին փնթփնթաց)։ Իմ խորհուրդը իմացել են, վա՜յ իմ օրին, արևին. էլ էստեղ կենալս ձեռք չի տար պետք է գլուխս առնիմ, կորչիմ։ Իսկույն գնաց մյուս օթախը, նստեց ու Գրագմանին էս գիրը գրեց: «Իմ անգին բարերար. Ինչ որ բերանով չեմ կարող ձեզ ասեմ, էս գիրը ձեզ կասի։ Ես կորչում եմ. Աստված գիտի ո՞ւր։ Իմ անհանգիստ, փոփոխական հոգին է՞ն տանիցն ա ինձ հետ ածում, ուր որ հազար լավություն պետք է ինձ բխովեին, կապեին։ Ամա ի՞նչ անեմ, ճար չունիմ, չեմ կենալ, չեմ կարող։ Մեղքս բաշխիր, ազնիվ բարերար իմ, չիմանաս, թե ես ապերախտ եմ. քո լավությունը կմոռանամ։ Թե էս անեմ, երկու աչքով կուրանամ, ամա ի՞նչ անեմ, ո՞ր ջուրն ընկնիմ, դանակն էկել ոսկոռին հասել ա, ես տարաբախտ եմ, պետք է իմ սև օրս մեկ ուրիշ տեղ լաց ըլիմ, որ մարդ չտեսնի։ Ուր որ ըլիմ, ձեր պատկերը, ինչպես իմ հրեշտակի պատկերը առաջիս կանգնած կըլի։ Թե իմ էս վերջի խնդիրը գետինը չեք քցել, կաղաչեմ, որ դուք էլ բազի վախտ ձեր միտքը բերեք ձեր Հավիտյան շնորհակալու Հովհաննեսին»։ Ինչպես կատաղած դուս թռավ Գրադման, երբ էս թուղթը կարդաց, որ իր սիրեկան Հովհաննեսին ման գա ու հենց էն սհաթին վրա հասավ, որ ուզում էր տանիցը դուս գա։ Գրդ. էս ի՞նչ խաբար ա. ի՞նչ քամի ա քեզ դիպել, կամենում ես փախչիլ, ինձանից հեռանա՞ս. կարդացածս ճշմարիտ ա թե... Հովհ. (Ինչպես քարացած, ինչպես մեկ մեղավոր էնտեղ կանգնած քթի տակին կմկմաց). ո՞վ իմ բարերար... պետք է... ես տարաբախտ... սև օրս. Գրդ. Սև օրս ո՞րն ա, ի՞նչ սև օր, ի՞նչ ես բերանդ ցրվում։ Ո՞վ ա քեզ մեկ ծուռն աչքով մտիկ տվել, կամ մեկ թթու խոսք ասել։ Հովհ. Օ՛չով, օ՛չով։ Գրդ. Բալքի ե՛ս եմ քեզ նեղացրել, շիդակն ասա՛, ինձանից բեդամա՞ղ ես։ Հովհ. Ա՛խ՝ տեր Աստված՝ էդպես բանն ի՞նչպես ես միտք անում։ Գրդ. է՛, որ էդպես ա, էլի ուզում ես փախչի՞ս մեզանից։ Հովհ. Պետք է փախչիմ։

346

Գրդ. Պետքս ո՞րն ա. ի՞նչ ա գլուխդ մտել, տանիցը հո թուղթ չե՞ս ստացել։ Հովհ. Չէ՛։ Գրդ. Տո խանի խարաբ, թե մեզանից բեդամաղ չես, թե մեկը քեզ մեկ թթու խոսք չի ասել, թե տանիցն էլ խաբար չունիս, էլ ի՞նչ սատան են ա քեզ հետ ածում։ Հովն. Իմ անհանգիստ, իմ փոփոխական հոգին։ Գրդ. էդ այինօյին խոսք ա. ինչ որ քո հոգուցն ասում ես մեկ չվանի չեմ գնիլ, քո հոգին քեզանից լավ կճանաչեմ։ Դուրստն ասա՛, տանը հո կարոտել չես։ Հովն. Չէ՛։ Գրդ. Ուզում ես մերդ ու քիրդ էս տեղ բերել տա՞մ։ Հովն. Չէ, իմ ազնիվ բարերար. նրանք իրանց համար իրանց սարերումը լավ կան։ Գրդ. Բաս էլ ի՞նչ ես ուզում։ Հովհ. Աղաչում եմ, ինձ զոռ մի՛ անիլ, ես պետք է գնամ։ Գրդ. Լսի՛ր, Հա՛նի, ինձ ախմախի տեղ մի քցիլ. էս հանաք մասխարություն չի։ Թե առաջի վախտերն էիր ուզեցել գնալ, էլի վայ նաչարի կթողեի, ամա հիմիկ անկարելի բան է: Մենք էնպես ենք իրար հետ կապվել, որ մահը մենակ մեզ կբաժանի, ուրիշ բան չի կարող։ Դո՛ւ ես իմ կյանքն ազատել. ես քո պարտականն եմ, ուրեմն քեզ արդար, հալալ մարդ չեմ ասիլ, թե քո գնալու պատճառն իձ չես ասիլ։ Հովն. Իմ անգին բարերար, ուզածդ շատ, շատ ծանր է, ի՞նչ անեմ։ Գրդ. Ի՞նչ ծանր բան։ Անսաս տեղդ կաց, դես ու դեն ընկնիլը պետքը չի։ Ես քո բարեկամն եմ, քո ախպերը, ինձանից թաքուն բան սրտումդ չի պետք է պահես, ուրեմն սիրտդ թա՛փ տուր, պատճառն ի՞նչ ա, որ գնում ես։ Հովն. Սրտիս կրակն ու բոցը։ Գրդ. Ի՞նչ կրակ ու բոց. չըլիմ... սիրում ես, ինչ որ որ ա, ասա՛, քեզ հրաման եմ տալիս։ Հովհ. Վա՛յ, վա՛յ, վա՛յ։ Մկամ ես էդ անօրեն մարդն եմ, էդ ինչ ես ասում։ Գրդ. Ի՞նչ զարմանք բան ա։ Իմ... դեռ ջահել ա ու բավական սիրուն։ Պատահեց, պատահեց, սատանեն ներհակ ա։ Աղչկանս ես սիրում. իմացա՞, թե չէ: Հովհ. (Առանց խոսալու գլխով արեց): Գրդ. Հա, հա, հա, էլ ի՞նչ օյինբազություն էիք անում, էլ ի՞նչ պոչը գետինը քսիլ կուզեր։ Տեսնո՞ւմ ես էս ջահել մարդիքն ի՞նչ են բերում մեր գլուխը։ Տնաշեն՝ մեկ քանի օր առաջ կասեիր. ո՞վ էր ձեռդ բռնում, յա բերանդ կալնում։ Չե՞ս գիտում բաս՝ որ ես իմ աղչիկը վաղուց էի քեզ համար 347

նշանակել։ Մի միայն չէի ուզում, որ առանց քո միտքն իմանալու՝ շլինքդ կապեմ, մարդ մարդի միտքն ի՞նչ կիմանա։ Հովհ. Ո՜վ իմ ազնիվ բարերար, ես... Գրդ. Լավ է, ձենդ կտրի, անսաս կա՛ց, ես հլա մեկ լավ պետք է գլուխդ լվանամ։ Մեկ որ դուք ինձանից էդ կարծիքն եք ունեցել, թե ես չեմ բարըշիլ ձեզ հետ՝ իմ պարտքի կեսն էլ ա տամ։ Մեկ էլ որ դուք պետք է միտք անեք, թե ինչ որ իմն է, ձերն էլ ա, իմ ու քո մեջը զանազանություն չկա։ Երրորդ օր... Հովհ. Խնդրում եմ։ Գրդ. Չլինիմ էլի ուրիշ բան կա մտքումդ։ Հովհ. Ոչ, միմիայն ես կուզեի հարցնիլ, թե ձեր աղչիկն էլ կհամաձայնի թե չէ։ Գրդ. Հովհաննես, Հովհաննես, գլուխդ տեղը չի, չգիտեմ ի՞նչ ա պատահել քեզ, ի՞նչպես, էն աղչիկը, որ նրա հոր կյանքը դուք պրծացրիք, ձեզ չի՞ պետք է սիրի. էդ ու՞ր ես գնում։ Անկաջ արա՛, տես բանդ ինչպես հաջողել ա։ Իմ կնիկն էս օր անկաջումս ասեց, թե նա վարավուրդ է արել, որ իր աղչիկը էդ սիրուն Հովհաննեսիդ վրա սիրահարվել ա։ Սրանից ավելի էլ ի՞նչ կուզես. հազիր կա՛ց, որ բանդ թամամ ա, փախչիլ մախչիլը պարկը դիր։ Հովհ. Իմ հեր, իմ ծնո՛ղ՝ աշխարքումս ինձանից բախտավոր էլ ո՞վ կըլի։ Աստված ինձպես մեղավորի ձենն ի՞նչպես իմացավ։ Ու հիրավի իր բախտին, իր մուրազին հասավ։ Աստված ամենին էնպես բախտավորի, ինչպես նրան։ Աշխաաասիրյաց Խաչատուր Աբովյանց

348

349

ՀԱՎԵԼՎԱԾ

350

ԱԴԵԼԱՅԻԴԱՅ ՖՕՆ ՎՈՒԼՖԻՆԳԵՆԵԱՆ ԿԱՄ ԱՐՁԱՆԱԳԻՐ ԲԱՐԲԱՐՈՍՈՒԹԵԱՆ ԵՐԵՔՏԱՍՆԵՐՈՐԴ ԴԱՐՈՒ ԵՂԵՐԵՐԳՈՒԹԻԻՆ Ի ՉՈՐՍ ԱՐԿԱԾՍ

351

ԴԵՐԱՍԱՆՔ Հուգոն Ֆօն Վուլֆինգենեան— ասպետ զինուորեալ յարշաւանին խաչակիր զօրաց ընդդէմ Սառակինոսաց։ Տէոբալդ Ֆօն Վոլլֆինգենեան— որդի նորա, ասպետ զինւուորեալ յարշավանին խաչակիր զօրաց ընդդէմ Պամմերեանց և Վենդաց։ Ադելայիդայ— կին սորա։ Վիտբալդ— եօթն ամաց Ոտտոմար— վեց ամաց Բերդրամ— ծերունի գիւղական։ Կիւրեղ Աբբայ կամ Վանահայր Պրեմոնստրատենեան մենաստանի: Կրօնաւոր ի կարգէ դոմինիկեանց։ Մանուկ։ Միստիվոյ՝ տանուտէր միոյ գեղջ կռապաշտից Վենդաց։ Զինակիրք, զինուորք, ծառայք և այլն։

ԴԻՊՈԻԱԾ ԱՌԱՋԻՆ Տեսարանն առաջի առնէ զաւերակս զեղջն կռապաշտից. ի յետին կողմն տեսարանին կայ անկեալ տապաստ՝ դրօշեալ առիւծագլուխ, կուրծք իւր պատեալ մորթովք, յաջոյ ձեռին ունի զկայծակունս, ի գլուխն զթռչուն նման սագի, յաջմէ և յահեկէ մերկազեալ և խանձոտեալ դիակունք, և հիւղք կիսախարխուլք և ծխեալք։ ՎԱՐԱԳՈՅՐ Ա. Տէոբալդ և զինակիր (ելանեն ի միջոյ աւերակացն.) Տէոբալդ. (արկանէ զսուսերն ի պատեան իւր, և հոսի զստորոտով բլրակին անշունչ,) Բաւ է, շատ է հրդեհդ, հար զփող, զի ամբոխն սրտմտեալ՝ դարձ արասցէ։ Ես հրաման ետու ձեզ մարտ մղել— այլ դուք վարիք որպէս աւազակք։ Ես հանի զձեզ ի պայքար ընդդէմ զինուորաց վառելոց ի զէն և ի սուսեր, այլ դուք դարձուցիք զսուր ձեր ի կորուստ մանկանց։ Աստուած՝ Ակն ամենատես զզուանօք հայէր յոճիրս անցեալ գիշերոյ։ Երդնում ի մաքրութիւն խղճիս, զի զպաշտօն իմոյ կոչման ճիշտ կատարեցի զօր ամենայն։ Արիւն թանալով թանայր զայս իմ սուսեր. այլ եթէ 352

երբէք բազուկ իմ հարեալ է զկին կամ զմանուկ, թո՛ղ՝ զի իւրաքանչիւր կաթիլ արեան այրեսցէ զիմ սիրտ։ Ո՞, որպիսի սոսկալի հեծութիւնք ի հեռուստ հարկանեն զլսելիս իմ. կանչիւն կանանց, կարկաչիւն մանկանց։ Փութա՛, ե՛րթ, զինակի՛ր. և իմ է կին. և իմ են զաւակունք. երթ, և արգել զսպանողս. հա՛ր զայն, որ ընդդէմ դառնայցէ. (զինակիրն հեռանայ). Արիւն սպանելոց հոսէ ընդ բլուրն։ Թէև արիւն է հեթանոսաց, սակայն է արիւն մարդոյ։ Միթէ այս հրկիզեալ աւերակք են հաճոյական պատարագը Աստուծոյ։ Սիրտ իմ խռովի... Խիղճ իմ ասէ ցիս՝ նոքա ամենեքին եղբարք քո էին։ ՎԱՐԱԳՈՅՐ Բ.

Մանուկ. (ի պատառոտուն ձորձիկ՝ գիսախռիւ՝ ճեպով ընդ այն վազս արձակեալ՝ անցանէ) Մայրիկ, ո՞ւր է իմ մայրիկն։

Տէոբալդ. Զո՞ խնդրես, մանո՛ւկ դու։ Մանուկ. (Լալով) Զմայր իմ խնդրեմ. զիմ մայրիկն։ Տէոբալդ. Աստուած։ Մանուկ. Ավա՜ղ. զհայր իմ դուք սպանիր, քոյր իմ դնի անկենդան, եղբայր իմ թաւալի յարեան, ո՞ւր է իմ մայրիկ։

Տէոբալդ. Ե՛կ առ իս խղճալի մանուկ։ Մանուկ. Աւասիկ անդ էր տուն մեր — այլ այժմ յաւերակս է դարձեալ, ամենայն՝ հրով կիզեալ. և տակաւին ծխի. պարտեզն մեր յաղարտ վարեալ ես ո՞ւր երթայց. յո՞ ապաստանեցայց, մայրիկ իմ, մայրիկ. (ոտն արձակեալ փախչի բացագոյն, կոչէ զմայրն իւր, և արձագանք ձայնին լսելի լինին ի հեռուստ):

Տէոբալդ. Ո՞հ, զիարդ կարկամին ոսկերք իմ. հերք գլխոյ իմոյ խոզանանան... մանուկ դու, մանուկ, մի՛ բառնար ճիչ. քո լալօնք յոգի հարկանեն զիս. բառնան զիմ արութիւն, և զինչ է այս արութիւն։ Արդեօք քաջութիւն առ ի զդէմ ունիլ զորութեան, թէ տկարութիւն՝ ի տանել այնմ՝ գուցէ՝ թէ երկոքին ևս են։ Ո՜հ, երկոքին ևս այժմ լքանեն զիս: Ո՞ւր է քաջութիւնն, մինչ կոծ մանկանն զինաթափ առնէ զդիւցազնական բազուկ։ Աչք իմ հանդիպին կթուցեալ հայեցուածոց, և ծունկք իմ ընդ ինև ծալին. հռնտիւնք դիականց՝ որք զշունչ յետին արձակեն, ածեն զիս ի կանացի թուլութիւն. բարիոք իմն է, զի վախճան եղև մարտիս, ապա թէ ո՛չ չէր ինձ մարթ մարտ դնել անգամ։ ՎԱՐԱԳՈՅՐ Գ.

Զինակիրն, և վաղվաղակի զկնի նորա կրօնաւորն դոմինիկեան։ Զինակիր. Ընդ ամենայն տեղիս տարրացաւ լռութիւն։ Փողոցք լիուլի ծածկեցան դիակամբք արանց, կանանց և մանկտւոյ. ամենայն ուրեք վեր առաքին փառք Աստուծոյ։ Տաճարք կռոց եղեն ի կործան ընդ ամենայն տեղիս, բարձր ի գլուխ պանծայ հաւատն ճշմարիտ. սակաւք ոմանք ի 353

հեթանոսաց զերծան փախստեամբ, հարիւրաւորք անկան ի գերութիւն, ի մէջ սոցա է և տանուտէր գեղջս այսորիկ, մերքն դառնան յետս յաղթութեամբ և բազում աւարաւ։ Տէոբալդ. Աւարա՞ւ, ասես ո՛չ. յափշտակութեամբ, կեղեքանօք, իմ չիք մասն ’ի նոսին։ Զինակիրն. Ո՛չինչ հեռի ի գեղջէ յայսմանէ ես գտի զայն կրօնաւորն դոմինիկեան, որ ընդ մեզ չուեաց ի սկիզբն արշաւանին։ Չկտրեմ սանձել զիմ ծաղր. ի սկզբան մարտին խոյս ետ ի գլուխ բարձրաբերձ ծառոյ միոյ մայրւոյ, և անտի ի միջոյ սաղարթալիր ոստոց գաղտագողիդ իմն հայէր, և յորժամ ես աղաղակեցի առ նա, թէ էանց վտանգն, ապա էջ ի վայր, և աւանիկ գայ այսր։ Տէոբալդ. Նոքա ի բնուստ են յոյժ երկչոտ զօրէն մանկանց, և ի հասանել վտանգին. Ոչ գիտեն թէ ո՞ւր անհետ լիցին։ Ես զգամ յանձին զզարմանալի իմն փոփոխութիւն. աներևույթ բազուկ պատառէ զպատիր պատրուակն, և ճշմարտութիւնն ի հեռուստ երևի. ցանկալի էր ինձ այժմ լինել ի տան առ ընթեր սիրելի կնոջ իմոյ։ ՎԱՐԱԳՈՅՐ Դ.

Դոմինիկեանն և առաջինք: Դոմինիկեան. Փառք Աստուծոյ, բարի՛ է քեզ. բարի է, ասպետ բարետոհմիկ։ Զօրաւիգն եղև քեզ Տեր. ամբարտաւանք հեթանոսք անկան. Աստուածքն ամօթոյ կործանեցան. արտասուք երկնային ուրախութեան հեղանին յաչաց իմոց, յորժամ տեսանեմ զաւերակս, զորս բազուկ քո քաջ ցիրուցան կացոյց:

Տէոբալդ. Կացե՛ք վկայ, զի ես քաջ կատարեցի զուխտ իմ։ Գիտէք, զիա՞րդ Աբբայն ձեր խրախուսէր զիս յայս արշաւան. և յանկոյց զիս առ այս վառեալ ’ի սրտի իմում զնախանձ բարեպաշտոլթեան ի ձեռն հրամանաց Քահանայապետին Հռովմայ, թողութեան մեզաց, և օրհնութեանց— լերուք վկայ առաջին նորա. զի ես կատարեցի զիմ խոստումն ասպետական։

Դոմինիկեան. Ես ազդ արարից նմա, զոր ինչ հրաչս գործեաց քոյդ արիութիւն յայտ յանդիման աչաց իմոց։

Տէոբալդ. (ծաղու իմն.) Արդարև յանդիման աչաց ձերոց։ Դոմինիկեան. Նա բազմապատկեսցէ ձեզ զժամանակ

մեղաց

թողութեան, տարածեսցէ զայն և ’ի վերայ որդւոց ձերոց, և օրհնեսցէ զազգատոհմ ձեր։

Տէոբալդ. Ապա ուրեմն շատ է ինձ օրհնութիւնն։ Այսուհետև երդնում ձեզ յամենայն, ո՛ր ինչ սուրբ է, զի ո՛չ ևս յավելից երբէք մարտնչիլ:

Դոմինիկեան. Ա՛սպետ, մոռանայք զձեր պաշտօն։

354

Տէոբալդ. Ես ինչ ո՛չ մոռանամ, զորօրինակ ո՛չ մոռացայց երբէք զողորմ տեսարան գիշերոյս։ ՄիթԷ ո՞չ դուք էիք ականատես վկայ, զի ես զուխտ իմ կատարեցի. զի՞նչ այլ ևս։ ՄիթԷ դուզնաքեայ ինչ էր այս. միթէ հարք իմ սակաւ ինչ են գործեալ։ Միթէ դուք մոռացեալ էք. զի ես նստիմ մենացեալ որբացեալ ա՛յս քսան և երեք ամ. յորմէ հետէ Հուգոն ֆոն Վոզֆինգեն չուեաց յերկիրն ալետեաց, և թուի թէ անդ վճարեաց զկեանս իւր։

Դոմինիկեան. Տացէ՛ նմա Տէր զերկնից արքայութիւն. եթէ մարտ եդեալ իցէ նորա որպէս բարեպաշտ ասպետ։

Տէոբալդ. Որքան արտասուս հեղաք վասն նորա՝ ես և մայր իմ։ Դոմինիկեան. Արտասուք ձեր են մարգարիտը յեռեալք ի պսակ նորա։

Տէոբալդ. Հայր սուրբ, ո՛չ երբէք լիցի ձեր պակասութիւն ի բանս պճնազարդս։

Դոմինիկեան. Բան պաշտօնէի եկեղեցւոյ, վկայութիւն նորա, օրհնութիւնք, ամբառնան զոգի յուրախութիւնս երկնաւորս այնչափ արագ, որպէս ճառագայթք արևու։ Այլ եթէ ձերում քաջութեան հաճելի են բանք, դուք յառաջ վարեցէք զգործ. երթայք, տուք պատերազմ վասն փառաց աստուծոյ. կամ ձեռք ձեր խոնջեալք են կամ սուսեր ձեր բթացեալ։ Ամենայն շրջակայ գիւղօրէք և ամենայն բնակիչը ծովեզերացս այսոցիկ են ի քուն ընկղմեալ։ Եւ եթէ ոք մազապուրծ զերծաւ ի ձերոց հարուածոց, նա ընդ ամենայն տեղիս տարածանէ զոհ և զարհաւիրս ի սիրտս զարհուրեալս և զդողանի հարեալս։ Հրաման տուք փողել յարշաւանս առ նորանոր նահատակութիւնս։

Տէոբալդ. Ո՛չ. հայրդ պատուական, ես ոչ դրժեցիր իմումս երդման։ Միթէ համարիցիք թէ զայսօրինակ մարտ նախատելի օգտաւէտ իմն իցէ Աստուծոյ. ձեզ, ինձ և իմոց հայրենեաց։ Աստուած չունի կարօտութիւն ի պատերազմունս։ Ես համարէի զիմսն՝ քաջարի դիւցացունս. այլ նոքա եղեն յափշտակողք. ո՛չ խնայեն ո՛չ ի մանկանս, և ո՛չ ի ծերս, և ճիգն դնեն միայն վասն աւարաց։

Զինուոր. (գայ) Տէր իմ ասպետ. առ ձեզ ածեն կապեալ ի շղթայս զտանուտէր գեղջս այսորիկ. ահա և դրօշ նորա։ (Տայ նմա զեղէգն երկայն, յորոյ ի ծայրն երևի կերպարան արջու, կամ այլոյ վայրենի գազանի.) ով՝ թե որպիսի բիրտ և անընկճելի ոմն է ծերս։

Դոմինիկեան. Արդեօք հայհոյեաց զԱստուած։ Զինուոր. Ո՛չ, խօսի իսկ սակաւ յոյժ, այլ իւրաքանչիւր բանք իւր՝ են հրամանք։ Որպիսի բարբառ մեծարոյ, տեսիլ վեհափառ, կամակար կատարեն ամենեքին զակնարկութիւնս կամաց նորա։ Աւանիկ և նոյն ինքն իսկ:

355

ՎԱՐԱԳՈՅՐ Ե.

Միստիվոյ (Ի շղթայս ածի յոմանց պահապան զօրաց) և առաջինքն: Միտիվոյ. Ո՞ւր տանիք զիս։ Վասն էր ընդ քարշ ածէք զիս ի վերայ դիականց եղբարց իմոց, ընդ մէջ աւերակաց կործանեալ բնակարանաց մերոց։ Միթէ չէ մի և նոյն մեռանելն ուր միանգամ և իցէ։ Սպանէք զիս աստ յայսմ վայրի. չկամիմ երթալ անդր ևս։

Զինուորն. (ցուցեալ նմա զպատկեր) Կրկնեա ծունր աստանօր։ Միստիվոյ. Ո՛չ բնաւ կրկնեցիր ծունր։ Դոմինիկեան. Զի՞, դու զԱստուած հայհոյես։ Միսաիվոյ. Չէ իմ երբէք հայհոյեալ զԱստռւածն ձեր, այլ չկտրեմ նմա մատուցանել զերկրպագութիւն։

Դոմինիկեան. Լսէ՞ք արդեօք, ասպետ. սա չկամի երկրպագանել Աստուծոյ. ապա ուրեմն հայհոյեաց գնա. հեղ զարիւն դորա կաթիլ առ կաթիլ։

Տէոբալդ. Ո՛չ, հայր պատուական, ո՛չ լսեմ ես զհայհոյութիւն ինչ, (յանձն) ծեր դու, յարգոյ է յաչս իմ քոյդ մեծասրտութիւն։ Դոմինիկեան. Հրամայեմ քեզ յանուն մերոյս Աբբայի։ Միստիվոյ. Սա՞ է ձեր ասպետ, որ ի հասարակ գիշերի աւազակաբար յարձակի ի վերայ անզէն ամբոխի. սա՞ է, որ մերկէ զսուսեր ի կոտորած մանկանդ տղայոց։

Տէոբալդ. (բուռն հարեալ զսրոյն). Ծեր դու... այլ շղթայք քո զքեզ փրկանաւորեն։

Միստիվոյ. Զի՞ ևս յապաղես. կամ համարիրիս թէ չէ քեզ այնքան պարծանք խոցել զանզօր ծերունիս, որքան զեղկելի մանկունս. հար յոգի։

Տէոբալդ. Վայրենի, դու ո՛չ ճանաչես զիս: Միստիվոյ. Ես զքեզ քաջ ճանաչեմ, հեծութիւնք ’ի մահ վիրաւորելոց հնչեն յունկս իմ զանուն քո։ Զիա՞րդ հային յիս ոմանք գոռոզաբար, և ոմանք բախտակցելով։

Հայեցարուք

յիս

անբարտաւանութեամբ,

ձեր

ախտակրութիւն անտանելի իմն է ինձ։

Տէոբալդ. Լուծէք զշղթայս դոքա, և թողէք զմեզ առանձին (զինակիրք բառնան ի նմանէ զշղթայո, և ելանեն արտաքս)։ Միստիվոյ. Չգիտեմ՝ ասպետ արդեօք առ վեհանձնութեան բառնաս ի ձեռացս՝ յոտիցս զերկաթսն, զի յազատութեան մատնեսցես զիս ի մահ, որոյ վասն գո՛հ եղէց զքէն. թէ ընդ կատակս, զի տացէս ինձ լինել խելամուտ՝ թէ ձեռք իմ և առանց կապանաց չզօրեն առնել ինչ. ուրեմն վա՞ է քեզ. (ցուցեալ

զաւերակսն հրակէզ.) առաջին խանձող լիցի ի ձեռս իմ կայծակն։ Տէոբալդ. Ծերունի՝ ես կամէի ծանօթանալ քեզ, կամէի խօսակիր լինել քեզ յանդորրու և խնդրէի հնարս շիջուցանել զխռովութիմս ամբոխեալ

356

արեանդ. վասն այն հրաման ետու բառնալ զձեռնակապս և ղոտնակապս քո։

Միստիվոյ. Խոսակից լինել յանդորրու. միթէ խելայեղեալ է քո։ Էին իմ եօթն որդիք, և ամենեքին տապաստ կան անկեալ. երեք էին իմ դստերք, զորս ապիրատքն քո բռնաբարեալ վարեցին ի մահ։ Կին իմ, որ յամս քառառուն բաժանորդ իմ էր յամենայն դառնութիւնս և յուրախութիւնս, դիակնարեալ տապալի յարեան։ Խօսակիր լինել յանդորրու, ես էի տանուտէր գեղջս այսորիկ, սիրէին զիս ամենեքին և մեծարէին, ծերք և տղայք բոլորէին շուրջ զինև ի տօնախմբութիւնս, և հայր կոչէին զիս. յերեկն տակաւին կայի շուրջ պատեալ յիմայնոց, և օրհնէի զարև ի մուտս իւր։ Այլ այսօր անորդի՝ մենացեալ։ Խօսոկից լինել յանդորրու։ Էր իմ բնակարան հանգստեան, դաշտւ ծաղկեալք. տուն իմ եդեալ կայ յաւերակ. դաշտք իմ աղարտեալ. իսկ պարարտ խաշինք զաղաղակ բառնան։

Տէոբալդ. (յալհկոծ շփոթի) ժուժեա՛ առ վայրիկ մի։ Միստիվոյ. (հայի ի նմա մտադիւր, և փոքր մի զտեղի առեալ): Այր դու դեռահասակ, չես այնպէս, որպէս կամիս կամ պարտիս երևիլ: Զի՞նչ չար արարեալ էր իմ քեզ։ Տեսնալ էինք արդեօք միմեանս երբէք. զգրգռեալ էի արդեօք առիս զքոյդ բարկութիւն. կամ վշտացուցեալ էի իւիք քեզ։ Վասն էր արշաւասոյր յարձակեցար յիս, յորժամ կայի ես յանհոգս յապահովի։ Է՞ քո կին, են քո զաւակունք, է՞ քո սիրտ։

Տէոբալդ (զամօթի հարեալ լռէ)։ Դոմինիկեան. Մեք զէն առաք հրամանաւ մերոյս Աբբայի, զի ի մէջ ձեր հեթանոսաց մուծցուք զմեր կրօն սուրբ. զի զձեզ զխաւարեալսդ աչօք դարձուսցուք ի ճանապարհն ճշմարտութեան. զի զձեզ զվայրենի գազանսդ արասցուք հեղահամբոյր գառինս աստուածային հօտին։

Միստիվոյ. Ձեզ արժան էր գալ մերձենալ խաղաղութեամբ առ հիւղս մեր մենաւորս, քարոզել զճշմարտութիւնն — համոզել զսիրտս մեր, գուցէ թէ մեք կամակար յօժարութեամբ ունկն մատուցանէաք ձեզ. և գայաք զհետ ձեր։

Դոմինիկեան. Միթէ դու ո՞չ գիտես զԱստուածն մեր ամենազոր, և ո՞չ ճանաչես զտկարութիւն կռոցն ձերոց։

Միստիվոյ. Ո՞

խօթամիտ.

զի՞նչ

զանազանութիւն

տեսանես

յԱստուածն քո և ի մեր։ Մեր ամենեցուն, որպէս կարծեմ, մի է Ասաուած։ Միթէ պարտ է հազարաւորաց հեղուլ զարիւն վասն այն, զի ի նշան պաշտաման աներևութին Աստուծոյ դուք ընտրեալ էք զԽաչ, իսկ մեք զմորթ առիւծու:

Դոմինիկեան. էսէ՞ք արդեօք, ասպետ. զԱստուած հայհոյէ դա։ Տէոբալդ. Լուռ լեր. պատկառ կացցես ծերութեան նորա։

357

Դոմինիկեան. Եթէ յաչս քո մեծարոյս է յարգ ծերոյս, քան զփառս Աստուծոյ, զէթ զմտաւ ած զսարսափելի արշաւանս վայրենեացս յերկիր քո և յերկիր եղբարց քոց, զորս անընդհատ նորոգեն յօրէ յայնմանէ, յորմէ հետէ չեն ի միջի Հենրիկոս Լէոն, և Բերնգարդ Թոսքանեան, յուշ լիցին քեզ թշուառ քրիստոնեայք, որք հեծեն ընդ լծով գերութեան նոցա. բե՛ր ի յիշատակ զկանայս և զմանկունս, զորս արարեալ է դոցա անօգնական այրիս և որբս։

Միստիվոյ. Ստես, չէ բնաւ սակաւաթիվ ժողովրդեան իմոյ թողեալ լքեալ զիւրեանց հիւղս խաղաղականս. ստես, զի չէ երբէք նորա խնդրեալ ինքեան կերակուր յաւարէ, ստես. ո՛չ երբէք եղեալ են քրիստոնեայք գերի մեր: Մի միայն գերի քրիստոնեայ գտաւ ի ձեռին իմում. այլ էր իմ յաւէտ բարեկամ քան գերի. ես գնեցի զնա ի դրացեաց։

Դոմինիկեան. Գերի՞ ի քրիստոնէից։ Աստուած իմ։ Ուր է, ուր է մոլորեալ ոչխարն, միթէ ոչ լսէ զձայն իւրոյ հովուի։

Տէոբալդ. (յայս ամենայն ժամանակս կայր ի մտածութեան։ Մերձենայ առ ծերն ազնուական իմն, այլ երկիւղած տեսլեամբ, կարկառէ առ նա զձեռըն). Կարե՞ս արդեօք ներել ինձ։ Միստիկոյ. (մերժէ զձեռն նորա.) Ոչ երբէք, դու բարձեր յինէն զամենայն ինչ. և եթէ ներեցից քեզ, եթէ հաշտեցայց ընդ քեզ, լցցես դու զչափ խստութեան քո, զիս թողցես կենդանի։

Տօռբալդ. Այլ եթէ ես ուղղեցից։ Հատուցից որչափ ինչ հնար իցէ. եթէ դարձուցից քեզ զխաշինս քո, ժողովեցից զժողովուրդ քո ցրուեալ, արձակեցիր

ի

կապանաց

զդերեալսն,

տարածեցից

զոտիւք

քովք

զարիւնաշաղախ աւարն նորոգ կանգնեցիր զհրածուխ բնակութիւնսն։

Միստիվոյ. (հայեցեալ ի նա.) Ո՜հ, կին. զավակունք։ Տէոբալդ. (յանկարծ ըմբերանեալ՝ մնայ ընդ երկար ի լռութեան. ապա բոցաբորբոք). Ո՜ է՞ր ո՛չ կարեմ դարձուցանել ի նոսա զկեանս, ծեր դու, որոյ ալիք արծարծեն ի սիրտս զյարգ՝ և զվարկ. դու չէիր միայն ամուսին և հայր, դու նահապետ էիր մեծի գերդաստանի, ի շրթանց քոց հեղանէր խրատ իմաստից և խաղաղութեան. ի քէն ունէին զհանգիստ իւրեանց և զերջանկութիւն. և առանց քո են որբ։ Յետս ընկալ զայս դրօշ՝ նշան քումդ իշխանութեան.

դարձեալ

միւս

անգամ

սկիզբն

արա՛

երանալէտ

կացուցանել զքո ժողովուրդ փոքրիկ, և լե՛ր որ զի մերոյս եկեղեցւոյ։

Միստիվոյ. Ո՞ երիտասարդ, յաչս քո փայլէ փողփողէ հոգւոյդ քաղցրութիւն. խելամուտ եմ, հասու եմ բնաւորութեան բարուցդ, չէիր դու խստասիրտ (հայեցեալ ի կրօնաւորն) դու եղեր անօթ և եթ։ (Կարկառէ

զբազուկն) ներեմ քեզ, հաշտիմ ընդ քեզ, արիւն անկելոց կոտորելոց մի՛ լիցի ի գլուխ քո և յանձինս զաւակաց քոց։ Առնում յետս զայս դրօշ՝ շաղախեալ թաթաւեալ յարեան հայրենակցաց իմոց։ Ընդունիմ յետս, զի մարթացայց 358

բարերարել, ցորչափ դիւրագայթ ոտք իմ կացցեն զափամբ գերեզմանի, որ արդէն իսկ կայ հանդէպ իմ բերանաբաց։ Այլ յաղագս կրոնի իմոյ յայտնապէս ասեմ, զի ո՛չ կարեմ փոխել զայն։ Ես ծեր եմ և ոչ մնայ ինձ կեալ ընդերկար։ Արդէն իսկ արհեստագէտն հանդերձէ վասն իմ զդագաղ, և ինձ արժան է մեռանիլ ի կրօի իմոց նախնեաց։

Դոմինիկեան. Լսէ՞ք արդեօք Ասպետ։ Միստիվոյ. Այլ ես ո՛չ արգելում

ձեզ

առաքել

յերկիր

իմ,

խաղաղութեամբ քարոզել զայն ճշմարտութիւն, որոյ զձեզ ճանաչէք տէր։ Ես ո՛չ արգելում զիմս աշակերտիլ այդմ նոր վարդապետութեան, միայն զի կատարեսցեն զպարտաւորութիւես իւրեանց առ իս և առ եղբարս իւրեանց։

Տէոբալդ. Եւ այդ իսկ շատ է ինձ։ Այլ դու հիշեցեր զմի ոք ի քրիստոնէից. պաշտօն ասպետութեան իմոյ ո՛չ ներէ ինձ թողուլ գնա ի մէջ հեթանոսաց։

Միստիվոյ. Ես երթայց ի խնդիր նորա։ Այլ մինչև է մեր հեռացեալ յիրերաց, ասա ինձ ո՞ օտարական, զի՞նչ է անուն քո։

Տէոբալդ. Իմ անուն է. Տէոբալդ Ֆոն Վուլֆինգեն։ Միստիվոյ. Իսկ որ խօսին ընդ քեզ՝ է ծերն Միստիվոյ, որ ի վկայութիւն այնմ, թէ ոչ երբէք ունի պահել ի սրտի իւրում զվրէժ քինու կամ ատելութեան. բաժանէ ընդ քեզ զայս մատանի օղակ (հանէ զմատանին ի

մատնէ, և բեկանէ յերկուս մասունս)։ Ա՛ռ, և եթէ երբէք հուպ լիցիս ի մեր բնակարանըս, դու, կամ որդի քո, կամ թոռն քո, առաքեցէք զկէս օղակիս, և ես յիշեցից՝ թէ կռեալ եմ ընդ քեզ զդաշն հաշաութեան և զուխտ բարեկամութեան, և ընկալայց զքեզ ի խրճիթ իմ, եթէ իցէ իմ խրճիթ։ (Ապա

սրտառուչ իմն եղանական). կա՛ց բարեաւ։ Տէոբալդ. (անկանի ի գիրկս նորա). Երթիցես բարեաւ. Լե՛ր ինձ բարեկամ։ (Ապա գլխակորեալ թախծանօք) մի ամաչեր յարտասուացս, թոյլ տուր դոցա հոսել անխոնջ և անքոյթ. զի համապատիւ են ասպետական արտասուաց։ Ո՞, ո՞րպիսի առաքինութիւն բնակէ ի կռապաշտիս յայսմիկ։ Ես խլեցի կողոպտեցի ի նմանէ զամենայն, և նա շնորհեաց ինձ թողութիւն։ Պատկառեսջի՛ր Տեոբալդ, պատկառեսջի՛ր։

Դոմինիկեան. Զգուշ լերուք՝ Ասպետ, առաքինութիւն հեթանոսաց է գըլխովին կեղծաւորութիւն։

Տէոբալդ. Տո՛ւր ինձ ոգի առնուլ։ Ո՛չ կարես արմատաքի քանդել ի սրտէս զսէր որ առ մարդկան ազգ։

Դոմինիկեան. Այդ լեզու է խաբողի։ Որդիդ եկեղեցւոյ՝ զօրացո զսիրտ քո. անօթդ ի ձեռին Տեառն, կա՛ց հաստատուն ի հաւատդ։ Միթէ մոռացայց զերդումն, զոր առաջի սեղանոյ տեառն երդուայք իմումս Աբրայի։ Միթէ դուք մոռացայց զուխտն հրապարակական իսպառ սպուռ ջնջել զայս

359

խաժամուժ ամբոխ։ Տակաւին կենդանի են հարիւրաւոր գերեալք. տակաւին կենդանի է ամբարտաւանն. բարձրամիտն Միստիվոյ։

ՏԷոբալդ. Այո՛,

կենդանի

է,

և

հանդերձեալ

է

վայելել

ի

կենդանութեան: Ես կատարեցի զիմ խոստումն եղեռնաւոր. և դուք անձամբ անձին գտայք այնմ ականատես վկայ, այլ յայսմ հետ է և ոչ կաթիլ մի անմեղ արեան հեղանիցի։

Դոմինիկեան. Եվ արժանի ինչ է այդօրինակ բան ի շրթունս Ասպետի։ Չկամիցի՞ս արդեօք վերստին նորոգել, յոտին կանգնել զկռապաշտութիւն:

Տէոբալդ. Դադարեայ

ի

հայհոյելոյ

զիս՝

հայրդ

պատուական։

Դիտաւորութիւն մեր էր միայն տարածումն ուղղափառ, հաւատոյ։ Եւ ես յայն նկրտիմ, և առ այն ուղղեմ զիմ ճիգն զամենայն, դուր լուայք թէ զինչ պայման ուխտի եդի կռեցի ընդ Միստիվոյի։

Դոմինիկեան. Ուխտ և հաշտութիւն ընդ հեթանոսի։ Զիա՞րդ էր հնար լինել միանգամայն քրիստոնեայ և հեթանոս։ Կամ ո՞ր խաղաղութիւն իցէ ի մէջ քրիստոնէի և կռապաշտի։ Նա հաշտեցաւ ընդ ձեզ վասն այն, զի մարթասցի փրկել ի ձեռաց մերոց զայն, զոր միանգամ հնար իցէ փրկել. նա եղ ընդ ձեզ ուխտ երդմնի՝ զի հաւասար բաժանորդ եղիցի հարուստ և ճոխ աւարացն, զոր բարեպարիշտ Աբբայն մեր կամէր ի պէտս եկեղեցւոյն դնել ի գործ։ Ցանկայր նորոգել զսեղանն, ըղձայր զչարաշուք զարդս կռոցն անրարշտաց

ձուլել

յոսկեղէն

բաժակս.

բաղձայր

յօրինել

զգեստս,

ծանրագինս, պատուականս, զարծաթէ բուրվառս, զպատկերս սրբոց։

Տէոբալդ. Խելամուտ եմ ձերոց խորհրդոց. զոր ինչ եկեղեցին կորուսանէ աստանօր, զայն ամենայն հատուցից ես յիմոց ստացուածոց։

Դոմինիկեան. Գոհ

եմ

զձէնջ.

Ասպետ

բաբետոհմիկ

անուամբ

եկեղեցւոյ, այլ։

Տէոբալդ. Զի մի այսուհետև կրկնեսջիք ինձ այլ, մի՛ բռնադատեսջիք զիս ապաշաւել, զի ես ետու յերեկն զերդումն ձերում Աբբայի։ Դեռևս յերեկն, յորժամ ես հանդերձէի ձեռներէց լինել յարշաւանս, դեռևս յերեկն իմ ջերմեռանդն նախանձ թուլանայր, ես դրդուէի ի խորհուրդս իմ, դրդուէի ի ձեռնարկս։

Դոմինիկեան. Դուք դրդուէի՞ք ի խորհուրդս ձեր։ Տեսէք Ասպետ՝ թէ զի՞նչ գործէ երևակայութիւնն։

Տէոբալդ. (ժտալով.) Զի՞նչ երևակայութիւն։ Դոմինիկեան. Եւ զի՞նչ այլ կարէր դրդուել զխորհուրդս մեր։ Տէոբալդ. Ո՛չ ամաչեմ խոստովան լինել, թէ արտօսր կնոջն իմոյ, յորժամ հանդերձեալ էի յուղի անկանիլ յարշաւանս իմ Ադելայիդա հայէր յիս

թախծագին

—

և

ի

դառնութեան

իւրում

զաչս

անգամ

ո՛չ

խոտորեցուցանէր յինէն։ Ընդ ամենայն տեղիս գայը զհետ իմ. և ի խորոց սրտին արձակէր թառանչս տխրագինս։ Եւ յորժամ մատուցին ինձ զզէնս, ո՛չ 360

ևս մարթացաւ զուսպ ունել, սանձել զանձն յարտասուաց և եղև իբրև սպառազինեցայ, սրացաւ փարեցաւ զպարանոցաւս, և այնքան սաստիկ ունէր զիս ի մէջ գրկաց, զի հազիվ մարթացայ զանձն իմ կորզել ի բաց ի միջոյ բազկաց նորա։

Դոմինիկեան. Միթէ ո՞չ գիտէք զայդ, Ասպետ, թէ են կանացի մեղկութիւնք։

Տէոբալդ. Ո՛չ. ես ճանաչեմ զիմն Ադելայիդա։ Թէպէտ և առեալ եմ ես զնա ի շինականացն խրճթէ, սակայն յերակս նորա ընթանայ արիւն ազնուական, որպէս թէ ծագեալ իցէ նորա ի տանէ վաղնջուցն Ասպետաց։ Մինչև ցօրս այս չէ եղեալ ի սրտի նորա խորհուրդ ինչ, որ իցէ անարժան այժմեան վիճակի նորա, զի այնու ի յայտ ելանէր անարգատոհմ ծագումն նորա։ Յառաջագոյն յորժամ պատերազմ հրաւիրէր զիս ի դաշտ մարտի, հանապազ նա ինքն իւրովք ձեռամբք զիս վառէր ի զէն և ի զրահ։ Եւ զուարթագին բերկրութեամբ յուղարկէր զիս մինչև ի դուռն ամրոցին։ Այլ յերեկն միայն անհասանելի կասկածանք ամբոխէին զկուրծս նորա։ Ցերեկն ի տալ ինձ զողջոյն հրաժարական, տոգորէր թաթաւէր յարտասուս. և սրտառուչ հեկեկանօք եռանդագին ախտակցութեան աղաչէր զիս, որչափ ինչ հնար իցէ՝ խնայել յանմեղըս։

Դոմինիկեան. Խնայել, արդարև վեհանձնութիւն հազուագիւտ։ Ո՞չ նոյն հեթանոսք՝ ութն ամօք յառաջ գերի վարեցին զհայր քումդ զուգակցի։

Տէոբալդ. Եւ կարի իսկ քաջ յիրաւի։ Այլ իմս Ադելայիդա ողբովք արտասուաց ելաց սգաց զիւր կորուստ, բայց ոչ եբարձ ի սրտէ իւրմէ զմարդասիրութիւն. անարգ կիրք վրեժխնդրութեան չէ՛ բնաւ ընդաբոյա քաղցրաբարոյ բնաւորութեան նորա։ ՎԱՐԱԳՈՅՐ Զ.

Առաջինքն և Ջինուորն ածէ զԲերդրամ։ Զինուոր. Ասպետ. աւասիկ այն գերի, զորմէ պատմէր ձեզ Միստիվոյ։ Տէոբալդ. Ե՛կ, հուպ կաց։ Ընդ երկար կացեր մնացեր ի գերութեան։ Բերդրամ. Ութ ամ, ո՛չ. հինգ ամ միայն, քանզի յերիս ամս վերջինս, յորմէ հետէ կամ ի ձեռս Միստիվոյի, ես չեմ ծառայ։

Տէոբալդ. Ո՞ ես դու, չորոց վայրաց։ Բերդրամ. Ես շինական եմ գեղջն Վէիխբալդ Ֆոն Վուլֆինգեն. և տէր իմ Հուգոն Վուլֆինգեն։

Տէոբալդ. Ես ժառանգ նորա եմ. տեսանես դու յանդիման քո զորդի նորա։

Բերդրամ. Ապա ուրեմն դու ես Տէոբալդ. օրհնեսցէ զքեզ Աստուած՝ ասպետդ դեռաւուրց։

Տէոբալդ. Զիա՞րդ կոչի անուն քո։ Բերդրամ. Բերդրամ է իմ անուն։ 361

Տէոբալդ. Բերդրամ— Ա՛ստուած։— է՞ր քո դուստր։ Բերդրամ. (Զարհուրագին). Դուստր։ Ո՛չ։— Այո՛՝ դոյր: Տէոբալդ. Ադելայիդա չէ՞ր դուստր քո։ Բերդրամ. (Ի սաստիկ վրդովման) Ադելայիդա՞. այո՛... յայդ անուն կոչէր իմ դուստր. կենդանի՞ է արդեօք։

Տէոբալդ. (փարի զնովաւ): Ադելայիդայ իմ ամուսին է։ Բերդրամ. (կարի եռանդագին): Ամուսին ձե՞ր է։ Տէոբալդ. Այո՛, իմ զուգակից սիրելի, հեզահամբոյր։ Բերդրամ. Աստուած իմ։ Զիարդ հնար է այդմ լինել։ Տէոբալդ. Գեղոյն և առաքինութեան ամենայն ինչ հնարաւոր է։ Ես գտի զնա յաւուր միում առ ջրհորովն. և այս էր փոքր ինչ յետոյ քան զգերութիւն քո ի հեթանոսաց. նա լայր անդ։ Ես հարցի ցնա զառիթ արտասուաց նորա։ Ո՛րբ եմ ես, ետ ինձ պատասխանի. զմայր իմ կորուսի՝ մինչ տակաւին չգիտէի խօսիլ։ Զհայր իմ յափշտակեցին, Վենդք: Բանք նորա և արտասուք թափանց սևեռեցան ի սիրտ իմ։ Հեռացայ ի նմանէ, և դարձեալ եկի առ նա. հայէի ի նա, և ոչ կարէի յագենալ։ Հօրեղբայրն իմ ընտրեաց յիմ հարսնութիւն զօրիորդ երևելի, այլ ի նանիր։ Զի ես արդէն իսկ կայի ի շղթայս սիրոյ. սիրտ իմ զծաղու գայր ընդ լսել զանուն գանձուց և մեծատոհմութեան։— Զուգեցայ օրինօք ընդ Ադելայիդայի։ Գոհանամ զքէն՝ Աստուած, չև է իմ զղջացեալ ընդ իմ ընտրութիւն։ Երթիցուք՝ ծերունիդ, լեր ականատես մերումս երջանկութեան։ Հայեաց ի թոռունս քո։

Բերդրամ. (Ի շփոթի) ի թոռո՞ւնս։ Տէոբալդ. Երկու գեղեցիկ մանկունք,

եթէ

սէր

հայրական

ո՛չ

շլացուցանէ զիս։ Այլ զի՞ է, զգողանի հարկանիս. զի՞ է, զի աչք քո մթագնին։ Միթէ անուր գերութեան արարեալ է զսիրտ քո անզգայ առ ո՞և իցէ բերկրութիւն։ Կամ համարիցիս՝ թէ ո՛չ իցես ինձ արգոյ աներ, հայր, վասն այն և եթ՝ զի կոյր դիպուածն արարեալ է զփեսայն քո Ասպետ, իսկ զքեզ՝ սոսկական գեղջուկ։ Մի՛ լիցիս յերկբայս։ Հա՛յր ես իմոյ կենակցի. ես և զաւակունք իմ մեծարեսցուք զքեզ. մնացորդ աւուրց քոց հանդերձեալ է վճարել զիւր հոսան յանխռով անդորրութեան։

Բերդրամ. Գոհանամ զքէն՝ Ասպետ, տուք ինձ հրաման հարցանել զձեզ գայլ ինչ ևս։

Տէոբալդ. Կոչեա՛ զիս որդի։ Բերդրամ. Դարձաւ արդեօք հայր ձեր յերկրէն աւետեաց: Տէոբալդ. Ո՛հ, չէ տակաւին դարձեալ։ Այլ դու վասն էր դառնութեամբ թունաւորես զիմ ուրախութիւն։ Անցին ամք քսան և երեք՝ յորս ո՛չ ինչ լսեմ զնմանէ։ Չեմ ինչ յերկբայս՝ թէ լեալ իցէ զոհ սրտմտութեան անհաւատից, որպէս և այլ բազում քաջարի զինաւորք, որք չուեցին ընդ նմա յերկիրն աւետեաց։ 362

Ես հեղուի դառն արտասունս վասն նորա ի վերայ գրկաց մօր իմոյ, մինչ մանուկն էի. ի վերայ գերեզմանի մօր, մինչ պատանեակ էի. և այժմ սուգ առնում բազում անգամ ի վերայ լանջաց դստեր քո։— Թողցուք զայդ, զօրս զայս նուիրեսցուք ցնծութեան։ Ո՞ երկինք, որպիսի հրճուանք սպասեն Ադելայիդայի։ Զիա՞րդ խաբէր, ի կարծիս իւր և ի կասկածանս։ Ես տաց հրաման զինուորաց ի դարձ։ Պատրաստ լեր— յետ քանի րոպէից երթիցուք։

(Հեռանայ ընդ կրօնաւորին)։ Բերդրամ. (Միայնակ)։ Զի՛նչ այս դիպաւ ինձ։ Թշուառական. միթէ վասն այն դարձոյց, զի զսիրական ամոլսն արկից յանդունդս դժբաղդ չարեաց։ Միթէ Աստուած վասն այն յերկարեաց զաւուրս իմ, զի ընկղմեսցէ զիս ի խորս անըմբերելի փորձութեանց, յամենադժուար գօտեմարտ ի մէջ կրօնի և մարդասիրութեան։ Բան մի, և չորք անձինք անմեղք կորիցեն, անկցին ի թշուառութիւնս զարհուրելիս՝ անիծեալ նզովեսցին։ Ո՛չ, լռեցից. կորզեցից զլեզու իմ... Ադելայիդայ, իմ հեզիկ Ադելայիդայ... ո՞ ընդէ՞ր ո՛չ աստ մեռայ։ (Ի Աեռաստանէ լսելի լինի ձայն թմբկին:) Նշան յուղի անկանիլ։ Այլ մինչչև է իմ ի ճանապարհ ելեալ, առ անգամ մի ևս գիրկս արկից բարետոհմին Միստիվոյի, և ի կուրծս նորա հեղից զարտասաս։ Ո՞հ, երանի թէ էին այս արտասուք՝ վերջին:՛ ՎԱՐԱԳՈՅՐ է.

(Սենեակ ամացին Վուլֆինգեն. ստուար Աբբայն Պրեմոնստրատենեան վանաց մտանէ, և հայի շուրջ զիւրև)։ Աբբայ. Ո՛չ գոյ և ո՛չ շունչ մի. գեղեցիկն այն ո՛չ երբէք ելանէ յիւրմէ սենեկէ։ Կամ ի ծունկս կայ յանդիման խաչելութեան, կամ նստի ի մէջ նաժշտաց իւրոց և դայեկաց զաւակաց իւրոց։ Առաքինութիւն է այս, թէ բնաւորութիւն բարուց. գուցէ թէ է մին և միւսն. գուցէ թէ և ո՛չ մին։ Գեղջուկս այս համարի գանձ մի ի մեծուհեաց, լցեալ են զունկս նորա շաղփաղփ բանիւք պարկեշտութեան. այլ ընդ փոյթ այս խաղալիկք ձանձրոյթ լիցին նմա։ Եթէ խելամուտ լիցի հայեցուածոց իմոց, տեսեալ զգողտրիկ քնքշութիւն տեսլեան իմոյ. եթէ ո՛չ համարի զիս անզգայ և անհոգի. եթէ առաջի իմ կացցէ ակնկոր յերկիր. յեղիցի ինձ յոյս։ Միայն զի Ասպետն տացէ ինձ ժամանակ. և հայրն Բենիամին ճիշդ կատարեսցէ զայն, զոր ես պատուիրեցի նմա, այսինքն՝ զի ըստ ամենայնի գուն գործեսցէ բորբոքել զեռանդն նորա՝ մինչև հասուցանել ի ծայր կատաղութեան. ածցէ զնա ի միոյ ժողովրդենէ առ միւոն, ի պատերազմէ ի պատերազմ, և յորժամ սկսանիցի թուլանալ, խրախուսեսցէ զնա յուսով փրկութեան. և ո՛չ հայեցեալ ի քաջութիւն նորա, եթէ դաշնակ ինչ սևեռէր ի սիրտ նորա. տե՛ս՝ զիա՛րդ զարհուրելի լինէր սփոփել զգիրգ այրին, և ընդ դիմայլակաւ

363

կարեկցութեան սպրդիլ ի սիրտ նորա. Սո՜ւս, գայ ոք, մի գուցէ զականջեսցէն։

ՎԱՐԱԳՈՅՐ Ը.

Վիտբալդ և Ոտտոմար(վազեն ի ներքո) Վիտբալդ} Ո՛ղջ լերուք, և Ոտտոմար} Տէր Աբբայ: Աբբայ. Ողջոյն ընդ ձեզ՝ որդեակը: Ու՞ր է մայրիկն ձեր: Վիտբալդ. Ես ո՛չ գիտեմ: Ոտտոմար. Եւ ես ո՛չ գիտեմ: Այլ գիտեմ: Աբբայ. Ասա՛ ուրեմն՝ փոքրիկ իմ գուշակ: Ոտտոմար. Ինձ զի՞նչ տանջիք՝ թէ ես ասացից ձեզ: Աբբայ. Ո՞վ զօշաքաղ, միթէ ո՛չինչ արասցես ձրի: Ոտտոմար. Զի՞արդ չարարից ձրի երբբէք. վասն աղքատաց՝ միշտ, այլ հայրիկն իմ ասէր, թէ դուք հարուստ էք. և ունիք բազմօք առաւել, քան որչափ ինձ ձեզ պիտոյն է:

Աբբայ. Հայրիկն քո ասէր: Ո՞. ուրեմն արժան է զքեզ կաշառել: Վիտբալդ. Կաշառել. զի՞նչ խօսի՝ եղբայր: Ոտտոմար. Խոսեսցի՝ զոր ինչ միանգամ կամ իցէ նմա: Աբբայ. Տե՛ս Ոտտոմար, ո՛րպիսի գեղեցիկ փոքրիկ պատկեր է: Ոտտոմար. (Յափշտակէ բռնալիր): Որպիսի ոք է սա, որ ի ձեռին ունի զմեծամեծ բանալիս:

Աբբայ. Սուրբ Առաքեալն Պետրոս: Ոտտոմար. Զի՞նչ գործէ սոքօք: Աբբայ. Բանայ զդրունս արքայութեան երկնից: Ասիցես արդեօք ու՞ր է մայրիկն քո:

Վիտբալդ. Որովհետև թոյլ ետ զինքն կաշառել, ուրեմն պա՛րտ է և ասել:

Ոտտոմար. Զի՞ է եղբայր կրկնել զկաշառն: Ընկալարուք յետս՝ Տեր. զպատկեր ձեր. մայրն մեր չոքաւ ի ստորոտ լերին ի գիւղն, առնուլ ջուր ի ջրհորոյ:

Աբբայ. Ինքնի՞ն: Միթէ ո՞չ կարէր առաւել անդր զմի որ ի նաժշտաց. միթէ ո՛չ գոյ աղբիւր ի մերձակայս լերին: Դու ստես՝ մանուկ:

Ոտտամար. Զի՞նչ գիտէք արդեօք, ոչ բազմօք յառաջ քան զայս՝ զինչ արարի ես ընդ Վալտեր՝ ընդ զինակիրն հօր իմոյ՝ յորժամ ասաց ցիս, թէ ստես՝ տէր իմ:

Աբբայ. Եւ զի՞նչ արարեր: Ոտտամար. Ետու նմա ապտակ: 364

Աբբայ. Զի՞նչ արար յետ այնորիկ Վալտեր: Ոտտոմար. Փութացաւ առ Հայրն իմ բողոքել ի վերայ իմ: Այլ հայր իմ և ո՛չ յուշ անգամ արար ինձ զայն: (Վազէ արտաքս): Վիտալդ. Այնպէս իսկ արժան էր: (Վազէ զհետ եղբօրն): Աբբայ. Որպիսի ի՞նչ է խնձորենին, այնպիսի է և խնձորն:

ՎԱՐԱԳՈՅՐ Թ. Ադելայիդայ (մատնէ ի ներքս՝ երկու դոյլք ջրոյի ձեռին, դնէ զայն ի յետուստ դրան) ր Աբբայ: Աբբայ. Ողջոյն ըբդ քեզ Տիրուհի: Ադելայիդայ. Ո՛ղջ լեր. Տէր Աբբայ: Աբբայ. Ուրեմն ճշմարիտ է այդ: Իսկ ես կարծէի, թէ փոքրիկն Ոտտոմար խաբէ զիս:

Ադելայիդայ. Նա և ոչ ընդ կատակս համարձակէր զայդ առնել. զի՞նչ էր այն, զոր ո՛չ կամէիք հաւատալ:

Աբբայ. (Ցուցեալ ի դոյլսն) Թէ դուք նուաստացուցանէիք զանձն ցայդ պաշտօն:

Ադելայիդայ. Եւ ա՞յս երևի ձեզ օտար ինչ: Արդարև ավելորդ իմն էր ինձ երթալ զջրոյ, մինչ գտանէին նաժիշտք. այլ ես պատմեցից ձեզ զպատճառն: Ո՛չ է ծածուկ ինչ ի ձէնջ ծագումն իմ: Այսօր ութ ամք լրացան, յորմէ հետէ ես կայի առ ջրհորովն, և դոյլքս ի ձեռին իմում: Արտասուք իմ խառնէին ընդ ջուրսն վասն զի ի նմին ժամանակի Վենդք, որպէս քաջայայտ է ձեզ, վարեցին ի գերութիւն զհայր իմ, զմիակ ապաւէնն իմոյ մանկութեան։ Անդանօր ետես զիս Տէոբալդ, սիրեաց զիս, և արար երանելի յամենայն կանայս։ Եւ հնար ի՞նչ է ինձ՝ չառնել տօն յաւուրս յայսմիկ։ Ես մինչև ցօր մահուս ունիմ պահել զդոյլս զայսոսիկ, որ որպէս զպաշտատականս օժտից իմոց, և ո՛չ երբէք զանց արարից յաւուրա յայսմիկ երթեալ ի ջրհորն կոյս զմտավ ածել զիմ թշուառութիւնս. և զայս սագրէ ինձ իմ դատողական զօրութիւն երևակերպել ի պատկերս կենդանիս զառաջին հայեցուածս, զառաջին բանս իմոյ Յէոբալդի, և զայս սադրէ ինձ՝ իմ սիրտ։

365

ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ՏԵՔՍՏԱՅԻՆ ՏԱՐԲԵՐՈԻԹՅՈԻՆՆԵՐ

366

ԱՂԱՍՈԻ ԽԱՂԸ (էջ 9-186) Տպագրվում է Աբովյանի ինքնագրի համաձայն։ Ինքնագիրը գրված է սև թանաքով, հաստ, քիչ դեղնավուն թղթի երկու երեսի վրա։ Ձեռագիրը գտնվում է Հայկական ՍՍՌ Գիտ. Ակադեմիայի Մ. Աբեղյանի անվան Գրականության Ինստիտուտին կից Գրական Թանգարանում, Աբովյանի արխիվ .№ 55։ Ձեռագիրը (22,5X17) պահպանված է լավ, ընթեռնելի, բնագիրն աղճատող արատներ և բծեր չկան։ «Աղասու խաղը» բաղկացած է 155 թերթից (309 կջ)։ Հեղինակը կատարել է համարակալում գրքի աջ կողմում, յուրաքանչյուր չորս թերթը մեկ, բացառությամբ սկզբի ինը թերթի։ Համարակալումն սկսվում է 3-ով, առանց 1-ին և 2-րդ էջերը նշելու։ Ըստ երևույթին «Աղասու խաղ»-ը ձեռագիրը սկզբում եղել է առանձին փոքրիկ պրակներով, որովհետև 15-րդ էջից սկսվում է նոր Համարակալում 1-ով և ավարտվում է 23-ով։ Ընդհանրապես պահպանված է լուսանցքը, բայց հաճախ (էջ 24—26, 119, 123—130, 185—186, 259—266, 275—283) օգտագործված է այն լրացումների համար, իսկ մի շարք էջերի լուսանցքներում կան ծրագրային նշումներ, որոնք չեն տեղադրվում պոեմի բուն տեքստի մեջ։ Մի շարք էջերում (օրինակ՝ 25-րդ էջը) օգտագործված է միայն լուսանցքը, 24րդ էջի միայն կեսն է գրված, իսկ լուսանցքն օգտագործված է ամբողջությամբ։ 17-րդ էջի միայն մի երեսն է գրված, որին հաջորդում են երեք մաքուր, չգրված թերթեր։ Տեղ-տեղ էջերի

խորքում

գրվածի

և

լուսանցքներում

կատարված

լրացումների

էջերի

հաջորդականությունը չի պահպանվել։ Նման դեպքերում հեղինակը գրել է պայմանական նշաններ, որպեսզի հնարավոր լինի գտնել հերթականությունը։ Ինքնագրում հեղինակային ընդգծումները կատարված են մեծ մասամբ թանաքով, բայց կան նաև մատիտով արված մի քանի ընդգծումներ։ 74-րդ էջի լուսանցքում մատիտով արված ծրագրային նշումները բավական աղոտացել են և մի քանի բառեր արդեն անընթեռնելի են դարձել։ «Խաղը հրատարակվում է մեր այժմյան ուղղագրությամբ, պահպանելով գրաբար գրված առանձին հատվածների ուղղագրությունը։ Տողասկզբին կիրառված է գլխատառի սկզբունքը, անկախ նրանից, թե հեղինակը այդ պահպանել է թե ոչ. իսկ տողամիջի գլխատառերի կիրառումը տրված է ըստ հեղինակի։ Ինքնագրում կան էջեր, որտեղ նույն բառը տարբեր տողերում գրված է և՛ գլխատառով, և՛ փոքրատառով, ինչպես օրինակ՝ 228-րդ էջի վրա «եդեմ» բառը, և այլն։ Աբովյանի մոտ կան որոշ բառեր, որոնց ուղղագրությունն ըստ երևույթին դեռևս հեղինակի համար վիճելի է եղել, օրինակ՝ ինքնագրի 136-րդ էջում «Տրդատ» անունը գրված է նաև «Տրտատ» ձևով, 222-րդ Էջում «աղջիկ» բառը գրված է նաև «աղչիկ», 135 և 156 էջերում՝ կրծկահող և կրցկահող 203-րդ էջում՝ մեծ և մենծ և այլն։ Նման դեպքերում պահպանված է հեղինակի ուղղագրության երկու ձևն էլ: Էջերի լուսանցքներում կատարվոծ հավելումների տողատումները կատարել ենք մենք, ըստ բուն տեքստի տողատման։ Գիրքն ավարտվում է երկու մաքուր և չկտրված թերթերով։ «Աղասու խաղը» աոաջին անգամն է, որ ամբողջությամբ հրատարակվում է։ «Խաղ»–ից ութ քառյակ (1—12, 17—20, 124 — 131, 325— 332 տողերը) առաջին անգամ տպագրվել է 1856 թվին Պետերբուրգում հրատարակված Գամառ-Քաթիպայի «Ազգային երգարան հայոց» ժողովածվում, «Աղասիի երգը» վերնագրով։ Այնտեղից էլ նույն հատվածն արտատպվել է Պոլսում հրատարակվող Սըվաճյանի «Մեդու»–ի 1857 թվի հուլիսի 15-ի համարում։ Մեկ տարի հետո, 1858 թ. առաջին անգամ լույս տեսած «Վերք Հայաստանի» վեպի 3-րգ գլխում նույնպես կան «Աղասու խաղ»–ից հատվածներ, բայց ավելի ընդարձակ, քան

367

նախորդ երկու հրատարակությունները՝ 25 տնից բաղկացած (պոեմի 1—48, 67—73, 124— 143, 148—152, 155—156, և 325—342 տողերը)։ 1864 թվին Թիֆլիսում հրատարակված «Պարապ վախտի խաղալիք, պարապ մարդու տանու միտք» ժողովածվում, այլ բանաստեղծությոնների հետ միասին կա երկու հատված «Աղասու խաղ»-ից։ Առաջինի վերնագիրն է «Աղասու խաղը (Քեշիշ օղլու հանքով)», բաղկացած 14 քառյակից (պոեմի 1—48 և 67— 73 տողերը)։ Երկրորդ հատվածի վերնագիրն է «Աղասու վերջին սուքը»՝ բաղկացած 12 տնից (պոեմի 124—143, 148—156 և 325—342 տողերը)։ «Պարապ վախտի խաղալիք»-ում, բացի «Խաղ»-ի վերոհիշյալ հատվածներից, կան երկու ինքնուրույն բանաստեղծություններ ևս, որ թեև կապված են «Խաղ»–ի գլխավոր հերոսի՝ Աղասու անվան հետ, բայց պոեմի օրգանական հատվածները չեն: Դրանցից առաջինը կոչվում է «Աղասու սրտի փափաքը» (աշըղ Ղարիբի հանքով), իսկ երկրորդը՝ «Աղասու սրտի տխրությունը»։ Գամառ-Քաթիպայի երգարանի մեջ զետեղված «Աղասու երգ»–ի ձեռագիր բնագիրը Խ. Աբովյանի արխիվում չկա, պետք է ենթադրեի, որ կամ անհետացել է, և կամ թե, որն ավելի հավանական է, Պատկանյանը վերցրել է «Վերք Հայաստանի»–ի այն ժամանակ դեռ անտիպ ձեռագիր օրինակից։ Իր երգարանում տպագրելով «Աղասու երգը», ԳամառՔաթիպան կատարել է տների ընտրություն և տվել է այն հաջորդականությամբ, որ կա «Վերք»–ի մեջ: «Երգարան»–ում երրորդ քառյակից հետո բաց է թողնված «Վերք»-ի չորրորդ տունը, իսկ հինգերորդ քառյակից հետո հանված են 6—14-րդ տները։ 15-րդ և 16-րդ տներից հետո հանված են 17—20-րդ տները, ըստ որում վերջին տունը յոթ տողից է կազմված։ «Երգարան»–ում «Աղասու երգը» ավարտվում է «Վերք»–ի 22-րդ տնով։ Այսպիսով «Երգարան»–ում կա միայն ութը քառյակ, իսկ «Վերք»–ում՝ 24: «Վերք»–ում և «Երգարան»–ում տպվածների մեջ կան տեքստային աննշան տարբերություններ, օրինակ՝ «Վերք»–ի առաջին տողի վերջին բառը՝ «տակի», ԳամառՔաթիպայի մոտ դարձել է «տակին», «արտասունքով» բառը փոխարինվել է «արցունքով», «սիրովն» «սիրով», օժանդակ բայի բարբառային ձևը՝ «ա»-ն փոխարինված է «է»-ով, «մարմինը» «մարմին»-ով, «պետքը» «պետք»–ով և «իմ» վերջավորությունը «եմ»–ով։ Վերջինս հետևանք է միայն բնագրի ոչ ճիշտ վերծանման, որովհետև Աբովյանի ձեռագրում «ե» և «ի» տառերը հաճախ գրված են բոլորովին միանման։ Վերոհիշյալ տարբերությունները կապ չունեն Արովյանի ինքնագրի հետ և հետևանք են միայն քմահաճ խմբագրության ու վրիպումների։ Աբովյանի արխիվում «Աղասու խաղ»-ի բացի մի ամբողջական տեքստից ոչ մի այլ օրինակ և կամ վարիանտ չկա: «Վերք»-ի, ինչպես և «Պարապ վախտի խաղալիք» ժողովածվի մեջ տպագրված հատվածները «Խաղ»-ի հիմնական տեքստի համեմատությամբ ունեն որոշ տեքստային տարբերություններ, որոնք և բերում ենք ստորև։ 7-րդ տող Վ. Հ. «Աղի արտասընքով էրված, խորոված, 9-րդ տող Վ. Հ. «Ծնող՝ ազգականք՝ հեռու ինձանից, 14-րդ տող Վ. Հ .և Պ. Վ. Խ.«Երաբ ձեր երեսն մեկ էլ կը տեսնի՞մ, 18-րդ տող Վ. Հ. և Պ. Վ. Խ. «Մեկ ղուշ՝ որ գլխիս պտիտ ա գալիս, 22-րդ տող Վ. Հ. «Ձեր կորած որղուն կարոտ մնալով, 30-րդ տող Վ. Հ. «Ձեր լիս ձեռներին, ձեր անոշ լեզվին, 40-րդ տող Վ. Հ. «Նանիկ ասելով՝ թողեիք քնած։ 43-րդ տող Վ. Հ. «Որ ձեր առաջին անմեղ խաղայի, Պ. Վ. Խ. «Ուր ձեր առաջին ուրախ խաղայի.

70-րդ տող Վ. Հ. «Ձեր շվաքի տակին, ախ՝ քնել հողումն։

368

Պ. Վ. Խ. «Ձեր շվաքի տակին՝ ա՜խ քընել հողումն։ 71-րդ տող Վ. Հ.«Մեկ բուռն հողի էլ կարոտ եմ մնացել, Պ. Վ. Խ. «Մեկ բուռն հողն էլ ինձ ղհաթ ա էլել, 74-րդ տող Վ. Հ. «Ինչպե՞ս ես հանդարտ էս հողը մտնիմ... Պ. Վ. Խ. «Ինչպե՞ս, ա՜խ, հանդարտ ես հողը մտնիմ։ 134-րդ տող Վ. Հ. և Պ. Վ. Խ. «Երբ մահն մոտանա սառը թևերովն, 136-րդ տող Վ. Հ. «էս դառն աշխարիցս մի ինձ ազատի, 137-րդ տող Վ. Հ. և Պ. Վ. Խ. «Ոսկերքս գազանաց կերակուր անի։ 141-րդ տող Վ. Հ. «Հոգոց քաշելով պարզեմ ես իմ ոտն, 149-րդ տող Վ. Հ. և Պ. Վ. Խ. «Աչքս մեր տան ծուխն հանկարծ տեսնելով, 150-րդ տող Վ. Հ. և Պ. Վ. Խ. «Քո անոշ երեսն ինձ փակ մնալով, 151-րդ տող Վ. Հ. և Պ. Վ. Խ. «Նազլո՛ւ, իմ Նազլո՛ւ անո՛շ իմ նազլու, 326–րդ տող Վ. Հ. «Ոսկերքս քրքրվել, աչքս խավարել. Վ. Հ. և Պ. Վ. Խ. «Ոսկերքս քրքրվել, աչքս խավարել.

328-րդ տող Վ. Հ. «Դժոխքն էլ տանին, ես հանգիստ կըլիմ։ Պ. Վ. Խ. «Դժոխքն էլ տանին, ես հանգիստ ըլիմ, 329-րդ տող Վ. Հ. «Քանց իմ սառն մարմինն էլ ի՞նչ գերեզման Պ. Վ. Խ. «Քանց իմ սառն մարմինն էլ ի՞նչ գերեզման 339-րդ տող Վ. Հ. «Ձեր անբախտ հորը հոգին հիշեցե՛ք. Պ. Վ. Խ. «Ձեր անբախտ հորը էլ միտք չի բերեք։ 341-րդ տող Վ. Հ. «Ձեր հոր տեղակ՝ ձեր խեղճ մորն հիշեցե՛ք Պ. Վ. Խ. «Ձեր հոր տեղակ՝ ձեր խեղճ մորն սիրեցե՛ք.

342-րդ տող Վ. Հ. «Ու իմ ողորմին, ժամն կատարեցե՛ք։ Պ. Վ. Խ. «Ու իմ հեռացած հոգին հիշեցե՛ք։— Խ. Աբովյանի արխիվային նյութերի մեջ չկա որևէ գրավոր հիշատակություն կամ ակնարկ, թե երբ է գրված «Աղասու խաղը», «Վերք»-ից առաջ, թե՞ հետո։ Հավանական է, որ «Խաղ»–ը գրվել է «Վերք»–ից առաջ մինչև 1840 թվականը և հանդիսանում է վերջինիս չափածո նախօրինակը։ Ժամանակակիցներից մեկը՝ Ռ. Պատկանյանը վկայում է (տես «Հյուսիս» 1863 թ. № 14), որ Աբովյանի ստեղծագործական երևակայության մեջ Աղասին վաղուց էր տեղ գրավել, և ահա «Խաղ»-ը առաջին փորձն է, որով բանաստեղծ-վիպագիրր մարմնավորում, կենդանացնում է իր հերոսին: «Խաղ»–ը «Վերք»–ի չափածո ուրվագիծը լինելով՝ մնացել է անավարտ ու չմշակված սևագիր վիճակում։ Դրան իբրև ապացույց կարող են լինել մի քանի հատվածների կրկնությունները. օրինակ՝ 11—12 էջերը (297—316 տողերը) նույնությամբ կրկնվում են 27-րդ էջում (688— 708 տողերը), և այսպես մի շարք տեղերում։ «Խաղ»-ի ու «Վերք»–ի միջև կան որոշ ընդհանրություններ, բայց և կան հիմնական, էական տարբերություններ, ոչ միայն ժանրային առումով, այլև սյուժեի ու բովանդակության տեսակետից։ «Խաղ»-ում, Աղասին օտարության մեջ է անհայտ պատճառներով։ Այստեղ Աղասին նույն բուռն ապրումներով, զգայուն, հայրենասեր հերոսն է, թեև նա ամբողջությամբ գծագրված չէ, ինչպես «Վերք»–ի մեջ։ Օտարության մեջ նա անձնատուր է լինում հիշողությունների, հայրենիքի և իր ժողովրդի դժբախտ ճակատագիրը հանգիստ չի տալիս նրան։ Ամբողջ պոեմի բովանդակությունը Աղասու հիշողություններն են ու խորհրդածությունները հայ ժողովրդի պատմական ճակատագրի, հայրենի գյուղի, կենցաղի, ընտանիքի» նահապետական բարքերի ու սովորությունների մասին։ «Խաղ»-ը չունի

որևէ

կոնկրետ

սյուժե,

կոնկրետ

պատմական

բովանդակություն,

հաճախ

նկարագրված դեպքերը անավարտ են մնում, իսկ մտքերը չեն ամբողջանում։ «Վերք»–ի մեջ եղած

կենցաղային

նկարագրությունները,

նահապետական

կյանքի

խանդավառ

369

դրվատումները կան և այստեղ։ Բայց կա և ավելին, «Խաղ»-ը տեղ-տեղ հագեցված է կրոնական հայացքների ու հավատալիքների ոգով. Աբովյանն այստեղ հանդես է գալիս ոչ միայն քրիստոնեական կրոնի, այլև հատկապես հայ լուսավորական դավանանքի անվերապահ ջերմ պաշտպան։ Այստեղ չկա քննադատական այն հայացքը, որ արտահայտում է Աբովյանը «Վերք»-ում, եկեղեցու և հոգևորականության նկատմամբ։ Այս ևս հաստատում է, որ «Խաղ»֊ը գրված է «Վերք»-ից առաջ։ Բացի վերոհիշյալ փաստարկումներից կան մի քանի այլ տվյալներ ևս, որոնք ապացուցում են, որ «Խաղ»-ն է հաջորդել «Վերք»֊ին, և ոչ ընդհակառակը։ «Վերք»-ն ունի երկու հեռագիր վարիանտ՝ սևագիր և մաքրագիր։ Առաջին վարիանտի մեջ չկա «Խաղ»–ից և ոչ մի քառյակ, իսկ երկրորդ՝ մշակված վարիանտում հեղինակը զետեղել է արդեն «Խաղ»–ից որոշ հատվածներ «Վերք»-ի համապատասխան մասերում։ Աբովյանն իր տրամադրության տակ ունենալով «Խաղ»-ը, ընտրություն է կատարել, ի մի է հավաքել տարբեր հատվածներ, և որպես Աղասու երգ «Վերք»-ի մեջ գրել։ «Վերք»-ում եղած Աղասու երգի 14-րդ, 10-րդ, և 21-րդ տներն ավարտվում են բազմակետերով, որոնց հաջորդող տները դրված են արդեն ընտրությամբ։ Պարզ է, որ ընտրությունը լինում է միայն պատրաստի նյութից, տվյալ դեպքում «Աղասու խաղը» պոեմից, 1)Բնագրում այս՝ 364-րդ («Քուն իմ՝ սասանումն, երազք իմ՝ տանջանք») տողից հետո, որով վերջանում է 17-րդ էջը, հեղինակը բաց է թողել թերթի մյուս էջը և դրան հաջորդող երեք թերթը, հավանաբար շարունակելու համար, բայց շարունակել է՝ ըստ իր համարակալման 3-րդ քառաթերթի առաջին էջի սկզբից։ 2) Ղռխբուլախ»— (Քառասուն աղբյուր), գտնվում է Կոտայքում, Ղռխբուլախն է մատակարարում Երևանի ջուրը, և նրանից է սկզբնավորվում Գետառ դետը։ 3) Նորք.- Երևանի հեռավոր բարձրադիր թաղամասերից մեկը, սկզբում եղել է գյուղ, իսկ 1837 թ. միացվել է Երևանին։ 4) Բնագրի 31-րդ էջի 646-րդ տողի դիմաց, լուսանցքում կա հետևյալ ծրագրային նշումը. «Աստ կարելի է երկարել»։ 5) Բնագրի 34-րդ էջի 697-րդ տողի վերևի լուսանցքում կա հետևյալ ծրագրային նշումը. «Աստ կամի երեխայիցն ցուցանել զերկինս զոր պարտ է յաւելուլ»։ 6) Բնագրի 74-րդ էջի չորս լուսանցքներում կան մատիտով արված հազիվ ընթեռնելի ծրագրային նշումներ առանց կետադրության և առանց տողատման, որի տողատումները և կետադրումը

կատարել

ենք

մենք

ըստ

բովանդակության,

հնարավորության

սահմաններում վերականգնելով նշումների տրամաբանական հաջորդականությունը։ «Նշխարք բերել։ Քարվան գնալը։ Հանդը հաց հայ մշակին։ Համբարձում, ջրօրհնեք, վարդավառ, Ղովղ անիլ, մեռոն օրհնեք։ Պասը բաց անել. բոխ, զոխ, Իգեք ղը < րաղը > փորել էտուլ թաղիլ։ Ճոճ գցել։ Հեռու տեղից գալը, առաջ գնալը։ Քթոցով պտուղ տալը։ Աբեղայաց էջմիածին։ Ձուկ բռնիլ, Գեղարքունի ֆորս անիլ, ջիրիդ: Սարից եղ բերել։ Ծում։ Միրգ ծախիլ։

370

Հարսանիք, ուխտ գնալ։ Զատկի ձուն և բողչա գառը պահել, մորթել, Ղալաբանթլղ < մեկ անընթեռ. > [սուփ < րեն > ] սուփրեն բաց անելը։ Տանձը քաղիլը, չորացնելը։ Ղշերին կուտը, դալի փայը աղքատաց։ Թուրքերի կռիվը, աղջիկների մարաքյա Մատաղ անելը, օրհնելը։ Օխտն անգամ բաժակի գինին։ Աղքատաց հաց տալը։ Ժամ, պատարագ, գերեզման։ Այս նշումների վերջին հատվածի համաձայն հետագայում շարադրված է «Վերք Հայաստանի»-ի առաջին գլխի 21-րդ պարբերության վերջին մասի մի հատվածը, որը հաստատում է, թե «Խաղը» նախորդել է «Վերք»-ին։ 7) Բնագրի 77-րդ էջի 1606-րդ տողի դիմաց, լուսանցքում կա հետևյալ ծրագրային նշումը. Խրատն էլ.?»։ 8) Յուպիտեր.- Ըստ հռոմեական դիցաբանության՝ աստվածների հայրը, որը հունական դիցաբանության մեջ անվանվում է Զեվս։ «Յուպիտեր կեսորն» արտահայտությունը փոխաբերական իմաստով է գործածված, սկեսրոջը համարելով ընտանիքի մեծերից։ 9) Սատուրն.—Ըստ հռոմեական դիցաբանության Սատուրնը ցանքի աստվածն էր և հողագործության

հովանավորողը։

Նա

պատկերացվել

է

տարիքավոր

մարդու

կերպարանքով՝ մանգաղը ձեռին։ Սատուրնը հունական դիցաբանության մեջ Կրոնոսն է: Աբովյանը «կեսառին» Սատուրն է անվանել, որպես ընտանիքի մեծի, որովհետև Սատուրնը Յուպիտերի հայրն էր։ 10) Ուրանաս (Ուրան— երկինք). Ըստ հունական դիցաբանության Ուրանուսը Կրոնոսի հայրն էր, աստվածների նախահայրը։ Աբովյանը «կեսառին» համարելով ընտանիքի նախահայր, անվանել է նրան և Ուրանուս։ Վերոհիշյալ երեք դիցաբանական հերոսների հանդես գալը պայմանավորված է անմիջապես տվյալ հատվածի բովանդակությամբ ու ձևով։ Աբովյանը խոսելով երկնային մարմինների մասին, նրանց հանդես է բերում մարդկային փոխհարաբերության մեջ, մարդկային կերպարանքով, որի պատճառով էլ նա ընտրել է հատկապես դիցաբանական այն հերոսներին, որոնք սերտորեն կապված էին բնության երևույթների հետ։ 11) Բնագրի 91-րդ էջի 1939-րդ տողի դիմաց լուսանցքում կա ծրագրային հետևյալ նշումը. «Մուճտ?»

12) Բնագրի 105-րդ էջի 222-րդ տողի դիմաց լուսանցքում կան հետևյալ ծրագրային նշումները. «Ես քո ձեռին աղլուխ Թոփ մուկն եմ» 13) Բնագրի 107-րդ էջի 2290-րդ տողի դիմաց լուսանցքում կան հետևյալ ծրագրային նշումները. «Ես քո տան վազն եմ. Գրել, քաղել, քշտել, քամել Կնճեռը հանել և այլն։ 14) Բնագրի 127-րդ էջի 2725-րդ տողին հաջորդում է ծրագրային մեկ թերի տող հետևյալ

371

սկսվածքով՝ «Երեսդ» 15) Գրիգոր Պապը.– Գրիգոր Լուսավորիչ։ 16) Խոր Վիրապ.— Արտաշատի շրջանում գտնվող ավանդական այն փոսը, որտեղ Գրիգոր Լուսավորիչը ապրեց 14 տարի Տրդատ թագավորի հրամանով, որպես պատիժ քրիստոնեությունը դավանելու համար։ Ավանդական այդ վայրում կառուցված է Խոր Վիրապ վանքը։ 17) Գեղարդա վանք.— Հռչակավոր վանք (10—13-րդ դ.), փորված լինելով քարայրերի մեջ, կոչվում է միաժամանակ Այրի վանք։ 18) «Մենծ Ապով պապը».— Խաչատուր Արովյանի նախահայրերից, որից սերվել է Աբովյան տոհմը։ «Վերք Հայաստանի»– ի մեջ Ապովը հիշատակվում է որպես Աղասու նախնիներից։ 19) «Սառա Խաթուն տատը». Աբովյան տոհմի նախնիներից։ «Վերք Հայաստանի»-ի մեջ Սառա խաթունը Աղասու տատն է։ 20) Կոզեռն.— «Կոզեռն» բլրակը գերեզմանոցը գտնվում են Երևանում։ Գերեզմանոցը համարվում է քաղաքի հնագույն Հնություններից մեկը։ Բլրակը և գերեզմանոցը «Կոզեռն» անունը ստացել են, որովհետև առաջին անգամ այնտեղ է թաղվել 11-րդ դարի հայտնի գիտնական Հովհաննես վարդապետ Կոզեռնը։ 21) Սարթ Սարդիս.— Եկեղեցի Երևանում, կառուցված Նահապետ կաթողիկոսի կողմից 17 18-րդ դարերում։ 1835 թ. Հովհաննես Շահխաթունյանը վերանորոգեց այս եկեղեցին։ 22) Ամենափրկիչ.— Ամենափրկիչ անունով եկեղեցիներ Հայաստանում շատ են եղել, հավանաբար Աբովյանը ակնարկում է Գառնիի շրջանի Հավուց Թառ վանքի Ամենափրկիչ եկեղեցին։ 23) Կոնդ.— Երևանի հնագույն թաղերից մեկը, գտնվում է քաղաքի արևմտյան մասում, բարձրության վրա։ Սկզբում այնտեղ բնակվել են նստակյաց հայ բոշաներ։ Պարսկական տիրապետության օրերին այդ թաղամասը կոչվել է «Թափա բաշ», այսինքն՝ «Կոնդ»։ 24) Բայազդու չոլ.— Բայազետը Աբովյանի ժամանակ նոր հիմնված Լինելով, շրջակայքում եղել են ազատ, անմարդաբնակ ընդարձակ դաշտեր (չոլ), այդ պատճառով էլ կոչվել է Բայազդու չոլ։ 25) Ղոշավանք.— Կամ Խոշավանք և կամ Հոռոմոսի վանք։ 10—13-րդ դարերի հայտնի վանք Անիի մոտ Ախուրյան գետի ափին։ 20) Մուսա. Ըստ հունական դիցաբանության այսպես էին կոչվում (Լեսի աղջիկները, իննը քույրերը, որոնցից յուրաքանչյուրը ներկայացնում էր արվեստի տարբեր ճյուղերը։ 27) Հակոբա աջը.—Ըստ հայկական եկեղեցու ավանդության սուրբ Հակոբ Մծբնա Հայրապետի աջը, որը որպես մասունք ամփոփված է արծաթից պատրաստված ձեռքի մեջ. և պահվում է էջմիածնում: 28) Պետրոսի մատը.— Քրիստոնեական ավանդությունը պահպանված է համարում Պետրոս Առաքյալի ճկույթի ոսկորը, որը որպես մասունք պահպանված է արծաթյա անոթի մեջ և պահվում է էջմիածնում։ 29) Մուղնու վանք.—Կամ Մողնի, Աշտարակի մոտ գյուղ, հայտնի է իր սուրբ Գևորգ եկեղեցով (17-րդ դար), որը դարձել էր ուխտատեղի հավատացյալների համար։ 30) Գետառաքել.—Բառը աղավաղված է. Գետարքել է կոչվել ժամանակին մեծ ժողովրդականություն ունեցող մի խաչ, որը պահպանվել է Կոտայքի շրջանի Ձագ գյուղում գտնվող հայտնի Ձագավանքում։ 31) Ծաղկականք.— Հին Այրակոփ վանք, գտնվում է Արա լեռան պատռվածքի մեջ։ Արարատյան դաշտի համբարձման տոնը կատարվել է այնտեղ։ 32) Հանավանք.— Կամ Հովհաննու վանք, Կարբիի մոտ գտնվող, 5—13 դարերի հայտնի վանք, որը ժողովրդի կողմից կրճատ ձևով կոչվել է Հանավանք։

372

33) Մետամորֆոգա.– Օվիդիուս Նազոնի հայտնի պոեմը, որը հունական և հռոմեական դիցաբանությունների բանաստեղծական վերամշակումն է։ 34) Լերինն Պարնասյան.— Ըստ հին հույների պատկերացման Պարնաս լեռը գտնվում էր երկրի կենտրոնում, որը հանդիսանում էր մուսաների և Ապոլլոնի բնակավայրը։ Պարնասի ստորոտումն էր Դելֆյան հայտնի տաճարը, որի ավերակները գոյություն ունեն մինչև այժմ։ 35) Հոներ.– Ասիական թափառաշրջիկ ցեղ։ Հայտնի են հոների արշավանքները դեպի Եվրոպա

(մոտավորապես

375

թ.),

հատկապես

Իտալիա

(452

թ.)

Աթիլլայի

առաջնորդությամբ։ Աթիլլայի մահից հետո հոների իշխանությունը աստիճանաբար քայքայվեց։ 30) Հեծեալ ի համետ Ատլանդյան իշոյ.— Աբովյանը Ատլանդյան էշ է անվանում Ամերիկա մեկնող նավը։ 37) Բնագրի 240-րդ էջի ձախ լուսանցքում, 5229-5239-րդ տողերի դիմաց կան ծրագրային հետևյալ նշումները. «Զամենայն

միահնչիւն

«Փոնգփռնգալով,

բառ

ճրնգճրնգալով,

պարտ ժնգժնգալով,

եմ

գրել

վռվռալով,

որպէս

զռզռալով,

երևի»։ կռկռալով,

կվկվալով».

38) Բնագրի 242-րդ էջի 5275-րդ տողի լուսանցքում կա ծրագրային հետևյալ բառը, որը ջնջված է. «օտար» 39) Բնագրի 260-րդ էջի 5661-5673-րդ տողերի լուսանցքում կան ծրագրային հետևյալ նշումները. բերանի ջուրը գնալ

կանաչ ու կարմիրն

սիրտը բոց անիլ,

հոգին քաղվիլ

Աստծո գոտին

ուշք միտք աշխարհից թռչիլ աչքը կուլ գնալ. լիսը մեր գնում աչքը հուփ տալիս, կեծակին տալիս Սիրտը հուփ ես տալիս, դոշը մի մի գազ բարձրանում Քնթի ծուխը աշխարք բռնում։ ՊԱՐԱՊ ՎԱԽՏԻ ԽԱՎԱԼԻՔ, ՊԱՐԱՊ ՄԱՐԴՈԻ ՏԱՆՈՒ ՄԻՏՔ. (էջ 137-278) Տպագրվում է համաձայն հեղինակի ինքնագրի, որը պահվում է Հայկական ՍԱՌ Գիտ. Ակադեմիայի Մ. Աբեղյանի անվան Գրականության Ինստիտուտին կից Գրական Թանգարանում, Աբովյանի արխիվ № 56։ Ժողովածվի ինքնագիրր (23,3 X 17) Գրված է թանաքով, պարզ ընթեռնելի ձեռագրով, թղթի երկու երեսի վրա։ Բաղկացած է եղել 37 թերթից (194 էջ)։ Պակասում են սկզբի 5 թերթերը (10 էջ), որ պարունակել են ժողովածվի անվանաթերթը, նյութերի ցանկը և «Հառաջաբան»-ը։ Վերջինիս տեքստը ներկա հրատարակության համար պատրաստվել է «ՊՎԽ»-ի 1864 թ. Հրատարակության համաձայն։ ՊՎԽ-ի մասին, ի թիվս Ա-ի աշխարհաբար լեզվով գրված մյուս երկերի, առաջին տպագիր վկայությունն անում է Մ. Տեր-Ազարյանն իր հայտնի «Մեկ քանի խոսք Աբովյանի վերա» կենսագրական հոդվածում՝ ՊՎԽ-ի առաջին հրատարակությունից երեք տարի առաջ (տես «Կռունկ հայոց աշխարհի», 1861 թվ., № 7, էջ 531—553)։ Ոչ մի տվյալով չի հաստատվում Ա-ի աշակերտներից մեկի՝ Գ. Աքիմյանի հիշողությանն

373

այն մասին, 1 թե «ՊՎԽ»-ը Լույս է տեսել հեղինակի կենդանության օրով՝ 1840-ական թ. թ. սկզբին։ Հավանական է, որ «Նախաշավիղ»-ի հրատարակության փորձի անհաջողությունից հետո Ա-ի ոչ մի այլ աշխատություն առանձին գրքով տպարան չի հասել հեղինակի կենդանության տարիներին։ «ՊՎԽ» ժողովածուն առաջին անգամ հրատարակվել է 1864 թվին՝ «Տփխիս, ի տպարանի Հ. էնֆիաճյանց և ընկերաց», ինչպես նշված է այդ հրատարակության անվանաթերթի վրա։ Առաջին հրատարակիչն, ըստ երևույթին, իր ձեռքի տակ ունեցել է ժողովածվի ինքնագիրն անթերի վիճակում։ Նրանից հետո է, որ ձեռագրից հանվել են սկզբի 5, ինչպես նաև 15 ու 16-րդ թերթերը («Մոլլա Մասրադնի պղինձը» առակի 48 — 137-րդ տողերը պարունակող էջեր): Նույն Հրատարակության անվանաթերթի երկրորդ երեսին կա գրաքննիչի նշումը։ Одобрено цензурою. Тифлисъ, 25 февраля, 1663 года цензор Кайтмазовъ. Այս մակագրությունն անշուշտ եղել է ինքնագրի՝ հետագայում չպահպանված անվանաթերթի վրա։ Ինքնագրի բոլոր թերթերի ներքևի աջ անկյուններում կան նույն գրաքննիչի նշումները՝ վերոհիշյալ բառերով, հետևյալ հաջորդականությամբ՝ Цензор, Кайтмазов, одобрено. Ժողովածվի ինքնագրի պակասող 5 թերթերի (10 էջ) բովանդակությունն, ըստ երևույթին, այնպես է, ինչպես որ այն արված է «Հ. Էնֆիաճյանի ու ընկերացդ հրատարակության մեջ, որտեղ անվանաթերթի միջին մասի աջ կողմում ժողովածվի վերնագրիր («Պարապ վախտի խաղալիք, պարապ մարդու տանու միտքդ) հետո և հեղինակի անունազգանունից առաջ դրված է երկրորդ բնաբանը՝ Ով

չուզենա

իր

պարկի

Բերանը փակի, թող պառկի։ Անվանաթերթին հաջորդել է ժողովածվում ամփոփված նյութերի ցանկը, ըստ որում, հավանական է գրքի սրբագրչի անփութության. հետևանքով՝ ցանկում բաց են թողնված՝ 2-ից

մինչև

13-րդ

նյութերի

ընդհանուր

վերնագիրը՝

«Ասացվածք

բնահայտք։

Ինքնահարմար հորինվածք», ինչպես նաև 29-րդ («ճգնավորն ու արջը») առակից հետո եկող մյուս առակների ընդհանուր վերնագիրը՝ «Առասպելք»։ Դարձյալ նյութերի ցանկում՝ 2-րդի վերնագիրն այսպես է. «Լոռըցիք ֆորս անելիս, փեդի գնալիս», իսկ բուն տեքստում միայն՝ «Լոռըցիք»։ Ըստ երևույթին այդպես է եղել նաև ինքնագրի նյութերի ցանկում, հակառակ դեպքում հրատարակիչը նման հավելում չէր կատարի ժողովածուն տպագրելս: ՊՎԽ-ի առաջին հրատարակության ժամանակ, ըստ երևույթին հենց հրատարակչի՝ Հ. էնֆիաճյանի առաջարկությամբ, «Մեղու Հայաստանի» թերթում տպագրվում են առակներից մի քանիսը՝ նախ «Զղարի շունը և ֆիլը» և «Անցվորականքն ու շունը», բայց իբրև սոսկ թարգմանություններ Կռիլովից, ըստ որում ոչ մի ակնարկ իսկ չանելով, որ դրանք վերցված են Ա-ի «ՊՎԽ» ժողովածվից (տես «Մեղու Հայաստանի», 1864 թ. սեպտեմբերի 14, № 36, էջ 286)։

1

1. Տես «Ժամանակակիցները Խ. Աբովյանի մասին» ժողովածուն, կազմեց Հր. Մուրադյան,

1941 թ., Ս. Քամալյանի գրի առած հուշերը «Նեմեց և Հայ ծերերը Աբովյանց անմահ Խաչատրի մասին»։

374

Դրանից մոտ քսան օր հետո, նույն թվի հոկտեմբերի սկզբին, խմբագրությունը անստորագիր մի փոքր հոդվածով ընթերցողներին հաղորդում է, որ «մոտերումս լույս տեսավ ամեն բարեմիտ մարդոց աչքումը հարդելի և պատվական Խաչատուր Աբովյանի մի աշխատությունն էլ»՝ «... անունը — «Պարապ վախտի խաղալիք»։ Հոդվածի վերջում մեջ է բերված «էս գրքի ճամփի խրատը» (տես «Մեղու Հայաստանի», 1864 թ. հոկտեմբերի 3, № 39, էջ 311—312)։ «ՊՎԽ» ժողովածվի առաջին հրատարակությունը կատարվել է այնպես, ինչպես որ այն կազմել է հեղինակը։ Ա-ի երկերի լիակատար ժողովածվի այս հատորում տրվում է ժողովածվի հիմնական մասը, այն է՝ «Հառաջաբանը» և «Ասացվածքն ու առասպելքը», որոնք թվով 39 հատ են։ Մյուս նյութերից՝ «թալաթիք», «Ազգասեր մարդը իր մեռնելու վախտը» և «Իմ բարեկամ Աղաջան Վարդանյանի պատկերի առաջին», «Աղասու սրտի փափագը» և «Աղասու սրտի տխրությունը», ըստ իրենց ժանրային բնույթի, մտնելու են Ա-ի երկերի լիակատար ժողովածվի Ա. հատորը։ Իսկ վերջին երկուսը՝ «Աղասու խաղը» և «Աղասու վերջին սուքը», որ հատվածներ են «Աղասու խաղը» պոեմից, թողնվում են իրենց հիմնական տեղում, այս¬ ինքն նույն այդ պոեմում, որ տպագրվում է Ա-ի երկերի այս հատորում։ «ՊՎԽ» ժողովածվի առակների հետ միասին սույն հատորում «Այլ առակներ» ընդհանուր վերնագրով տպագրվում են երեք այլ առակ ևս, որոնցից «Սովամահ շունն ու էշն ու սև ագռավները» առաջին անգամ տպագրվել է Ա-ի «Ընտիր երկերի» Բ. հատորում՝ 1940 թ., «Ճպուռն ու մրջիւն»-ը՝ Աս. Ասատրյանի «Աբովյանը — առակագիր» հետազոտության մեջ (Հայկ. ՍԱՌ Գիտ. Ակադ. Հասարակական Գիտ. Բաժանմունքի «Տեղեկագիր», 1945 թ., 3 — 4, էջ 95), իսկ մյուսը՝ «Աղուէս և խաղող»— հրապարակվում է առաջին անգամ Աի երկերի այս հատորում։ Առանձին առանձին վերցրած Ա-ի առակներից ոչ մեկի գրության թվականը հայտնի չէ։ Հայտնի է միայն, որ Ա-ը «ՊՎԽ» ժողովածուն կազմել ու պատրաստել է տպագրության համար 1840—1841 թվերին։ Հիմք ունենալով այն փաստը, որ ժողովածվի «Հառաջաբան»ը կրում է իր գրության որոշակի թվականը (1841 թվին, Թիֆլիս), և ժողովածվում ամփոփված մի քանի այլ նյութեր ևս ունեն գրության էլ ավելի որոշակի թվականներ («Իմ բարեկամ Աղաջան Վարդանյանի պատկերի առաջին» ոտանավորը՝ գրված է «1841 թվին, սեպտեմբերի 5-ին», «Ֆեոդորա կամ որդիական սերը» երգախաղը՝ «1841, հուլիսի 11, Տփխիս»), կարելի է հաստատապես ասել, որ «ՊՎԽ»-ը պատրաստ է եղել տպագրության համար 1841 թ. վերջերին, հետևաբար այնտեղ ամփոփված առակները գրված պետք լինեն մինչև այդ, համենայն դեպս դրանց մեծ մասը գրվել է 1841 թվից առաջ՝ 1837—1840 թ. թ. ընթացքում։ Այդ հաստատվում է հետևյալ փաստերով։ Մինչև «Պ. Վ. Խ.» ժողովածուն կազմելը՝ Ա-ր բազմաթիվ առակներ մշակել և զետեղել իր դասագրքում («Նախաշավիղ կրթութեան ի պէտս նորավարժից» և «Նոր տեսական ու գործնական քերականութիւն Ռուսաց վասն Հայոց») որոնք, ինչպես հայտնի է, պատրաստ են եղել տպագրության համար 1838 թվին։ Այսպես, օրինակ, «Նախաշավիղ»-ի առաջին մասի առաջին վարիանտում (այն, որ տպագրվել, բայց տպագրվածը ոչնչացվել է հեղինակի կենդանության օրով) արձակ շարադրությամբ կան հետևյալ առակները, որոնք անվերնագիր են և այստեղ վերնագրվում են մեր կողմից՝ <«Արջըն և մեղրաճանճք»>, <«Գյուղացի և ակնոց»>, <«Գյուղականն և իր որդիք»>, <«Շինականն և վաճառականն»>, <«Շատախոսն ու փիլիսոփան»>, <«Գորտն ու եզն»>, իոկ «Նախաշավիղ»–ի նույն՝ Ա. մասի հետագա՝ վերամշակված վարիանտում (այն, որ հրատարակվել է 1862 թվին) կան չափածո գրված՝

375

10 «առասպելք» ու «ասացվածք», որոնցից երկուսը («Զարմանալի մարդիք»–ը և «Հետևանք կույր շահասիրության», այլ վերնագրով՝ «Մոլլա Մասրադնի պղինձը») հետագայում զետեղված են նաև «Պ. Վ. Խ. ժողովածվում։ Մյուս ութ առակներն են՝ «Սեաւ ագռաւն և հաւն», «Ծոյլ էշն ի վերայ ճանապարհին», «Երկու բարեկամը և արջն», «Երեք խուլ միմեանց հետ հակաճառին», «Առիւծն, աղուէսն և էշն», «Աղուէսն և ագռաւն», «Ծերունին և ագռաւն» և «Զօրութիւն գինւոյ»։ Սրանցից «Աղուէսն և ագռաւն» առակին ռուսերեն լեզվով հանդիպում ենք նաև «Նոր տեսական ու գործնական քերականության» մեջ։ Բայց այս աշխատության մեջ օգտագործված առակների («առասպելը») թիվը շատ ավելի է և հասնում է մոտ 30-ի, որոնց վերնագրեցի հիշատակումն անհրաժեշտ ենք համարում

այստեղ,

որպեսզի

ամբողջական

պատկերացում

լինի

Ա-ի

ստեղծագործության այս բաժնի մասին։ Այդ առակների թվում կան մի քանիսը, որոնց հանդիպում

ենք

«Նախաշավիղ»-ներում

և

«Պ.

Վ.

Խ.

ժողովածվում։

Ահա

«Քերականության մեջ օգտագործված այդ առակների լրիվ ցանկը, 1. «Գայլն ու գառն», 2.«էշն և շունն», 3. «Գայլն յոչխարենիս», 4. «Ծիծեռն և այլ թռչունը», 5. «Առիւծն և մուկն», 6. «էգառիւծն

և

աղուէս»,

7.«Կաղնին

և

եղէգն»,

8.«Անտառաօձ

ն

և

կոզնին»,

9.«Ծառայութիւնն ի փետուրս սիրամարգի», 10. «Երկրագործն և օձն», 11. «Ստամոքսն և այլ անդամքն», 12. «Աղուէսն ու այծն», 13. «Աղուէսն և ագռաւն», 14. «Գայլն և կռունկն», 15.«Երկաթեայ և կալեայ պտուկն», 16. «Աղուէսն և արագիլն», 17. «Առջն և մեղուք», 18.«Շինականն և սադ իւր», 10. «Մահն և ծերունին», 20. «Շունն և ստուեր իւր», 21. «Հայրն և որդիք իւր», 22. «Արձանն և քարտաշն», 23. «Վարդն և թիթեռն», 24. «Մոծակն և առիւծն», 25. «Կաթիլն անձրևոյ», 26. «Այրն անմորու», 27. «Խոհարարն և շունն», 28. «Շինականն և ակնոցն», 29. «Փիղն և դերձակն»։ Սրանցից առաջին երկուսը («Գայլն և գառն», «էշն և շունն») և 24-րդր՝ («Մոծակն և առիւծն») կան «Պ. Վ. Խ.»-ում, 13-րդը («Աղուէսն և ագռաւն»)՝ «Նախաշաւիղ»–ի Ա. մասի վերամշակված վարիանտում, իսկ 17 և 28-րդը («Առջն և մեղուք», «Շինականն և ակնոցն»)՝ «Նախաշավիղ»-ի նախնական վարիանտում։ «Նախաշավիղ»–ներում ու «Նոր տեսական ու գործնական քերականության» մեջ եղած առակներն իրենց տեղերում տպագրվելու են Ա-ի երկերի այս հրատարակության համապատասխան հատորներում, այդ նկատառումով չեն բերվում այս հատորում։ Հարկ է նշել նաև, որ Ա-ը, չափածո առակներից բացի, գրել է և արձակ առակներ՝ «պարապ վախտի խաղալիք, պարապ մարդու տանու միտք» արձակ ձևով։ Այդպիսիք են՝ վերը հիշատակված «Եշի հարսանիքը», «Զվարճալի ու կարճ պատմությունը» շարքի զգալի մասը, որտեղ շատ կան առակատիպ «սրամիտք առածք — մասալեք», որոնք առաջին անգամ տպագրված են Ա-ի երկերի այս հրատարակության Դ. հատորում 1947 թվին։ Կարևոր հարց է Ա-ի առակների ինքնուրույնության և աղբյուրների որոշման հարցը, որով զբաղվել են Ա. Ղանալանյանն ու Աս. Ասատրյանը՝ առաջինն իր՝ «Աբովյանը և ժողովրդական ստեղծագործությունը» գրքում, հրատարակված 1941 թվին, երկրորդն իր «Աբովյանը — առակագիր» հետազոտության մեջ՝ տպագրված Հայկական ՍՍՌ Գիտ. Ակ. Հասարակական գիտությունների բաժանմունքի «Տեղեկագիր»–ում (1945 թ. 2 — 3, էջ 91 — 114)։ Ստորև

տրվող

կոնկրետ

ծանոթագրություններին

թողնելով

ամեն

մի

առակի

ինքնուրույնության և աղբյուրի որոշման հարցը, այժմ ընդհանուր առմամբ նշենք, որ Ա-ն իբրև առակագիր նույնքան ինքնուրույն է ու ինքնատիպ, որքան իբրև վիպագիր, և որ նրա գլուխ գործոց երկից՝ «Վերք Հայաստանի»–ից հետո «Պարապ վախտի խաղալիք» ժողովածուն հայ նոր գրականության երկրորդ հիմնաքարն է։ Այդ ժողովածվի

376

«Հառաջաբան»–ում առակների վերաբերյալ հեղինակի ասածը՝ թե՝ «.. բոլորը մեր խալխի խոսացած բաներն եմ հավաքել, թարգմանածներս էլ՝ էնպես եմ դուրս բերել, որ մեր խալխի սրտովն ըլի»,— ճշտորեն վկայում է Ա-ի առակների ինքնուրույնության ու ինքնատիպության մասին, անկախ այն բանից, որ նրանց զգալի մասի սյուժեները փոխ են առնված այլ և այլ առակագիրներից։ Այդ տեսակետից Ա-ի առակները կարելի է բաժանել երկու հիմնական խմբի. ա) «Մեր խալխի խոսացած բաներից» առնված գրական մշակումներ, և բ) «Թարգմանածներ», գրված, «սազացրած» այնքան հարազատ լեզվով ու ոճով, այնպիսի ազգային-ժողովրդական կոլորիտով, որ հայ ընթերցողը (կամ ունկնդիրը) չզգա նրանց թարգմանված լինելը։ Բայց առաջին խմբի առակների մի զգալի մասը (օրինակ՝ «Ձու գողացողը», «Սոխն ու սխտորը» և այլն) առնչվում են նաև գրական աղբյուրների հետ։ Այդ խմբի մեջ են մտնում նաև այն մի շարք առակները («Ասացվածք» շարքից «Մոլլա Մասրադնի իշի քուռակը», «Մոյլա Մասրադնի ճաշը», «Հացակեր փեշը» և այլն), որոնք կապվում են Մերձավոր Արևելքի հռչակավոր զվարճաբան– առակախոս Մոլլա կամ Խոջա Նասրեդդինի անվան հետ։ Շատ հավանական է, որ Ա-ը լսել ու գրականորեն մշակել է Նասրեդդինի անունով տարածված այդ «խալխի խոսացած բաները»։ Որքան մեզ հայտնի է, Ա-ի ժամանակ Նասրեդդինի առակների հայերեն լեզվով գրավոր աղբյուրներ չեն եղել։ Այդ մասին նշել է էդուարդ Հյուրմյուզն իր մշակած առակների 1865 թ. հրատարակած գրքի երկրորդ «Նախերգանք»–ում՝ հայտնելով, որ ինքը «Նասրետին առակախոս Տաճկի» առակները գրականորեն մշակելիս՝ ձեռքի տակ չի ունեցել «ոչ տպագիր ինչ ուստեք, և ոչ գրչագիր»։ 1 Առակների երկրորդ խմբի («թարգմանածների») սյուժեների հիմնական աղբյուրներն են. ա) Հայ միջնադարյան առակագրությունը՝ հանձինս Մխիթար Գոշի և Վարդան Այգեկցու: բ) Ռուսական առակագրությանը, հանձինս՝ Ի. Կռիլովի, Ի. Խեմնիցերի, Ի. Դմիտրիևի, Ա. Իզմայիլովե, Սումարոկովի և այլն, ըստ որում Ա-ն ամենից ավելի օգտվել է Ի. Կռիլովից։ գ) Արևմտա-եվրոպական առակագրությունը, հանձինս Եզոպոսի ու նրա հետագա մշակողների, ըստ որում ավելի մեծ չափով Լաֆոնթենի, Լեսսինգի, Գելլերտի: Այս

ընդհանուր

ծանոթությունից

հետո

հաջորդական

կարգով

տալիս

ենք

ծանոթագրություններ նախ «Հառաջաբան»-ի և ապա առակների վերաբերյալ։ ՀԱՌԱՋԱԲԱՆ (էջ 189—190) ՊՎԽ ժողովածվի պահպանված ինքնագրում (Գրական Թանգարան, Աբովյանի արխիվ № 56) մողովածվի անվանաթերթի ու նյութերի ցանկի հետ միասին պակասում է նաև «Հառաջաբան»-ի

ձեռագիրը,

որն

ըստ

երևույթին

մնացել

է

ՊՎԽ-ի

առաջին

հրատարակչի՝ Հ. Էնֆիաճյանի տպարանում և կամ հանվել է հետագայում մինչև ժողովածվի ինքնագրի՝ Գրական Թանգարան հասնելը։ «Հառաջաբան»-ը տպագրվում է ՊՎԽ-ի առաջին հրատարակության համաձայն։ 1. ՊՎԽ-ում բայաթիները (թվով 34 քառյակ) դրված են առակներից անմիջապես հետո։ 1864 թվին՝ ՊՎԽ-ի լույս աեսնելուց մեկ ամիս առաջ բայաթիներից տասը (2, 6, 8, 12, 14, 18, 20, 24, 27 և 30) տպագրվել են «Մեղու Հայաստանի»-ի սեպտեմբերի 7-ի համարում «Բայաթի» վերնագրով, առանց ստորագրության և առանց որևէ հիշատակության, որ դրանք պատկանում են Խ. Աբովյանին ու վերցված են նրա տպագրվող ժողովածվից։ «ՊՎԽ»-ում եղածները Ա-ի մյուս բայաթիների հետ միասին (թվով 67) տպագրվել են հեղինակի «Ընտիր երկեր»-ի Բ. հատորում՝ 1940 թ. և ապա առանձին գրքույկով՝ 1

Տես՝ Վրուրի Որմզդանայ առակացն գիրք երկեակ, ի Վենետիկ, 1865, էջ 79-80

377

«Բայաթիներ» վերնագրով 1941 թ. Հայկական ՍՍՌ Պետհրատի հրատարակությամբ, Մ. Աբեղյանի առաջաբանով։ Ներկա հրատարակության մեջ բայաթիները հեղինակի մյուս բանաստեղծությունների հետ միասին մտնելու են Ա-ի «Երկերի լիակատար ժողովածվի» առաջին հատորի մեջ։ 2. «Աղասու մեկ քանի խաղը» ՊՎԽ ժոզովածվում հետևյալ վերնագրերն ունեն. «Աղասու սրտի փափագը (Աշըղ Վարրբի հանքով)»։ «Աղասու սրտի տխրությունը» «Աղասու խաղը (Քեշիշ օղլու գունով)»։ «Աղասու վերջին սուրը»։ Սրանցից վերջին երկուսը հատվածներ են «Աղասու խաղը» ընդարձակ պոեմից, որն առաջին անգամ տպագրվում է Ա-ի երկերի այս հատորում։ Իսկ առաջին երկուսը առանձին բանաստեղծություններ են, որոնք տպագրվում են Ա-ի երկերի այս հրատարակության առաջին հատորում։ 3. «Վերք Հայաստանի, ողբ հայրենասիրի» պատմական վեպը՝ Ա-ի գլուխգործոց երկը, որն, ինչպես հայտնի է, առաջին անգամ տպագրվել է հեղինակի մահից տաս տարի հետո. 1858 թվին, Թիֆլիսում՝ Ա-ի աշակերտ Գ. Աքիմանի և Ներսիսյան դպրոցի երբեմնի տեսուչ Հովսեփ Փոնդոյանի նախաձեռնությամբ։ «Վ. Հ.»-ն իր վարիանտով հանդերձ տպագրվում է Ա-ի երկերի այս հրատարակության երրորդ հատորում։ 4. Ա-ի այդ «Զվարճալի պատմությունները» առաջին անգամ տպագրվել են 1947 թ. հեղինակի երկերի այս հրատարակության չորրորդ հատորում: ԷՍ ԳՐՔԻ ՃԱՄՓԻ ԽՐԱՏԸ (էջ 191-192) Այս «խրատ»-առակն Ա-ն հղացել է իբրև «ՊՎԽ» ժողովածվի ներածություն, տալով «Հառաջաբան»-ից հետո, որին և միանում է նա իր իմաստով ու գեղարվեստական առանձնահատկությամբ։ Եվ հենց իբրև ներածություն «Խրատ»-ը չի մտնում ժողովածվի առաջին բաժնի («Ասացվածք բնահայտ», ինքնահարմար հորինվածք») մեջ, որն սկսվում է նրանից հետո։ Իր ժանրային առանձնահատկությամբ է: «Խրատ»-ը սովորական առակ չի, այլ՝ առակավոր խորհրդածություն։ Սկզբի մասը (1—25 տողերը) բուն առակի նախաբանն է, հեղինակի առակավոր խորհրդածությունն ինքն իր հետ, ինքնախրախույս իր գրական լուսավորական գործունեության դժվարին ճանապարհն անվարան անցնելու մասին, արտահայտելով այն միտքը, որ «ճամփորթի գլխին շատ փորձանք կգա», որից չպետք է վախենալ ու «ճամփի կիսից վեր կենալ, եդ գալ»։ Նա հույս է հայտնում, որ՝ Հալբաթ մեկ օր էլ արև դուս կգա, էն վախտն կիմանան թե ուզածդ ինչ ա։ «Խրատ»-ի այդ մասը երկին տալիս է ինքնակենսագրական-ինքնաբնութագրական երանգ ու շեշտ, որ հատուկ է Ա-ի մի շարք այլ առակների («էշն և բլբյուլը» և այլն) համար ևս։ «Խրատ»-ի բուն մասը պարունակող «վաղի առակը» հիշեցնում է Լաֆոնթենի «Ջաղացպանն, իր որդին և էշը» վերնագրով առակը։ Բայց հավանական է, որ Ա-ի համար աղբյուր է եղել ժողովրդական բանավոր ստեղծագործությունը՝ «խալխի բերանից լսած բանը», որ լսել ու մշակել է նա։ «Խրատ»–ում բերված այդ «վաղի առակի» մի այլ՝ չափածո մշակումը տպված է «Բազմավեպ»–ի 1847 թ. № 24-ում «Նասրեդդին Խոճան և իր էշը» վերնագրով։ Դրանից փոքր ինչ տարբեր վարիանտ (արձակ) տպագրված է «Մեղու Հայաստանի» լրագրի 1859 թվի օգոստոսի 29-ի համարում (№ 35) «էշը ծախու տանող

378

մարդը» վերնագրով։ Սյուժեն նույնն է, այն տարբերությամբ միայն, որ եթե Աբովյանի «Խրատ»-ում «մեկ ծեր մարդ իր ջահել որդու հետ դուս եկավ, գնաց աշխարք տեսնի, եդ էլ իր տունը գա», ապա հիշյալ երկու վարիանտում էլ խոսքը իր «էշը ծախու տանող մարդու» մասին է։ ԼՈՌԸ ՑԻՔ (Էջ 135-197) «Ասացվածքի» այս շարքը Աբովյանը գրի է առել ժողովրդի՝ «խալխի խոսացած բաներից» ու վերամշակել Լոռու հարազատ բարբառով։ Ինքնագրում

առաջին

հատվածի

7—10

տողերն

սկզբում

եղել

են

հետևյալ

հաջորդականությամբ. Ատյա՝ մեր տղա՝ մեր պյախտը պյանեց, Տյեղս կաց, քյընամ, տյանիցն յադ պյիրիմ. Ընկերը

մեկը

մյուսին

ասեց։

Հլէ յէս սհյաթին, ես քյրմյատաղ յեմ, Իսկ հետո հեղինակը փոխել է այդ տողերի հաջորդականությունը՝ տողասկզբներին դնելով համապատասխան թվանշեր։ ՄՈԼԼԱ ՄԱՍՐԱԴՆԻ ԻՇԻ ՔՈՒՌԱԿԸ (էջ 198—192) Այս և հետագա «ասացվածքից» մի քանիսի («Մոլլա Մասրադնի պղինձը», «Մոլլա Մասրադնի ճաշը», «Հացակեր փեշը» և այլն) սյուժեները վերցված են՝ Մերձավոր Արևելքի նշանավոր զվարճաբան-առակախոս Նասրեդդին Խոջայի (ապրել է 13—14-րդ դ. դ.) անունով՝ բանավոր կերպով ժողովրդի մեջ տարածված առակներից կամ առակավոր զվարճախոսություններից, որ գրի է առել ինքը՝ Աբովյանը։ «Մոլլա Մասրադնի» անունը հանդիպում է Աբովյանի այլ գործերում ևս՝ «Վերք Հայաստանի» վեպում, «Զվարճալի կարճ պատմությունք» գրվածքում, «Իշի հարսանիք»ում

և

այլն։

Հավանաբար

Աբովյանը

լսել

էր,

գիտեր

բոլոր

այն

«զվարճալի

պատմությունները», որոնք կապված են Նասրեդդին Խոջայի անվան հետ։ Երբեմն Աբովյանը մի այլ սյուժե մշակելիս՝ հիշատակում է դրան համապատասխանող նասրեդդինյան մի առակ։ Օրինակ, իր «զվարճալի պատմություններից» 64-րդի վերջում (մի «գիտուն մարդու» և իր բարեկամի դեպքը, երբ իրենց տանը լինելով, նրանք մեկը մյուսին խաբում են՝ հայտնելով թե տանը չեն), Աբովյանը նկատում է. «էս մեր Մոլլա Մասրադնի իշի փոխ ուզելու նման ա, ով լսել ա, կիմանա» (Տես՝ Խ. Աբովյանի «Երկերի լիակատար ժողովածու», 4-րդ հատոր, 1947 թ., էջ 87)։ Այդ փաստը վկայում է, որ Աբովյանը բանավոր կերպով գիտեր, գուցե նաև գրի առած է եղել «Մոլլա Մասրադնի» ուրիշ շատ առակներ ևս, բայց նա, ինչպես վերոհիշյալ «Իշի փոխ ուզելու առակը», չի մշակել դրանք ու բավականացել է միայն մի քանիսի մշակումով։ Այս ասացվածի սյուժեն՝ փոքր ինչ այլ վարիանտով՝ հանդիպում ենք Աբովյանի «Իշի հարսանիքը» արձակ գործում (տես 4-րդ հատոր, էջ 47—54)։ Սյուժեն հիմնականում նույնն է երկու տեղումն էլ, մի տարբերությամբ սակայն, որ մի դեպքում («Մոլլա Մասրադնի իշի քուռակը») «Մոլլա Մասրադնի գյաֆը» (=առակը) պատմողը հեղինակն է՝ Աբովյանն ինքը, մյուս դեպքում («Իշի հարսանիքը») նույն պատմությունը հեղինակն ասում է՝ «Իշի քուռակին» խոսեցնելով՝ նրան պատմել տալով իր գլխին պատահածը։ Սակայն բացի սյուժեի ընդհանրությունից՝ «Իշի հարսանիք»–ում կան մի շարք արտահայտություններ, որոնք գրեթե բառացի կան նաև Աբովյանի չափածո այս

379

ասացվածում։ Բերենք մեկ-երկու օրինակ։ «Մոլլա Մասրադնի իշի քուռակը» առակում ասված է, թե՝ Մոլլան իշի քուռակը դաշտից գողանում ու տուն է տանում մայիսին («Մայիս ամիսն էր, օրերն քաղցրացել...»,» և այլն), «Իշի հարսանիք»-ումն էլ պատմությունն սկսվում է տարվա նույն եղանակին՝ «մեկ գարունքվա օր» (տես Աբովյանի «Երկերի լիակատար ժողովածու», 4-րդ հատոր, 1947 թ., էջ 48) հետագա նույն ընթացքով, ինչ որ չափածո առակում: «էսպես տանը կապեց՝ ոչ թե խոտ, խոռակ, Չամիչ ու խուրմա ուտեր մեր քուռակն»— ասված է չափածո ասացվածում։ «Երեք տարի կերածս չիր ու չամիչ էր, խմածս նառ ջարաբի»— պատմում է Մոլլայի էշը մյուս գրվածքում (ն. տ., էջ 51)։ Շարունակությունը երկու դեպքում էլ նույնն է՝ նկարագրվում է Մոլլայի հանդես գալը «ջիրիդին» ու նրա երազած «փառքի» տխուր վախճանը։ «Մոլլա Մասրադնի գյաֆի»-այս երկու մշակումների էլ գրության թվականն անհայտ է։ Բայց հավանական համարելով, որ Աբովյանը նասրեդդինյան շարքի ասացվածքը գրի առել ու մշակել է միևնույն տարվա ընթացքում, իսկ այդ շարքից «Մոլլա Մասրադնի» պղինձը» (տես հաջորդ ծանոթագրությունը) զետեղված է «նախաշավիղ կրթության» Ա. մասում, որը տպագրության համար պատրաստ է եղել 1838 թվին, ապա ուրեմն այս ասացվածն էլ պետք է գրված լինի նույն տարվա ընթացքում։

ՄՈԼԼԱ ՄԱՍՐԱԴՆԻ ՊՂԻՆՁԸ (Էջ 200-201) Այս նույն ասացվածը Աբովյանը գրել է «Նախաշավիղ»-ի Ա. մասի վերամշակված վարիանտում, հավանական է «Պարապ վախտի խաղալիք» ժողովածուն կազմելուց առաջ, և առաջին անգամ տպագրվել է «Նախաշավիղ»–ի 1862 թվի հրատարակության մեջ

«Հետևանք

հեղինակային

կույր

ինքնագրի

շահասիրության»

վերնագրով։

համեմատությամբ

կան

Այդ

զգալի

հրատարակության չափով

տնքստային

տարբերություններ, որ բերում ենք այստեղ։ 2-րդ տող. Մեկ օր մեկ պղինձ սկսավ փոխ ուզել.

7-րդ տող, Պատվելի, ասաց, էս ինչ ընկեր է 8-րդ տող. Որ պղնձիս հետ իմ տունս էկել է 9-րդ տող. Ես քեզ անցյալ օրը մինը փոխ տվի, 10-րդ տող. Այժմ ջխտվել են, էս ինչ պետք է ըլի։ 16-րդ տող, Ու ընդվայր տեղը օտարին բաշխեր։ 19-րդ տող. Բայց ավելի շահն փորը չի ծակիլ։ 20–րդ տող. Եվ վայ մարդին, որ անխելք ագահ է։ 21-րդ տող. Հարևանն սկսավ շնորհակալ լինել 23–րդ տող. Մի քանի օրից հետո, մյուս անգամ 28-րդ տող. էլի կծնանի, իր մտքումը կարծեց։ 29-րդ տող. Բայց Մոլլայի հեսաբն դեռ չէր իմացել, 30-րդ տող. Օրն շաբաթ դարձավ, շաբաթը ամիս, 32-րդ տող. Սկսավ դրացին, բայց դու ո՛չ մեռնիս։ 40-րդ տող. Մոլլի ոտ ու գլուխն չափելով՝ ասաց»։

380

46-րդ տող. (Տո քոփակ) այստեղ չկա, բաց է թողնված։ 47-րդ տող. Ծնանողն մեկ օր պետք է մեռանի։ 50-րդ տող. Բաս մահվան սուգն չի՞ պետք է կատարի։ 57-րդ տող. Երբեք իր օրումն չպետք է ուզի։ 1) Իմամ— իսլամական կամ մահմեդական կրոնի համաձայն հոգևոր իշխանության առաջնորդ: 2) Ղռռան կամ ղուրան՝ իսլամական կրոնի վարդապետարանը, այդ կրոնի հիմնադիր Մահմեդի (569— 632 թ. թ.) քարոզների ժողովածուն։ ԶԱՐՄԱՆԱԼԻ ՄԱՐԴԻՔԸ (էջ 202—203) Առաջին անգամ իբրև դասագրքային նյութ տպագրվել է 1862 թվին հրապարակված «Նախաշավիղ»–ի Ա. մասում (էջ 77—78), որի ինքնագիրը պահպանված է (Գրական Թանգարանի Աբովյանի արխիվ № 24)։ երկրորդ անգամ տպագրվել է «Պարապ վախտի խաղալիք»–ում՝ 1864 թվին։ Բացի այդ պահպանվել է նաև սևագիրը՝ հեղինակի մի փոքրածավալ (18,6 X 12) ձեռագիր տետրում (Գրական Թանգարան, Աբովյանի արխիվ № 107 «Սևագիր բանաստեղծությունների տետր»), որը պարունակում է «Նախաշավիղ»–ի նախնական վարիանտի մի շարք նյութեր, ինչպես՝ «Աղօթք դասուց առաջ», «Զկնի դասին», «Այլ աղօթք առաւօտեան» ոտանավորները, «Սյաւ ագռաւ և հաւն» առակը և այլն։ Այս առակի՝ «Նախաշավիղ»-ի մյուս նյութերի հետ միևնույն սևագիր տետրում գտնվելն ինքնին վկայում է նրա գրության մոտավոր ժամանակը՝ ոչ ուշ քան 1838 թիվը: «Ասացվածն» ինքնաստեղծ է՝ գրված ամենից առաջ մանուկների համար և ուղղված է թղթախաղամոլության դեմ։ «Պարապ վախտի խաղալիք»-ում տպվածի համեմատությամբ զգալի տեքստային տարբերություններ կան թե սևագրում և թե «Նախաշավիղ»-ում եղած օրինակում։ Ստորև բերում ենք այդ տարբերությունները՝ սևագիրը նշելով Ա., իսկ «Նախաշավիղ»– ինը՝ Բ. տառերով։ 1 տող Ա. Շատ տեղ [ու քաղաք] շրջելով, շատ երկիր տեսած Բ. Շատ տեղ շրջելով, շատ երկիր տեսած 2 տող Ա. Մեկ մարդ էլ |ետ| կրկին իր աշխարհըն եկավ 3 տող Ա. Ծանոթ բարեկամ գլխին [թոփ էլած] հավաքած 4 տող Ա. [Կուզեին] ցանկային գիտել թե նա ի՞նչ տեսավ։ Բ. Ցանկային գիտել թե նա ի՞նչ տեսավ։ 5-7 տող Ա. [Յիմ] լեզուս չի բռնում թե ձեզ ետ պատմեմ. Ինչ որ [տեսել] լսել եմ ու աչքով տեսել։ Թողե՛ք, սիրելիք, փոքր շունչ առնեմ։ 9 տող Ա. Վա՜յ էն մարդուն, որ իր տանը միշտ մնա 11 տող ԱԲ. Դուք լավ գիտեք թե որքան մեծ ա երկիրն 12 տող Ա. Ու ինչքան ծով [գետ, մար<դիք> ազգ և քաղաք ու բաներ Բ. Ու որքան ծով, ազգ և քաղաք, և բաներ.

13-14 տող ԱԲ. Կան ամեն տեղ հազար տեսակ զանազան 15 տող Ա. Շատ տեղ կան մարդիք իրար միս ուտեն 16 տող Ա. Շատ տեղ հացի տեղ [ոսկի են] խոտը ճաշակեն, Բ. Շատ տեղ հացի փոխ խոտը ճաշակեն

381

17 տող Ա. էնպես երկիր կա ուր արծաթն ու ոսկին Բ. էնպես երկիր կա, ուր ոսկի արծաթ 18 տող Ա. Ծառի պես դուս գա, ջրի հետ գնա 1 Ու մարդիկն էնպես անմեղ են հանդարտ, Որ մեկ ծառի պտուղն ոսկուց լավ աշեն։ Բ. Խոտի պես դուս գա, ջրի հետ գնա. Ու մարդիկ այնպես հիմար են, հանդարտ, Որ մեկ ծառի պտուղն ոսկուց լավ աշեն։ 19 տող Ա. Բայց էս ինձ էնքան չի զարմացրուց Բ. Բայց էս ինձ էնքան չի զարմացրեց, 21 տող Ա. Առավոտից մինչև ի մութն անխափան, 22 տող Ա. Նստեն նրանք ի միասին լուռ, անձայն Քիթ ու պռունկը էնպես ունին խոժոռած Որ տեսնողին երևում են քար դառած։ Բ. Նստին նոքա ի միասին լուռ անձայն։ Քիթ ու պռունկն էնպես ունին հավաքած, Որ տեսնողին հետևում են քար դառած.

25-26 տող Ա. Ու աստծո աչքիցն՝ հենց բռնիր ընկած. Աչքը միշտ իրանց առաջը քցած Իրար երեսի [էլ] նայիլ չեն ուզում։ 27-29 տող Ա. Ամպն էլ որ գոռա, կայծակն էլ խփի, Թեկուզ սաղ երկինքն |էլ| նրանց գլխին փուլ գա [Ու] թոփ ու ղոմբարա նրանց գլխովն անցնի, 29 տող Բ. Թեկուզ սաղ երկինքն նրանց վրա փուլ գա.

30 տող Ա. Մեկն էլ ա տեղիցն չի ուզիլ ժաժ գա։ Քառի [պես], քոռի [պես] նման էնպես լուռ նստած, Թե բազի անգամ մեկ խոսք էլ խոսեն [Երես] էնպես երես, աչք ծռեն, ծռմռտեն Որ մարդ տեսնելիս՝ ոսկերքն սարսափեն, 33 տող ԱԲ. Չէին պատահել, որ քանի միտքս գա՝ 34-35 տող Ա. Հոգիս և մարմինս սարսի և դողա. [[Հուսահատ, կատաղած երեսով Նրանք նստեն [մեկ մեկի] պռոշները ծամելով. Ո՞վ կուզի, որ դժոխքի դևքը տեսնի Թող գնա նրանց մեջն ու [բն<ակի>] նայի։]] Ախր ինչ ա նրանց [դիտավորություն] միտքն ու կամքը Բ. Հոգիս և մարմինս [շա<ր>ժի ] սարսի ոլ դողա, Ախր ի՞նչ ա նրանց միտքն ու կամքը, 37-40 տող Ա. Կարելի է թե իրանց աշխարքի հոգսն են քաշում»։ «Ո՛չ, բարեկամք, ո՛չ», «Ուրեմն անգին քարն են նրանք պտրտում» Ա՜խ ինչ եք ասում։ Ուրեմն իրանց հին մեղքն են լաց ըլում։ Բ. «Կարելի է՝ թե իրանց աշխարքի հոգսն են միշտ քաշում»։ «Ո՛չ, բարեկամը, ո՛չ»: «Ուրեմն անգին քարն են պտրտում»։ Ա՜խ, ի՜նչ եք ասում, ուրեմն իրանց հին մեղքն են լաց ըլում»։ 41-42 տող Ա. «ՉԷ՛, չէ՛, ի՞նչ ասեմ»։ Ուրեմն խելացնոր են՝ որ չեն զգում.

1

Գնա բառը ջնջված, ապա վերականգնված է:

382

43-44 տող Ա. Խոսում, կամ լսում։ Բաս ի՞նչ անում— [Նրանք] թուղթ, թուղթ են խաղում։ ՄՈԼԼԱ ՄԱՍՐԱԴՆԻ ՃԱՇԸ (Էջ 204-208) «Պարապ վախտի Խաղալիք»-ի ինքնագրում պակասում են այս առակի 48–137-րդ տողերը պարունակող հեղինակի համարակալումով 15 և 16-րդ թերթերը։ Այդ մասի տեքստն ստուգվել է «Պարապ վախտի խաղալիք»-ի 1864 թվի հրատարակության նույն առակի համապատասխան հատվածով։ Հավանաբար այդ հատվածի ինքնագրի և տպվածի միջև ևս եղել են տեքստային տարբերություններ, որ անհայտ են մնում հիշյալ պատճառով։ Տես նաև «Մոլլա Մասրադնի իշի քուռակը» առակի ծանոթագրությունը։ ԵՐԿԱԹԱԿԵՐ ՄՈՒԿՆ ՈՒ ԱՂՔԱՏ ՀԱՐՈՒՍՏԸ (էջ 203-211) Գրված է ժողովրդական բանահյուսության հիման վրա։ ՀԱՑԱԿԵՐ ՓԵՇԸ (Էջ 212-213) Տես «Մոլլա Մասրադնի իշի քուռակը» առակի ծանոթագրությունը։ ԾԱՌԵՐՆ ՈՒ ԿԱՑԻՆԸ (էջ 214) Բանասիրության մեջ այն կարծիքն է հայտնված, թե այս առակը «ֆոլկլորային նյութի գրական մշակում» է և մտնում է Աբովյանի՝ «ժողովրդական ծագում ունեցող ինքնագիր առակների»

շարքը

(Ա.

Ղանալանյան—

«Աբովյանը

և

ժողովրդական

բանահյուսությունը». 1941 թ., էջ 39)։ Այս կարծիքը համոզիչ չէ։ Անկասկած ընդունելով, որ «Ծառերն ու կացինը» Աբովյանի ինքնուրույն առակներից է, բայց շատ հավանական է, որ առակի սյուժեն վերցված է Վարդան Այգեկցուց (համեմատել նրա՝ «Փայտահատը և ծառք» առակը Աբովյանի մշակածի հետ։ Նրանց ընդհանրությունը շատ բացահայտ է։ Տես Н. Марр. Сборники притч Вариана, ч. ІІ, стр. 123)։ Այս առակի սյուժեն Ա-ից շատ առաջ մշակել են մի շարք այլ առակագիրներ՝ Եզոպոսը («Փայտահատ և անտառ»), Լաֆոնթենը («Անտառ և փայտահար»), և ուրիշները։ Աբովյանի մշակումը ավելի մոտ է Այգեկցու, քան թե Եզոպոսի ու Լաֆոնթենի առակներին։ ՉԸՂՐԵԽԸ (Էջ 215-216) Այս և «Մշեցի հայն ու ոսկոռի փեշքաշը» ասացվածքը Աբովյանի ինքնաստեղծ հյուսվածքներից են, որոնց երկուսի էլ նյութն ընդհանուր է՝ արևմտահայ աշխատավորի պանդխտական կյանքը բնաշխարհից դուրս՝ անծանոթ բազարում։ Մի դեպքում («Չըղրեխը»)՝ «մեկ քրդստանցի անմեղ հայ մշակի» պատմությունն է, որ «տուն-տեղ թողած էկավ մեկ քաղաք», մի քիչ փող ղատի և «իր խեղճ օղլուշաղն պահի», մյուս դեպքում էլ՝ խոսքը վերաբերում է «մեկ մշեցի հայ» պանդուխտի, որի նկատմամբ քաղաքացիների

ցուցաբերած

արհամարհական

վայրի

վերաբերմունքն

է

դատապարտում - Աբովյանն իր այդ առակով։ Հայերի ղարիբությունը՝ պանդխտությունն Աբովյանի մտահոգության առարկա դարձած

383

ազգային-ժողովրդական կյանքի երևույթներից է, որին նա անդրադարձել է ոչ միայն այս առակներով, այլև բանաստեղծությամբ («Ղարիբ—պանդուխտ»՝ տես Աբովյանի արխիվ № 60)։ Պանդխտությանը վերաբերող էջեր կան նաև Աբովյանի օրագրերում (տես Աբովյանի արխիվ № 16 բ.— 7-րդ տետր, էջ 47— 40. «Արհավիրք պանդխտութեան»)։

ԲԱՔՄԱԶ (ԲԱԴԱԳ) ԾԱԽՈՂՆ ՈՒ ՍԱԼԴԱՏԸ (էջ 217) Աբովյանի ինքնաստեղծ գործերից է, որի անմիջական աղբյուրը ժողովրդի խոսք ու զրույցն է: ՃՐԱԳՈՎ ՄԱՆ ԳԱԼԸ (էջ 218) Աբովանի ինքնաստեղծ գործերից է, որի անմիջական աղբյուրը, ժողովրդի խոսք ու զրույցն

է՝

նյութը՝

Հայերի

ազգային

ազատազուրկ

վիճակը

թյուրքական

տիրապետության պայմաններում։ Սյուժետային կառուցվածքով որոշ չափով հիշեցնում է Վ. Այգեկցու «Իշխան և այրի» առակը (տես Н. Марр. Сборники притч Вардана. ч. II, стр.

328) ՁՈՒ ԳՈՂԱՑՈՂԸ (Էջ 219-220) Ինչ որ վերևում ասվել է «Ծառերն ու կացինը» առակի, նույնը պետք է ասել և սրա աղբյուրի մասին։ Վերջինիս սյուժեն ևս, շատ հավանական է։ Աբովյանը վերցրել է Վ. Այգեկցուց, որի՝ «Այրի և գող տղայն» առակի հետ համեմատած «Ձու գողացողը» հիմնական հանրություններ ունի (հմմտ. Н. Марр. Сборники притч Вардана. ч. II, стр.

14—15)։ Նույն սյուժեով առակ ունի նաև Եզոպոսը՝ «Մայր և գող որդին» վերնագրով (տես «Առակք Եզովբոսի, թարգմանեալ ի Դաղղիական լեզուէ ի Հ. Մինաս վ. Բժշկեանէ. 1849, էջ 209— 210)։ ԺԱՆԴ ՓՈՒՇԸ (էջ 221) Աբովյանի

ինքնաստեղծ

առակներից

է,

գրված

Ժողովրդական

բանավոր

ստեղծագործության նյութի հիման վրա։ ՖՈՐԹՆ ՈՒ ԽՈԶԸ (Էջ 222) Գրված է Վ. Այգեկցու «Կոզեռն և յաւանակ և խոզք» առակի հիման վրա։ Երկու առակների էլ հիմնական առարկան՝ գիրացվող և ապա մորթվող խոզն է, տարբեր են խոզին հակադրված կենդանիները։ Այգեկցու առակի չորս վարիանտից երկուսում գործող անձերն են ուղտն ու էշն իրենց ձագերով, իսկ մյուս երկու վարիանտում՝ էշերն իրենց քուռակների հետ, Աբովյանի մոտ՝ կովն իր հորթի հետ։ (Հմմտ. Н. Марр. Сборники притч Вардана. ч. II, стр. 20-23): Նույն սյուժեով առակ ունի նաև Եզոպոսը (տես «Առակք Եզովբոսի», 1849 թ., էջ 479, «էշ և խոզ»)։

384

ԷՇՆ Ոհ ՇՈՒՆԸ (էջ 223) Նույն առակը ռուսերեն լեզվով («Собака и осел») Աբովյանը օգտագործել է իր՝ «Նոր տեսական և գործնական քերականութիւն ռուսաց վասն հայոց» դասագրքի (տես՝ Աբովյանի արխիվ, № 27 ա.) «Երկրորդ հատվածում» («Բացատրութիւնք բառից և խօսից ի նախընթաց առասպելս»։ Սյուժեն ըստ երևույթին՝ ինքնաստեղծ է կամ վերցված՝ Ժողովրդական խոսք ու զրույցից: ՍՈԽՆ ՈՒ ՍԽՏՈՐԸ (Էջ 224—225) Միայն վերնագիրը հիշեցնում է Մ. Գոշի ԾԵ. Սոխ և Խստոր առակը (տես «Առակը Մխիթարայ Գոշի», 1854 թ.), իսկ սյուժեն ինքնուրույն հղացման արդյունք Է, ըստ երևույթին, ինքնակենսագրական ատաղձ ունի։ Այդ երևում է առակի վերջաբանից, որտեղ Աբովյանը ակնարկում է իրեն հայտնի «սոխ, սխտոր մարդկանց», որոնք փոխանակ «իրենց այիբն ծածկեն», շատ անգամ... վախտ բեվախտ ուրիշին են փուդ դնում»։ «Էս ա մեզ էրում, Էս մեզ խորովում»— ասում է Աբովյանը»: ԱՂՎԵՍՆ ՈՒ ԳեԼԸ (էջ 226—227) Սյուժեն վերցված է Վ. Այգեկցուց (տես II. Марр. Сборники притч Варлана, II. стр. 85 —86. «ԱղուԷս և թղթատար գայլ»), իսկ գեղարվեստական մշակումը ամբողջովին ինքնուրույն է։ Բարոյախոսականն էլ հիմնովին տարբեր է Այգեկցու առակի բարոյախոսականից։ Աբովյանն առակին տվել է ինքնակենսագրական շեշտ, որն զգալի է հատկապես քառատող նախաբանում։ Աբովյանն, ըստ երևույթին, ամենից առաջ իր հալածական վիճակը նկատի ունի, երբ ասում է, թե՝ Վա՜յ էն մարդին՝ որ էնպես տեղ ընկնի, Որ գրի, արզի մտիկ տվող չըլի։ Մարդի սաղ սաղ էլ որ ուտեն, սպանեն, Մեկ սիրտ չի ցավիլ, կաշին էլ հանեն։ Այս առակի վերջին մասը օգտագործված է «Աղասու խաղի» մեջ, ուր մի առիթով Աբովյանն ասում է՝ ...Բայց ո՞ւմ հասկացնես էնպես խրատը, Հազար շուն կա, գել, որ ոչ գրիլը, Ոչ գրի սևն սպիտակն կարա հասկանալ»։ (Տես Աբովյանի երկերի սույն հատորը, էջ 30)։ Դժվար է, սակայն, որոշել, թե ո՞րն է որին նախորդել, այս առակը «Աղասու խաղ»–ից առաջ է գրված, թե՞ հետո։ Երկուսի էլ գրության թվականն անհայտ է.

ԱՂԻ ԳՆԱՑՈՂ ԱՉԱՌԸ (Էջ 229) Սյուժեն հեռավոր կերպով հիշեցնում է Լաֆոնթենի «Ըսպընդակեր էշն ու աղակիր էշը» առակը (տես «Առակք Լաֆոնթենի». թարգմանեաց Մեսրոպ Նուպարյանց, 1900 թ., էջ 47— 48), բայց, իհարկե, Աբովյանի առակը նրա հետ ոչ մի կապ չունի և ամբողջովին ինքնուրույն է։

385

ԲԱՐԴԻՆ (ՉԻՆԱՐԻՆ) ՈԻ ՎԱԶԸ (էջ 229-230) Սյուժեն ինքնաստեղծ է, Աբովյանն ըստ երևույթին նկատի է ունեցել Ի. Կռիլովի «Листы и корни» առակը, տալով նրա հայկական զուգահեռը։ ԷՇՆ ՈԻ ՁԻՆ (էջ 231-233) Սյուժեն ինքնաստեղծ է, հեռավոր կերպով միայն հիշեցնում է Լաֆոնթենի նույնանուն առակը (տես «Առակք Լաֆոնթենի», էջ 138— 9)։ ԽՈԶՆ ՈԻ ԵԶԸ (էջ 234-236) Սյուժեն ինքնաստեղծ է։ Առակի բարոյախոսական իմաստը շատ բնութագրական է Աբովյանի համար։ ՄՇԷՑԻ ՀԱՅՆ ՈՒ ՈՍԿՈՌԻ ՓեՇՔԱՇԸ (էջ 37-238) Տես՝ «Չըղրեխը» առակի ծանոթագրությունը։ 1) Սուրբ Կարաբե — Կարապետ անվան բարբառային ձևն է մշեցիների խոսակցական լեզվի մեջ։ Այդ անունով («Սուրբ Կարապետ») վանք-ուխտատեղի Մուշի գավառում։ ԷՇՆ ՈՒ ԲԼԲՅՈՒԼԸ (էջ 233-243) Բլբուլի — սոխակի իբրև երգիչ թռչունի մասին շատ առակներ են գրել թե ռուս և թե արևմտա-եվրոպական հայտնի առակագիրները, սկսած Եզոպոսից մինչև Լաֆոնթենն ու Կռիլովը։ Հիշել Եզոպոսի «Սիրամարգ և սոխակ»–ը (Առակք Եզովբոսի, թարգմանեալ ի գաղղիական լեզուէ, Հ. Մինաս վ. Բժշկեան, ի Վենետիկ, 1849, էջ 159). Լաֆոնթենի՝ «Սոխակ և ցին»-ը (Առակք Լաֆոնթենի, թարգմ. Մեսրսպ Նուպարեանց, 1900 թ., էջ 194 — 5), Լեսսինգի առակներից չորսը՝ «Ծղրիդն ու սոխակը», «Սոխակն ու բազեն» «Սոխակն ու արտույտը» և «Հովիվն ու սոխակը» ( Лессинг — Собр. т. 1904г. стр. 21-22, 22, 49-50, 63): Հիշենք նաև Սումարոկովի առակը՝ «Соловей и кукушка» ( умароков — Сгиотворения, 1915г., стр.247), Կռիլովի երեք առակները՝ «Соловьи», «Кошки и Соловей», և «Осел и Соловей» Ի. Խեմնիցերի երկու առակը՝ «Соловей и Вороны» և «Соловей и Чиж») և այլն։ Այս բոլոր առակներից միայն Կռիլովի («Осел и Соловей») առակն է, որի հետ որոշ նմանություն ունի Աբովյանի առակը, իսկ մյուսների հետ ոչ մի նմանություն, ինչպես և Կռիլովի այդ առակն էլ հիմնովին տարբերվում է նախորդ բոլոր առակագիրների վերոհիշյալ առակներից։ Բայց Աբովյանի առակի միայն վերնագիրը, որոշ չափով նաև բովանդակությունը (սոխակի ու էշի հակադրությունը, այն էլ սյուժետային այլ կապակցությամբ) առերևույթ հիշեցնում են Կռիլովի նույնանուն առակը։ Իսկ բուն առակն իր սյուժեով ու ֆաբուլայով և իմաստով բոլորովին տարբեր, ինքնուրույն, զուտ աբովյանական յուրահատուկ մի առակ է, որը միաժամանակ լիրիկական բանաստեղծություն է, հուզական լիցքով և մոտենում է հայ միջնադարյան տաղերգուների՝ սոխակի ու վարդի վերաբերյալ սիրային երգերին։ Այնպես որ վերնագրի նույնությունը կռիլովյան առակի վերնագրի հետ ամենևին հիմք էի տալիս որևէ առնչություն տեսնել Աբովյանի և Կռիլովի առակների միջև։ Հեղինակի առակին նախորդող բացատրականը վկայում է, որ առակն ինքնակենսագրական հիմք ու շարժառիթ ունի, դրված է իր՝ Աբովյանի հետ պատահած մի կոնկրետ դեպքի առիթով, և

386

այն էլ, ինչպես գրում է Ա-նը, «էնպես մարդի վրա», «որ ոչ գիր գիտի, ոչ գրի զորություն, ու գրողի վրա էլ՝ բերանը կցրվի: Իմ աշխարհաբառ գրածների գլուխը շատ անգամ է էսպես բան տեսել, մարդի միտք չեն հասկանում, հենց իրանց իրանց խոսում են։... Մարդի սրտին դարդ է դառնում, երբ էնպես օմքին էլ ա խոսում մարդի վրա, որ իր անունը դրուստ գրել չի գիտի։ Ղորդ են ասել, թե՝ տանու տերտերին օրհնյա տեր չի ըլիլ: Ինչ և իցե, թուր ու թվանք չունիմ, արզա գրիլ պետքը չի, թող բլբուլը խոսի»։ Այս խոսքերը լիովին պարզում են, որ «էշն ու բլբյուլը» ոչ սյլ ինչ է, քան Աբովյանի և նրա գրական-գաղափարական հակառակորդների բախման բանաստեղծական պատկերումը էշի, բլբյուլի ու վարդի այլաբանությամբ։ Աբովյանի մի այլ աշխատության՝ «Հազարփեշեն» երգիծական պոեմի ինքնագրից հետո՝ կա այս առակի բացատրական-նախաբանի, ըստ երևույթին, առաջին վարիանտը, որին հաջորդում է նույն առակի մաքրագիրը։ Նախաբանի այդ վարիանտն ավելի որոշակի բացահայտում է «էշն ու բլբյուլը» առակի հղացման ու գրելու իրական կոնկրետ շարժառիթը ու դրանով իսկ վկայում այն հալածանքի մասին, որին ենթարկվում էր Աբովյանը իր «աշխարհաբառ գրած բաների» համար։ Ահա այդ նախաբանը. «Իմ աշխարհաբառ գրած բաների մեկը ընկել էր մեկ պատվելի մարդի ճանգ, որ ոչ աշխարհաբառ գիտի, ոչ գրաբառ։ Նա սկսել էր գրածիս փուդ դնել, իրանից ավել պակաս խոսալ։ Ի՞նչ անես, փինաչու մասալեն

††

միտս ընկավ, որ ուզում էր մեկ անվանի

պատկերահանի քաշածի ծռնությունը ցռւյց տա։ Ես պատկերահանի նման մոտը չէի, որ ասեմ. «փինաչին թող իր մաշկի կարկատանը քննի, մաշկիցը բարձր չի խոսա». տանը նստած՝ շատ որ միտք արի, հենց ղալամը ձեռս առա, էս ոտանավորը դուս էկավ» (տես Գրական Թանգարան, Աբովյանի արխիվ, № 51 )։ Իսկ թե ո՞վ է Աբովյանի հիշատակած այդ «մեկ պատվելի մարդը, որ ոչ աշխարհաբառ գիտի, ոչ գրաբառ», բայց որի «ճանգն էր ընկել» Աբովյանի «աշխարաբառ գրած բաների մեկը» (և ո՞ր մեկը՝ «Նախաշավի՞ղը», «Պարապ վախտի խաղալի՞քը» «Վե՞րքը», թե՞ մի այլ «բան»), վերջապես կոնկրետ ի՞նչ է եղել այդ «պատվելի մարդու» «ավել պակաս խոսածը» Աբովյանի՝ իր ճանգն ընկած աշխատության մասին,– այս հարցերին ճշգրիտ պատասխան տալը դժվար է։ Ուշագրավ է, որ բոլոր մյուս առակների համեմատությամբ այս առակն ամենից շատ է զբաղեցրել Աբովյանին։ Բացի «Պարապ վախտի խաղալիք» ժողովածվում եղած ձեռագրից, կա այդ առակի երկու այլ ձեռագիր ևս։ Դրանցից մեկը, որ սևագիր է՝ բազմաթիվ փոփոխություններով ու լուսանցքային հավելումներով՝ գտնվում է հեղինակի այն

††

Աբովյանի ակնարկած «Փինաչու մասին» շատ տարածված զվարճալի մի առակպատմություն է մեծ մասամբ կապված՝ նշանավոր հույն նկարիչ Ապելլեսի (4-րդ դար մ.թ.ա.) անվան հետ և ունի հետևյալ բովանդակությունը, որ բերում ենք «Բազմավեպ»-ի 1843թ. №5-ից (նույնը կա տպվածնաևտարվա №16, «Ապեղես նկարչի վրձինը բարոյավեպ» վերնագրով: «Ապեղես անունով հռչակավոր պատկերահանը սա բնությունս ուներ, որ իր կարծիքը անկեղծությամբ կզրուցեր, ուրիշինն ալ սիրով կըլսեր, կըսեն: Սովորություն ըրեր է եղեր, որ պատկեր մը լըմընցընելեն ետքը դուրս տեղ մը կըդնի, ու ինքը վարագուրի մը ետևը կը պահվըտի, որ տեսնի թե անցնող դարձող ինչ դատաստան կընեն իր քաշվածքին վրա, ետքը անոնց իրավացի դատաստանին նայելով կը սրբագրե եղեր քաշվածքը: Կոշկակարին մեկը օր մը ասոր քաշած կոշիկին վրա պակասություն մը կը գտնե, Ապեղես կընայի, որ իրավունք ունի, մեկեն կսրբագրե: Երկրորդ օրը նույն կոշկակարը տեսնելով, որ իր ըրած դատաստանը աղեկ բանի եկեր է, կը համարձակի նաև պատկերին միջի արանքին պակասություն դնելու: Ան ատեն պատկերահանը դուրս կելլե, ու կդառնա կոշկակարին կըսո, թե՝ «Նայե որ կոշիկեն վեր չելլես»(էջ 80):

387

տետրում (Ա-ի արխիվ, № 60), որտեղ կան՝ «Ղարիբն (պանդուխտ)» վերնագրով բանաստեղծության, «Հունայնություն աշխարհի, Այգին Ղորղանովի» արձակ գրվածքի և «Ում ասեմ սրտիս դարդերն ու «Աչքիս լույս ջան» բանաստեղծությունների ինքնագրերր։ Մյուս՝ հերթականությամբ երրորդ ձեռագիրը գտնվում է «Հազարփեշեն» սատիրապոեմի տետրում (Աբովյանի արխիվ, № 61), այդ պոեմին հաջորդող չորս էջերում (25—27), գրված հեղինակի գեղեցիկ մանրատառ ձեռագրով շատ մաքուր վիճակում։ Այս ձեռագիրն ըստ երևույթին՝ մյուս երկուսի համեմատությամբ ամենավերջինն է, որովհետև չունի որևէ ուղղում։ Եվ հայտնի չէ, թե ինչպես է պատահել, որ իր կազմած՝ ու տպագրության համար պատրաստած ժողովածվում («Պարապ վախտի խաղալիք») Աբովյանը չի գրել այս մաքրագիրը։

ժողովածվի

1864

թվի

հրատարակության

մեջ

տպվել

է

սևագրի

տպավորություն թողնող երկրորդ ձեռագիրը, որը պարունակում է մի շարք ուղղումներ, ըստ որում այդ ուղումների մի մասը Աբովյանը մաքրագրում պահել է, իսկ մյուս մասը բաց թողել վերականգնելով սկզբնականը, երկրորդ ձեռագրի համաձայն։ Այդ երեք ձեռագրերի միջև կան տեքստային մի շարք տարբերություններ, ըստ որում տարբեր է նաև առակի հիմնական գործող անձի անվան ուղղագրությունը՝ «բլբուլ», «բլբյուլ» և «բյուլբյուլ», Ժողովածվի օրինակում պահպանված է հիմնականում երկրորդ ձևը, բայց մեկ-մեկ էլ երրորդը, իսկ մյուս ձեռագրերում գործածված են երեք ձևերն էլ։ Առաջին ձեռագրի՝ սևագրի համեմատությամբ հիմնովին փոփոխված է առակի բնաբանը, սկզբում եղել է այսպես՝ էշն ի՞նչ գիտի վարդի հոտը, Նրան ա փալանն, թրքի մոտը։ Սևագրում բնաբանի այս վարիանտը ջնջված է և կողքին՝ ձախ լուսանցքում գրված է այսպես՝ էշն ինչ գիտի վարդն ի՞նչ զատ ա, Նրանը փալանն, թավալ տալն ա։ Այս էլ հենց պահված է առակների ժողովածվի ձեռագրում և 1864 թ. ու հետագա բոլոր հրատարակություններում։ Իսկ երրորդ ձեռագրում փոխված է միայն տողերի վերջերի է-ն, դարձնելով ա, ուրեմն՝ այսպես՝ էշն ի՞նչ գիտի վարդն ի՞նչ զատ է, Նրանը փալանն, թավալ տալն է։ Ստորև

տալիս

հրատարակության

ենք մեջ

բուն

առակի

տեքստային

իբրև

հիմնական

տեքստ

տարբերությունները՝ ընդունվածի,

այսինքն՝

ներկա «ՊՎԽ»

ժողովածվում եղածի համեմատությամբ։ Պայմանական կերպով № 60-ի ձեռագիր օրինակը նշում ենք Ա.–ով, № 61–ինը՝ Գ-ով։ 3 տող Գ. Ամեն աշխարքից, հեռավոր տեղից 5 տող Ա. էկան՝ որ գարնան գալը շնորհավորեն։ 8 տող Ա. Իրանց սրտի [հալն] քեֆն հայտնել [կամեին] կուզեին Գ. Իրանց սրտի էշխն հայտնել կուզեին 12 տող Ա. Մեկ խոր ձորում նստած իր գլուխը լալով 15 տող Ա. Բայց վարդն անիրավ, մնացել էր [ա՜խ] փակ, 16 տող Ա. [Իմ] խեղճ բլբյուլի սիրտը դառել էր կրակ։ 19 տող Ա. Լալիս Լր, էրվում [կարմիր], ախ, վարդ իմ կարմիր, 24 տող Ա. Ծառ ու թուփ, ծաղիկ Նրա հետ ողբում 26 տող Ա. Եդ [կանչեն] պատմեն, որ նրան մեկ չարա անի։

388

27 տող Ա. Էս դառն [վիճակին] հադաղին, սատանի քամին [Ո՞վ գիտի ինչ տեղ մեր էշ խնամին] Գ. Էս վատ հաղաղին սատանի քամին 30 տող Ա. Խոռակը պակասել, փորը քամի մտել Գ. Խոռակը պակսել, քիթը քամի մտել, 35 տող Ա. Սարնը [դուս] վեր ընկած, որ չեկավ առաջ 36 տող Ա. Էն հաստ գլուխը [ցցուց] [ցցեց] թափ տվեց, զռաց, 37 տող Ա. Էն մուրտառ դունչ[ը]ն էլ որ վրա չբերեց 39 տող Ա. [Կերավ] մշրեց ու զռաց մեր էշ խնամին, [Էրեց, խորովեց անճար բլբ[ուլ]յուլին] Գ. Մշրեց ու գոռաց մեր էշ խնամին։ 41 տող Ա. [Բոլորն էլ] Ղշերը թռան, ա՜խ, ո՜խ քաշելով 42 տող Ա. Ծաղկներն իրանց գլուխն երեսներն ծածկերին լալով: Գ. Ծաղկներն [իրանց գլուխն] երեսները ծածկերին լալով։ 43 տող Ա. Գ. Իմ անմեղ բլբյուլն գլուխը թևի տակին՝ 45 տող Ա. Հենց ոտը փոխեց, ընկավ ցխի մեջ[ն] [էլ շուն, գել չմնաց, նրա բդին չորեց, Կաշին քրքրեցին, հոգին հանեցին, Չոր ոսկոռները չոլումը քցեցին։ ] 48 տող Ա. Արինը քամակիցը շռռալով փախավ, 55 տող Ա. Գ. Վարդն էլ համ չի տալ նրա դարդակ փորին։ 56 տող Ա. Էլի բլբյուլի [սրտին] հոգին էր 57 տող Ա. Որ [նրա] միտք անելով իր դառը ցավեր, 58 տող Ա էկավ վարդի վրին կանգնեց [իր] սուքն սկսեց. Գ. էկավ վարդի վրեն կանգնեց, սուրն սկսեց.

60 տող Ա.Թագուհի իմ վարդ՝ սրտիս սիրելի.

61 տող Գ. Անունդ հիշելով սիրտս մորմոքի։ 62 տող Ա. Ընչի՞ [էս] դառն աշխարս բերեց բհամ, Գ. է՞ր էս դառն աշխարքն քեզ բերեց բհամ 64 տող Ա. Երկինքն ա [քո] տեղդ, ընչի՞ ես մնում, Գ. Երկինքն ա քո տեղն, ընչի՞ ես մնում, 66 տող Գ. Քանի փուշ ու էշ կան էս աշխարքում, 69 տող Ա. Քո սեր[ը]ն [ղորդ ա] հանապազ կպահեմ իմ սրտումն Գ. Քո սերն հանապազ սրտումս պահում.

71 տող Գ. էշն ի՞նչ գիտի գինղ՝ սրտումս էլ պահեմ 72 տող Ա. Քեզ, [ու փորձանքից] ամեն խաթից միշտ էլ ազատեմ 74 տող Ա. Մեզ էս աշխարքումն մեկ չարա չկա Գ. Մեզ էս աշխարքումն [չ<արա>] ո՞վ կտա չարա.

76 տող Ա. Յա թև առ, թռչենք, անումիդ մեռնիմ»։ 80 տող Ա. Էլի թրքի հոտն նա կուզի առնել. Գ. էլի էնպես հոտ նա կուզի առնել։ Առաջին՝ սևագիր ձեռագրում հեղինակի արած հավելում-փոփոխությունները (28, 33—34, 40, 46—55 և 77—83 տողերը) գրված են տետրի ձախ լուսանցքներում՝ առանց տողատման։ Այս առակի սևագրի ինքնագրից հետո անմիջապես հաջորդ էջում կա 16 տողից բաղկացած մի բանաստեղծություն, որի առաջին տողը նույն առակի հիմնական տեքստի 70-րդ տողի («բայց ո՞ւմ ասեմ, ո՞ւմ՝ իմ դարդերս, ա՜խ ո՞ւմ») տարբերակն է։

389

Բանաստեղծությունն իր արտահայտած տրամադրությամբ անմիջապես կապվում է այն հոգեվիճակի հետ, որ ունեցել է Ա-ը «էշն ու բլբյուլը» գրելիս։ Այդ նկատառումով բանաստեղծությունը կարելի է նույնիսկ «էշն ու բլբյուլը» առակի վերջաբանը համարել, մանավանդ, որ գրված է առակին անմիջապես հաջորդող էջում, էջի վերևից, առանց վերնագրի, հենց իբրև նախորդ էջի շարունակություն։ Ահա այդ բանաստեղծությունը. Ո՞ւմ ասեմ սրտիս [յարեքն] դարդերն, ես, ախ, ո՞ւմ, Լռվել ա լեզուս, փակվել իմ բերնում, Լեզուն որ սրտի դարդը եդ չասի, էլ ո՞վ կիմանա, ախ ո՞վ կցավի։ Մեր սրտի դարդը կրակ է ու բոց, Քանի որ պահես, չասես դու այլոց, Կերվիս, կմաշվիս, անդեղ՝ անդարման Մարմինդ քեզ համար կդառնա գերեզման։ Սրտի բալանիքն լեզուն ա, լեզուն, Բերանը՝ դուռը, աչքը՝ լուսատուն, Թե փակ կը պահես, կսկիծն ու ղուսուն Քեզ կփոթոթեն, աչքի լույս՝ սիրուն: Շունչ որ չքաշես, ու նոր շունչ չառնես, Ապրիլ չես կարող, հոգի՝ կհալվիս, Ինչպե՞ս ես ուզում, որ [հանդարտ մնաս] մնաս հանդարտ, Թե չասես ուրշին քո ցավերն, քո դարդն։ Այս հատվածը առաջին անգամ հրատարակել է Ռ. Տերյանը «Գրական Թերթ»–ի 1939 թ. № 5-ում՝ Աբովյանի այլ անտիպ բանաստեղծությունների հետ և ապա Աբովյանի «Ընտիր երկերի» Բ. հատորում 1940 թ. (էջ 28), իբրև առանձին բանաստեղծություն, եռաստղանի վերնագրով, իսկ բուն առակի սկզբնական նախաբանը աոաջին անգամ տպագրվել է Աս. Ասատրյանի «Աբովյանը — առակագիր» հետազոտության մեջ «Հայկական ՍՍՌ ԳԱ Հասարակական Գիտությունների Բաժանմունքի «Տեղեկագիր», 1945 թ. 3—4, էջ 113)։

ԽԱՆԸ (էջ 244—215) Ա-ը սյուժեն գրեթե անփոփոխ վերցրել է ռուս առակագիր-բանաստեղծ Ի. Ի. Խեմնիցերի (1745-1784) առակից, բայց մշակել է այն ինքնուրույնաբար, տալով առակին տեղական արևելյան կոլորիտ, թե գործող անձանց սոցիալական դեմքի ու հոգեբանության և թե մանավանդ լեզվի ու ոճի առումով: Ա-ն առակին հաղորդել է իր սոցիալական բարոյախոսությունը փողի, հարստության անկայունության մասին («փողը ձեռի կեղտ ա, մեկ օր կհատնի, կպակսի»), ավելի շեշտել փողի խեղաթյուրող ազդեցությունը մարդկանց փոխհարաբերություններում

և

առակի

վերջաբանն

էլ

«սազացրել

է»

իր

կրթա-

լուսավորական հիմնական գաղափարին, ըստ որի եթե ծնողն ուզում է որդուն «լավություն» անել, «թող տա նրան շնորհք, կրթություն», քանի որ «խազինա, դոլվաթ կերթան կփչանան, մարդիս իր ուսումն կմնա միայն»։ Ա-ի առակն իր ծավալով էլ տարբերվում է ռուսական բնագրից։ «Барон»-ը բաղկացած է 59 կարճ ու երկար (2, 7, 11—12 վանկանի) տողերից, մինչդեռ Ա-ի «Խանը» 77 համաչափ (10 վանկանի) տողերից: Խեմնիցերի առակների ժողովածվի մի հրատարակության ( Басни и сказки И. И. Хемницера в трех частая, Морква 1883г.) ցանկում նշված է, որ «Барон» առակը վերցված է

390

(թարգմանված կամ փոխադրված) գերմանացի բանաստեղծ–առակագիր Գելլերտից: Հնարավոր է, որ Ա-ն օգտված լինի նաև գերմանական բնագրից։ ԲԱՂԴԱՏԻ ՃԱՄՓՈՐԴ ԷՇԸ (էջ 246-256) Ա-ի այս գործն իր բնույթով ու ծավալով (443 տող) ոչ թե առակ է, այլ երգիծական զրույց, գրված ժողովրդական բանավոր ստեղծագործության նյութի հիման վրա։ 1) Մեքքա– մահմեդականների կրոնական սրբավայր Արաբիայում (Հեջասում), որտեղ ծնվել է իսլամական կրոնի հիմնադիրը՝ Մահմեդը (569—632 թ. թ.)։ ՔՈՌԵՐԸ (էջ 257-258) Սյուժեն վերցված է ռուս բանաստեղծ-առակագիր Ի. Խեմնիցերի «Слепцы» առակից, որի համեմատությամբ սա մի նոր մշակում է և ոչ նրա սոսկ թարգմանությունը, ինչպես ընդունվել է մինչև այժմ։ Ա-ը հիմնովին փոխել է մանավանդ առակի վերջաբանը՝ բարոյախոսականը, որը բնագրում այսպես է. Вот как слепцам но вред служило, Что в пользу дано им было! А этаких слепцов. Которые они рассеяли в законы На свете не один погибли миллионы. (Бьсни и сказки И. И. Хемницера в трех частях, 1833г. часть вторая, стр 27-29) Ա-ի «թարգմանությունը» ծավալով էլ (59 տող՝ 10-ական վանկով) զգալիորեն մեծ է ռուսական բնագրի համեմատությամբ, որը բաղկացած է 39 կարճ ու երկար տողերից։ Ա-ի թարգմանությունը հետագայում մաքուր գրական լեզվով վերամշակել է Ղ. Աղայանը, վերնագիրը փոխելով («Բանակռիվ»), բայց փակագծերում նշելով, որ վերցրել է Ա-ից (տես Ղ. Աղայան, «Երկերի ժողովածու», հ. I, 1947 թ., էջ 92 — 94), ԱՐԱԲԵՔԸ (էջ 259-260) Ի. Կռիլովի «Օбез» առակի ստեղծագործական թարգմանությունն է, որը բնագրի համեմատությամբ զգալի չափով ավելի է ծավալով (36 տողի փոխարեն 55 տող)։ Շատ տեղերում Ա-ը հեռացել է բնագրից, պահպանելով Կռիլովի հիմնական միտքը, շարադրել ինքնուրույնաբար։ Իբրև օրինակ համեմատել առակի բնագրի ու թարգմանության վերջին մասերը, մասնավորապես, վերջաբանները, որ հիմնովին տարբերվում են իրարից։ Այսպես՝ Կռիլովի 32-րդ տողի՝ «рощай хозийские горшки» փոխարեն՝ Ա-ն իր թարգմանության 46-49-րդ տողերն է «շինել ու սազացրել»՝ «Գլուխդ ապրի՝ կճճների տեր, էլ ի՞նչ կանեն քեզ նրանք ախր խեր։ Իսկ Կռիլովյան քառատող բարոյախոսական վերջաբանը՝ Как в людях многие имеют слабость ту же: А примешься за дело сам, Так напроказишь вдвое хуже. Ա-ի թարգմանության մեջ հիմնովին նոր, աբովյանական վարիանտ Է դարձել՝ ծավալով Էլ նրանից ավելի (տես առակի վերջաբանը)։

391

ՃԳՆԱՎՈՐՆ ՈՒ ԱՐՋԸ (էջ 261—263) Ի. Կռիլովի «Пустыник и Медведь» առակի ստեղծագործական թարգմանությունն է: Կռիլովն իր առակի սյուժեն վերցրել է Լաֆոնթենից, բայց մշակել է ինքնուրույնաբար։ Ա-ի թարգմանությունն

իր

ծավալով

թեև

հավասար

է,

Լաֆոնթենի

առակին,

բայց

բովանդակությամբ հիմնովին տարբերվում է նրանից։ Կռիլովյան բնագրի համեմատությամբ եղած ծավալային տարբերությունը (17 տող) արդյունք է ստեղծագործական թարգմանության. որը տեղ–տեղ վերամշակման բնույթ է կրում։ Համոզվելու համար բավական կլիներ համեմատել Ա-ի թարգմանության սկզբի 20 տողը Կռիլովյան բնագրի սկզբի 13 տողի հետ։

ԱՆՔԱՂԱՔԱՎԱՐԻ ԷՇԸ (էջ 264) Ի. Խեմնիցերի «Осел певожз» առակի ստեղծագործական թարգմանությունն է։ Խեմնիցերն իր հերթին օգտագործել է Եզոպոսի «Ձի և էշ» առակի սյուժեն (համեմատել «Առակի Եզովբոսի», 1849 թ., Էջ 153—4 («Զի և էշ»): Ա-ի արխիվում (Գրական Թանգարան, ձեռագիր № 114) պահվում է այս առակի գրաբար վարիանտը, անվերնագիր, գրված թանաքով՝ սովորականից հաստ և երկծալ թղթի (22,7×19) առաջին երեսի վրա։ Նույն թղթի չորրորդ երեսին գրված է «Աղուէս և խաղողի առակը (տես այդ առակի ծանոթագրությունը)։ Գրության թվականը անհայտ է, ըստ երեվույթին պետք է գրված չինի ոչ ուշ քան մինչե. 1840 թիվը, իսկ այնուհետև աշխարհաբար լեզվով վերամշակվել է «Պ. Վ. Խ» ժողովածուն կազմելու շրջանում։ Ստորև բերում ենբ այդ գրաբար վարիանտը։ Յուղի անձուկ Ձին ընդ առաջ Հանդիպեցաւ իշոյն՝ յանկարծ։ Զյարգանս յիշոյն սպասելով Ձին Կամէր, զի 1 տայցէ նա նմա զուղին։ Բայց էշն ըստ որում 2 չէր առեալ զուսումն Մնացեալ անկիրթ, որպէս ծնավ անկիրթ, Ուղղակի դիմեաց ի վերայ Ձիոյն։ Ձին 3համեստութեամբ դարձեալ առ այս բիրտ։ «Խնդրեմ տալ տեղի, զի անցցուք աստի,

10 Կամ թո՛ղ ինձ առաջ գնալ՝ պա՛տուելի»։ Բայց էշն բրտութեամբ առաջ խաղայ, 4 գայ Ո՛չ թողեալ ձիոյն անցանի առ նա։ Ձիոյն 1 զայս տեսնալ, 2 3ինքն տայ զուղին Ասելով. բարի. հրամայեա՛ց ինքնին՝ 1

[նա նմա] [զուս<ումն>,] 3 [քաղա<քավարութեամբ>] 4 Խաղացեալ=խաղայ 1 Ձին=Ձիոյն 2 Սկզբում՝ տեսեալ զայս 3 [շնորհ] 2

392

Նախ դու անցանիլ, մի՛ վիրաւորիլ։ Իմ 4 5քո զիրաւունս չէ կամք 6 ընդոտնել Քո 7զանդրանկութիւն իշական՝ խլել:

6

ԱՆՑՎՈՐԱԿԱՆՔՆ ՈՒ ՇՈՒՆԸ (էջ 265) Ի. Կռիլովի «Прохожие и Собака» առակի ստեղծագործական թարգմանությունն է՝ Ա-ին հատուկ ոճով։ Բնագրի համեմատությամբ թարգմանությունն ավելացել է չորս տողով։

ԱԼԱՊՍՏՐԱԿԸ ՖՈՐՍ ԱՆԵԼԻՍ (էջ 266) Ի. Կռիլովի «Заяц на ловле» առակի փոխադրությունն է, և ոչ թարգմանությունը։ Բնագրին հավատարիմ թարգմանություն է միայն սկիզբը՝ 5 տողի դիմաց 5 տող։ Շարունակությունը մինչև վերջը զգայի չափով տարբեր է։ Օրինակ՝ Կռիլովի առակի 6-րդ տողը («А заяц за шко медвежье тут же тянет») նկատի ունենալով՝ նրա փոխարեն ստեղծել է մի հնգյակ, ուր նկարագրված է «ալապստրակը» «արջի անկաջից» քաշելիս։ Այդպիսով Կռիլովի 18 տողանի առակը Ա–ի փոխադրությամբ դարձել է 38 տողանի։ ԿԱՏՈՒՆ ՈՒ ՄՈՒԿԸ (էջ 267) Գրված

է

«կատվի

խաղը՝

մկան

մահ

է»

ժողովրդական

առածի

հիման

վրա՝

արտահայտելով սոցիալական-բարոյական իմաստ։ ԵԶՆ ՈՒ ՇՈՒՆԸ (Էջ 268) Բովանդակությամբ և իմաստով Ա-ի առակը ոչնչով չի տարբերվում Եզոպոսի «Կով և շունն առակից, որի սուժեն է ըստ երևույթին վերցված՝ գործող անձերից մեկի՝ կովի փոխարեն դնելով եզան, իբրև աշխատող կենդանու։ Թեև տարբեր վերնագրով, բայց նույն բովանդակությունն ու իմաստն ունի նաև Վ. Այգեկցու «Եզն և ձի» առակը (տես Ն. Մառ.— ժողովածույք աոակաց Վարդանա»։ Մասն Բ., 1894, էջ 151)։ ՋՂԱՐԻ ՇՈՒՆԸ եՎ ՖԻԼԸ (էջ 269) Ի. Կռիլովի «Слон и Моська» առակի փոխադրությունն է և ոչ թարգմանությունը։ Զգալի չափով տարբեր է ոչ միայն «Զղարի շան» նկատմամբ արված հանդիմանությունը՝ «մեկ ուրիշ շան խրատը» նրան, Կռիլովի առակի այդ մասի՝ հինգ տողի (9—13-րդ) փոխարեն՝ տաս տող (10 — 19-րդ տողերը), այլև առակի երկտող վերջաբանը՝ բարոյախոսականը, որը Ա-ինն է։ Կռիլովի առակը այդպիսի վերջաբան չունի և ավարտվում է Моська–ի պատասխանով։ Կռիլովի նույն այդ առակի սյուժեն՝ 1905—7 թ. թ. ռուսական առաջին ռևոլուցիայի շրջանում Ա-ից ու Կռիլովից էլ հիմնովին տարբեր ռևոլուցիոն դեմոկրատական ոգով 4

[ես] զքո=քո 6 [ոչ կամիմ] 6 [Զիշական] 7 Զքո=Քո 5

393

մշակել է Աղայանը՝ «Փիղն ու Չստիկը» վերնագրով՝ տպված «Աշխատանք» հանդեսում 1906 թվին (Ղ. Աղայան, Երկերի ժողովածու, հ. 1, 1947 թ., էջ 86—88): ԾԱՌԸ (էջ 270-271) Նույն վերնագրով («Дерево»), բայց սյուժեով զգալիորեն տարբեր առակներ ունեն Ի. Խեմնիցերը և Ի Կռիլովը։ Ա-ն իր առակի սյուժեն վերցրել է Ի. Խեմնիցերից, իսկ մշակումը մեծ չափով տարբերվում է նրանից։ Խիստ տարբեր է մանավանդ Ա-ի առակի վերջաբանը (վերջին 8 տողը), որը Խեմնիցերի մոտ հետևյալ երկու տողից է բաղկացած. Мне кажется легко из басни сей понять Что страшно иногда на высоте стоять. (Басни и сказки И. И. Хемнице а 1833г., стр. 1-2) ԳԵԼՆ ՈՒ ԳԱՌԸ (էջ 272-273) Բանասիրության մեջ այն անվերապահ կարծիքը կա, թե այս Ի. Կռիլովի «Волк и Ягненок» հայտնի առակի թարգմանությունն է կամ «փոխադրություն թարգմանությունը»: Անտեսվել են Ա-ի և Կռիլովի առակների զգալի տարբերությունները, որոնք նույն բնույթի ու նույն չափի տարբերություններ են, որ կան Կռիլովի ու Լաֆոնթենի և Լաֆոնթենի ու Եզոպոսի նույնանուն առակների միջև, որոնց ինքնուրույնությունն անվիճելի է։ Ա-ն, անշուշտ, Կռիլովի մշակումն է օգտագործել, և ոչ Լաֆոնթենինը, բայց նա նույնքան է «հեռացել»։ Կռիլովից, ինչքան վերջինս իր ինքնատիպությամբ հեռու է ֆրանսիացի առակագրից։ Հիմք ունենալով Կռիլովի մշակումը, Ա-ն այնպես է «շինել ու սազացրել» այն, որ ստացվել է հայկական ժողովրդական ոճավորումով ինքնատիպ առակ, որպիսին կարող էր գրել միայն Ա-ը։ ԱՌՅՈՒԾՆ ՈՒ ՄՈԾԱԿԸ (էջ 274-275) Այս առակի սյուժեն գալիս է Եզոպոսից (Մ. Բժշկյանի թարգմանությամբ՝ «Առյուծ և ճանճ» վերնագրով), որից և վերցրել են հետագա առակագիրները՝ Լաֆոնթենը (ֆրանսերենից հայերեն Մ. Նուպարյանցի թարգմանությամբ՝ «Առյուծ և ճանճիկ»), Ի. Դմիտրիևը (Лев и комар») և վերջապես Ի. Կռիլովը նույն վերնագրով։ Ա-ի առակը համարվել է Ի. Կռիլովի մշակածի թարգմանությունը։ Մինչդեռ ուշադիր համեմատությունը ցույց է տալիս, որ Ա-ը բառացի չի թարգմանել կռիլովի առակը։ Ճիշտ է, Ա-ի անմիջական աղբյուրը Կռիլովն է, որից նա վերցրել է առակի սյուժեն, բայց իրապես տվել է ինքնուրույն մշակում, որը նույնքան է տարբերվում Կռիլովյան բնագրից, որքան վերջինս տարբերվում է Դմիտրիևի, Լաֆոնթենի և Եզոպոսի մշակումներից: Ըստ որում Ա-ի մշակումն իր ծավալով (56 տող) զգալի չափով ընդարձակ է Կռիլովի մշակածի (39 տող) համեմատությամբ։ Ա-ը Կռիլովի առակը, իրրև ուսումնական նյութ ռուսերենից հայերեն (գրաբար) թարգմանության համար օգտագործել է իր «Նոր տեսական և գործնական քերականության» մեջ՝ վերնագիրը հայերեն թարգմանելով «Մոծակն ու առիւծն»։ ԱՐՏՈՒՏԸ ԻՐ ՁԱԳԵՐՈՎ ՈՒ ԵՐԿՐԱԳՈՐԾԸ (էջ 276-278) Համարվել է սոսկ թարգմանություն Ի. Ի. Դմիտրիևի «Жаворонок детьми и земледелец» առակի։ Բայց նրանից առաջ այդ սյուժեն մշակվել է Լաֆոնթենը, որից և վերցրել է Դմիտրիևը, իսկ Լաֆոնթենինը («Արտուտ, իր ձագերն ու արտին տերը», տես «Առակը

394

Լաֆոնթենի», 1900 թ., էջ 100—103) Եզոպոսի առակի («Արտավար և բարեկամը», տես «Առակը Եզովբոսի», 1848 թ., էք 509—511) մշակումն է ոտանավորով։ Համեմատելով նույն սյուժեի բոլոր այդ մշակումները կարելի է ասել, որ Աբովյանը սոսկ թարգմանություն չի կատարել Ի. Ի. Դմիտրիևից։ Նրա առակն իր մշակման առանձնահատկություններով ու ծավալով (98 տող) շատ ավելի մոտ է Լաֆոնթենի մշակումին (Մեսրոպ Նուպարյանցի թարգմանությամբ՝ 96 տող, իսկ ֆրանսերեն բնագրում 67 տող), քան Ի. Ի. Դմիտրիևին, որն իբրև առակագիր ընդհանուր առմամբ Լաֆոնթենի թարգմանիչն էր, ինչպես նրան գնահատում է Վ. Բելինսկին (տես В. Г. Белинский —Собр. Сочинений, т., I, стр. 789, т. III, стр. 224. 1919г.). Ա-ի կենդանության օրով՝ 1846 թվին «Բազմավեպ» հանդեսի նույն տարվա վերջին համարում (№ 12, էջ 181—2) տպված է «Արտուտն ու իր ձագերը» վերնագրով առակ, որը Դմիտրիևի առակի թարգմանությունն է։ Չի նշված ոչ հեղինակի և ոչ էլ թարգմանչի անունը։

ԱՅԼ ԱՌԱԿՆԵՐ ՍՈՎԱՄԱՀ ՇՈՒՆՆ ՈՒ ԷՇՆ ՈՒ ՍԵՎ ԱԳՌԱՎՆԵՐԸ (Էջ 281-283) Տպագրվում է համաձայն հեղինակի ինքնագրի, որ պահվում է Հայկական ՍՍՌ ԳԱ. Մ. Աբեղյանի անվան Գրականության Ինստիտուտի Գրական Թանգարանում, Ա-ի արխիվ, ձեռագիր № 115։ Ինքնագիրը գրված է թանաքով, գորշավուն երկծալ թղթի (23,5×19) երկու երեսի վրա։ Գրության թվականն անհայտ է. բայց ըստ ձեռագրի կարելի է ենթադրել, որ դրված է «Պարապ վախտի խաղալիք»-ը կազմելու շրջանում՝ 1840—1341 թ. թ,։ Առաջին անգամ տպագրվել է Ա-ի «Ընտիր երկեր»-ի երկրորդ հատորում՝ խմբագրությամբ Ռ. Զարյանի, Երևան, 1910 թ., էջ 170—172, որտեղ կան հետևյալ սխալները՝ հեղինակի ինքնագրի համեմատությամբ.

8 տող. թաղթից ընկած, ընկան տնետուն, բնագրում՝ թաղաթից ընկած, ընկան տնետուն 23 տող. ես տունը պահում, սաղ բեռը կրում բնագրում՝ Ես տունը պահում է սա բեռը կրում 51 տող. հո նրա համար, հո Կոշա ժամհարն բնագրում՝ հո նա նրա համար, հո Կոշա ժամհարն։ < ՃՊՈՒՌՆ եՎ ՄՐՋԻՒՆՆ > (էջ 284) Տպագրվում է համաձայն հեղինակի ինքնագրի, որը պահվում է Գրական Թանգարանում Ա-ի արխիվ, ձեռագիր № 116։ Ինքնագիրը գրված է թանաքով, երկծալ, սովորականից հաստ թղթի (22,7×18,8) մեկ երեսի վրա։ Ձեռագիրը չի վերնագրված, բայց ակնհայտ է, որ դա Ի. Կռիլովի հայտնի առակի («Стрекози и Муравей») թարգմանության փորձ է, որը մնացել է սևագիր, և որին Ա-ը հետո չի անդրադարձել, չի վերածել աշխարհաբարի և չի զետեղել ո՛չ «Պ. Վ. Խ.» ժողովածվում և ոչ էլ օգտագործել իր մյուս աշխատություններում։ Հիմնական տեքստն առաջին անգամ տպագրվել է Աս. Ասատրյանի՝ «Աբովյանը— առակագիր» հետազոտության մեջ (Հայկական ՍՍՌ ԳԱ Հասարակական Գիտությունների «Տեղեկագիրք», 1945 թ., № 3—4, էջ 95)։ <ԱՂՈւԷՍ ԵՎ ԽԱՂՈՂ> (էջ 285)

395

Տպագրվում է առաջին անգամ համաձայն հեղինակի ինքնագրի, որը պահվում է Գրական Թանգարանում՝ Ա-ի արխիվ, ձեռագիր № 114։ Գրված է թանաքով, սովորականից հաստ և քառածալ թղթի (22,7×19) չորրորդ երեսին։ Նույն թղթի առաջին երեսին «Անքաղաքավարի Էշ» առակի գրաբար սևագրությունն է, իսկ երկրորդ ու երրորդ երեսները դատարկ են։ Ձեռագիրը չի վերնագրված, բայց ակնհայտ է, որ դա Ի. Կռիլովի «Лиса и виноград» առակի թարգմանությունն է։ Ա-ը պահպանել է կռիլովյան բնագրի տողերի քանակը (13)։ Գրության թվականն անհայտ է, բայց հավանական է, որ թարգմանությունը կատարված է Կռիլովի առակների ժողովածվի 1834 թվի հրատարակությունից («Басни Ивана Крылова и осьми книгах» СПБ 1884 г.) ոչ ուշ, քան մինչև 1840 թիվը: ԱԳՆԵՍ (էջ 287-305) Տպագրվում է երկրորդ անգամ։ Առաջին անգամ տպագրվել է Պետրոս Սիմոնյանի «Մեղու Հայաստանի» շաբաթաթերթում՝ 1864 թ, մարտ — ապրիլյան երեք համարում (№ № 12, 13, 14), շարունակաբար անընդմեջ, սկզբի փոքրիկ նախաբանով հանդերձ, «Բանասիրական» ընդհանուր վերնագրի տակ։ Ոչ նախաբանի և ոչ էլ բուն գրվածքի հեղինակային ինքնագիրը չի պահպանվել, հետևաբար, «Մեղու Հայաստանի»–ում տպվածը բնագրի նշանակություն ունի։ Ա-ն իր գրած նախաբանում հայտնում է, որ «Սրա գրողը մի երևելի կին ա, որ շատ գրքեր ունի շինած»։ Իսկ թե ո՞վ է այդ «երևելի կինը»՝ նա չի ասում, և առայժմ անհայտ է «Ագնեսի» բուն հեղինակը, որից թարգմանել կամ փոխադրել է Ա-ը: Առաջին վկայությունն այս երկի մասին նրա տպագրվելուց երեք տարի առաջ անում է Մ. Տեր-Ազարյանն իր հայտնի հոդվածում՝ «Մեկ քանի խոսք Աբովյանի վերա» («Կռունկ հայոց աշխարհի» 1861 թ., № 7)։ Ըստ որում Աբովյանի՝ այն ժամանակ դեռ անտիպ օրաշխարհաբար լեզվով շարադրություններից» առաջինը նա հիշատակում է այս երկը, նշելով և նրա գրության թվականը («Ագնես, պատմություն, որ գրված է Թիֆլիզումը 22 մայիսի, 1841 ամիս»)։ «Մեղու Հայաստանի»-ում տպագրվելուց հետո էլ, սակայն, «Ագնես»-ը մնում է անհայտ։ Համենայն դեպս հետագայում՝ Աբովյանի գրական ժառանգությամբ զբաղվողներից ոչ ոք չի հիշատակում այն, իբրև տպագրված գործ, Մ. Տեր-Ազարյանից հետո՝ վերջին հիսնամյակի ընթացքում երեք անգամ հիշատակված է այդ երկը և բոլոր դեպքերում էլ, իբրև անտիպ, մեխանիկորեն կրկնելով Տեր-Ազարյանի հիշատակումը։ Հետագա այդ հիշատակումներից առաջինն արել է Ստ. Տեր-Սարգսյանն իր դրած «Խաչատուր Աբովյան» կենսագրականում,

1897

թ.

(տես

Ա-ի.

«Երկերի»

Իսահակ

Ժամհարյանի

հրատարակությունը, էջ 34 — 86), որտեղ բերված է «Աբովյանի՝ սույն գրքից դուրս մնացած բոլոր հայտնի գրվածքների ցանկը, ամբողջապես հանած «Կռունկ»–ից, նույնիսկ ՏերԱզարյանցի բառերով»: Երկրորդ անգամ հիշատակվում է 1940 թ. Աբովյանի «Դիվան»–ի Ա. Հատորի (կազմեց ու ծանոթագրեց Ե. Շահազիզ) վերջում տրված «Աբովյանի դրական ժառանգության ցանկ»– ում, դարձյալ իբրև անտիպ գործ։ Երրորդ և վերջին հիշատակումը «Ագնես»–ի մասին մինչև ներկա հրատարակությունը, արել է դարձյալ Երվ. Շահազիզը 1945 թվին հրատարակած իր՝ «Խաչատուր Աբովյանի կենսագրությունը» աշխատության մեջ (տես էջ 99), թվարկելով Ա-ի աշխարհարար գրվածքների շարքում և հենվելով միայն Տեր-Ազարյանի տեղեկության վրա։ Իսկ որ «Ագնես»–ին կցված է նաև Ա-ի հատուկ նախաբանը, որն իր բովանդակությամբ հիշեցնում է «Պարապ վախտի խաղալիք»-ի նշանավոր «Հառաջաբան»-ը, այդ ոչ ոքի հայտնի չի եղել վերջին ավելի քան ութսուն տարիների ընթացքում:

396

ԱԶՆՎԱՄՏՈԻԹՈՒՆ ԵՎ ՇՆՈՐՀԱԿԱԼՈԻԹՅՈՒՆ (Էջ 307-317) Տպագրվում է երկրորդ անգամ: Առաջին անգամ տպագրվել է Պետրոս Սիմոնյանի «Մեղու Հայաստանի»–ում՝ 1864 թվին «Ագնես»–ից անմիջապես հետո (նույն թվի ապրիլյան երկու համարում № № 14 և 15) «աշխատասիրյաց Խաչատուր Աբովյանց» ստորագրությամբ։ Գրվածքիր հեղինակային ինքնագիրը չի պահպանվել, գրության թվականն անհայտ է, բայց հավանական է, որ գրվել է 1841 կամ 1842 թ. թ.։ Մինչև տպագրվելր «Ագնես»-ի հետ միասին առաջին անգամ հիշատակվում է Ս. Տեր-Ազարյանի վերոհիշյալ հոդվածում և այնուհետև Ա–ի «Երկեր»-ի 1897 թ. Ստ. Տեր-Սարգսյանի գրած առաջաբանում և ապա Աբովյանի «Դիվան»-ի Ա. հատորի վերջում եղած ցանկում, բայց միշտ նկատի առնված իբրև անտիպ գործ։ ԱԴԵԼԱՅԻԴԱՅ ՖՈՆ ՎՈԻԼՖԻՆԳԵՆԵԱՆ (էջ 321-335) Խ. Աբովյանի արխիվում պահպանվել է դրամատիկական այս երկի հեղինակային ինքնագրի միայն մի պատառիկը՝ առաջին գործողության սկիզբը, մինչև «Առաջին խաղի», «տեսիլ չորրորդի» սկզբի մասը, և տպագրվել է հեղինակի «Երկերի լիակատար ժողովածվի» Դ. հատորում, Էջ 288 — 291։ Անհայտ է գրության թվականը։ Իսկ այն փաստը, որ երկը գրաբար լեզվով է, ամենևին չի կարող հիմք տալ ենթադրելու, թե գրված կամ թարգմանված է ավելի վաղ, քան «Վերք Հայաստանի»-ն և աշխարհաբար լեզվով գրված մյուս երկերը։ Հայտնի է, որ Աբովյանը 40ական թվականներին էլ, աշխարհաբարին զուգընթաց, գրել է նաև գրաբար։ «Ադելայիդա»–ն առաջին անգամ տպագրվել է Աբովյանի կենդանության օրով, Թիֆլիսում հրատարակված «Կովկաս» շաբաթաթերթում՝ 1846 թվի № 49 և 1847 թ. № 1։ Վերջին համարում նշված է, թե շարունակությունը տպագրվելու է հաջորդ համարում («Շարունակութիւն ի միւս թերթն»)։ Բայց ոչ միայն այդ (№ 2), այլև հետագա բոլոր համարներում շարունակությունն ու վերջը չի տպագրված։ Իսկ այդ հատվածներն անստորագիր են։ Հեղինակի կամ թարգմանչի անունն, ըստ երևույթին, լինելու Էր վերջին հատվածի

տակ,

ինչպես

արված

է

«Կովկասում»

մեկից

ավելի

համարներում

շարունակաբար տպագրված նյութերի նկատմամբ։ Եթե չլինի տվյալ նյութի վերջին մասը, չի իմացվում, թե ով է նրա հեղինակը կամ թարգմանիչը։ Այսպիսով ահա անորոշ Է մնում, թե

«Կովկասում»

տպագրված

այս

երկի

վերջին

մասը

կրելո՞ւ

էր

Աբովյանի

ստորագրությունը, թե՞ ոչ։ Հայտնի չէ նաև, թե ո՞ւմնից է թարգմանված, և արդյո՞ք թարգմանություն է, թե՞ ինքնուրույն ստեղծագործություն։ Բայց ավելի հավանական պետք է համարել, որ թարգմանություն է եվրոպական որևէ հեղինակից։ Աբովյանին վերաբերող ամբողջ գրականության մեջ ոչ մի հիշատակություն չի եղել «Ադելայիդայ»-ի վերաբերյալ։ Նրա մասին առաջին անգամ գրվել է Աբովյանի մահից հարյուր տարի հետո միայն (տես՝ «Սովետական Հայաստան» լրագիրը) 1048 թ. հուլիսի 1, 2, 3 № № 154, 155, 156. «Նոր տեղեկություններ Աբովյանի գրական ժառանգության վերաբերյալ» հոդվածը»։ Արովյանի արխիվում պահպանված հատվածի և «Կովկաս» թերթում տպագրվածի համապատասխան մասի համեմատությունը ցույց է տալիս զգալի տարբերություններ, որոնք

կարող

են

համարվել

թե

նույն

թարգմանչի՝

երկու

անգամ

կատարած

թարգմանության տարբերություններ և թե՛ տարբեր թարգմանիչների գրչի արդյունք։ Ցույց տալու համար, թե ինչ բնույթի և ինչ չափի են այդ տարբերությունները, բերենք դրանցից մի քանի օրինակ։ Նախ՝ վերնագիրը. Աբովյանի արխիվում պահպանված

397

հատվածի վերնագիրն այսպես է. «Ադելայիդա ֆոն Վուլֆինգեն, կամ յիշատակարան բարբարոսութեան

երեքտասաներորդ

դարու»,

իսկ

«Կովկասում»

տպագրվածի

վերնագրում՝ «յիշատակարան»–ի փոխարեն՝ ասված է «արձանագիր»: Այստեղ գործող անձանց ցանկամ տարբեր է նաև գլխավոր հերոսների ազգանվան վերջավորությունը՝ Վուլֆինգենեան, բայց բուն տեքստում պատահում է նաև առանց նան վերջավորության՝ ֆօն Վուլֆինգեն։ Աբովյանի ինքնագրում երկը կոչվում է «եղերերգություն ի 4 խաղս», իսկ «Կովկասում»՝ «ի չորս արկածս»։ Առաջինում գործող անձինք կոչվում են «խաղացող անձինք», իսկ երկրորդում՝ «դերասանք»։ Նրանց անուններն ու կոչումները նույնպես որոշ չափով տարբեր

են։

Այդ

տարբերությունները

կարելի

է

տեսնել

հետյալ

զուգահեռ

համեմատությունից։ Աբովյանի ինքնագրում

«Կովկաս»

(№ 11 ձեռագիր)

№49, 1846 թ.

Հոգոյ ֆոն Վուլֆինդեն— զինուոր, եղեալ Հուգոն ի

պատերազմունս

խաչակիր

զօրաց զինուորեալ,

ընդդեմ Սառակինոսաց։

գտեալ

իր

Վուլֆինգենեան— յարշաւանին

ասպետ

խաչակիր

զօրաց

ընդդէմ Սառակինաց։

Թէօբալդ ֆօն Վալֆինգեն— որդի նորա, զինուոր՝

ֆօն

պատերազմունս

խաչակիր զօրաց և Վենդաց։

Տէոբալդ ֆոն Վուլֆինգենեան- որդի նորա, ասպետ խաչակիր

զօրաց

ընդդէմ

Պամմերեանց

և

Վենդանց: Ադելայիդայ- կին սորա:

Ադելայիդայ- կին նորա: Վետբալդ- որդի նոցա 6-ամեայ

Վետբալտ-եօթն ամաց որդիք սոցա

Օտտոմար- որդի նոցա 7-ն ամեայ:

Ոտտոմար-վեց ամաց որդիք սոցա

Բերտրամ- ծերունի գյուղացի

Բերդրամ- ծերունի գիւղական

Կիրիլ-վանահայրն

Կիւրեղ Աբբա կամ վանահայր

վանից

Պրիմոնստրատի

Պրիմոնստրատենեան մենաստանի:

Դօմինիկեան- քահանա լատինաց

Կրօնաւոր ի կարգէ Դօմինիկեանց

Երեխայն.

Մանուկը

Միստիվօյ-տանուտէր հեթանոսալան միոյ

Միստիվոյ-տանուտէր միոյ գեղջ կռապաշտից

գեղջ Վենդաց

ենդաց

Զինակիրք, ձիաւորք, ծառայք և այլն:

Զինակիրք, զինուարք, ծառայք և այլն:

Խաղ առաջին

Դիպուած առաջին

Տեսարանն է բաց տեղի մի ի գեղջ միում Տեսարանն առաջի առնէ զաւերակս գեղջն հեթանոսաց, ի յետին կողմն տեսարանին կռապաշտից. ի յետին կողմն տեսարանին կայ խորտակեալ գնի կուռքն առիւծագլուխ, լանջք անկեալ տապաստ դրօշեալ առիւծագլուխ, նորա

մորթապատ,

յաջոյ

ձեռին

կալեալ կուրծք իւր պատեալ մորթովք, յաջոյ ձեռին

զմահակ. ի գլուխն՝ ունի զթռչուն, նման ղազի.. ունի զկայծակունս, ի գլուխն զթռչուն նման յերկուս

կողմուես

տեսարանին

գտանին սագի,

յաջմէ

մարմինք կողոպտեալք, ոմանք ևս այրեալք, խանձոտեալ խուղք ծխապատք և աւերեալք։

և

յահեկէ

դիակունք,

մերկացեալ և

և

հիւղք

կիսախարխուլ և ծխեալք։

Տեսիլ առաջին. Թէօբալդ և զինակից (դիմեն ընդ աւերակս Թէոբալդ

Վարագոյր Ա. և

զինակիր

(ելանեն

ի

միջոյ

398

կոյս)

աւերակացն)

Այսքանն էլ բավական է որոշ գաղափար կազմելու Աբովյանի ինքնագրի և «Կովկաս» թերթում տպվածի միջև եղած տարբերությունների մասին։ Այս մասերի համեմատությունդ ցույց է տալիս, որ տարբերություններն իրոք զգալի են։ Բայց նկատի ունենալով հենց այդ տարբերությունները՝ կարելի է ենթադրել, որ «Կովկաս»-ում եղածը տպագրվել է Աբովյանի հետագա՝ ամբողջական ինքնագրից, որն ըստ երևույթին մնացել է հիշյալ լրագրի արխիվում և մեզ չի հասել։ Իսկ Աբովյանի արխիվում պահպանվածը (№ 11 ձեռագիր) կարելի է համարել հեղինակի կատարած թարգմանության նախնական սկսվածքը, որ կիսատ է թողել նա ու հետո նորից սկսել է և ավարտել թարգմանությունը՝ հանձնելով այն հիշյալ լրագրին տպագրելու համար։ Բայց եթե մինչև իսկ հաստատապես պարզվի, որ «Կովկաս»-ում տպվածը Աբովյանինը չի կամ նրա ստորագրությունը չի կրում, այնուամենայնիվ ներկա հատորում այդ թարգմանության տպագրությունը դարձյալ ավելորդ չի դառնում, որովհետև առայժմ դրանով միայն մոտավոր գաղափար է տրվում այդ երկի մասին, որը գրավել է Աբովյանի ուշադրությունը։

ԱՆՁՆԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ԲԱՌԱՐԱՆ 1. ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ՄԱԿԵԴՈՆԱՑԻ (356—323 թ. թ. մ. թ. ա.), որ կոչվել է նաև Ալեքսանդր Մեծ։ Մակեդոնիայի թագավորը (336—323 թ.)» հին աշխարհի մեծագույն զորավարներից մեկը, որն իր արևելյան արշավանքներով գրավեց ամբողջ Պարսկաստանը, այլև Հնդկաստանը։ 250։ 2. ԳԵՍՆԵՐ — Սոլոմոն (1730—1788 թ. թ.), շվեյցարացի բանաստեղծ ու նկարիչ։ 132։

399

3. ԴԱՎԻԹ ՄԱՐԳԱՐԵ (11—10 դ. մ. թ. ա.) Հրեաստանի թագավոր և մարգարե։ Հայտնի էր որպես բանաստեղծ և երաժիշտ։ Դավթի սաղմոսները հոգևոր երգեր էին հրեաների և հետագայում քրիստոնյաների համար։ 82։ 4. ԼՈՒՍԱՎՈՐԻՉ.— Գրիգոր (239—326 թ. թ.) ըստ հայկական եկեղեցու ավանդության, Անակ Պարթևի որդին, հայոց լուսավորչական կրոնի հիմնադիրը և հայոց առաջին կաթողիկոսը։ 82, 83, 85, 86, 88, 143, 182։ 5. ԿԵՍԱՐ.— Հուլիոս Կեսար (102—44 թ. թ. մ. թ. ա.)— հռոմեական քաղաքական գործիչ և զորավար։ 250։ 6. ՀՈՄԵՐ — Հոմերոս (9-րդ դար մ. թ. ա.) հին հունական հայտնի բանաստեղծ, համարվել է հեղինակը «Իլիական»–ի և «Ոդիսական»–ի։ Ավանդությունը նրան պատկերել է իբրև մի կույր ծերունի, որը թափառելով քաղաքից քաղաք երգել է իր հերոսներին և նրանց սխրագործությունները։ 132, 134։ 7. ՄԱՀՄԱԴ. — Իսլամական կրոնի հիմնադիրը, որն, ըստ նրա կենսագիրների, ապրել ու գործել է 569— 632 թ. թ.։ 134, 249, 250, 253։ 8. ՄԻՀՐԴԱՏ. — Աբովյանը նկատի ունի Պոնտական թագավոր Միհրդատ Բ., որը կոչվում է նաև Միհրդատ Եվպատոր կամ Մեծ (111—63 թ. թ. մ. թ. ա.)։ 250։ 9. ՄՈԶԵՆ — Հուլիուս (1803—1867 թ. թ.) գերմանացի բանաստեղծ։ 132։ 10. ՄՈԼԼԱ ՄԱՍՐԱԴԻՆ. — Նասրեդդին Խոջա (13—14-րդ դ. դ.) Մերձավոր Արևելքի նշանավոր զվարճաբան-առակախոսը, որի առակ-անեկդոտները սկսել են թարգմանվել եվրոպական լեզուներով 17-րդ դարի վերջերից սկսած։ Իսկ հայերեն լեզվով, որքան մեզ հայտնի է, առաջինն Աբովյանն է մշակել նրա անվան հետ կապված առակներըհ 198—201, 204—208։ 11. ՄՈՎՍԵՍ ՄԱՐԳԱՐԵ. — Ըստ աստվածաշնչի ավանդության Մովսեսը մովսիսական կրոնի հիմնադիրն է։ Նա առաջնորդեց իր ժողովրդին դեպի «ավետյաց երկիրը» և ճանապարհին անապատի մեջ քարե տախտակների վրա գրեց աստծո տասը պատվիրանները (տասնաբանյա) ու հանձնարարեց ժողովրդին նրանցով ղեկավարվել, իսկ երբ քաղցած ժողովուրդը սկսեց կուռքերը պաշտել, Մովսեսը զայրույթից կոտրեց այդ տախտակները։ 82։ 12. ՊԵՏՐԱՐՔԱ. — Ֆրանչեսկո (1304—1374 թ. թ.), վերածննդի շրջանի իտալացի հայտնի բանաստեղծ։ 132, 134։ 13. ՍԱԴԻ. — Սաադի (1184 —1291 թ. թ.) իրանական միջնադարյան նշանավոր քնարերգու բանաստեղծ, որը հռչակված է իր ստեղծագործությունների «Գյուլստան», «Բաստան» գրքերով։ 246։ 14. ՍՈՂՈՄՈՆ. — Հրեաստանի թագավոր (10-րդ դար մ. թ, ա.)։ Կրոնական ավանդությունը նրան պատկերացնում է իբրև մեծ մտածող ու բարոյախոս։ Աբովյանի հիշատակած «Սողոմոնի գիրքը» նրա առաջավոր ասույթների բարոյախոսությունների ժողովածուն է։ 254։ 15. ՎԻՐԳԻԼ. — (70—19 մ. թ. ա.) հռովմեացի հռչակավոր բանաստեղծ, «էնեական» հայտնի պոեմի հեղինակը։ 132, 134։ 16. ՏՐԴԱՏ.— (3-րդ), հայոց թագավորի որդին Խոսրովի, որին սպանեց Գրիգոր Լուսավորչի Հայրը՝ Անակ Պարթևը։ Տրդատն սկզբում քրիստոնեության կատաղի հակառակորդներից մեկն էր, վերջ ի վերջո, սակայն, նա ինքը եղավ առաջին քրիստոնյա թագավորը և քրիստոնեությունը նրա օրով՝ 4-րդ դարի սկզբներին դարձավ պետական կրոն։ 84։ 17. ՔԵՇԻՇ ՕՂԼԻ (Դավիթ).— Հայտնի հայ կույր աշուղ, ծնվել է 1804 թ. Բորչալուի շրջանի Շամշուլդա գյուղում։ Իր ժամանակին ունեցել է մեծ ժողովրդականություն։ Բացի հայերենից նա հորինել է ադրբեջաներեն լեզվով երգեր։ Շրջել է բազմաթիվ վայրեր, հասել

400

է մինչև Պոլիս, արժանացել է թյուրքական սուլթանի հատուկ ուշադրությանը, ստացել է «Շավղի» (լույս տվող) անունը։ Վախճանվել է Պոլսում 1872 թվին։ 11։ 18. ՕՎԻԴ.— Օվիդիոս Նազոն (43 մ. թ. ա. 17), հռոմեացի հայտնի բանաստեղծ։ 132, 134։

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ ՈՒ Թ Յ ՈՒ Ն 1. ԻՆՍՏԻՏՈԻՏԻ ԿՈՂՄԻՑ 5

2. ԱՂԱՍՈՒ ԽԱՂԸ 9-186

3. ՊԱՐԱՊ ՎԱԽՏԻ ԽԱՂԱԼԻՔ 187-278 Հառաջաբան

401

189 էս գրքի ճամփի խրատը 191 Ասացվածք բնահայտք 195-220 Լոռըցիք 195 Մոլլա Մասրադնի իշի քուռակը 198 Մոլլա Մասրադնի պղինձը 200 Զարմանալի մարդիքը 202 Մոլլա Մասրադնի ճաշը 204 Երկաթակեր մուկն ու աղքատ հարուստը 209 Հացակեր փեշը 212 Ծառերն ու կացինը 214 Չըղրեխը 215 Բաքմազ (բադադ) ծախողն ու սալդատը 217 Ճրագով ման գալը 218 Ձու գողացողը 219

Առասպելք 221-243 Ժանդ փուշը 221 Ֆորթն ու խոզը 222 էշն ու շունը 223 Սոխն ու սխտորը 224 Աղվեսն ու գելը Աղի գնացող աչառը Բարդին (չինարին) ու վազը

226 228 229

էշն ու ձին

231

Խոզն ու եզր Մշեցի հայն ու ոսկոռի փեշքաշը

234 237

էշն ու բլբյուլը

402

239 Ասացվածք 244-263 Խանը 244 Բաղդատի ճամփորթ էշը 246 Քոռերը 257 Արաբեքը 259 Ճգնավորն ու արջը 261 Առասպելք 264-278 Անքաղաքավարի էշը 264 Անցվորականքն ու շունը 265 Ալապստրակը ֆորս անելիս 266 Կատուն ու մուկը 267 Եզն ու շունը 268 Զղարի շունը ու ֆիլը 269 Ծառը 270 Գելն ու գառը 272 Առյուծն ու մոծակը 274 Արտուտը իր ձագերովը ու երկրագործը։ 276 4. ԱՅԼ ԱՌԱԿՆԵՐ 279-285 Սովամահ շունն ու էշն ու սև ագռավները 281 Ճպուռն ու մրջիւնն 284 285

Աղուէս և խաղող

5. ԱԳՆԵՍ

287-305

6. ԱԶՆՎԱՄՏՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՇՆՈՐՀԱԿԱԼՈՒԹՅՈՒՆ

307-317

Հավելված 7. ԱԴԵԼԱՅԻԴԱՅ ՖՕՆ ՎՈՒԼՖԻՆԳԵՆԵԱՆ 8. ԾԱՆՈԹԱԳՐՈԻԹՅՈԻՆՆԵՐ ԵՎ ՏԵՔՍՏԱՏԻՆ ՏԱՐԲԵՐՈԻԹՅՈԻՆՆԵՐ

321-335 337-368

403

Աղասու խաղը

339

Պարապ վախտի խաղալիք

345

Այլ առակներ

365

Ագնես 5

36

Ազնավամտություն և շնորհակալ

366

Ադելայիդայ ֆօն Վուլֆինգենեան

366

9. ԱՆԶՆԱՆՈԻՆՆԵՐԻ ԲԱՌԱՐԱՆ

369-372

404

Տեխնիկական խմբագիր՝ Մ. ԿԱՓԼԱՆՅԱՆ

Սրբագրիչ՝ Ա. ԱՐԶԱՔԱՆՅԱՆ Կոնտրոլ սրբագրիչ՝ Լ. ԱԲՈՎՅԱՆ Հանձնված է արտադրության 14/VI 1947թ. ստորագրված է տպելու. 12/VIIIթ. ՎՖ 04003 պատ. 212, հրատ. № 5311 տիրաժ 5000, ապադր. 23½ ժամ, մեկ մամուլում 53700 տպագր.նիշ

Հայկական ՍՍՌ Գիտ. Ակադեմիայի տպարան, Երևան, Աբովյան 104

405