TRASHËGIMIA NDËRTIMORE NË THETH

Trashëgimia ndërtimore në Theth Udhëzues për banorët, mjeshtrat, profesionistët dhe vendimmarrësit

Organizatë për Planifikim të Qëndrueshëm Urban

Trashëgimia ndërtimore në Theth Udhëzues për banorët, mjeshtrat, profesionistët dhe vendimmarrësit

Autore

Eltjana Shkreli

planifikuese urbane dhe drejtore ekzekutive e GO2

Grupi i punës:

Irhan Jubica, gazetar Sonila Hasaj, ekonomiste Liridona Ura, arkitekte Kreshnik Merxhani, arkitekt restaurator Arjon Kadillari, arkitekt Sadi Petrela, gazetar

Mirënjohje "Trashëgimia Ndërtimore në Theth" - Udhëzues për banorët, mjeshtrat, profesionistët dhe vendimmarrësit - është rezultat i një bashkëpunimi të gjerë ekspertësh të fushave të ndryshme. Ata janë të njohur për profesionalizmin dhe shpirtin e tyre bashkëpunues, përkushtimin e dashurinë ndaj komunitetit dhe tërë trashëgimisë që mbart ajo zonë. Një falenderim të veçantë për znj. Shpresa Smajli - koordinatore e projektit CABRA për mbështetjen e vazhdueshme dhe asistencën e pakyrsyer gjatë gjithë zbatimit të projektit. Një falenderim për z. Abdulla Diku dhe z. Harmut Mueller, të cilët na bënë pjesë të kësaj nisme, si dhe z. Ralph Peveling e z. Berthold Schirm për mbështetjen e tyre në realizimin dhe promovimin e rezultatit final. Mirënjohje edhe për institucionet publike që u bënë pjesë e realizimit të tërë procesit të konsultimeve: Ministria e Turizmit dhe Mjedisit, Agjencia Kombëtare e Zonave të Mbrojtura, Administrata e Zonave të Mbrojtura Shkodër, Ministria e Kulturës, Instituti i Monumenteve të Kulturës, Bashkia Shkodër, Universiteti Politeknik i Tiranës - Fakulteti i Arkitekturës dhe Urbanistikës, si dhe Universiteti “Luigj Gurakuqi” Shkodër – Fakulteti Ekonomik, Agjencia Kombëtare e Planifikimit të Territorit, Fondi Shqiptar për Zhvillim, Agjencia e Zhvillimit të Territorit.

Të fundit, por aspak për nga rëndësia mbeten banorët e zonës, të cilët na kanë pritur për muaj në shtëpitë e tyre, duke ndarë me ne përvojat dhe njohuritë e traditës së trashëguar nga të parët e tyre. Ndihmesë të veçantë na kanë dhënë edhe plot ekspertë, profesionistë të fushave të ndryshme, pjesëtarë aktivë të shoqërisë civile, sipërmarrës etj., duke na sjellë një qasje multidisiplinare në analizën e perceptimin tonë.

Sqarim Rekomandimet dhe këndvështrimet e shprehura në këtë udhëzues janë të autorëve dhe nuk pasqyrojnë jo domosdoshmërisht mendimin e GIZ, institucioneve publike apo aktorëve të sipërpërmendur.

GIZ është përgjegjës për këtë botim. Në kuadër të Ministrisë Federale Gjermane për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim

Tiranë, Nëntor 2018 (botim i parë)

Fig. 1 Lugina e Thethit

Përmbajtja 1. Hyrje, 17

1.1. Vështrim i përgjithshëm, 17 1.2. Përse duhet udhëzuesi mbi trashëgiminë ndërtimore, 19 1.3. Metodologjia, 20

2. Karakteri i vendbanimit, 25

2.1. Zhvillimi historik i Thethit, 25 2.2. Popullsia, 34 2.3. Peizazhi natyror, 37 2.4. Peizazhi kulturor, 41 2.5. Historiku i Kullës, 47

3. Arkitektura lokale, 59 3.1 Ansambli arkitektonik, 59

3.1.a. Vendndodhja, format, përmasat, 61 3.1.b. Elementët përbërës, 62

3.2. Llojet e ndërtesave, 65

3.2.a. Monumente kulture, 65 3.2.b. Kulla të vjetra dhe ndërtime të reja (shembuj), 70 3.2.c. Kulla të rikonstruktuara, 75 3.2.d. Kulla të braktisura, 81 3.2.e. Ndërtime publike, 82

4. Propozime dhe rekomandime, 87 4.1. Kulla, 91

4.1.a. Plani Katror, 93 4.1.b. Plani Drejtkëndor, 95 4.1.c. Plani në formë T, 97 4.1.d. Plani në formë L, 99 4.1.e. Rekomandime (për ansamblin arkitektonik), 100 4.1.f. Rekomandime (për kullat), 101

4.2. Fasada, 103

4.2.a. Muratura, 101 4.2.b. Pamja e jashtme, 105 4.2.c. Lidhësi i muraturës, 105 4.2.d. Përmasat e mureve 108 4.2.e. Rekomandime (për muraturën) 109

4.3. Mbloja, 111

4.3.a. Format e mblojës, 113 4.3.b. Materiali, 115 4.3.c. Nyjet dhe elementet karakteristikë. Oxhaku, 117 4.3.d. Rekomandime (për mblojën), 118 4.3.e. Rekomandime (për nënmblojën), 119

4.4. Kreveti, çardakët, shkallët, 123

4.4.a. Format e krevetit, 125 4.4.b. Rekomandime (për krevetin, çardakun, shkallët), 131

4.5. Dyert, 135

4.5.a. Llojet e kornizave dhe arkitrarëve/qemerëve të dyerve, 137

4.5.b. Rekomandime (për dyert), 138

4.6. Dritaret dhe frëngjitë, 141

4.6.a. Llojet e dritareve, 143 4.6.b. Rekomandime (për dritaret), 144

4.7. Rrethimet, gardhet, muret me teknikë të thatë, tarracat, tokat e bukës, 147

4.7.a. Gardhet, 148 4.7.b. Mure me gurë të thatë, 149 4.7.c. Tarracat, 150 4.7.d. Tokat e bukës, 151 4.7.e. Rekomandime (për gardhet, muret me teknikë të thatë, tarracat, tokat e bukës), 155

4.8. Udhët e shtigjet, urat dhe sinjalistika, 157

4.8.a. Udhët, 157 4.8.b. Shtigjet, 159 4.8.c. Urat, 160 4.8.d. Sinjalistika, 161 4.8.e. Rekomandime (për udhët e shtigjet, urat, sinjalistikën), 164

4.9. Mullinjtë, vijat dhe vadat e ujit, 167

4.9.a. Mullinjtë, 167 4.9.b. Vijat dhe vadat e ujit, 170 4.9.c. Rekomandime (për mullinjtë, vijat dhe vadat e ujit), 171

5. Mjeshtrat dhe punimet e dorës, 179 5.1. Strukturat bazë ndërtimore, 180

5.1.a. Punimet e drurit, 180 5.1.b. Punimet e gurit, 180 5.1.c. Punimet e suvasë, 180

5.2. Kriteret e kualifikimit, 181

5.2.a. Karpentierët, 181 5.2.b. Muratorët, 184

6. Fjalorth, 189 7. Referenca , 195 8. Tregues, 203

8.1. Banorët e intervistuar, 203 8.2. Treguesi i fotografive, 205 8.3. Banorët e hartave, 208 8.4. Treguesi i skicave, 209 8.5. Treguesi i vizatimeve teknike, 210 8.6. Tregues i modeleve arkitektonike, 210

9. Shtojca, 213

9.1. Karta e planimetrisë 9.2. Karta e muraturës 9.3. Karta e mblojës 1 9.4. Karta e mblojës 2 9.5. Karta e krevetit 9.6. Karta e mullinjve

Harta 1 Parku Kombëtar Alpet Shqiptare Parku Kombëtar i Thethit Parqet Rajonale Shkrel dhe Nikaj-Mertur

Vermosh

Kelmend Lëpushë

Selcë

Vukël

Nikç

Tamarë

Valbonë

Ë TA R A L P E T S H

T P I Q

E R A

Dragobi

Theth Bogë

Lumi i Gashit

Çerem

Qafë-Thore Ndërlysë

Razëm

Dedaj

Curraj i Epërm

PARKU RAJONAL NIKAJ-MËRTUR

PARKU RAJONAL SHKREL

Lekbibaj Tirana

Reç

Lum

i Dr

1. Hyrje 1.1. Vështrim i përgjithshëm Thethi është një fshat në Luginën e Shalës, Dukagjin, në qendër të Alpeve Shqiptare, parkut më të madh kombëtar të Shqipërisë1). Ai bën pjesë në Njësinë Administrative Shalë, Bashkia Shkodër dhe është parku i parë kombëtar2) i shpallur në hapësirën e Alpeve Shqiptare që shtrihen ndërmjet tre shteteve: Shqipërisë, Malit të Zi dhe Kosovës3). Për vlerat urbanistike, arkitektonike dhe historike që mbart, Qendra e Thethit është shpallur Zonë e Mbrojtur Historike4), ndërsa për veçantitë e traditës agro-turistike, Thethi u përfshi në projektin e Qeverisë Shqiptare 100 Fshatrat5). Thethi është pika e nisjes së itinerarit Majat e Ballkanit6), si dhe pjesë e projektit tjetër ndërkufitar Parku Ballkanik i Paqes7). Fillesat e turizmit në Theth datojnë që në fund të shekullit XX-të, por hapja e rrugës automobilistike në mesin e viteve ‘30 të shekullit të kaluar8) e çoi fshatin në krye të atraksioneve turistike të Veriut të Shqipërisë. Për atë kohë hoteli i parë alpin me vetëm disa shtretër u ndërtua rreth vitit 1940 nga italianët9), ndërsa në vitin 2015 Thethi numëronte mbi 50 bujtina me rreth 925 shtretër10). Më 2017, fshati kishte 72 bujtina me mbi 1000 shtretër11), ndërsa Plani Sektorial i Turizmit në Rajonin e Alpeve Shqiptare12) parasheh që deri në vitin 2030, Thethi të ketë një 17

kapacitet akomodues prej 1500-1550 shtretër. Dokumenti nuk këshillon ndërtimin e hoteleve në këtë zonë, por parasheh shpërndarjen e kapacitetit akomodues në bujtina (B&B) 1050-1085 dhe kamping dhe kampera 450-465. Megjithatë, që prej projektit të parë të mbështetur nga GIZ më 2005, kërkesa në rritje ka shkaktuar një trysni të fortë te vendasit për ngritjen e njësive të reja akomoduese. Në shumë raste është ndërtuar pa përfillur arkitekturën origjinale dhe në dëm të drejtpeshimit mjedisor. Reagimi i parë ndaj këtij fluksi ndërtimesh erdhi përmes projektit Ruajtja e Agro-biodiversitetit në Shqipërinë Rurale (CABRA) të mbështetur nga GIZ Shqipëri për hartimin e Udhëzuesit mbi trashëgiminë e ndërtuar në Theth. Puna ka nisur në vitin 2016, ndërsa një vit më vonë, Instituti i Monumenteve të Kulturës e shpalli Thethin Qendër të Mbrojtur Historike. Qëllimi i këtij udhëzuesi është të mbrojë arkitekturën tradicionale të Thethit përmes propozimeve e rekomandimeve në respekt të traditës jo vetëm në formë (strukturën e ndërtimeve), por edhe në përmbajtje (materialet ndërtuese). Duke evidentuar shembuj nga vëzhgimi në terren, përmes fotografive, skicave dhe detajimeve teknike mëton të orientojë veprimtarinë ndërtuese dhe restauruese në këtë zonë. Ky udhëzues nuk synon vendosjen e sanksioneve ligjore, por fokusohet në rekomandimin e shembujve pozitivë, në përpjekje për përcaktimin e standardeve të ndërtimit në Theth dhe të krijimit të një modeli referues për Alpet Shqiptare. Mbetet në vullnetin e autoriteteve të administratës vendore e qendrore vlerësimi për përshtatjen e këtij dokumenti në formë ligjore.

1.2. Përse duhet udhëzuesi mbi trashëgiminë ndërtimore në Theth Shpallja e Alpeve Shqiptare si parku më i madh kombëtar në Shqipëri shtron nevojën e ruajtjes së balancës mes natyrës dhe zhvillimit. Të izoluara për shekuj me radhë dhe pas viteve ‘90 tërësisht të braktisur nga institucionet, këto zona e panë turizmin si mundësinë e vetme të zhvillimit. Ndërsa sot trysnia e këtij të fundit rrezikon të nxjerrë jashtë kontrollit menaxhimin e të mirave natyrore, të ruajtura së bashku me kulturën autoktone. Alarmin për këtë e konfirmon edhe Plani Sektorial i Turizmit për Rajonin e Alpeve Shqiptare 20172030, sipas të cilit Alpet Shqiptare do të mund të presin deri në vitin 2030 afërsisht 500.000 turistë. Kështu, në vitin 2030, Thethi që përbën njërin prej 2 vendbanimeve të mëdha të Alpeve, do të ketë rreth 1550 shtretër, nga 1200 sa ka aktualisht13). E ndërkohë që ndërtimet në Alpet Shqiptare vazhdojnë në mënyrë të pakontrolluar, përkundër mungesës së shpeshtë të lejeve të ndërtimit dhe të dokumentacionit të rregullt të pronësisë mbi tokën, krahas masave të tjera nevoja e një dokumenti si ky udhëzues bëhet gjithnjë e më urgjente. Për këtë arsye, ky botim priret t'i shërbejë vendimmarrësve në nivel qendror dhe lokal, banorëve të zonës, si dhe të gjithë palëve të interesuara (profesionistë, biznesmenë, investitorë, vizitorë etj). Udhëzuesi mbi trashëgiminë ndërtimore në Theth do të orientojë fluksin e ndërtimeve për respektimin e karakterit unik të arkitekturës tradicionale dhe natyrës. Thethi u zgjodh si subjekt i këtij studimi (projekt pilot në Alpet Shqiptare) për shkak se vlera e trashëgimisë ndërtimore që mbart është ende ndër më të ruajturat në raport me zonat e tjera ku ka lulëzuar turizmi, por që sigurisht ndjehet e kërcënuar nga hovi i zhvillimit përgjatë dhjetëvjeçarit të fundit. 19

1.3. Metodologjia Metodologjia e përdorur për realizmin e këtij udhëzuesi dhe arritjen e objektivave të tij është ajo përshkruese dhe analitike, duke shfrytëzuar të dhëna parësore dhe dytësore. Të dhënat parësore të studimit mbështeten në metodën e hulumtimit direkt në terren, përmes matjeve e rilevimeve të trashëgimisë ndërtimore në zonë, si dhe intervistave me banorët e zonës. Ndërsa intervistat jashtë terrenit janë bërë përmes takimeve në grup ose individuale me përfaqësues të institucioneve të ndryshme qendrore e lokale, profesionistë, vizitorë të huaj, ekspertë të shoqërisë civile që punojnë në zonë, si dhe biznese e sipërmarrës të shumtë. Gjatë vëzhgimeve në terren janë mbledhur të dhëna të shumta për gjendjen fizike të ndërtimeve. Kriteri i përzgjedhjes i është referuar shpërndarjes sipas lagjeve, duke përfshirë objekte përgjatë gjithë fshatit, nga Okoli deri në Ndërlysaj. Përpos kësaj, ndërtesat janë përzgjedhur edhe sipas gjendjes së tyre aktuale dhe funksionit. Gjatë 8 ekspeditave të realizuara ndërmjet viteve 2017 dhe 2018, janë dokumentuar mbi 70-80 ndërtesa, ku çdo objekt është pajisur me kartelë të posaçme, shoqëruar me foto, vendndodhjen dhe përshkrimin arkitektonik. Në disa raste, kur detajimi përbën interes të veçantë është kryer edhe rilevim i banesës (janë kryer tetë të tilla) duke evidentuar formën e objektit në plan dhe volumetri, si dhe detaje të veçanta arkitektonike. Të dhëna për banesën në përgjithësi dhe metodat tradicionale të ndërtimit të tyre janë marrë edhe nga rrëfimet gojore të banorëve. Në rreth 25 intervista gjysëm të strukturuara janë intervistuar të gjitha grupmoshat, të dy gjinitë, njëkohësisht duke perzgjedhur banorë nga të gjitha lagjet; ndër ta familjarë, sipërmarrës të bujtinave në turizëm, mjeshtra artizanë të drurit dhe gurit, bujq, 20

profesorë e studiues vendas, restauratorë, vendimmarrës, vizitorë shqiptarë e të huaj etj. Intervistat gojore janë regjistruar të plota, pastaj janë transkiptuar, si dhe janë ekstraktuar detajet më të rëndësishme të tyre. Të dhënat dytësore janë rezultat i shqyrtimit të një literature të gjerë, prej më shumë se 60 tituj librash e artikujsh shkencorë, shqiptarë dhe të huaj, në lidhje me aspektet teknike dhe arkitektonike të ndërtesave dhe organizimit të jetës së përditshme në Alpet Shqiptare. Një kontribut me vlerë dhanë kërkimet pranë Institutit të Monumenteve të Kulturës dhe Institutit të Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit, prej ku janë marrë referenca lidhur me dokumentimin përmes fotografive dhe teknikave mbi trashëgiminë ndërtimore në Theth që prej viteve ’50 të shekullit të kaluar e deri më 2000.

Shënime: 1) Parku Kombëtar Alpet Shqiptare (86.145 hektarë) është projektuar që në vitin 2016, por pavarësisht se është hartuar edhe (draft) Plani i Menaxhimit të këtij parku, qeveria nuk e ka miratuar ende vendimin për shpalljen Park Kombëtar. Parku parasheh bashkimin e disa zonave 21

të mbrojtura në veri të Shqipërisë: Luginën e Gashit (Rezervë Strikte Natyrore kategoria I IUCN (International Union for Conservation of Nature është autoritet global që ruan dhe mbron statusin e natyrës dhe ndërmerr masa për mbrojtjen e saj), pjesë e Brezit të Gjelbër Europian, listuar në Trashëgiminë Botërore të UNESCO-s); Parkun Kombëtar Lugina e Valbonës (Kategoria II IUCN); Parkun Kombëtar Theth (Kategoria II IUCN), si dhe Luginën e Kelmendit. 2) Thethi u shpall Park Kombëtar Pyjor me vendimin e Këshillit të Ministrave të Republikës Popullore të Shqipërisë, nr. 96, dt.21.11.1966. Sipërfaqja e Zonës së Mbrojtur është 2630 hektarë. 3) Shqipëria është i pari vend që ka shpallur një Park Kombëtar në Alpet Shqiptare (Thethin më 1966), të cilat janë vazhdim i Alpeve Dinarike. Mali i Zi ka shpallur Parkun Kombëtar “Prokletije” më 2009, ndërsa Kosova shpalli “Bjeshkët e Namuna” më 2012 4) Vendimi i Këshillit të Ministrave të Republikës së Shqipërisë nr. 733, dt 8.12.2017 për shpalljen e Qendrës Historike të Thethit, si dhe Zonës së Mbrojtur përreth saj, përcakton edhe rregulloren e zbatimit të këtij vendimi. 5) Projekti 100 Fshatrat u ndërmor nga Qeveria e Shqipërisë më 2018 me synim realizimin i investimeve të përbashkëta strategjike të disa ministrive për zhvillimin e integruar të hapësirave rurale të vendit. 6) Majat e Ballkanit është një shteg ndërkufitar për ecje malore prej 192km përmes Alpeve Shqiptare në Shqipëri, Kosovë dhe Mal të Zi. 7) Projekti i Parkut Ballkanik të Paqes synon krijimin e një parku ndërkufitar (Shqipëri, Kosovë, Mali i Zi) për të lidhur dhe zhvilluar zonat fqinje mes këtyre tre shteteve. 8) Rruga nga fshati Dedaj deri në Theth u projektua nga inxhinieri Kosta Mani. Ndërtimi i saj filloi në vitin 1935 dhe përfundoi në vitin 1936. 9) “Prime ascensione compiute dalla spedizione Italiana nelle Alpi Albanesi - 1940” , Luigi Santurini, 1940 10) Guida e Thethit, 2015, GIZ Albania. 11) Burimi: Administrata e Zonave të Mbrojtura Shkodër, 2017. 12) Plani Kombëtar Sektorial i Turizmit për Rajonin e Alpeve Shqiptare, miratuar me Vendim të Këshillit Kombëtar të Territorit Nr. 1, Datë 09.12.2017. Ky dokument, njohur edhe si Masterplani i Alpeve Shqiptare, përfshin 22 lokalitete turistike të shpërndara në 4 Bashki (Malësi e Madhe, Shkodër, Vau Dejës dhe Tropojë), si dhe 12 Njësi Administrative (Shkrel, Kelmend, Pult, Shalë, Shosh, Shllak, Temal, Lekbibaj, Margegaj, Bujan, Bajram Curri dhe Tropojë e Vjetër). 13) Nikolla Lena, “Thethi me 1200 shtretër në pikun e lëvizjeve turistike”, ATSH, 2018.. 22

2. Karakteri i vendbanimit 2.1. Zhvillimi historik i Thethit Gërmimet arkeologjike të mesit të viteve 20001) kanë nxjerrë në dritë zbulime të rëndësishme të cilat e datojnë vendbanimin e Thethit që në shekullin e VIIItë p.e.s. Në vende të ndryshme (Okol, Qafë Thore, Pusi i Kolë Gjonit, Grunas, Gjeçaj etj.) janë gjetur vegla guri të Paleolitit të Vonë, por edhe copa qeramike të Antikitetit të Vonë dhe fillimit të Mesjetës, sikurse edhe gozhdë kovaçi të Mesjetës së Vonë, çka dëshmon se zona është banuar në kohë të ndryshme, por ndoshta jo në mënyrë të vazhdueshme. Fshati shfaqet për herë të parë në dokumente zyrtare2) në çerekun e tretë të shekullit XV-të, e që atëherë është gjithnjë i pranishëm në hartat dhe shënimet e ushtarakëve, biologëve, antropologëve, diplomatëve e profesionistëve të tjerë që udhëtonin nëpër Ballkan3). Si pjesë e Arqipeshkvisë së Pultit dhe e ndërtuar në vitin 1892, Kisha e Thethit shërbeu si seli e shkollës së parë shqipe4) në këtë zonë. Për shkak të mungesës së një rrjeti të përshtatshëm rrugor, zona e Dukagjinit mbeti mjaft e izoluar, 25

Shkalla: 1:25000

Harta 2 Thethi, 1986

28 85 0

950 e

N i kg j o n a j

it 1 2 3 4

eth 1 2 3 4

lumi i T h

900 tav

1 2 3 4

pë r

ë it t on

a ug

llës Mo

Stakaj

Kr oi i

përroi i Kodr ë s

e ajv jel eG

o p ërr o i i K

dë

ës

1 2 3 4

i M

ti P

Gjelaj

Fa q j a e S h k a f j e s

tit Ash së

alit

1 2 3

eth

ave Shllin

Valbonë-Th

i eu Sh

1300

1 2 3 4

140 0

Harta 3 Thethi, 2018

Buni i Shkafjes

g rru aG

për r o i i Çe

Gjeçaj

it ·

lit Rrashka e Do

i Rrgal lë s p ërr o i

rruga O k ol

ll k a

përro i i S urrlave

Okol

t e Ba aja M f so ak Pe

ns lka Ba e th

900 0 85

ça

rrug

Gje

950

1000

rru

900 10

rro i

pë

1150 1150

për r oi

16 00

1250

120 0

10 00

n ikgjo aj

jeç aj

800

0 120

55 0

u i Pu

125

Gërla (Vaskat)

sit të Zi

1450 0

140

përroi i Ma j ë s

u Lug

s ëzë i Bir

eg sht

750

Ndërlysë

11 50

500

650

1250

t rk u

a Sh

a it të M eth Rr ë s

a e M b i s h k a ll ë s

1300

Faqj

B u n i i P3 r a ç ë s

950

u eg

t u

mi ëL tt

500

ug aF us

ra ç oi Pr ërr

ës

sh te

rro i

850

pë

s jesh k ë iB

0 60 70 0 eçit kroi i Kryev

Kufiri i Zonës së Mbrojtur Protected Area Border 2

përr oi

iR rah it t ë

(i K oo pe rat i

ekë Cu r rit roi i L për

0 70

3 4

800

Ko 2 laj

N d re j a j

Rr roi i për

Ulaj

s as ë

1 2 3 4

dë rrug a e N

1 2 3 4

140

1100

Ndërtesë Building Ndërtesë publike Public building Monument kulture Cultural Monument Mulli me ujë Water mill Stan Hut Varrezë Cemetery Rrugë kryesore Main Road s) vë Rrugë dytësore Secondary Road Rrugë tretësore Tertiary Road Shtigje Trails and paths Majat e Ballkanit d Peaks of the Balkans Urë Bridge 0 120 Lumë River Përrua Stream Burim Spring Shpellë Cave 1300 Ujëvarë Waterfall Kanion Canyon Kufiri i Qendrës Historike Historic Center Border

1 2 3 4

00 11

Legjenda | Legend

1 2 3 4

3 4

750

1250

900

a k ajv e

1050

lës

1200

800

13 50

l um i i

ii lum

900 50

800

1050 650

1000

hit okt iiL p ë r ro

Grunas

700

ëZ i

0 us it t

1 2 3 4

G ru

rr u ga

She

thit St

Borit ro i i

për

lu m i i The

hë 75

100

Uj ë ae ar t

650

sës rly

700

950

0 13 Z i (Ka p r rè) 0

14 50

Sheu i D edu lës

900 0

çka parakushtëzoi një varfëri më të thellë krahasimisht me pjesët e tjera të vendit. Vetëm disa misione katolike ishin frekuentuesit e rregullt të zonës për dhjetëvjeçarë me radhë. Mirëpo përkundër vështirësive, relievi i ashpër i ka ndihmuar banorët përgjatë historisë në ruajtjen e autonomisë, identitetit, gjuhës, zakoneve dhe traditave. Që prej hapjes së rrugës automobilistike në mesin e viteve ‘30 e cila përkon me çeljen e të parës shitore5) në fshat (që operonte me shkëmbim mallrash), por edhe me ngritjen e ndërtesës së parë të shkollës laike në fshat - historiku i zhvillimit të fshatit Theth është i lidhur ngushtë me historikun e zhvillimit të turizmit dhe alpinizmit në Shqipëri. Jo më kot, revista më autoritare e kohës “Hylli i Dritës” shkruante se Thethi “...per së shpejtí duket se kà me kênë dervendi klimatik e turistik mâ në shêj ndoshta në gjith Shqypnín...”6), si dhe jepte këshillat e vizitorëve të shquar gjermanë7) për markimin e shtigjeve, trajnimin e përkthyesve, guidave lokale etj. Zhvillimi që nisi të marrë turizmi në Theth përpara dhe gjatë pushtimit fashist të Shqipërisë, pësoi një rënie pas LDB, kur malësorët e kundërshtuan instalimin e diktaturës - çka u kushtoi thethjanëve 22 të burgosur e internuar, gjysma të pushkatuar pa gjyq8), e disa prej tyre priftërinj. Vetëm pas këtij bilanci, në Prill 1957, në Theth u ngrit kooperativa e parë në Dukagjin9). Thethi është i pari fshat në Alpe që u furnizua me energji elektrike10) dhe më 1968, aty u ndërtua Kampi i Pushimit të Punëtorëve, i cili funksionoi deri në fillim të viteve ‘90, me kapacitet 400-600 pushues në vit11). Interesant është fakti që edhe pse vizitorët e huaj në vendin tonë ishin jo vetëm të limituar në numër, por edhe të kushtëzuar në lëvizjen e tyre nëpër Shqipëri, Thethit iu kushtua vëmendje e konsiderueshme në një guidë turistike në gjuhën angleze, 30

të botuar në Tiranë me destinacion botën e jashtme12). Por 20 vjet më vonë, më 1989, Thethi mungon në një botim serioz gjerman për trashëgiminë kulturore dhe natyrore të shqiptarëve13). Një arsye mund të jetë se ishte fshat kufitar14), ku nuk mund të shkohej pa leje të posaçme nga Sigurimi i Shtetit, çka e konfirmojnë edhe disa alpinistë dhe speleologë, sipas të cilëve, në fund të viteve ‘70 u ndalua madje edhe eksplorimi i shpellave15). Megjithatë, Thethi e ruajti rëndësinë e tij themelore në alpinizëm, me hapjen e të parit kamp alpin në Shqipëri, si dhe me përfshirjen e tij në kalendarin sportiv të vendit që nga viti 1961 deri më 199116). Ndërkaq, më 1988 në Theth u hap Shkolla e Mesme “Shtjefën Gjeçovi” e cila funksionoi deri më 199617), kur u mbyll për shkak të braktisjes masive të fshatit. Shumë shtëpi mbetën të shkatërruara, nuk kishte shkolla, shërbime mjekësore dhe pothuajse asnjë infrastrukturë publike. Më pas, qasja e parë për të vlerësuar pasuritë në këtë zonë për një turizëm të orientuar kah tregu dhe ekologjikisht të ndjeshëm erdhi nga GIZ. Modeli i turizmit të aventurës (ecje në mal, pedalim me biçikleta malore, ngjitje etj.) kishte për qëllim krijimin e një oferte të vogël turistike - bujtinën - si dhe zbutjen e emigrimit. Në këtë mënyrë, turizmi e shpëtoi Thethin nga të kthyerit në një vend fantazëm18) ku toka u shitet investitorëve të huaj.

Koordinatat e Qendrës Historike Theth dhe të Zonës së Mbrojtur Theth

T1 T2 T3 T4 T5 T6 T7 T8 T9 T10 T11 T12 T13 T14 T15 T16 T17 T18 T19 T20 T21 T22 T23 T24 T25 T26 T27 T28 T29 T30 T31 T32 T33 T34 T35 T36 T37 T38 T39 T40 T41 T42 T43 T44 T45 T46 T47 T48 T49 T50 T51

QENDRA HISTORIKE UTM Z 34N Long.

Lat.

E19° 46' 27.743" E19° 46' 29.313" E19° 46' 31.860" E19° 46' 32.425" E19° 46' 32,576" E19° 46' 33.289" E19° 46' 34.420" E19° 46' 35.294" E19° 46' 36.471" E19° 46' 39.805" E19° 46' 40.716" E19° 46' 42.323" E19° 46' 42.530" E19° 46' 43.575" E19° 46' 45.459" E19° 461 47.564" E19° 46' 49.041" E19° 46' 49.600" E19° 46' 52.725" E19° 46' 53.480" E19° 46' 53.6 56" E19° 46' 56.082" E19° 46' 57.344" E19° 47' 0.400" E19° 47' 1.521" E19° 47' 2. 213" E19° 47' 3.687" E19° 47' 4.615" E19° 47' 5.813" E19 ° 47' 6.564" E19° 47' 8.003" E19° 47' 10.645" E19° 47' 11.598" E19° 47' 12.327" E19° 47' 13.905" E19° 47' 14.746" E19° 47' 17.451" E19° 47' 17.480" E19° 47' 17.748" E19° 47' 17.990" E19° 47' 47.823" E19° 47' 16.406" E19° 47' 15.717" E19° 47' 15.397" E19° 47' 14.911" E19° 47' 14.472" E19° 47' 12.887" E19° 47' 11.583" E19° 47' 3.618" E19° 47' 2.639" E19° 47' 0.709"

N42° 23' 47.776" N42° 23' 47.999" N42° 23' 47.927" N42° 23 ' 48.001" N42° 23 ' 47.968" N42° 23' 47.559" N42° 23' 47.108" N42° 23 ' 46.684" N42° 23' 46.697" N42° 23 ' 45.577" N42° 23' 44.576" N42° 23' 42.213" N42° 23' 41.731" N42° 23' 39.887" N42° 23' 39.142" N42° 23 ' 35.037" N42° 23' 33.305" N42° 23' 32.422" N42° 23' 29.373" N42° 23' 27.529" N42° 23' 26.116" N42° 23' 23.920" N42° 23' 23.366" N42° 23' 22.476" N42° 23' 21.740" N42° 23' 20. 531" N42° 23' 19. 832" N42° 23' 19.722" N42° 23' 19.755" N42° 23' 19.643" N42° 23' 20.105" N42° 23 ' 19.605" N42° 23' 19.556" N42° 23' 19.426" N42° 23' 18.794" N42° 23' 18.655" N42° 23' 17.597" N42° 23' 17.059" N42° 23' 16.689" N42° 23' 15. 673" N42° 23' 14.556" N42° 23' 13.871" N42° 23' 13.578" N42° 23' 13.171" N42° 23' 12.998" N42° 23' 12.162" N42° 23' 11.188" N42° 23' 10.249" N42° 23' 9.103" N42° 23' 8.556" N42° 23' 8.177"

T52 T53 T54 T55 T56 T57 T58 T59 T60 T61 T62 T63 T64 T65 T66 T67 T68 T69 T70 T71 T72 T73 T74 T75

Emërtimi

Burimi: VKM nr. 733, date 8.12.2017

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27

E19° 46' 59.652" E19° 46' 58.642" E19° 46' 58.164" E19° 46' 57.571" E19° 46' 55.212" E19° 46' 54.440" E19° 46' 48.737" E19° 46' 42.179" E19° 46' 40.282" E19° 46' 39.952" E19° 46' 35.141" E19° 46' 28.627" E19° 46' 27.177" E19° 46' 25 .863" E19° 46' 23.410" E19° 46' 23. 236" E19° 46' 23.225" E19° 46' 24.493" E19° 46' 24.637" E19° 46' 25.323" E19° 46' 26.449" E19° 46' 27.202" E19° 46' 27.197" E19° 46' 27.700"

N42° 23' 7.205" N42° 23' 7.381" N42° 23' 7.711" N42° 23' 7.620" N42° 23' 8.187" N42° 23' 8.078" N42° 23' 6.797" N42° 23' 5.769" N42° 23' 8.961" N42° 23' 20.517" N42° 23' 31.771" N42° 23' 37.496" N42° 23' 39.878" N42° 23' 40.910" N42° 23' 41.291" N42° 23' 41.520" N42° 23' 42.100" N42° 23' 43.639" N42° 23' 44.178" N42° 23' 44.328" N42° 23' 45.522" N42° 23' 46.491" N42° 23' 46.663" N42° 23' 47.396"

ZONA E MBROJTUR UTM Z 34N Long. E19° 45' 49.296" E19° 45' 51.725" E19° 45' 51.425" E19° 45' 53.142" E19° 45' 53.056" E19° 45' 53.331" E19° 45' 54 .541" E19° 46' 0.523" E19° 46' 1.372" E19° 46' 2.476" E19 ° 46' 4.913" E19° 46' 8.862" E19° 46' 11.757'' E19° 46' 11.834" E19° 46' 11.351'' E19° 46' 11.610" E19° 46' 10.008" E19° 46' 11.489'' E19° 46' 10.486" E19° 46' 11.707'' E19° 46' 9.377" E19° 46' 11.136'' E19° 46' 14.174" E19° 46' 18.002" E19 ° 46' 22.040" E19° 46' 23.478" E19° 46' 25.064"

Lat. N42° 24' 35.253" N42° 24' 36.102'' N42° 24' 36.460" N42° 24' 37.779" N42° 24' 38.396" N42° 24' 38.610" N42° 24' 37.779" N42° 24' 36.643" N42° 24' 36.956" N42° 24' 36.870" N42° 24' 37.468" N42° 24' 38.263" N42° 24' 35.308" N42° 24' 34.012" N42° 24' 33.792" N42° 24' 33.006" N42° 24' 32.283" N42° 24' 31.129" N42° 24' 30.230" N42° 24' 27.829" N42° 24' 24.668" N42° 24' 23.727" N47° 24' 20.503" N42° 24' 20.949" N42° 24' 19.794" N42° 24' 17.195" N42° 24' 14.785"

28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84

E19° 46' 25.847" E19° 46' 26.646" E19° 46' 27.901" E19° 46' 28.472" E19° 46' 28.963" E19° 46' 32.368" E19° 46' 33.708" E19° 46' 35.378" E19° 46' 41.437" E19° 46' 42.930" E19° 46' 45.036 " E19° 46' 46.078" E19° 46' 46.949" E19° 46' 47.252" E19° 46' 48.3 74" E19° 46' 49.824" E19° 46' 50.628" E19° 46' 50.642" E19° 46' 51.365" E19° 46' 49.256" E19° 46' 50.538" E19° 46' 58.736" E19° 47' 0.870" E19° 47' 4.778" E19° 47' 17.752" E19° 47' 19.987" E19° 47' 29.181" E19° 47' 32.269" E19° 47' 12.176" E19° 47' 0.514" E19° 46' 45.478" E19° 46' 33.855" E19° 46' 23.535" E19° 46' 19.345" E19° 46' 12. 246" E19° 45' 54.8 17" E19° 45' 42.528" E19° 45' 40.548" E19° 45' 33.101" E19° 45' 30.297" E19° 45' 28.961" E19° 45' 28.368" E19° 45' 28.873" E19° 45' 28.128" E19° 45' 26.251" E19° 45' 22.721" E19° 45' 22.074" E19° 45' 23.202" E19° 45' 24.317" E19° 45' 25.648" E19° 45' 25.945" E19° 45' 26.355" E19° 45' 26.318" E19° 45' 36.199" E19° 45' 37.426" E19° 45' 38.103" E19° 45' 43.315"

N42° 24' 13.945" N42° 24' 14.145" N42° 24' 14.856" N42° 24' 15.031" N42° 24' 14.707" N42° 24' 12.986" N42° 24' 13. 517" N42° 24' 11.879" N42° 24' 10.546" N42° 24' 9.561" N42° 24' 6.265" N42° 24' 5.441" N42° 24' 5.001" N42° 24' 4.124" N42° 24' 1.940" N42° 24' 1.028" N42° 24' 0.170" N42° 23' 59.447" N42° 23' 58.533" N42° 23' 54.626" N42° 23' 53.902" N42° 23' 45.977" N42° 23' 40.592" N42° 23' 34.959" N42° 23' 27.635" N42 ° 23' 22.596" N42° 23' 22.444" N42° 23' 11 .959" N42° 23' 6.759" N42° 23' 2.910" N42° 23' 0.219" N42° 23' 4.661" N42° 23' 23.861" N42° 23' 26.360" N42° 23' 27.376" N42° 23' 28.718" N42 ° 23' 38.631" N42° 23' 49.312" N42° 23' 59.330" N42° 24' 1.438" N42° 24' 3.194" N42° 24' 5.997" N42° 24' 8.383" N42° 24' 28.128" N42° 24' 13.179" N42° 24' 16.819" N41° 24' 20.069" N42° 24' 21.325" N42° 24' 23.003" N42° 24' 23.784" N42° 24' 25.475" N42° 24' 26.387" N42° 24' 27.137" N42° 24' 30.473" N42° 24' 32.266" N42° 24' 32.864" N42° 24' 34.384"

22 24

25 26 31 27 30 32 28 29 1

84 82 81

5 67

33 3 4 35 2

13 15 14 16

38 17 18 39 40 4119

42 43 2144 45 22 46

76 75 74

Harta 4 Kufijtë e Qendrës Historike Theth dhe të Zonës së Mbrojtur Theth

8 3610

47 48

73 72

T1 T2 T3 T5 T6 T74 T75 T4 T9 T7 T72 T73 T8 T71 T69 T70 T68 T67 T66T65

71 70 69 68

T10 T11

34 33

T12 T13 T14 T15

T64

26 31 27 30 32 28 29

36 37 38 39 40 41

42 43 44 45 46

T63

T16 T17 T18

T62

47 48

T19

63 62

T20 T21 T22 T23

T1 T2 T3 T5 T6 T74 T75 T4 T9 T7 T72 T73 T8 T71 T24 T25T70 T69 T68 T26 T29 T31T32 T67 T66T28 T65 T34

60 T61

52 T10 T1153 T12 T13

T27

T36 T14 T30 T33 T64 T35 T37 T15 T38 T39 T63 T40 T42 T41 T16 T45 T43 T17 T44 T47 T46 T18

Kufiri i Zonës së Mbrojtur

T60

T56 T58 62

T59

T54 T51

T57 T55

T53 T52

T49 T50

T48

55 T19 T20 T21 T22 T23

T61

T60

Kufiri i Zonës së Mbrojtur

T62

Kufiri i Qendrës Historike

Shkalla: 1:2000

T58

T59

Kufiri i Qendrës Historike

53 T24 T25 T29 T26 T28 T31T32 T34 T27 T30 T33 T36 T35 T37 T38 T39 T40 T42 T41 T45 T43 T44 T47 T46 T49 T48 T56 T51 T54 T50 T57 T55 T53 T52 56 57

2.2. Popullsia Të dhënat e para për popullsinë e Thethit gjenden në Regjistrin e Sanxhakut të Shkodrës të vitit 148519) dhe më pas nuk do të kemi të dhëna zyrtare përveç se në relacionet e misioneve jezuite në Shqipëri në fund të shekullit XIX-të, kur fshati numëronte 80 shtëpi20). Bazuar në regjistrat fetarë, më 1907 fshati numëron 664 banorë21), por një tjetër dokument i 13 viteve më vonë e nxjerr Thethin me 475 banorë22). Kjo periudhë përkon me kohën kur Ballkani përjetoi tre luftëra me masakra të përgjakshme dhe zi buke. Në lulëzimin e Mbretërisë Shqiptare, Thethi kishte 125 shtëpi me mbi 900 banorë23), ndërsa 20 vjet pas LDB, në Theth kishte 160 shtëpi24). Në vitin 1975, kooperativa e Thethit numëronte 300 forca pune25). Nga pikëpamja demografike, kulmin e vet Thethi e mbërriti në vitin 1989 kur vlerësohej se kishte rreth 2000 banorë26) të shpërndarë në gjitha lagjet, mirëpo përgjatë 10 viteve në vazhdim, ai u braktis masivisht. Në mënyrë joformale, banorët e Thethit ndërtuan shtëpitë e tyre të dyta në zonat periurbane të Shkodrës, për të qëndruar në to nga Tetori në Prill, për shkak të kushteve të vështira të jetesës në fshatin e thellë malor. Më 2000 numëroheshin 74 familje me 650 banorë27), por 7 vjet më vonë, në Theth evidencat tregojnë 162 shtëpi, nga të cilat vetëm 67 ishin të banuara28). Me siguri që këto të 34

dhëna janë mbledhur gjatë sezonit veror, sepse në dimrin e 2005, në Theth qëndruan vetëm 17 familje29). Ndërkaq, më 2005 GIZ-i fillimisht mbështeti 7 familje në Theth përmes mbështetjes financiare dhe njohuri sesi të ofrojnë shërbime për vizitorët gjë që përmirësoi ofertën dhe rriti kërkesën deri në 12.000 vizitorë më 201130). Largimi i banorëve në kërkim të një jetë më të mirë në lagjet informale periferike të Shkodrës mund të dëshmohet edhe përmes këtyre fakteve të mëposhtme: a) lagjja Nënrreth është braktisur tërësisht; b) në lagjen Ndërlysë vetëm 2 familje me gjithsej 8 persona kaluan dimrin e vitit 201731); c) në të gjithë Thethin vetëm 10-12 familje e kalojnë dimrin në shtëpitë e tyre, pasi pjesa tjetër zbret në shtëpitë e dyta në qytet32). Popullsia e fshatit disafishohet gjatë sezonit Prill-Tetor, kur përveç dhjetëra familjeve që kanë nisur të rikthehen për shkak të turizmit, të mbarështimit të blegtorisë apo punimit të tokave, në Theth vijnë me mijëra vizitorë. Numri i përditshëm i vizitorëve arrin në 300-500, por në fundjavat e kulmit të sezonit turistik (Korrik-Gusht), Thethi pret deri në 1.000 vizitorë në ditë33).

Harta 5 Kullat, tarracat dhe lagjet në Theth

Oko l

Nikgjona j 0

600 300

G je ç a j

1200m 900

Gjelaj

Gjeçaj / S takaj Nënr r eth

Ndrejaj

Ulaj

K ola j Grunas Nd ë r l y s a

2.3. Peizazhi natyror Thethi piktoresk është skaji më i sipërm i Luginës së Shalës dhe një nga 10 fshatrat e kësaj Njësisë Administrative që mban po këtë emër. Ai shtrihet në një gropë tektonike me përmasa rreth 7x1 km, në një lartësi mesatare 800 m mbi nivelin e detit (Fig. 1). Fshati rrethohet nga maja malesh ndër më të lartat në Shqipëri, shumica e të cilave mbi 2000 m, si Radohima, Jezerca, Arapi etj. Pjerrësia e terrenit shkon nga 1° për 1.5km deri në 30° për 1.5km, duke ndjekur pjerrësinë e shtratit të lumit me rreth 22m/km. Për këtë arsye, zona është mjaft e ndjeshme ndaj erozionit, të cilin e favorizon edhe aktiviteti i pakontrolluar njerëzor. Thethi bën pjesë në vijën me potencial të dobët sizmik Shkodër-Pejë, amplituda e së cilës rrallëherë shkon në 7-8 ballë. Fshati dhe zona përreth numëron rreth 170 shpella karstike, si dhe dhjetëra burime ujore, përrenj e ujëvara me prurje mesatare vjetore 4.46m3/s dhe temperaturë 7°C, të cilat janë një furnizim i pashterrshëm për Lumin e Thethit, si pjesë e Lumit të Shalës me gjatësi 37.6km34). Sikurse Alpet në përgjithësi, Thethi ka mikroklimën e vet, e cila karakterizohet nga rreshje të shumta (rreth 2921 mm/vit), shumica e të cilave bien në formën e dëborës nga Nëntori deri në Mars. Megjithatë, në varësi të relievit, në zona të thella të Thethit (Okol etj.) janë regjistruar rekorde me 4-5 m trashësi dëbore dhe kohëzgjatje deri në 160 ditë. Shumë pasuri natyrore, përfshi gjeomonumente, biomonumente dhe hidromonumente janë marrë në mbrojtje me një vendim të Këshillit të Ministrave të vitit 200235), ndërsa vetë Parku është një thesar i biodiversitetit 37

Fig. 2 Lokthi, Theth, 2017

të florës dhe faunës. Ai numëron rreth 1500 lloje bimësh dhe drurësh, ose gati gjysmën e florës së Shqipërisë, rreth 70 prej të cilave endemike dhe të rrezikuara për zhdukje, e po aq të përdorura tradicionalisht nga banorët vendas për qëllime mjekësore e gastronomike36). Edhe fauna, me mbi 100 lloje gjallesash përfshi gjitarët, shpendët, zvarranikët, amfibët, peshqit dhe insektet është po aq e rëndësishme. Sipërfaqja e Thethit si Park Kombëtar është 2630ha, nga të cilat rreth 1617ha janë pyje të përziera ahu, dushku, halorë etj, 200 ha livadhe e kullota alpine e subalpine, mbi 100ha toka bujqësore si dhe banimi e zhvillimi, ndërsa pjesa tjetër sipërfaqe shkëmbore dhe ujore. Edhe pse është shpallur Park Kombëtar prej më shumë se 5 dhjetëvjeçarësh, Thethi nuk ka ende një plan menaxhimi, e rrjedhimisht, mungon edhe zonimi. Shtigjet për ecje, një pjesë e të cilave kalojnë përmes qafave që lidhin Thethin me pjesën tjetër të Alpeve Shqiptare në Kosovë, Shqipëri e Mal të Zi, janë shenjuar dhe dokumentuar nga individë dhe organizata joqeveritare.

2.3. Peizazhi kulturor I pozicionuar rreth 75km larg qytetit të Shkodrës, Thethi është një vendbanim linear, i kushtëzuar nga morfologjia e luginës me sipërfaqe rreth 6.5km2 . Rruga deri në Qafë Thore është rikonstruktuar vitet e fundit, ndërsa pjesa prej afro 16km deri në Theth pret të shtrohet për herë të parë me asfalt, 80 vjet pas ndërtimit të saj. Lagjet e fshatit (Okol, Nikgjonaj, Gjeçaj, Stakaj, Gjelaj, Nënrreth, Kolaj, Ulaj, Ndrejaj, Grunas, Ndërlysë) janë në largësi të konsiderueshme nga njëra tjetra-tjetra për shkak të terrenit. Në të shumtën e herëve, përrenjtë shërbenin si kufij mes lagjeve, të cilat dikur shtriheshin përgjithësisht larg shtratit të lumit për shkak të vërshimeve të tij të furishme. Bashkëpunimi i përditshëm ekonomik dhe social ndodh jo vetëm mes numrit të madh të pjesëtarëve brenda familjes patriarkale, por edhe ndërmjet familjeve me njëra-tjetrën. Si kudo në male, por sidomos në një zonë të thellë si Thethi, ekziston solidaritet mes banorëve në përmbushjen e punëve të blegtorisë, bujqësisë, ndërtimit të shtëpive, si: verimi me gjënë e gjallë në stane, korrja e 41

Fig. 3 Theth, 2007

Fig. 4 Theth, 1952

Fig. 5 Theth, 2018

misrit, mirëmbajtja e mblojës gjatë reshjeve të dëborës, ndihma në raste nevoje etj. Prandaj lagjja është kryesisht një konstruksion shoqëror para se të jetë një njësi fizike. Shtëpitë janë ndërtuar gjithmonë në parcelat e familjeve (në mes ose në qoshe). Toka e bukës është përftuar prej tarracave me mure mbajtëse me teknikë të thatë, që vendasit i quajnë mure të thata guri. Një rol të rëndësishëm kanë vijat e ujit, qofshin për ujitje apo nevoja të tjera familjare. Ndërmjet gardheve, sistemi rrugor përbëhet nga udhë të ngushta dhe shtigje që lidhin shtëpitë dhe ansamblet arkitektonike. Për shkak të pozicionit gjeografik të izoluar, Thethi ka ruajtur shumë prej traditave të hershme që në pjesë të tjera të Ballkanit janë zhdukur. Edhe sot, njerëzit respektojnë rregulla të caktuara të Kanunit - ligjit zakonor të Mesjetës, i cili rregullon shumicën e aspekteve të jetës përfshi të drejtat e pronësisë, marrëdhëniet shoqërore, mikpritjen e pashoqe etj.

2.5. Historiku i Kullës Kullat e veriut të Shqipërisë janë ndër krenaritë më origjinale të arkitekturës popullore shqiptare me fillesa dhe evoluim mjaft interesant. Zbulimet arkeologjike të kohëve të fundit dëshmojnë për shfaqjen e hershme të ndërtimeve në Theth37), mirëpo deri në mesin e shekullit XV-të mungojnë të dhënat për numrin e banesave. Regjistrat osmanë të 1458 dokumentojnë 7 shtëpi38). Përshkrimet e mëvonshme tregojnë për banesa njëkatëshe, me mure me teknikë të thatë e mblojë të mbuluara me dërrasa pishe të prera me mënyra dhe mjete primitive, si dhe me shumë gurë përsipër, në mungesë të gozhdave për të mbajtur dërrasat. Në të njëjtën kohë nuk mungonin as shtëpitë prej druri, me trarë të trashë të vendosur mbi njëri-tjetrin, si edhe shtëpi me thupra të suvatuara me baltë. Teknika e ndërtimit të shtëpive të varfra në fshat dhe i staneve në male ishin pothuajse të njëjtë39). Hapësira e vetme e banesës ndahej mes familjes dhe gjësë së gjallë, e cila lidhej në një cep40), ndërsa ndarja me një gardh të shkurtër thuprash është mjaft e vonë. Gjatë shekujve XVIII-XIX-të, shtimi i hapësirave bëhej gjithmonë në drejtim horizontal41), duke krijuar banesa me dy a më shumë kthina të njëpasnjëshme me hyrje nga jashtë dhe lidhje të brendshme mes dhomave. Ndërtesat e mëvonshme kishin vetëm një hyrje dhe dhomat lidheshin me një korridor të ngushtë. Sikurse e dëshmojnë fotot dhe skicat e shumta deri në gjysmën e parë të shekullit XX-të, në mjaft shtëpi zjarri vazhdonte të ndizej në mes të dhomës ndërsa tymi e gjente vetë rrugën për të dalë jashtë përmes së çarave të mblojës. (Fig.7) Rrjedhimisht oxhakët (tymtarët) janë një shtesë relativisht e vonë e banesës në Theth. 47

Fig. 6 Ulaj, Theth, 1921

Kullat e para shfaqen në Theth në mesin e shekullit XIX-të, si një nga dy ndikimet më të rëndësishme të shtrirjes së pushtimit osman42) deri në thellësi të Alpeve Shqiptare (bashkë me armët e zjarrit). Me këto të fundit ishte rritur edhe rreziku i ekspozimit në distancë ndaj sulmeve, prandaj lindi nevoja e ndërtimit të kullës, si një fortifikim i sigurtë. Vetëm në katet e sipërme të kullave u hapën dritare të vogla me funksion vëzhgues dhe mbrojtës, të quajtura frëngji. Ndërtimi i një kulle kërkonte buxhet të papërballueshëm për shumicën e malësorëve. Vetëm më të kamurit mund ta ndërtonin një kullë të lartë, pa dritare e vetëm me disa frëngji, në të cilën gjithësesi jetonin bashkë 30-40 frymë, të moshave dhe gjinive të ndryshme dhe pa as më të voglin intimitet43). Sipas udhëtarëve të kohës, në fillim të 1900-s, në Theth lartoheshin rreth 30 kulla44) të gurta, ndërsa pjesa tjetër ishin shtëpi përdhese. Prandaj fotot e fundit të viteve ‘30-të shekullit të kaluar dokumentojnë kontraste të jashtëzakonshme: kulla trekatëshe me dy oxhakë, krahas zjarrit në mes të dhomës në një shtëpi përdhese pa tymtar. Mblojat ishin me kënd të ulët, ndërsa materialet e tyre varionin nga trina e thuprave, tjegullat e sigurisht dërrasat apo furdet. Sidoqoftë, kushtëzimi kryesor ishin lëndët e para për ndërtim në një zonë ku transporti i materialeve dhe teknologjisë bashkëkohore ishte praktikisht i pamundur për shkak të terrenit izolues. Kjo shpjegon përse shumica e banesave përdhese ishin me mure me teknikë të thatë, të suvatuara vetëm me baltë, pasi gëlqerja kërkonte teknikë dhe teknologji të shtrenjtë. Llaçi (rërë, gëlqere) shfaqet vetëm në mesin e shekullit XIX-të, kohë kur në Theth nisin të ndërtohen kullat e para. Sipas stilit otoman, të sjellë në Kastrat e Shalë prej një shqiptari që kishte jetuar në Stamboll45), pjesës së sipërme të fasadës së kullave të Thethit u shtohet dalëngadalë një tjetër element arkitektonik: kreveti ose/dhe çardaku. Hyrja tanimë bëhej përmes një shkallareje të jashtme guri ose druri, ndërsa nga kati i parë në të dytin kalohej përmes shkallëve të brendshme prej druri. Në përpjekjeve për 49

Fig. 7 Dukagjin, 1937

t’i ikur ndikimit otoman, kulla u është nënshtruar ndryshimeve të brendshme dhe të jashtme, por fati i saj mbeti i lidhur në kontekstin socio-ekonomik të epokës parashtetërore. Banesa me ngjashmëri relative po ndërtoheshin në të gjithë Shqipërinë, nga Gjirokastra në Dibër e nga Juniku në Vuno. Kati përdhes, quajtur ndryshe edhe “burg” përdorej për bagëtinë, ndërsa kati i parë dhe i dytë për familjen. Në disa raste edhe katet e familjes ndaheshin sipas gjinisë: gratë në të parin dhe burrat - përfshi miqtë - në katin e sipërm. Kullat ishin zakonisht të bollshme për të siguruar hapësira të mjaftueshme për familjet e mëdha që banonin në to, si dhe për gjënë e gjallë e rezervat ushqimore. Përgjithësisht kati përbëhej nga një hapësirë/dhomë e vetme, ndërsa ndarja e katit në dy dhoma me një korridor dhe shkallë të brendshme në mes është praktikë e 70 viteve të fundit. Ndryshimet e jashtme më të shpeshta kanë qenë: rritja e këndit të mblojës, nxjerrja e dritareve në mblojë (baxhat), si dhe përmirësimi i teknikës së punimit të materialeve të ndikuara nga modeli që solli në fshat ndërtimi i kishës së Shën Gjonit më 1892. Ndryshim tjetër, kryesisht prej Aksionit të Higjenizimit46) të ndërmarrë pas LDB, ishte heqja në masë e krevetëve, si dhe zmadhimi i dritareve. Kulmet e shumë mblojave të kullave të Thethit, deri në verën e vitit 1967 ishin dekoruar me kryqe druri47), të cilët u hoqën gjatë sistemit totalitar.

Shënime: 1) “Light and Shadow: Isolation and Interaction in the Shala Valley of Northern Albania”, Michael L. Galaty, Ols Lafe, Wayne E. Lee, and Zamir Tafilica, 2013 2) “Defteri i regjistrimit të sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485”, Selami Pulaha, 1974. 3) Në hartën e vitit 1688 françeskani venecian Vincenzo Cornelli e shënon fshatin me fjalët 51

“Thethi gia ville”, ndërsa hartografi austriak, kolonel Fedor Karaczay e shënon Thethin në hartën e tij të vitit 1842 me fjalët “Tzedzi”. Që prej vizitave të dokumentuara të Johann Georg von Hahn më 1858, të Edith Durham dhe Franz Nopcsa në fillim të shekullit XX-të, si dhe të gazetares amerikane Rose Wilder Lane, Dukagjini dhe në veçanti Thethi ishte një magji për udhëtarët. 4) Shkolla e parë në Theth u hap më 1917 nga prifti i fshatit, Shtjefën Gjeçovi. 5) “Etnografia shqiptare, 1”, Akademia e Shkencave e RPSH, Instituti i Historisë, 1962 6) “Hylli i Dritës”, Nr. 9, Shtator 1932 7) “Eine Bergfahrt in das nordalbanische Gebirge”, Georg Heinsheimer, Egon Hofmann, Heinrich Schatz, 1931 8) “Fjalor enciklopedik i viktimave të terrorit komunist”, 1, 2, 3, 4, 5, 6, Instituti i Studimit të Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit, 2014, 2015, 2016, 2017 9) “Alpinizmi ynë”, Kozma Grillo, 2009 10) Po aty. 11) “Dukagjini”, Zef Gjeta, 2008 12) “Tourist Guidebook of Albania”, Albtourist, 1969 13) “Albanien. Kunst und Kultur im Land der Skipetaren”, Guntram Koch, 1989 14) Në vitin 1989, Posta Kufitare e Thethit kishte 24 ushtarë. 15)Kontribut për bibliografinë e speleologjisë në Shqipëri. Shkodra në Shekuj, Gëzim Myftar Uruçi, 2004 16) “Alpinizmi ynë”, Kozma Grillo, 2009 17) “Dukagjini, rrugëtim në gjenezë”, Luigj Shyti, 2014 18) “A Passion for Theth. Albania’s Rugged Shangri-La”, Robert Elsie, Gerda Mulder, Herman Zonderland, 2014 19) Në “Defteri i regjistrimit të sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485”, Selami Pulaha, 1974, vendbanimi shënohet me fjalën “Fusha”. 20) “Ligji i maleve shqiptare. Nga Relacionet e Misionit Shëtitës Jezuit në Shqipëri 1880-1932”, Giussepe Valentini, 2007 21) “Po Albaniji: dojmovi s puta”, Lovro Mihačević, 1911 22) “Vatikani dhe Arbëria 1700-1922”, Gjergj Gashi, 1998 23) “The project of Shala Valley of 2005”, Galaty M., Lafe O., Tafilica T., Lee W., Mustafa M., Watkinson Ch., Young A., 2006 24) “Alpinizmi ynë”, Kozma Grillo, 2009 52

25) Po aty. 26) “Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal të Alpeve Perëndimore”, Nevila Dibra, 2008 27) “The project of Shala Valley of 2005”, Galaty M., Lafe O., Tafilica T., Lee W., Mustafa M., Watkinson Ch., Young A., 2006 28) “Albanees bergdorp leest “de herberg met het hoefijzer”, Gerda Mulder, 2007 29) “Arritjet në turizmin malor në Shkodër dhe zhvillimi i tij në të ardhmen”, Sadije Bushati, 2013 30) Po aty. 31) Intervista me banorët e zonës, Korrik 2018 32) Intervista me banorët e zonës, Qershor 2017 33) Administrata e Zonave të Mbrojtura Shkodër, 2017 34) “Gjeografia e Shqipërisë”, Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë, 1991 35) VKM Nr. 676, datë 20.12.2002, “Për shpalljen zonë e mbrojtur e monumenteve të natyrës shqiptare”, përfshin edhe këto monumente në zonën e Thethit dhe përreth: Ujëvara e Thethit, Pragu i Kaprreit, Shpella e Thethit, Cirku i Gropës së Bukur së Jezercës, Burimet e Shtarzës, Liqeni i Jezercës, Pisha Flamur e Qafës së Pejës, Burimet e Okolit -Theth, Shpella e Majës së Arapit, Liqeni i Pejës, Kanioni i Grunasit, Portat e Shalës etj. 36) Andrea Pieroni “Local plant resources in the ethnobotany of Theth, a village in the Northern Albanian Alps”, Università degli Studi di Scienze Gastronomiche, Piedmont, Italia, 2008 37) “Light and Shadow: Isolation and Interaction in the Shala Valley of Northern Albania”, Michael L. Galaty, Ols Lafe, Wayne E. Lee, and Zamir Tafilica, 2013 38) “Defteri i regjistrimit të sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485”, Selami Pulaha, 1974, fq. 150. 39) “Udhëtime nëpër Ballkan”, Franc Nopça, 2007 40) “High Albania and its costums in 1908”, Edith Durham, 1910 41) “Banesa fshatare e Shqipërisë veriore”, Pirro Thomo, 1979 42) “Mountain of Giants, a racial and cultural study of the North Albania mountain Ghegs”, Carleton S. Coon, 1950, fq. 13-15 43) “High Albania and its cosums in 1908”, Edith Durham, 1910 44) “Majat e Shalës”, Rose Wilder Lane, 2004 45) “Albanien: Bauten, Trachten und Geräte Nordalbaniens”, Dr. Ferencz Nopcsa, 1925 46) Në referatin “100 vjet arsim dhe kulturё nё Dukagjin”, 2017, Luigj Shyti shkruan se aksioni “Ta bёjmё fshatin tё pastёr si uji i bjeshkёve dhe tё bardhё si bora e maleve tona”, njohur shkurt si Higjenizimi, u shpall në shkollën e Thethit më 12 Korrik 1967, me synim realizimin e ndryshimeve 53

Fig. 8 Theth, 1952

në mënyrën e jetesës së malësorëve. Gjatë këtij aksioni u kryen pastrime dhe sistemime të rrugëve, shtigjeve dhe oborreve, si dhe instalime elektrike. Po ashtu u bënë edhe ndërhyrje radikale në higjenizimin e ambienteve të brendshme të banesave, si dhe u zmadhuan dritaret. Mirëpo nga intervistat e viteve 2017-2018 për realizimin e këtij udhëzuesi, banorët vendas i thanë grupit të punës se kjo periudhë përkon me heqjen e mjaft kreveteve të kateve të para. Bagëtitë u hoqën nga kati përdhes i banesës dhe për ta u ndërtuan stalla në afërsi të kullave, ndërsa kreveti që shërbente për të hyrë në katin e parë, doli jashtë funksionit. Në vend të tij, u ndërtuan shkallë të brendshme dhe pas sistemimit të katit përdhes, në banesë mund të hyje nga dera që dikur shërbente për gjënë e gjallë. Disa prej këtyre dyerve u lanë aq të ulëta sa ishin e disa të tjera u lartësuan, ndërsa dyert e katit të parë që më herët shërbenin për të hyrë në banesë, u mbyllën në mjaft raste. 47) Mlloja, Tasim: “Thethi, aty ku kaluam vite tё rinisё”, Gazeta “Dukagjini”, Nr. 153, Korrik 2016. Intervistë me banorët e zonës, Ulaj, 2018. Po ashtu, shih Fig. 48 në fq. 110

Fig. 9 Grunas, Theth, 2018

3. Arkitektura lokale 3.1. Ansambli arkitektonik Jeta e vështirë dhe izolimi nga dimri i gjatë për rreth 6 muaj, në Theth kanë kushtëzuar organizimin e shërbimeve bazike të familjes brenda një sipërfaqe 300-800 m² të organizuar (Fig. 9). Varësisht prej madhësisë së familjes dhe strukturës sociale, ansamblet arkitektonike mund të klasifikohen në dy grupe: ansambël për një familje (një kullë), si dhe grupim ansamblesh që përmbajnë disa familje (disa kulla), ku pjesëtarët janë të së njëjtës vëllazëri. Kjo ndodhte kryesisht kur një familje kishte shumë trashëgimtarë meshkuj dhe vëllezërve u ndahej tokë për të ndërtuar kullat e tyre. Ansamblet arkitektonike, të cilat gjenden edhe në vendbanime të tjera të veriut të Shqipërisë, kanë tërhequr edhe më herët vëmendjen e studiesve të arkitekturës dhe jo vetëm. Kështu, në studimin “Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens”, F.B. Nopsca1), e trajton ansamblin arkitektonik me fjalët shtëpi të kombinuara “Kombinierte Hauser”. 60 vjet më vonë, P. Thomo në “Banesa fshatare e Shqipërisë Veriore”2) i referohet me “grupimet e ndërtimeve të familjes”, ndërsa në “Light and Shadow”3) emërtohet “kompleksi i shtëpisë” (house compound).

Skica 1 Ansambël arkitektonik

3.1.a. Vendndodhja, format, përmasat Ansambli arkitetktonik është një grupim objektesh dhe elementesh harmonike, të formave dhe përmasave të ndryshme me funksione përplotësuese ndaj njëra-tjetrës, në qendër të të cilit ndodhet kulla (Skica 1). I ndërtuar me materiale natyrale, ai ngrihet përgjithësisht në pika sunduese që mundësojnë vëzhgimin e të gjithë luginës për të kontrolluar lëvizjet e udhëtarëve të paktë në zonë. Forma e ansamblit arkitektonik është e çrregullt varësisht prej terrenit dhe kufirit të pronësisë. Duke qenë se Thethi shtrihet në një terren mjaft të thyer, edhe sipërfaqja e tokave të bukës është e kufizuar. Secila familje ka tokat e veta, sipërfaqja e të cilave varion nga 1000m² deri në 5000m². Kësisoj, hapja e tokave të bukës është përqëndruar kryesisht përgjatë luginës së lumit të Thethit (degë e Lumit të Shalës) dhe në pjerrësi të shpateve më të buta të maleve, veçanërisht pranë përrenjve për të siguruar ujitjen e tyre.

3.1.b. Elementët përbërës Në qendër të ansamblit arkitektonik ndodhet kulla*, ndërsa përreth saj ngrihen një mori objektesh të formave, përmasave, materialeve dhe funksioneve të ndryshme. Sa më e pasur familja, aq më e lartë ishte kulla. Më të mëdhatë kishin disa ambiente: dhomën e zjarrit, të fjetjes, si dhe të miqve. Rreth 50m larg kullës ngrihet tbani* i bagëtive (stalla), një ndërtesë guri me mblojë dërrase. (Fig. 10). Kjo ndërtesë iu shtua ansamblit në fund të viteve ‘60të, kur bagëtitë u nxorën nga kati përdhes i kullës. Stallat janë përgjithësisht njëkatëshe, por hasen edhe me një kat e gjysëm në terren të pjerrët. Skema 61

Fig. 10

Fig. 11

e ndërtimit është e njëjtë, me mure guri të trasha deri në 40cm dhe me mblojë prej dërrasash pishe.Gjatë dimrit bagëtitë mbahen në stallë, ndërsa në verë ngrihet vatha* - një gardh thuprash me formë parafërsisht rrethore me diametër mbi 10 m, për t’i lënë bagëtitë jashtë (Fig. 11). Koshi i drithit* (ndryshe koçeku) ndërtohet me thupra dhe ka plan drejtkëndor përafërsisht 0,7 m x 2,5 m x 2 m, i ngritur nga toka me këmbë rreth 0,4m (Fig. 12). Mbloja e koshit të drithit është tipologji më vete (shih Tipologjitë e mblojës te Shtojca 9.3. Karta e mblojës 1) dhe përbëhet prej të njëjtit material. Koshi shërben për depozitimin e ushqimit të bagëtive (misrit), i cili merret nga një derëz e vockël poshtë tij. Mbushja e koçekut me misër bëhet përmes dy dyerve me hapje të jashtme, në fasadën ballore. Për nga format dhe ngjyrat, mullarët e sanës* janë një element kompozicional mjaft tërheqës në çdo peizazh rural, e sidomos për ansamblin (Fig. 13). Meqenëse bari i thatë (kryesisht jonxha) është ushqim i depozituar për dimër, shpesh mullarët rrethohen me një gardh të lehtë thuprash për të mbajtur larg bagëtitë. Objekti apo “ena” prej druri ku ushqehet bagëtia quhet grazhd, ndërsa uji i shërbehet në një tjetër objekt që quhet lug. Elementi kufizues i ansamblit është gardhi* (Fig. 71, fq. 146), i cili mund të jetë me thupra, me hunj, me mur guri të thatë, me shkurre (në më pak raste), 62

Fig. 12

Fig. 13

me tela, e madje edhe me beton (jashtë kontekstit të traditës), si dhe me kombinime të këtyre materialeve. Gardhet janë të dendura për të penguar kalimin e kafshëve që mund të dëmtojnë kulturat bujqësore, apo edhe lulet. Pjesë e gardhit është edhe kapërcelli*, një shkallë dyshe e bërë me hunj ose dërrasa në të dyja anët e gardhit, e që shërben për për të kaluar njerëzit nga një anë në tjetrën (Fig. 75, fq. 149). Për stinën e ftohtë, familja siguron edhe drutë* të cilat stivohen në oborr, jo shumë larg shtëpisë që të jetë sa më lehtë marrja e tyre gjatë dimrit. Koteci* i pulave dhe kolibja* e qenit janë gjithashtu prej druri dhe ndodhen shumë pranë shtëpisë. Pjesë e ansamblit është edhe qoshja e ndenjés* për familjen. Ai përbëhet nga stolat dhe tavolina, të bëra në mënyrë artizanale më cungje e hunj, kryesisht nën hijen e pemëve frutore (Fig. 14). Në shumë ansamble gjen hambarë* për veglat e punës, të sajuar me dërrasa qoftë në strukturën mbajtëse, qoftë në mblojë, etj. Shpesh aty depozitohet edhe bari i thatë, për ta mbrotjur nga rreshjet (Fig. 12). Duke qenë se flora e zonës shquhet për biodiversitetin, ajo ofron mundësi për bletarinë. Prandaj në shumë raste, pjesë e ansamblit janë edhe kosheret* e bletëve. Po ashtu, pjesë e tij janë pemët frutore, si: arra, mani, kumbulla, 63

Fig. 14

Fig. 15

hardhia, qershia, molla etj, si dhe perime, e hera-herës ndonjë lule zbukuruese. Tokat e bukës* ndodhen kryesisht rreth e rrotull ansamblit. Ato janë të pakëta sepse terreni i vështirë nuk e favorizon përftimin e tyre. Tualetet* kanë qenë përgjithësisht jashtë shtëpisë, për shkak të higjenës nga mungesa e kanalizimeve. Ato përbëheshin nga një ndërtim mjaft i thjeshtë me dërrasa 1mx1mx1,7m, rreth 10-12m larg kullës (Fig. 15).

3.2. Llojet e ndërtesave Përgjatë shekujve, banorët e Thethit kanë ndërtuar e rindërtuar vazhdimisht shtëpitë e tyre për strehim, në përputhje me nevojat dhe ndryshimet socioekonomike. Rritja e anëtarëve të familjes dhe së fundmi, rritja e numrit të vizitorëve nga zhvillimi i sektorit të turizmit, kanë nxitur ngritjen e ndërtimeve të reja në zonë dhe përshtatjen e ndërtimeve aktuale për akomodimin e sa më shumë mysafirëve. Nga shqyrtimi i arkitekturës në Theth, dallohen dy grupe të mëdha ndërtesash, respektivisht sipas funksionit: a) ndërtesa private me funksion banim dhe b) ndërtesa publike me funksione si fetare, edukuese, furnizime me ushqime etj. a) ndërtesa private 1. Monumentet e Kulturës, 2. Kulla të vjetra (tradicionale) dhe kulla të reja (jotradicionale), 3. Kulla të restauruara (tradicionale/jotradicionale), 4. Kulla të braktisura / të shkatërruara b) ndërtesa publike 1. Shkolla, kisha, mullinjtë, qendra e informacionit turistik, etj.

3.2.a. Monumente kulture Aktualisht Thethi është Qendër Historike e Mbrojtur dhe përmban të regjistruara 4 Monumente Kulture, që nënkupton objekte me status të veçantë mbrojtjeje. Tre prej këtyre monumenteve janë kulla, ndërsa i katërti është vendbanimi prehistorik i Grunasit. Një prej tre kullave monumente kulture vazhdon të përdoret për banim, ndërsa dy të tjerat jo. Pritet që pas përgatitjes së dosjes përkatëse, edhe Kisha e Thethit të përfshihet në listën e Monumenteve të Kulturës. 65

Fig. 16 Kulla e Lulash Keçit

Kulla e Lulash Keçit4) (Fig. 16) është shpallur monument kulture më 10.6.1973. Kjo banesë e tipit kullë me çardak, dykatëshe, me mblojë dypate dërrase, është ndërtuar në gjysmën e dytë të shek. XIX-të dhe gjendet në lagjen Ulaj. Me sipërfaqe170.1m2, ajo shkon deri në 7.15m lartësi. Karakteristikë e saj është ndërtimi mbi një shkëmb të lartë - si pikë strategjike prej ku vrojtohet e gjithë lugina. Sikurse edhe në rastin e një kulle tjetër, banorët thonë se shkëmbi është zgjedhur për të kursyer tokën e pakët të bukës5). Muret e katit përdhes kanë trashësi 70-80cm, ndërsa ato të katit të parë 50-60cm. Edhe pse e marrë në mbrojtje nga shteti, që prej dhjetëvjeçarësh, kati i saj përdhe vazhdon të strehojë bagëti duke ruajtur kështu funksionin e dikurshëm, ndërsa kati i parë, i përbërë nga oda e zjarrit dhe ajo e miqve, është streha e pak objekteve të mbetura nga Muzeu Etnografik i Dukagjnit. Megjithatë më i veçanti mbetet çardaku, sepse në të gjithë Thethin, kjo është e vetmja kullë që e ka ruajtur këtë element arkitektonik. Banesa e Ndue Mark Kolës6) (Fig. 17) njohur sot si Kulla e Ndue Praçës, gjendet në lagjen Gjeçaj dhe daton rreth fundit të gjysmës së parë të shekullit XIX-të. Paraqet një ndërtesë trekatëshe, me mblojë me gungë të plotë (në mënyrë të gabuar aktualisht është mbuluar me llamarinë të kuqe). Kjo kullë me lartësi 10m dhe sipërfaqe 138,7m2 është shpallur monument kulture më 10.6.1973. Ka mure të trasha guri me gjërësi nga 70-80 kati përdhes deri në 50-60 katet e sipërme, si dhe tavane e dysheme druri. Fasada ballore e kullës ka dy krevete. I pari ka shërbyer dhe vazhdon të shërbejë për hyrje në katin e parë të banimit kur kati përdhes, aktualisht i përshtatur si kuzhinë shërbente për strehimin e bagëtive, ndërsa tjetri luan rolin e një ballkoni. E ndërtuar në mesin e shekullit XIX-të, kulla e Zef Koçekut7) (Fig. 18) ndodhet në lagjen Kolaj. Ka tre kate, mblojë dypate me dërrasë (furde) pishe, mure të trasha guri, ngrihet në 10,45m lartësi dhe me një sipërfaqe prej 107,2m2. Monument kulture i shpallur që më 18.12.1987. Edhe kjo kullë është ndërtuar në shkëmb dhe karakteristikë e saj është planimetria katrore, si forma më fillestare e ndërtimeve në Theth. Hyrja kryesore ndodhet në katin përdhes. Me katin e parë dhe të dytë 67

Fig. 17 Kulla e Ndue Mark Kolës

Fig. 18 Kulla e Zef Koçekut 69

Fig. 19

Fig. 20

komunikohet përmes shkallëve të drunjta. Secili kat ka vetëm një dhomë të madhe. Si të gjitha kullat e tilla, edhe ajo ka dysheme dhe tavane dërrase, me përjashtim të katit të sipërm, i cili nuk ka tavan. Nga të katër fasadat ka frëngji. Aktualisht kulla është e pabanuar, por një tërheqje e madhe për vizitorët. Që prej 19.5.2009, monument kulture është edhe Vendbanimi Prehistorik i Grunasit8) (Fig. 73, fq. 148), i zbuluar nga gërmimet e ekspeditës arkeologjike shqiptaro-amerikane në vitin 2005. Qeramika e gjetur në një sipërfaqe prej rreth 9812 m², nga arkeologët është konsideruar se i përket shekullit VIII-të p.e.s. Brenda perimetrit prej mbi 600m, ngrihen tarraca me gurë të përmasave 1,3x1,45x1m, ndërsa ndërtesa më e ruajtur ndodhet në të majtë të hyrjes së vendbanimit. Hyrja e saj ka gjerësi 3,4m, ndërsa muret e saj ekzistojnë ende në lartësinë 1,4m.

3.2.b. Kulla të vjetra dhe ndërtime të reja (shembuj) Në zonë gjenden ndërtesa të vjetra (tip tradicional), që e kanë ruajtur tërësisht autenticitetin vetëm sepse nuk janë restauruar pas viteve ’90-të. Mungesa e mirëmbajtjes i ka shtyrë në degradim, prandaj duhet ndërhyrë sa më shpejt. Ndërtesat e reja (tip jotradicional) janë shtuar shumë 10 vitet e fundit për shkak të rritjes së kërkesës turistike (Krahaso pamjet në Fig. 3,4,5). Mospasja e 70

Fig. 21

Fig. 22

dokumenteve të pronësisë nuk i lejon banorët që të procedojnë me leje të rregullt ndërtimi, duke i detyruar ata të ndërtojnë ilegalisht. Ky presion i bën mjeshtrat që të ndërtojnë në kohë rekord, nga frika e kontrolleve institucionale. Kështu ata punojnë pa standarde, me teknika bashkëkohore që nuk respektojnë aspak arkitekturën tradicionale dhe qe dëmtojnë tërësisht peizazhin kulturor të vendbanimit të Thethit. Tipi tradicional Fig.19. Madhësia dhe forma e mblojës respektojnë modelin tradicional të mblojës dypate me dërrasa (furde) pishe. Muratura mbajtëse është prej guri dhe ruan lartësinë optimale të banesës dykatëshe, dritaret prej druri janë të vogla. Banesa gjendet në harmoni me mjedisin dhe në qendër të një ansambli arkitektonik. Fig.20. Ndërtesa është në harmoni me ansamblin arkitektonik dhe peizazhin kulturor të lagjes ku ndodhet, pasi respekton lartësinë, volumin e ndërtesës, materialet natyrore, si: muret prej guri, mbloja me dërrasa pishe dhe dritaret prej druri.

Tipi jotradicional Fig.21. Ndërtesë pesëkatëshe që kapërcen standardin e ndërtesave dy ose trekatëshe. Struktura mbajtëse është beton arme dhe muraturë tulle, në vend 71

Fig. 23 Ulaj, Theth, 2017

Fig. 24

Fig. 25

të murit prej guri. Fasada është e suvatuar, ka dritare duralumini të cilat nuk respektojnë aspak tipologjitë e dritareve prej druri, më të vogla në madhësi dhe jo me prag prej mermeri. Mbloja duhet të jetë e mbuluar me dërrasa prej druri, jo me llamarinë. Fig.22. Ndërtesë me strukturë beton arme e muraturë tulle, që nuk respekton traditën e muraturave prej guri. Fijet e hekurit janë lënë për të hedhur katin tjetër, ndërtesa është me tarracë, ndërkohë që duhet të jetë e mbuluar me mblojë prej dërrasash. Kati përdhe ka dritare të mëdha, që nuk respektojnë madhësitë e standardeve. Fig. 23. Një ndërtesë e vjetër përballë një të reje është një model kontradiktor në volum, mblojë dhe materialet e përdorura.

Tipi jotradicional Fig.24. Vetë volumi i ndërtesës është tërësisht jashtë çdo standardi të arkitekturës tradicionale në zonë: dy mblojë dypate në simetri të lidhura me korridor të mbyllur. Ngjyra e ndërtesës është e gjelbër e ndezur, krejtësisht jo tradicionale. Dritaret janë të mëdha dhe aspak në harmoni me fasadën. Ndërtesa është krejtësisht jashtë peizazhit kulturor të zonës. Fig. 25. Elementi që të bie në sy direkt që nga larg mbeten dritaret me vetrata 74

Fig. 26

Fig. 27

të stërmëdha xhami, me harqe prej duralumini dhe me ritëm të shpeshtë në fasadë. Ato nuk respektojnë aspak arkitekturën tradicionale të zonës dhe nuk qëndron në harmoni me peizazhin kulturor.

Tipi tradicional Fig.26. Monument kulture që simbolizon tipologjinë më të vjetër të kullës me plan në formë katrore, trekatëshe. Ndërtimi i kullës mbi shkëmb e sjell atë në harmoni me peizazhin. Forma e mblojës është dypate, e mbuluar me dërrasa prej dru pishe. Tipari më i veçantë i këtij objekti mbeten frëngjitë, pasi në të gjitha anët ka të tilla. Fig.27. Ndërtesa ruan raportin e volumit arkitektonik dhe mblojën me formën më të zakonshme që gjen në zonë, atë me gjysëm gungë. Ajo është prej dërrasash (furde) pishe dhe murature mbajtëse guri. Dritaret respektojnë madhësinë dhe materialin (drurin).

3.2.c. Kulla të rikonstruktuara Disa kulla të vjetra janë restauruar e përshtatur në funksion, duke u kthyer në bujtinë. Ato nuk janë restauruar me projekte e profesionistë restauratorë, prandaj kanë shumë elementë jotradicionalë dhe më pak tradicionalë. 75

Fig. 28

Fig. 29

Fig.28.

Tipi tradicional. Edhe pse ndërtesa është përshtatur nga banesë në bujtinë, ajo ka ndryshuar funksionin, por ka ruajtur formën në plan dhe volum. Muratura mbajtëse është prej guri dhe dritaret janë në përmasa standarde. Ndërtesa ndodhet brenda një ansambli arkitektonik: stalla e kthyer në depo, koteci i pulave, kolibja e qenit, pemët frutore, tokat në krah të kullës të mbljella me perimet e stinës, si dhe gardhet me dru që rrethojnë tërë hapësirën përreth si dhe shtigjet që e lidhin me kullat e fqinjve. Tipi jotradicional. Forma e mblojës është ruajtur pjesërisht, për shkak të anës trekëndore të murit për dy dhomat në katin e dytë. Materiali i mblojës është druri, por i lyer me materiale që përfshijnë ngjyrosës dhe nuk respektojnë traditën. Fig. 29. Tipi tradicional. Ndërtesa e ka ruajtur formën arkitektonike në plan dhe lartësi. Madhësitë dhe format e dyerve dhe dritareve janë si dikur, si dhe me material druri. Mbloja ruan madhësinë dhe formën piramidale, por jo materialin me të cilin është mbuluar. Kulla ndodhet në harmoni më peizazhin rrethues, si tokat e papunuara etj. Tipi jotradicional. Ndërhyrja në fugat e fasadës me muraturë guri është mjaft e ashpër dhe nuk ka ruajtur madhësinë dhe ngjyrën e fugaturës. Materiali i mblojës 76

Fig. 30

Fig. 31

është fletë metalike, jo furde pishe. Ngjyra e saj është vjollcë, jo gri. Kopshti nuk ka pemë frutore për të bërë hije dhe oborri është plot me çakëll pa gjelbërim. Fig.30. Tipi tradicional. Ndërtesa është përshtatur për bujtinë, duke lënë vetëm një derë hyrëse dhe duke shfrytëzuar hapësirën e dhomave. Kulla ka ruajtur formën arkitektonike në plan dhe lartësi, si dhe formën, madhësinë e materialin e dritareve. Madhësia e mblojës nuk ka ndryshuar dhe element i veçantë mbeten baxhat që kanë ruajtur formën e madhësinë, pavarësisht se të pakta në numër. Tipi jotradicional. Mbloja është bërë me llamarinë të kuqe, e cila nuk ruan as standardin e materialit prej druri pishe, as ngjyrën gri që marrin dërrasat. Muratura prej guri është punuar me fugaturë të gjerë, të bardhë e cila nuk respekton llojin e punimit në zonë. Fig.31. Tipi tradicional. Shtëpia është përshtatur për bujtinë dhe ruan formën në plan, por jo në volum. Muratura e gurit është gdhendur me mjeshtri, në veçanti gurët e qosheve. Dritaret janë të punuara prej druri dhe me korniza guri të latuara. Portali i derës është prej guri me hark prej gjashtë gurësh me reliev. Ambienti 77

Fig. 32

Fig. 33

rreth kullës është shumë tërheqës, i sistemuar me kopësht dekorativ, me lule zbukuruese e pemë frutore. Tipi jotradicional. Ngritja e ndërtesës në lartësi me tre kate dhe dy kate nënmblojë shkel rregullin e lartësive të kullave, prandaj ajo nuk rri në harmoni me peizazhin. Mbloja është me dërrasa, por forma nuk qëndron për shkak të trekëndësisht në qendër. Forma e baxhave nuk respekton autenticitetin. Dritaret kanë shumë ritëm. Fig. 32. Tipi tradicional. Ndërtesa është e braktisur, megjithatë ruan autenticitetin. Është në gjendje të mirë, me muraturën prej guri, madhësinë e formën tradicionale të mblojës, si dhe dritaret e dyert prej druri. E tërë kulla ruan unitetin e ngjyrës gri, që harmonizohet natyrshëm në të gjelbërtën e peizazhit rrethues. Tipi jotradicional. Materiali i mblojës është prej eterniti, i cili është mjaft i dëmshëm për shëndetin. Kopshti është i braktisur dhe plot zhavorr, pa gjelbërim. Fig. 33. Tipi tradicional. E përshtatur në bujtinë, ndërtesa ruan formën arkitektonike në plan dhe volumetri. Restaurimi s’ka prekur lartësinë, fasadat me muraturë guri, e as formën e mblojës. Dritaret ruajnë madhësinë përveç atyre të katit përdhes. 78

Fig. 34

Fig. 35

Kornizat e dritareve janë me gur të latuar, portali i derës është me hark prej 6 gurësh me reliev dhe simbolika. Kreveti është element mjaft i veçantë i fasadës ballore. Tipi jotradicional. Oborri i shtruar me material dhe formë jotradicionale. Gardhet janë punuar me dru dhe hekur, e ky i fundit nuk është karakteristik. Materiali mbulues i mblojës është industrial dhe me ngjyrë kafe në të kuqe. Ambienti në krah është prej të njëjtit material dhe jo me dru, gardh etj. Fig. 34. Tipi tradicional. Ndërtesa është e braktisur, megjithatë ajo ende ruan formën arkitektonike dhe atë të mblojës. Oborri përreth ka gjebërim me plot larmi në bimësi. Muratura prej guri është karakteristikë e zonës. Tipi jotradicional. Materiali dhe ngjyra e mblojës nuk respektojnë traditën e arkitekturës në zonë. Fig.35. Tipi tradicional. Ndërtesa është restauruar dhe përshtatur në bujtinë duke ruajtur rigorozisht raportet mes lartësisë dhe planit, formën e mblojës dhe nënmblojës. Muratura e gurit dhe dritaret prej druri janë ruajtur. Kopështi i gjelbër me pemë frutore, me një ndërtesë të vogël prej druri në anë, koliben dhe gardhet prej druri 79

Fig. 36 Okol, Theth, 2018

Fig. 37

Fig. 38

krijojnë ansamblin karakteristik arkitektonik. Tipi jotradicional. Dritaret janë më të mëdha se standardet dhe baxhat e nënmblojës nuk respektojnë formën tradicionale. Mbloja është material industrial, larg ngjyrës gri që kanë dërrasat e drurit të pishës.

3.2.d. Kulla të braktisura Ikjet e familjeve brenda ose jashtë vendit prej izolimit të gjatë në dimër dhe për jetë më të mirë, janë shkaqet kryesore të braktisjes së kullave. Familjet e migruara brenda (kryesisht Shkodër dhe Tiranë) kthehen gjatë Maj-Tetorit9) për të hapur shtëpitë dhe për t’u marrë me turizëm. Familjet e ikura jashtë përgjithësisht nuk vijnë më, pasi kanë ndërtuar jetë të re dhe e gjejnë pa interes investimin apo kthimin. Thuajse në të gjitha rastet, investimet në bujtina janë kryer nga banorët, të cilët si sipërmarrës përgjithësisht kanë braktisur shtëpitë e vjetra, duke ndërtuar të reja, sepse restaurimi dhe rifunksionalizimi kushton. Vetëm në disa raste ata e kanë vlerësuar autenticitetin e kullave të vjetra dhe i kanë restauruar. Ndërkaq, shumë shtëpi janë braktisur tërësisht. Nga analiza, konstatohen tre grupe ndërtesash të braktisura: 1. Të braktisura, por në gjendje funksionale (Fig.37), 2. Të braktisura gjysmë të shkatërruara (Fig. 36), 3. Të braktisura dhe të shkatërruara deri në rrënim të plotë (Fig.38). 81

Fig. 39

3.2.e. Ndërtime publike Mbi 95% e ndërtimeve në Theth janë në pronësi private, pra me funksion banim/ akomodim dhe pjesa tjetër janë në pronësi publike me funksion edukues, shërbim shëndetësor, ekonomik, fetar. Këto të fundit janë të mirëmbajtura, por në disa raste edhe jo. Në më të shumtën e rasteve janë ruajtur standardet e arkitekturës tradicionale përmes volumit arkitektonik, formave të mblojave dhe materialeve. Tipi jotradicional Fig.39. Mulliri i Grunasit praktikisht është vetëm një gërmadhë. Ai gjendet pak metra poshtë Ujëvarës së Grunasit dhe prej tij kanë mbetur vetëm lugu, një pjesë e muraturës me gur të thatë, si dhe disa furde të mblojës. Brenda dallon koshi, por mungon guri i sipërm. Pjesë të tjera përbërëse, si imshta apo guri i poshtëm, mund të jenë nën rrënoja. Fig.40. Suvatimi dhe ngjyra e fasadës së shkollës së Thethit nuk e respekton traditën e ndërtimeve në zonë. Fig.41. Qendra e Vizitorëve (Qendra e Informacionit Turistik) ka shumë beton në oborr dhe qas forma shumë moderne për stilin e ndërtimit në zonë. Tipi tradicional Fig.42. Kisha ka ruajtur mjaft mirë format arkitetonike, edhe pse ka qenë përshtatur për qendër mjekësore gjatë totalitarizmit. Mbloja e alternuar mes 82

Fig. 40

Fig. 41

asaj me gungë të plotë dhe konike është e veshur me dërrasa pishe. Baxha është e ruajtur si para viteve ’30-të.

Shënime: *) Elementët e ansamblit arkitektonik janë shënuar me të zezë ose me të pjerrët me qëllim që të dallohen në funksione dhe në emërtime dialektore, sipas banorëve të zonës. 1) “Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens”, Franz Baron Nopsca, 1925 2) “Banesa fshatare e Shqipërisë Veriore” Thomo P., 1984 3) “Light and Shadow - Isolation and Interaction in the Shala Valley of Northern Albania”, Galaty M. L., Lafe O., Lee W. E., Tafilica Z., 2013 4) Kartelë për trashëgiminë kulturore të paluajtshme, Nr. Skede 45, Drejtoria Rajonale e Kulturës Kombëtare (DRKK) Shkodër, 2014 5) Intervista me banorët e zonës, Kolaj, 2017 6) Kartelë për trashëgiminë kulturore të paluajtshme, Nr. Skede 46, Drejtoria Rajonale e Kulturës Kombëtare (DRKK) Shkodër, 2018 7) Po aty, Skeda nr. 131, 2014 8) Po aty, Skeda nr. 145, 2018 9) Intervista me banorët e zonës, Nikgjonaj, 2017 10) Kjo e dhënë konfirmohet nga harta “Thethi në sistemin e koordinatave shtetërore”, Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë, 1986 (shih fq. 26-27); shkrimet e kohës, si dhe intervistat me banorët e zonës, Stakaj (2017). 83

Fig. 42 Theth, 1921

Fig. 43 Stakaj, Theth, 2018

4. Propozime dhe rekomandime Pas analizës së detajuar të peizazhit kulturor në përgjithësi dhe ndërtesave të veçanta në kapitujt e deritashëm, përfundimi logjik është se udhëzuesi mbi trashëgiminë ndërtimore në Theth mund të shërbejë jo vetëm si këshillues për vendbanimin, por edhe detyrues, në mënyrë që pasuria e tij arkitekturore të ruhet, të mirëmbahet dhe të zhvillohet brenda një kuadri sa më të gjerë të traditës. Propozimet dhe rekomandimet e kapitullit në vijim, si të përgjithshme dhe të detajuara, synojnë ruajtjen e një ekuilibri favorizues ndaj arkitekturës tradicionale te ndërtimet të reja. Në momentin kur këto ndërtime sa vijnë e sofistikohen për t’iu përgjigjur kërkesave në rritje të vizitorëve, mjaft elementë përbërës të ansamblit arkitektonik, si tbani i bagëtive, koshi i drithit etj, po zhduken nga peizazhi kulturor i Thethit nga mungesa e interesit për rifunksionalizimin e tyre, sepse duke u marrë vetëm me turizëm, vendasit rrezikojnë ta braktisin mbarështimin e bagëtive dhe punimin e tokës. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për elementët thelbësorë të vetë kullës, si dyert, dritaret e sidomos kreveti, të cilët po ndryshojnë në mënyrë drastike në përmasa, forma dhe materiale ndërtimi. Për të parandaluar apo zbutur këto efekte negative të këtij modeli zhvillimi, duhet të mbahen parasysh që: 87

- e drejta mbi pronësinë1) të zgjidhet sa më parë, sepse pas viteve ’90-të, me ndërrimin e sistemit shoqëror, banorët e Thethit nuk pranuan të ndanin tokat e tyre sipas ligjit Nr. 7501, pasi e dinin që mbivendosja e pronësive do t’u shkaktonte konflikt social. Edhe sot, pas thuajse 25 vitesh ata janë pa dokumenta pronësie, gjë që i pengon të ndjekin hapat e rregullt për marrjen e lejes apo edhe zbatimit për ndërtim në zonë. Mosrespektimi i rregullave ka sjellë mungesë kontrolli në zhvillimin e territorit, mungesë standardesh në ndërtim dhe humbjen e traditës arkitektonike e jo vetëm, - të hartohet me rigorozitet Plani i Detajuar Vendor mbi Thethin, duke iu referuar Planit të Përgjithshëm Vendor të Bashkisë Shkodër 2015-20302) dhe Planit Kombëtar Sektorial të Turizmit për Rajonin e Alpeve Shqiptare 2017-2030, standardeve që rekomandon Agjencia Kombëtare e Zonave të Mbrojtura për peisazhin natyror, duke respektuar objektivin referuar kapacitetit akomodues të destinacionit turistik Theth që deri më 2030 nuk duhet t’i kalojë 1550 shtretër3), ndërkohë që aktualisht deklarohen rreth 1200 të tillë, - të respektohet modeli i arkitekturës tradicionale për peizazhin kulturor dhe kullën e zonës së Dukagjinit (specifikisht të Thethit), sipas standardeve që rekomandon ky udhëzues, i cili është konsultuar më Institutin e Monumenteve të Kulturës4) dhe të gjithë aktorët. Forma e vendbanimit Vendbanimi i Thethit, si formë hapësinore në aspektin gjeografik është lineare, e shtrirë5), që zhvillohet paralel me lumin në një shtrirje gjatësore prej 7 km dhe tërthore 1km (pa përfshirë lagjen Ndërlysë), në një terren të thyer që ndjek 88

shtratin e lumit me pjerrësi 1° - 30°për 1,5 km, në 740 m rreth 950 m mbi nivelin e detit. Si formë hapësinore në aspektin historik, ajo lidhet me modelin e organizimit shoqëror parashtetëror. Vetë karakteri i formës së vendbanimit aq të shtrirë për vetëm 2000 banorë (deri në fillim të viteve ’90-të) tregon formën e organizimit mes fisit dhe vëllazërive6). Brenda lagjeve mbizotërojnë disa kulla trekatëshe, më të vjetrat në zonë, të cilat janë shpallur monumente kulture pasi tregojnë vjetërsinë dhe vlerën e tyre arkitektonike. Të vendosura në pozicione strategjike prej ku mbikëqyrin tërë luginën, ato janë pika referimi brenda lagjes. Karakteri fortifikues është shumë i dallueshëm te muret e trasha prej guri, format e vjetra të mblojës, frëngjive, etj. Kulla thirrej sipas emrit të të zotit të shtëpisë, si psh: Kulla e Lulash Keçit, Kulla e Zef Koçekut, Kulla e Ded Ndojit, Kulla e Ndue Praçës, Kulla e Sadri Lukës, etj.. Këto familje zotëronin më shumë pasuri se të tjerët, sa edhe sot, në kujtesën kolektive merren si referencë shumë prej burimeve natyrore, ose të të mirave të përbashkëta si psh: mulliri i Sadri Lukës7), Pusi i Kolë Gjonit etj.. Në kufirin e tij, ky vendbanim ka lagjet që shtrihen në luginë, përveç Ndërlysës që i bashkangjitet, edhe pse ndodhet afërsisht 3 km në vijë ajrore nga lagjja e fundit, Grunasi. Përsa i takon vendbanimit, sipërfaqja e lagjeve arrin afërsisht 336,1 ha, pa përfshirë Nënrrethin që tashmë nuk ekziston për shkak të braktisjes, si dhe Ndërlysës së shkëputur nga forma e vendbanimit. Përafërsisht, sipërfaqet e lagjeve llogariten si në vijim: Okoli 29,8 ha, Nikgjonaj 64,3 ha, Gjeçaj 91,3 ha, Stakaj 30 ha, Gjelaj 71,5 ha, Kolaj 7,5 ha, Ulaj 14,2 ha, Ndrejaj 15,2 ha dhe Grunasi 12,3 ha8). (Ndërkohë, Nënrrethi është 9,5 ha dhe Ndërlysa 36,7 ha.)

Mod.1 , Tipologji kullash

Dendësia e ndërtimeve arrin nga 1/20 deri më 1/50 dhe kjo varësisht prej lagjeve. Ka lagje që brenda formës së vet kanë dendësi më të ulët, si psh Gjeçaj apo Grunas, sikurse edhe ka lagje si Ulaj që është jashtëzakonisht e dendur dhe kompakte në raport me të tjerat, për shkak të sipërfaqes së vogël. Pozicioni i vendosjes së banesës është përzgjedhur për të shmangur rreziqet natyrore, si rënia e gurëve dhe e orteqeve nga mali, rrëshqitjet e tokës etj., pozicionin strategjik vrojtues, por edhe kursimin e tokës së bukës. Madje në rastin e kësaj të fundit, kemi edhe ndërtesa si Kulla e Zef Koçekut apo ajo e Lulash Keçit që janë ndërtuar krejtësisht mbi shkëmb9). Karakteristikë e veçantë është se banesat janë të gjitha individuale dhe asnjë kolektive. Individualet mund të klasifikohen në dy nënndarje: - individuale - banesë e veçuar - individuale të grupuara - disa banesa grup ose banesë e bashkangjitur10). Evoluimi i Kullës Procesi i formimit dhe transformimit të kullës ka evoluar nga plani me bazë katrore, drejt formave më të shtrira, për arsye të rritjes së nevojave për hapësirë banimi. Aktualisht në Theth dallohen katër forma kullash, për nga tipologjia e planimetrisë: a) forma katrore; b) forma drejtkëndore; c) forma “L”; d) forma “T”. Forma e kullës është paraqitur përmes planimetrive, prerjeve, pamjeve dhe modeleve arkitektonike në shkallë të ndryshme, e shoqëruar me tregues cilësorë dhe sasiorë (shih Plane, Prerje, Shtojca 9.1. Karta e planimetrisë). Përveç kësaj, forma e kullës përcaktohet edhe si raport mes ndërtesës dhe hapësirave të lira në brendësi të ansamblit arkitektonik dhe lagjes, duke iu referuar artikulimit të kontekstit socio-ekonomik, historik, gjeografik, etj. 91

Mod.2 , Kullë, plani katror

4.1 Kulla 4.1.a. Plani katror Në më të shumtën e rasteve mbi planimetrinë në formë katrore (Mod 2, Skica, 2) ngrihet një kullë e lartë 2-3 kate me mblojë dypate ose me gungë të plotë. Përgjithësisht, kjo formë kishte vetëm një mjedis dhe në një kthinë komunikonte me shkallë lëvizëse. Më vonë, kur banesat u përshtatën për banimin e dy familjeve, u inkastruan shkallë druri. Lartësia e katit dysheme – tavan nuk shkon më shumë se 2,2 m - 2,6 m hapësirë drite. Përgjithësisht kulla i përkiste një familjeje të pasur ose/dhe me shumë anëtarë kur ishte trekatëshe. Deri para Higjenizimit, kati përdhe (sipas vendasve11) “burgu/ nënahri”) shërbente për gjënë e gjallë, kati i parë (dikur12) “boja e midisme”) për banim, ndërsa kati i dytë (dikur13) “boja e sipërme”) e kullës rezervohej për miqtë.

Skica 2 93

Mod.3 , Kullë, plani drejtkëndor

4.1.b. Plani drejtkëndor Kulla me planimetri në formë drejtkëndore (Mod. 3, Skica 3) është më e vonë se ajo katrore dhe u shfaq me funksionin e krijimit të një ndarjeje mes mjediseve të brendshme. Kullat me këtë formë planimetrie janë të larmishme për nga numri i kateve – njëkatëshe, dykatëshe, trekatëshe dhe përgjithësisht kanë mbloja dypate ose me gungë të plotë/gungë të thyeme dhe mblojë katërpate me gungë të plotë. Në kullat me planimteri në formë drejtkëndore, hyrja bëhej përmes derës kryesore, ndërsa komunikimi nga kati në kat bëhej me ndihmën e shkallëve të lëvizshme prej druri, e më vonë nisën të integroheshin shkallët e inkastruara në mur, po prej druri. Sa i takon komunikimit brenda katit, ai ishte tepër i thjeshtë: prej dhomës kryesore kalohej në dhomën tjetër vetëm përmes një dere të vogël, sepse ndarja e mjediseve të brendshme me korridor në mes i përket kryesisht kullave të ndërtuara rreth mesit të shekullit të kaluar. Skica 3 95

Mod.4 , Kullë, plani formë “T”

4.1.c. Plani në formë T Kullat me planimetri në formë “T” mund të konsiderohen më të avancuara, sepse pjesa “T” e shtuar prapa, shërbente si kafaz për shkallët me dy rampa, ose në raste më të rralla, si hapësirë për banim. Shkalla është prej druri e inkastruar në muraturë dhe lexohet edhe në fasadë. (Mod. 4, Skica 4). Kjo tipologji arrin deri në 2-3 kate dhe kryesisht ka mblojë katërpate me gungë të thyeme, e cila krijon hapësirën e nënmblojës për banim. Sipërfaqja e brendshme e fituar nga kjo formë planimetrie e kullës është shumë më e madhe se forma katrore apo drejtkëndore. Forma “T” në vetvete iu shtua kullave ekzistuese, apo edhe u shfaq në ndërtimet e Thethit sidomos pas fundit të viteve ‘60-të, kur sistemi totalitar, me pretekstin e përmirësimit të cilësisë së jetës, ndërhyri madje edhe në strehimin e familjeve - jo gjithmonë vëllazëri - në të njëjtën ndërtesë14). Gjithashtu ka patur raste kur në shtëpitë e të internuarve politikë kanë banuar për vite të tëra familje të tjera15). Skica 4 97

Mod.5 , Kullë, plani formë “L”

4.1.d. Plani në formë “L” Forma “L” u avancua edhe më tutje nga format e mëparshme, sidomos ajo katrore dhe drejtkëndëshe, pasi mori trajtën e banesës individuale të bashkangjitur. Te kullat me planimetri në formë “L” dallohen dy hyrje kryesore, çka do të thotë se aty jetojnë dy familje (Mod. 5, Skica 5). Kulla me plan në formë “L” arrin deri në 2-3 kate lartësi, ka mblojë dypate me gungë të plotë ose mblojë katërpate më gungë të thyeme (sikurse në format drejtkëndore dhe “T”). Kullat e kësaj tipologjie janë më të mëdhatë në krahasim me ato të formës katrore, drejtkëndore apo edhe “T”, sepse u ndërtuan për të përmbushur nevojat për strehim të familjeve me numër të madh anëtarësh. Mirëpo paradoksalisht sot, kur nevojat - tashmë për akomodimin e vizitorëve të shumtë - janë gjithnjë e në rritje, kullat me planimetri në formë “L” ndërtohen tepër rrallë16)!

Skica 5 99

4.1.e. Rekomandime (për ansamblin arkitektonik) • Nuk rekomandohet ndërtimi i një kulle të re pa një ansambël arkitektonik, • Nuk rekomandohet zhdukja ose mosmirëmbajtja e ansamblit arkitektonik (për ekzistuesit), • Nuk rekomandohet ndërtimi i ansamblit arkitektonik në një terren të pasistemuar me tarracime, pa mbjellje pemësh që pengojnë erozionin apo rrëshqitjet e dherave, • Nuk rekomandohet betonizimi i shtëpisë në hapësirën rreth e rrotull saj brenda ansamblit arkitektonik, pasi kjo pengon depërtueshmërinë e ujërave dhe dëmton peizazhin kulturor, • Nuk rekomandohet ndërtimi i ansamblit duke humbur elementët e saj kryesor, si: stalla e bagëtive, koshi i drithit, mullarët e sanës, koteci, kolibja e qenit, vatha e bagëtive për sezonin veror, këndi i ndenjës me mobilim urban prej druri e lëndësh të ricikluara, kosheret e bletëve, pemët frutore, kapërcejt në shtigjet mes oborreve të shtëpive, gardhet me drunj, hunj, shkurre, tarracimet me gurë të thatë, hardhitë, parcela të vogla për tokë buke ose perime etj. Edhe në rastet kur familja nuk mbarështon bagëti, ato mund të rifunksionalizohen për shërbime të tjera, si psh: stalla mund të jetë bujtinë, lavanteri, magazinë, mencë, kuzhinë gatimi etj. Koshi i drithit mund të shërbejë si një bufe me vetëshërbim, ose frigorifer, vend magazinim për paisjet e malit etj.

100

4.1.f. Rekomandime (për kullën) • Nuk rekomandohet ngritja e ndërtesave në shtratin e lumit, për shkak të vërshimeve, • Nuk rekomandohet ndërtimi i strukturave me beton, • Nuk rekomandohet ndërtesa mbi 3 kate (në më të shumtën e rasteve kati i tretë duhet të jetë nënçati), • Lartësia e katit nuk duhet të jetë më shumë se 2,8m (hapësirë drite në kate e jo nënmblojë), • Format e planit të ndërtesës nuk duhet të jenë të rrumbullakëta, me harqe, forma të ngushta këndore ose forma të çrregullta). Rekomandohet të respektohen format klasike katrore, drejtkëndëshe, ‘T’ dhe ‘L’ dhe në ndonjë rast mund të alternohen, por pa deformuar raportet, • Nuk rekomandohet ndërtimi i volumeve me forma ekstravagante e moderne, • Nuk rekomandohen përdorimi i materialeve industriale e plastike në ndërtesë, si: dritare duralumini, punime allçie, veshje mbloje me imitime industriale ose eternit etj, • Nuk rekomandohet që ndërtesa të jetë pa sistem mbrojtjeje kundër zjarri. Kjo për shkak se ndërtesat kanë jashtëzakonisht shumë elemente druri dhe rrezikshmëria është e lartë, • Nuk rekomandohet që nyjet hidro-sanitare të jenë jashtë shtëpisë si dikur: ato duhet të integrohen brenda saj, • Nuk rekomandohen themelet prej betoni.

101

Fig. 44 Grunas, Theth, 2017

102

4.2. Fasada Si kudo e kurdo në të kaluarën, edhe në vendin tonë mënyra e ndërtimit varej kryesisht nga materialet që mund të merreshin nga mjedisi përreth vendbanimit17). Prandaj edhe banorët e Thethit i kanë ndërtuar shtëpitë e tyre prej guri. Meqenëse mblojat janë mjaft të larta për shkak të këndit, ato përbëjnë 1/3 deri 1/2 pjesë të fasadës dhe ndërtohen me dru pishe, e cila me kalimin e kohës merr ngjyrën e gurit të muraturës, duke u harmonizuar kështu me natyrën.

4.2.a. Muratura Në banesat tradicionale të Thethit muratura e gurit zë vendin kryesor. Muratura me listela të holla druri (sipas banorëve stena) dhe me thupra (trinë) përdoret më pak, kryesisht me funksion ndarës dhe jo konstruktiv18). Muratura e gurit, e cila është më rezistente ndaj klimës së ashpër të zonës, dikur realizohej me gurë që merreshin nga shkëmbinjtë e lartë në malet përreth luginës, meqenëse lidheshin më mirë se gurët e lumit. Këta të fundit janë gëlqerorë dhe thyhen shpejt. (Fig. 44), ndërsa sot banorët përdorin gurët e lumit, pasi i lidhin me beton dhe hekur. Prej gurëve të lumit të Thethit nxirrej llaçi gëlqeror, me të cilin lidhej muratura e gurit. Ato nuk kanë izolim termik, vetëm parandalojnë zhurmat për shkak të kompaktësisë. Gurë të tillë siguroheshin në disa vende të zonës, varësisht prej lagjeve. Guri që latohej me kënde, përgatitej gjatë verës në vendet të caktuara - psh. në lagjen Okol merrej te Maja e Harapit19) - dhe mandej me borën e parë transportohej në objekt me slitë druri, që vendasit e quajnë “sanë”. Guri vendosej verën e mëpasme në muraturë. 103

Gurët e këndeve (qosheve), janë të gdhendur me çekiç dhe daltë dhe në disa raste gjen dhe ato me tarak (çekiç i dhëmbëzuar). Në qoshe gurët vendosen me gërshetim (shih, Shtojcën 9.2 Karta e muraturës). Gurët e këndeve, më shpesh ata të kuqërremtë, kishin një gjerësi nga 20 deri në 60cm dhe lartësi 20-40cm. Disa herë muratura është shumëngjyrëshe sipas shumëllojshmërisë së gurëve në ngjyra (të zinj, të kuqërremtë, të bardhë etj.). Më përpara muratura në Theth nuk kishte breza druri antisizmik ndoshta dhe për faktin se Alpet bëjnë pjesë në një zonë pak të rrezikuar ndaj lëvizjeve sizmike (vija sizmogjene me potencial të dobët Shkodër - Pejë). Latimi që u bëhet gurëve është mesatar dhe muratura është e çrregullt, por kjo nuk përjashton raste të veçanta nivelimi me pllaka të punuara, veçanërisht në pjesën ku ndodhen trarët e ndërkatit. Lidhja mes muraturës dhe trarëve të ndërkatit kryhet vetëm në një drejtim në përmasën më të shkurtër të objektit. Mungesa e brezave si dhe mungesa e lidhjeve të muraturës me trarët e ndërkatit në dy drejtime, çon shpesh në probleme strukturore të mureve. Sot, muraturat ndërtohen me breza sizmik prej betoni. Sipas literaturës20) dhe dëshmive që studiuesit kanë mbledhur në vitet ‘60-të shek. XX-të, në zonë ka patur dhe banesa, kati i sipërm i të cilave ishte tërësisht me mure druri dhe në këtë rast i gjithë kati quhej “çardak”. Banesat njëkatëshe ose “jerevitë” ishin ndër të parat ndërtime krejtësisht me mure guri që më vonë u ngritën në dy ose trekatëshe. Zhvillimin më të lartë banesa e Thethit e arriti në format e tipit kullë që ngrihet në tre kate me muraturë guri.

104

4.2.b. Pamja e jashtme Muratura është e çrregullt, por shpesh gjendet një lloj rregullsie me pllaka, në pjesën ku janë trarët e ndërkatit. Pjesa e brendshme e muraturës në katet e sipërme është gjithnjë e suvatuar, ndërsa në katin përdhe gjendet edhe e pasuvatuar. Në pjesën e jashtme muratura haset e pasuvatuar me fuga të thella, dhe me fuga të mbushura apo të suvatuara përgjysëm (Fig. 45), po ashtu edhe krejtësisht e suvatuar në disa raste (ndoshta në vitet ’50- ‘60të21)). Llaçi i suvasë është me rërë dhe gëlqere. Ka raste dhe kur muratura e pasuvatuar është lyer me gëlqere. Muratura më autentike dhe origjinale është ajo me fuga të mbushura jo shumë, që lejojnë leximin e gurëve. Në mjaft raste vërehet fugatim i gabuar me llaç çimento, duke dhënë një efekt të vrazhdë dhe larg paraqitjes tradicionale (Fig. 49).

4.2.c. Lidhësi i muraturës Lidhësi është në raportin 2:1 me gëlqere. Sipas informacioneve të mbledhura në terren, rëra mblidhet krah lumit ose në oborret e lagjeve që shtrihen përgjatë luginës së lumit Theth. Oborret kanë një shtresë të parë humusi dhe nën të, shtresa çakëlli dhe rëre. Mjeshtrat gërmojnë oborret dhe nxjerrin që aty shtresat e rërës të cilën e sitin dhe më pas e përdorin për llaç22). Me këtë rërë e cila është pak e trashë, bëhet një llaç i varfër me gëlqere të stazhionuar. Gëlqerja përgatitej nga vetë banorët, duke zgjedhur gurët “e bardhë” nga zona përreth (shtrati i lumit dhe i përrenjve). Furrat e gëlqeres furnizoheshin me dru nga pyjet që secila familje i zotëronte në faqet e maleve. Brenda një periudhe prej 4-5 vitesh, shkurret rriteshin mjaftueshëm dhe pastaj priteshin për furrat 105

Fig. 45 Ulaj, Theth, 2017

e gëlqeres. Gurët gëlqerorë piqeshin për 12 ditë e 12 netë derisa t’i dalin flaka n’krye gropës23). Në këtë mënyrë përfitohej gëlqerja në Theth. Sot vërejmë që llaçi përdoret kryesisht në pjesën e brendshme të murit dhe për lidhjen e gurëve, por duke lënë fuga të thella të cilat më pas mbushen më llaç gëlqere 3:1 dhe rërë të hollë të situr mire. Mbushja zë më shumë pjesën e fugave dhe paksa nga sipërfaqja e gurëve (shih, Shtojcën 9.2 Karta e muraturës).

4.2.d. Përmasat e mureve Sikurse u tha më sipër, kullat në Theth janë njëkatëshe, dykatëse dhe trekatëshe, me lartësi kati relativisht të ulët 2,2m – 2, 6m. Gjerësia e mureve varion nga 70cm -80cm e madje 90cm në katin përdhe, duke u ngushtuar në 50cm -60cm te kati i parë dhe në 50cm në katin e sipërm mbi të cilin mbështetet mbloja. Mbloja mbështetet mbi muraturë me brez druri në dy faqe ku përfundon forma tre-këndore e saj, pa kontur të mbyllur të brezit me përjashtim të formave katrore, mbloja e të cilave është në formë piramidale24). Themelet janë prej guri dhe janë më të gjëra se muratura.

108

4.2.e. Rekomandime (për muraturën) • Nuk rekomandohet muratura perimetrale e ndërtesave me material tulle, betoni apo material të tjera përveçse gurit natyral vendor sipas përshkrimeve të dhëna në nënkapitullin 4.2. Fasada, • Nuk rekomandohet përdorimi i llaçit të çimentos për muraturë dhe për fugatimin e saj, • Nuk rekomandohen hapje në muraturë më të mëdha apo jo në raportet tradicionale për elementët e dyerve dhe të dritareve, • Nuk rekomandohet të lyhet muratura me ngjyra përveçse në raste të caktuara kur më parë është përdorur lyerje e thjeshtë pa ngjyrë, me gëlqere, • Nuk rekomandohet të ndërtohen muratura në forma të lakuara apo me shkallëzime në ndërtesa vetëm në raste të veçanta (si psh. Kisha), • Nuk rekomandohet të përdoren teknika përpunimi të gurit të ndryshme (prerje me sharra elektronike, punim me makineri moderne etj.), veçse në mënyra tradicionale kryesisht për muraturën dhe elementët e saj në pjesën e jashtme të ndërtesës, • Nuk rekomandohet të krijohen kava për nxjerrjen e materialit të gurit për muraturë, që çojnë në deformime dhe dëmtime të peizazhit, • Rekomandohet përdorimi me kriter i gurëve të lumit dhe vendeve tradicionale ku është siguruar lënda e gurit për muraturë dhe ajo e rërës për llaçin lidhës (shih nënkapitullin 4.2. Fasada), • Rekomandohet të përdoren teknikat e efiçencës energjitike (termoizolimit) me shtresa që vendosen në pjesën e brendshme të ndërtesës pa qenë në dukje në pjesën e jashtme të saj,

109

Fig. 46 Ulaj, Theth, 2017

110

4.3. Mbloja Çatia (tani e tutje: mbloja, si e quajnë banorët:) është pjesa e sipërme që mbulon ndërtesën duke e mbrojtur nga bora, shiu, era, nxehtësia e drita e diellit. Mbloja është element arkitektonik mjaft i rëndësishëm i ndërtesës në Theth, pasi në shumë raste zë edhe mbi gjysmën e lartësisë së fasadës (Fig. 46). Me disa përjashtime, deri rreth viteve 20-të të shek. XX-të, shumica e mblojave kanë qenë me pjerrësi të ulët25) (Fig. 6, fq. 48, Fig. 16, fq. 66 dhe Fig. 47). Më pas u futën tipologji të reja, duke rritur këndin e pjerrësisë që mundëson largimin më të mirë të dëborës që depozitohet mbi mblojë gjatë gjysmës së vitit e cila e rëndon strukturën. (Fig. 49, 50, 51).Tradicionalisht mbloja është bërë me dru pishe të kuqe, së cilës në zonë i referohen si “pishë shkëmbi”26). Në periudhën pas LDB hyjnë në përdorim materiale të tjera për mbulim si p.sh. fletë llamarine e eterniti, tjegulla vendi dhe marsejeze, si dhe materiale të ndryshme industriale. Skema e mblojës përmban: konstruksionin mbajtës në formë trekëndore dhe mbulesën prej dërrase pishe me dy shtresa27) (shih Prerje Tërthore, Shtojca 9.4. Karta e mblojës 2). Midis mbulesës së mblojës dhe tavanit të katit të 111

Fig. 47

Fig. 48

Fig. 50

Fig. 49

112

Fig. 51

Skica 6

sipërm krijohet hapësira e nënmblojës, e cila shërben si zonë e ndërmjetme, duke mbrojtur nga nxehtësia në verë dhe nga i ftohti në dimër. Kur pjerrësia nuk është e madhe ajo shërben si vend depozitimi për ushqime, ndërsa kur pjerrësia është e mjaftueshme mund të shfrytëzohet edhe për banim (sipas banorëve, nënmbloja). Duke qenë se në zonë kemi rreshje të mëdha bore,të cilat zgjasin për 6 muaj të vitit dhe shkojnë nga 0,5m deri në 4m, mbloja është përshtatur me pjerrësi të madhe. (shih Grafikun e këndeve të pjerrësive, fq. 120). Kjo e fundit përcaktohet nga këndi që formohet prej sipërfaqes së pjerrët ndaj asaj horizontale: raporti mes lartësisë së mblojës (H) dhe hapësirës (L) që mbulon ajo (shih përcaktimin e lartësisë së kulmit të mblojës, Shtojca 9.4. Karta e mblojës 2). Strehët e mblojës në rastin e tipit piramidë (banorët e quajnë me gungë ose me ngrehje të përpjetë) kanë qenë të rrumbullakosura në kënde (shih, Skica 7).

4.3.a. Format e mblojës Mblojat kanë forma të ndryshme (shih Shtojcën 9.3. Karta e mblojës 1) varësisht prej planit të ndërtesës, daljeve në fasadë, funksionit të nënmblojës dhe lidhjes së oxhakut me mblojën. Dallohen tipologji kryesore dhe nëntipologji, por sipas banorëve ato emërtohen në dy llojesh: mbloja me pate dhe/ose mbloja me gungë të plotë e mbloja me gungë të thyeme. - mblojë dyujëse [banorët e quajnë mbloja dypate dhe/ose mblojë me gungë të plotë (Skica 6/a, Fig.47)], - mblojë katërujëse [banorët e quajnë mbloja katërpate ose mbloja me gungë të plotë (Skica 6/b, Fig 48)], 113

Skica 7 Fazat e ndërtimit të strehës së mblojës

- mblojë piramidale katërujëse [banorët e quajnë me gungë të plotë dhe/ose me ngrehje të përpjetë (Skica 6/c, Fig.49)], - mblojë dyujëse me thyerje të pjerrësisë në ballet e ngushta [banorët e quajnë mbloja pak dhe/ose mbloja dypate me gungë të thyeme (Skica 6/d Fig.50)]. Sot kjo është forma më e përhapur e mblojës në Theth, për arsye se është më e lehtë në ndërtim, lejon pozicion mjaft të favorshëm për vendosjen e oxhakut në mblojë, si dhe shfrytëzohet hapësira nënmblojë. - mbloja konike (Skica 6/e, Fig.51), e cila është rast i veçantë te kisha e Thethit. Kohët e fundit Thethi ka njohur rritje të madhe të turizmit, gjë që ka sjellë nevojën për shtimin e hapësirave për banim (në rastin konkret akomodim), prandaj mbloja dypate me gungë të thyeme është shtuar shumë si tipologji. Së fundmi kanë nisur të shtohet në pate të mblojës edhe baxhat, të cilat më përpara nuk kanë qenë kaq të shpeshta. Ato zëvendësojnë dritaret e vogla prej druri në ballet e ngushta të ndërtesës dhe shërbejnë për ndriçim dhe ventilim të mjediseve të nënmblojës, që tashmë përdoren për akomodimin e vizitorëve të shumtë të Thethit.

114

4.3.b. Materiali Përgjithësisht mblojat i kanë të tre elementët prej druri, pasi ky material ka qenë i zonës dhe pa kosto, pa transport. Konstruksioni mbajtës dhe brezat mbi mure janë me dru pishe të zezë të stazhionuar (8-12% lagështi), ndërsa për mbulesat dhe shtresat nën mbulesë përdorej po i njëjti dru, por i latuar me sëpatë. Furdet e poshtme (banorët i quajnë dërrasat e mblojës) nuk janë më shumë se 1cm të trasha dhe vendosen mbi listelat prej druri lisi (shih, Prerjen në Shtojcën 9.3. Karta e mblojës 1, si dhe Vizatimin teknik 1, Aksonometria e mblojës, fq. 120-121). Furdet e sipërme janë dërrasa pishe shkëmbi me dendësi fibrash të lartë, të stazhionuara (8-12% lagështi) me gjerësi 15cm -30cm dhe me trashësi 2cm -3cm. Për krijimin e tyre merret zemra e trungut të pishës që quhet dhe “skuqi i pishës” si pjesa me më shumë rrëshirë dhe me fibra më të dendura. Pisha është e prerë në shkëmbinjtë e lartë në mal të cilat janë pemët më të forta, sepse u rezistojnë kushteve klimaterike deri në 50vjet. Vështirësia për të siguruar këtë lloj lënde shpjegon pse sot në Theth gjen shumë ndërtime që i kanë zëvendësuar mblojat prej druri pishe me llamarinë apo materiale të tjera industriale. Zëvendësimi eshtë për disa arsye: 115

Skica 8

Skica 9

1. Kostoja e lartë, pasi ndërtimi i një mbloje të stazhionuar kushton mjaft. Për ndërtimin e 1m² mblojë duhet rreth 0.5m³ dërrasë pishe (shih, prerja terthore në Shtojcën 9.3. Karta e mblojës 1); 2. Mirëmbajtja, sepse gjatë dimrit në zonë jetojnë më pak se 10 familje, pasi të tjerët kanë banesa dytësore në Shkodër e Tiranë. Sipas banorëve, bora që bie ka shumë peshë prandaj nëse nuk hiqet brenda 2-3 ditësh, mbloja rrezikon të bjerë brenda28). 3. Mungesa e lëndës së parë dhe e mjeshtrave të ndërtimit. 4. Mungesa e pronësisë, e cila nuk mundëson ndërtimet e rregullta me leje ndërtimore, çka hap rrugë për abuzim me cilësinë. Në këto raste ndërtuesit synojnë t’i mbyllin punimet sa më shpejt dhe larg vëmendjes së autoriteteve përkatëse të kontrollit të ndërtimit29). Shumë ndërtesa janë të mbuluara me materiale të ndryshme, gjë që dëmton peizazhin kulturor të Thethit. Pjesa më e madhe janë me llamarinë të ngjyrave të ndryshme ose materiale industriale që imitojnë tjegullat. Shpesh ndërtesat e reja e kanë konstruksionin e mblojës jo prej druri, por prej betoni, i cili pastaj mbulohet me dërrasë. Ka edhe raste kur ndërtesat janë gjysëm të rrënuara nga braktisja apo pamundësia për të investuar ose për të marrë leje ndërtimi. I fundit mbetet rasti kur dëmtimet janë krejtësisht të pariparueshme. 116

Skica 10

Skica 11

4.3.c. Nyjet dhe elementët karakteristikë. Oxhaku Meqenëse Thethi është zonë me dimra të ftohtë, pjesë e rëndësishme e ndërtesës është edhe oxhaku. Në përgjithësi çdo dhomë ka vatër zjarri (banorët e quajnë oxhaku i zjermit). Për këtë arsye, oxhaku është pjesë e mureve anësore, pra i ndërtuar me gurë dhe përshkon të gjitha katet e banimit (Skicat 8, 9, 10, 11). Në disa raste oxhaku integrohet në muraturën e gurit duke mos u dalluar në fasadë (Skicat 8 dhe 10), në disa të tjera ai është i dukshëm (Skicat 9 dhe 11). Kur ndërtesa është e madhe dhe ka më shumë se një dhomë për kat, ndodhen dy oxhaqe që përgjithësisht janë përballë në faqet anësore të kullës. Lidhja e oxhakut (banorët e quajnë oxhaku maja e mblojës) me mblojën është e ndryshme, varësisht prej formës së planimetrisë dhe mblojës. Oxhaku duhet të ruajë një raport të vendosjes në mblojë lidhur me kulmin, pasi ky pozicionim krijon ndryshim të trysnive dhe bën që oxhaku të thithë më mirë ajrin. (shih Shtojca 9.3. Karta e Mblojës 1, Shtojcën 9.4. Karta e Mblojës 2). Referuar këtij pozicionimi, ka dy raste: a) kur oxhaku del mbi kulm dhe b) kur oxhaku del nën kulm.

117

4.3.d. Rekomandime (për mblojën) • Nuk rekomandohet të ndërtohen mblojë me soletë betoni, • Nuk rekomandohet të ndërtohet mblojë me tjegulla, • Nuk rekomandohet të ndërtohet mblojë me mbulesë metali, por edhe në rast se është e pamundur për shkak të kostove dhe mirëmbajtjes gjatë dimrit, kjo duhet të jetë me ngjyrë gri (jo të kuqe apo ngjyra të tjera të ndezura me dritë dhe shkëlqim), • Nuk rekomandohet mbulesa e mblojës me eternit, pasi është material i dëmshëm për shëndetin, • Nuk rekomandohet lyerja e mblojave (dërrasave) me ngjyra, por të lihet druri në ngjyrën e vet, • Nuk rekomandohet ndërtimi i soletave, apo mblojave të sheshta (përjashtim: nëse ato nuk mund të shihen nga hapësira publike e rrugëve dhe bëhen pjesërisht për ambientet ndihmëse), • Nuk rekomandohen format jotradicionale të mblojave dhe me kënd të ulët apo më të lartë se tipologjia përkatëse (shih Shtojcën 9.3. Karta e Mblojës 1), • Nuk rekomandohet ndërtimi i nënmblojës me dy kate ose më shumë, • Nuk rekomandohet që pajisjet teknike për ndërtim të integruara në ndërtesë, të jenë të dukshme.

118

4.3.e. Rekomandime (për nënmblojën) • Nuk rekomandohet të ketë numër të madh baxhash në planin e mblojës. Ato duhen kompozuar në raport të drejtë më mblojën, • Nuk rekomandohen forma të baxhave me hark ose jashtë përmasave, • Nuk rekomandohet që numri i baxhave të jetë më i madh se numri i dritareve në fasadë (për kat), • Nuk rekomandohet që baxhat të ndërtohen në thyerjet e pjerrësisë në ballet e ngushta, veçse në dy planet e mblojës (pate), • Nuk rekomandohet që instalimet teknike të jenë të dukshme në nënmblojë, qoftë nga jashtë apo nga brenda.

119

Oxhaku maja e mblojës

(Pjerrësi më për mblojat e tipit M4 me dërrasa pishe) 70° / 275% (Pjerrësia mëeezakonshme madhe për çatitë me furde druri)

Kulmi diagonal i mblojës, në thyerjen e balleve. LEGJENDA PËR KËNDET E PJERRËSISË LEGJENDA PËR KËNDET E PJERRËSIVE

1. Fletë eterniti e valëzuar profilizuara Fletë metalike të rrafshta 3.3.Fletë metalike të rrafshta pjerrësia më për e vogël tegel me dy palosje --pjerrësia më e vogël tegel meme dy palosje --pjerrësia më e madhe tegel mepër një palosje pjerrësia më epër madhe tegel me një palosje 4. Tjegulla vendi Tjegulla vendi 5.4.Tjegulla Marsejeze 6.5.Rasa guri Tjegulla Marsejeze 7. Furde druri 6. Rrasa guri 7. Dërrasa druri 1.2.Flete eterniti e valëzuar të Fletë metalike

55-56° / 148.5% (Pjerrësia mëeezakonshme zakonshme për përmblojat çatitë e tipit M4 me furde druri)druri) (Pjerrësi më e tipit M4 me dërrasa

Dërrasat e para të mblojës, (furdet e vogla)

Brezi lidhëz

Dërrasat e mblojës, furdet (Pjerrësi më mblojat druri) 45° / 100% (Pjerrësia më ee vogël për çatitë medërrasa furde druri)

për çatitë mblojat rrasa 30° / 58% (Pjerrësia (Pjerrësia më e madhe për meme rasa guri)guri)

5 2 1

6 4

merasa rrasa guri) 27° / 51% (Pjerrësi (Pjerrësiamë mëeezakonshme zakonshmepër përmblojat çatitë me guri) merasa rrasa guri) 25° / 46.6% (Pjerrësi (Pjerrësiamë mëeevogël vogëlpër përmblojat çatitë me guri) me tjegulla vendi) 23° / 43% (Pjerrësi (Pjerrësiamë mëeemadhe madhepër përmblojat çatitë me tjegulla vendi) me tjegulla vendi) 18° / 33% (Pjerrësi (Pjerrësiamë mëeevogël vogëlpër përmblojat çatitë me tjegulla vendi)

10° / 18% 10°

Pjerrësitëeemblojave çative sipas mbulimit janëjane marë nga libri të ndërtesës dhe teknologjia e tyre -2”, Shtëpia botuesebotuese e librit shkollor, Tiranë 1966. Pjerrësitë sipas mbulimit marrë nga“Elemente libri “Elemente të ndërtesës dhe teknologjia e tyre - 2”, Shtëpia e librit shkollor, Tiranë 1966.

Dalja e kulmit Dalja e kulmit Vizatim teknik 1 Aksonometria e mblojës

Mbivendosja e lugjeve të të kulmit Mbivendosja e lugjeve kulmit

Lugu i kulmeve Lugu i kulmeve Dalja e kulmit Dalja e kulmit Mbivendosja ee Mbivendosja dërrasave të të dërrasave mblojës mblojës

Gërshanët (mahitë) Gërshanët (mahitë)

Muratura e oxhakut Muratura e oxhakut maja mblojë maja mblojë

Streha e mblojës Streha e mblojës

Baksi qëqë Baksi lidh kokat ee lidh kokat gërshanëve gërshanëve

Vendosja e dërrasës sësë Vendosja e dërrasës vogël nënë mesin e fugës sësë vogël mesin e fugës dërrasave të të mblojës dërrasave mblojës

Kokat e trenave të të mblojës Kokat e trenave mblojës

Baksi (listela) Baksi (listela)

Futja e trenave të të Futja e trenave mblojës nënë muraturë mblojës muraturë

Fig. 52 Kolaj, Theth, 2017

122

4.4. Kreveti, çardakët, shkallët Dy elementë kryesorë arkitektonikë të fasadës së kullës janë mbloja dhe kreveti. Kreveti (Fig. 52, Skica 13/c, Mod. 2) është element arkitektonik prej druri, i vendosur në fasadë, që dikur shërbente për hyrjen kryesore në banesë, kur në katin përdhe strehoheshin kafshët. Kreveti është tipar karakteristik që e bën të veçantë tipologjinë e banesës në zonën e Thethit. Sikurse u shkrua në “Historikun e kullës” (shih fq. 47) krevetet kanë nisur të ndërtohen rreth 1850-s, bashkë me kullën30). Që në fillim ata ishim elementë otomanë, formë e evoluar e shkallëve e më pas e çardakut. Vendosej kryesisht në fasadën ballore, por edhe në ato anësore dhe veç funksionit hyrës në banesë, kryente edhe funksionin e depos për ushqimet. Aksioni i Higjenizimit i 1967-s realizoi nxjerrjen e gjësë së gjallë nga shtëpia dhe kthimin e katit përdhe (banorët e quajnë burgu ose nënahri) në hapësirë të banueshme për familjarët. Kjo është koha kur stallat e gjësë së gjallë nisën të shfaqeshin si ndërtim më vete. Ky aksion çoi në uljen drastike të numrit të kreveteve, duke bërë të mundur hyrjen në kullë nga kati përdhe. Kreveti ishte i vetmi element arkitektonik i dalë i ndërtesës që lejonte edhe komunikimin e njeriut mes hapësirës brenda ndërtesës dhe mjedisit të jashtëm. Shërbimet personale (nevojtoret) u nxorën jashtë banesës, kjo edhe si mungesë e kanalizimeve të ujërave të zeza, dhe ndërtoheshin në 10m -12m largësi nga kulla.

123

Skica 12 Pamje e brendshme e çardakut me çarranik

Skica 13

Çardaku (Skica 13/b, Skica 15) është element mjaft i rrallë, që në Theth ka mbijetuar vetëm në rastin e Kullës së Lulash Keçit. Ai shërben si hyrje për në banesë, si kafaz shkalle por edhe si vend vrojtimi për mbrojtje. Në këtë rast çardaku është si kthinë gjysmë e mbyllur, me mblojë që vjen si pjesë e vazhduar e kullës. Në njërën anë është çarraniku, një raft druri i futur në mur, që shërben për ruajtjen e ushqimeve (Skica 12). Në të tre faqet e murit të çardakut ka frëngji të vogla, që shërbenin për mbrojtje. Çardaku i hapur ofron kundrimin e të gjithë pamjes piktoreske të luginës. Shkallët (Skica 13/a, Skica 14) janë forma më e thjeshtë e ndërtuar prej druri ose prej guri. Shkallët të çojnë në një sheshpushim, i cili është vendosur para derës kryesore të kullës, për në katin e banimit. Kur shkallët ndërtohen prej guri ato mbështeten në tokë me themel po prej guri, duke krijuar volumin e dalë në fasadën e banesës, ndërsa më rrallë, kur shkallët janë prej druri, ato inkastrohen në muraturën e jashtme. Në disa ndërtime ato gjenden edhe sot, por mjaft rrallë. Modelet vijnë nga studimi i viteve ’70-të, si psh., te kulla e Pal Çunit31).

4.4.a. Format e krevetit

Nga të tre këta elementë arkitektonikë, kreveti është më i zakonshmi në zonë, pasi shkallë gjejmë shumë rrallë (Skica 13/a, Skica 13), ndërsa çardaku gjendet vetëm në kullën e Lulash Keçit (Skica 13/b, Skica 15). Elementët e krevetit janë: këmbët (kollona vertikale druri pishe), trenat (trarët horizontalë prej druri pishe), podi (dyshemeja prej dërrase), rrethi i krevetit (rrethimi me dërrasa), shkallët e krevetit (shih Vizatim Teknik 3, Aksonometria e krevetit, Fig. 52, 53, Pamjet e

125

Skica 14

Skica 15

krevetit, Shtojca 9.5. Karta e krevetit). Krevetet kanë forma të ndryshme varësisht prej strukturës mbajtëse, pozicionit në fasadë dhe madhësisë së tij në shtrirje horizontale e vertikale (shih Shtojcën 9.5. Karta e krevetit). - Kreveti për nga struktura mbajtëse mund të jetë: a) krevet i varur, i cili inkastrohet në muraturë dhe ka dalje vetëm nga brenda ndërtesës (Fig. 53, Skica 13/c1, 13/c2 dhe b) Krevet me shkallë, i cili inkastrohet në muraturë dhe mbështetet në tokë përmes shkallës së drunjtë (në disa raste edhe të gurtë) dhe këmbëve të krevetit (Fig. 52). - Kreveti për nga pozicioni në fasadë mund të jetë: a) krevet ballor (Fig. 53); b) krevet anësor majtas; c) krevet anësor djathtas; d) krevet anësor majtas dhe djathtas (shih Tipologjitë te Shtojca 9.5. Karta e krevetit). Kreveti anësor është quajtur ndryshe çarranik, pasi ka përmasa të vogla dhe ka shërbyer më shumë për depozitimin dhe ruajtjen e ushqimeve. 126

Skica 16

Skica 17

- Kreveti për nga lartësia mund të jetë: a) krevet i shtrirë në një kat lartësi (shih Shtojcën 9.5. Karta e krevetit dhe Skica 16, Skica 17, Fig. 52, 53) dhe b) krevet i shtrirë në dy kate lartësi (Mod. 2, Fig. 49). Elementi arkitektonik i krevetit është gjithnjë enë zhdukje në zonë, për shkak të prishjes së tyre masive gjatë fundit të viteve ’60-të dhe braktisjes së fshatit në periudhën e tranzicionit. Shumë ndërtesa të vjetra të braktisura fshehin krevetet mes bimësisë që i ka mbuluar dhe mblojave të rrënuara mbi ta. Disa ndërtesa të përshtatura në bujtinë e kanë risjellë si element arkitektonik, pasi ruan traditën e arkitekturës tradicionale dhe është mjaft tërheqës për vizitorët (Fig. 33). Gjatësia e krevetit varet nga përmasat e fasadës ku është vendosur. Përgjithësisht krevetet shkojnë nga 5m-10m, por ka krevete edhe me 13.5m gjatësi (Fig. 53), ndërsa gjerësia arrin 1 m -1,5m (shih Shtojcën

127

Fig. 53 Grunas, Theth, 2018

128

129

9.5. Karta e krevetit)dhe ndërtohet krejtësisht me dru, por ka raste kur shkallët e fillimit, të cilat ekspozohen ndaj rreshjeve, janë prej guri (Vizatimi teknik 3, fq. 132-133). I gjithë kreveti ose çardaku mbulohet me mblojë me dërrasa (furde), prandaj, edhe pse është element arkitektonik i dalë i inkastruar në muraturë të jashtme, përsëri shihet si pjesë e integruar pasi fshihet nën mblojë (Vizatimi teknik 3, fq. 132-133). Në shumë raste trarët e krevetit (banorët i quajnë: trenat e krevetit) nuk janë vazhdim i trarëve të ndërkatit, por janë shtesë e tyre dhe lidhen me gozhda. Kjo ndodh pasi nuk është e lehtë të gjenden trarë dru pishe me gjatësi 7m - 8m dhe akoma më e vështirë zhvendosja e tyre nga mali ku merret lënda e deri tek objekti. Trarët janë prej druri pishe të kuqe, mjaft rezistent, me përmasa 20cm x 20cm ose 20cm x 18cm dhe dalin 1,5m jashtë muraturës dhe 1,5 m përshkon muraturën në brendësi (shih Shtojcën 9.5. Karta e krevetit dhe Vizatim Teknik 3).

130

.4.4.b. Rekomandime (për krevetin, çardakun, shkallët) • Nuk rekomandohet që të ngrihen ndërtesa të reja pa përfshirë krevet ose çardak (pavarësisht se forma shumë e vjetër), • Nuk rekomandohet të ndërtohet krevet me konstruksion hekuri ose dualumin, veçse druri e na raste më të rralla prej guri, • Nuk rekomandohet të hiqen krevetet në ndërtesat e vjetra ekzistuese, madje të restaurohen, • Nuk rekomandohet që kreveti (modeli i ballkoneve) të ndërtohen me beton, veçse me dru dhe pjesë alternuese në fillim me gurë, • Nuk rekomandohet që kreveti të ndërtohet në të katër anët e shtëpisë, • Nuk rekomandohet që kreveti të jetë më i gjerë se 1,5m, • Nuk rekomandohet që çardaku të jetë në faqen anësore, • Nuk rekomandohet që kreveti të mos jetë i mbuluar me mblojë, • Nuk rekomandohet që kreveti të jetë i shtrirë në 3 kate, • Nuk rekomandohet që shkallaret të shtrihen përgjatë gjithë fasadës, • Nuk rekomandohet që shkallaret të jenë me 2 rampa për në hyrjen kryesore të shtëpisë, • Nuk rekomandohet që shkallaret të ndërtohen me konstruksion hekuri, veçse prej guri dhe druri, • Nuk rekomandohet lyerja e krevetit prej druri me ngjyra. Ai duhet të lihet në ngjyrën e vet natyrale.

131

Vizatim teknik 2 Model kreveti

Vizatim teknik 3 Aksonometria e krevetit

Këmba e krevetit

Rrethi i krevetit (parvaz druri)

Treni i ndërkatit (treni i shtëpisë) Treni i krevetit

Këmbë shkalle druri

Në shumë raste trarët e krevetit (banorët i quajnë: trenat e krevetit) nuk janë vazhdim i trarëve të ndërkatit, por janë shtesë e tyre dhe lidhen me gozhda. Kjo ndodh pasi nuk është e lehtë të gjenden trarë pishe me gjatësi 7 – 8 m dhe akoma më e vështirë zhvendosja e tyre nga mali ku merret lënda e deri tek objekti. Trarët janë prej druri pishe të kuqe, mjaft rezistentë, me përmasa 20 cm x 20 cm ose 20 cm x 18 cm dhe dalin 1,5 m jashtë muraturës, ndërsa 1,5 m përshkon muraturën në brendësi.

Shkallë guri

Këmbët e krevetit Dërrasa prej druri pishe (mbloja e krevetit)

Brezi i rrethit të krevetit

Trena e krevetit

Podi i krevetit

Lidhje e trenave horizontal Dritare me prag, arkitra, shpatulla guri

Lidhje e këmbës së krevetit me trenat Fasadë ballore

Fig. 54 Grunas, Theth, 2018

134

4.5. Dyert Dyert luajnë një rol të rëndësishëm në pamjen e jashtme dhe të brendshme të ndërtesave. Sipas funksionit, ato ndahen në dyer të jashtme dhe të brendshme. Në thuajse të gjitha rastet, materiali përbërës është dru i marrë nga zona, në pak raste vërehen ndërthurje me pjesë të vogla xhami. Dyert e jashtme janë të përmasave relativisht të vogla në lartësi, nisin nga 1,45m deri në 1,80m. Ky nivel lartësie përshtatet më së miri nga brenda ndërtesës me lartësinë e kateve dysheme - tavan (hapësirë drite 2,2m-2,6m), si dhe nga jashtë saj me kompozimin në fasadë. Dikur ato shërbenin për hyrjen brenda ndërtesë jo vetëm të njerëzve, por edhe të gjësë së gjallë (në katin përdhe). Kjo zgjati derisa u ndëtua stalla (banorët e quajnë tbani) për gjënë e gjallë. Gjerësitë e dyerve të jashtme me një kanatë variojnë nga 0,55m deri në 0,8m. Te ndërtimet pas viteve ’60-të shfaqen dyert me dy kanata, gjerësia e të cilave shkonte nga 1,1m (njëra kanatë 0,8m e tjetra 0,3m) deri në 1,4m (0,7m secila kanatë). Të dyja kanatat mund të jenë të lëvizshme, ose njëra fikse e tjetra e lëvizshme. Në rastet kur kemi kornizën dhe qemerin me hark, dyert ruajnë formë drejtkëndëshe. Në më të shumtën e rasteve dyert janë me korniza dhe arkitrarë/qemerë guri ose druri, me ndonjë përjashtim të rrallë. Te kullat që përgjithësisht u 135

përkisnin familjeve më të pasura, qemerët ishin të punuar me gur dhe të gdhendur me simbole pagane të pasura (Fig. 55, Fig. 58, si dhe simbolet në kopertinë dhe në faqet ballore - teke - të këtij botimi). Përveçse te gurët kyç, gdhendjet në formë basorelievi mund të gjenden edhe te gurët anësorë të kornizave të dyerve, ata të qosheve të shtëpisë, e në raste më të rralla edhe në mes të fasadës. Në kullat e familjeve me nivel jetese nën mesatar, kornizat dhe arkitrarët janë ndërtuar me dru. Në ndërtimet e tridhjetë viteve të fundit të shekullit XX-të gjenden plot arkitrarë me derdhje betoni. Nuk mungojnë edhe ndërtesat e familjeve më të varfëra, dyert e të cilave janë pa qemerë, por mbështeten direkt në muret mbajtëse të shtëpisë. Në secilin rast, dyert kryesore të kullës kanë pragje prej guri, i cili bën veçimin nga niveli i jashtëm i terrenit. Elementë si mentesha, brava, gozhdat apo shuli janë prej hekuri të punuar te kovaçi, por nuk mungojnë edhe shulat e drunjtë, një dërrasë lisi 4x6 cm që futet rreth 60cm në brendësi të murit mbajtës të ndërtesës. Dyert e brendshme janë të vogla, me korniza e arkitra prej druri dhe variojnë 0,6 m – 0,8 m. Në rastet e kullave me plan katror (maksimumi 7,5 m x 7,5m), hapësirat e kateve janë pa mure ndarëse prandaj nuk ka dyer të brendshme. Komunikimi brenda ndërtesës kryhet vetëm në vertikalitet përmes shkallëve të brendshme të lëvizshme.

136

4.5.a. Llojet e kornizave dhe arkitrarëve/qemerëve të dyerve Portal guri me hark prej gjashtë gurësh dhe jo me reliev (Fig. 55) Portal guri me hark monolit dhe relieve [simbolika pagane ose religjioze, (Fig. 55, Fig. 58)] Portal guri me arkitra plan monolit dhe me qoshe anësore (Fig. 57, 61) Portal guri me arkitra të sheshtë monolit pa qoshe anësore (Fig. 59) Portal druri me arkitra druri (Fig. 54, 56) Portal dhe arkitra betoni (Fig. 60, 62).

137

Fig. 55

Fig. 56

Fig. 57

4.5.b. Rekomandime (për dyert) • Nuk rekomandohen dyer të jashtme jashtë standardeve të përmendura në nënkapitullin 4.5. • Nuk rekomandohet ndërtimi i dyerve të jashtme me portikë, apo të dala nga fasada, • Nuk rekomandohet të ndërtohen dyer pa korniza, direkt në muraturë, • Nuk rekomandohet përdorimi i dyerve metalike apo industriale prej duaralumini dhe plastike. Dyert e drurit janë fort të rekomandueshme e në ndonjë rast të kombinuara me pjesë të vogla xhami, • Nuk rekomandohet heqja ose dëmtimi i gurëve, arkitrarëve dhe qemerëve të dyerve të gdhendura me simbole, • Rekomandohet që ngjyra e dyerve të jetë në harmoni me ngjyrat e tokës, pra pa ngjyra me shkëlqim apo me shumë dritë, • Nuk rekomandohet që dera kryesore e ndërtesës të jetë më e lartë se 2m dhe më e ulët se 1,6m,

138

Fig. 58

Fig. 59

Fig. 60

Fig. 61

• Nuk rekomandohet që dera kryesore e ndërtesës të jetë më e ngushtë se 0,6 m dhe më e gjerë se 1m, • Nuk rekomandohet të ketë dyer me rrëshqitje, ose me palosje, përveçse me një kanatë ose dy kanata (shpeshherë njëra fikse dhe më e vogël e tjetra e lëvizshme). • Nuk rekomandohet hapja e shumë dyerve në fasadë (një derë për çdo dhomë), • Rekomandohet që dyert e brendshme të jenë prej druri dhe me gjerësi 06, m – 0,8m e lartësi 1,6 m - 1,8 m, • Rekomandohet të përdoren brava, doreza, shula dere prej hekuri të rrahur dhe druri.

139

Fig. 62

Fig. 63 Ndërlysë, Theth, 2018

140

4.6. Dritaret dhe frëngjitë Dritarja është një element kryesor i ndërtesës, pasi lidh mjedisin e brendshëm me mjedisin e jashtëm natyror, lejon dritën dhe ajrin, duke luajtur një rol të rëndësishëm në ruajtjen e kushteve higjeno-sanitare. Sipas Edith Durham, dritaret e shtëpive prej guri të luginës ishin mjaft të vogla dhe pranonin minimumin e dritës dhe ajrit32). Rreth viteve ’30 të shekullit XX-të u ndërtua rruga që lidhi Shkodrën me Thethin dhe lëvizja lejoi prurjen e materialeve bashkëkohore, qoftë edhe me ndërtimin e hotelit alpin nga italianët. Në këtë kohë shumë frëngji u zëvendësuan me dritare më të mëdha, të mbuluara me dërrasa, me xhama, duke përmirësuar kështu kushtet e konfortit brenda banesës (ngrohje, ndriçim, ajrim). Higjenizimi i fundviteve ’60-të e theksoi këtë ndryshim, duke çuar në hapjen e dritareve edhe më të mëdha, më të shpeshta dhe në shumë raste lyerjen e tyre me gëlqere, si shprehje e pastërtisë. Faktorë të rëndësishëm që ndikojnë në madhësinë e dritares janë ngrohja e mjedisit, ajrimi, orientimi i ndërtesës, ndriçimi, si dhe kostoja. Referuar ndriçimit, praktika ka përcaktuar normativa të raportit mes sipërfaqes së dritares dhe asaj të dyshemesë, të cilat sillen rreth 1/5 deri më 1/8. Megjithatë, ndërtimi i dritareve me kanata prej xhami kishte kosto: sa më të mëdha të ishin ato, aq më e vështirë ishte ngrohja e mjedisit. Elementët e hapjes së dritares janë: shpatullat ose krahët e dritares dhe arkitrau. Këto elementë janë prej guri të latuar (Fig. 64, 65, 68) ose prej druri (Fig. 63, 64, 67). Rreth viteve ‘70-të të shekullit XX-të nisin të ndërtohen me blloqe betoni 141

të derdhura (Fig. 70). Dritaret e vogla në mur kanë formë katrore, drejtkëndore ose edhe me arkitra monolit gjysëmrrethor. Përmasat e tyre ndryshojnë nga 20cm x 30cm deri më 40cm x 50cm. Vetë dritarja ka kornizën e vet prej druri, e cila puthitet mirë me elementët e hapjes së dritares duke bërë izolimin. Korniza e dritares ka a - përmasën horizontale dhe b - përmasën vertikale. Dritaret janë përgjithësisht në formë drejtëkëndëshe ku raporti i përmasave të dritares është 0,9 > a/b > 0,5 dhe përmasat variojnë a (20cm - 40cm) dhe b (20cm – 50cm - 60cm). Kur janë shumë të vogla, dritaret kanë vetëm një kanatë druri, kurse ato më të mëdhatë kanë dy kanata që hapen nga brenda. Lartësia maksimale e pragut të dritares nga dyshemeja përcaktohet nga hapësira e dritës në dhomë (distanca dysheme-tavan), megjithatë ajo nuk është më pak se 55 cm. Lartësia e dhomës dysheme-tavan arrin 2,0 m – 2,6 m në katet me tavan të varur, ndërsa katet nënmblojë janë më të larta dhe përgjithësisht pa tavan, por shohin drejt e në mblojë. Në këtë nënkat (nënmblojë) dritaret hapen ose në faqet anësore të muraturës së gurit dhe janë më të vogla se ato të kateve më poshtë, ose janë ndërtuar në formën e baxhave në ballet e mblojës (Fig. 28, 30, 33). Frëngjitë janë hapje të vogla dhe të ngushta në muret e kullave që luanin jo vetëm rolin e dritareve, por edhe si pika vrojtimi për mbrojtje. Ato nuk kishin kanata, prandaj rrinin gjithmonë të hapura. Dallojnë dy lloje kryesore: a) Frëngji të thjeshta në formë hinke, e gjerë nga brenda me përmasa që variojnë nga 7 cm x 15 cm deri në 10 cm x 25 cm dhe e ngushtë në fund ku lejonte vetëm daljen e tytës së pushkës. (Fig. 69, Skica 12); b) Frëngji të dala, si volum i jashtëm i 142

fasadës (në qendër ose qoshe), me përmasa afërsisht 0,9 m x 1,3 m i punuar me gurë. Në këtë kullë (Fig. 18) frëngjitë e dala janë element arkitektonik i të katër fasadave, që nënkupton se vrojtimi kryhej nga të gjitha anët. Më i rrallë është rasti i frëngjive në qoshe të murit, të punuara me gurë (Fig. 69).

4.6.a. Llojet e dritareve Frëngji në kënd të ndërtesës ose në muraturën e jashtme (Fig. 18, 69, Skica 16) Dritare katrore me arkitra, shpatulla dhe prag dritareje monolite prej guri (Fig. 68) Dritare drejtkëndore me arkitra, shpatulla dhe prag dritareje monolite prej guri (Fig. 65) Dritare gjysmërrethore me arkitra, shpatulla dhe prag dritareje monolite prej guri (Fig. 64, 66) Dritare me arkitra, shpatulla dhe prag dritareje prej druri (Fig. 63, 64, 67) Dritare me arkitra, shpatulla dhe prag dritareje prej betoni të derdhur (Fig. 70)

143

Fig. 64

Fig. 65

4.6.b. Rekomandime (për dritaret) • Nuk rekomandohen format jotradicionale të dritareve, si: rrethore, drejtkëndëshe të shtrira, trekëndëshe, me cepa etj, • Nuk rekomandohen dritare që humbin raportin e dhënë a/b, • Nuk rekomandohet të mbyllen apo hiqen frëngjitë e vjetra në shtëpitë ekzistuese, • Nuk rekomandohen hapje të mëdha xhami që zëvendësojnë dritaret, • Nuk rekomandohet përdorimi i dritareve plastike ose duralumini, përveç drurit (ose duralumini dopioxham veshur me dru), • Nuk rekomandohet përdorimi i dritareve me palosje, veçse me hapje dy apo një kanatë, • Nuk rekomandohet përdorimi i kanatave në formë grilash me rrëshqitje e rrotullim, veçse kapakët e punuar me dru dhe stil sipas traditës, • Nuk rekomandohet hapja e një numri të madh të dritareve në fasada,

144

Fig. 66

Fig. 67

Fig. 68

Fig. 69

Fig. 70

• Nuk rekomandohet hapja e dritareve në mblojë, që imitojnë baxhat, • Nuk rekomandohet t’u ndërtohet strehë dritareve, • Nuk rekomandohet përdorimi i xhamave pasqyrë për dritaret, • Nuk rekomandohet të hapen dritare pa arkitra, pa shpatulla dhe prag dritareje në muraturë.

145

Fig. 71 Grunas, Theth, 2018

4.7. Rrethimet, gardhet, muret me teknikë të thatë, tarracat, tokat e bukës Përveç kullave, peizazhi kulturor i Thethit përfshin edhe oborret, tokat e bukës, rrethimet, udhët e shtigjet, sepse sikurse thuhet në Kanunin e Lekë Dukagjinit33) “Plangu i shpis kà oborr e kopshtë, kà vêshtë e arë, kà livadh e xâna, kà udhë e shteg, kà kufij si në mal, si në vrrî, si në fushë”. Ansamblet arkitektonike, tokat e bukës, kopshtet, vathat e bagëtive, stanet, varrezat rrethohen e ndahen nga njëri-tjetri përmes gardhesh, muresh me teknikë të thatë të ndërtuara nga banorët me materiale natyrore të zonës, shpeshherë me gurë, por edhe me materiale të tjera të ricikluara. E gjithë kjo larmi teknikash tradicionale dhe materialesh për ndërtimin e formave të ndryshme të rrethimeve duhet ruajtur dhe mirëmbajtur, duke mos lejuar zëvendësimin me materiale jonatyrore, apo edhe zhdukjen e tyre të plotë. 147

Fig. 72

Fig. 73

4.7.a. Gardhet Gardhet janë tipar mjaft i veçantë i vendbanimit të Thethit, pasi krijojnë kufinjtë që mund të konsiderohen njëkohësisht, edhe ndarës, edhe bashkues të parcelave, oborreve, kullave (Fig. 71). Lartësia e gardheve shkon nga 1m - 1,7m dhe gjërësia varion nga 5cm deri në 1m-1,2m, varësisht prej materialeve. Llojet e gardheve sipas mënyrës së punimit janë: - gardhe me hunj (Fig. 74, Skica 20), me dërrasa të prera më sëpatë (Skica 19), - mure me teknikë të thatë (banorët i quajnë mure guri të thatë) (Skica 18, Fig 72, 73), - gardhe me thupra (Skica 21), Në zonë janë të zakonshme gjithashtu alternimet e këtyre materialeve dhe teknikave, si psh: mure me teknikë të thatë dhe shkurre/degë pemësh (Fig. 72), gardhe me degë pemësh (Skica 20) etj.. Pavarësisht nga materialet dhe përmasat, gardhet nuk e pengojnë fushëpamjen, përkundrazi ata krijojnë një transparencë e harmoni me mjedisin rrethues. 148

Fig. 74

Fig. 75

Ata ndërtohen të dendur e përsipër me ferra, vetëm që të mos lejojnë gjënë e gjallë të depërtojë në tokat e bukës, pasi prishin kulturat bujqësore, ndërsa për kalimin e njerëzve nga një gardh në tjetrin ndërtohen kapërcejt (Fig. 75). Gardhet ndërtohen me materiale natyrale të zonës, madje në shumë raste ka riciklim materiali. Shqetësim mbetet përdorimi i materialeve industriale, i betonit dhe hekurit të rrahur. Të gjitha këto ndërhyrje duhet të shmangen pasi dëmtojnë karakterin e peizazhit kulturor.

4.7.b. Muret me teknikë të thatë Muri me teknikë të thatë (banorët i quajnë mure guri të thatë) është një mur i ndërtuar pa llaç: harmonia dhe qëndrueshmëria e ndërtimit sigurohen nga pesha, forma, inercia, dhe sidomos pozicioni i çdo guri në raport me tjetrin. Ndërtimi i murit me teknikë të thatë është një mjeshtëri pothuajse ekskluzivisht rurale, më shpesh në mjedisin malor, aty ku guri gëlqeror dhe shkëmbinjtë janë të bollshëm. Muret e gurit të thatë ndahen në dy lloje, sipas funksionit që kryejnë: mure ndarëse që përcaktojnë kufirin mes tokave të bukës dhe parcelave, si dhe 149

Skica 18

Skica 19

mure mbajtëse për tarracat (banorët i quajnë vende të thyeme/të pjerrëta ose brinjë). Në të dy rastet përdoret e njëjta teknikë. Ky lloj ndërtimi lejon ngritjen e mureve të trasha 80cm -120cm, në pjesën e sipërme ngushtohen, aq sa raporti gjerësi/lartësi shkon deri në 1:3. Gurët vendosen sistematikisht pingul në rrjedhën e murit (gjatësinë e tij). Përgjithësisht mure të tilla ndërtohen me dy breza ballorë dhe një hapësirë të brendshme që mbushet me fragmente më të vogla. Kjo teknikë e ndërtimit të mureve me teknikë të thatë nuk përdoret për mure më të larta se 1,5m – 3m. Në raste shumë të rralla arrin 4m, por kjo lartësi kërkon zgjerim të jashtëzakonshëm në bazën e tij dhe mjeshtri të përsosur në ndërtim. Sot në Theth, këto mure me teknikë të thatë nuk i kalojnë 1,2m – 1,5m. Raste si ai i mureve të mullirit të Grunasit, dëshmon se më përpara kjo teknikë është përdorur edhe për muret e ndërtesave, pasi nuk njihej teknika e ndërtimit të mureve me llaç34).

4.7.c. Tarracat Tarracat janë një tjetër element karakteristik i peizazhit kulturor në Theth, që ndërtohen për të përfituar sipërfaqe toke në terrenin e thyer. Duke qenë se 150

Skica 20

Skica 21

lagjet shtrihen në vende të thyera/të pjerrëta ose brinjë, nevojitet që tarracat të përforcohen me mure me teknikë të thatë, që lidhen vetiu me bimësi me qëllim që të parandalojë rrëshqitjen dhe erozionin. Meqënëse fshati nuk është shtrirë më shumë, në zonë gjejmë vetëm peizazh të tarracuar historik, si në rastin e lagjes Ulaj, por edhe në Gjelaj, Grunas etj (Fig. 73, 76). Përmasat e tyre janë relativisht të vogla, intensiteti i menaxhimit është i ulët pasi banorët tashmë merren më tepër me turizëm, pra ofrim shërbimesh sesa bujqësi. Prej 3-4 vitesh nuk funksionojnë as vadat e ujit, çkaka paralizuar tërësisht zhvillimin e tokës bujqësore. Edhe pse situata demografike këto 10 vitet e fundit ka ndryshuar pozitivisht në Theth, modeli i zhvillimit të ekonomisë në zonë nga blegtori/bujqësi në turizëm ka bërë që të ndryshojë edhe peizazhi.

4.7.d. Tokat e bukës Përgjithësisht tokat e bukës ndodhen krejt pranë shtëpisë, në anë ose rreth saj dhe punohen nga familjarët. Thethi shquhet për klimë të ftohtë dhe të lagësht, prandaj edhe kulturat bujqësore janë specifike, si psh: misri, patatja, fasulja, lakrat, qepët, të cilat bëhen me disa muaj vonesë në krahasim me zonat e 151

Fig. 76 Theth, 2016

tjera. Perimet mbillen në Maj dhe prodhimet merren në Shtator. Me po të njëjtin ritëm të përshpejtuar zhvillohet edhe cikli vegjetativ i pemëve frutore si mani, kumbulla, arra e lajthi, thanat, molla, dardha, rrushi etj. Megjithatë, tokat e bukës janë shpesh të papunuara, sepse turizmi ka ndryshuar krejtësisht marrëdhëniet socio-ekonomike të familjeve në Theth. Sektori i shërbimeve ka transformuar tërësisht tregun e punës në zonë, megjithëse kërkesa për produkte të zonës ekziston. Duhet theksuar sërish shqetëtësimi i banorëve vendas për ujitjen, pasi vadat e ujit nuk funksionojnë më prej vitesh, duke lënë djerrë gjithë fushën e Thethit.

154

4.7.e. Rekomandime (për gardhet, muret me teknikë të thatë, tarracat, tokat e bukës) • Nuk rekomandohen gardhe me beton, me hekur të rrahur, me muraturë tulle ose blloqe betoni. Duhet rigorozisht të respektohet përdorimi i materialeve të traditës vendase me dru, hunj, thupra, mure me teknikë të thatë, gurë e shkurre, • Nuk rekomandohen rrethimet me tela, me rrjeta apo kollona betoni, • Nuk rekomandohen gardhe të larta mbi 1,5m – 2m, në mënyrë që të mos pengojnë fushëpamjen, • Nuk rekomandohen tarraca me mure betoni, por vetëm me gurë (qoftë edhe të lidhur me llaç), e sidomos me mure me teknikë të thatë, • Nuk rekomandohet hapja e tokave të bukës duke prerë pyjet, • Nuk rekomandohet lënia djerrë e tokave të bukës, sepse përveç përfitimeve nga prodhimet, ato mund të shërbejnë si atraksion për ata vizitorë që dëshirojnë ta punojnë vetë tokën, • Nuk rekomandohet që tokat e bukës të punohen me teknologji të përparuara, por të ruhet mënyra tradicionale, aty ku është e mundur.

155

Fig. 77 Ndërlysë, Theth, 2017

156

4.8. Udhët e shtigjet, urat dhe sinjalistika 4.8.a. Udhët Për shkak të relievit, Thethi është një vendbanim mjaft i shtrirë në një distancë rreth 7km që nënkupton se banesat ndodhen mjaft larg njëra-tjetrës në largësi deri në 2 orë -3,5 orë ecje në këmbë. Komunikimi mes tyre bëhet përmes udhëve (rrugëve), të cilat janë arteriet kryesore që përshkojnë zonën. Udhët nuk janë të shtruara me asfalt apo materiale të tjera, përkundrazi në disa raste gjen fragmente kalldrëmesh me gurë lumi të punuara dikur nga banorët përpara kullave të tyre. Sot, në shumë raste abuzohet me shtrim betoni, si një mënyrë e shpejtë dhe rezistente ndaj të ftohtit. Udhët mund të ndahen në dy llojesh: a) Udhë për mjete motorrike (banorët u thonë rrugë të gjana). Udhët dallohen për hijezimin e bollshëm falë lisave dhe pishave të gjata anash tyre. Në përgjithësi janë të ngushta, njëkalimshme (3,5m – 4m) dhe me hapësira anash për ndërrimin e mjeteve që lëvizin në kahe të kundërta. Disa prej tyre janë megjithatë mjaftueshëm të gjëra për shkëmbimin e mjeteve motorrike (të tonazheve të rënda, furgona, 4x4, vetura, motoçikleta etj). Ato janë krejtësisht të paasfaltuara dhe për shkak të borës dhe ngricave së përvitshme kërkojnë mirëmbajtje, sapo vjen pranvera (Fig. 82). Sigurisht që këto udhë janë hapur pas 1936, vit kur u ndërtua segmenti nga Boga në Theth, aksi i vetëm që mundësoi ardhjen e mjeteve motorrike në këtë zonë. Megjithatë, shtrirjen më të madhe ky rrjet rrugor e mori gjatë fundit të viteve ‘70 e deri në 157

Fig. 78

Fig. 79

fillim të viteve ‘90, kohë kur Ndërmarrja e Shfrytëzimit të Pyjeve hapte rrugë të reja për transportimin e lëndëve drunore që priteshin në pyjet e Thethit35). Përpara hapjes së rrugës automobolistike, sikurse shumë aspekte të tjera të jetës, edhe përmasat e udhëve ishin rregulluar me të ashtuquajturin “Ligj të Maleve Shqiptare”, në të cilin thuhej: “Udha e lagjeve të katundit do tjét e gjânë tetë pllâmbë, kater pllâmbë niani, katër tjetri”36). Përkthyer në shifra, udha e kohës para mbërritjes së makinës në Dukagjin, pra edhe në Theth, ishte rreth 1.6 m - 1.8 m e gjerë. Nga ana tjetër, në zonë ka edhe disa akse dytësore që lidhin qendrën e vendbanimit me lagjet Okol, Ulaj, Kolaj, nga qendra në Ndërlysë, nga qendra në Nikgjonaj, Gjeçaj, Gjelaj (Fig. 77). Përveç këtyre, edhe brenda lagjeve janë hapur udhë të reja, kryesisht për transportin e materialeve për rikonstruksionin ose ndërtimin e kullave të reja nga banorët vendas. b) Udhë për këmbësorët dhe gjënë e gjallë (banorët u thonë rrugë të ngushta). Ato janë hapësira publike për kalim brenda lagjeve që shërbejnë për të komunikuar vetë banorët mes lagjeve dhe kullave. Janë shumë të ngushta dhe variojnë 40cm – 100cm, hera-herës si labirinthe që ndajnë shtëpitë ose tarracat, tokat e bukës nga njëra-tjetra. Shpesh ato kufizohen me gardhe, mure 158

Fig. 80

Fig. 81

me teknikë të thatë dhe janë pa dalje, pasi pengojnë gjënë e gjallë të depërtojë në tokat e bukë se i dëmtojnë. Për kalimin e njerëzve ndërtohen kapërcejt, duke i përshtatur në madhësi sipas vendit. (shih Fig. 75).

4.8.b. Shtigjet Shtigjet janë vendkalime të ngushta në mal ose në pyll, si psh: shtegu i druve, Shtegu i Dhenve, etj. Gjerësia e shtigjeve është tejet e larmishme. Ajo varion nga 50cm deri në 60cm – 90cm e madje edhe në 120cm - 180cm në vende më të hapura, livadhe etj. Sikurse udhët, edhe shtigjet janë tepër të rëndësishme, saqë u është kushtuar një vëmendje e veçantë në Kanun, i cili përcakton rregullat për administrimin e tyre, përfshi edhe kushtin e domosdoshëm, që për çdo shteg të ri të hapur, duhet patjetër miratimi i të gjithë fshatit. Thethi lidhet me vendbanimet e tjera të Shalës e Dukagjinit, por edhe me Kelmendin, Pejën, Valbonën, Nikaj-Mërturin e më gjërë (shih Harta 3) përmes shtigjeve, ku kalojnë vetëm njerëzit dhe gjëja e gjallë. Nëse dikur shtigjet përdoreshin vetëm nga banorët vendas, sot kanë një fluks mjaft të madh frekuentimi nga vizitorët vendas dhe të huaj, prandaj janë përfshirë në mjaft guida turistike ndërkombëtare si itinerare për ecje malore. 159

Gjerësia e shtigjeve është tejet e larmishme. Ajo varion nga 50cm deri në 6090cm e madje edhe në 120-180cm në vende më të hapëta, livadhe etj. Sikurse udhët, edhe shtigjet janë tepër të rëndësishme saqë u është kushtuar një vëmendje e veçantë në Kanun , i cili përcakton jo pak rregulla për administrimin e shtigjeve, përfshi edhe kushtin e domosdoshëm, që për çdo shteg të ri të hapur, duhet patjetër miratimi i të gjithë fshatitK). Shtigjet e ngushta hapen edhe mes parcelave, të cilat kufizohen me gardhe e që lejojnë kalimin e njerëzve, por jo të bagëtive. Pikërisht për të blokuar lëvizjen e gjësë së gjallë shërbejnë kapërcejtë.

4.8.c. Urat Meqenëse Thethi shtrihet në luginë, përgjatë lumit me të njëjtin emër lind nevoja e kalimit nga njëri breg në tjetrin. Kjo realizohet përmes urave, të cilat ndërtohen për çdo lagje duke marrë emrin e vendit ku ndodhen, si psh: ura e Grunasit, ura e Ndërlysës, ura e kanionit të Grunasit, ura e Kolajve, Ura e Nikgjonajve etj. Veç tyre ka plot ura të tjera më të vogla të ngritura nga banorët. Ata kontribuojnë të gjithë së bashku për të ndërtuar urën e lagjes së tyre. Materiali është dru pishe, e cila reziston për shumë vite. Në dukje modeste, në të vërtetë urat janë mjaft solide dhe rezistente për peshat që mbartin dhe kushtet klimatike që përballojnë. Megjithatë, ato kërkojnë mirëmbajtje here pas here për shkak të dimrave të egër dhe prurjeve të rrëmbyeshme të lumit. Urat janë të përmasave të ndryshme, qoftë në gjerësi apo në gjatësi, e kjo varet prej terrenit. Ato variojnë në gjerësi nga 70cm – 80cm, nga 3,5m – 4m,

160

por ka edhe ura betoni që shkojnë mbi 7m gjerësi. Ndërkaq, gjatësia varet prej gjerësisë së shtratit të lumit ku urat janë ndërtuar. Pavarësisht se mbizotërojnë urat e drurit (Fig. 78, 80, 81), në zonë ka ura me materiale jonatyrale, si beton, si psh: ura e Stakajve, Ndërlysës apo ura e hekurit në Grunas, të cilat kanë prishur peizazhin kulturor.

4.8.d. Sinjalistika Sinjalistika është dy llojesh: vertikale përmes tabelave orientuese dhe informuese, si dhe horizontale përmes shënjimit në pika referimi të terrenit. Në Shqipëri deri më tani mungon një standard tabelash orientuese për zonat malore dhe kjo ka sjellë njëherazi kaos në mënyrën e dizenjimit, paraqitjes, materialit, përmasave, si dhe të vendosjes së tyre. Deri në fillim të viteve ’90-të të shekullit XX-të, kur në Theth jetonin vetëm banorët vendas dhe efektivët ushtarakë e policorë të zonës, orientimi ishte lehtësisht i perceptueshëm. Mirëpo me shtimin e numrit të vizitorëve, nevoja e shenjimit të shtigjeve për ecje në mal, e informimit dhe interpretimit të atraksioneve natyrore e kulturore, e vendndodhjes së bujtinave dhe në përgjithësi e orientimit u bë mëse e domosdoshme. Në zonë janë vendosur tabela druri, që janë mjaft interesante e të këndshme në zgjidhjen grafike të formës së gjethes, si dhe të basorelievit për toponimet (Fig. 79). Mirëpo krahas tyre janë vendosur edhe tabela vertikale prej llamarine, druri, plastike, duralumini dhe mushamaje ngjitëse me ngjyra, madhësi, forma e informacione të ndryshme, të cilat në vend që të shërbejnë për informim e orientim, kryejnë efektin e kundërt.

161

Fig. 82 Nikgjonaj, Theth, 2018

4.8.e. Rekomandime (për shtigjet, udhët, urat dhe sinjalistikën) • Nuk rekomandohet që shtigjet të jenë shumë të gjera, pra ato variojnë 0,6 m – 0,9 m – 1,2 m – 1,5m, • Nuk rekomandohet absolutisht që shtigjet të shtrohen me asfalt, ato mund të përshtaten me format e terrenit, si: përrenj, kanalet mes dy tokave të bukës, etj, • Nuk rekomandohet që shtigjet të lihen pa u pastruar nga bimësia, • Nuk rekomandohet që shtigjet të bllokohen qoftë edhe për bagëtitë e të mos vihen kapërcejt për kalimin e njerëzve, • Nuk rekomandohet që shtigjet dhe udhët të lihen pa sinjalistikë horizontale ose vertikale, • Nuk rekomandohet që shtigjet të mos jenë të sistemuara anash, qoftë më gurë të thatë, gardhe apo tarracime, shkurre etj, • Nuk rekomandohet që shtigjet e reja të hapen në vende ku nuk ka hijëzim (aty ku është e mundur), • Nuk rekomandohet që udhët të jenë të shtruara me asfalt, por me çakëll, pasi kështu mund të depërtojnë ujërat që shkrijnë nga bora, • Nuk rekomandohet që udhët të jenë më të ngushta se 3m – 3,5m me qëllim që të mundësojë kalimin e makinave, • Nuk rekomandohet ndërtimi i urave me beton masiv ose me hekur, por me trarë druri,

164

• Nuk rekomandohet braktisja e urave, por mirëmbajtja e tyre çdo pranverë, pasi dëmtohen nga shirat e ujërat e rrëmbyeshëm të lumit, • Nuk rekomandohet ndërtimi i urave pa parmakë druri anash, kjo për arsye të sigurisë, • Nuk rekomandohet vendosja e tabelave reklamuese në vende të çfarëdoshme, pa marrë leje dhe planvendosje me shkrim nga Bashkia, • Nuk rekomandohet të vendosen tabela sinjalistike prej hekuri, duaralumini, të madhësive e ngjyrave të çfarëdoshme.

165

Fig. 83 Gjeçaj, Theth, 2017

166

4.9. Mullinjtë, vijat dhe vadat e ujit 4.9.a. Mullinjtë Mullinjtë e Thethit janë të tipit horizontal dhe i përkasin traditës më të hershme të ndërtimit të tyre nëpër Ballkan, me fillesa në Antikitetin e Vonë dhe Mesjetën e Hershme37). Mullinjtë ekzistues të Thethit mendohet se janë rindërtime të mullinjve të shekujve XIX-të dhe XX-të, të cilët janë ndërtuar e rindërtuar në kohë. Edhe pse në periudhën e Revolucionit Industrial, në botë lulëzuan mullinjtë vertikalë, në këtë zonë edhe sot vazhdon të ruhet tipologjia e mullinjve horizontal, të cilët janë më të hershëm dhe dallohen për efiçencë të ulët në përdorimin e energjisë së ujit. Në të kaluarën jo fort të largët, për shkak të shtrirjes dhe distancave ndërmjet lagjeve, secila prej tyre kishte së paku një mulli. Megjithatë, harta topografike e Thethit e vitit 1986, e përgatitur nga shërbimet përkatëse shtetërore, dokumenton vetëm 2 mullinj (në Kolaj dhe në Ndërlysë), ndërsa sipas banorëve deri para viteve ‘90-të kanë ekzistuar 12 të tillë. Të njëjtën shifër, duke iu referuar banorëve më 2005, jep edhe një grup autorësh38), por grupi i punës i këtij udhëzuesi ka dokumentuar 9 të tillë, me këtë shpërndarje (shih Harta Nr. 3): 1 në Okol (Fig. 86) 1 në Kolaj 1 në Nikgjonaj 1 në Nënrreth 1 në Gjelaj 1 në Grunas (Fig. 85) 1 në Gjeçaj (Fig. 83,) 2 në Ndërlysë (Fig. 87, 88) 1 në Gjeçaj (Fig. 83,) 2 në Ndërlysë (Fig. 87, 88) Prej këtyre nëntë mullinjve, vetëm dy janë në gjendje pune, në Gjeçaj dhe në Ndërlysë. Ky i fundit është rikonstruktuar në vitin 2008 me mbështetjen e 167

Fig. 84

Fig. 85

UNDP Albania. Banorët flasin gjithashtu për ekzistencën deri pas viteve ‘90 të një mulliri tjetër në Ndrejaj39), mirëpo në vendin e identifikuar nuk gjenden më gjurmë të ndërtesës. Mulliri, vija e ujit që e furnizon atë, si dhe shtigjet që të çojnë drejt tij kanë qenë tepër të rëndësishme për banorët e Thethit, sikurse për të gjithë malësorët e Dukagjinit. Veprimtaria, funksionimi si dhe marrëdhëniet në lidhje me këtë aktivitet janë rregulluar edhe me Kanunin e Lekë Dukagjinit. Kështu, në Librin e Pestë të Kanunit, në Kapitullin Puna, Nenet 69, 70 dhe 71 i kushtohen pikërisht mullijve dhe vijave të ujit, që shërbejnë për nevoja të komunitetit, për bujqësi dhe blegtori. Duke i paraprirë (jo vetëm) rasteve të ndërtimit të një shtëpie të re në afërsi të vijës së mullirit, Kanuni shkruan: “Per nji shpî s’lëhet mu thà nji katund” dhe “E mira e perbashkêt i paravêhet dâmit të veçanët”40). Pozicionimi Në raport me pozicionimin ndaj vijës (rrjedhës) së ujit, mullinjtë horizontalë mund të ndahen në dy tipologji (Shih, Vendndodhja te Shtojca 9.6. Karta e mullinjve): a) mullinjtë e ndërtuar në shpate ose rrëza malesh, ku një digë e vogël ndryshon 168

Fig. 86

Fig. 87

drejtimin e rrjedhës natyrale të ujit duke e orientuar atë drejt lugut të mullirit. b) mullinjtë e ndërtuar në zona fushore, ku vija e ujit orientohet drejt mullirit duke u ngritur gradualisht derisa përfundon me një digë të ndërtuar me gurë dhe prej aty në lugun e mullirit. Mulliri dhe elementët e tij Mullinjtë horizontalë përdorin energjinë e ujit. Është një strukturë që përdor helikën për të kryer procesin mekanik të bluarjes i cili realizohet përmes rrotullimit ose goditjes së kokrrave të drithit me gur. Për nga orientimi i helikës (rrotës), mullinjtë e tillë klasifikohen në dy tipe: horizontalë dhe vertikalë. Nga pikëpamja arkitekturore, mullinjtë janë ndërtesa të vogla, njëkatëshe, me mblojë katërpate me dërrasa pishe. Ndryshe nga disa mullinj të ngjashëm në Shqipëri dhe Ballkan, ku kati i sipërm shërben për fjetje, interieri i mullinjve të Thethit përbëhet nga një hapësirë e vetme (mulliri i Ndërlysës 3,2 m x 5,45 m). Në qendër të tij është mekanizmi i bluarjes, i përbërë nga guri i poshtëm dhe ai i sipërm, koshi, imshta, si dhe dorëza (leva) që vë në punë helikën (Fig. 85) e cila ndodhet e montuar nën dysheme (shih Prerje a-a te Shtojca 9.6. Karta e mullinjve). Helika fiksohet në bucelë (Fig. 86), e cila punohet me dru bungu dhe reziston rreth 30 vjet41). 169

Drithi hidhet në një kosh që ngrihet rreth 1m mbi gurin e mullirit dhe përmes lugut (Fig. 84) bie njëtrajtshëm mbi gur, i cili e bluan. Sipas banorëve kapaciteti i tyre maksimal shkon maksimumi 300 kg drith në ditë, por të dhënat për mullinj të ngjashëm nëpër Ballkan flasin për trefishin e këtij kapaciteti42).

4.9.b. Vijat dhe vadat e ujit Thethi gjendet në zemër të Alpeve Shqiptare dhe regjistron sasinë rekord të rreshjeve prej gati 3.000 mm/vit, si dhe 130-160 ditë me dëborë, që e mbledhur nga era në zona të caktuara shkon deri në 4 m – 5m. Falë këtij pozicioni lugina ka me dhjetëra përrenj në të dy anët e lumit, prandaj fshati është mjaft i pasur në burime ujore. Prurjet mesatare vjetore të Lumit të Thethit arrijnë 10001300l/sek dhe i gjithë ky rrjet ujor ua ka lehtësuar jetën banorëve. Mirëpo pavarësisht këtyre burimeve, banorët e Thethit kanë arritur të kenë ujë të pijshëm në shtëpi përmes ujësjellësit vetëm në fund të viteve '80 të shekullit XX. Më parë, ata e mbushnin ujin në lumë ose në burime. Ujësjellësi u rikonstruktua para 4-5 vitesh me ndihmën e GIZ dhe sot funksionon normalisht, duke mbuluar tërë nevojat me ujë të pijshëm për komunitetin dhe mijëra vizitorët e shumtë. Burimi i jetës - uji - dhe vijat e tij konsiderohen si pronë publike në Kanun, ku shkruhet se vijat e ujit, qofshin për ujitje apo për mullinjtë, janë për të mirën e përbashkët43). Është rasti të theksohet problemi kyç i banorëve të Thethit: prej vitesh, vada e Ulajve, e Stakajve dhe e mullirit të Ndrejajt, të cilat vadisnin fushën e Thethit - nuk punojnë më. Mosfunksionimi i afro 3.5 km gjatësi44) të këtyre vadave ka ardhur për shkak të mosmirëmbajtjes së vazhdueshme, por edhe nga ndërhyrjet në peizazhin natyror. Sipas banorëve, ky është shkaku kryesor i lënies së tokave djerrë. 170

4.9.c. Rekomandime (për mullinjtë, vijat dhe vadat e ujit) • Nuk rekomandohet që mullinjtë të zhvendosen nga konteksti dhe të ndërtohen në një vend tjetër, qoftë brenda vendbanimit, e më keq akoma - jashtë tij, • Nuk rekomandohet që mullinjtë të përvetësohen nga individë, familje apo fis, sepse pavarësisht se janë ndërtuar prej një individi, familjeje apo fisi, ata janë konsideruar përherë një e mirë publike, • Rekomadohet që mullinjtë të përfshihen në udhëtimet turistike në zonë (secili mulli duhet të ketë një tabelë informuese), • Nuk rekomandohet që mullinjtë të braktisen, por të ketë një fond mirëmbajtjeje nga Bashkia Shkodër ose Drejtoria Rajonale e Kulturës Kombëtare (DRKK) Shkodër që të restaurohen çdo vit, • Nuk rekomandohet që mullinjtë të mbulohen me llamarina ose eternit, • Nuk rekomandohet që muret e mullinjve të ndërtohen me materiale të tjera, përveçse me gurë, • Nuk rekomandohet që vijat e ujit të braktisen, por të mirëmbahen nga Bashkia me qëllim që të sigurojnë ujitjen për të gjitha tokat e bukës që rrinë djerrë, • Nuk rekomandohen shpimet e pastudiuara vend e pa vend dhe përdorimi i pompave nëpër përrenj, pasi uji është një e mirë publike, • Rekomandohet që mullinjtë të shpallen monumente kulture, me qëllim mbrotjen dhe ruajtjen e tyre.

171

Fig. 88 Ndërlysë, Theth, 2018

172

173

Shënime: 1) Intervista me banorët e zonës. Dhe dëgjesat publike me banorët e zonës. 2017, 2018 2) Plani i Përgjithshëm Vendor i Bashkisë Shkodër 2015-2030, Universiteti Polis, Arizona State University, Metropolis sh.p.k., Bashkia Shkodër, 2016 3) Plani Kombëtar Sektorial i Turizmit për Rajonin e Alpeve Shqiptare 2017-2030, Fondi Shqiptar i Zhvillimit, IP3 4) Konsultime me ekspertët e Institutit të Monumenteve të Kulturës, Mars – Tetor 2018 5) Pacione, M., Urban Geography, Routdlege. Third edition, 2009 6) Ulqini, K., “Bajraku në organizimin e vjetër shoqëror”, Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë. Tiranë, 1991 7) Intervista me banorët e zonës, Okol, 2018 8) Sipërfaqja është përllogaritur sipas kufijve të lagjeve të paraqitur në Hartën 5 (Fq. 36), Kullat, tarracat dhe lagjet në Theth. Burimi “Light and Shadow” 2013. Autor: Jill Seagard, 2008. Ndërsa metodologjia e përllogatijes së dendësisë Roustan F., Marielle D., Trinquier C., Volpe P., Bonnans A., Carmona M., Densité and formes urbaines, Agence d’Urbanisme et d’Agglomeration Marseillaise, Juillet 2009 9) Intervistë me banorët e zonës, Ulaj, Stakaj, Kolaj, 2017 - 2018 10) Panerai Ph., Castex J., Depaule J.Ch., Formes urbaines de l’îlot à la barre, Parenthèses Editions, Eupalinos, 1997 11) Intervista me banorët vendas, Ulaj, 2017 12) Thomo P., Banesa fshatare e Shqipërisë Veriore, Tiranë, Shtëpia Botuese “8 Nëntori”, 1984 13) Po aty 14) Intervista me banorët e zonës, Stakaj, 2017 15) Intervista me banorët e zonës, Stakaj, 2018 16) Nga ekspeditat në terren rezulton se me planimetri me formë “L” është rindërtuar vetëm një kullë dhe ajo ndodhet në Ndrejaj 17) “Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens”, Franz Baron Nopsca, 1925 18) Thomo P., Banesa fshatare e Shqipërisë Veriore, Tiranë, Shtëpia Botuese “8 Nëntori”, 1984 dhe Thomo P., Muka A., ZarshatiI F., Martini GJ. “Vendbanime dhe banesa fshatare - 1" Akademia e Shkencave të Shqiperisë, Instituti i Kulturës Popullore - Botimet Toena, Tiranë 2004 19) Intervista me banorët e zonë, Okol, 2018 20) Thomo P., Banesa fshatare e Shqipërisë Veriore, Tiranë, Shtëpia Botuese “8 Nëntori”, 1984. Dhe Thomo P., Muka A., Zarshati F., Martini Gj. “Vendbanime dhe banesa fshatare - 1" Akademia e Shkencave të Shqiperisë, Instituti i Kulturës Popullore - Botimet Toena, Tiranë 2004 21) Material arkivor - Arkiva Tekniko-Shkencore e Institutit të Monumenteve të Kulturës – Tiranë. 174

Dhe Material arkivor - Arkiva e Institutit të Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit (ishInstituti i Kulturës Popullore) - Tiranë. 22) Intervista me banorë e zonës, Ndrejaj, 2018 23) Intervisat me banorët e zonës, Ndërlysë, 2017 24) Material arkivor - Arkiva Tekniko-Shkencore e Institutit të Monumenteve të Kulturës – Tiranë. Dhe Material arkivor - Arkiva e Institutit të Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit (ishInstituti i Kulturës Popullore) - Tiranë. 25) Thomo P., Banesa fshatare e Shqipërisë Veriore, Tiranë, Shtëpia Botuese “8 Nëntori”, 1981 26) Intervista me banorët e zonës, Stakaj, Ulaj, Ndrejaj, Ndërlysë, Kolaj, 2017, 2018. Dhe Papanikolla I., Nishani P., Çarçani Gj. Çoçoli S., Kabili M. “Elementët e ndërtesës dhe teknologjia e tyre - 2” Shtëpia Botuese e Librit Shkollor - Tiranë 1991 27) Muka A. “Pyetësor - Arkitektura Popullore, Çatitë dhe tradita e ndërtimit të tyre” Akademia e Shkencave e RPSSH, Instituti i Kulturës Popullore, Sektori i Kulturës Materiale - Tiranë 1983 28) Intervista me banorët e zonës, Ulaj, Ndërsylë, 2017 29) Dëgjesë Publike me banorët e zonës, 2017 30) “Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens”, Franc Nopsca, 1925 31) Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit. Skeda nr. 144, Planimetri e banesës së Pal Çunit, Rilevoi: B. Basha, Pa datë 32) “High Albania and its costums in 1908”, Edith Durham, 1910 33) Shjefën Gjeçovi, “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, 1933 34) “Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens”, Franc Nopsca, 1925 35) Intervistë me banorët e zonës, Gjeçaj 2018 36) Shjefën Gjeçovi, “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, 1933 37) "Mullinjtë e ujit", ExpoAus.org, 2015 (http://www.expoaus.org/al/mullinjte-e-ujit-uso11) 38) Galaty M. L., Lafe O., Lee W. E., Tafilica Z., 'Light and Shadow - Isolation and Interaction in the Shala Valley of Northern Albania' 2013 39) Intervista me banorët e zonës, Ndrejaj, 2017 40) Shjefën Gjeçovi, “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, 1933 41) Intervista me banorët e zonës, Ndërlysë, 2018 42) “Leverdia e mullinjve me ujë”, Gazeta Telegrafi, 2014 (https://telegrafi.com/leverdia-emullinjve-me-uje/) 43) Shjefën Gjeçovi, “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, 1933 44) Intervista me banorët e zonës, Stakaj, Ndrejaj, Kolaj, Gjelaj, Ulaj, 2017, 2018

175

Fig. 89 Ndrejaj, Theth, 2017

178

5. Mjeshtrat dhe punimet e dorës Mjeshtrit, zanatçinjtë dhe punëtorët që angazhohen në mirëmbatjtje, restaurim, rehabilitim apo dhe ndërtime për zonat me prani të arkitekturës tradicionale. (Fig. 89). Aftësitë e tyre, në një kohë globalizimi, janë gjithnjë në kërcënim për t’u zhdukur, prandaj njohja dhe mbrojtja e tyre është po kaq me rëndësi sa edhe e monumenteve të kulturës. Kur flitet për mirëmbajtje të monumenteve dhe të vlerave natyrore, nuk mundet të shkëputësh prej këtij procesi dhe bartësit e traditave dhe të dijebërjes e ushtrimit të këtyre mjeshtrive në dru, gurë, suva, lyerje etj. Për këtë arsye, udhëzuesi mbi trashëgiminë ndërtimore në Theth përmban aspekte që orientojnë njohjen dhe kategorizimin e mjeshtërve që do të ndërhyjnë drejtpërdrejt në realizimin e rekomandimeve të dhëna në këtë udhëzues. Udhëzuesi përmban rekomandime mbi mënyrën se si të kualifikohen kandidatët për licensimin sipas kategorive përkatëse. Për çdo kategori, jepet një përshkrim i punës dhe i përmbajtjes së saj1). Këto licensa jepen prej autoriteteve administruese të ambientit të ndërtuar dhe atij natyror në zonën e përcaktuar në udhëzues dhe janë zyrtare në momentin e përshtatjes së këtij botimi prej administratës me vendime përkatëse. 179

5.1. Strukturat bazë ndërtimore Punimet prekin dy kategori të mbrojtura në zone: Mjedisin e Ndërtuar (MND) dhe Mjedisin Natyror (MNT), shënimi në krah sipas shkurtores, tregon se rekomandimet vlejnë për çertifikim në kategoritë përkatëse ose në të dyja.

5.1.a. Punimet e drurit 1. Punime karpentierie MND (Fig. 90) 2. Punime marangozerie MND 3. Punime gdhendje MND dhe MNT (Fig. 91) 4. Punime gardhesh dhe punime të tjera në peizazh MND dhe MNT

5.1.b. Punimet e gurit 1. Murator për ndërtime në teknikë të thatë dhe të njomë 2. Gdhendje guri për elemente artiketektonike dhe dekorative (Fig. 92) 3. Mure në teknikën e thatë, me një dhe dy faqe 4. Murator konstruksionesh të veçanta (ura, mulli, etj.) 5. Punues kalldrëmi

5.1.c. Punimet e suvasë 1. Suvatim në konstruksion guri 2. Suvatim në konstruksion druri (mure me thupra dhe çatma) 3. Fugatime muri 180

5.2. Kriteret e kualifikimit 5.2.a. Karpentierët: Kategoria I Përshkrimi i punës: Ndërtimi i mblojave me një e më shumë kullime; mbulimi me dërrasa e tjegulla, vendosje e shtresave mbrojtëse nga lagështia në mblojë, vendosje e shtresave termo dhe zë-izoluese. Njohuritë: Llojet e drurëve kryesorë që përdoren në ndërtim; të ketë llojet e konstruksioneve të mblojave e mbulesave; llojet e dyshemeve dhe konstruksioneve të tyre; veshjet e tavaneve me dërrasë e thupra; dyer-dritaret, muret e drurit dhe përdorimin e drurit në muraturë, urat e thjeshta të drunjta, kolonat e trarët, të njohë ndërtimin e skelave dhe të elementëve të tjerë të sistemimit të kantierit; rregullat e sigurimit teknik dhe organizimit të një kantieri pune, skicat e thjeshta teknike të një projekti apo udhëzuesi. Shembuj: Kryerja e punimeve në karpentieri me vështirësi mesatare.

Kategoria II Përshkrimi i punës: Kryerja e punimeve të thjeshta të karpentierisë si dhe përgatitja e konstruksioneve të thjeshta prej druri. Njohuritë: Llojet kryesore të drurit që përdoret në ndërtim; llojet e mblojave me mahi, lëndë e rrumbullakët ose të latuar; ndërtimi i dyer-dritareve; mbi përgatitja e kasave të dyerve me binarë sharre; ndërtimi i disa lloje skelash të thjeshta; rregullat e sigurimit teknik. Shembuj: Ndërtim skele me kambaleca; ndërtim skele të dyfishtë; ndërtim dyshemeje me dërrasa të puthitura; vendosja e kolonave në muret e çatmasë; 181

Fig. 90

veshje muresh me dërrasa dhe thupra; ndërtim skeleti me binarë; ndërtim veglash pune tradicionale (malla, govatë llaçi etj.); ndërtim i dyshemeve të thjeshta; latim i ashpër i lëndës së drurit dhe vendosja e trarëve në dysheme dhe tavane; mbërthimi i listelave në tavan dhe mblojë sipas shabllonit. Kategoria III Përshkrimi i punës: Kryerja e punimeve në karpentieri me vështirësi mesatare. Njohuritë: Llojet kryesore të drurit që përdoret në ndërtim; llojet e konstruksioneve të mblojave dhe mbulesave; llojet e dyshemeve dhe konstruksioneve të tyre; dyer-dritaret, skeletet e ndërtimit, kolonat e trarët; rregullat e sigurimit teknik; organizimi i punës së skuadrës, organizimi i vendit të punës; skicat e thjeshta të projektit. Shembuj: Ndërtimi i mblojave me një edhe më shumë kullime; mbulimi me furde i mblojave të ndërtesave, të koshave të drithit dhe mjediseve ndihmëse; ndërtim skele tavani, skele fasadash, skelë druri për mure; ndërtim tavani me dërrasa; ndërtim portash e shkallësh; përgatitje e kallëpeve për ndërtim qemerësh, dyersh e dritaresh, për themelet për mure të drejtë; çmontimi i kallëpeve.

Fig. 91

Fig. 92

Kategoria IV Përshkrimi i punës: Kryerja e punimeve të karpentierisë me shkallë të lartë vështirësie. Njohuritë: Mënyrat e dimensionimit dhe të përgatitjes së konstruksioneve të vështira prej druri; njohja dhe zbatimi i skicave të projektit; ndërtimi i skelave për fasada dhe skelave të varura; ndërtimi i skelave të drunjta me trarë, skelave me kapriata dhe në formë harku; organizimi i brigadës dhe punës së saj; të gjitha llojet e lidhjeve prej druri; njohuri të plota për konstruksionet tradicionale të mblojave dhe të dyshemeve e mureve çatma; rregullat e sigurimit teknik për brigadën. Shembuj: Ndërtim konstruksioni me dru; ndërtim skele të dyfishtë; përgatitje dhe montime kolonash të çatmave; ndërtimi i baxhave të dritës, ndërtim i shkallëve të ndërkateve dhe mblojës. Kategoria V Përshkrimi i punës: Kryerja e punimeve të karpentierisë me shkallë shumë të lartë vështirësie. Njohuritë: Zbërthimi i projekteve në lidhje me karpentierinë; llojet e konstruksioneve prej druri; zbatimi i çdo lloj kostruksioni druri; përgatitja e shablloneve; organizimi i brigadës dhe punës së karpentierisë; rregullat e sigurimit teknik për vete dhe 183

kategoritë më të ulëta. Shembuj: Ndërtim dyshemesh prej druri me trarët mbështetës; ndërtimin e mureve çatma; ndërtim krevetesh dhe çardakësh; përgatitje dhe vendosje e kallëpëve për ndërtim qemeri, ndërtimi i strukturave mbajtëse dhe shkarkuese në ndërtime tradicionale të dëmtuara.

5.2.b. Muratorët Kategoria I Përshkrimi i punës: Kryerja e punimeve ndihmëse në ndërtimin e muraturës prej guri, si pregatitja e vendit të punës, përgatitja e llaçit, hedhja e llaçit në mur, vendosja e materialeve e mjeteve në vendin e punës; ndërtimi i mureve të thjeshtë nën drejtimin e mjeshtrit. Njohuritë: Llojet e veglave të punës të muratorit; materialet kryesore për ndërtimin e mureve; zbatimi i formës më të thjeshtë të ndërtimit të murit; përgatitja e llaçit të gëlqeres, materialet e tjera dhe radha e përgatitjes së tyre. Shembuj: Hedhja e llaçit në mur dhe shtrimi me misri; përgatitja me dorë dhe makineri e llaçeve të gëlqeres, vendosja e spangos të drejtimit të murit. Kategoria II Përshkrimi i punës: Kryerja e punimeve të ndërtimit, si ndërtimi i themeleve dhe mureve me gurë pa qoshe; gdhëndje e lehtë e gurëve gjatë vendosjes së tyre në mure. Njohuritë: Vetitë e materialeve që përdoren në ndërtimin e mureve, llaçeve si dhe materialeve që përdoren për hidroizolimin e themeleve; shtrimi i llaçit në themele dhe vendosja e copave të çakëllit dhe ngjeshja e tyre me shtresa të barabarta; mënyrat e ndërtimit të themeleve me gur me teknikë të thatë ose me llaç, duke i 184

vendosur gurët në shtresa të rregullta; format e gdhendjes së ashpër të gurit me çekan dhe daltë; përdorimi i nivelit, mbi fugat; organizimin i vendit të punës së muratorit dhe rregullat e sigurimit teknik në punë. Shembuj: Përgatitja e llaçeve të gëlqeres sipas përpjesëtimit të dhënë; ndërtimi i themeleve me gurë dhe llaç, duke ndërtuar duke përfshirë edhe qoshet nën drejtimin e mjeshtrit; gdhendja e ashpër e gurit; shuarja e gëlqeres; marrja e drejtimit me nivel; vendosja e dyerve dhe dritareve. Kategoria III Përshkrimi i punës: Ndërtimi i mureve të rrafshëta me vështirësi mesatare; vendosja në vepër e elementëve dhe detajeve të gatshme. Njohuritë: Mënyrat e ndërtimit të mureve të rrafshëta me shkallë vështirësie të ndryshme; mënyrat e ndërtimit të murit dhe lidhjet me qoshet; rregullat në lidhjet e mureve me gurë; njohuri të plota mbi përpjesëtimin e llaçeve të gëlqeres që përdoren për ndërtimin e mureve prej guri; ndërtimi i oxhakëve prej guri; rregullat e punimit me shabllon; ndërtimi i harqeve; rregullave e meremetimit të sipërfaqeve të mureve duke bërë zëvendësimin e pjesëve të dëmtuara; organizimi i vendit të punës, metodat e ndërtimit të mureve, rregullat e sigurimit teknik. Shembuj: Ndërtimi i mureve të rrafshët prej guri dhe me shkallë të ndryshme vështirësie; ndërtimi i harqeve,fugave; vendosja e arkitrarëve të gatshëm mbi dyer e dritare; hidroizolim i oxhakut prej guri. Kategoria IV Përshkrimi i punës: Ndërtimi i mureve të të gjitha llojeve. Njohuritë: Teknologjia e plotë të ndërtimit të mureve, struktura e muraturës me gurë për themelet; njohuri të plota për pjesët përbërëse të godinës; skicat dhe projektet e muraturës; standardet shtetërore të materialeve të mureve dhe 185

kushtet teknike; organizimi dhe drejtimi i punës në objekt, normat e punës së muraturës, vendet e depozitimit të materialeve; vendosja e mekanizmave të ngritjes; materialet zjarrduruese dhe përdorimi i tyre; rregullat e sigurimit teknik për skuadrën. Shembuj: Ndërtimi i mureve me gurë të gdhendur në lartësi; ndërtimi i mureve me kundërforcime, ndërtimi i oxhakëve, ndërtimi i qemerëve, vendosja dhe fiksimi i konstruksioneve të gatshme; rregullat e sigurimit teknik në punë. Kategoria V Përshkrimi i punës: Ndërtimi i mureve me shkallë vështirësie të lartë. Njohuritë: Njohuri teknike mbi llojet e ndryshme të mureve dhe teknologjinë e punës; njohuri të plota mbi pjesët e ndryshme të godinës e konstruksioneve; njohja e skicave dhe projekteve të zbatimit dhe nxjerrja e skicave të thjeshta nga projekti i zbatimit; njohja e standardeve shtetërore të materialeve të ndërtimit; kushtet tenike për punimet e muraturës; format e organizmit dhe drejtimit të skuadrës; materialet zjarrduruese; rregullat e sigurimit teknik për skuadrën. Shembuj: Ndërtim muri me gur pllakë, me gur të gdhendur; ndërtim mur guri për qemerë; ndërtim tymtarësh prej guri; njohja dhe zbatimi i projekteve për pjesën e muraturës.

Shënime: 1) Kasoruho. R. “Kategorizimi i punëtorëve dhe i punëve në ndërtim” – Libri I, Tiranë 1971

186

6. Fjalorth Aksonometri – paraqitje tredimensionale e objektit Ansambël arkitektonik – grupim objektesh dhe elementesh ku bëjnë pjesë: kulla, tbani, koshi i drithit, vatha, qoshja e ndenjes, tualeti, kolibja e qenit, koteci i pulave, gardhet, kapërcelli, kosheret e bletëve, tarracat, muret me gurë të thatë, tokat e bukës Arkitra – element mbajtës horizontal që vendoset në muraturë sipër dyerve dhe dritareve Basoreliev - figurë e punuar si skulpturë ose e gdhendur mbi një sipërfaqe të rrafshët Baxha - dritare të hapura në mblojë (çatia e ndërtesës) Brez antisizmik - dru i gjatë a shtresë betoni, i cili vihet përgjatë murit që ndërtohet me qerpiç, me gurë ose me tulla, për ta lidhur ose për ta forcuar Bucelë – objekt druri në formë cilindrike që shërben si bazë për mbështetjen e fletëve të mullirit horizontal me ujë Burg - kati përdhes i kullave, që përdorej për strehimin e gjësë së gjallë Çardak – element arkitektonik që shërben për të hyrë brenda në katin e parë të kullës, duke përdorur shkallën e jashtme prej guri ose druri. Në këtë rast kati përdhe shërben për gjënë e gjallë Ҫakëll – gurë të thyer në copa të vogla që përdoren si material për muraturën, shtrimin e rrugëve Ҫarranik – raft druri i futur në mur dhe/ose krevet i varur anësor, të cilët shërbenin për depozitimin e ushqimeve Dërrasa – fletë prej druri që përdoren për të mbuluar çatitë e shtëpive. Janë jo shumë të trasha, të ngushta e të çara me sëpatë nga një trung peme pishe. Flugë ose Furde pishe. Eternit – material i fortë ndërtimi që përftohet nga përzierja e çimentos me asbestin dhe që shërben për të mbuluar çatitë 189

Frëngji – hapje të vogla, vertikale ose katrore në muret e kullave. Kanë funksion vëzhgues dhe mbrojtës Fugë – hapësira mes gurëve të muraturës e mbushur me llaç Gërla - gur i gërryer nga uji Govatë llaçi – enë e madhe, jo shumë e thellë prej druri ose llamarine, me fund të sheshtë, që përdoret për të mbajtur llaçin Grazhd - vend i veçantë, i rrethuar me gardh, me mur ose me dërrasa, brenda në stallë ose pranë saj, ku u hidhet bari, kashta apo ushqimet tjera për gjënë e gjallë Gur monolit - një copë e madhe shkëmbi a guri, që përbën një masë të vetme, të pandashme e të fortë Hapja e dritares – hapësira e dritares në muraturë I inkastruar – i futur në mur Imshta – arkë druri për depozitimin e miellit që del nga procesi i bluarjes mes dy gurëve të mullirit Jerevi – ndërtesë e vogël njëkatëshe prej guri, me funksion banim për njerëzit ose strehim të gjësë së gjallë Kanata - fletët që mbyllin derën, dritaren a raftin Kapërcell - kufiri i udhës qorre, që shërben për kalimin e njerëzve nga një anë në tjetrën Këmba e krevetit – shtyllë druri vertikale mbajtëse për strukturën e krevetit Koçek - kosh i madh druri për mbajtjen e drithit të kafshëve a shpendëve Korniza e derës – krahët anësor të derës Krevet i varur – formë kreveti me pjesën e dalë vetëm, që mbahet vetëm nga trenat. Banorët e quajnë çarranik pasi shërben për depozitimin e ushqimeve Krevet me shkallë – formë kreveti me pjesën e dalë dhe shkallë Kulla - banesë karakteristike prej guri, dy–trekatëshe, kati përdhes i së cilës përdorej për strehimin e gjësë së gjallë, ndërsa katet e sipërme shërbenin për familjarët Lug – objekt druri, rrallëherë guri, që shërbentë për të pirë ujë gjëja e gjallë Malla – vegël prej druri ku muratori vendos llaçin që e merr me mistri Mbloja - çatia Mbloja me gungë të plotë – çatia e ngritur e tëra si gungë, përfshirë këtu çati dyujëse, çati katërujëse apo çati piramidale Mbloja me gungë të thyeme ose mbloja pak– çatia dyujëse me thyerje të pjerrësisë në ballet e 190

ngushta Mblojë dypate – çati dyujëse Mblojë katërpate ose mblojë me gungë - çati katërujëse Mur me teknikë të thatë – murë i ndërtuar pa llaç, që banorët i quajnë mure guri të thatë. Teknikë e vjetë e përdorur sot kryesisht për muret rrethuese, por dikur edhe muratura Muraturë - ndërtim i gjatë e i ngushtë me gurë të lidhur zakonisht me llaç, me baltë etj Ndërkat – soletë ose pjesë e dyshemesë mes dy kateve Nënahri – shih: burg Oxhak i zjermit - vendi në anë të një dhome a në një ndërtesë, ku ndizet zjarri dhe shkon tymi jashtë Oxhak maja mblojës – pjesa e oxhakut mbi çati, ku del tymi Parcelë – ngastër e një toke bujqësore Pata e mblojës – plani i pjerrët i çatisë Pishë shkambi – pishë e kuqe e cila rritet në shkëmb dhe është mjaft rezistente si lëndë ndërtimi, për shkak të dendësisë së fibrave dhe të sasisë së madhe të rrëshqirës që përmban. Konsiderohet e rrallë, e kushtueshme Plang - Pronë. Mund të nënkuptojë edhe banesë ose shtëpi Plangsue - me zënë vend Planimetri – paraqitja e formës së objektit dhe ndarjes së hapësirave të brendshme, prej ku të gjitha pjesët janë të vendosura në një rrafsh Pod – dysheme e shtruar me dërrasa Prag dere - brez i trashë prej guri, druri ose betoni që vihet për së gjeri në pjesën e poshtme të derës dhe që shërben si mbështetje Prag dritare - brez prej guri, druri apo beton që vendoset në pjesën e poshtme të dritareve Prerje tërthore – sipërfaqja që del nga prerja ose përfytyrimi i prerjes së një trupi dhe paraqitja e saj në vizatim për një qëllim të caktuar Qemer - (shih: Arkitra) Rampa – plani i pjerrët i shkallës që përdoret si një ndihmë për ngjitjen ose zbritjen nga një nivel në tjetrin Rrethi i krevetit – radhë shufrash prej druri me një brez të ngushtë përsipër, që vihen në anë të krevetit për t’u mbështetur që të mos bien njerëzit Skuqi i pishës – zemra e trungut të pishës 191

Stan – kasolle prej guri ose druri për verimin e bagëtive në kullota alpine Stena – mur ndarës i brendshëm, me listela druri dhe i mbushur me boçe misri, i suvatuar Shpatulla – krahët anësorë të dritares ose derës Shteg - udhë e ngushtë këmbësore në mal a në pyll për njerëzit e për kafshët Tarak – çekiç i dhëmbëzuar Tbani - ndërtesë (e çfarëdolloji, kryesisht stan, por edhe stallë etj.) Tjegulla marsejeze - pllakë e hollë, zakonisht e përkulur, që bëhet prej deltine e të ngjeshur mirë e të pjekur në një furrë të posaçme dhe që përdoret për të mbuluar çatitë e ndërtesave Tokë buke – copë trualli që punohet dhe mbillet me kultura bujqësore: arë, perime, vreshta, pemishte etj. Trenat e krevetit – trarë druri horizontalë që futen në muraturë dhe mbajnë peshën e krevetit Trina – paret ndarës i lëvizshëm, i përftuar nga teknika e thurjes së thuprave të trasha Vada – sasia e ujit për ujitjen e tokave të bukës, kopështeve, etj Vathë - vend i rrethuar me gardh në një shesh të hapët, ku rri bagëtia në verë Vende të thyeme/pjerrëta ose brinjë – toka të hapura në shkëmb

192

7. Referenca Administrata e Zonave të Mbrojtura Shkodër, 2017 Bushati S., Arritjet në turizmin malor në Shkoder dhe zhvillimi i tij në të ardhmen, Buletin Shkencor, vol. 2., Nr. 15, 2013 Dëgjesë Publike me banorët e zonës, 2017 Dibra N., Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal të Alpeve Perëndimore, Tezë doktorature, Universiteti i Shkodrës, 2008 Durham E., High Albania and its costums in 1908, 1910 Durham E., Njëzet vjet ngatërresa ballkanike, përkth. Toto S., Tiranë, Argeta-LMG, 2001 Durham, E., Brenga e Ballkanit, Tiranë, Argeta-LMG, 2000 Elsie R., Mulder G., Zonderland H. “A Passion for Theth. Albania’s Rugged Shangri-La”, Skanderbeg Books, 2014 Etnografia shqiptare, 1, Akademia e Shkencave e RPSH, Instituti i Historisë, 1962 Euronatur & RiverWatch: Financing for hydropower in protected areas in Southeast Europe, bankwatch.org, 2015 ExpoAus.org, Mullinjtë e ujit, 2015, (http://www.expoaus.org/al/mullinjte-e-ujit-uso11) Fjalor enciklopedik i viktimave të terrorit komunist, 1, 2, 3, 4, 5, 6, Instituti i Studimit të Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit, 2014, 2015, 2016, 2017 Fondi Shqiptar i Zhvillimit: “Vlerësimi i ndikimit mjedisor dhe social (VNMS) për rrugën Qafë Thorë - Theth - Ndërlysaj”, 2018 Galaty M. L., Lafe O., Lee W. E., Tafilica Z., Light and Shadow -Isolation and Interaction in the Shala Valley of Northern Albania, United States of America, Monumenta Archeologica 23, Cotsen 195

Institure of Archeologigy press, 2013 Gashi Gj., Vatikani dhe Arbëria (1700-1922), Tiranë, Onufri, 1998 Gazeta Telegrafi, Leverdia e mullinjve me ujë, 2014, (https://telegrafi.com/leverdia-emullinjveme-uje/) Gjeçovi Sh., Kanuni i Lekë Dukagjinit, 1933 Gjeçovi Sh., Shtyllat e Kombit (publicistikë), përg. Brahaj J., Tiranë, Reklama, 1999 Gjeografia Fizike e Shqipërisë, Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë, vol.2, Tiranë, 1991 Gjeta Z., Dukagjini, Tiranë, Hokatari, 2008 Grillo K., Alpnizmi ynë (1936-1992), Tiranë, 2009 Grup autorësh “Pyjet e virgjëra të Shqipërisë”, Instituti i Kërkimeve Pyjore Dhe Kullotave, Instituti i Kërkimeve Biologjlke, Muzeu i Shkencave Natyrore, Tiranë, 1997 Grup autorësh: “Plan Menaxhimi për Parkun Kombëtar Alpet e Shqipërisë”, INCA, 2015 Guraziu F., Leka A., Kamsi K., Aga Eqerem., Koridori Adriatik-Alpe, “Lugina e Zhvillimit”, Shkodër, Camaj-Pipa, 2006 Harapi Z., Etnografia e Dukagjinit, Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit, Arkivi i Etnografisë, nr. inv. 331/19, material i pabotuar. Heinsheimer G., Hofmann E., Schatz H., Eine Bergfahrt in das nordalbanische Gebirge”, 1931 Hoxha B., Identification and collection of natural values along the paths in Albanian Alps, mjedisi. gov.al, 2017 Hylli i Dritës, Nr. 9, Shtator 1932 Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit. Skeda nr. 144, Planimetri e banesës së Pal Çunit, Rilevoi: B. Basha, Pa datë Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit. Skeda nr. 144, Planimetri e banesës së Pal Çunit, Rilevoi: B. Basha, Pa datë Instituti i Kulturës Popullore) - Tiranë. Intervista me banorët e zonës: Okol, Nikgjonaj, Gjeçaj, Gjelaj, Stakaj, Ulaj, Ndrejaj, Kolaj, Ndërlysë, 2017, 2018. Ippen Th., Shqipëria e Vjetër, përkth. Karaisaj Gj., Klosi A., Tiranë, K&B, 2002 196

Jubica I., Zoti nuk ka djalë, Tiranë, Skanderbeg, 2016 Kartelë për trashëgiminë kulturore të paluajtshme, Nr. Skede 131, Drejtoria Rajonale e Kulturës Kombëtare (DRKK) Shkodër, 2014 Kartelë për trashëgiminë kulturore të paluajtshme, Nr. Skede 145, Drejtoria Rajonale e Kulturës Kombëtare (DRKK) Shkodër, 20018 Kartelë për trashëgiminë kulturore të paluajtshme, Nr. Skede 45, Drejtoria Rajonale e Kulturës Kombëtare (DRKK) Shkodër, 2014 Kartelë për trashëgiminë kulturore të paluajtshme, Nr. Skede 46, Drejtoria Rajonale e Kulturës Kombëtare (DRKK) Shkodër, 2018 Kasoruho. R. “Kategorizimi i punëtorëve dhe i punëve në ndërtim” – Libri I, Tiranë, 1971 Koch G., Albanien. Kunst und Kultur im Land der Skipetaren, Köln, DuMont Buchverlag, 1989 Konsultime me ekspertët e Institutit të Monumenteve të Kulturës, Mars – Tetor 2018 Lane R. W., Majat e Shalës, përkth. Spahiu A., Tiranë, Argeta-LMG, 2004 Lena N., “Thethi me 1200 shtretër në pikun e lëvizjeve turistike”, ATSH, 2018 (http://ata.gov. al/2018/09/18/thethi-me-1200-shtreter-ne-pikun-e-levizjeve-turistike/) Material arkivor - Arkiva e Institutit të Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit (ishMaterial arkivor - Arkiva e Institutit të Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit (ish-Instituti i Kulturës Popullore) - Tiranë. Material arkivor - Arkiva Tekniko-Shkencore e Institutit të Monumenteve të Kulturës – Tiranë. Material arkivor. Arkiva e Organizatës GO2. Intervista me banorët vendas në Theth, 2017, 2018 Mezini L., Ndërtesat arsimore në Shqipëri: analizë e zhvillimeve historike e tipologjike, 2016 Mihačević L., Po Albaniji: dojmovi s puta (1883-1907), Zagreb, Izdala matica hrvatska, 2011 Ministria e Turizmit dhe Mjedisit: Databazë e burimeve turistike Qarku Shkodër, 2017 Mlloja T. “Thethi, aty ku kaluam vite tё rinisё”, Gazeta “Dukagjini”, Nr. 153, Korrik 2016 Muka A. “Pyetësor - Arkitektura Popullore, Çatitë dhe tradita e ndërtimit të tyre” Akademia e Shkencave e RPSSH, Instituti i Kulturës Popullore, Sektori i Kulturës Materiale - Tiranë 1983 Nga thesari i arkitekturës sonë, Nr. 1, Instituti i Studimeve e Projektimeve Nr. 1 i Ministrisë së Ndërtimit, Katedra e Arkitekturës e Universitetit të Tiranës, 1976 Nopça F. B., Udhëtime nëpër Ballkan, përkth. Angoni I., Tiranë, Plejad, 2007 197

Nopsca F.B., Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens, 1925 Pacione, M., Urban Geography, Routdlege. Third edition, 2009 Palnikaj M., “Pulti: viti 743-10 mars 2005”, 2017 Panerai Ph., Castex J., Depaule J.Ch., Formes urbaines de l’îlot à la barre, Parenthèses Editions, Eupalinos, 1997 Papanikolla I., Konstruksione Arkitektonike II, Tiranë, Kombinati Poligrafik, 1981 Papanikolla I., Konstruksione Arkitektonike, Tiranë, Kombinati Poligrafik, 1983 Papanikolla I., Nishani P., Çarçani Gj. Çoçoli S., Kabili M. “Elementët e ndërtesës dhe teknologjia e tyre - 2” Shtëpia Botuese e Librit Shkollor - Tiranë 1991 Papanikolla I., Nishani P., Çarçani Gj., Çoçoli S., Kabili M. “Elemente të ndërtesës dhe teknologjia e tyre”, Tiranë 1966 Pasha M., Gjeografia Ushtarake, Tiranë, Instituti Gjeografik Ushtarak i Shqipërisë, 2006 Për shpalljen e Qendrës Historike të fshatit Theth, Shkodër e të Zonës së Mbrojtur përreth saj dhe miratimin e rregullores për administrimin e saj, Vendim i KM Nr. 733, datë 8.12.2017 Për shpalljen Zonë e Mbrojtur të monumenteve të natyrës shqiptare, Vendim i KM, Nr. 676, datë 20.12.2002 Plani i Përgjithshëm Vendor i Bashkisë Shkodër 2015-2030, Universiteti Polis, Arizona State University, Metropolis sh.p.k., Bashkia Shkodër, 2016 Plani Kombëtar Sektorial i Turizmit për Rajonin e Alpeve Shqiptare 2017-2030, Fondi Shqiptar i Zhvillimit, IP3 Plani Kombëtar Sektorial i Turizmit për Rajonin e Alpeve Shqiptare, Vendim i Këshillit Kombëtar të Territorit Nr. 1, Datë 09.12.2017. Pulaha S., Defteri i regjistrimit të sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485, Tiranë, Akademia e Republikës së Shqipërisë, Instituti i Historisë, 1974 Revista “Ylli”, Nr. 9, 1968 Roustan F., Marielle D., Trinquier C., Volpe P., Bonnans A., Carmona M., Densité and formes urbaines, Agence d’Urbanisme et d’Agglomeration Marseillaise, Juillet 2009 Santurini L., Prime ascensione compiute dalla spedizione Italiana nelle Alpi Albanesi - 1940, 1940 198

Seiti A., Haemus plus’ 2013/2, revistë online; ‘Dy figura mitike: Ora e malit dhe Zanat (Në këndvështrim etnomjekësor)’ Shala Valley of Northern Albania’ 2013 Shkodra në shekuj, Seminari i dytë ndërkombëtar, vol. 2, Shkodër, Muzeu Historik i Shkodrës, 1999 Shkodra në shekuj, Seminari i katërt ndërkombëtar, vol. 4, Shkodër, Muzeu Historik i Shkodrës, 2004 Shkodra në shekuj, Seminari i tretë ndërkombëtar, vol. 3, Shkodër, Muzeu Historik i Shkodrës, 2000 Shyti L., 100 vjet arsim dhe kulturё nё Dukagjin, 2017 Shyti L., Bimë mjekësore te ngrënshme dhe ngjyrosëse te florës spontane te Thethit, Gazeta “Dukagjini”, 2008 Shyti L., Dukagjini ka vend për të gjithë, Shkodër, Enti Botues “Gjergj Fishta”, 2005 Shyti L., Dukagjini- Rrugëtim në gjenezë, Shkodër, Fiorentina, 2014 Sokoli H., Gjurmime arkeologjike ne rajonin e Shkodrës, Gegnia, 2017 Tafilica z., Harta Arkeologjike e Pellgut të Shkodrës, Gegnia, 2017 Talani R., Kraja Xh., Razëm-Bogë-Theth, veçori fiziko-gjeografike, hartografike dhe turistike: studim monografik, Shkodër, Camaj-Pipa, 2000 Telegrafi.com, Gazeta: “Leverdia e mullinjve me ujë”, 2014 (https://telegrafi.com/leverdia-emullinjve-me-uje/) Thomo P., Banesa fshatare e Shqipërisë Veriore, Tiranë, Shtëpia Botuese “8 Nëntori”, 1981 Thomo P., Banesa fshatare e Shqipërisë Veriore, Tiranë, Shtëpia Botuese “8 Nëntori”, 1984 Thomo P., Muka A., Zarshati F., Martini Gj. “Vendbanime dhe banesa fshatare - 1” Akademia e Shkencave të Shqiperisë, Instituti i Kulturës Popullore - Botimet Toena, Tiranë 2004 Tirta M., Mitologjia ndër shqiptarë, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Kulturës Popullore Dega e Etnologjisë, Tiranë, Mësonjëtorja, 2004 Torresi F., Manuale del Recupero dei centri strorici della provincia di Ascoli Piceno, 2004 Tourist Guidebook Of Albania, Albtourist, 1969 Udhërrëfyesi i Thethit, GIZ Shqipëri, 2016 199

Ulqini, K., “Bajraku në organizimin e vjetër shoqëror”, Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë. Tiranë, 1991 Valentini G., Ligji i maleve shqiptare, përkth. Baxhaku D., Tiranë, Plejad, 2007 Valentini G., Vepra 1 (Publicistikë, studime dhe tekste), përg. Kristafi K., Kulla N., Thomollari D., Tiranë, Plejad, 2005 Vukaj S. “Aspekte gjeologo - hidrogjeologjike nga ndërtimi i hidrocentraleve në lumenjtë alpinë”, 2017

8. Tregues 8.1. Banorët e intervistuar Bardeli, Agetina, pronare bujtine Bari, Zef, mësues Bleni, Ndue, pensionist Çardaku, Age, fermere Dardha, Gjeto, shërbim transporti Dierri, Gjovalin, pronar bujtine Gurra, Ndue, pronar bujtine Gerla, Gjergj, pronar bujtine Gerla, Lekë, mjeshtër ndërtimi Gjeçaj, Ndoc, pronar bujtine Gjeloshi, Mark, pensionist Gjetja, Zef, agronom Harusha, Pllumb, pronar bujtine Harusha, Prekë, pronar bujtine Koçeku, Sokol, pronar bujtine Kometa, Mirash, pronar bujtine Kola, Shuk, pronar bujtine Lamthi, Prekë, pronar bujtine Ndoj, Marash, pronar bujtine 203

Pisha, Ndoc, pronar bujtine Pisha, Prenda, fermere Polia, Leonard, rangers Polia, Paulin, pronar bujtine Rupa, Mark, inxhinier pyjesh Rupa, Pal, mësues në pension Rupa, Pashka, pronare bujtine Rupa, Roza, guidë turistike Suka, Gjergj, pronar bujtine Shpella, Petrit, pronar bujtine Shpella, Leze, fermere Shkafja, Martin, mjeshtër ndërtimi Tërthorja, Dritan, pronar bujtine Tërthorja, Fran, pronar bujtine Tërthorja, Prekë, pronar bujtine Zorgji, Lin, pronar bujtine Zorgji, Shpresa, pronare restoranti

204

8.2. Treguesi i fotografive Fig. 1, Lugina e Thethit, 2017. Burimi: Google Earth. Fq. 8-9 Fig. 2, Lokthi, Theth, 2017. Autor: Irhan Jubica. Fq. 38-39 Fig. 3, Kështu ishte qendra e fshatit Theth, përpara ndërtimeve të reja, 4 Korrik 2007. Burimi: GIZ Albania. Autor: Alket Islami. Fq. 42-43 Fig. 4, Përhapja e banesave në Theth, 1952. Burimi: Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit. Autor: Selim Islami. Fq. 44-45 Fig. 5, Përhapja e banesave në Theth, 2018. Autor: Kreshnik Merxhani. Fq. 44-45 Fig. 6, Kulla me krevet në lagjen Ulaj, Theth, 1921. Burimi: Internet. Fq. 48 Fig. 7, Vatër zjarri pa oxhak, Dukagjin, 1937. Burimi: Internet. Fq. 50 Fig. 8, Kulla e Dedë Ndout, Stakaj, Theth, 1952. Burimi: Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit. Autor: Selim Islami. Fq. 54-55 Fig. 9, Ansambël arkitektonik në Sukaj, Grunas, Theth, 2018. Autor: Liridona Ura, Fq. 58 Fig. 10, Tbani i bagëtive (stalla) në një ansambël arkitetktonik në Ulaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 62 Fig. 11, Vathë bagëtish në një ansambël arkitektonik në Nikgjonaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 62 Fig. 12, Koshi i drithit (koçeku) i një ansambli arkitetktonik në Ndërlysë, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 63 Fig. 13, Mullarët e sanës pranë një kulle në Nikgjonaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 63 Fig. 14, Qoshja e ndenjes për familjen në një ansambël arkitetktonik në Nikgjonaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 64 Fig. 15, Tualetet (nevojtoret) në distancë prej 10-12 metrash nga një kullë në Nikgjonaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 64 Fig. 16, Kulla e Lulash Keçit në Ulaj, Theth, 1952. Burimi: Arkiva Teknike, Instituti i Monumenteve të Kulturës. Fq. 66 Fig. 17, Kulla e Ndue Mark Kolës në Gjeçaj, Theth, pa datë. Burimi: Arkiva Teknike, Instituti i Monumenteve të Kulturës. Fq. 68 Fig. 18, Kulla e Zef Koçekut në Kolaj, Theth, pa datë. Burimi: Arkiva Teknike, Instituti i Monumenteve të Kulturës. Fq. 69 Fig. 19, Ndërtesë tip tradicional në Okol, Theth, 2017. Burimi: GO2. Fq. 70 Fig. 20, Ndërtesë tip tradicional në Nikgjonaj, Theth, 2017. Burimi: GO2. Fq. 70 205

Fig. 21, Ndërtesë tip jotradicional në Ulaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 71 Fig. 22, Ndërtesë tip jotradicional në Okol, Theth, 2017. Burimi: GO2. Fq. 71 Fig. 23, Një ndërtesë e vjetër përballë një të reje në Ulaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 72-73 Fig. 24, Ndërtesë tip jotradicional në Nikgjonaj, Theth, 2017. Burimi: GO2. Fq. 74 Fig. 25, Ndërtesë tip jotradicional në Nikgjonaj, Theth, 2017. Burimi: GO2. Fq. 74 Fig. 26, Ndërtesë tip tradicional në Kolaj, Theth, 2017. Burimi: GO2. Autor: Hartmut Mueller. Fq. 75 Fig. 27, Ndërtesë tip tradicional në Theth, 2017. Burimi: GO2. Fq. 75 Fig. 28, Kullë e rikonstruktuar në Kolaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 76 Fig. 29, Kullë e rikonstruktuar në Okol, Theth, 2017. Burimi: GO2. Fq. 76 Fig. 30, Kullë e rikonstruktuar në Gjeçaj, Theth, 2017. Burimi: GO2. Fq. 77 Fig. 31, Kullë e rikonstruktuar në Gjelaj, Theth, 2017. Burimi: GO2. Fq. 77 Fig. 32, Kullë e rikonstruktuar në Ndërlysë, Theth, 2017. Burimi: GO2. Fq. 78 Fig. 33, Kullë e rikonstruktuar në Stakaj, Theth, 2015. Burimi: GIZ. Fq. 78 Fig. 34, Kullë e rikonstruktuar në Ndrejaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 79 Fig. 35, Kullë e rikonstruktuar në Stakaj, Theth, 2015. Burimi: GIZ. Fq. 79 Fig. 36, Kullë e braktisur gjysëm e shkatërruar në Okol, Theth, 2018. Autor: Liridona Ura. Fq. 80 Fig. 37, Kullë e braktisur në gjendje funksionale në Nikgjonaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 81 Fig. 38, Kullë e braktisur dhe e rrënuar në Ndrejaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 81 Fig. 39, Mulliri i braktisur i Grunasit me lugun (majtas) dhe muret me gurë të thatë (djathtas), Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 82 Fig. 40, Shkolla 9-vjeçare e Thethit, Stakaj, Theth, 2017. Burimi: Internet. Fq. 83 Fig. 41, Qendra e vizitorëve të Parkut Kombëtar Theth në Stakaj, Theth, 2017. Burimi: GO2. Fq. 83 Fig. 42, Priftërinj dhe banorë, dalë para Kishës së Shën Gjonit, Theth, 1921. Burimi: Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit. Fq. 84 Fig. 43, Ndërtesë tradicionale në Stakaj, Theth, 2018. Autor: Kreshnik Merxhani, Fq. 86 Fig. 44, Kullë në një ansambël arkitetktonik në Grunas, Theth, 2017. Autor: Hartmut Mueller, Fq. 102 Fig. 45, Muratura e fasadës së një kulle në Ulaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 106-107 Fig. 46, Mblojë me furde pishe në Ulaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 110 Fig. 47, Mblojë dyujëse në Ulaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 111 Fig. 48, Mblojë katërujëse dhe me kryqe në kulm, Theth, pa datë. Burimi: Internet. Fq. 111 Fig. 49, Mblojë piramidale në Gjeçaj, Theth Autor: GO2. Fq. 111 Fig. 50, Mblojë me gjysmëkulm aerodinamike në Ndërlysë, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 111 206

Fig. 51, Mblojë konike në Ndrejaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 111 Fig. 52, Kullë me krevet të varur ballor në Kolaj, Theth, 2017. Autor: Hartmut Mueller, Fq. 122 Fig. 53, Kullë me krevet të varur ballor në Grunas, Theth, 2018. Autore: Liridona Ura, Fq. 128-129 Fig. 54, Derë druri e një kulle në Grunas, Theth, 2018. Autore: Liridona Ura, Fq. 134 Fig. 55, Derë kulle në Stakaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 138 Fig. 56, Derë kulle, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 138 Fig. 57, Derë kulle në Gjeçaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 138 Fig. 58, Derë kulle në Okol, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 138 Fig. 59, Derë kulle në Grunas, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 139 Fig. 60, Derë banese në Grunas, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 139 Fig. 61, Derë e brendshme e një kulle me çardak në Ulaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 139 Fig. 62, Derë kulle në Nikgjonaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 139 Fig. 63, Dritare e një kulle të braktisur në Ndërlysë, Theth, 2018. Burimi: GO2, Fq. 134 Fig. 64, Dritare katrore krahas një dritareje (të mbyllur) me hark në një kullë në Nikgjonaj, Theth, 2018. Burimi: GO2. Fq. 144 Fig. 65, Dritare e një kulle të braktisur në Grunas, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 144 Fig. 66, Dritare me hark në një kullë të braktisur në Stakaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 144 Fig. 67, Dritare e një kulle në Kolaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 145 Fig. 68, Dritare e mbyllur e një kulle të braktisur në Ulaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 145 Fig. 69, Frëngji kulle në Ulaj, Theth, 2015. Burimi: DRKK Shkodër. Fq. 145 Fig. 70, Dritare e një kulle në Kolaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 145 Fig. 71, Oborr me tarraca me gur të thatë dhe gardhe druri në një ansambël arkitektonik në Grunas, Theth, 2018. Autor: Irhan Jubica. Fq. 1146 Fig. 72, Gardh me gurë të thatë e degë pemësh sipër në Ndërlysë, Theth, 2018. Burimi: GO2. Fq. 148 Fig. 73, Tarracime me gurë të thatë, pjesë e Vendbanimit Prehistorik të Grunasit, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 148 Fig. 74, Gardh me hunj përreth mullirit në Kolaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 149 Fig. 75, Kapërcell me drunj në Ndrejaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 149 Fig. 76, Pamje ajrore e lumit, tarracimeve dhe banesave në Gjeçaj (majtas) dhe Gjelaj (djathtas), Theth, 2015. Burimi: Wander.al. Fq. 152-153 Fig. 77, Udhë e brendshme lagjeje në Ndërlysë, Theth, 2017. Autore: Sonila Hasaj, Fq. 156 Fig. 78, Urë druri në shtegun Theth-Curraj i Epërm (Sheu i Stakajve), Ulaj, Theth, 2017. Autor: 207

GO2. Fq. 158 Fig. 79, Tabela informative të vendosura në Stakaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 158 Fig. 80, Urë druri në shtegun Theth-Ndërlysë (Sheu i Dedules), Grunas, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 159 Fig. 81, Urë e përkohshme dërrase mbi shtratin e Lumit të Zi dhe lart, urë druri pranë Gërlave në Ndërlysë, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 159 Fig. 82, Udhë drejt Okolit, Nikgjonaj, Theth, 2018. Autore: Sonila Hasaj. Fq. 162 Fig. 83, Pamje e brendshme e mullirit të Gjeçajve, Gjeçaj, Theth, 2017. Autor: Irhan Jubica. Fq. 166 Fig. 84, Lugu i mullirit të Grunasit, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 168 Fig. 85, Helika e mullirit të Okolit, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 168 Fig. 86, Bucela e vjetër e mullirit të Ndërlysës, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 169 Fig. 87, Pamje e brendshme e mullirit të Ndërlysës, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 169 Fig. 88, Mark Gjeloshi, një nga tetë banorët që e kaluan dimrin e vitit 2017 në Ndërlysë, dalë para mullirit të lagjes, Theth, 2018. Autor: Irhan Jubica. Fq. 172 Fig. 89, Lekë Gërla, mjeshtri ndërtimit të mblojave, duke shpjeguar procesin e punës, Ndrejaj, Theth, 2017. Autor: Eltjana Shkreli. Fq. 178 Fig. 90, Mjeshtër gjatë punimeve për ndërtimin e një mblojëe në Ndrejaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 182 Fig. 91, Tavan druri i punuar me motive në një kullë në Ndërlysë, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 183 Fig. 92, “Punue Kol Marku D. 11. 8. 1961” Nënshkrimi i një mjeshtri ndërtues në një kullë në Grunas, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 183

8.3. Treguesi i hartave Harta 1, Parku Kombëtar Alpet Shqiptare, Parku Kombëtar i Thethit, Parqet Rajonale Shkrel dhe Nikaj-Mërtur, 2017. Punoi: Liridona Ura. Fq. 16 Harta 2, Thethi në Sistemin e koordinatave shtetërore, 1986. Burimi: Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë. Fq. 26-27 Harta 3, Hartë e detajuar e Thethit, 2018. Punoi: Liridona Ura. Fq. 28-29 208

Harta 4, Kufijtë e Qendrës Historike Theth dhe të Zonës së Mbrojtur Theth. Burimi: VKM nr. 733, date 8.12.2017. Përpunoi: Liridona Ura. Fq. 33 Harta 5. Kullat, tarracat dhe lagjet në Theth. Burimi “Light and Shadow” 2013. Autor: Jill Seagard, 2008. Përpunuan: Joana Markolaj dhe Liridona Ura. Fq. 36

8.4. Treguesi i skicave Skica 1, Ansmbël arkitektonik. Fq. 60 Skica 2, Plani katror. Fq. 93 Skica 3, Plani drejtkëndor. Fq. 95 Skica 4, Plani në formë T. Fq. 97 Skica 5, Plani në formë L. Fq. 99 Skica 6, Format e mblojës. Fq. 113 Skica 7, Fazat e ndërtimit të strehës së mblojës. Fq. 114-115 Skica 8, Tymtari (oxhaku) i integruar në muraturën e gurit. Fq. 116 Skica 9, Oxhak i dukshëm në fasadë. Fq. 116 Skica 10, Oxhaku Fq. 117 Skica 11, Oxhak i dukshëm në fasadë. Fq. 117 Skica 12, Pamje e brendshme e çardakut me çarranik. Fq. 124 Skica 13, Tipologji: a) Shkallë, b) Çardak, c) Krevet, c1) Krevet anësor, c2) Krevet ballor. Fq. 125 Skica 14, Pamje e shkallëve. Fq. 126 Skica 15, Pamje e çardakut. Fq. 126 Skica 16, Pamje e krevetit anësor.Fq. 127 Skica 17, Pamje e krevetit ballor. Fq. 127 Skica 18, Gardh me gurë të thatë e degë pemësh sipër. Fq. 150 Skica 19, Gardh me dërrasa të prera me sëpatë. Fq. 150 Skica 20, Gardh me hunj. Fq. 151 Skica 21, Gardh me thupra. Fq. 151 209

8.5. Treguesi i vizatimeve teknike Vizatim teknik 1, Aksonometria e mblojës. Fq. 120-121 Vizatim teknik 2, Model kreveti. Fq. 132 Vizatim teknik 3, Aksonometria e krevetit. Fq. 132-133

8.6. Modele arkitektonike* Mod.1 , Modele arkitektonike kullash të tipologjive të ndryshme. Fq. 90 Mod. 2, Model Model arkitektonik i kullës, plan katror. Fq. 92 Mod.3 , Model arkitektonik i kullës, plan drejtkëndor. Fq. 94 Mod.4 , Model arkitektonik i kullës, plan në formë “T”. Fq. 96 Mod.5 , Model arkitektonik i kullës, plan plan në formë “L”. Fq. 98

Shënime: *) Modelet arkitektonike të kullave të tipologjive të ndryshme, plan katror, drejtkëndor, “T” dhe “L” janë realizuar nga arkitekti Arjon Kadillari me rastin e ekspozitës “Arkitektura Tradicionale - KULLA”, hapur nga Organizata për Lëvizje të Qëndrueshme Urbane GO2, në Kinema “Millennium” të Tiranës në kuadër të Tetorit Gjerman, 2017. 1. Skicat në faqet 15, 23, 57, 85, 163, 177, 185, 193, 201 dhe 211 janë marrë nga Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit. 2. Simbolet në faqet ballore (teke) të librit, që përfaqësojnë gdhendje në qemerët dhe gurët e kullave të Thethit, janë riprodhime nga “Light and Shadow - Isolation and Interaction in the Shala Valley of Northern Albania”, 2013, me përjashtim të simboleve të kopertinës (para dhe prapa), si dhe simboleve në faqet 111, 139 dhe 195. 3. Skicat 1-21 janë punuar nga grupi i punës GO2. 4) Vizatimet teknike 1-3 janë realizuar nga grupi i punës GO2.

9. Shtojca 9.1. Karta e planimetrisë 9.2. Karta e muraturës 9.3. Karta e mblojës 1 9.4. Karta e mblojës 2 9.5. Karta e krevetit 9.6. Karta e mullinjve

Trashëgimia ndërtimore në Theth Udhëzues për banorët, mjeshtrat, profesionistët dhe vendimmarrësit

Eltjana Shkreli

Tiranë, 2018

TRASHËGIMIA NDËRTIMORE NË THETH

2018