Rozwijanie kompetencji matematycznych i podstawowych kompetencji naukowych i technicznych... by Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji

ROZWIJANIE KOMPETENCJI MATEMATYCZNYCH I PODSTAWOWYCH KOMPETENCJI NAUKOWych i TECHNICZNYCH W projektach WSPÓŁPRACy europejskiej

Przykłady dobrej praktyki w programie „Uczenie się przez całe życie”

warszawa 2010

ROZWIJANIE KOMPETENCJI MATEMATYCZNYCH I PODSTAWOWYCH KOMPETENCJI NAUKOWych i TECHNICZNYCH W projektach WSPÓŁPRACy europejskiej Przykłady dobrej praktyki w programie „Uczenie się przez całe życie”

warszawa 2010

program Comenius

Koncepcja i redakcja Ewa Kolasińska Wybór przykładów dobrej praktyki Program „Uczenie się przez całe życie” Comenius Erasmus Leonardo da Vinci Grundtvig Wizyty Studyjne eTwinning European Language Label

Julia Płachecka Renata Smolarczyk Anna Kowalczyk Michał Chodniewicz Anna Dębska Ewa Raińska-Nowak Anna Grabowska

Sporządzenie opisów projektów Program „Uczenie się przez całe życie” Polscy koordynatorzy projektów Erasmus Mobilność Beata Skibińska Opracowanie graficzne, skład i łamanie Michał Gołaś Korekta Weronika Walasek, Agnieszka Pawłowiec Druk Top Druk Łomża Wydawca Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji Narodowa Agencja Programu „Uczenie się przez całe życie” ul. Mokotowska 43 00-551 Warszawa www.frse.org.pl www.llp.org.pl

ISBN 978-83-62634-12-5 Publikacja sfinansowana z funduszy Komisji Europejskiej w ramach programu ,,Uczenie się przez całe życie”. Komisja Europejska nie ponosi odpowiedzialności za treść umieszczoną w publikacji. W opracowaniu wykorzystano zdjęcia nadesłane przez beneficjentów programu, dokumentujące działania prowadzone w projektach, spotkania uczestników oraz wytworzone produkty końcowe. Publikacja bezpłatna

Przykłady dobrej praktyki

Wprowadzenie

Szanowni Państwo Niniejszy zeszyt przygotowany został jako materiał na konferencję pod tym samym tytułem, organizowaną przez Fundację Rozwoju Systemu Edukacji i Ośrodek Rozwoju Edukacji, 14 grudnia 2010 r. w Warszawie. Jest to kolejny zeszyt tematyczny, który stawia sobie za zadanie upowszechnianie przykładów wartościowych projektów realizowanych w ramach europejskiego programu edukacyjnego Uczenie się przez całe życie. Temat zarówno zeszytu, jak i konferencji powiązany jest z kompetencjami kluczowymi, określonymi przez Parlament Europejski i Radę (Zalecenie z 18 grudnia 2006 r.) jako niezbędne w procesie uczenia się przez całe życie. Wśród ośmiu kompetencji kluczowych, łączących wiedzę, umiejętności i postawy potrzebne do samorealizacji i rozwoju osobistego, bycia aktywnym obywatelem, integracji społecznej i odnalezienia się na rynku pracy w społeczeństwie opartym na wiedzy, kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowe i techniczne znalazły się na trzecim miejscu. Ich definicje przytoczymy tu w całości za cytowanym dokumentem (1), oddają bowiem dobrze tematykę, cele, działania i osiągane rezultaty w wybranych przez nas projektach, realizowanych w programach sektorowych Comenius, Erasmus, Leonardo da Vinci i Grundtvig, w programie międzysektorowym Wizyty Studyjne oraz w programach eTwinning i European Language Label, w zależności oczywiście od ich specyfiki i grupy odbiorców. Prezentujemy więc w zeszycie projekty rozwijające kompetencje ściśle matematyczne „obejmujące umiejętność rozwijania i wykorzystywania myślenia matematycznego w celu rozwiązywania problemów wynikających z codziennych sytuacji. Istotne są zarówno proces i czynność, jak i wiedza, przy czym podstawę stanowi należyte opanowanie umiejętności liczenia. Kompetencje matematyczne obejmują – w różnym stopniu – zdolność i chęć wykorzystywania matematycznych sposobów myślenia (myślenie logiczne i przestrzenne) oraz prezentacji (wzory, modele, konstrukty, wykresy, tabele)”. Pokazujemy też projekty rozwijające kompetencje naukowe ,,odnoszące się do zdolności i chęci wykorzystywania istniejącego zasobu wiedzy i metodologii do wyjaśniania świata przyrody, w celu formułowania pytań i wyciągania wniosków opartych na dowodach”, a także projekty rozwijające kompetencje techniczne. Za kompetencje techniczne uznaje się stosowanie tej wiedzy i metodologii w odpowiedzi na postrzegane potrzeby lub pragnienia ludzi. Kompetencje w zakresie nauki i techniki obejmują rozumienie zmian powodowanych przez działalność ludzką oraz odpowiedzialność poszczególnych obywateli.” Realizacja nowatorskich i twórczych projektów programu Uczenie się przez całe życie zarówno indywidualnych, jak i instytucjonalnych, partnerskich, zwiększających atrakcyjność nauczania nauk matematycznych, przyrodniczych i technicznych, rozbudzanie ciekawości świata i rozumienia praw nim rządzących, dobrze służy wprowadzaniu zmian na rzecz podnoszenia jakości edukacji. Redakcja (1) Kompetencje kluczowe w uczeniu się przez całe życie – Europejskie Ramy Odniesienia – DG Edukacja i Kultura

Przykłady dobrej praktyki

spis treści

program Comenius Partnerskie Projekty Szkół

Fun with maths (Nauka przez zabawę – matematyka da się lubić)

Europejskie ogrody doświadczeń przyrodniczych

Z biegiem rzeki – zrozumieć wodę. Jak chronić środowisko naturalne?

Szkoła i muzeum nauki

Zielona energia nie zna granic (Grune Energie kent keine Grenzen)

Mobilność szkolnej kadry edukacyjnej

Content and Language Integrated Learning for Maths and Science Teachers (Zintegrowane nauczanie przedmiotu i języka obcego dla nauczycieli matematyki i przedmiotów ścisłych)

program Erasmus Reduction of CO2 Emission by Implementation of Renewable Resources in Central Europe Regions in the Context of EU Energy Policy (Redukcja emisji CO2 poprzez wykorzystanie odnawialnych źródeł energii na przykładzie Europy Centralnej w kontekście Polityki Energetycznej Unii Europejskiej)

Mobilność w programie Erasmus a rozwój kompetencji matematycznych

program Leonardo

da Vinci

Developing virtual mathematics laboratory

Bayesian Methods to Enhance Reimbursement Decisions – global e-learning tool with advanced computing software (Metody beyesowskie jako wsparcie dla podejmowania decyzji refundacyjnych – e-learningowe narzędzie z wykorzystaniem zaawansowanych technik komputerowych) 26

Technologie informacyjne i komunikacyjne dla innowacyjnych nauczycieli przedmiotów przyrodniczych (ICT for Innovative Science Teachers)

Rozwój kompetencji nauczycieli IT i mechaniki

Automatyka, mechatronika i informatyka podstawą sukcesu zawodowego

Operator obrabiarek sterowanych numerycznie – zawód na dziś i jutro

Przykłady dobrej praktyki

przykłady dobrej praktyki

program Grundtvig Projekty partnerskie Grundtviga

Zmiksujmy kreatywność i innowacyjność w kształceniu dorosłych

AURORA-POLARIS. Partnership Opportunity for Learning: Astronomy Resources for Inspiring Seniors (Współpraca w Nauczaniu Astronomii jako Czynnik Inspirujący Seniorów)

Wyjazdy szkoleniowe dla kadry edukacji dorosłych

Content and Language Integrated Learning for Mathematics and Science Teachers

program Wizyty

Studyjne

Use of laboratories for teaching sciences and gaining vocational competences

program eTwinning

1, 2 Buckle my Shoe (Pierwsze, drugie zapnij mi obuwie…)

Dziennik podróży Syriusza (The diary of Syrius’ travels)

Magic but real experiments

program European

Language Label

Young Scientist (Młodzi Naukowcy)

Przykłady dobrej praktyki

Comenius

7 18

Erasmus

Leonardo da Vinci

Grundtvig

Wizyty Studyjne

eTwinning

European Language Label

program Comenius

Fun with maths Nauka przez zabawę – matematyka da się lubić Partnerskie Projekty Szkół Prace projektowe. Matematyka da się lubić…

Cele projektu: Celem projektu jest podkreślenie istoty aktywnego nauczania i aktywnego udziału uczniów w lekcjach matematyki, co zaowocuje podniesieniem ich kompetencji matematycznych. Ponadto autorzy projektu postawili sobie następujące cele: • zbudować sieć szkół europejskich • dzielić się wiedzą zawodową i doświadczeniem, zwłaszcza podczas sesji w czasie spotkań • wydać zbiór pomysłów, metod i technik nauczania, sfilmowanych na wideo i opisanych (jedna strona opisu dla każdej techniki) • umieścić ten zbiór na stronach internetowych szkół biorących udział w projekcie jako gotowy do wydruku • zastosować system monitoringu i ewaluacji. Działania (metody) zastosowane w projekcie: Metody aktywizujące pracę uczniów i rozwijające ich umiejętności matematyczne: • metoda projektu • metoda dramy • metoda skojarzeń • burza mózgów • metoda problemowa • praca w grupach • gry planszowe • domino dydaktyczne • puzzle Rezultaty do osiągnięcia: • pokazać, że nauka przez zabawę ułatwi nauczanie matematyki w szkołach podstawowych • pokazać, że matematyka nie jest nudnym przedmiotem i można nią zain-

teresować uczniów i zaangażować ich w czynne uczenie się tego przedmiotu Produkty projektu: • sprawnie działająca sieć szkół • zbiór technik do wykorzystania na lekcjach matematyki w formie wideo i w formie pisemnej (opisy technik) • strony internetowe poświęcone projektowi, zawierające zbiór pomysłów w formie do ściągnięcia • plan monitoringu i ewaluacji Upowszechnianie rezultatów projektu: • spotkania z nauczycielami • spotkania z rodzicami • strony internetowe poświęcone projektowi, zawierające zbiór pomysłów w formie do ściągnięcia i powielania • opracowanie komunikacji i upowszechnienia projektu. W celu upowszechnienia rezultatów i produktów projektu wykorzystane będą narzędzia już istniejące w szkołach partnerskich Wartość, użyteczność projektu, trwałość rezultatów. W jaki sposób są lub mogą być wykorzystane rezultaty projektu? Celem projektu jest ukazanie żartobliwego podejścia do nauczania, aby ułatwić naukę matematyki w szkole podstawowej. Nauczyciele zaprezentują na stronie internetowej swoje najlepsze pomysły i metody. Będą one ogólnodostępne, zwłaszcza dla nauczycieli niebiorących udziału w projekcie. Kryteria brane pod uwagę przy wyborze najlepszych technik nauczania to ich adekwatność, trafność, oryginalność, zrozumiałość, aktualność.

Numer projektu: 2009-1-IT2-COM06-06255 4 Obszar tematyczny projektu: aktywne nauczanie i uczenie się matematyki, metody podnoszenia motywacji uczniów, podnoszenie poziomu wyników w nauce uczniów Polski partner projektu: Szkoła Podstawowa nr 5 im. Romualda Traugutta ul. Romualda Traugutta 42 61-514 Poznań tel./faks: +48 61 833 35 48 e-mail: sp5@po.home.pl www.sp5.cal.pl Koordynator szkolny projektu: Monika Went tel.+48 501 457 197 e-mail: monka@went.it Koordynator projektu: Associazione Centro Educativo Italo Svizzero „Remo Bordoni”, Rimini, Włochy Partnerzy projektu: Colegio Publico Felix Grande, Tomelloso, Hiszpania, Anadolu Ýlköđretim Okulu, Adana, Turcja, Scoala „Constantin Brancusi”, Cluj Napoca, Rumunia Okres realizacji projektu: wrzesień 2009 – czerwiec 2011 Język projektu: angielski Przyznane dofinansowanie: Przyznane dofinansowanie z budżetu LLP: 24 000 euro

Przykłady dobrej praktyki

program Comenius

Europejskie ogrody doświadczeń przyrodniczych Partnerskie Projekty Szkół OGRODY COMENIUSA. Nasiona trafiły do 9 szkół partnerskich, gdzie uczniowie założyli „Ogrody Comeniusa”

Cele projektu: • rozwijanie kompetencji kluczowych; • wzrost wiedzy o otaczającym środowisku; • podniesienie umiejętności komunikacyjnych w językach obcych i dostarczenie kontekstu ich zastosowania; • podniesienie umiejętności matematycznych poprzez przygotowanie i rozwiązywanie przez uczniów zadań opracowanych w oparciu o zgromadzone dane z doświadczeń; • podniesienie umiejętności technicznych i rozwijanie kreatywności uczniów poprzez przygotowanie i budowanie prostych przyrządów pomiarowych mających zastosowanie w doświadczeniach; • podniesienie umiejętności zastosowania technik informacyjnych podczas wymiany informacji, pomysłów, zasad i efektów badań oraz przedstawiania rezultatów; • wyrównywanie szans edukacyjnych dzieci poprzez zaangażowanie ich w projekt Działania (metody) zastosowane w projekcie: Sposoby i metody osiągnięcia zamierzonych celów: • zachęcanie do nauki języków obcych; poznanie kolegów z partnerskich szkół, możliwość wymiany informacji i wspólne wykonanie zadań projektowych zachęciło do doskonalenia znajomości języków obcych – języka angielskiego, języka francuskiego • wspieranie rozwoju jakości materiałów, usług, praktyk i metod pedagogicznych opartych na wykorzystywaniu technologii infor-

Przykłady dobrej praktyki

•

macyjno-komunikacyjnych (TIK) w uczeniu się przez całe życie wszystkie informacje zebrane podczas projektu zostały zaprezentowane przez uczniów z wykorzystaniem technik informatycznych. W ten sposób nauczyciele udoskonalili znane metody pracy i zastosowali metody innowacyjne dla podniesienia jakości zajęć rozwijanie kompetencji matematycznych i podstawowych kompetencji naukowo-technicznych. Uczniowie obserwowali, poszukiwali, przeprowadzali dowody, planowali, przewidywali, analizowali, wykorzystując umiejętności matematyczne i naukowe. Podczas budowania przyrządów pomiarowych doskonalili umiejętności techniczne, przy porównywaniu danych i opracowywaniu zadań doskonalili umiejętności matematyczne. Zamiana klasy w laboratorium i zbieranie danych pozwoliło uczniom poczuć się jak prawdziwi naukowcy. W efekcie nacisk w strategii nauczania został przeniesiony na doświadczanie rozwijanie kompetencji informatycznych. Podczas przygotowywania materiałów o zrealizowanych doświadczeniach, zagrożonych gatunkach, przedstawiania wniosków, prezentacji szkół, korespondencji z kolegami były wykorzystywane i doskonalone umiejętności informatyczne / prezentacje, wykresy, diagramy, rysunki, prezentacja materiału filmowego, zdjęcia rozwijanie umiejętności uczenia się. Zbieranie informacji o otaczającym świecie, porównywanie szerokiej gamy wyników, a następnie analizowanie materiału, przewidywanie, wyciąganie wniosków jest doskonałym przykładem podnoszenia umiejętności uczenia się

• rozwijanie kompetencji społecznych i obywatelskich – uczniowie nauczyli się pracować ze swoimi kolegami z innych krajów jako zespół • rozwijanie świadomości i ekspresji kulturalnej. Poznanie kultury i tradycji krajów partnerskich • corocznie na spotkaniu nauczycieli przeprowadzana była ewaluacja podniesienia poziomu wymienionych kompetencji kluczowych. Osiągnięte rezultaty i produkty końcowe: • strona internetowa projektu www.comeniusgarden.edupage.org – prezentacja szkół, prezentacja doświadczeń i rezultatów, mandali • katalog z opisem eksperymentów z wodą, glebą i pogodą • katalog z pracami o mandalach (kręgi w naturze) • zbiór zadań matematycznych – opracowany na podstawie zebranych danych • katalog z opisem doświadczeń ekologicznych • mapa gatunków zagrożonych z opisem • wydanie szkolnej gazetki o przebiegu całego projektu • wideo Życie młodych naukowców – prezentacja dwuletniej pracy Upowszechnianie rezultatów projektu: • strona internetowa projektu prowadzona w języku angielskim zawierająca również kącik nauczyciela – miejsce, gdzie nauczyciele dzielą się doświadczeniami, opracowaniami lekcji i zajęć • opracowania zrealizowanych działań w postaci poradnika • artykuły i sprawozdania w gazetkach

program Comenius

• •

szkolnych: Co w trawie piszczy?, Polska, Lantern Lane Primary Newsletter, Wielka Brytania, Ataturk Cocuklari, Turcja, Kameleon, Belgia; szkolne strony internetowe – kąciki projektu w językach narodowych artykuły w gazetach lokalnych – Gazeta Wyborcza, Głos Ławicy, Polska, Sud Quest News, Francja, Noticias de Vila Real, Portugalia, Gercek Fethiy, Turcja, Pietrasanta Informa, Włochy, Obiectiv, Rumunia, Loughborough Echo, Wielka Brytania, Capital, Trud, Bułgaria, Hel Balang van Limburg, Belgia wystawy szkolne, plakaty, bazy projektowe wystawy organizowane w ramach ,,Festiwali Comeniusa”

Wartość, użyteczność projektu, trwałość rezultatów. W jaki sposób są lub mogą być wykorzystane rezultaty projektu? 1. Strona internetowa projektu: • źródło poznania kultury i tradycji krajów partnerskich • wzrost umiejętności językowych oraz materiał do wykorzystania na lekcjach języka angielskiego 2. Katalog z opisem eksperymentów z wodą, glebą i pogodą: • materiał dla uczniów rozbudzający ich zainteresowania naukami przyrodniczymi, a dla nauczycieli materiał dydaktyczny do prowadzenia ciekawych lekcji przyrody • zebrane dane mogą służyć w przyszłości do porównań i analizowania zmian oraz do podniesienia umiejętności przyrodniczych, matematycznych i technicznych uczniów

3. Katalog z pracami o mandalach (kręgi w naturze): • zbiór mandali jest inspiracją dla dzieci do poszukiwania przedstawionych kształtów w otaczającym świecie – zajęcia ze sztuki 4. Zbiór zadań matematycznych – opracowany na podstawie zebranych danych: • wykorzystanie zbioru na lekcjach matematyki oraz jako przygotowanie do konkursów • wzrost umiejętności matematycznych dzieci poprzez rozwiązywanie zadań • sprawdzenie poziomu umiejętności matematycznych 5. Katalog z opisem doświadczeń ekologicznych: • materiał dla uczniów rozbudzający ich zainteresowanie ekologią , a dla nauczycieli materiał dydaktyczny do prowadzenia ciekawych lekcji ekologii • zebrane dane mogą służyć w przyszłości do porównań i analizy zmian 6. Mapa gatunków zagrożonych z opisem: • do wykorzystanie na lekcjach przyrody jako materiał poglądowy do nauki o gatunkach zagrożonych na terenie Europy 7. Wydanie szkolnej gazetki o przebiegu całego projektu : • gazetka jest reklamą międzynarodowej współpracy każdej ze szkół i stanowi dowód zrealizowanej ścieżki edukacji ekologicznej 8. Wideo Życie młodych naukowców – prezentacja dwuletniej pracy: • materiał dla uczniów rozbudzający ich zainteresowania nauką, a dla nauczycieli materiał dydaktyczny do prowadzenia ciekawych lekcji.

Numer projektu: 2008-1-PL1-COM06-009451 Obszar tematyczny projektu: przyrodniczo-matematyczny Polski partner projektu: Szkoła Podstawowa nr 58 im. Jerzego Kukuczki ul. Ławica 3, 60-186 Poznań tel./faks: +48 61 868 18 61 www.sp58poznan.edupage.org Koordynator szkolny projektu: Anna Szyfter tel. +48 604 560 468 e-mail: annaszyfter197@gmail.com www.comeniusgarden.edupage.org Koordynator projektu: Szkoła Podstawowa nr 58, Poznań, Polska Partnerzy projektu: • Lantern Lane Primary School, Loughborough, Wielka Brytania • Ecole Elementaire Bernard Palissy, La Rochelle, Francja • Vrije Basisschool Sint-Jan, Maasmechelen, Belgia • Agrupamento Vertical de Escolas Monsenhor Jeronimo Amaral,Vila Real, Portugalia • Istituto Compresivo Pietrasanta 2, Pietrasanta, Włochy • Частно Основно Училище „Света София”, Sofia, Bułgaria • Visaginas „Ziburys” Pagrindine,Visaginas, Litwa • Fethiye Merkel Ataturk Ilkogretim Okulu, Fethye, Turcja Okres realizacji projektu: 2008-2010 Język projektu: angielski przyznane dofinansowanie: Przyznane dofinansowanie z budżetu LLP: 16 000 euro

Mali naukowcy w akcji – uczniowie szkoły w Wielkiej Brytanii

Przykłady dobrej praktyki

program Comenius

Z biegiem rzeki – zrozumieć wodę Jak chronić środowisko naturalne? Partnerskie Projekty Szkół Pobieranie próbek wody do badania

Cele projektu: • kształtowanie kompetencji matematycznych i podstawowych kompetencji naukowo-technicznych, wyjaśnianie świata przyrody i zmian spowodowanych działalnością ludzką, rozumienie potrzeby ochrony środowiska • poszerzenie umiejętności nauczycieli w zakresie organizacji, projektowania, wymiany opinii, materiałów oraz opracowania aktywizujących metod nauczania i uczenia się, które umocnią kompetencje kluczowe uczniów. Rozwinięcie nowych umiejętności w używaniu technologii informatycznych • zapewnienie możliwości nauki języka angielskiego w realnych sytuacjach (wczesne rozpoczynanie nauki języka angielskiego)

• rozwinięcie autonomii i kreatywności ucznia, zwiększenie motywacji do nauki szczególnie u dzieci z rodzin niewydolnych wychowawczo, zwiększenie integracji i uspołecznienia dzieci z rodzin zagrożonych marginalizacją społeczną, otwarcie na społeczność lokalną poprzez realizację wspólnych celów, rozszerzenie współpracy europejskiej w dziedzinie edukacji, poprawa jakości i atrakcyjności uczenia się przez całe życie poprzez wymianę doświadczeń edukacyjnych w zakresie dobrych praktyk metodycznych i pedagogicznych, poszerzenie wiedzy na temat warsztatu pracy nauczyciela o doświadczenia innych nauczycieli, poszerzenie wiedzy nauczycieli o systemach edukacji w poszczególnych krajach, wymiana

informacji w związku z innowacjami w różnych systemach oświatowych, promowanie współpracy europejskiej poprzez edukację, wzmocnienie relacji pomiędzy uczniem, nauczycielem i rodzicem, kreowanie europejskiego wymiaru nauczania, szczególnie poprzez zwiększenie doświadczeń na temat wiedzy o innych krajach, zagwarantowanie dobrego startu, mając na uwadze, że kształcenie jest procesem trwającym całe życie Działania (metody) zastosowane w projekcie: Projekt badawczy: badanie czystości i własności wody, prowadzenie doświadczeń na temat czasu rozkładu zanieczyszczeń w wodzie. Projekt działań matematycznych i praktycznych: wymiarowanie działki pod oczko wodne, przeliczanie wymiarów w skali, sporządzanie planu działki, wykonywanie makiety oczka wodnego. Projekt działań lokalnych: udział w projekcie „Zaadoptuj rzekę” (obserwacja fauny i flory wodnej i przybrzeżnej, współpraca ze środowiskiem lokalnym, dbanie o czystość i estetykę brzegów, rekreacyjne funkcje zbiorników wodnych, bezpieczeństwo). Happening miejski: prezentowanie przygotowanych plakatów, okrzyków-haseł, rozdawanie przygotowanych ulotek wśród mieszkańców miasta; spotkania z osobami zaangażowanymi w ochronę wód. Projekt ogólnoszkolny: budowa oczka wodnego; przygotowywanie przez zespoły projektowe pokazów na Festiwale Comeniusa. Happening – Dbajmy o wodę

Przykłady dobrej praktyki

program Comenius

Osiągnięte rezultaty i produkty końcowe: Rezultaty: • zdobycie przez uczniów umiejętności planowania i organizowania własnego uczenia się • umiejętność stawiania i weryfikowania hipotez badawczych • umiejętność korzystania ze zdobytych doświadczeń w nowych sytuacjach • rozwijanie umiejętności współpracy w grupie • kształcenie kompetencji matematyczno-technicznych Produkty końcowe: • prezentacje multimedialne • zielnik, makiety, plakaty, prace plastyczne, opracowane dane • dokumentacja stopnia czystości wody • zdjęcia • kronika projektu Upowszechnianie rezultatów projektu: • promocja projektu na stronie www • prezentacja projektu na forum szkoły, miasta, wśród szkół partnerskich • udział w inicjatywach lokalnych mediów – radia i telewizji • organizacja imprez integracyjnych i edukacyjnych dla zaprzyjaźnionych placówek edukacyjnych • wydawanie materiałów edukacyjnych

(broszury, ulotki, plakietki, pakiet promocyjny) opatrzonych logo programu i projektu • seminarium ekologiczne z udziałem specjalistów w dziedzinie ochrony wód Wartość, użyteczność projektu, trwałość rezultatów. W jaki sposób są lub mogą być wykorzystane rezultaty projektu? • wzrost kompetencji matematycznych i naukowo-technicznych uczniów • zwiększenie świadomości ekologicznej uczestników projektu • udoskonalenie umiejętności współpracy w grupie na wszystkich etapach realizacji projektu • zdobycie umiejętności planowania, decydowania i odpowiedzialnego wykonywania zadań • zorganizowanie miejsca pracy i wypoczynku dla uczniów w ogródku szkolnym • wzbogacenie bazy edukacyjnej szkoły o materiały edukacyjne wykonane i zakupione podczas realizacji projektu (pomoce dydaktyczne, scenariusze zajęć, programy multimedialne, makiety, prezentacje) • korzystanie z opracowanych materiałów edukacyjnych w ramach lekcji oraz różnorodnych zajęć szkolnych i pozaszkolnych

Numer projektu: 2009-1-PL1-COM06-05282 1 Obszar tematyczny projektu: ochrona środowiska, użytkowanie i ochrona wód, uwrażliwienie uczniów na problemy środowiska naturalnego polski partner projektu: Szkoła Podstawowa nr 3 im. Alfreda Freyera ul. Kochanowskiego 1 39-400 Tarnobrzeg tel./faks: +48 15 8233511 www.sp3tar.republika.pl Koordynator szkolny projektu: Iwona Śmiałek tel. 668 534 026 e-mail: iwonasmialek@o2.pl Adres strony internetowej projektu: http://sp3comenius.republika.pl/ koordynator projektu: Szkoła Podstawowa nr 3 im. Alfreda Freyera ul. Kochanowskiego 1 39-400 Tarnobrzeg Partnerzy projektu: • 12th Primary School of Xanthi, Grecja • Nikola Yonkov Vaptsarov – General Secondary School, Tsarevo, Bułgaria • Escola Básica do Primeiro Ciclo com PréEscolar da Nogueira, Portugalia • Ozel Ayyildiz Ilkogretim Okulu, Turcja Okres realizacji projektu: 1 sierpnia 2009 – 31 lipca 2010 Język projektu: angielski przyznane Dofinansowanie: Przyznane dofinansowanie z budżetu LLP: 15 000 euro

Wycieczka nad zaporę Solińską – realizacja tematu wykorzystania wody przez człowieka

Przykłady dobrej praktyki

program Comenius

Szkoła i muzeum nauki Partnerskie Projekty Szkół

Szkolne przedstawienie o Marii Skłodowskiej-Curie prezentowane przez polskich uczniów (na zdjęciu Karolina Burek) podczas spotkania roboczego w Gimnazjum nr 1 w Nowej Dębie (17.10.2008 r.)

Cele projektu : • rozwijanie kompetencji matematycznych i podstawowych kompetencji naukowo-technicznych • wzbogacenie edukacji nauk ścisłych oraz odkrywanie ich jako części kultury w odniesieniu do europejskich muzeów naukowych Cele szczegółowe: 1. zwiedzanie różnych muzeów naukowych oraz podejmowanie szeregu działań inspirowanych badaniem tychże muzeów: • odtwarzanie historycznych instrumentów naukowych • przeprowadzanie doświadczeń naukowych • organizowanie wystaw • przygotowanie wirtualnych muzeów • opracowanie prezentacji multimedialnych • przygotowanie przedstawień teatralnych 2. połączenie nauczania przedmiotów ścisłych z historią, sztuką, literaturą, filozofią, socjologią, życiem codziennym, technologią i środowiskiem naturalnym; poznanie wspólnej naukowej przeszłość kulturowej różnych krajów europejskich 3. rozwijanie umiejętności językowych uczestników projektu 4. poznawanie systemów edukacyjnych w różnych krajach Działania (metody) zastosowane w projekcie: Podejmowane przez nauczycieli i uczniów działania: • zwiedzanie muzeów i wystaw naukowych: Muzeum Techniki w Warszawie,

Przykłady dobrej praktyki

Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie, Muzeum Collegium Maius w Krakowie, Kopalni Soli w Wieliczce, wystawy Nauki dawne i niedawne w Rzeszowie, wystawy COP dla przyszłości w Stalowej Woli; • odtwarzanie historycznych instrumentów naukowych w nawiązaniu do zwiedzanej wystawy Nauki dawne i niedawne; • przeprowadzanie doświadczeń i eksperymentów naukowych związanych tematycznie z poznanymi ekspozycjami; przygotowanie licznych prezentacji – wirtualnych muzeów; opracowanie wspomagających proces dydaktyczny prezentacji ilustrujących przeprowadzane eksperymenty naukowe. Ważnym i innowacyjnym elementem w szkole było prowadzenie lekcji i zajęć pozalekcyjnych inspirowanych przez wystawy muzealne oraz prezentacja zagadnień naukowych z uwzględnieniem kulturowego aspektu nauki, np. opracowano szkolną publikację o polskich naukowcach dawnych i współczesnych, przygotowano przedstawienie teatralne jako formę upowszechniającą wiedzę o wybitnym polskim naukowcu, zorganizowano piękną wystawę o muzeach naukowych w Polsce i za granicą. Nauczyciele stosowali głównie metodę projektu i formę pracy grupowej, dlatego przygotowali materiały pomocnicze do oceny prac uczniów wykonywanych tą metodą i formą pracy. Osiągnięte rezultaty i produkty końcowe: Produkty końcowe to liczne prezentacje multimedialne, m.in: Liczba π, Twierdze-

nie Talesa, Ciekawe lekcje fizyki z Marią Skłodowską-Curie, Twierdzenie Pitagorasa, Morze Bałtyckie, Luksografia, Fotografia, Abaki, Maszyny liczące, Ignacy Łukasiewicz, Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie, Muzeum Techniki w Warszawie, Muzeum Collegium Maius, Kopalnia Soli Wieliczka, Wystawa „Nauki dawne i niedawne”. Dodatkowo opracowano broszurę Polscy naukowcy. Uczestnicy projektu wykonali na wzór dawnych lub odrestaurowali instrumenty naukowe: dwa abaki, liczydło, kamerę obscura, prototyp aparatu fotograficznego. Zorganizowano wystawę prezentowaną na korytarzu szkolnym o odwiedzonych muzeach naukowych i wystawach, w kraju i za granicą. Przygotowano filmy dokumentujące prace nad projektem, które udostępniono wszystkim partnerom. Opracowano tekst sztuki o Marii Skłodowskiej-Curie w języku angielskim i przygotowano przedstawienie. Nauczyciele opracowali materiały pomocnicze do oceny prac wykonywanych metodą projektu. Jako efekt przeprowadzanego eksperymentu naukowego powstały luksografy. Upowszechnianie rezultatów projektu: Informacje o projekcie zostały zamieszczone na szkolnej stronie internetowej oraz na stronie Urzędu Miasta i Gminy Nowa Dęba. Artykuły o spotkaniach roboczych opublikowała lokalna gazeta „Nasze Sprawy”. Filmy o realizacji projektu były wyświetlane szóstoklasistom na „dniach otwartych” szkoły. Dla nauczycieli przedmiotów matematyczno-przyrodniczych ze szkół podstawowych i gimnazjów z terenu gminy zostało przygotowane spotkanie metodyczne, na którym przedstawiono

program Comenius

część produktów i omówiono etapy ich realizacji. Informacje o projekcie zostały zamieszczone w folderze o projektach Comeniusa realizowanych w województwie podkarpackim w 2008 r. Szkoła przygotowała stoisko prezentujące produkty końcowe podczas wojewódzkiej konferencji informacyjno-promocyjnej programu. Systematycznie informacje o projekcie zamieszczane były w kronice szkolnej. Ponieważ projekt został wyróżniony oceną „dobra praktyka”, informacje o nim zostały zamieszczone na stronach Podkarpackiego Kuratorium Oświaty i Fundacji Rozwoju Systemu Edukacji. Wartość, użyteczność projektu, trwałość rezultatów. W jaki sposób są lub mogą być wykorzystane rezultaty projektu? Trwałe efekty, które nadal służą nauczycielom i uczniom w szkole i które wciąż można upowszechnić w środowisku, to przede wszystkim: scenariusze, prezentacje multimedialne dotyczące przeprowadzanych eksperymentów naukowych, prezentacje o odwiedzanych muzeach naukowych i poświęcona im wystawa zdobiąca korytarz gimnazjum, odrestaurowane i wykonane na wzór dawnych instrumenty naukowe, scenariusz sztuki teatralnej, filmy. Wykorzystywane są one już po zakończeniu projektu na lekcjach i zajęciach pozalekcyjnych z różnych przedmiotów. Ważny jest również wzrost motywacji do

nauki szczególnie przedmiotów ścisłych i języków obcych u uczniów, podniesienie ich samooceny i zwiększenie wiary we własne możliwości. Wymiernym efektem jest uzyskanie wyższych wyników w części matematyczno-przyrodniczej egzaminu gimnazjalnego. Realizacja projektu wpłynęła na sposób zarządzania szkołą, gdyż zdobyto doświadczenie w zakresie pozyskiwania funduszy unijnych, dzięki temu szkoła złożyła kolejny wniosek aplikacyjny i aktualnie realizuje nowy projekt Comeniusa. Nauczyciele zaczęli stosować nowoczesne metody, zwłaszcza metodę projektu z wykorzystaniem nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych. Matematycy, fizyk i chemik opracowywali scenariusze eksperymentów naukowych. Organizowali ciekawe lekcje muzealne. Wszyscy doskonalili swój warsztat pracy poprzez zdobywanie nowej wiedzy i umiejętności tak w zakresie metodyki, nowych technologii, nauki języków obcych, jak i w kwestiach merytorycznych dotyczących tematyki projektu. Wyniesione z czasu realizacji projektu doświadczenia, umiejętności, wiedzę nauczyciele nadal wykorzystują w pracy szkolnej. Projekt spowodował zacieśnienie współpracy szkoły ze społecznością lokalną. Na uwagę zasługuje propagowanie projektu w szerokim środowisku oraz pozyskanie do współpracy licznych sponsorów, którzy nadal chętnie współpracują ze szkołą, doceniając zaangażowanie i kreatywność zarówno nauczycieli, jak i uczniów.

Numer projektu: 07-POL01-CO06-00527-1 Obszar tematyczny projektu: nauka / technologia, dziedzictwo kulturowe, metodologia nauczania / dydaktyka Polski partner projektu: Gimnazjum nr 1 im. Papieża Jana Pawła II w Nowej Dębie ul. M. Reja 7 39-460 Nowa Dęba tel./faks: +48 15 846 2052 e-mail: nowadeba@poczta.onet.pl www.gimnazjum1ndeba.neostrada.pl Koordynator szkolny projektu: Agnieszka Pazder tel. 606 446 010 e-mail: nowadeba@gazeta.pl Koordynator projektu: 1st HIGH SCHOOL OF CHIOS, CHIOS, GRECJA Partnerzy projektu: • Guzeppi Despott Boys’ Junior Lyceum, Hamrun, Malta • Feyzi̇ye Mektepleri̇ Vakfi Özel Ayazağa Işik Li̇sesi̇, Istambuł, Turcja Okres realizacji projektu: 2007-2009 Język projektu: angielski Przyznane dofinansowanie: Przyznane dofinansowanie z budżetu LLP: 16 000 euro

Zwiedzanie muzeum naukowego w Istambule (16.03.2009 r., Turcja)

Przykłady dobrej praktyki

program Comenius

Zielona energia nie zna granic Grune Energie kent keine Grenzen Partnerskie Projekty Szkół wielki finał Podsumowanie projektu w Detmold (23.03.2010 r.)

Cele projektu: Cele dydaktyczne: • promocja współpracy pomiędzy uczniami z różnych państw europejskich w zakresie doskonalenia umiejętności językowych oraz poszanowania środowiska naturalnego • zdobywanie nowych umiejętności przez uczniów i nauczycieli, przydatnych w życiu prywatnym i zawodowym: umiejętności komunikacji, prezentacji, tolerancji dla odmiennych poglądów, kreatywności i umiejętności działania zespołowego • zwiększenie motywacji i satysfakcji nauczycieli i uczniów poprzez świadomość własnego rozwoju i realizacji zadań rozwiązujących lokalne problemy Spotkanie w szkole Colegio Montesion Palma de Mallorca (6.03.2010 r.)

Cele społeczne: • zaangażowanie całej szkoły oraz lokalnych władz samorządowych w realizację projektu prowadzi do intensywnej współpracy pomiędzy nauczycielami różnych przedmiotów w różnych krajach • wykorzystanie zróżnicowanych doświadczeń krajów uczestniczących w projekcie przełamuje społeczne opory przed stosowaniem alternatywnych źródeł energii • młodzież propagująca w miejscu zamieszkania ideę odnawialnych źródeł energii praktycznie realizuje ideę uczenia się przez całe życie (młodzi uczą starszych) • następuje zintegrowanie działań na poziomie gmin i powiatu w zakresie uświadamiania istoty i wagi inwestowania w odnawialne źródła energii, które są nieodłącznym elementem rozwoju zrównoważonego

Działania (metody) zastosowane w projekcie: Niekonwencjonalne metody pracy: • intensywna nauka języków obcych: metoda Sity, wideo- i audiopodcasty, metoda Tony’ego Buzana • praca nad kolejnymi etapami projektu: metoda projektu z elementami meta planu, burzy mózgu oraz metod Eduarda de Bono • metody rozwiązywania problemów oparte o algorytm postępowania: 1. Opis sytuacji problemowej – co chcemy zbadać 2. Sformułowanie problemu (koordynatorzy, nauczyciele opiekunowie) 3. Sformułowanie hipotez i pytań naprowadzających 4. Zaplanowanie sposobów rozwiązania problemu 5. Podsumowanie i wnioski końcowe Powszechne stosowanie narzędzi informatycznych: • komunikacja w grupie: e-mail, konferencje wideo – Skype • platforma Moodle – dla publikacji wyników i forum • opracowanie strony internetowej projektu Osiągnięte rezultaty i produkty końcowe: Internet: • strona projektu: www.rataje.eu/comenius • internetowa mapa źródeł zielonej energii (Google Maps) • strona na Wikipedii • platforma Moodle – rataje.eu Publikacje: • foldery, programy spotkań • raporty roczne

Przykłady dobrej praktyki

program Comenius

Multimedia: • ponad 5 GB zdjęć • 5 filmów dokumentujących poszczególne etapy realizacji projektu • wywiady z młodzieżą, dyrektorami szkół, opiekunami Upowszechnianie rezultatów projektu: • relacje prasowe (Lippische Landeszeitung, Lippe aktuell, Chodzieżanin, Nowy Tygodnik, Kurier Chodzieski, prasa Majorki) • telewizja regionalna OWL Aktuell Lippe, Antserwis, Chodzież • ulotki z wynikami projektu (czasopisma edukacyjne, broszury, ulotki, prezentacje) • prezentacje w szkołach • publikacja wyników projektu na szkolnych stronach internetowych • strona internetowa projektu www.rataje.eu/comenius • opublikowanie „zielonej mapy” na internetowych stronach samorządowych • konferencja prasowa • dokumentacja fotograficzna • uroczyste podsumowanie projektu w Detmold Wartość, użyteczność projektu, trwałość rezultatów. W jaki sposób są lub mogą być wykorzystane rezultaty projektu? Środowisko lokalne, samorząd: • „zielona mapa” opublikowana w Internecie elementem lokalnej polityki z zakresu ekologii

• współpraca młodzieży impulsem do podpisania porozumienia pomiędzy powiatem Lippe (Niemcy) i powiatem chodzieskim Edukacja: • doskonalenie metod nauczania (wycieczki, współpraca z instytucjami pozaszkolnymi przy realizacji zadań) • zwiększenie szans edukacyjnych na europejskim rynku pracy osób realizujących projekt poprzez poznanie innych metod ochrony środowiska • włączenie młodzieży w dialog interkulturowy • doskonalenie zawodowe nauczycieli z zakresu kompetencji językowych • powszechniejsze stosowanie nowoczesnych technik informacyjnych • zwiększenie wykorzystania technik multimedialnych • poznanie przez uczniów metod i technik samokształcenia • przygotowanie do grupowego rozwiązywania lokalnych problemów, wypracowywanie wniosków końcowych w drodze kompromisu – zwiększenie szans edukacyjnych młodzieży pochodzącej z środowisk zagrożonych • polepszenie kompetencji językowych uczniów • ułatwienie dostosowania się do zmieniających się warunków socjalnych i ekonomicznych

Numer projektu: 2008-1-DE3-COM06-00008 2 Obszar tematyczny projektu: środowisko / zrównoważony rozwój, media i komunikacja Polski partner projektu: Zespół Szkół Licealno-Gimnazjalnych Rataje, ul. Chodzieska 9 64-800 Chodzież tel. +48 67 284 53 70 e-mail: rataje@op.pl Koordynator szkolny projektu: dr inż. Franciszek Wyrwa tel. 606 344 063 e-mail: fwyrwa@gmail.com Adres strony internetowej projektu: www.rataje.eu/comenius Koordynator projektu: Dietrich Bonhoeffer Berufskolleg, Detmold, Niemcy Partner projektu: Colegio Nuestra Senora de Montesión, Palma de Mallorca, Hiszpania Okres realizacji projektu: 2008-2010 Język projektu: niemiecki Przyznane dofinansowanie: Przyznane dofinansowanie z budżetu LLP: 24 000 euro

Młodzież hiszpańska zwiedzająca fermę wiatrową w Margoninie (27.09.2009 r.)

Przykłady dobrej praktyki

program Comenius

Zintegrowane nauczanie przedmiotu i języka obcego dla nauczycieli matematyki i przedmiotów ścisłych Content and Language Integrated Learning for Maths and Science Teachers Mobilność szkolnej kadry edukacyjnej Warsztaty w International Projects Centre w exeter prowadzone przez nauczycielkę z Anglii. Uczestnicy z Hiszpanii, Francji, Węgier, Bułgarii, Norwegii i Polski

Cele kursu: • poznanie praktycznych metod i narzędzi stosowanych w dwujęzycznym nauczaniu matematyki oraz źródeł pozyskiwania materiałów w tym zakresie • nauka technik, które umożliwiają nauczanie języka obcego i treści przedmiotowych jednocześnie i przedstawiają język angielski jako środek do nauczania przedmiotu • praktyczne przygotowanie i poprowadzenie lekcji • poszukiwanie informacji i materiałów związanych z CLIL zarówno w Internecie, jak i bibliotece publicznej w Exeter • podniesienie znajomości języka angielskiego zarówno w sytuacjach codziennych, jak i związanych z nauczaniem • podniesienie umiejętności w zakresie łączenia treści międzyprzedmiotowych

• lepsze planowanie pracy w zespołach przedmiotowych oraz zadań nauczycieli • przygotowanie szkoły do wprowadzenia nauczania dwujęzycznego • podniesienia kwalifikacji interpersonalnych • nawiązanie osobistych kontaktów i integracja międzykulturowa • poznanie historii, przyrody i szeroko pojętego dziedzictwa Wielkiej Brytanii • poszerzenie wiedzy w zakresie organizacji systemu edukacji i nauczania w Wielkiej Brytanii Działania (metody) zastosowane w projekcie: Tematem szkolenia było zintegrowane nauczanie przedmiotu i języka obcego (angielskiego), ze szczególnym uwzględnieniem matematyki i przedmiotów ści-

słych. Szkolenie koncentrowało się na praktycznych metodach stosowanych w tego typu nauczaniu. Drugim obszarem było rozwijanie umiejętności językowych uczestników szkolenia. Jednym z elementów zajęć było szukanie informacji i odpowiedzi do pytań w Internecie. Zajęcia odbywały się w grupie 16-osobowej. Prowadzący stosowali bardzo różnorodne metody nauczania – uczestnicy pracowali zarówno indywidualnie, w parach, jak i grupach liczących od 3 do 8 osób. Ćwiczono takie sposoby uczenia, które w szerokim zakresie angażują ucznia (wzrok, słuch, dotyk, ruch, mowa), a przez to są bardziej efektywne, niż tradycyjne. Wraz z nauczycielem z Norwegii polski uczestnik kursu przygotował i przeprowadził mikrolekcję (30 min) w języku angielskim pt. Sine ratio in right-angled triangles. Przygotował się z zakresu słownictwa i odpowiednich wyrażeń w języku angielskim oraz zastosował w lekcji metody aktywizujące. Uczestniczył także w wycieczkach do cennych kulturowo, historycznie i przyrodniczo miejsc w Devon i Kornwalii m.in. Exeter, Dartmoor National Park, Tintagel i Jurassic Coast. Osiągnięte rezultaty i produkty końcowe: Szkolenie w Exeter znacząco podniosło umiejętności zawodowe uczestnika, a jego rezultatami są m.in.: Wycieczka do Parku Narodowego Dartmoor

Przykłady dobrej praktyki

program Comenius

1. Poznanie specyfiki i wymagań nauczania dwujęzycznego 2. Znajomość nowych metod i technik stosowanych zarówno w tradycyjnym, jak i dwujęzycznym nauczaniu 3. Zaplanowanie i przeprowadzenie lekcji matematyki po angielsku 4. Nawiązanie kontaktów i wymiana doświadczeń z nauczycielami z Europy 5. Podniesienie kwalifikacji językowych 6. Poznanie kultury, historii i przyrody południowej Anglii 7. Podniesienie umiejętności interpersonalnych i pracy w grupie Upowszechnianie rezultatów projektu: 1. Opublikowanie na stronie internetowej Gimnazjum w Krempachach informacji o odbytym kursie oraz możliwościach nauczania dwujęzycznego 2. Przekazanie informacji o odbytym kursie i nauczaniu dwujęzycznym podczas ogólnego spotkania z rodzicami 3. Zapoznanie nauczycieli we własnej szkole (Rada Pedagogiczna) z nauczaniem dwujęzycznym, jego zaletami, wadami i wymaganiami 4. Dzielenie się nowymi wiadomościami z nauczycielami ze szkoły partnerskiej Collège les Eyquems (Francja); stosowanie wiedzy we wspólnych projektach i lekcjach 5. Włączenie informacji i zagadnień związanych z tematyką kursu do szkoleń eTwinning organizowanych przez uczestnika jako ambasadora tego programu w województwie małopolskim

Wartość, użyteczność projektu, trwałość rezultatów. W jaki sposób są lub mogą być wykorzystane rezultaty projektu? Kurs „Content and Language Integrated Learning for Maths and Science Teachers” spełnił oczekiwania uczestnika. Wszystkie cele projektu zostały zrealizowane, a rezultaty nadal są wykorzystywane we własnej pracy. W szczególności: 1. Przeprowadzenie lekcji matematyki w języku angielskim 2. Zdanie egzaminu Cambridge First Certificate in English w styczniu 2010 3. Zachęcenie innych nauczycieli we własnej szkole do uczenia w języku angielskim (biologia, fizyka); przeprowadzenie lekcji 4. Lepsze przygotowanie szkoły do wprowadzenia nauczania dwujęzycznego (analiza stanu obecnego, przepisów, kwalifikacji nauczycieli, niezbędnych zmian itp.) 5. Stosowanie nowych metod i technik dydaktycznych w codziennym nauczaniu, a przez to podniesienie atrakcyjności lekcji i motywacji uczniów do nauki 6. Zacieśnienie współpracy z nauczycielami języka angielskiego; wprowadzenie treści międzyprzedmiotowych do nauczania (j. angielski + przedmiot ścisły) 7. Uwzględnienie zagadnień dwujęzycznego nauczania w międzynarodowych projektach przedmiotowych Comenius Partnerskie Projekty Szkół i eTwinning.

Numer projektu: 2009-1-PL1-COM02-03897 Obszar tematyczny kursu: Obszar tematyczny kursu doskonalenia zawodowego nauczycieli: matematyka, nauki przyrodnicze, nauka i uczenie się języków obcych Polski uczestnik kursu: Urszula Utnicka Publiczne Gimnazjum nr 1 im. Jana Pawła II w Krempachach Kamieniec 46 34-433 Nowa Biała tel. +48 18 285 15 65 faks: +48 18 285 15 65 e-mail: gim_krempachy@iap.pl www.gim.krempachy.pl Organizator kursu: IPC - International Projects Centre 7 Colleton Crescend EX2 4DG Exeter UK – Wielka Brytania Okres realizacji kursu: 9-22 sierpnia 2009 Język kursu: angielski Przyznane dofinansowanie: Przyznane dofinansowanie z budżetu LLP: 2636 euro

Lekcja w języku angielskim „Pyramids” w Gimnazjum w Krempachach, prowadzona z Siegfriedem Maillardem z Collège les Eyquems we Francji. Uczniowie z Polski i Francji (maj 2010)

Przykłady dobrej praktyki

program Erasmus

Reduction of CO2 emission by implementation of renewable resources in Central Europe regions in the context of EU Energy Policy Redukcja emisji CO2 poprzez wykorzystanie odnawialnych źródeł energii na przykładzie Europy Centralnej w kontekście Polityki Energetycznej Unii Europejskiej

Celem zajęć projektowych było nie tylko pogłębienie wiedzy, ale również opanowanie umiejętności współpracy w międzynarodowej grupie Fot. z Archiwum PWr. 2009

Kurs intensywny

Cele projektu: Nadrzędnymi celami projektu były: • integracja europejskich środowisk akademickich w rozwiązywaniu istotnych problemów energetycznych; • wymiana doświadczeń z zakresu nowych technologii energetycznych; • podnoszenie kwalifikacji studentów uczelni technicznych. Wiodącą tematykę trzech edycji kursu intensywnego stanowiły odnawialne źródła energii, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii ograniczenia emisji CO2 do atmosfery – jeden z priorytetów europejskiej polityki energetycznej. Problematyka konwersji energii, zwłaszcza w zakresie wykorzystywania źródeł odnawialnych, ma zdecydowanie wielodyscyplinarny charakter i wymaga znajomości zagadnień z obszaru szeroko rozumianej fizyki, chemii, inżynierii chemicznej i procesowej, mechaniki i budowy maszyn, a także ochrony środowiska. Kurs intensywny miał na celu także zaznajomienie przyszłych inżynierów z wybranymi aplikacjami inżynierskimi ukierunkowanymi na nowe technologie energetyczne. Działania (metody) zastosowane w projekcie: Program kursu intensywnego został opracowany wspólnie przez wszystkie uczestniczące w projekcie uczelnie.

Przykłady dobrej praktyki

Program dydaktyczny: • wykłady o tematyce: “Biomass gasification in EU”, ”Biomass and hydrogen – the energy sources for future”, ”Clean energy technology”, „Co-combustion of bio-fuels and coal”, ”Energy production in Slovak Republic”, ”Fundamentals of renewable energy”, ”Renewable energy sources – new concept for reduction of CO2 emission”, “Thermodynamics of low and high temperature Zajęcia laboratoryjne dotyczące ogniw paliwowych – Centrum Odnawialnych Źródeł Energii w Bielawie Fot. z Archiwum PWr. 2009

biomass gasification”, “Utilization of biomass and bio-waste for heat and power production in Poland”; • dwa projekty grupowe związane z odnawialnymi źródłami energii (np. zaprojektowanie pojazdu mechanicznego napędzanego energią elektryczną z baterii słonecznych) oraz współspalaniem biomasy i odpadów ściekowych (np. analiza wybranych aspektów fizyko-chemicznych współspalania biomasy w kotłach węglowych). Studenci opracowywali każdy z projektów przez kilkanaście godzin w kilkuosobowych, międzynarodowych grupach, a następnie prezentowali wyniki pracy wszystkim uczestnikom kursu i opiekunom naukowym grup; • zajęcia laboratoryjne w specjalistycznych laboratoriach Centrum Odnawialnych Źródeł Energii w Bielawie (obejmujące zagadnienia: ogniwa paliwowe (fuel cells), pompy ciepła (heat pumps), ogniwa fotovoltaiczne (photovoltaic cells), turbina wiatrowa (power from the wind), kolektory słoneczne (solar collectors)) i Wydziału Mechaniczno-Energetycznego Politechniki Wrocławskiej (o tematyce: własności fizyko-chemiczne biomasy ”Elemental and proximate analysis and investigation of biomass behaviour during the pyrolysis at different heating rate

program Erasmus

and estimation of reactivity (analizator CHNS)”, współspalanie biomasy “Co-combustion of biomass and coal at different share of fuels and emission investigation (sloping heart furnace)”, analiza produktów spalania biomasy ”Exhaust emissions test during combustion biomass pellets in KP-15 boiler with retort furnace (KP-15 boiler)”). Po każdych zajęciach laboratoryjnych, prowadzonych w kilkuosobowych, międzynarodowych grupach, członkowie każdej grupy pod opieką nauczyciela akademickiego opracowywali wspólne sprawozdanie w języku angielskim, zawierające proste obliczenia, wykresy i podsumowujące wnioski. Sprawozdanie było prezentowane opiekunowi naukowemu grupy, co służyło nie tylko utrwaleniu zdobytej wiedzy, ale również stwarzało możliwość posłużenia się anglojęzycznym słownictwem technicznym. Dodatkowym atutem laboratoriów, które były realizowane w Centrum Odnawialnych Źródeł Energii w Bielawie, była możliwość skorzystania z danych meteorologicznych gromadzonych w ośrodku (w tym sezonowego nasłonecznienia, temperatury, ciśnienia, siły i kierunku wiatru). Dane te były wykorzystywane nie tylko w sprawozdaniach, ale również w czasie realizacji projektów grupowych. W trakcie laboratoriów na Wydziale Mechaniczno-Energetycznym Politechniki Wrocławskiej uczestnicy zapoznawali się z budową i zasadą działania specjalistycznej aparatury pomiarowej, nabywali Zajęcia laboratoryjne z wykorzystaniem analizatora CHNS w Laboratoriach Innowacyjnych Technik Konwersji Energii Wydziału Mechaniczno-Energetycznego PWr. Fot. z Archiwum PWr. 2009

umiejętności samodzielnego montażu stanowiska pomiarowego oraz brali czynny udział w przygotowaniu próbek i realizacji eksperymentu. Prezentacja wyników projektów i zaangażowanie w zajęcia laboratoryjne stanowiły metody oceny pracy studentów oraz decydowały o uzyskanej przez nich ocenie końcowej. Grono wykładowców podczas każdej edycji wybierało także MPV kursu (the most valuable participant). Podczas pierwszych dwóch edycji kursu intensywnego odbyła się wycieczka dydaktyczna do Zespołu Elektrociepłowni Wrocławskich KOGENERACJA S.A. we Wrocławiu, podczas której uczestnicy m.in. mieli możliwość zapoznania się z funkcjonującą instalacją do współspalania biomasy. Program kulturalny: • wycieczka autokarowa w Góry Sowie (zwiedzanie systemu podziemnych korytarzy z okresu II wojny światowej w okolicach Walimia – kompleks Olbrzym Riese) • zwiedzanie zamku w Książu, wizyta w zabytkowym Kościele Pokoju w Świdnicy • piesze wycieczki po Bielawie i Wrocławiu • plenerowe ognisko i imprezy klubowe (w tym rejs statkiem po Odrze) • zajęcia rekreacyjno-sportowe w parku wodnym Aquarius i studiu odnowy Aquariusport w Bielawie • seans filmowy: „Janosik – prawdziwa historia”

Numer projektu: ERA_IP_13_2008/14/2008 ERA_IP_19_2009/14/2008_2 ERA_IP_22_2010/3 Obszar tematyczny projektu: energetyka, kontrola środowiska i technologia ochrony środowiska Koordynator projektu: Politechnika Wrocławska, PL WROCLAW02 Wydział Mechaniczno-Energetyczny Wybrzeże Wyspiańskiego 27 50-370 Wrocław www.pwr.wroc.pl Koordynator projektu: dr Paweł Regucki e-mail: pawel.regucki@pwr.wroc.pl tel. +48 71 320 35 53 faks: +48 71 320 42 28 Strona internetowa projektu: www.wme.pwr.wroc.pl/SzkolaLetnia Partnerzy projektu: Vysoká Škola Báňská – Technická Univerzita Ostrava, (VŠB-Technical University Ostrava), CZ OSTRAVA01, Czechy; Technická Univerzita v Košiciach (Technical University of Košice), SK KOSICE03, Słowacja Okres realizacji projektu: 3 lata Pierwszy rok: 1 września 2008 – 31 sierpnia 2009, Miejsce i termin realizacji kursu intensywnego: Bielawa i Wrocław, 1-14 września 2008 Drugi rok: 1 września 2009 – 31sierpnia 2010, Miejsce i termin realizacji kursu intensywnego: Bielawa i Wrocław, 1-13 września 2009 Trzeci rok: 1 września 2010 – 31sierpnia 2011, Miejsce i termin realizacji kursu intensywnego: Bielawa i Wrocław, 1-12 września 2010 Język projektu: angielski Przyznane dofinansowanie: Przyznane dofinansowanie z budżetu LLP: 54.773 euro

Przykłady dobrej praktyki

program Erasmus

Partnerzy projektu: Politechnika Wrocławska, Vysoká Škola Báňská – Technická Univerzita Ostrava, Technická Univerzita v Košiciach

Osiągnięte rezultaty i produkty końcowe: Rezultaty: Przeprowadzenie projektu wzmocniło współpracę uczelni partnerskich i udział tych szkół wyższych w zwiększeniu liczby uczestniczących w programie Erasmus studentów i nauczycieli akademickich (w trzech edycjach kursu udział wzięło 84 studentów i 7 wykładowców). Na podstawie materiałów dydaktycznych, opracowanych na potrzeby kursu intensywnego, zostały uaktualnione i wzbogacone treści programowe dla czwartego i piątego roku studiów na kierunku energetyka Wydziału Mechaniczno-Ener-

Przykłady dobrej praktyki

getycznego Politechniki Wrocławskiej. Wyniki zajęć laboratoryjnych zostały wykorzystane przez studentów piątego roku studiów ww. kierunku podczas realizacji projektów indywidualnych. Uczestnicy kursu mieli możliwość pogłębienia wiedzy z zakresu nowych technologii energetycznych, co niewątpliwie przyczyniło się do podniesienia ich kwalifikacji zawodowych. Wiedza przekazywana podczas kursu wykraczała poza standardy nauczania dla prezentowanych kierunków studiów, a udział w kursie stworzył studentom unikalną możliwość pracy na sprzęcie badawczym dostępnym jedynie w specja-

listycznych laboratoriach (np. analizator CHNS, piec opadowy do analizy współspalania biomasy, instalacje obejmujące różne typy konfiguracji kolektorów słonecznych, ogniwa fotovoltaiczne i paliwowe). Niewątpliwym, dodatkowym, atutem uczestnictwa studentów w kursie była możliwość pracy w międzynarodowej grupie, co rozwijało kreatywność i zdolność współpracy w rozwiązywaniu problemów projektowych. Udział w zajęciach prowadzonych w języku angielskim pozwolił uczestnikom rozwinąć także umiejętności językowe i poznać zawodowe słownictwo techniczne.

program Erasmus

Relacja z realizacji projektu w roku 2010 została opublikowana w czasopiśmie Politechniki Wrocławskiej („Pryzmat” nr 241, listopad 2010”)

Przeprowadzenie projektu wzmocniło współpracę pomiędzy uczestniczącymi w przedsięwzięciu uczelniami i instytucjami administracji samorządowej – Urzędem Miasta w Bielawie i Urzędem Marszałkowskim Województwa Dolnośląskiego, które współfinansowały działanie. Produkty: • certyfikaty udziału w kursie dla każdego studenta, zawierające informacje o uzyskanej ocenie końcowej i wartości kursu w systemie ECTS – 6 punktów. Punkty ECTS zostały w pełni zaliczone do dorobku studentów przez ich uczelnie macierzyste; • materiał dydaktyczny do wykładów w postaci prezentacji multimedialnych; • opisy ćwiczeń laboratoryjnych z odnawialnych źródeł energii w języku angielskim dla Centrum Odnawialnych Źródeł Energii w Bielawie; • opisy ćwiczeń laboratoryjnych w języku angielskim dla specjalistycznego laboratorium konwersji energii Wydziału Mechaniczno-Energetycznego Politechniki Wrocławskiej ze współspalania biomasy: kocioł KP-15, piec opadowy, termograwimetr TG/DTA; • raporty z materiałami dydaktycznymi w języku angielskim: a) ”International Summer School – Reduction of CO2 emission by implementation of renewable resources in Central Europe regions in the context of EU Energy Policy”, Bielawa-Wrocław, September 1-14, 2008, redakcja zbiorowa, wydawca: Oficyna Wydawnicza Politechniki

Wrocławskiej, Wrocław 2008, ISBN 978-83-7493-427-5; b) ”International Summer School – Reduction of CO2 emission by implementation of renewable resources in Central Europe regions in the context of EU Energy Policy”, Bielawa-Wrocław, September 1-13, 2009, redakcja zbiorowa, wydawca: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2009, ISBN 978-83-7493-485-5; c) „International Summer School – Reduction of CO2 emission by implementation of renewable resources in Central Europe regions in the context of EU Energy Policy”, Bielawa-Wrocław, September 1-12, 2010, redakcja zbiorowa, wydawca: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2010; ISBN 978-83-7493-561-6. • strona internetowa projektu w językach angielskim i polskim: www.wme.pwr.wroc.pl/SzkolaLetnia. Upowszechnianie rezultatów projektu: Artykuły prasowe w języku polskim: • Czasopismo akademickie Politechniki Wrocławskiej „Pryzmat”, nr 232, str. 40-41, 2009, „Wypoczynek i nauka w czasie wakacji? Na W-9 to możliwe!” http://pryzmat.pwr.wroc.pl/Pryzmat_232/pryzmat232.pdf; • Informator Samorządu Bielawskiego „Wiadomości Bielawskie”, nr 14(315), Bielawa 16-30 września 2009 r., ISSN

1508-1362, „Międzynarodowa Szkoła Letnia”; • honorowy patronat Marszałka Województwa Dolnośląskiego; • raporty z materiałami dydaktycznymi; • strona internetowa projektu: www. wme.pwr.wroc.pl/SzkolaLetnia Wartość, użyteczność projektu, trwałość rezultatów. W jaki sposób są lub mogą być wykorzystane rezultaty projektu? Świadomość postępującej degradacji środowiska naturalnego, jak również kurczenie się zasobów konwencjonalnych źródeł energii sprzyjają szybkiemu rozwojowi innowacyjnych technologii energetycznych. Projekt przyczynił się do rozpowszechnienia wiedzy z zakresu energetyki odnawialnej poprzez wymianę doświadczeń poszczególnych krajów makroregionu Europy Centralnej (Czechy, Słowacja, Polska). Treści merytoryczne kursu intensywnego zostały włączone do programów studiów uczestniczących w kursie uczelni. Wspólna realizacja trzech edycji kursu intensywnego przyczyniła się do integracji kulturowej i zawodowej studentów oraz nauczycieli akademickich makroregionu oraz pozwoliła na rozwój kompetencji, wymianę wiedzy specjalistycznej i doświadczeń w dziedzinie edukacji. Współpraca w projekcie uczelni z Koszyc, Ostrawy i Wrocławia przyczyniła się do zwiększenia mobilności akademickiej, a w przyszłości może zaowocować wspólnym programem kształcenia.

Przykłady dobrej praktyki

program Erasmus

Mobilność w programie Erasmus a rozwój kompetencji matematycznych

Analizując dane statystyczne odnoszące się do mobilności studentów i pracowników szkół wyższych kształcących się i prowadzących kształcenie na kierunkach matematycznych oraz pokrewnych, można zauważyć, że liczba realizowanych wyjazdów jest stabilna. W celu zdefiniowania związku pomiędzy mobilnością studentów i pracowników a rozwijaniem kompetencji matematycznych przeprowadziliśmy rozmowy z pracownikami dydaktycznymi wydziałów kształcących w tym zakresie i uczestniczących w programie Erasmus. Opinie wykładowców dowodzą, że warto być mobilnym, studiując kierunki matematyczne i im pokrewne. Zapytani o skalę zainteresowania wyjazdami Erasmusowymi wśród studentów kierunków matematycznych i pokrewnych potwierdzili, że program ten bardziej jest kojarzony przez studentów z możliwością studiowania na kierunkach społecznych i humanistycznych, a mniej – na ścisłych. Studenci nauk matematycznych i pokrewnych, którzy chcieliby wyjechać z Erasmusem w celu zrealizowania części studiów w partnerskiej uczelni zagranicznej, kierują się nie tylko przesłankami dotyczącymi podnoszenia tzw. kompetencji ogólnych (najczęściej wiążących się z poprawą znajomości języków obcych, wiedzy o Europie, kompetencji interpersonalnych), ale także kryteriami związanymi bezpośrednio z matematyką. Wśród najczęściej wymienianych przyczyn znajdujemy: dostęp do specjalistycznych laboratoriów, chęć poznania innych metod dydaktycznych, które mogą zainspirować do podejmowania nowych wyzwań. W jednym z wywiadów studenci zainte-

Przykłady dobrej praktyki

resowani wyjazdami zostali podzieleni na dwie grupy: • pierwsza, mniej liczna, to studenci o bardzo dobrych wynikach w nauce. Oni na ogół świadomie wybierają uczelnię, w której będą mogli rozwijać swoje już sprecyzowane zainteresowania; • druga, liczniejsza i bardziej zróżnicowana, to studenci zorientowani na zastosowania matematyki, szczególnie te związane z finansami. Jest to zrozumiałe, gdyż wiele z partnerskich uczelni bliżej współpracuje z instytucjami finansowymi i ten aspekt zastosowań ma tam dłuższą tradycję niż w naszym kraju. Warte podkreślenia jest też zwiększające się zainteresowanie mobilnością studentów kierunków informatycznych. Wyjazdami interesują się często studenci na semestrach dyplomowych. Udział w wymianie pozwala im bowiem na wykonanie badań i zebranie takich materiałów do pracy dyplomowej, jakich nie uzyskaliby w kraju. Ogromną rolę w aktywizowaniu potencjalnych stypendystów mają nauczyciele akademiccy sprawujący pieczę nad studentami kierunków matematycznych. To ich rada, doświadczenie, znajomość zagranicznych ośrodków często i zasadniczo przyczyniają się do podjęcia decyzji o wyjeździe, a także pomagają pokonać bariery istniejące w świadomości studentów. Odpowiedzi wykładowców na kluczowe pytanie o związek zrealizowania części studiów w partnerskiej uczelni zagranicznej z kompetencjami matematycznymi studentów wskazują przede wszystkim na większą ofertę przedmiotów z „pogranicza” matematyki, wykorzystujących jej praktyczne zastosowanie

na uczelniach zagranicznych. Znakomity poziom kształcenia w polskich szkołach wyższych w zakresie przedmiotów podstawowych w połączeniu ze znajomością praktycznego zastosowania matematyki, czy z korzystaniem z alternatywnych metod obliczeń i projektowania bazującego na matematyce, to duża wartość dodana wyjazdu. Kreatywne, pomysłowe, nietypowe formy przekazywania wiedzy i organizacji zajęć w uczelniach partnerskich są w oczach studentów dodatkowym atutem. Na rozwijanie kompetencji matematycznych dzięki realizacji studiów w zagranicznej uczelni partnerskiej ma wpływ jakość kształcenia w wybranym ośrodku. Studenci liczą w tym zakresie na wsparcie swoich opiekunów naukowych. Umiejętne dobranie ośrodka zagranicznego do poziomu zaawansowania wiedzy studenta oraz zakresu jego zainteresowań to tzw. połowa sukcesu. Należy znaleźć złoty środek, aby zarówno wyjeżdżający na wymianę student był zadowolony, jak i uczelnia przyjmująca mogła czerpać korzyści z jego obecności. Jako że rola nauczyciela (mentora) w doborze ośrodka i programu zajęć jest niezaprzeczalna, poprosiliśmy wykładowców o określenie znaczenia wymiany nauczycieli akademickich w programie Erasmus w rozwijaniu kompetencji matematycznych. Przyjazd nauczyciela akademickiego w celu wygłoszenia wykładów jest zawsze pożyteczny i ciekawy, stwarza bowiem możliwości do wymiany doświadczeń, twórczej dyskusji, prezentacji własnych rozwiązań oraz uzyskania koleżeńskiej opinii. Za szczególnie efektywne zostały uznane takie zajęcia, które są realizowane

program Erasmus

wspólnie przez nauczycieli akademickich z obydwu uczelni (przyjmującej i wysyłającej) – ustalenie programu modułu z profesorem zagranicznym, włączenie tego modułu do oferty zajęć na uczelni polskiej, poprowadzenie części modułu przez wykładowcę polskiego i części zajęć przez zagranicznego nauczyciela akademickiego, a następnie przeprowadzenie egzaminu przez obu naukowców. Takie podejście do przeprowadzenia przedmiotu umożliwiło lepsze przygotowanie studentów (przez rodzimego wykładowcę) do udziału w dalszej części prowadzonej przez profesora wizytującego. Docenianą, z punktu widzenia skuteczności nabywania kompetencji, formą wspólnej pracy jest też cykl intensywnych zajęć dydaktycznych – kilkudniowy kurs realizowany wspólnie przez wykładowców polskich i zagranicznych. Udział studen-

tów w takim kursie poprzedza przygotowanie referatów/prezentacji projektów przedstawianych następnie w obecności grupy. Dzięki temu uczestnicy zajęć są bardziej zaangażowani i lepiej przygotowani, co pozwala na omówienie nawet bardzo zaawansowanych zagadnień. Stymulujące jest także to, że uczestnicy mogą przez cały czas dyskutować między sobą i z wykładowcą/ami zagranicznym/i. Jest to szczególnie przydatne w trakcie dyskusji, gdyż wykładowcy zagraniczni często wspierają się doświadczeniami z własnej praktyki (np. inżynierskiej), poruszając jednocześnie nietypowe zagadnienia. Podsumowując, umiejętne połączenie i rozłożenie w czasie wyjazdów studentów z kierunków zbliżonych do matematycznych oraz wyjazdów nauczycieli akademickich może przyczynić się do wzrostu kompetencji matematycznych

studentów. Istotne wydaje się w tym kontekście nie tylko zaangażowanie studentów w proces dydaktyczny, ale również doskonalenie warsztatu dydaktycznego przez samych wykładowców i czerpanie z doświadczeń, z dobrych praktyk występujących na uczelniach zagranicznych. Ważne i cenne są konsultacje pomiędzy nauczycielami akademickimi uczelni polskiej i pracownikami uczelni zagranicznej, mające na celu bieżący monitoring postępów studentów, odnoszących się do badanych kompetencji oraz podnoszenie poziomu kształcenia. Na podstawie wypowiedzi nauczycieli akademickich: Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, Uniwersytetu Warszawskiego, Politechniki Częstochowskiej, Politechniki Gdańskiej, Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Chełmie

Przykłady dobrej praktyki

program Leonardo

da Vinci

Developing virtual mathematics laboratory

Praca nad wspólnym projektem we Frankfurcie w styczniu 2010 r.

Cele projektu: • przybliżenie matematyki jako nauki ścisłej i podkreślenie jej znaczenia dla wszelkich działań zarówno naukowych, jak i pozanaukowych • dzięki wykorzystaniu dostępności laboratorium matematycznego w sieci pokazanie metody nauki matematyki poprzez m.in. zabawę i inne niestandardowe metody. Nauka dotyczyć będzie m.in. zagadnień pochodnych funkcji trygonometrycznych, różnicz-

Przykłady dobrej praktyki

kowania, ciągów matematycznych; • upowszechnianie e-learningu • przygotowanie e-booka dla uczniów i nauczycieli pt. „Jak uczyć matematyki na wesoło” Działania (metody) zastosowane w projekcie: Działania podejmowane w projekcie obejmują seminaria, konferencje oraz przeprowadzenie we wszystkich krajach partnerskich ankiety dla użytkowników portalu.

Osiągnięte rezultaty i produkty końcowe: • stworzenie wirtualnego laboratorium matematycznego – projekt w trakcie realizacji • napisanie e-booka dla uczniów i nauczycieli pt. „Jak uczyć matematyki na wesoło” – projekt w trakcie realizacji • organizacja warsztatów i konferencji w krajach partnerskich Spotkanie partnerskie we Frankfurcie w styczniu 2010 r.

program Leonardo

Upowszechnianie rezultatów projektu: • organizacja licznych konferencji i seminariów w krajach partnerskich • czynny udział słuchaczy z uczelni partnerskich w pracach wirtualnego laboratorium matematycznego

Spotkanie uczestników projektu we Frankfurcie, styczeń 2010 r.

Wartość, użyteczność projektu, trwałość rezultatów. W jaki sposób są lub mogą być wykorzystane rezultaty projektu? Projekt jest w trakcie realizacji i zostanie zakończony w 2011 roku. Rezultaty projektu będą wykorzystywane w sposób bezpośredni poprzez osoby korzystające z laboratorium on-line, gdzie zostaną zaprezentowane m.in. przykłady nauki matematyki na wesoło. Portal będzie też służyć jako miejsce wymiany opinii między nauczycielami i uczniami. Dostępny będzie również e-book dotyczący tej tematyki.

da Vinci

Numer projektu: 2009-1-TR1-LEO04-05414 8 Obszar tematyczny projektu: nauki ścisłe, matematyka Polski partner projektu: Wyższa Szkoła Ekonomiczno-Informatyczna ul. Stokłosy 3 02-787 Warszawa tel. +48 22 457 23 37 Osoba kontaktowa: Beata Kałuska tel. 604 99 02 68 e-mail: beatakaluska@poczta.onet.pl Adres strony internetowej: www.wsei.pl Koordynator projektu: Academy for Bildungsberatung, Frankfurt, Niemcy Partnerzy projektu: Plovdivski Universitet Paisii, Plovdiv, Bułgaria; Selcuk University, Konya, Turcja; Erclyes University, Kayseri, Turcja Okres realizacji projektu: 2009-2011 Język projektu: angielski

Współpraca partnerska, Frankfurt, styczeń 2010 r.

Przyznane dofinansowanie: Przyznane dofinansowanie z budżetu LLP: 18.000 euro

Przykłady dobrej praktyki

program Leonardo

da Vinci

Bayesian Methods to Enhance Reimbursement Decisions – global e-learning tool with advanced computing software Metody bayesowskie jako wsparcie dla podejmowania decyzji refundacyjnych – e-learningowe narzędzie z wykorzystaniem zaawansowanych technik komputerowych Cele projektu: Podstawowym celem projektu eBayesMet jest stworzenie e-learningowego narzędzia do nauki przeprowadzania metaanaliz oraz analiz pośrednich w oparciu o dane pochodzące z badań klinicznych, ze szczególnym uwzględnieniem metod statystyki bayesowskiej. Spotkania z partnerami projektu (Amsterdam, czerwiec 2009 r.)

Działania (metody) zastosowane w projekcie: • opracowanie dwóch przeglądów systematycznych metod stosowanych w meta-analizach i porównaniach pośrednich – metod potencjalnie mogących znaleźć zastosowanie, jak również obecnie wykorzystywanych w przeglądach systematycznych i raportach HTA • analiza wiarygodności metod staty-

tytul foty Marcin Lićwinko tel: 0606

Przykłady dobrej praktyki

Logo projektu eBayesMet

stycznych zidentyfikowanych w ramach powyższych przeglądów systematycznych, która stanowić będzie bazę dla merytorycznej zawartości platformy e-learningowej oraz wytycznych • stworzenie wytycznych stanowiących zbiór rekomendacji pomocnych w procesie statystycznej agregacji danych, przyczyniających się do racjonalizacji postępowania statystycznego

program Leonardo

• stworzenie platformy e-learningowej • optymalizacja ogólnodostępnego oprogramowania OpenBUGS, poprzez dodanie nowych funkcjonalności i poprawę komfortu użytkowania (interface przyjazny dla użytkownika)

wych konferencji. Informacje na temat platformy e-learningowej będą ponadto upowszechniane m.in. za pomocą ulotki informacyjnej rozsyłanej do decydentów w sektorze ochrony zdrowia, administracji publicznej i naukowców.

Osiągnięte rezultaty i produkty końcowe: Dotychczas osiągnięte: • strona internetowa projektu: www. ebayesmet.org • forum internetowe • przegląd systematyczny metod stosowanych w meta-analizach oraz porównaniach pośrednich potencjalnie dostępnych do wykorzystania w przeglądach systematycznych i raportach HTA.

Wartość, użyteczność projektu, trwałość rezultatów. W jaki sposób są lub mogą być wykorzystane rezultaty projektu? Platforma e-learningowa, będąca głównym rezultatem projektu, skierowana będzie bezpośrednio do osób odpowiedzialnych za tworzenie opracowań z zakresu oceny technologii medycznych, a jej głównym efektem będzie zwiększenie poziomu wiedzy oraz umiejętności dotyczących przeprowadzania analiz statystycznych, co przełoży się w sposób znaczący na jakość analiz HTA. Pośrednio przyczyni się to do podejmowania bardziej racjonalnych decyzji związanych z alokacją ograniczonych zasobów finansowych na ochronę zdrowia, zarówno na poziomie jednostkowym relacji typu lekarz – pacjent, jak i całego społeczeństwa.

Upowszechnianie rezultatów projektu: Rezultaty projektu (przeglądy oraz wytyczne) będą rozpowszechnianie poprzez stronę internetową, publikacje w czasopismach branżowych w Polsce oraz państwach partnerów, prezentacje podczas krajowych oraz międzynarodo-

da Vinci

Numer projektu: 2009-1-PL1-LEO05-05083 Obszar tematyczny projektu: rozwój kompetencji matematycznych i naukowo-technicznych, rozwijanie umiejętności przeprowadzania analiz statystycznych Polski partner projektu: Stowarzyszenie CASPolska ul. Mickiewicza 40 32-400 Myślenice tel. kom. 792 609 659 faks: +48 12 263 60 38 koordynator szkolny projektu: Sabina Łyczakowska tel. kom. 796 164 040 e-mail: slyczakowska@caspin.org.pl Adres strony internetowej: www.caspin.org.pl Adres strony internetowej projektu: www.ebayesmet.org Koordynator projektu: Stowarzyszenie CASPolska, Myślenice, Polska Partnerzy projektu: • The University of Birmingham, Birmingham, Wielka Brytania • Academisch Medisch Centrum Universiteit van Amsterdam, Amsterdam, Holandia • EMMERCE EEIG, Linkping, Szwecja Okres realizacji projektu: 1 listopada 2009 – 30 października 2011 Język projektu: angielski Przyznane dofinansowanie: Przyznane dofinansowanie z budżetu LLP: 211 424,96 euro

Spotkania z partnerami projektu (Amsterdam, czerwiec 2009 r.)

Przykłady dobrej praktyki

program Leonardo

da Vinci

Technologie informacyjne i komunikacyjne dla innowacyjnych nauczycieli przedmiotów przyrodniczych ICT for Innovative Science Teachers Lekcje otwarte z fizyki w Ośrodku Edukacji Informatycznej i Zastosowań Komputerów w Warszawie

Cele projektu: Główne cele projektu to: • opracowanie pakietu ICT for IST – materiałów szkoleniowych, promujących innowacyjne nauczanie przedmiotów przyrodniczych z wykorzystaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych • przeprowadzenie pilotażowych szkoleń dla nauczyciel przedmiotów przyrodniczych w krajach partnerskich (Polska, Austria, Cypr, Czechy, Holandia, Wielka Brytania) • współpraca i wymiana doświadczeń między naukowcami, szkoleniowcami i nauczycielami przedmiotów przyrodniczych z różnych krajów. Działania (metody) zastosowane w projekcie: Projekt jest kontynuacją Projektu IT for US (Information Technology for Understanding Science – Technologia informacyjna dla zrozumienia przedmiotów przyrodniczych), koordynowanego przez Ośrodek w latach 2004-2008. Przedmiotem transferu jest Pakiet IT for US, zawierający materiały szkoleniowe do innowacyjnego nauczania przedmiotów przyrodniczych z wykorzystaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych. Pakiet ten rozszerzono o nowe moduły, zawierające materiały metodyczne dla nauczycieli i ćwiczenia uczniowskie w środowisku Coach i Insight, nowe wersje językowe wybranych modułów IT for US (GE, CZ), nowe symulacje zjawisk przyrodniczych, linki do eksperymentów on-line oraz filmy wideo.

Przykłady dobrej praktyki

Opracowane materiały edukacyjne (Pakiet ICT for IST) będą testowane w czasie szkoleń pilotażowych (stacjonarnych i on-line na platformach edukacyjnych) dla nauczycieli przedmiotów przyrodniczych we wszystkich krajach partnerskich oraz podczas lekcji otwartych dla uczniów i nauczycieli szkół ponadgimnazjalnych w Polsce i Austrii. Uczestnicy projektu mają dostęp do internetowej bazy danych (Learning Object Repository) na serwerze Uniwersytetu Karola w Pradze, gdzie są umieszczane i dyskutowane na forum materiały opracowywane w ramach projektu. W końcowej fazie projektu zostanie opracowany przewodnik do szkoleń dla nauczycieli przedmiotów przyrodniczych.

Osiągnięte rezultaty i produkty końcowe: Planowane są następujące rezultaty i produkty końcowe: • Pakiet ICT for IST – digipack z materiałami dydaktycznymi dla trenerów i nauczycieli przedmiotów przyrodniczych, • materiały dydaktyczne w bazie danych Learning Object Repository na serwerze Uniwersytetu Karola w Pradze, • materiały do szkoleń on-line (wspomagające szkolenia stacjonarne), • szkolenia pilotażowe w krajach partnerskich, • przewodnik do szkoleń dla nauczycieli przedmiotów przyrodniczych, • strona internetowa projektu. Amsterdam – spotkanie partnerów projektu

program Leonardo

Upowszechnianie rezultatów projektu: Upowszechnianiu rezultatów projektu służą: • warsztaty ICT for IST i postery na międzynarodowych konferencjach: CBLIS 2010 w Warszawie i GIREPICPE-MPTL 2010 w Reims (Francja) i innych – prezentacja materiałów dydaktycznych, opracowanych w ramach projektu; • referaty i postery poświęcone projektowi na spotkaniach i konferencjach krajowych we wszystkich krajach partnerskich. Poza tym opracowane materiały dydaktyczne będą umieszczone na stronie internetowej projektu, w Learning Object Repository na Uniwersytecie Karola w Pradze oraz na platformach szkoleniowych partnerów, a Pakiet ICT for IST zostanie rozesłany do instytucji krajowych i zagranicznych, zajmujących się szkoleniem nauczycieli przedmiotów przyrodniczych. Wartość, użyteczność projektu, trwałość rezultatów. W jaki sposób są lub mogą być wykorzystane rezultaty projektu? Do rezultatów projektu należy zaliczyć: wzrost kompetencji i umiejętności jego uczestników, a także wzrost umiejętności nauczycieli i trenerów uczestniczących w szkoleniach pilotażowych w zakresie wykorzystania technologii informacyjnych i komunikacyjnych w nauczaniu przedmiotów przyrodniczych. Opracowane materiały dydaktyczne

da Vinci

Numer projektu: 2009-1-PL1-LEO05-05046 Obszar tematyczny projektu: szkolenie nauczycieli w zakresie wykorzystania TIK (ICT) w nauczaniu przedmiotów przyrodniczych Polski partner projektu: Ośrodek Edukacji Informatycznej i Zastosowań Komputerów ul. Raszyńska 8/10 02-026 Warszawa tel. +48 22 579 41 00 faks: +48 22 579 41 70 e-mail:oeiizk@oeiizk.waw.pl

Lekcje otwarte z fizyki w Ośrodku Edukacji Informatycznej i Zastosowań Komputerów w Warszawie

(Pakiet ICT for IST, materiały do szkoleń on-line, Przewodnik do szkoleń dla nauczycieli przedmiotów przyrodniczych) mogą być wykorzystane do szkolenia nauczycieli przedmiotów przyrodniczych w ramach działalności instytucji pracujących w projekcie, a także przez inne ośrodki zajmujące się szkoleniem nauczycieli. Ćwiczenia i materiały metodyczne zawarte w Pakiecie ICT for IST mogą być wykorzystane przez nauczycieli przedmiotów przyrodniczych szkół ponadgimnazjalnych, zainteresowanych stosowaniem technologii informacyjnych i komunikacyjnych w nauczaniu fizyki, chemii i biologii.

Adres strony internetowej: http://www.oeiizk.waw.pl Koordynator szkolny projektu: Elżbieta Kawecka tel. +48 22 626 83 90 e-mail: elka@oeiizk.waw.pl Adres strony internetowej projektu: http://ictforist.oeiizk.waw.pl Koordynator projektu: Ośrodek Edukacji Informatycznej i Zastosowań Komputerów, Warszawa, Polska Partnerzy projektu: • Kirchliche Padagogische Hochschule Wien/Krems, Wiedeń, Austria • University of Cyprus, Nikozja, Cypr • Charles University in Prague, Faculty of Mathematics and Physics, Praga, Republika Czeska • Universiteit van Amsterdam, AMSTEL Institute, Amsterdam, Holandia • Loughborough University, Loughborough, Wielka Brytania Okres realizacji projektu: 1 listopada 2009 – 31 października 2011 Język projektu: angielski Przyznane dofinansowanie: Przyznane dofinansowanie z budżetu LLP: 290 131 euro Lekcje otwarte z chemii w Ośrodku Edukacji Informatycznej i Zastosowań Komputerów w Warszawie

Przykłady dobrej praktyki

program Leonardo

da Vinci

Rozwój kompetencji nauczycieli IT i mechaniki

Kurs obsługi programu użytkowego AutoCAD

Cele projektu: Poznanie: • struktury systemu edukacji zawodowej w Niemczech • metod dydaktycznych stosowanych w średnich szkołach technicznych z wykorzystaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych (TIK) – wymiana doświadczeń z niemieckimi nauczycielami • wykorzystania w praktyce zawodowej firm niemieckich technologii informacyjno-komunikacyjnych (TIK), ze szczególnym uwzględnieniem programów użytkowych (np. AUTOCAD) • organizacji i systemów jakości pracy, jej standaryzacji (ISO), systemów zabezpieczeń danych stosowanych w niemieckich firmach (np. ISA SERWER, Firewall) • historii i kultury regionu Saksonii Działania (metody) zastosowane w projekcie: • prezentacja: podstawowe informacje na temat firmy VITALIS • prezentacja: zapoznanie się ze standardami jakości pracy w firmach niemieckich, jej standaryzacji i organizacji • wymiana doświadczeń na temat struktury edukacji, metod dydaktycznych stosowanych w nauczaniu przedmiotów zawodowych informatycznych i mechanicznych • warsztaty: poznanie struktury systemu edukacji w Niemczech • wycieczki do firm i instytucji niemieckich • wycieczki z przewodnikiem po Berlinie i Lipsku

Przykłady dobrej praktyki

Osiągnięte rezultaty i produkty końcowe: Umiejętności zawodowe: • poznanie metod dydaktycznych stosowanych w średnich szkołach technicznych z wykorzystaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych (TIK) • znajomość wykorzystania w firmach niemieckich technologii informacyjno-komunikacyjnych (TIK), ze szczególnym uwzględnieniem programów użytkowych (program AutoCAD) Umiejętności językowe: • doszkolenie praktycznej znajomości języka zawodowego niemieckiego Produkty końcowe: • prezentacja multimedialna z wymiany • plakat • warsztaty dla uczniów Technikum Mechanicznego z zakresu obsługi programu AutoCAD Pokaz dla mieszkańców miasta – uczestnicy stażu opowiedzieli o swoich wrażeniach i doświadczeniach, które zdobyli podczas pobytu w Niemczech

Upowszechnianie rezultatów projektu: • relacje w lokalnej prasie z przebiegu i wyników wymiany • umieszczenie sprawozdań uczestników z przebiegu wymiany na stronie internetowej szkoły http://www.zsp-przasnysz.edu.pl, na portalu internetowym http://www.eprzasnysz.pl • wysłanie do Firmy Vitalis tekstu autorskiego, przygotowanego przez uczestników, w celu zamieszczenia go na stronie internetowej Firmy Goszczącej http://www.gut-wehlitz.de • zorganizowanie szkoleniowej rady pedagogicznej upowszechniającej rezultaty wymiany – prezentacja multimedialna • przedstawienie przez uczestników wymiany prezentacji multimedialnej z przebiegu wymiany mieszkańcom Przasnysza podczas spotkania w Klubie Otwartego Umysłu przy Miejskim Domu Kultury;

program Leonardo

Jeden z produktów końcowych – plakat z wymiany w Niemczech

• wykonanie plakatu upowszechniającego przebieg wymiany, który potwierdzi wzbogaconą ofertę edukacyjną szkoły. Plakat został umieszczony jako element stałej ekspozycji (obok podobnych plakatów z realizacji innych projektów) w bibliotece szkolnej ZSP i w obu budynkach szkoły • przygotowanie i przeprowadzenie (przez uczestników wymiany, wykorzystujących doświadczenia zdobyte podczas wizyt szkoleniowych) kursu obsługi programu użytkowego AutoCAD. Kurs skierowany był do uczniów klasy III Technikum Mechanicznego

Wartość, użyteczność projektu, trwałość rezultatów. W jaki sposób są lub mogą być wykorzystane rezultaty projektu? W projekcie zaplanowano i zrealizowano następujące działania zapewniające trwałość rezultatów projektu: • wykonanie stałej ekspozycji plakatu upowszechniającego rezultaty wymiany w bibliotece szkolnej ZSP i obu budynkach szkoły, • zamieszczenie na stronie internetowej szkoły podsumowania wyników i rezultatów wymiany, • przeprowadzenie przez uczestników wymiany kursu obsługi programu użytkowego AutoCAD, w którym zostały wykorzystane metody dydaktyczne poznane podczas wizyt szkoleniowych. Efektem materialnym kursu są schematy wykonane przez jego uczestników, które posłużą jako pomoce dydaktyczne do nauczania przedmiotów mechanicznych. W oparciu o doświadczenia zdobyte przez nauczycieli powstał projekt dla uczniów Technikum Informatycznego, napisany wspólnie z tą samą organizacją przyjmującą. Projekt został złożony w Konkursie 2010.

da Vinci

Numer projektu: PL/08/LLP-LdV/VETPRO/140108 Obszar tematyczny projektu: kształtowanie kompetencji nauczycieli w zakresie informatyki i mechaniki Polski partner projektu: Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych im. mjra H. Sucharskiego w Przasnyszu ul. Mazowiecka 25 06-300 Przasnysz tel./faks: +48 29 752 23 00 Adres strony internetowej: http://zsp-przasnysz.edu.pl Koordynator szkolny projektu: Małgorzata Sobiesiak tel. +48 29 752 23 00 e-mail: zsp.biblioteka@wp.pl Koordynator projektu: Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych im. mjra H. Sucharskiego, Przasnysz, Polska Partner projektu: Vitalis Betreuungsgesellschaft für Modellprojekte mbH Leipzig-Schkeuditz, Niemcy Okres realizacji projektu: 1 stycznia 2009 – 30 czerwca 2009 Język projektu: niemiecki Przyznane dofinansowanie: Przyznane dofinansowanie z budżetu LLP: 8 715,23 euro

Pokaz prezentacji multimedialnych przygotowanych przez uczestników wymiany

Przykłady dobrej praktyki

program Leonardo

da Vinci

Automatyka, mechatronika i informatyka podstawą sukcesu zawodowego

Uczniowie przy pracy w czasie prezentacji końcowej nabytych umiejętności programowania linii automatycznej i robota przemysłowego w BBS II

Cele projektu: Projekt realizowany był jako praktyka miesięczna obowiązkowa dla uczniów klas III technikum. Staż zagraniczny to forma uzupełnienia treści kształcenia o te zagadnienia, których realizacja na bazie wyposażenia szkoły byłaby mocno ograniczona lub niemożliwa. Wyjazd to także forma nagrody za dobre wyniki i sposób motywacji, a także wyraz docenienia wysiłków uczniów w nauce. Główne cele, które w założeniach projektu powinien osiągnąć uczeń, to: • uzyskanie pierwszych doświadczeń zawodowych w środowisku międzynarodowym oraz nabycie umiejętności programowania sterowników programowalnych Siemens wg IEC 61131 i STEP 7, zapoznanie się z normami i symbolami branży elektrycznej, informatycznej oraz automatyki przemysłowej; • poznanie programowania automatycznych procesów produkcyjnych i znajomość techniki systemów sterowania automatycznego; • poznanie podstawowych norm i symboli branży elektrycznej i sterowania automatycznego; nabycie umiejętności korzystania z tabel, symboli i norm technicznych IEC 61131; • uzyskanie umiejętności prezentacji wiedzy i doświadczenia technicznego w języku obcym; • praca w zespole w zakładzie Siemens AG (dwa tygodnie)– wykonywanie prostych prac produkcyjnych i współdziałanie w grupie pracowników, poznanie norm i zasad BHP koncernu oraz norm technicznych branży elektrycznej; • programowanie procesów technicz-

Przykłady dobrej praktyki

• •

• • • •

nych przy pomocy Siemens SIEMATIC i sterowanie nimi; programowanie SPS zespołu modułów przy pomocy STEP 7; instalacja oprogramowania oraz samodzielna naprawa i diagnostyka komputera – wykorzystanie komputera w procesie projektowania układu i symulacji sterowania automatyką PLC; korzystanie z narzędzi MS OfficeTM do edycji dokumentów: zapisywanie i zarządzanie dokumentami elektronicznymi tworzenie prezentacji multimedialnych; prezentacja osiągnięć i nabytych umiejętności w czasie multimedialnej prezentacji w obecności szerokiego grona zaproszonych gości (przedstawiciele szkoły, zakładu Siemensa, rówieśnicy z BBS) w całości w języku obcym – angielskim i niemieckim.

Działania (metody) zastosowane w projekcie: Zgodnie z założeniami projektu staż był zorganizowany głównie we współpracy z firmą Siemens AG, produkującą kompleksową automatykę sterowania ruchem kolejowym. Uczniowie pracowali na hali produkcyjnej. Realizacja projektu w przyjętym kształcie umożliwiła uczestnikom przedsięwzięcia zdobycie wiedzy i umiejętności programowania sterowników przy pomocy programu STEP 7. Praktyczna praca na hali fabrycznej firmy Siemens przy wykonywaniu prac pod okiem przydzielonego opiekuna pozwoliła uczniom poznać niemiecki system pracy, normy BHP i ostre rygory jakościowe produktu finalnego. Testowanie wykonanych ele-

mentów i sprawdzanie połączeń odbywało się w centrum szkolenia na wydzielonych stanowiskach badawczych. Zajęcia były ciekawie prowadzone w podgrupach (2-, 3-osobowych), a praca na terenie takiego zakładu pozwala na przeżycie niezwykłych wrażeń. Zajęcia w BBS II pozwoliły nauczyć się programowania robota przemysłowego na modelu kompletnej linii produkcyjnej, gdzie błędy programowania można było bez szkody materialnej usunąć. Czas stażu – miesięczna praktyka zawodowa – wydaje się optymalnym okresem na realizację zadań i osiągnięcie założonych w projekcie celów. Niektórzy uczestnicy postulują wydłużenie czasu stażu, co jednak nie wydaje się wskazane – dłuższy okres powoduje monotonność i znudzenie, dłuższa rozłąka z domem niekorzystnie wpływa na psychikę, a system kształcenia (obowiązkowa miesięczna praktyka zawodowa w technikum) nie pozwala na wydłużenie czasu stażu. Staż w czasie programowania sterownika PLC i linii automatycznej odbywał się w grupie z podziałem zadań. Każda grupa wykonywała część zadania, a po złożeniu wszystkich części programu testowano całość poprawnej pracy linii i robota. W programie stażu była także wizyta w PTB – instytucie badawczo-legalizacyjnym, w którym m.in. znajduje się atomowy zegar dostarczający wzorzec czasu dla całej Europy. Wzajemne kontakty są tak dobre, że wspólnie planowane są przedsięwzięcia nie tylko z zakresu zawodowego, ale także z obszaru sportu (np. wspólny spływ kajakowy po Odrze), turystyki (nauczyciele z Niemiec uczestniczyli w wycieczce do Sandomierza na-

program Leonardo

uczycieli ZSM) czy też inne jak udział w II Raciborskich Dniach Techniki w październiku 2009 r. Opiekunowie w Niemczech zapewnili także zajęcia kulturalno-sportowe. Zorganizowano zwiedzanie miasta, wycieczki, wspólne wyjścia do kina, na pływalnię i kręgielnię oraz na mecze Bundesligi. Ważnym wydarzeniem były wyjazdy na targi CeBit 2008 i 2009. Pobyt na stażu zawsze kończyła prezentacja osiągnięć i efektów, a wieczorem zorganizowane były spotkania z młodzieżą niemiecką „Abschitssparty”. Osiągnięte rezultaty i produkty końcowe: Uczniowie poprawili swoje kompetencje językowe – szczególnie z obszaru techniki. Pracowali w międzynarodowym zespole (w fabryce Siemensa i potem w BBS II w czasie programowania), nabywając pierwsze doświadczenia i umiejętność adaptacji, współdziałania i pracy w zespole. Dzięki udziałowi w projekcie poszczególni jego uczestnicy stali się bardziej odpowiedzialni i mogli się sprawdzić w radzeniu sobie z rozwiązywaniem problemów technicznych i życia codziennego. Poprzez pracę w firmie za granicą uczniowie mieli możliwość zaobserwowania innych, nowych metod i sposobów pracy, poznali nowe technologie i rozwiązania techniczne na światowym poziomie, poznali słownictwo techniczne i zasady BHP, nabyli umiejętność korzystania z literatury fachowej. Poznali życie codzienne mieszkańców Niemiec – część zakwaterowania odbywała się w niemieckich rodzinach, poznali kulturę, historię

i rozwój gospodarczy kraju gospodarza. Uczniowie nawiązali kontakty z rówieśnikami (w BBS II), co pomaga w przełamywaniu barier i obalaniu stereotypów oraz uprzedzeń. Upowszechnianie rezultatów projektu: • upublicznienie projektu i jego efektów przez stale uaktualnianą stronę internetową www.leonardo.zsm.slask. pl/?p=61#more-61, artykuły opublikowane w prasie lokalnej i radiu: „Tygodnik Raciborski”, „Nowiny”, Radio Vanessa (100,3 MHz), druk materiałów o efektach i programie w ogólnopolskim branżowym miesięczniku „Napędy i sterowanie” wydawanym w Raciborzu (wydawca stale współpracuje ze szkołą) • zaproszenie i zorganizowanie dwukrotnie spotkań władz samorządowych z uczestnikami, poświęconych podsumowaniu staży, osiągnięć i umiejętności zdobytych na praktyce, a tym samym zwrócenie uwagi na wagę kształcenia zawodowego • przekazanie materiałów projektu LdV i materiałów z FRSE zainteresowanym firmom i partnerom szkoły – na przykład działowi szkolenia kadr RAFAKO (firma zainteresowana udziałem w realizacji międzynarodowych projektów edukacyjnych) • przygotowanie stoisk i materiałów na Raciborskie Dni Techniki w 2008 i 2009 roku • prezentacje osiągnięć w czasie Dni Otwartych dla odwiedzających szkołę

da Vinci

Numer projektu: PL / 07 / LLP- LdV / IVT / 140394 Obszar tematyczny projektu: miesięczna praktyka zawodowa uczniów technikum – technik mechatronik, elektryk, informatyk Polski partner projektu: Zespół Szkół Mechanicznych im. Arki Bożka w Raciborzu ul. Zamkowa 1 47-400 Racibórz tel. +48 32 415 33 88 Adres strony internetowej: www.mechanik.rac.pl e-mail: mechanikrac@poczta.onet.pl Koordynator szkolny projektu: Konrad Hajdasz e-mail: konhaj@interia.pl Adres strony internetowej projektu: www.leonardo.zsm.slask.pl/?p=61#more-61 Koordynator projektu: ZSM, Racibórz, Polska Partnerzy projektu: • Siemens AG – Rail Transportation Systems Academy, Braunschweig, Niemcy • Brufsbildende Schule II (BBS II), Braunschweig, Niemcy Okres realizacji projektu: 15 stycznia 2008 – 31 maja 2009 Języki projektu: polski, niemiecki, angielski Przyznane dofinansowanie: Przyznane dofinansowanie z budżetu LLP: 39 000 euro

Paul Kavanagh (z lewej ) – koordynator z Siemens AG i Konrad Hajdasz w czasie prezentacji końcowej grupy III – uczniowie prezentują swoje osiągnięcia

Przykłady dobrej praktyki

program Leonardo

da Vinci

Operator obrabiarek sterowanych numerycznie – zawód na dziś i jutro

Uczestnik projektu wraz z opiekunem podczas zajęć stażowych

Cele projektu: Celem projektu jest pomoc młodym ludziom w zdobyciu wykształcenia praktycznego, znacząco ułatwiającego znalezienie zatrudnienia w regionie, a także w nowoczesnych zakładach obróbki mechanicznej zlokalizowanych w kraju i za granicą. Poprzez zdobycie certyfikatu ustanowionego przez Komisję Europejską uczestnik uzyskuje mobilność na europejskim rynku pracy. Na podkreślenie zasługuje też cel związany z oczekiwaniami lokalnego rynku pracy. Projekt ten jest bowiem spójny z podkarpackimi działaniami polegającymi na budowaniu Doliny Lotniczej, która potrzebuje dobrze wykształconych programistów obrabiarek oraz operatorów obrabiarek sterowanych numerycznie. Celem projektu jest również zwiększenie szansy uczestnika na zatrudnienie poprzez uzyskanie wartości dodanej w jego kształceniu zawodowym: poznawanie przykładów dobrych praktyk, kształcenie międzykulturowe, trening w posługiwaniu się zawodowym i ogólnym językiem obcym, osiągnięcie rezultatów dodatkowych poza tymi, które uzyskiwane są podczas nauki szkolnej. Projekt przyczyni się do realizacji tak nakreślonych celów, zapobiega więc wzrostowi bezrobocia poprzez dostarczanie na rynek pracy bardzo dobrze wykształconych pracowników, którzy znajdą zatrudnienie w zakładach Doliny Lotniczej. Priorytety ZST zakładają bowiem kształcenie uczniów, którzy łatwo znajdą zatrudnienie na lokalnym i szerszym rynku pracy,

Przykłady dobrej praktyki

posiadają europejskie certyfikaty, posługują się językami obcymi, znają metody samokształcenia i będą praktykować naukę przez całe życie. Działania (metody) zastosowane w projekcie: Dla osiągnięcia wyżej określonych celów szkoła systematycznie uczestniczy w stażach w ramach programu Leonardo da Vinci. Projekt ten został zrealizowany poprzez staż grup uczniów w organizacji partnerskiej w Hiszpanii. Na zagranicznym stażu młodzież poznała zasady pracy w lokalnej instytucji oraz poszerzyła swą wiedzę zawodową o techniki i technologie stosowane w zawodzie, którego się uczy. Odbyła praktyki językowe, a na stażu posługiwala się językiem angielskim. Przeszła hiszpańskie szkolenie BHP oraz uzyskała certyfikat Europass-Mobilność. Szkoła włączyła do projektu młodzież z mniejszymi szansami edukacyjnymi, wspierając w ten sposób uczestników pochodzących z terenów słabiej rozwiniętych gospodarczo. Osiągnięte rezultaty i produkty końcowe: Umiejętności zawodowe uczestników zostały zwiększone poprzez rozszerzenie i poznanie zasad technik oraz technologii hiszpańskich, zasad pracy oraz procedur obowiązujących w organizacji partnerskiej. Uczniowie mogli wykonywać zadania na stażu jako przedłużenie swoich szkolnych programów nauczania. Uczestnicy stażu nauczyli się pracować według hisz-

pańskich norm i zasad. Można to nazwać ich wartością dodaną uzyskaną w projekcie. Uczniowie w pracy posługiwali się hiszpańską dokumentacją techniczną. Musieli zatem poznać oznaczenia stosowane na rysunkach technicznych oraz opisy używane na dokumentacji technologicznej. Aby móc wykonywać pracę w Hiszpanii i uzyskać po stażu certyfikat Europass-Mobilność, musieli przejść hiszpańskie szkolenie w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Umiejętności językowe były doskonalone w dwóch przedziałach – po raz pierwszy na zajęciach kształcenia językowego, które odbywały się w szkole przed wyjazdem na staż dla każdej z grup w zakresie terminów i zwrotów zawodowych. Następnie podczas trzytygodniowego pobytu na terenie Hiszpanii, gdy uczniowie rozmawiali w pracy wyłącznie w języku angielskim. Upowszechnianie rezultatów projektu: Strategia upowszechniania projektu prowadzona była na każdym etapie i przez cały czas trwania projektu. Dotyczyło to nie tylko staży uczestników, ale też okresów wstępnych przed rozpoczęciem praktyk oraz końcowych po zakończeniu czasu staży. Upowszechnianiu podlegały idea projektów Leonardo da Vinci „Uczenie się przez całe życie”, potrzeba kształcenia uczestników na terenie całej Unii Europejskiej, zasady kształcenia zawodowego w Hiszpanii, wartość dodana w projekcie oraz inne korzyści związane z uczestnictwem ucznia w pracach projektu. Ponadto upowszechniano:

program Leonardo

rezultaty twarde: zyskanie dodatkowego doświadczenia zawodowego w okresie nauki szkolnej, zwiększenie szans na zatrudnienie dzięki nabyciu dodatkowej wiedzy praktycznej oraz uzyskanemu certyfikatowi, trening językowy w zakresie języka obcego zawodowego; rezultaty miękkie: zwiększenie aspiracji zawodowych, chęć szukania lepszej pracy, uzyskanie wysokiego statusu wartości ucznia na niwie klasy i szkoły. Rezultaty projektu upowszechniano poprzez: systematyczne informacje o stażu i jego przebiegu, zamieszczone na stronie internetowej szkoły www.zstrzeszow.pl w dziale aktualności, artykuł w szkolnej gazetce „EUREKA” oraz wydawnictwie „Nasz DOM Rzeszów”, informacje dyrektora szkoły o projekcie stażu dla Urzędu Miasta Rzeszowa i jego Wydziału Edukacji, wiadomości podawane w szkolnej telewizji wewnętrznej dla rodziców i uczniów. Ponadto przeprowadzono wywiad radiowy z grupą uczestników, który został wyemitowany w Radiu VIA. W szkole została zorganizowana wystawa zdjęć z uczestnikami projektu, zorganizowano także konferencję dotyczącą szkolnictwa zawodowego, podczas której zostały poruszone sprawy związane ze: współpracą szkoły z zakładami pracy i uczelniami, zasadami kształcenia ucznia w szkole, systemem edukacji i na zakończenie dokonano podsumowania realizacji stażu.

Wartość, użyteczność projektu, trwałość rezultatów. W jaki sposób są lub mogą być wykorzystane rezultaty projektu? Zagraniczny staż stworzył uczniom możliwość sprawdzenia się i zdobycia doświadczenia zawodowego na konkurencyjnym europejskim rynku pracy. Poprzez uczestnictwo w stażu uczniowie mieli możliwość: zapoznania się z zasadami funkcjonowania hiszpańskich przedsiębiorstw, poznania odrębnej kultury organizacyjnej, zachowań ludzkich w innych realiach gospodarki rynkowej, zapoznania się i pracy z najnowocześniejszymi technologiami CNC, przyjrzenia się obiegowi informacji i dokumentacji, a także technikom zarządzania zasobami ludzkimi. Poza tym uczniowie podnieśli umiejętności praktycznego posługiwania się językiem angielskim oraz umiejętność adaptacji i pracy w zespole międzynarodowym, zwiększyli pewność siebie i samodzielność. Są bardziej otwarci na europejski rynek pracy. Otrzymali certyfikat EuropassMobilność, który poświadcza odbycie stażu zagranicznego, uzyskanie wiedzy i umiejętności oraz informuje, że projekt dotyczył programu Leonardo da Vinci. Uzyskali również certyfikat językowy uczestnictwa w kursie języka angielskiego oraz języka hiszpańskiego, a także instytucji przyjmującej.

da Vinci

Numer projektu: PL/08/LLP-LdV/IVT/140068 Obszar tematyczny projektu: kompetencje naukowo-techniczne Polski partner projektu: Zespół Szkół Technicznych im. Eugeniusza Kwiatkowskiego ul. Matuszczaka 7 35-084 Rzeszów tel. +48 17 784 31 40 faks: +48 17 784 31 61 e-mail: sekretariat@zstrzeszow.pl Koordynator szkolny projektu: Wanda Chodur-Filip Osoba kontaktowa: Edyta Niemiec tel. +48 17 748 31 45 e-mail: niemiec.edyta@wp.pl Adres strony internetowej: www.zstrzeszow.pl Koordynator projektu: Zespół Szkół Technicznych im. Eugeniusza Kwiatkowskiego Rzeszów, Polska Partner projektu: Akademia Cordoba Traductores, Cordoba, Hiszpania Okres realizacji projektu: 1 lipca 2009 – 31 grudnia 2009 Języki projektu: angielski, hiszpański Przyznane dofinansowanie: Przyznane dofinansowanie z budżetu LLP: 114 306 euro

Uczestnik projetu podczas zajęć stażowych

Przykłady dobrej praktyki

program Grundtvig

Zmiksujmy kreatywność i innowacyjność w kształceniu dorosłych Projekt Partnerski Sztuka wystawiana przez uczniów ESCUELA OFICIAL DE IDIOMAS MARÍA MOLINER

Cele projektu: Głównym celem projektu jest dzielenie się wiedzą oraz wymiana doświadczeń na temat, jak nauczać w atrakcyjny i kreatywny sposób. Partnerzy z Austrii, Włoch, Litwy, Polski oraz Hiszpanii realizują cel główny poprzez: • promowanie innowacyjnych praktyk w kształceniu dorosłych, • motywowanie ludzi do nauki dzięki wykorzystywaniu atrakcyjnych sposobów edukacji, • wymianę kreatywnych pomysłów w różnych obszarach wiedzy, • rozwój kreatywnych i innowacyjnych umiejętności pod kątem przekazywania ich w kształceniu dorosłych, • poprawę i wzrost działań na szczeblu lokalnym i międzynarodowym. Działania (metody) zastosowane w projekcie: Działania podejmowane w projekcie obejmują prezentacje oraz wystawy na szczeblu lokalnym w celu promowania innowacyjnych metod nauczania, a także upowszechniania informacji na temat europejskiej kreatywności i innowacyjności w kształceniu dorosłych. Podczas każdej wizyty międzynarodowej/spotkania partnerów projektu każde goszczące państwo prezentuje swój własny przykład dobrej praktyki w kształceniu dorosłych: • Polska prezentuje przykłady dobrej praktyki w nauczaniu geofizyki i historii, wykorzystując naukowo-multimedialne oraz interaktywne wystawy, • Litwa przeprowadza grę symulacyjną, na którą składają się różne umiejętności, szanse i strategie w celu symulo-

Przykłady dobrej praktyki

wania aspektów rzeczywistości, takich jak rozprzestrzenianie się społecznych i technologicznych innowacji w różnych grupach odbiorców, • Hiszpania przygotowuje krótkie przedstawienie w języku angielskim, oparte na ważnym wydarzeniu historycznym, • Austria przedstawia kreatywne metody nauczania dorosłych, wykorzystując elementy własnej kultury m.in. festiwal w otwartej przestrzeni zamkowej oraz wystawy w muzeum zamkowym, • Włochy demonstrują, jak wykorzystać e-learning w kształceniu dorosłych oraz jak certyfikować kompetencje zdobyte poprzez kształcenie formalne oraz nieformalne. Podczas każdego spotkania nagrywany jest film ukazujący kreatywne i innowacyjne sposoby edukacji w kraju goszczącym. Na bazie krajowych przykładów w zakresie innowacyjnych metod kształcenia powstaje jeden wspólny film DVD, nazwany „E-podręcznikiem Europejskiej Kreatywności”, który będzie zawierał kompendium dobrych europejskich praktyk. Osiągnięte rezultaty i produkty końcowe: Powstający „E-podręcznik Europejskiej Kreatywności” będzie służył jako elektroniczna książka zawierająca końcowe rezultaty partnerstwa europejskiego i będzie się składał z materiałów, które zostały wypracowane podczas trwania projektu. W zakres „E-podręcznika Europejskiej Kreatywności” wchodzić będą: • filmy powstałe w każdej instytucji partnerskiej, dotyczące innowacyjnych i kreatywnych metod nauczania, • newsletters z każdej instytucji partnerskiej,

• arkusze informacyjne dotyczące wszystkich instytucji partnerskich, • komunikaty prasowe dotyczące działań podejmowanych podczas wizyt międzynarodowych, • programy, raporty, ewaluacje ze spotkań międzynarodowych. Upowszechnianie rezultatów projektu: Każda instytucja partnerska będzie promowała projekt wewnątrz własnej organizacji poprzez: • dystrybucję arkusza informacyjnego oraz filmu pomiędzy działami organizacji • przekazywanie informacji o projekcie na spotkaniach pracowników w instytucji partnerskiej • zamieszczanie materiałów, które powstały w ramach projektu na tablicach informacyjnych wewnątrz instytucji. Upowszechnianie rezultatów projektu na zewnątrz instytucji partnerskich odbywać się będzie poprzez: • przekazanie „E-podręcznika Europejskiej Kreatywności” do instytucji współpracujących z partnerami projektu • informowanie mediów lokalnych o postępach w realizacji projektu • publikowanie artykułów dotyczących projektu w magazynach i prasie lokalnej • wysyłanie ulotek i broszur na temat projektu do priorytetowych grup odbiorców • upowszechnianie informacji o postępach w realizacji projektu m.in. na stronach internetowych instytucji partnerskich

program Grundtvig

• zarejestrowanie projektu w Bazie Produktów Grundtviga. „E-podręcznik Europejskiej Kreatywności” będzie również przekazywany na życzenie do innych zainteresowanych partnerów wewnątrz społeczności uczącej się przez całe życie w krajach europejskich. Wartość, użyteczność projektu, trwałość rezultatów. W jaki sposób są lub mogą być wykorzystane rezultaty projektu? Wymiana doświadczeń na szczeblu europejskim w zakresie innowacyjnych podejść w kształceniu dorosłych umożliwi: • poznanie zróżnicowanych metod nauczania, które stosują instytucje europejskie, • wykorzystanie „sprawdzonych” dobrych praktyk i wdrożenie ich w instytucjach macierzystych,

• włączenie do oferty edukacyjnej dodatkowych elementów, które możliwe są dzięki realizacji projektu, • upowszechnianie informacji oraz promowanie macierzystej instytucji w Europie, • poznanie specyfiki kształcenia dorosłych w państwach uczestniczących w projekcie przez pryzmat instytucji partnerskich, • przybliżenie kultury i zwyczajów państw realizujących projekt, • nawiązanie długofalowej współpracy międzynarodowej. Ponadto rezultaty projektu mogą stanowić podstawę do dalszej współpracy w ramach projektów wielostronnych Grundtviga. W kraju partnera projektu – Muzeum Nauki im. księcia Filipa w Walencji, Hiszpania

Numer projektu: 2009-1-PL1-GRU06-05108 1 Obszar tematyczny projektu: Projekt uwzględnia kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne, wpisując się ponadto w kilka obszarów tematycznych: edukacja w zakresie nauk ścisłych, innowacja, kultura, multimedia, przedsiębiorczość. Polski partner projektu: Park Kulturowy Fortyfikacji Miejskich „Twierdza Gdańsk” ul. 3 Maja 9A 80-802 Gdańsk tel. +48 58 300 08 42 faks: +48 58 300 08 42 wew. 30 Adres strony internetowej: www.hewelianum.pl Koordynator: Arleta Pławska – Kierownik Działu Funduszy i Projektów Europejskich tel. +48 58 300 08 42 wew. 40 e-mail: ap@grodzisko.pl Koordynator projektu: Park Kulturowy Fortyfikacji Miejskich „Twierdza Gdańsk”, Gdańsk, Polska Partnerzy projektu: • Lietuvos Jaunųjų Mokslininkų Sąjunga, Wilno, Litwa • Escuela Oficial de Idiomas María Moliner, Almansa, Hiszpania • Culture Circle Kulturbüro Wien, Wiedeń, Austria • E.RI.FO. Ente per la Ricerca e Formazione, Rzym, Włochy Okres realizacji projektu: 1 sierpnia 2009 – 31 lipca 2011 Język projektu: angielski Przyznane dofinansowanie: Przyznane dofinansowanie z budżetu LLP: 18 000 euro

Spotkanie w Gdańsku – lekcja geofizyki dla osób 55+

Przykłady dobrej praktyki

program Grundtvig

AURORA – POLARIS Partnership Opportunity for Learning: Astronomy Resources for Inspiring Seniors Współpraca w Nauczaniu Astronomii jako Czynnik Inspirujący Seniorów Projekty Partnerskie Grundtviga Cele projektu: Celem projektu jest nawiązanie bezpośredniej współpracy dotyczącej popularyzacji i przekazu informacji związanej z edukacją w dziedzinie astronomii. Powstała w wyniku realizacji projektu międzynarodowa grupa edukatorów umożliwia dzielenie się doświadczeniem i umiejętnościami w pracy z osobami w starszym wieku oraz pozwala zdobywać im nowe umiejętności. Wspólne działania pozwalają na wytworzenie szerokiego wachlarza zasobów edukacyjnych, stanowiących spuściznę obchodów Międzynarodowego Roku Astronomii 2009. Zaplanowano, że każdy z partnerów opracuje dwa projekty edukacyjne, które zostaną przetestowane w praktyce przez pozostałych partnerów, będą udoskonalane, a następnie rozpowszechniane. Przykładem takich produktów są przygotowane w formacie DVD multimedialne wykłady na tematy związane z astronomią. Są one zilustrowane zdjęciami, filmami i animacjami przedstawiającymi i wyjaśniającymi różnorodne zjawiska zachodzące w otaczającym nas kosmosie. Szczególną grupą uczestników zajęć proponowanych w ramach projektu AURORA-POLARIS są osoby niedowidzące i niewidome – dla nich opracowane zostały specjalne materiały o tematyce astronomicznej. Działania (metody) zastosowane w projekcie: W ramach Warmińsko-Mazurskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku (WMU3W) w Olsztynie została zorganizowana grupa seniorów zainteresowanych astronomią, którzy biorą udział w różnorodnych formach działań prowadzonych przez pracowników (Olsztyńskiego Planetarium i Obserwatorium Astronomicznego

Przykłady dobrej praktyki

(OPiOA). Działania te sprzyjają rozwojowi wiedzy i zainteresowań uczestników. W lutym 2008 r., po ogłoszeniu informacji o tej inicjatywie, do grupy przystąpiło 27 słuchaczy, którzy uczestniczyli w pierwszym semestrze zajęć. W roku akademickim (2008/09) grupa ta ukonstytuowała się jako Koło Miłośników Astronomii (KMA), działające przy WMU3W. Spotkania Koła odbywały się w Planetarium i w Obserwatorium Astronomicznym. W ciągu dwuletniego okresu działalności KMA odbyły się 22 spotkania, wypełnione wykładami, zajęciami warsztatowymi i obserwacjami nocnego nieba. Zajęcia KMA stanowiły dla seniorów aktywną formę spędzania czasu, a zarazem pozwoliły im poznać tajniki kosmosu i zrozumieć wiele zachodzących tam zjawisk. Ogromne wrażenie na seniorach wywarło spotkanie z amerykańskim astronautą polskiego pochodzenia Georgem Zamka (listopad 2008). Niezwykły gość podzielił się swoimi wrażeniami z pobytu w kosmosie oraz odpowiedział w sposób niezwykle interesujący na wiele pytań zadanych mu przez uczestników spotkania. Ciekawym wydarzeniem był wykład prof. Xenophona Moussesa z Uniwersytetu Ateńskiego (maj 2009), zatytułowany „Mechanizm z Antikythery” omawiający historię powstania, przeznaczenie i zasady działania tego starożytnego instrumentu. Wykład połączony był z prezentacją repliki tego, liczącego ponad 2000 lat, „antycznego komputera”. Najaktywniejsi członkowie Koła Miłośników Astronomii spotkali się z seniorami z Anglii i Słowacji oraz z grupą studentów i pracowników Wydziału Astronomii Uniwersytetu w Atenach, w ramach spotkań roboczych partnerów projektu. Spo-

Dlaczego Słońce świeci

tkania te umożliwiły seniorom wzajemne poznanie się i nawiązanie kontaktów. Dużym zainteresowaniem cieszyły się wykłady plenarne o tematyce astronomicznej przeznaczone dla wszystkich słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku. W każdym z nich uczestniczyło 150300 słuchaczy: • „Historia Astronomii”, dr J. Szubiakowski (marzec 2008) • „Historia wykorzystania światła”, mgr  Lidia Kosiorek (marzec 2009) • „Rozwój poglądów na kształt Ziemi”, dr J. Szubiakowski (październik 2009) • „Historia teleskopu”, dr L. Błaszkiewicz (listopad 2009). W ramach projektu AURORA-POLARIS odbyły się również cztery spotkania robocze zorganizowane przez poszczególnych partnerów. W spotkaniach tych oprócz uczestniczących w projekcie pracowników OPiOA udział brali słuchacze działający w KMA: • Ateny (Grecja): 25-28 września 2008 • Olsztyn (Polska): 6-11 maja 2009 • Stara Lesna (Słowacja): 30 września – 5 października 2009 • Hereford (Anglia): 25-30 kwietnia 2010. Nawiązano kontakt i podjęto współpracę z Domem Pomocy Społecznej Polskiego Związku Niewidomych w Olsztynie. Podczas spotkania partnerów projektu w Olsztynie przeprowadzono zajęcia z podopiecznymi centrum, podczas których po raz pierwszy w Polsce wykorzystano nowoczesną technologię edukacyjną, Talking Tactile Technology. Spotkania i zajęcia z osobami z upośledzeniem wzroku są nadal kontynuowane. Rozwijane są także materiały edukacyjne przeznaczone dla tych osób.

program Grundtvig

Osiągnięte rezultaty i produkty końcowe: W ramach projektu AURORA-POLARIS powstały następujące produkty opracowane wspólnie przez uczestników projektu: • DVD „Touch the Universe” (Słowacja) • DVD „Astronomers” (wszyscy partnerzy projektu) • obrotowa mapa nieba (Polska i Grecja) • wystawa poświęcona mechanizmowi z Antikythery (Grecja, Polska i Słowacja) • strona internetowa www.aurorapolaris.eu (Polska). Ponadto w OPiOA przygotowano: • dostępne na CD scenariusze zajęć ruchowo-edukacyjnych przeznaczonych dla osób niewidomych i niedowidzących • przeznaczoną dla osób niewidomych książkę o tematyce astronomicznej, ilustrowaną obrazkami typu tactile z opisami w języku Braille’a • podcasty: „Gwiazdozbiory i mity” „Kosmiczna pogoda”. Upowszechnianie rezultatów projektu: • projekty słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku • CD, DVD, Internet Uczestnicy projektu AURORA-POLARIS brali czynny udział w imprezach zorganizowanych przez OPiOA w ramach obchodów Międzynarodowego Roku Astronomii 2009, takich jak: • wystawa FETTU (From Earth to The Universe) • pokonkursowa wystawa rysunków satyrycznych zorganizowana przy współ-

udziale Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich, Oddział w Olsztynie • wystawa rzeźby Edyty Jurkowskiej, inspirowanej dziełem M. Kopernika • wykład otwarty „Mechanizm z Antikythery”, wygłoszony przez prof. Xenophona Mousasa. Słuchacze Uniwersytetu Trzeciego Wieku przygotowali także materiały informacyjne dotyczące działalności Koła Miłośników Astronomii. Materiały te będą publikowane w wydawnictwie przygotowywanym z okazji 15-lecia WMU3W w Olsztynie. Przygotowanie materiałów koordynuje Jan Wernio. Wartość, użyteczność projektu, trwałość rezultatów. W jaki sposób są lub mogą być wykorzystane rezultaty projektu? Dostępna pozostanie strona projektu prezentująca: • scenariusze działań z osobami niewidomymi w postaci plików PDF • podcasty • prezentacje powstałe podczas realizacji projektu. Nawiązane podczas realizacji projektu kontakty z WMU3W zostały sformalizowane i nadal będą prowadzone działania edukacyjne na rzecz słuchaczy. Podobną formę ma przybrać współpraca Olsztyńskiego Planetarium i Obserwatorium Astronomicznego (OPiOA) z Domem Pomocy Społecznej Polskiego Związku Niewidomych. OPiOA zamierza kontynuować prace nad rozwojem metod i materiałów dydaktycznych dotyczących nauk przyrodniczych, a przeznaczonych dla osób niewidomych i niedowidzących.

Numer projektu: 2008-1-GB2-BRU06-00100 3 Obszar tematyczny projektu: astronomia i historia astronomii, edukacja seniorów, edukacja osób niewidomych i niedowidzących Polski partner projektu: Olsztyńskie Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne (OPiOA) al. Piłsudskiego 38 10-450 Olsztyn tel. +48 89 533 49 51 faks: +48 89 533 49 84; e-mail: opioa@planetarium.olsztyn.pl Adres strony internetowej: www.planetarium.olsztyn.pl Koordynatorzy projektu: Elżbieta Plucińska, Jacek Szubiakowski tel. +48 89 533 49 51 e-mail: ela@planetarium.olsztyn.pl jacek@planetarium.olsztyn.pl Adres strony internetowej projektu: www.aurora-polaris.eu Koordynator projektu: The SHARE Initiative Cic, Hereford, Wielka Brytania Partnerzy projektu: • Astronomický ústav Slovenskej Akadémie vied, Tatrzańska Łomnica, Słowacja • National and Kapodistrian University of Athens, Ateny, Grecja Okres realizacji projektu: 1 sierpnia 2008 – 31 lipca 2010 Język projektu: angielski Przyznane dofinansowanie: Przyznane dofinansowanie z budżetu LLP: 18 000 euro

Uczestnicy projektu zgłębiali tajemnice optyki

Przykłady dobrej praktyki

program Grundtvig

Content and Language Inegrated Learning for Mathematics and Science Teachers Wyjazdy szkoleniowe dla kadry edukacji dorosłych Ukończenie kursu

Cele szkolenia: (cele założone przez organizatora oraz cele wyznaczone przez uczestnika) • wzmocnienie umiejętności językowych • pokazanie technik, dzięki którym możliwe jest jednoczesne nauczanie matematyki oraz języka angielskiego; • pomoc w znajdowaniu w Internecie źródeł i materiałów do prowadzenia lekcji • pokazanie, jak tworzyć własne innowacyjne materiały, wzbogacające warsztat pracy • spotkanie i wymiana doświadczeń z nauczycielami z różnych państw; • współpraca z innymi nauczycielami w celu podniesienia jakości nauczania Zastosowane podczas szkolenia metody nauczania: Rozwijanie umiejętności kadry edukacyjnej dorosłych realizowano poprzez

prowadzenie zajęć metodami aktywnymi: pokazy, ćwiczenia, inscenizacje, praca z książką, praca z użyciem komputera. Na zakończenie kursu każdy uczestnik poprowadził swoją lekcję, stosując umiejętności rozwijane podczas kursu. Osiągnięte rezultaty i korzyści dla uczestnika oraz organizacji macierzystej: • wzmocnienie umiejętności językowych, dzięki czemu uczestnik szkolenia prowadzi zajęcia z wykorzystaniem materiałów anglojęzycznych • nabycie umiejętności wyszukiwania w zasobach internetowych materiałów do wyżej wymienionych zajęć • wymiana doświadczeń oraz współpraca, także po zakończeniu kursu, z pozostałymi uczestnikami • poszerzenie własnej wiedzy o innych krajach i kulturach

• zmotywowanie do udziału w innych szkoleniach • nadanie szkole, w której pracuje uczestnik szkolenia, wymiaru europejskiego • zachęcenie uczniów do udziału w projektach programu „Uczenie się przez całe życie” Upowszechnianie rezultatów szkolenia: • prezentacja na Radzie Pedagogicznej, zachęcająca do udziału w tego typu szkoleniach oraz w projektach partnerskich • przekazanie informacji słuchaczom i zachęcenie ich do udziału w warsztatach • opis kursu na stronie internetowej szkoły Wartość, użyteczność, trwałość rezultatów. W jaki sposób są lub mogą być wykorzystane rezultaty szkolenia na rzecz organizacji macierzystej i społeczności lokalnej? Udział w kursie: • przyczynił się do podniesienia kwalifikacji zawodowych uczestnika, a tym samym do podniesienia jakości pracy kadry edukacyjnej w szkole, w której uczy; • zwiększył atrakcyjność oferty edukacyjnej, poprawił organizację pracy dzięki poznanym innowacyjnym metodom prowadzenia zajęć; • zachęcił słuchaczy do wzięcia udziału w projektach programu ,,Uczenie się przez całe życie”. Prowadzenie zajęć metodami aktywnymi

Przykłady dobrej praktyki

program Grundtvig

Praca z użyciem komputera

Numer umowy finansowej: 2008-3-PL1-GRU03-02504 Obszar tematyczny szkolenia: matematyka, TIK, metody podnoszenia motywacji uczniów Uczestnik szkolenia: Ewa Duda Instytucja macierzysta: Miejsce pracy: Centrum Kształcenia Ustawicznego nr 2 ul. Szczęśliwicka 56 02-353 Warszawa tel. +48 22 822 98 95 e-mail: cku2@rubikon.pl

Współpraca w grupie

Adres strony internetowej: http://www.cku2.waw.pl Organizator szkolenia: International Projects Centre, Exeter, Wielka Brytania Termin szkolenia: 16 listopada 2008 – 29 listopada 2008 Język szkolenia: angielski Przyznane dofinansowanie: Przyznane dofinansowanie z budżetu LLP: 2000 euro

Uczestnicy kursu na wycieczce

Przykłady dobrej praktyki

program Wizyty

Studyjne

Use of laboratories for teaching sciences and gaining vocational competences

Spotkanie z uczniami podczas wizyty w liceum na wyspie Aegina

Cele projektu: • poznanie funkcjonowania EKFE – Centralnego Laboratorium dla nauk przyrodniczych oraz SEK – szkolnych laboratoriów • znaczenie EKFE i SEK dla szkół i uczniów • rola eksperymentów przyrodniczych w uczeniu się i nauczaniu • rola laboratoriów zawodowych w kształtowaniu kompetencji zawodowych • poznanie rozwiązań dotyczących stosowania ćwiczeń laboratoryjnych w krajach uczestniczących w wizycie Działania (metody) zastosowane w projekcie: • spotkania • prezentacje • wizytowanie szkół w Atenach oraz na pobliskiej wyspie Aegina • udział w zajęciach laboratoryjnych i warsztatowych • wizyty w centralnym laboratorium EKFE, laboratoriach szkolnych SEK oraz szkolnych warsztatach w szkołach zawodowych VET • wymiana doświadczeń pomiędzy uczestnikami wizyty a organizatorami, a także greckimi nauczycielami i uczniami • zwiedzanie zabytków Aten Osiągnięte rezultaty i produkty końcowe: Organizatorzy zaprezentowali systemowe rozwiązania (EKFE, SEK, VET) dotyczące wykorzystywania ćwiczeń la-

Przykłady dobrej praktyki

boratoryjnych i praktycznych w procesie nauczania. Uczestnicy mieli możliwość porównania stosowanych rozwiązań ze sposobem organizacji w swoich krajach. Rozmowy z uczniami i nauczycielami pozwoliły przybliżyć też problemy greckiego szkolnictwa. Dobra organizacja wizyty zachęciła do dalszej wspólnej pracy. Kontakty nawiązane podczas wizyty zaowocują udziałem w innych, wspólnych programach i projektach. Upowszechnianie rezultatów projektu: • prezentacja podczas posiedzenia rady pedagogicznej w szkole • zamieszczenie informacji na szkolnej stronie www.v-lo.tarnov.pl • prezentacja podczas spotkania dyrektorów szkół w mieście • napisanie artykułu w miesięczniku dla kadry kierowniczej oświaty • opracowanie projektu POKL EFS z wykorzystaniem wiedzy zdobytej podczas wizyty studyjnej Wartość, użyteczność projektu, trwałość rezultatów. W jaki sposób są lub mogą być wykorzystane rezultaty projektu? Udział w wizycie przekonuje, jak duże znaczenie odgrywają ćwiczenia praktyczne i laboratoryjne w nauczaniu przedmiotów przyrodniczych i zawodowych. Uczenie przez działanie powinno być podstawową strategią każdej współczesnej szkoły. Taki sposób ucze-

nia i nauczania pomaga lepiej zapamiętywać wiedzę teoretyczną, a także zdobyć umiejętności praktyczne poprzez samodzielne wykonywanie ćwiczeń i eksperymentów. Wnioski: 1. W większości krajów Europy Zachodniej laboratoria są wykorzystywane powszechnie, kraje uczestniczące w wizycie takie jak Węgry, Słowacja i Polska odbiegają od standardów zachodnioeuropejskich, wyjątek stanowi Rumunia. 2. Szansę na rozwiązanie tego problemu daje nowa podstawa programowa (w gimnazjum od 2009 r., a w LO od 2012 r.). 3. Konieczne wydaje się doposażenie pracowni przedmiotowych w nowoczesny sprzęt i pomoce finansowane z budżetu państwa, przez prywatny sektor lub środki EFS. 4. W polskich szkołach powinno się wzmocnić i upowszechnić stosowanie ćwiczeń laboratoryjnych oraz praktycznych w procesie nauczania przedmiotów przyrodniczych. 5. Rozwiązania dotyczące kształtowania kompetencji kluczowych poprzez stosowanie ćwiczeń laboratoryjnych i praktycznych w Grecji i innych krajach europejskich mogą zostać wykorzystane podczas opracowania projektu w ramach POKL EFS czy LLP.

program Wizyty

Studyjne

Numer wizyty: 85 Obszar tematyczny wizyty: rozwijanie kompetencji kluczowych, znaczenie ćwiczeń praktycznych i laboratoryjnych w kształceniu kompetencji zawodowych

Zajęcia praktyczne analityka medyczna, szkoła zawodowa, Ateny

Polski uczestnik: Joanna Jasiak V Liceum Ogólnokształcące w Tarnowie ul. Rejtana 20 33-100 Tarnów tel. +48 14 621 05 14 e-mail: j.jasiak@wp.pl www.v-lo.tarnov.pl Henryk Kondratowicz Zespół Szkół Elektronicznych i Informatycznych w Giżycku ul. Mickiewicza 27 11-500 Giżycko tel. +48 87 428 30 21 e-mail:jagrze@gmail.com Koordynator projektu: IKY/State Scholarship Foundation-National Agency for the Lifelong Learning Programme Ateny, Grecja

VET warsztaty szkolne

Partnerzy projektu: • Eine Kurkinen, North Karelia, Finlandia • Susanna Occhipinti, Valle d’Aosta, Włochy • Marta Bors, Szekszaed, Węgry • Thomas Clark, Scunthorpe, Wielka Brytania • Murat Gunel, Erzurun, Turcja • Huseyin Bayrakceken, Afyonkarafisar, Turcja • Ana Luis, Oeiras, Portugalia • SADOVEANU Georgeta – Marioara, Oradea, Rumunia • Detlef E. Peukert, Oberusel, Niemcy • Stefan Bege, Nurnberg, Niemcy • Tatiana Busova, Kosice, Słowacja Okres realizacji projektu: 14-18 marca 2010 r. Język projektu: angielski

Wizyta w EKFE doświadczenia wykonywane przez nauczyciela fizyki Joannisa Syskakis

Przyznane dofinansowanie: Przyznane dofinansowanie z budżetu LLP: 1300 euro

Przykłady dobrej praktyki

program eTwinning

1, 2 Buckle my Shoe „Pierwsze, drugie zapnij mi obuwie…”

Przedszkolaki chętnie brały udział w zajęciach

Cele projektu: • opanowanie umiejętności matematycznych przez dzieci w wieku przedszkolnym oraz wymiana praktyk pedagogicznych pomiędzy nauczycielami • wzajemna motywacja do podejmowania aktywności w celu zaprezentowania efektów nowym kolegom • rozwinięcie umiejętności dzieci, takich jak: • rozwiązywanie problemów (myślenie krytyczne i logiczne) • komunikacja w grupie oraz przez Internet • obserwacja otoczenia, stawianie hipotez, badanie i wyciąganie wniosków • utworzenie zestawu cyfrowych gier, puzzli, quizów, książeczek do zastosowania w przedszkolu i domu • usprawnienie techniki posługiwania się narzędziami ICT • rozwinięcie świadomości dotyczącej

Dzieci dobrze się bawiły, porównując liczebność zbiorów

Przykłady dobrej praktyki

innych europejskich kultur i języków • organizowanie dzieciom wspaniałej zabawy Działania (metody) zastosowane w projekcie: Całe przedsięwzięcie zostało podzielone na etapy. Na początku wspólnie ustalono plan pracy, który został włączony do programu każdego przedszkola i szkoły. Nauczyciele przeprowadzili wiele dyskusji na temat zaplanowanych zabaw i zajęć, w następstwie których odbyły się konkretne działania z udziałem dzieci. Efekty działalności dzieci i pracy nauczycieli opublikowane zostały na stronach internetowych projektu. Tematy z zakresu edukacji matematycznej zaplanowano na każdy miesiąc. W pierwszym roku projektu skupiono się na takich pojęciach, jak: • przeliczanie, rozumienie liczebników głównych i porządkowych

• porównywanie liczebności zbiorów (o 1 więcej, mniej etc.) • dodawanie i odejmowanie • położenie przedmiotów w przestrzeni • klasyfikowanie • mierzenie. Następnie tematy te przedyskutowano w przedszkolu i rozdzielono zadania pomiędzy grupy. Pod koniec każdego miesiąca efekty pracy wysyłano partnerom. Prowadzono obserwacje oraz dyskutowano na temat różnych metod pracy z dziećmi. W drugim roku trwania projektu pracowano nad zastosowaniem umiejętności matematycznych w życiu codziennym – „Matematyka wokół nas”, np.: • matematyka i zabawki • matematyka w sklepie • matematyka w czasie Świąt Bożego Narodzenia • matematyka na ulicy • matematyka w kuchni • matematyka na placu zabaw • matematyka w ogrodzie • matematyka w wodzie. Dzieci wykonały serię matematycznych prac, rysunków, zdjęć, filmów wysyłanych nowym przyjaciołom. Aktywnie uczestniczyły w przygotowaniu prezentacji zabaw oraz wymyślały gry matematyczne z regułami. Grały on-line w domu i przedszkolu. Osiągnięte rezultaty i produkty końcowe: Produktem końcowym projektu są tematycznie uporządkowane rezultaty współpracy partnerów, opublikowane na Wikispaces oraz Moodle. Na Wiki zamieszczono artykuły oraz prezentacje realizacji zadań. Na platformie Moodle w kursie „Time for Children” jest zestaw puzzli, gier, książek interaktywnych, poradniki.

program eTwinning

Część materiałów obrazujących wykonane zadania opracowano indywidualnie, część została wykonana wspólnie przez wszystkich partnerów. Wiele radości sprawiało dzieciom logowanie się na Moodle i korzystanie z książeczek interaktywnych, puzzli, gier, do których wykonały ilustracje. Część rodziców posiada indywidualne konto na platformie szkoleniowej Moodle i korzysta wraz z dziećmi z gier w domu. Upowszechnianie rezultatów projektu: Projekt był prezentowany w czasie licznych konferencji ogólnopolskich oraz międzynarodowych. Został także zaprezentowany podczas Międzynarodowych Warsztatów Rozwoju Zawodowego dla nauczycieli, które odbyły się w Warszawie w maju 2009 r. Projekt ten umieszczono jako przykład dobrej praktyki w publikacjach eTwinning. Jego opis znalazł się na plakatach, ulotkach oraz DVD. Przedsięwzięcie to zostało nagrodzone w następujących konkursach: • Finalista konkursu Globar Junior Challenge 2009 • II miejsce w konkursie europejskim „eTwinning Prizes 2009” – kategoria ‘Matematyka i Nauka’ • I miejsce w ogólnopolskim konkursie „Nasz projekt eTwinning 2008 IV edycja – kategoria wiekowa 3-6 lat.” Ponadto projekt zdobył uznanie poprzez uzyskanie: • Krajowej Odznaki Jakości • Europejskiej Odznaki Jakości • iEARN Project Book 2008-2009, 20092010.

Wartość, użyteczność projektu, trwałość rezultatów. W jaki sposób są lub mogą być wykorzystane rezultaty projektu? Projekt, dzięki zastosowaniu technologii informacyjno-komunikacyjnej, w nieszablonowy sposób zaangażował nauczycieli w realizację podstawy programowej wychowania przedszkolnego w zakresie kształcenia pojęć matematycznych dzieci w wieku przedszkolnym. Nauczyciele pracowali zespołowo, wymieniali się praktyką pedagogiczną wewnątrz przedszkola oraz z zagranicznymi partnerami. Współtworzono interesujące środowisko uczenia się dzieci oraz bazę uniwersalnych materiałów dydaktycznych, zamieszczonych na platformie Moodle, możliwych do zastosowania w wielu europejskich przedszkolach. Z zasobów wypracowanych w projekcie korzystali zarówno rodzice w domu, jak i nauczyciele w przedszkolu (quizy, gry, puzzle, książeczki interaktywne, strony internetowe dla dzieci). W realizację projektu zaangażowali się również rodzice dzieci oraz cała społeczność przedszkola. Wśród korzyści płynących z realizacji projektu należy podkreślić rozwinięcie umiejętności posługiwania się narzędziami ICT oraz pogłębienie znajomości języka angielskiego poprzez jego praktyczne zastosowanie w komunikacji i tworzeniu wspólnych materiałów. Projekt może być zastosowany w każdym polskim lub europejskim przedszkolu lub szkole. Przedszkolaki piekły ciasteczka w kształcie cyferek.

Numer projektu: 5545 Obszar tematyczny projektu: edukacja matematyczna przedszkolaków Polski partner projektu: Przedszkole Publiczne nr 5 w Głogowie ul. Niedziałkowskiego 7A, 67-200 Głogów tel./faks: +48 76 833 23 77 e-mail: pp5@www.glogow.pl http://pp5.wikispaces.com/ Koordynator projektu: Ewa Kurzak e-mail: ewa.kurzak@wp.pl tel./faks: +48 76 833 23 77 Strona główna projektu: http://twinmath.wikispaces.com/; http://moodlepp5.webhost.pl/moodle/; http://my.twinspace.etwinning.net/math?l=en Koordynator projektu: Ewa Kurzak Przedszkole Publiczne nr 5 w Głogowie Partnerzy projektu: • St. Thomas More College, Fgura Primary A, Fgura, Malta • Escuela Infantil Gloria Fuertes, Gijón, Hiszpania • Bowhouse Primary School, Grangemouth, Wielka Brytania • Cauldeen Primary School, Inverness, Wielka Brytania • Leikskolinn Furugrund, Kopavogur, Islandia • Cliff Lane Primary School, Ipswich, Wielka Brytania • I Circolo Didattico „Leonardo da Vinci”, Trapani, Włochy • Kauno lopšelis-darželis „Giliukas”, Kaunas, Litwa • Kindergarten 43, Sibiu, Rumunia; • Scuola dell’infanzia ex I.P.P.A.I., Genua, Włochy • St Catherine’s NS, Rush, Irlandia; • Kindergarten Florenceville Elementary, Kanada • P.S.135, Brooklyn, New York, USA Okres realizacji projektu: 17 września 2007 – 31 sierpnia 2009 Język projektu: angielski

Przykłady dobrej praktyki

program eTwinning

Dziennik podróży Syriusza The diary of Syrius’ travels

Uczennice przygotowały mapę Europy i kartki z życzeniami

Cele projektu: • ćwiczenie umiejętności matematycznych • układanie zadań matematycznych przez dzieci • rozwijanie prawidłowych norm i zasad wspólnej zabawy • stwarzanie sytuacji sprzyjających poznaniu kultur innych krajów europejskich – wpajanie zamiłowania do podróży po Europie Działania (metody) zastosowane w projekcie: Uczniowie wzięli udział w grze, w której głównym bohaterem była postać o imieniu Syriusz. Ich zadaniem było uzupełnienie dziennika podróży należącego do Syriusza. W trakcie uzupełniania dziennika podróży uczniowie zdobywali informacje na temat ciekawych do zwiedzania miejsc, Uczniowie nagrywali kolejne etapy podróży Syriusza w programie CamStudio

określali kolejność i czas zwiedzania, poznawali koszty podróży oraz drogę i prędkość poruszania się. Dzieci wspaniale się bawiły, odtwarzając ten dziennik. Każdy zespół gościł Syriusza w swoim kraju przez tydzień. Zadaniem każdego zespołu było przygotowanie kolejnego etapu jego podróży. Podróż Syriusza rozpoczęła się w Polsce. Dzieci z polskiej szkoły przygotowały I etap podróży. Uczniowie umieścili na platformie Moodle (platforma projektu) zadanie interaktywne, w którym na podstawie współrzędnych geograficznych należało odczytać miejsca, które Syriusz odwiedził w Polsce. Przygotowali także 3 zadania interaktywne o tematyce matematycznej, które również umieścili na platformie. Dotyczyły one prędkości, drogi i czasu oraz skali na mapie i kosztów poniesionych podczas I etapu podróży. Kolejne zadania interaktywne dotyczące najciekawszych zakątków stolicy kraju,

w którym aktualnie przebywał Syriusz, również cieszyły się ogromnym zainteresowaniem. W ich rozwiązywaniu uczestniczyły zespoły z krajów partnerskich. W następnych tygodniach zadania przygotowywały kolejno zespoły z Anglii, Hiszpanii, Włoch, Rumunii, Węgier, Słowacji i Czech. Podczas rozwiązywania zadań interaktywnych uczniowie mieli sposobność sprawdzenia, czy poprawnie je wykonali. Było to możliwe dzięki specjalnej opcji zainstalowanej na platformie Moodle, przygotowanej przez polską szkołę będącą jednocześnie koordynatorem projektu. W pracy nad projektem wykorzystano programy: HotPotatoes, CamStudio, Audacity, PowerPoint, Word, Gimp oraz aparat cyfrowy. Uczniowie rozwiązywali zadania indywidualnie przy stanowiskach komputerowych lub grupowo z wykorzystaniem tablicy interaktywnej. Zarówno uczniowie, jak i rodzice mogli na bieżąco śledzić i aktywnie uczestniczyć w pracach nad projektem. Osiągnięte rezultaty i produkty końcowe: Dzieci ze szkół partnerskich: • utworzyły elektroniczny dziennik podróży po krajach partnerskich • utworzyły interaktywny zbiór zadań matematyczno-przyrodniczych • przedstawiły najciekawsze obiekty w stolicach swoich krajów w postaci zadań interaktywnych • nagrały list Syriusza w różnych językach • przesyłały tradycyjne kartki z pozdrowieniami do szkół partnerskich • utworzyły krótką prezentację o swojej stolicy, swoim mieście i szkole

Przykłady dobrej praktyki

program eTwinning

Numer projektu: 12576 Obszar tematyczny projektu: matematyka, przyroda, informatyka, język angielski Polski partner projektu: Szkoła Podstawowa nr 1 ul. Obr. Westerplatte 1A 73-200 Choszczno tel./faks: +48 95 765 22 18 e-mail: sp1@choszczno.edu.pl

Uczniowie wykorzystywali program Google Earth i atlas

Upowszechnianie rezultatów projektu: Wypracowane materiały są dostępne na szkolnej platformie projektu http://projekty.sp1.choszczno.edu.pl/course/view. php?id=11 http://twinspace.etwinning.net/launcher. cfm?lang=en&cid=35089. Uczniowie, nauczyciele i rodzice mogą przeglądać zasoby powstałe podczas realizacji projektu. Każdy uczeń może rozwiązywać zadania matematyczno-przyrodnicze opracowane w języku angielskim. Projekt został laureatem ogólnopolskich konkursów eTwinning. Uzyskał I miejsce w kategorii matematyka w pierwszej edycji konkursu dla nauczycieli przed-

miotów matematyczno-przyrodniczych oraz II miejsce w kategorii wiekowej 7-12 lat w V edycji konkursu „Nasz projekt eTwinning”. Projekt został umieszczony na krajowym portalu programu eTwinning www.etwinning.pl jako przykład dobrej praktyki. Wartość, użyteczność projektu, trwałość rezultatów. W jaki sposób są lub mogą być wykorzystane rezultaty projektu? Prowadzenie projektu matematycznego z wykorzystaniem wiedzy przyrodniczej, umiejętności językowych oraz informatycznych uczniów to taki sposób nauczania, który w przyszłości zaprocentuje wykorzystaniem tych umiejętności w praktyce i w życiu codziennym. Nabycie tych umiejętności wymusza na uczniu zdobywanie wszechstronnej wiedzy z zakresu matematyki, przyrody, geografii, informatyki oraz uświadamia potrzebę kształcenia językowego. Układanie zadań przez dzieci stanowiło dla nich wspaniałą zabawę, która w przyszłości umożliwi uczniom efektywne organizowania czasu wolnego – planowanie ciekawych podróży po swoim kraju, jak również Europie czy innych kontynentach.

Adres strony internetowej: http://www.sp1.choszczno.edu.pl Adres strony internetowej projektu: http://projekty.sp1.choszczno.edu.pl/course/ view.php?id=11 http://twinspace.etwinning.net/launcher. cfm?lang=en&cid=35089 Koordynator projektu: Szkoła Podstawowa nr 1, Choszczno, Polska Koordynator: Bożena Koronowicz e-mail: bozena.koronowicz.@wp.pl Partnerzy projektu: • CEIP LES AIGÜES – Cardedeu, Hiszpania • Direzione Didattica 1° Circolo – Lauria, Włochy • Limehurst High School – Loughborough, Wielka Brytania • SCOALA NR. 32 „AL. MACEDONSKI” – Craiova, Rumunia • SP im. Henryka Sienkiewicza – Jablunkov, Czechy • Weöres Sándor Általános Iskola – Gyömrő, Węgry • Zakladni skola – Ostrava, Czechy • ZŠ SNP – Sučany, Słowacja Okres realizacji projektu: 27 stycznia 2009 – 26 czerwca 2009 Język projektu: angielski

Uczniowie wykorzystywali program Google Earth i atlas

Przykłady dobrej praktyki

program eTwinning

Magic but real experiments

Uczniowie gimnazjum w Brzeźnicy

Cele projektu: • nauczanie fizyki i chemii oraz szeroko pojętych nauk przyrodniczych poprzez proste doświadczenia przygotowane, wykonywane i opisane przez uczniów. Tematyka doświadczeń jest wpisana w program nauczania • nagrywanie i fotografowanie przeprowadzanych doświadczeń oraz ich umieszczenie na ogólnodostępnym blogu projektu wraz z opisem i interpretacją • umożliwienie uczniom z innych szkół przeprowadzenia tych samych doświadczeń oraz ich modyfikacji, a także dodawanie własnej opinii na blogu projektu Działania (metody) zastosowane w projekcie: Projekt był prowadzony na zajęciach kółka chemicznego, na które uczęszczali uczniowie klas pierwszych gimnazjum. Nauczyciel koordynator wyszukał na portalu eTwinning partnerów chętnych do współpracy z dziedziny chemii. Po dołączeniu do projektu, którego założycielami były szkoły z Hiszpanii i Rumunii, uczniowie zostali zarejestrowani na platformie TwinSpace, gdzie zamieszczono informacje o szkole i grupie projektowej. Część uczniów od razu zabierała głos na forum. Jeden z założycieli projektu zaprezentował swoje doświadczenia z chemii i fizyki na własnej stronie internetowej, na której przedstawił ideę dokumentowania i opisywania eksperymentów. Uczniowie po obejrzeniu nagranych przykładowych doświadczeń pracowali w grupach i wybierali do przeprowadzenia te doświadczenia, które podobały im się najbardziej. Zostały

Przykłady dobrej praktyki

one przeprowadzone na zajęciach kółka i omówione w takim zakresie, na jaki pozwalała wiedza uczniów na tym etapie edukacji. Wiele doświadczeń, które nie wymagały stosowania skomplikowanej aparatury ani odczynników chemicznych, uczniowie wykonywali samodzielnie w domu. Największym powodzeniem cieszyły się doświadczenia „Widelce w równowadze” i „Gaśnica”. Następnie nauczyciel współpracujący pokazał uczniom kilka efektownych eksperymentów, niewykonywanych wcześniej w żadnej ze szkół partnerskich. Pod okiem nauczyciela uczniowie przystąpili do przygotowania tych doświadczeń oraz ich przeprowadzenia w pracowni chemicznej. Eksperymenty te zostały następnie zarejestrowane za pomocą kamery wideo i przetworzone przez nauczyciela koordynatora i uczniów na obrazy przy wykorzystaniu specjalnego oprogramowania (Windows Movie Maker). Zrealizowane filmy zostały zamieszczone na YouTube i na blogu projektu, gdzie dołączono do nich opisy i objaśnienia. Stały kontakt między uczestnikami projektu był utrzymywany poprzez wpisy na forum bądź poprzez pocztę elektroniczną, co zapewniało szybki przepływ informacji. Do komunikacji między uczniami ze szkół partnerskich wykorzystano także blog dostępny na platformie TwinSpace. To, co wyróżnia ten projekt to przede wszystkim zasoby, czyli nagrania prostych w wykonaniu a jednocześnie „magicznych” eksperymentów. Uczniowie mieli okazję zobaczyć, a nawet przeprowadzić nieznane im eksperymenty. Odpowiedni opis doświadczeń i interpretacja eksperymentów umożliwiły uczniom zrozumienie zjawisk zachodzących w świecie.

Praca w grupie i samodzielne wykonanie doświadczeń pozwalało uczniom wykorzystać ich predyspozycje i kształtować umiejętności w zakresie chemii, technologii informacyjno-komunikacyjnych i językowych. Każdy z uczestników projektu miał możliwość wykazać się kreatywnością zgodnie ze swoimi uzdolnieniami, które mógł wykorzystać w praktyce przy wyborze i przeprowadzaniu doświadczenia, nagrania filmu, wykonania opisów w języku angielskim czy wyborze ścieżki dźwiękowej. Osiągnięte rezultaty i produkty końcowe: Efektem działań projektowych jest zbiór wielu doświadczeń z zakresu fizyki i chemii nagranych i umieszczonych na blogu projektu http://magic-but-real-experiments.blogspot.com. Jest to cenne źródło informacji zarówno dla uczniów, jak i nauczycieli fizyki i chemii. Udział w projekcie niezwykle zaktywizował dzieci i sprawił, że zainteresowały się chemią i fizyką. Projekt spopularyzował wśród nich także inne strony poświęcone eksperymentom, np. www.spryciarze. pl, www.brainiac.pl. Poprzez wspólne i samodzielne wykonanie doświadczeń uczniowie nauczyli się stosowania odpowiednich procedur bezpieczeństwa oraz stosowania sprzętu ochronnego. Umiejętności niektórych uczniów zaprocentowały w następnym roku szkolnym, kiedy odnieśli oni sukcesy na szczeblu wojewódzkim w konkursie na projekt doświadczenia fizycznego, który odbył się pod patronatem Uniwersytetu Jagiellońskiego „Feniks”.

program eTwinning

Wiele radości sprawiło uczestnikom projektu obserwowanie rówieśników w ich ojczystych szkołach – porównywano sale szkolne, mundurki, a nawet odmienny akcent języka angielskiego. Gimnazjaliści mogli przekonać się, że młodzież w Europie ma wiele wspólnego i że prawdziwe jest hasło: „Różni, a jednak tacy sami”. Dyskusje na forum i TwinSpace sprzyjały rozwojowi otwartości i tolerancji wobec innych kultur. Upowszechnianie rezultatów projektu: Rezultaty projektu były upowszechniane na terenie szkoły w postaci gazetek i plakatów, w czasie „Tygodni eTwinning 2009” oraz obchodów 5-lecia eTwinning. W czerwcu 2009 r. podczas wymiany uczniowskiej ze szkołą w Pagiriai na Litwie nauczyciele i uczniowie, którzy gościli w Brzeźnicy, mieli okazję do dyskusji i wymiany opinii na temat dwóch wspólnie prowadzonych projektów: „Water is life” oraz „ Magic but real experiments”. Rezultaty projektu upowszechniano na terenie gminy i powiatu poprzez artykuły w prasie lokalnej „Taka Malownicza Gmina” i powiatowej „Wiadomości Powiatowe”, „Dziennik Polski”. Wartość, użyteczność projektu, trwałość rezultatów. W jaki sposób są lub mogą być wykorzystane rezultaty projektu? Nagrane eksperymenty mogą zostać wplecione w tok lekcji i wykorzystane w klasach gimnazjalnych lub licealnych, w zależności od podstawy programowej i bieżących potrzeb nauczyciela. Wartość projektu w szerzeniu nauk przy-

Numer projektu: 9047 Obszar tematyczny projektu: chemia, fizyka, biologia, przyroda, informatyka, język angielski

Eksperymenty – jedno z licznych doświadczeń przeprowadzonych podczas zajęć

rodniczych została podkreślona poprzez I nagrodę w Konkursie Europejskim eTwinning 2010 w kategorii „Matematyka i przedmioty przyrodnicze”. Projekt okazał sie na tyle trwały i atrakcyjny, że część partnerów (w tym także polska szkoła) w bieżącym roku szkolnym kontynuuje projekt o podobnych celach i założeniach „Magic experiments in the real world”. Uzyskał on Krajową Odznakę Jakości. O atrakcyjności projektu może świadczyć liczba szkół partnerskich – jest ich aż 26. Uczniowie z Zespołu Szkolno-Przedszkolnego w Brzeźnicy, którzy uczestniczyli w projekcie w roku 2008/9, w bieżącym roku szkolnym także pozostają aktywni w dziedzinie nauk przyrodniczych, biorą udział w innych projektach („Feniks” z fizyki, „Fascynacje zaklęte w nauce i biznesie”, projekt eTwinning „Magic experiments in the real world”), odnoszą sukcesy w wielu konkursach w dziedzinach pokrewnych – „Lwiątko” z fizyki, „Genius Logicus”, konkursy na doświadczenia w projekcie „Feniks”.

Polski partner projektu: Zespół Szkolno-Przedszkolny w Brzeźnicy 34-114 Brzeźnica 53 tel./faks: +48 33 879 22 30 e-mail: zspbrzeznica@poczta.onet.pl Dyrektor szkoły: Anna Lang e-mail: a.lang@vp.pl www.zspbrzeznica.iap.pl Adres strony internetowej projektu: http://magic-but-real-experiments.blogspot. com Koordynator projektu: Zespół Szkolno-Przedszkolny w Brzeźnicy, Polska Koordynator: Danuta Tracz, nauczyciel współpracujący: Stanisław Tracz tel. +48 33 879 22 30 e-mail: danutatracz@hotmail.com Partnerzy projektu: • Colegio Sagrado Corazón, Sewilla, Hiszpania • Escola Secundária de Loulé, Loulé, Portugalia • Liceo Scientifico „F. Cecioni”, Livorno, Włochy • Lycée Jules Verne, Limours, Francja • Pagiriu Gimnazija, Pagiriai, Litwa • Colegiul National, Satu Mare, Rumunia • Scoala “Mircea Eliade”, Satu Mare, Rumunia • Şcoala Gimnazială “Gheorghe Lazăr”, Zalau, Rumunia Okres realizacji projektu: październik 2008 – czerwiec 2009 Języki projektu: angielski, francuski, hiszpański

Efektem działań projektowych jest zbiór wielu doświadczeń z zakresu fizyki i chemii nagranych i umieszczonych na blogu projektu

Przykłady dobrej praktyki

program European

Language Label

Young Scientist – Młodzi Naukowcy

WYBUCH WULKANU. Jedno z ulubionych doświadczeń uczestników projektu

Cele projektu: Young Scientist jest autorskim projektem dla dzieci w wieku od 4 do 6 lat, mającym na celu poszerzenie wiedzy przedszkolaków na temat otaczającego świata. Dzieci pod kierunkiem nauczyciela języka angielskiego wykonują proste doświadczenia przyrodnicze, przeprowadzają obserwacje i badania, odkrywając prawa rządzące naturą.

• aktywizowanie dzieci podczas zajęć poprzez wspólne wykonywanie prostych doświadczeń, eksperymentowanie i odgadywanie ich rezultatów • rozwijanie umiejętności współpracy w grupie • rozwijanie kreatywności dzieci • rozwój zdolności wizualno-przestrzennych

Edukacyjne cele projektu: • rozbudzanie zainteresowania otaczającym światem i jego różnorodnością • rozwijanie naturalnych zdolności dzieci do obserwowania, zadawania pytań, stawiania hipotez, analizowania i wyciągania wniosków • ćwiczenie umiejętności obserwowania zmian zachodzących w przyrodzie • poznanie podstawowych pojęć nauk przyrodniczych • rozwijanie świadomości i wrażliwości ekologicznej

Językowe cele projektu: • naturalne przyswajanie języka / słownictwa poprzez aktywny udział dzieci w zajęciach • używanie języka angielskiego jako narzędzia do opisywania odkrytych zjawisk fizycznych, przyrodniczych • poznanie i używanie słownictwa związanego z naukami przyrodniczymi • rozumienie instrukcji i prawidłowe wykonywanie poleceń potrzebnych do wykonania doświadczeń i eksperymentów

• rozbudzanie w dzieciach chęci wyrażenia spontanicznych wniosków w drugim języku • kształcenie umiejętności porozumiewania się w języku obcym w trakcie interakcji w dziecięcej grupie badawczej Działania (metody) zastosowane w projekcie: Projekt Young Scientist trwa trzy lata. Dzieci w wieku 4-6 lat na cotygodniowych spotkaniach 45-minutowych wykonują jedno lub dwa proste doświadczenia z pogranicza fizyki, chemii i biologii zakończone krótką samodzielną pracą podsumowującą. Projekt zawiera również doświadczenia długoterminowe, takie jak hodowanie pleśni lub mierzenie opadu deszczu. Każdy miesiąc roku szkolnego jest podporządkowany innej tematyce. Na przykład w styczniu dzieci odkrywają funkcje swoich zmysłów, a w maju poznają właściwości wody oraz jej obiegu w przyrodzie. Dzieci uczą się poprzez zabawę i eksperymentowanie, dzięki czemu są w pełni zaangażowane w zajęcia. Content and Language Integrated Learning (CLIL), czyli nauczanie poprzez treść jest metodą, na której oparty jest program. Działania projektowe na przestrzeni trzech lat pokazały nowe możliwości i formy przekazu treści edukacyjnych za pośrednictwem drugiego języka. Jednocześnie utwierdziły w nauczycielach przekonanie, że głównie nauka poprzez aktywne, spontaniczne działanie przynosi najbardziej oczekiwane rezultaty w edukacji przedszkolnej. Najpierw dzieci pod nadzorem nauczyciela lepią wulkan z gliny i malują go. Później dodają magiczny proszek (sodę), dolewają ocet i wybuch gotowy

Przykłady dobrej praktyki

program European

Osiągnięte rezultaty i produkty końcowe: 1. Na podstawie rocznej, systematycznej pracy i jednoczesnej obserwacji dzieci z grupy badawczej powstał trzyletni program kursu edukacji językowej z cyklu „Young Scientist”, zawierający opisy ponad 300 doświadczeń naukowych do przeprowadzenia w warunkach przedszkolno-szkolnych oraz domowych. 2. Wypracowane podczas realizacji projektu pomoce, konspekty, materiały multimedialne pozwoliły na dalsze nadbudowywanie dydaktycznej bazy materiałów i pomocy potrzebnych w dalszej pracy nad projektem. 3. Jednym z ważniejszych rezultatów projektu jest zacieśnienie kontaktów z rodzicami, którzy stali się partnerami projektu. 4. Działania projektowe zaprezentowane zostały podczas: • Pikniku Naukowego Polskiego Radia w latach 2007 i 2008; • Pikniku Rodzinnego przedszkola w 2008 i 2009 z aktywnym udziałem rodziców i dzieci w projekcie. 5. Kolejnym efektem projektu jest kurs dla dzieci w wielu 5-9 lat Young Students, którego jednym z elementów są zajęcia Young Scientist. Upowszechnianie rezultatów projektu: Rozwinięcie tematyki zajęć w przedszkolu poprzez planowane wprowadzenie zajęć geograficznych i kulturowych w języku angielskim nie tylko w przedszkolu, ale w nowo powstającej dwujęzycznej szkole podstawowej. Comiesięczne doświadczenia wykonywane przez dzieci wspólnie z rodzicami. Tablica informacyjna „Young Scientist”. Przesyłanie comiesięcznych e-maili ze zdjęciami z zajęć rodzicom. Albumy dziecięce – opisy i rysunki wykonanych doświadczeń, które dzieci kolekcjonują przez cały rok. Popularność zajęć przyczyniła się do rozwoju współpracy z rodzicami. Wprowadzenie dodatkowej formy realizacji projektu. Polega ona na wykonywaniu comiesięcznych projektów „domowych” z udziałem rodziców. Wyniki samodzielnych działań rodzinnych są omawiane na forum internetowym i stanowią podstawę dalszej integracji grup przedszkolnych, będąc jednocześnie sympatyczną zabawą.

Language Label

Obszar tematyczny projektu: przyroda, ekologia, otaczający świat: fizyka, chemia i biologia Instytucja prowadząca: Dwujęzyczne Przedszkole „Tęczowy Ogród” ul. Miłobędzka 14 02-634 Warszawa Agata Żurowska-Tuchowska e-mail: agata.zurowska@greenwich.edu.pl Adres strony internetowej: http://teczowyogrod.pl Koordynatorzy projektu: Ewa Mach, Tatiana Machowska tel. 665 156 543 e-mail: levita@o2.pl Elektryczność też jest tematem interesującym

Okres realizacji projektu: 2006 – 2009 Język projektu: angielski

Wartość, użyteczność projektu, trwałość rezultatów. W jaki sposób są lub mogą być wykorzystane rezultaty projektu? Projekt „Young Scientist” może być realizowany we wszystkich placówkach przedszkolnych i wczesnoszkolnych z rozszerzonym językiem angielskim, a także na kursach prowadzonych metodą CLIL dla dzieci w różnym wieku. Program ten został szczegółowo opisany i przetestowany w grupach dzieci w wieku od 4 do10 lat, dlatego też z łatwością może być wdrażany w innych jednostkach edukacyjnych. Samonadmuchujący się balon

Przykłady dobrej praktyki

Rozwój przedsiębiorczości w projektach współpracy europejskiej Zeszyt tematyczny zawierający wybór przykładów dobrej praktyki w europejskim programie edukacyjnym „Uczenie się przez całe życie”. Publikacja obejmuje tematykę rozwoju przedsiębiorczości, ujętą w projektach europejskich. Rozbudzanie ducha przedsiębiorczości poprzez edukację, zarówno edukację szkolną, szkolnictwo wyższe, jak i kształcenie ustawiczne, jest jednym z priorytetów strategii lizbońskiej. Dialog międzykulturowy w projektach współpracy europejskiej Zeszyt poświęcony tematyce dialogu międzykulturowego, stanowiącego istotę współpracy w projektach realizowanych przez polskie placówki edukacyjne wspólnie z europejskimi partnerami. Praca z zagranicznymi partnerami umożliwia poznanie drugiego człowieka, wywodzącego się z innej kultury, innego środowiska. W ślad za poznaniem idzie zrozumienie, a od zrozumienia „innego” jest już tylko krok do akceptacji różnorodności kulturowej. Bez akceptacji tej różnorodności praca w międzynarodowym środowisku kulturowym czy praca w zróżnicowanym kulturowo środowisku byłaby po prostu niemożliwa. Tego też uczą projekty programu „Uczenie się przez całe życie”. Uczą aktywnej tolerancji, dostrzegania wartości w innym człowieku, w innych grupach społeczno-kulturowych i w innych narodach. Nauczanie i uczenie się języków w projektach współpracy europejskiej Zeszyt obejmuje tematykę uczenia się i nauczania języków obcych, ujętą w projektach europejskich. Wybór tej tematyki jak i poprzednich – rozwoju przedsiębiorczości i dialogu międzykulturowego – prezentowanych w zeszytach przygotowanych w ramach eurpejskiego programu edukacyjnego nie jest przypadkowy. Znajomość języka obcego, postawa przedsiębiorcza oraz interkulturowość to trzy z ośmiu kompetencji, określonych przez Komisję Europejską jako kluczowe w budowaniu wspólnej Europy z efektywną gospodarką opartą na wiedzy. Wykorzystywanie rezultatów programu „Uczenie się przez całe życie” Publikacja waloryzacyjna promująca upowszechnianie i wykorzystywanie rezultatów osiąganych w projektach programu „Uczenie się przez całe życie”. Mamy nadzieję, że zachęcimy Państwa do zgłębienia tego, co wypracowują polskie instytucje edukacyjne w programach sektorowych tego programu i zainspirujemy do przenoszenia ich innowacyjnych rozwiązań do systemu edukacji na szerszą skalę. Przykłady dobrej praktyki w programie „Uczenie się przez całe życie” Kreatywność i innowacje Publikacja prezentuje wybór przykładów dobrej praktyki w programie „Uczenie się przez całe życie”, tym razem nie pod kątem wybranego tematu, lecz w kontekście Europejskiego Roku Kreatywności i Innowacji 2009. Zwiększanie szans edukacyjnych poprzez realizację projektów współpracy europejskiej Zeszyt tematyczny poświęcony zwiększaniu szans edukacyjnych przeciwdziałających ubóstwu i wykluczeniu społecznemu poprzez realizację projektów w programach europejskich (realizowanych w programie „Uczenie się przez całe życie” i programie „Młodzież w działaniu”). Zeszyt przygotowany został na konferencję tematyczną, zorganizowaną przez Fundację Rozwoju Systemu Edukacji 25 maja 2010 r. w Warszawie, w ramach Europejskiego Roku Walki z Ubóstwem i Wykluczeniem Społecznym (Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady ogłoszenia roku 2010 Europejskim Rokiem Walki z Ubóstwem i Wykluczeniem Społecznym).

Szanowni Państwo, zachęcamy Państwa do zajrzenia na naszą stronę internetową http://waloryzacja.llp.org.pl prowadzoną przez Zespół Upowszechniania i Wykorzystywania Rezultatów programu „Uczenie się przez całe życie”. Znajdziecie tu Państwo m.in. wszystkie zeszyty tematyczne z serii Przykłady dobrej praktyki, poświęcone bardzo dobrym projektom realizowanym w różnych obszarach tematycznych.

Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji Narodowa Agencja Programu „Uczenie się przez całe życie” ul. Mokotowska 43 00-551 Warszawa www.frse.org.pl

ISBN 978-83-62634-12-5