hvítrheimr
edmund austigard
Hvítrheimr
Roman
forlaget oktober 2025
«Den som urettmessig rører heimsboka utløyser ulykke på ulykke og døyr ein grufull død.»
Frå heimsloven
«Ansvaret Hâfna fekk for auren, skal alltid telja mest, auren skal leva i Stølsvatnet og leva der i all tid slik Hvítrheimr har pålagt oss. Vassfalla og fjella skal ikkje rørast, men nyttast slik dei alltid har blitt nytta. Isen sin lov skal gjelda til endetida. Og isen sjølv vil varsla gjennom auren når enden er nær. Alt som er skapt av isen, er isen sin eigedom. I all æve.»
Frå Hima Stølen sitt testamente
det er framleis mørkt over Stølsvatnet. Tre flatbotna prammar ligg urørlege på den stille vassflata, og ei tjukk fukt heng i lufta etter regnet. Ein Vassfadl er tolv år, men kan ritet og sit tagal i den breie prammen til grandonkel Hima. Berre den fjerne susen frå Storånå høyrest. Det er sjette gongen han er med på det store aurafisket.
Dei solide trebåtane ligg på linje med fire garnlengder mellom seg. Ein og Himaen lengst nord, i midten onkel Hekkan, og i prammen heilt sør sit Reiar aust i osen i tweeddressen sin. Uvêret har gjort natta mørk. Flaumrekster har farga vatnet. Garnlenka dei sette i går kveld, stenger auren si ferd mellom djupna og sandgrunnane. Det vil bli eit godt fiske.
Ein svak ange av bjørkeskot driv over vatnet og minner karane på sommaren som ventar. Lia ovanfor Stølen vil snart få eit lett grønskjær. Ein elskar denne tida. Og likevel ligg det ei tyngd over han. Som om noko uoppretteleg skal henda, og det er berre hans skuld på grunn av det han gjorde i går.
Turavis er ein oransje glød synleg frå båtane, og ein svak eim av tobakk trekker gjennom lufta. Karane har stappa pipene. Kanskje nyt dei ventetida i mørke
Signe auren, signe vatnet, signe Hâfna.
Det gjer han ikkje før det er mogleg å skimta den lyse aurabuken.
Du stammar frå breen, pleidde mora å seia då Ein var mindre. Ut av den første smeltedropen frå Hvítrheimr kom ei kvinne som heitte Hâfna. Mor til vår sivilisasjon. Mens ho venta på at breen skulle gi henne ein mann, såg ho kva Hvítrheimr gøymde. Tei om det synet til di døyande stund, sa breen. Får andre vita, vil ulykke følgja ulykke.
Likevel røpte Hâfna det ho såg for mannen sin Ráfn. Slik kan me to styra verda, sa ho etter at ho hadde delt synet med Ráfn. Kort etter fekk Ráfn feber og døydde.
I alle år har Ein trudd på segna. Ikkje tenkt over kor rart det er, før nå.
Etter at Hâfna jordfesta Ráfn, snakka breen til henne igjen.
Di bot skal vera ansvaret for auren. Du skal fanga aure i Storånå og setja han ut i det laglege fjellvatnet oppi dalen. Slik blir det mat til alle som ein gong kjem til å leva her.
Og Hâfna ser i synet seg sjølv og ei ung kvinne bera eit kjerald mellom seg. Når dei kjem til eit vatn, kantrar dei kjeraldet, og levande småaure fossar ut.
Auren blir ditt folk sitt ansvar, seier røysta. Og når du døyr, skal du føra vidare alt du veit, til kvinna som
10 meir enn sjølve fisket, har Ein tenkt. For ei eldgammal høgtid skal rå fram til grandonkel Hima skal reisa seg, kasta hatten på tofta og ropa:
ber kjeraldet med deg. Ráfna heiter ho, og er di og Ráfn si dotter. Om auren døyr, vil ikkje Hvítrheimr verna folket ditt lenger, heiane vil forsvinna bit for bit, til eg legg alt audt. Slik styrer Hvítrheimr.
Det er derfor me sit her, tenkjer Ein. Fordi Hâfna røpte Hvítrheimrs sanning for Ráfn.
Ei rype kaklar oppunder Aurahorten og dei oransje pipeglørne rører seg til lyden av støvelhælar mot trebotnane.
Når grandonkel Hima har prisa auren, skal garna trekkast og auren løysast. Etter sløying deler dei fangsten og heller auren oppi store trefat som nyleg er vaska reine med kokt brakevatn og til sist salta godt. Innvolane samlar dei saman og ber bort til oljebrenneriet til onkel Hekkan. Og slik skal dette ritualet gjenta seg sjølv heilt til tretønnene på dei tre bruka rundt Stølsvatnet er fulle av aure ein gong mot hausten. Først då kan vinteren koma. Og neste år er det på ‘an igjen, same greia. Og alt har dei Hâfna å takka for. Slik har det vore i tusenvis av år.
Rypa kaklar igjen, og eit svakt dunk mot båtbotnen får Himaen til røra seg og den stødige prammen til å vagga. Like etter eit nytt dunk, og endå eit. Det hender noko i vatnet rundt dei. Ein nesten uhøyrleg lyd av noko som bryt vasshinna. Heile tida. Som om noko ustoppeleg er sett i gang. Dunka blir tettare. Ein ser på glørne frå pipene langs garnlinja at uroa har spreidd seg. Turavis kjenner han dunka gjennom solen. Som om ein stav kakkar svakt mot støvelen hans. Han kjenner avtrykket langt oppi leggene.
Dei skal bli sitjande utan svar til morgonen gryr.
Tenkja sitt om desse dunka utan å veksla eit ord, slik skikken er. Men ingenting kan førebu dei på det synet den gryande morgonen snart skal by på. Og ingenting skal bli som før.
1.
Lovhuset, Staten
storsalen i lovhuset er høgreist og nesten tom. Ein blir vist til skranken. Til høgre for han sit to statsadvokatar. Dei er opptekne med å bla i kvar si tjukke dokumentsamling. Det er på grunn av heimsboka eg er her i rettssalen til Førstedommar Eva Dal i Staten, tenkjer han. For ulykke vil følgja ulykke. Og så tenkjer han nei. Det som hende på vatnet den morgonen då han var liten, var ikkje urgammal trolldom. Det berre hende.
Klokka er snart ni. Ein stod opp lenge før det var lyst. Gjekk dei tre timane langs stien frå Stølsvatnet ned til vegen. Kledde seg om i dress. Bakka den gamle pickupen ut av skuten der nede og køyrde dei ti minutta ned til byen.
Eit gammalt veggur slår ni slag, og døra i bakkant av rommet opnar seg. Ein skjemmande knirkelyd fyller lufta og tek merksemda frå kvinna som kjem inn. Merkeleg at ikkje ei så viktig dør er smurd, tenkjer Ein og kjenner musklane spenna seg.
Førstedommar Eva Dal, seier den eldste av dei to statsadvokatane og reiser seg. Ho er langt yngre enn Ein venta. Håret heng laust og bølgjar i ein merkeleg sakte
Eva Dal ser ned nokre sekund. Som om ho må lesa frå manuskriptet sitt før ho snakkar.
– Ein Vassfadl, eigar av Stølen i snart trettiseks år. Han nikkar, sjølv om trettiseks år er feil, han har ikkje drive bruket så lenge. Men han vågar ikkje å protestera.
– Korleis kjennest det å stå ved vegsenden, Ein?
Han forstår ikkje.
– Eg er ikkje død, seier han og prøver eit forsiktig smil.
Førstedommaren ristar berre lett på hovet. Heilt sidan ho kom inn i salen, har han kjent seg uroleg. Staten vil ha fallrettane og heiane, sa alltid onkel Hekkan. Er det slik nå?
Dagen før det siste aurafisket hende to ting. Den eine stod isen for, ulykka med heimsboka stod han sjølv for. Han stod saman med grandonkelen ved varden på Stølsnuten. Såg over vatnet mot Stølen. Himaen sette seg med eitt på huk og pressa handflatene mot bakken.
– Nå hender det, sa han.
Ein gjorde som Himaen. Vinterkjølen sat ennå trassig i jorda. Hans eigen puls hamra gjennom handbakane. Frå ein stad langt under bakken steig ein djup takt mot fingertuppane og pressa vekk pulsen. Snart høyrde han skvulpelydar. Vatnet bobla opp frå eit
14 og verdig takt. Kledd i ei elegant drakt. Bukseslengen så vid at Ein må tilbake til barneskulen for å hugsa liknande. Hans eigen utdaterte slengdress verkar med eitt moderat. Lyden av skohælane hennar fyller det mektige rommet med kvasse hogg. Ved skranken set ho seg sakte, og stilla legg seg over den litle forsamlinga.
par av vasshola i myra aust for varden. Og like etter sokk isen nede på Stølsvatnet i eit heilt stykke. Slik ein kunne tenkja seg at Atlantis ein gong sokk i havet, som eit heilt og intakt kontinent.
Ein tenkte ikkje på dette som uvanleg. Kvar sommar sende mora han opp frå Vassfadl nede i dalen til Stølen. Der levde han i ei anna verd saman med grandonkel Hima og dei to naboane. Onkel Hekkan ute på Neset bannar og snakkar meir usant enn sant, sa grandonkelen. Og Reiar aust i osen går i tweeddress fordi han ein gong levde av å ro britar som dorga etter aure. Men kor mykje som var fantasi, kunne Ein ikkje gjera greie for. Han var tolv år den gongen.
Same kvelden gjorde Himaen slik han alltid gjorde. Henta den tunge heimsboka ned frå hylla. Plukka fram fyllepennen og sette seg til ved bordet. Det var noko stolt og verdig over profilen hans der han sat ved bordet framfor det austre glaset. Dus i det matte innelyset, men skarp mot den lyse vårkvelden utanfor. Du har ingenting med det eg skriv i denne boka, sa han. Ein visste godt at boka var hemmeleg, og farleg å røra for andre enn Himaen. Men Himaen skreiv så lenge den kvelden at han likevel spurde. Det du såg i dag, Ein, har berre hendt tre gonger sidan isen trekte seg tilbake, svara Himaen.
– Heimsloven er nedskriven i heimsboka, forklarte Himaen. – Tek du i boka utan lov, vil ulykke følgja ulykke og du sjølv få deg drepen.
– Men du får lov, spurde Ein.
– Nå er boka og ansvaret ditt, var det siste far min sa før han døydde, svara Himaen.
Ein høyrer langt bak der ein stad at Førstedommar Eva Dal ber den eine statsadvokaten om å gå gjennom konkursloven. Gjer han kjend for Ein Vassfadl, seier ho. Advokaten reiser seg og knepper dressjakka, før han forsvinn i ein flaum av ord. Ein kjenner igjen dei fleste og får med seg at tida for gjeldsforhandlingar for lengst er over. Det er heva over all tvil at tiltalte har drive for kreditors rekning, han har gjort som om han kunne betala, og er dermed blitt skuldig i eit alvorleg brotsverk. Slike brotsverk må handsamast etter … og med største …
I heimsboka står det at folk måtte venta to døgn med å sjøsetja prammane når isen sokk som eitt stykke, sa gamle Himaen. For det har hendt tre gonger at isen har kome opp igjen like heil to døgn etter at han sokk. Hekk Hekkanen brydde seg ikkje om slikt. Då Ein kom ut på bøen dagen etter, skar den breie frakteprammen til Hekk seg gjennom det stille vatnet utanfor båtplassen. Synet fekk Ein til å tenkja på mormora heime på Vassfadl. Når ho klypte opp tøy til nye gardiner. Den kvasse saksa som delte tøyet i to og la opp faldar på kvar side av ferda si. Himaen la også merke til prammen, sverta og la på firsprang nedover mot båtplassen.
– Kva i svarte, Hekk! høyrde Ein at han ropte.
Det var då han gjorde det. Gjekk inn i stølsstova. Tok ein siste kikk ut glaset, Hekk hadde lagt til kai, og dei to var ivrig opptekne der nede, ingen var på veg opp mot husa. Han skauv ein jærstol innunder hylla der heimsboka låg. Løfta boka av hylla. Ståande på tå og i full strekk mista han taket like over parafinlampa på bordet. Den tynnvegga kolben som strekte til vêrs som ei gjennomskinleg fabrikkpipe, smuldra frå toppen i møte med skriveboka. Til ein kviskrande lyd forsvann glaskolben og spreidde tusenvis av bitte små glaspelar utover stova. Med eit toreskrall klaska boka i bordplata og blei liggande midt i ein høl av parafin. Med skrifta ned.
– Datt heimsboka ned? Slik heilt av seg sjølv? På bordet? spurde Himaen.
– Ja, svara Ein. – Heilt av seg sjølv.
Grandonkelen prøvde å tørka bordet med skjorteermet og la heimsboka på den nytørka bordplata med ei varsemd Ein aldri hadde sett. Ein heldt pusten mens
Himaen prøvde å skilja dei gjennomblaute og lauvtynne sidene frå einannan med fingrane. Hugsar korleis han sprang for å gripa papirrullen ved den nysverta omnen. På det ytste arket stod det att ei svart hand etter svertinga. Han reiv det sverta stykket av før han gav rullen til Himaen, som la tørkepapiret forsiktig over ei gjennomblaut bokside. Dei såg korleis væska trekte sakte inn i tørkepapiret og farga det gulbrunt.
Himaen løfta papiret av boksida. Under arket flaut ord og bokstavar over i einannan og laga teikn Ein aldri har sett før.
Edmund Austigard (f. 1964) er direktør for Det Norske Samlaget. Hvítrheimr er hans erde roman.
Foto: Fartein Rudjord
Omslag: Lotta Kühlhorn
Ein Vassfadl er det siste leddet i ei stolt slekt frå fjellgarden under breen Hvítrheimr, med røter tilbake til istida. Ifølgje mytane er auren i fjellvatna under breen deira ansvar. Døyr auren ut, er endetida nær. Rett før aurafisket det året Ein er tolv år, bryt han forbodet mot å røre den heilage heimsboka, og dagen etter er all fisk i vatnet død. Deretter følgjer ulykke på ulykke i livet til Ein, og nå er Ein slått konkurs, han har ingen arvtakar eller veg ut. Han er ein mann utan framtid. Staten kjem til å overta heile området under breen og demme det opp. Alt han elskar kjem til å forsvinne. Med mindre det finst krefter i dette universet som vil det annleis.
Edmund Austigard har i Hvítrheimr skapt ei verd med ein eigen mytologi – opphavsmytar, ritual, heilage gjenstandar, påbod, forbod og forbanningar. Det er ei verd der det mytiske og det verkelege er vanskeleg å skilje. Det handlar om breen som smeltar, auren som døyr, språk og kultur som forsvinn, å ta val som kan få uopprettelege følgjer.
Hvítrheimr er ein moderne fabel om kampen om ressursar, ansvar og om kunsten å gå myr.
