Het heden is het nieuwe verleden Onderzoeksrapport Minor Design for Social Change | A&E-MINDSC-19 | 14 - 05 - 2021 Frank van de Kraats 3046152 | Tom van Leent 3024346 | Jules Feelders 3045314 | Marloes Fennis 3045154 | Jesse Doesburg 3015995 | Esri Eland 3025278
1
Inleiding 4 Probleembeschrijving 6 Proces Routekaart 8 Archeologie 10 - 24
Inhoudsopgave
Punctum 10 Route (deskresearch) 16 Fieldresearch & Stakeholders 21 Interventie: Waar kom je je bed voor uit? 23
Paradox 25 Context & field 27 - 30 Cirkel van betrokkenen 28 Feedbackloop 30
Thema’s 31 Frames 33 Futures 35 - 38 Interventie: Verbondenheid 36 Nostalgie 38 Interventie: Confession wall 38
Transformatie 39 Integratie 44 - 50
Scenario’s: Schijf van Tijd 45 De eerste keer 47 Wij kunnen, wij DOEN 49
Eindconclusie 50 Bibliografie 51 - 53 2
3
ONDER ZOEKS VRAAG Hoe kunnen we met kleine duurzame stappen een groot resultaat behalen?
4
Hoe je het ook wendt of keert, we moeten ons (nóg) beter
naar een oplossingsrichting gaan werken. Met de
gaan inzetten voor de kwaliteit van onze leefruimte, de
klimaatverandering als probleemstelling en een
aarde. Dit doen we onder andere door de grote bedrijven
verbetering binnen dit thema als doel leveren wij,
aan te pakken en zo een groot deel van de uitstoot te
Marloes, Esri, Tom, Jules, Jesse en Frank, dit document
verminderen. Maar hoe zit het eigenlijk met de burger als
op. Hier worden onze belangrijkste stappen duidelijk
consument en is het niet veel belangrijker om wat te doen
gemaakt en ter onderbouwd.
aan overconsumptie? Wij als team klimaat en duurzaamheid hebben elkaar gevonden, omdat wij de frustratie delen dat klimaatverandering zijn tol begint te eisen. Het vraagstuk dat wij aan gaan pakken, als social designers, is klimaatverandering. Met de Frame Innovation methode gaan wij aan de slag om op een creatieve manier naar nieuwe invalshoeken te kijken. Om zo een verbetering voor de problematiek van de vervuiling en opwarming van de aarde te ontwerpen. Tijdens de minor Design for Social Change aan de HKU hebben wij de verschillende fases van deze onderzoeksmethode doorlopen en zijn we
5
“We treat the world’s limited resources as if they will never run out. Rau (2020):
Probleembeschrijving
Het probleem: Wat doet men eigenlijk met deze
Waar gaan wij ons precies mee bezig houden?
informatie en hoe komt het dat velen het zo moeilijk
Het is natuurlijk al jaren bekend dat de tijd begint te
vinden om zich, al is het maar een beetje, in te zetten
dringen met het redden van de aarde. Het is niemand
voor het klimaat? Wij moeten op zoek naar een manier
ontgaan dat er drastische veranderingen plaats
die wél werkt en die mensen helpt om duurzame
moeten vinden willen we stappen maken. De burger
keuzes te maken.
an sich speelt hier, zonder dat men het door lijkt te hebben, een grote rol in. Overconsumptie is een van de vele boosdoeners en zal moeten gaan slinken.
Frame Innovation methode
Duurzaamheid is een hulpmiddel dat hierbij veel
“We’ll have to ask ourselves who or what should have the rights of ownership to natural resources.”
De methode die wij hanteren bij de aanpak van dit
verschil kan maken. Voorbeelden over hoe je duurzaam
maatschappelijke vraagstuk is de Frame Innovation
kan leven worden continu de wereld in geholpen, vaak
methode. De Frame Innovation methode is er om
in combinatie met schokkende beelden waarop de
te denken vanuit het probleem en niet vanuit een
natuur het zwaar te verduren heeft. Ondanks dat er veel
oplossing. Bij de methode volg je negen stappen die
moeite wordt gedaan om mensen duurzaam te laten
je het probleem vanuit andere perspectieven laat
leven, is het effect matig.
bekijken. Dit zijn de negen stappen: archeologie, paradox, context, field, themes, frames, futures, transformation en integration (Dorst, 2015). Elke stap is een nieuw hoofdstuk in ons onderzoeksrapport, als inleiding op de hoofdstukken wordt de werking van de stappen uitgelegd.
6
7
De route
→
8
9
Archeologie
de woestijn in beweging zetten. Het maakt niet uit wat je doet, voor je gevoel heeft het allemaal geen zin.
In de eerste fase van het proces wordt het probleem grondig onderzocht en gekaderd. De wereld van de probleemeigenaar wordt ontleedt, om de voorgeschiedenis
Kritische dialoog
te begrijpen. Het probleem wordt in kaart gebracht om de
De moderne mens is banger voor zinloosheid dan voor de dood (Worthy, 2020)
valkuilen, maar ook sterke punten, te herkennen. Daarmee
Punctum
“Die vraag naar zinloosheid, is eigenlijk een ego vraag, zou ik zeggen. Dat ego moet je uiteindelijk lostrekken van jezelf want je bent helemaal niet zo belangrijk. Je bent inderdaad die zandkorrel.”
Het punctum is het pijnpunt waar het in de basis om
(Persoonlijke communicatie, Henk Oosterling, 31 maart 2021).
kunnen we op zoek gaan naar een oplossingsrichting (Dorst, 2015)
→
draait. Na de eerste research over klimaat zijn we bij het
Visualisatie quotes
pijnpunt, zinloosheid, geëindigd. Dit pijnpunt kwam
Het onderzoek naar zinloosheid is weergegeven
voort uit een onderzoek naar de oorzaak van ons gedrag
aan de hand van quotes uit nieuwsartikelen. Onder
zie Bijlage 1.
andere; Reformatorisch dagblad, Het Parool, Filosofie Magazine en Vice. We bekijken via deze actuele quotes
De mensheid voelt zich in zijn eentje machteloos tegen
de zinloosheid vanuit een breder perspectief. Het gaat
het complexe klimaatprobleem. De machteloosheid
hier niet specifiek over zinloosheid met betrekking tot
die we voelen is ook wel te beschrijven als het
klimaat. De verzamelde quotes hebben we op een berg
zandkorrelgevoel. Je voelt je als een zandkorrel in een
gegooid, de berg staat symbool voor de omvang van het
woestijn. Het probleem is zó groot en alleen kan je niet
probleem.
10
11
12 13
(HKU Minor Groep Klimaat & Duurzaamheid, 2021a)
(TED-Ed, 2020)
(TED-Ed, 2020)
14
15
Research Het onderzoek heeft op verschillende manieren
Aan de hand van drie soort lijnen worden de stappen in
Afzondering
het proces duidelijk gemaakt.
(Rooksby et al., 2020)
plaatsgevonden. We hebben zowel via deskresearch als fieldresearch onderzoek gedaan naar het vraagstuk.
Wijst naar een onderwerp, die we
Er wordt een korte beschrijving gegeven van het
op de kaart gezet hebben.
onderzoek. De verdere informatie uit de archeologie
fase is te vinden in Bijlage 1.
Neemt je mee naar de verdieping.
De belangrijkste inzichten zijn schematisch
De route stopt; we zijn niet verder
weergegeven. De weg die is afgelegd binnen de
door gegaan op het onderwerp.
archeologie fase is gevisualiseerd. De inzichten zijn
Klimaatdepressie
Euthanasie
(Hofman, 2021)
Emotionele belasting klimaatverandering
De cirkels en vierkanten/ rechthoeken geven de overkoepelende onderzoekstermen aan. Zo zijn
Schematische route archeologie
Klimaatdepressie, Religie, Traagheid en Van ik naar wij
Het onderzoeksproces, met onze denkwijze is
de belangrijkste stations in het archeologisch proces.
gevisualiseerd. Vanuit het startpunt klimaat zijn we
→
door gaan beredeneren. De vertrekpunten die ons tot de radeloze en moedeloze gevoelens heeft geleid zijn als eerst weergeven. Het verdere onderzoek volgt en de belangrijkste inzichten hebben een chronologische en verbindende plek gekregen op de routekaart.
16
Laat de verbanden zien.
→
Hoe zorg je ervoor dat je niet moedeloos wordt van de klimaatcrisis? (Swaak, 2019)
Empathie
(NOS, 2019)
Empathie reduceert ons tot wezens die enkel korte termijn keuzes kunnen maken
Gevoelens (radeloosheid, moedeloosheid, uitzichtloosheid) die de
milieucrisis teweeg brengt
(Bloom, 2017)
(Agravante, 2019)
geclusterd en de verbanden zijn benadrukt.
→
Psychoeducatie
Gevolgen klimaatveradering op geestelijke gezondheid
Vermijden is fijn Korte termijn beloningen
(Dreigen jongeren onderdoor te gaan aan klimaatangst?, z.d.)
(Jansen & Batink, 2014)
Voortplanting
“Our Planet Is So Fucked That Some Women Are Choosing to Not Have Kids” (Yang, 2016)
Klimaatontkenners
(Wat gaat er om in het hoofd van klimaatontkenners?, 2019)
17
Overbodig voelen In de moderne maatschappij
→
Verveling
→
Bullshit Jobs
bullshitbaan, 2019)
→
Op werkvloer
→
Te hoge verwachtingen
→
FOMO
→
Perfectionisme
→
Oneindige keuzes
→
Knellende structuren
→
Druk(te) als statussymbool
→
Generatiekloof
Religie
Voortdurend streven naar plezier om leed te voorkomen
Therapie
Jezelf niet verliezen in gedachten over zinloosheid, maar evenmin in gedachten over zinvolheid
Meditatie
(Nowak, 2019)
→
Meer dan 20% van de werkende mensen in het Westen heeft het idee dat wat ze doen helemaal geen zin heeft. (Mijn
Betekeniscrisis
Filosofie
Prestatiedruk
Sense of belonging als
fundament voor communityvorming
(NRO Symposium Hoger Onderwijs, 2021)
→
→
Overbodig voelen: opzoek gaan naar...
→
Sense of beloning
→
Zingeving
→
Voldoening
Betekenisvol bestaan Het nut van religie: (Band & Wu, 2018)
Ordenen van emotionele belevingswerelden
Hedonisme (Ratingen, 2018)
→
Ecologica
Voldoening Verschil geluk óf voldoening (Verswijvel, 2020)
Brein haalt meer voldoening uit straffen dan uit helpen (Stallen, 2018) 3 essentiële behoeften: veiligheid, voldoening en verbinding (Yoga met je Hart, 2020)
18
19
Nihilisme Het nihilisme dat - omdat er geen zin is - uit eigen kracht zin probeert te scheppen of het nihilisme dat zó radicaal is, dat het het geloof in het niets zelfs wil opheffen en zweeft tussen zin en zinloosheid (Waar geen wil is, is een weg, Oosterling) (Leegsma, 2018)
→
Traagheid
→
We verlangen allemaal naar een doelloos leven (Heuts,
2020)
In onze westerse samenleving wordt traagheid als iets negatiefs gezien; alles en iedereen moet altijd maar snel doorgaan. We hebben HAAST..! (Hij die gelooft haast
niet, z.d.)
Deskresearch
gedrag bestraft, zal dit niet leiden tot positief gedrag
Traagheid kan een deugd zijn, die westerlingen meer moeten beoefenen.
Deskresearch heeft in eerste instantie de basis
(Wal, 2018).
Traagheid heeft een slechte naam, verbonden aan: domheid, lethargie, gebrek aan interesse en ambite.
gegaan naar onze persoonlijke pijnpunten over het
De verdere deskresearch die we hebben gedaan was
onderwerp. Gezamenlijk kwamen we erachter dat
vooral om aanvullende informatie te verzamelen. Met
vooral de keuzes die we moeten maken met betrekking
deze research zijn we eigen theorieën en informatie van
In de middeleeuwen was traagheid een van de zeven hoofdzonden, evenals trots.
tot duurzaamheid ons enorm dwars zitten. Allemaal
betrokkenen gaan bevestigen.
gevormd van ons onderzoek. Als eerst zijn we op zoek
deelden we het gevoel dat we in alleen geen impact konden maken.
Onthaasten →
Slow movement
Cognitieve dissonantie = zelfrechtvaardiging →
Van ik naar wij
burger vs consument
De toestand waarin een consument verkeert wanneer hij beschikt over een set attituden en vooral kenniselementen en gedragingen, die onderling met elkaar in strijd zijn
De cognitieve dissonantietheorie Er ontstaat een onprettig gevoel als je attitudes en gedrag andere kanten op wijzen en niet overeenkomen (zoals bij bijvoorbeeld groepsdruk) (Janse, 2020)
20
Fieldresearch & Stakeholders Tijdens ons proces zijn verschillende partijen uit
We zijn gaan kijken naar eerdere pogingen om het
het veld, in verschillende fases, betrokken geweest
probleem op te lossen. Specifiek viel ons de benadering
bij ons onderzoek. De eerste personen werden
op. Hoe communiceer je naar de buitenwereld.
bij ons onderzoek betrokken tijdens het eerste
Samen besloten we om het altijd vanaf de positieve
kennisdelingsevent. Dit waren HKU docent Carolien
kant te benaderen. Duurzaamheid als een verrijking
Hermans en meditatie coach Annie van Beusekom.
neerzetten, niet als een beperking. Hermans en Van Beusekom hebben ons vooral Zaken die ons hierin opvielen waren beloningen.
geholpen met het onderzoek dat we voor het
Wanneer je positief gedrag stimuleert, door
kennisdelingsevent hadden voorbereid. Beiden hadden
bijvoorbeeld beloningen, zul je sneller geneigd zijn
ze ervaring met meditatie en tijdens het event hebben
meer positief gedrag te vertonen. Wanneer je negatief
we een meditatiesessie gevolgd. In deze testopstelling
21
zouden ze meer voor elkaar kunnen krijgen. Hierdoor
verschillende omstandigheden van haast, rust en onder
zou het gevoel van zinloosheid kunnen afnemen.
normale omstandigheden.; de nulmeting. Ter aanvulling van deze inzichten van Oosterling zijn Vanuit de thema’s traagheid en meditatie zijn we
we onderzoek gaan doen in onze directe omgeving door
bij Henk Oosterling terecht gekomen. Oosterling is
middel van interventies. Op verschillende manieren
een filosoof met uitgebreide kennis over de Oosterse
hebben we onderzocht naar hoe we een “wij” zouden
cultuur. Naar aanleiding van een artikel over wat de
kunnen creëren. Zie Bijlage 2 voor de uitwerking van
Oosterse verlichting ons Westerlingen te bieden heeft
deze interventie.
zijn wij met hem in gesprek gegaan. Sindsdien hebben we hem meerdere malen betrokken bij ons onderzoek.
Aan het eind van onze onderzoeksfase hebben we
We hebben Oosterling zijn kennis en visie gebruikt
interventies uitgezet bij partners. Hier zijn we gaan
om meer sturing te geven aan het proces en om een
zoeken naar bevestiging voor de gekozen richting.
kritische dialoog te voeren over hetgeen dat we gedaan
Daarna zijn we gaan zoeken naar nieuwe inzichten
hebben.
die ons konden helpen met het specificeren van onze
“Waar kom je je bed voor uit?”
Door het gevoel van zinloosheid zijn we ons af gaan vragen wat wel zin heeft. Dit hebben we in
→
onze directe omgeving getest door deze vraag te stellen: Zie Bijlage 2 voor de uitwerking Lolie, Jumping on the Bed (Lewis, 2013)
hebben we gekeken hoe mensen keuzes maken onder
uiteindelijke oplossingsrichting. Slow Food Youth De zinloosheid die wij voelden was volgens Oosterling
Network (SFYN) en Secrid waren het meest geschikt
niet gek. Hij bevestigde onze gedachten dat je alleen
voor ons onderzoek. Met beiden zijn we het dialoog
weinig kunt doen. Hij liet ons inzien dat we ons beter
aangegaan en hebben we ons gehele proces, met
kunnen focussen op het creëren van een “wij-gevoel”.
bevindingen, voorgelegd. Gemaakte stappen konden we
Als we mensen zouden verbinden aan elkaar, dan
bij deze partners bevestigen.
Interventie 1
‘My Bed’ (Emin, 1998)
22
23
Passie Geloof, religie
Antwoorden
Van minst naar meest voorkomend
Stabiele gesteldheid
Familie, geliefden
Genieten, plezier
Ik willen blijven leven, maar ik wil ook leven.
Paradox Een paradox is een botsing van rationaliteit. In wezen spreekt het zichzelf dus tegen. In de paradox zit een probleemstelling verwerkt. Waarom is dit probleem zo moeilijk oplosbaar? (Dorst 2015).
De kwaliteit van mijn leven wordt minder, omdat ik meer consumeer.
Paradoxen bij ons vraagstuk De volgende paradoxen definiëren onze probleemstelling:
Verplichtingen Prestatiemotivatie
Voldoening
We willen verandering, maar veranderen niet.
Toekomst
Zelfontwikkeling 24
25
De paradoxen hebben vooral te maken met gedrag
Complexiteit, burger en consument
ten aanzien van het klimaat. Wel willen, maar het
Duurzaamheid is een terrein van paradoxen. Het meest
simpelweg niet doen. Bewustzijn van de dreigende
Context & field
Field
Wat volgt is een verkenning van belanghebbenden
Zodra een volledig overzicht is bereikt van de binnenste
wrange daarvan is dat wat de wereld het meest nodig
die eerder bij de probleemsituatie betrokken zijn
kring van belanghebbenden, laten we deze met rust
situatie rond het klimaat, weegt niet op tegen de
heeft, zo ongeveer iedereen het meest belangrijk vindt,
geweest, of die duidelijk een rol spelen in een mogelijke
en beginnen we de context te verbreden en creëren
(doorgaans slechte) gewoontes die wij onszelf hebben
nog niet de norm is. De meest bekende is de burger/
oplossing (Dorst, 2015). Vanuit dit perspectief hebben we
we een intellectuele, culturele en sociale ruimte die
aangeleerd. Inleveren of veranderen is erg moeilijk.
consument-paradox, die simpelweg stelt dat burgers
stakeholders betrokken bij het proces die gegroeid zijn tot
we hier een “veld” noemen. Door een veld te creëren,
Maar waarom willen we niks inleveren?
opvattingen hebben over duurzaamheid die zij in hun
partners.
beschouwen we alle spelers in de omgeving van het
rol als consument niet waar maken (Moratis, 2018). In een onderzoek van Obdeijn (2020) stelt Stef
klimaatprobleem. Context
Kremers, hoogleraar gezondheidsbevordering aan
Het verschil tussen de burger en consument is dat de
De direct betrokkenen worden geplaatst in de binnenste
In het veld hebben wij partijen geïdentificeerd als:
Maastricht University, dat: “Onze gewoontes zijn
consument handelt vanuit behoefte op korte termijn.
kring. Dit zijn belanghebbenden die al eerder bij de
Governmental organisations
moeilijk te veranderen, omdat ze gekoppeld zijn aan de
De burger daarentegen is bezig met de lange termijn.
probleemsituatie betrokken zijn geweest, of degenen
Non-governmental organisations
omgeving”. ”We moeten de hele dag honderden keuzes
Waar de consument gaat shoppen voor een outfit voor
die duidelijk een rol zullen spelen in een mogelijke
Inter-governmental organisations
maken, daarvan raak je mentaal uitgeput.’’ Dit leidt
het weekend. Kijkt de burger naar waar hij over vijf
oplossing. Door hen te onderzoeken, zoeken wij naar
Fabrikanten
ertoe dat we vooral functioneren op routine. Hierdoor
jaar wil zijn in zijn leven. Beide kijken vanuit een ander
belangrijke aanknopingspunten in ons onderzoek.
is het lastig om zaken in te leveren wanneer dit niet
perspectief. De consument beslist op korte termijn de
binnen je routine past (Obdeijn, 2020). Inleveren is dus
burger op lange termijn.
Daarnaast zijn abstracte partijen geïdentificeerd die In de context hebben wij partijen geïdentificeerd als:
ook deel uitmaken van het klimaatprobleem:
moeilijk, we moeten duurzaamheid daarom niet gaan
Consument
Het ecosysteem
zien als een beperking maar als een verrijking.
Burger
Toekomstige generaties
Verkoper
Religies
Marketeers
Complotdenkers
26
27
Cirkel van betrokkenen (HKU Minor Groep Klimaat & Duurzaamheid, 2021a)
Zie Bijlage 3 voor de uitleg en onderbouwing van iedere betrokken partij. Conclusie Uit het context en field onderzoek valt te concluderen dat er verschillende partijen onderdeel zijn van het klimaatprobleem. Het wrange hiervan is de onduidelijkheid over het probleemeigenaarschap. Bij iedere partij is er sprake van bewustzijn, echter geen verantwoordelijkheidsgevoel. Partijen verkiezen eigenbelang boven het gezamenlijk belang. Wat is nu de impact als zij als enige partij verduurzamen? Met het “wij-gevoel”, ook wel bekend als gemeenschapsdenken wordt meer betekenis geven aan duurzame keuzes die individuen kunnen maken.
Cirkel van betrokkenen 28
29
Thema’s
Kritische dialoog
gekozen om met drie thema’s door te gaan gebaseerd op potentie voor een innovatieve oplossing.
Tijdens de thema-analyse is gezocht naar diepere
De tien thema’s: uitzichtloosheid, traagheid,
factoren binnen een bepaald onderwerp. Deze thema’s
“Alleen kan je helemaal niets. Dat individualisme moet je loslaten want je bent helemaal niet zo belangrijk, je bent inderdaad die zandkorrel. Maar als je echt iets wilt veranderen, dan is de eerste vraag: met wie ga ik dat doen? Als je als individu bij een “wij” aansluit en jij ziet dat acties die jij uitvoert andere mensen ook doen en vervolgens daarvan de impact ziet, is dat weer een eigen feedback dat dat voor jou niet zinloos is waardoor je het juist meer gaat doen”.
ontvluchten, onzekerheid, radeloosheid,
zijn onderliggende behoeften, motivatie en ervaringen
haastigheid, ondraaglijkheid, nutteloosheid,
van betrokkenen. Per gevonden thema is aanvullend
moedeloosheid, voldoening.
onderzoek gedaan in andere domeinen. Om het thema volledig te kunnen begrijpen is onderzoek gedaan op basis
Feedbackloop (HKU Minor Groep Klimaat & Duurzaamheid, 2021)
(Persoonlijke communicatie, Henk Oosterling, 31 maart 2021)
moment komen mijn ideeën samen in het grotere geheel.
(zie Bijlage 4 voor het interview met Oosterling).
Hierdoor groeit de “wij”, omdat ik aan die samenhang bijdraag. Vervolgens identificeer ik mezelf met die “wij”,
Feedbackloop
waardoor mijn individu ook groeit.
Dit model van de feedbackloop weergeeft hoe een individu zich verhoudt tegenover een “wij”.
Als je voortdurend naar een groter geheel terugblikt en terugkoppelt om je eigen gedrag te corrigeren of
Als voorbeeld: “Ik ben hier en ik ga me daar mee
evalueren groeit de gehele “wij”.
verbinden. Ik ga ergens voor werken en op een gegeven
(Persoonlijke communicatie, Henk Oosterling, 31 maart 2021).
30
van de volgende domeinen: Dit is gedaan op basis van de
Haastigheid
domeinen: wetenschap, politiek, filosofie, kunst, nieuws,
Haastigheid heeft de huidige maatschappij in zijn
geloofsovertuiging, literatuur, culturen (antropologie)
greep. Tegenwoordig eten we uit de muur, we vliegen
etcetera. Om het thema volledig te kunnen begrijpen en
in de auto van hot naar her, we doen de TV aan en laten
hier een goed begrip van te krijgen (Dorst, 2015).
onze gedachten de hele avond bepalen. We volgen het nieuws van bom- en terreuraanslagen alsof we naar Tarzan aan het kijken zijn (Stevens, z.d.).
In deze fase van het onderzoek hebben wij associaties met het vraagstuk op post-its geschreven en in een Miro-board geplaatst. Na het analyseren van de
In de gehaaste Westerse cultuur laten wij onszelf
verschillende post-its zijn wij op zoek gegaan naar
vormen en verwezenlijken door ons te richten op
terugkerende patronen en op deze manier zijn er
autonomie, individualiteit en eigenzinnigheid
verschillende thema’s uitgekomen, zie Bijlage 5. In
(Leegsma, 2017). Dit is een van de belangrijkste
eerste instantie zijn er tien thema’s ontstaan, na
oorzaken van het zinloosheidsgevoel.
het kritisch evalueren van deze thema’s hebben wij
31
Het thema haastigheid hebben wij gelinkt aan het
Uitzichtloosheid
domein zorg. In de zorg moet ook snel gehandeld
Het thema uitzichtloosheid is ontstaan als vertakking
worden in spoedsituaties. Wanneer het over het klimaat
Frames
Uiteindelijk hebben wij er voor gekozen om met de
In deze fase is het vraagstuk gedeeltelijk geparkeerd
frame’s spoedeisende hulp en meditatie het eerste
van de zinloosheid. Na het uitvoeren van een
om verschillende terreinen te onderzoeken, ook wel de-
kennisdelingsevent in te gaan.
gaat wordt vaak gesproken over de nood van handelen.
kleinschalig onderzoek over zinloosheid kwamen wij
framing genoemd. Een frame kan worden gezien als een
Er moet snel gehandeld worden. Maar hoe kun je onder
uit op het onderwerp verslaving. Met een verslaving
kader waar de thema’s en domeinen in terug komen.
Kennisdelingsevent
deze haastige omstandigheden de juiste keuzes maken?
proberen mensen invulling te geven aan het
Het kan gezien worden als een metafoor voor een stabiel
Tijdens het kennisdelingsevent is er geëxperimenteerd
uitzichtloze gevoel.
thema. Het frame brengt verschillende thema’s samen in
met de frames ‘meditatie’ en ‘spoedeisende
de praktijk, waar mogelijk de oplossingsrichting voor het
hulp’. Dit is gedaan door enkele tests uit te voeren
vraagstuk gevonden kan worden. Er zijn verschillende
onder bepaalde omstandigheden. Het gaf inzicht
frames onderzocht, om via het werkend mechanisme bij
in wat onder andere tijdsdruk doet met iemands
Tijdens het uitvoeren van het onderzoek zijn de thema’s haastigheid en traagheid vaak bevestigd. Zo hebben wij aan Martijn Engelbregt gevraagd wat hij uit het verleden mee zou willen nemen naar de toekomst. Zijn antwoord op deze vraag? “De ruimte om je te vervelen”
het meest beloftevolle frame uit te komen. Onderstaande
besluitvaardigheden. Er was een expert uitgenodigd
frames sluiten aan op bovenstaande thema’s en domeinen
op het gebied van meditatie, die met het team een
(Dorst, 2015).
meditatie oefening heeft uitgevoerd, om zo zelf te
Het antwoord van Engelbregt bevestigt nogmaals
deze thema’s gekozen hebben zijn; spoedeisende hulp
Meest beloftevolle frames
bij het thema haastigheid, meditatie bij traagheid en
Uiteindelijk hebben we gekozen om door te gaan met
verslaafde bij verslaving.
de meest beloftevolle frames mediatie en spoedeisende
Traagheid Het thema traagheid is ontstaan als tegenpool van het
Kritische dialoog
thema haastigheid. In de Oosterse cultuur is sprake van een zekere willoosheid, een leegte, een vorm zonder inhoud, die Westerlingen in eerste instantie alleen als negatief kunnen zien. Dat is niet zozeer een kwestie van lopendebandwerk, maar wel van een leven lang blijven leren. Deze leegte heeft weer te maken met het zinloosheidsgevoel. Wat in de Oosterse cultuur een doel op zich is wordt in het Westen als negatief ervaren (Leegsma, 2017). Dit thema hebben wij gelinkt aan het domein spiritualiteit. Tijdens het mediteren gaat
dat de thema’s haastigheid en traagheid cruciale
men op zoek naar traagheid, om de haastigheid van de
onderwerpen zijn in de huidige maatschappij.
wereld te ontvluchten.
ervaren wat deze traagheid met je daaropvolgende De eerste frames
keuzes doet. Zie Bijlage 6 voor een samenvatting van
Onze thema’s uit de thema-analyse zijn: haastigheid,
het kennisdelingsevent.
traagheid en uitzichtloosheid. De frames die we bij
hulp. Door te mediteren blijft men dichter bij zichzelf,
(Persoonlijke communicatie, 27 mei 2021).
32
33
staat men meer met zichzelf in verbinding en kan
De korte film Glass (1958) geeft de waardering weer van
men vanuit die positie weloverwogen keuzes maken.
kwaliteit in traagheid en de focus op kwantiteit binnen
Om meer over dit onderwerp te weten te komen, is
Futures
“Wij-Gevoel”
In deze fase van het onderzoek wordt gekeken naar de
Het “wij-gevoel” is een gevoel van ergens bij horen,
de haastigheid. Er is daarom gekozen om met deze twee
inzichten en uitkomsten van de frames en bijbehorende
er niet alleen voor staan. Dit “wij-gevoel” of wel
een keuze expert ingeschakeld. Zij heeft ons laten
thema’s en bijbehorende frames door te gaan in het
interventies om deze vervolgens te koppelen aan
gemeenschapsgevoel moeten wij zien te creëren om
ervaren wat meditatie inhoudt en hoe dit je keuzes
onderzoek.
eventuele partners, waarmee we dit probleem willen
het gevoel van zinloosheid op te lossen. Door mensen
gaan oplossen. De informatie die wij voorleggen aan
aan elkaar te verbinden willen we het zandkorrel gevoel wegnemen.
naderhand kan beïnvloeden op een positieve manier. In de spoedeisende hulp wordt vaak haast geëist, om
Voor een glasblazer is het essentieel om op bepaalde
onze partners en de discussies die hieruit voortvloeien,
zo levens te redden. De keuzes die worden gemaakt
momenten haast te hebben, en dus versneld te werk
geven ons nieuwe invalshoeken om opzoek te gaan naar
worden aangeleerd door middel van protocollen om
te gaan. Daarnaast is het voor hem ook belangrijk om
een oplossingsrichting. Vanuit de bouwstenen; de basis
Door uiteindelijk zo veel mogelijk mensen bij het
consistent te handelen en kwaliteit te waarborgen.
hetgeen waar hij mee bezig is te laten rusten, waardoor
van de oplossingsrichting kunnen we een testopstelling
gemeenschapsgevoel te betrekken hopen we onze
zijn werk vertraagt. In onze samenleving wordt
neerzetten, om het idee uit te proberen (Dorst, 2015).
leefkwaliteit te behouden. We willen het leven weer
Werkende mechanismen
traagheid als iets negatiefs gezien, echter is het bij deze
Het werkend mechanisme van het frame mediatie
professie van groot belang voor het eindproduct.
meer kwaliteit geven, dit kan niet alleen, we moeten
is: het maken van weloverwogen keuzes. Voor de
Vanuit het proces hebben wij twee krachtige punten
spoedeisende hulp is het werkend mechanisme: het
opgesteld die passen bij ons vraagstuk. Het al eerder
maken van keuzes onder druk.
beschreven “wij-gevoel” is hier een belangrijk
Wil je snel gaan, ga alleen Wil je ver komen, ga samen
Haast vs traagheid Het verschil tussen de haastigheid en traagheid wordt voor ons perfect weergegeven in Bert Haanstra’s
(Afrikaans gezegde)(NSO-CNA
Academy Award-winnende korte film Glass (1958).
het samen doen.
Bouwstenen
onderdeel van want: wil je ver komen, ga samen. Interventie: verbondenheid Dat gevoel hebben we verdiept door nostalgie in te
Wanneer voel je je verbonden met iemand?
zetten om mensen te verbinden.
Om te ontdekken waar een “wij-gevoel” ontstaat is ons testpubliek opnieuw ondervraagd. Zie Bijlage 2.
Leiderschapsacademie, 2017).
34
35
Antwoorden
Interventie 2
Wanneer voel je je verbonden?
Wanneer er saamhorigheid is In een veilige omgeving Wanneer er geen vooroordelen zijn Met gemeenschappelijke waarden Met een gezamenlijk doel Door waardering Met een emotionele band Door kwetsbaarheid Door oprechtheid Door te leren & elkaar aan te vullen In hetzelfde schuitje zitten Door erkenning Door
Verbondenheid (Koidl & TalonSubstrata, 2018)
36
openheid
37
Transformatie
de goede elementen uit het verleden terughalen.
Nostalgie
Herinneringen van vroeger hebben we opgehaald
Naar aanleiding van ons onderzoek kwamen we
bij mensen om ons heen. Al snel merkten we dat
erachter dat er vele middelen zijn om mensen aan
we dezelfde nostalgische gevoelens deelden bij
frames en oplossingsrichtingen op korte termijn haalbaar
Onder de nostalgie van toen vallen alle goede
elkaar te verbinden. Het middel nostalgie kwam als
bepaalde gebeurtenissen en scenario’s. We merkten
zijn. In dit hoofdstuk worden de oplossingsrichtingen
handelingen die we vroeger uit voerden, die geen
sterkste naar voren,
dat we hierdoor meer naar elkaar toe groeiden en
gemeten met de praktijk (Dorst, 2015). We zijn een dialoog
negatieve invloed hadden op het klimaat. Die goede
dat er onderling een sterke connectie ontstond.
aangegaan met mogelijke partners in het veld en hebben
handelingen voeren we nu alleen niet meer uit. Zoals
Een gevoel van nostalgie is iets dat we allemaal wel
Dit gevoel willen wij ook terug laten komen in de
naar hun kijk op onze mogelijke oplossingsrichting
het ophangen van de was aan de waslijn, in plaats
eens ervaren. Veel nostalgische gevoelens delen we
oplossingsrichting, zodat het als middel kan dienen.
gevraagd.
van het in de droger te stoppen. Ook voorbeelden als
De volgende stap is een kritische evaluatie van welke
weckpotten, broodtrommels, de lokale groenteboer en
met elkaar. Deze gevoelens zorgen niet alleen voor fijne herinneringen aan momenten, maar ook voor een
Voorbeeld
verbinding tussen mensen.
Je moeder die tegen je zei: “doe de deur achter je kont dicht, we stoken niet voor de mussen”.
Daarom willen wij nostalgie van nu creëren aan de hand van voorbeelden die wij in de toekomst gaan zien als nostalgie, bijvoorbeeld de aanschaf van je eerste
het repareren van kleding.
Testopstelling We zijn onze oplossingsrichting gaan testen in de vorm van een dialoog, dat werd ingeleid door een korte
De nostalgie van nu heeft betrekking op het verkeerde
presentatie over ons proces. Hierin lieten we zien welke
gedrag, dat we niet mee willen nemen naar de
stappen we hebben ondernomen en wat die stappen
toekomst. Zoals de wegwerpflesjes die je nu overal ziet.
uiteindelijk hebben opgeleverd. Tijdens dit gesprek
In de toekomst zal dit verdwenen zijn en het dus tot nieuwe nostalgie behoren.
herbruikbare drinkfles, het opnieuw in de mode komen
Interventie: Confession wall
zijn we dieper ingegaan op de kracht van nostalgie. We
van broodtrommels, het uitproberen van nieuwe
De waarde van nostalgie ontdekten we door de
hebben de nostalgie onderverdeeld in twee delen. De
vleesvervangers en hedendaagse oplossingen zoals
interventie met confession wall. Hier kwamen we tot
nostalgie van nu en de nostalgie van toen.
Vinted en Too Good to Go. Dit hebben wij verwerkt in de
de ontdekking dat bepaald duurzaam gedrag mee is
uitspraak: het heden is het nieuwe verleden.
genomen uit het verleden; zoals het ophangen van de
Hedendaags gedrag; slechte gewoontes niet
gedrag. Door de nostalgie van toen laten we zien hoe
was. Zie Bijlage 2.
meenemen naar de toekomst OF
gemakkelijk het eigenlijk is, want vroeger deden we
38
Door nostalgie in deze twee perspectieven te plaatsen hopen we meer bewustwording te creëren over ons
39
“Weet je nog dat we dit deden..? Oh shit, dat doe ik nog steeds”
het ook. Die fijne herinneringen ophalen en het goede gedrag terughalen. In de nostalgie van nu leggen we de nadruk op verbeterd gedrag, zodat de slechtere keuzes naar de achtergrond verdwijnen.
(Lianne de Bie, persoonlijke communicatie, 6 mei 2021)
Testlocaties
Met deze woorden doelde ze op de nostalgie van nu en
SFYN
hoe we dit kunnen inzetten in de bewustwording van ons gedrag.
Als eerst hebben wij een gesprek gevoerd met Lianne
In het gesprek met Beekhuis en Foolen hebben we het
Kritische dialoog
gehad over de emotie die komt kijken bij producten en nostalgie. Ze vertelden ons dat ze druk bezig waren
“Ik vind nostalgie een goede move. Ik snap waar het vandaan komt, en wat jullie aan het doen zijn. Je hebt die nostalgie nu op een bepaalde manier gebruikt en plaatst deze naar de toekomst toe om naar onze tijd te kijken. Maar er gebeurt hier wel iets heel merkwaardigs. Als je vanaf nu in die radeloosheid naar het verleden kijkt, kijk je naar goede praktijk, good habits. Terwijl, als je die nostalgie nu door plaatst naar toekomst en vervolgens terug kijkt naar ons heden, zie je bad habits. Daar zit nog een kleine discrepantie, ze zijn niet vergelijkbaar.” (Persoonlijke communicatie,
met het kijken naar de emotionele levensduur van een product. Als voorbeeld gebruikten we de nostalgie van toen en dat onze producten vroeger werden gerepareerd. Secrid was bezig om dit te onderzoeken en wat mensen nu bereid maakt om iets te laten repareren in plaats van een nieuwe te kopen. De emotionele waarde van een product is een interessante invalshoek
de Bie, directeur van Slow Food Youth Network (SFYN). SFYN is een community die slow food stimuleert. Dit
Secrid
doen ze door ondere andere lokale producten meer
Ons tweede gesprek was met Thomas Beekhuis en
onder de aandacht te brengen en een tegenbeweging
Robin Foolen van Secrid. Secrid is een portemonnee
te vormen tegen de conventionele voedselindustrie
merk dat ontstaan is vanuit een duurzame gedachte.
(SFYN, z.d.).
De producten die zij maken worden gemaakt vanuit de
voor ons en onze oplossingsrichting.
“Niet vernieuwen om te vernieuwen, maar vernieuwen om te verbeteren.”
Henk Oosterling, 31 maart 2021).
(Thomas Beekhuis, persoonlijke communicatie, 14 mei 2021)
Een belangrijk inzicht dat Oosterling ons hier gaf. We
filosofie dat het product een leven lang mee moet gaan.
Na onze presentatie vroegen we De Bie om haar
Zij gaan hiermee tegen de huidige maatstaven van de
mening. Ze was enthousiast over het idee van nostalgie.
consumptiemaatschappij in (SECRID, z.d.).
Eenmaal verder in het gesprek hierover begon ze het
moeten een gelijkwaardige vergelijking maken. Dat maakt het verhaal en de begrijpbaarheid beter. Bij
steeds beter voor zich te zien en kwam ze zelf met een
vergelijkingen tussen nostalgie van nu en toen dan
quote die ons verhaal nogmaals bevestigde.
moeten we bij beide een positief voorbeeld geven.
40
41
Feedbackloop TOEKOMST- NU - VERLEDEN
Voorbeeld
De feedbackloop kent meerdere varianten. Deze variant gaat over hoe de reflectie werkt tussen het heden, het
Denk bijvoorbeeld bij nostalgie van vroeger aan de
verleden en de toekomst met een positieve benadering.
drinkbeker die we meenamen naar school. Later is dit veranderd in wegwerp plastic. In de nostalgie van de
Zoals we al eerder benoemd hebben heeft een positieve
toekomst kijken we naar wat we nu doen en zien we
benadering een stimulerende werking. De nostalgie
bijvoorbeeld de aankoop van onze eerste dopper als iets
van toen zijn positieve herinneringen uit het verleden.
nostalgisch, net zoals wij nu naar de drinkbekers van de
Als wij nostalgie als middel in willen zetten zal dat dan
basisschool kijken. Dit is een gelijkwaardige positieve
ook door middel van een positieve benadering zijn, om
vergelijking. De dopper is een element van de nieuwe
Feedbackloop (HKU Minor Groep Klimaat & Duurzaamheid, 2021)
het gelijk tegen elkaar op te wegen. We kijken met een
nostalgie, die we aan het creëren zijn voor de toekomst.
positieve blik naar het heden, de nostalgie van nu.
Je leest het model door te beginnen in het nu,
feedbackloop is een beweging die oneindig doorgaat,
vervolgens kijk je naar wat het verleden hierover zegt
door te blijven reflecteren blijf je oneindig groeien.
en koppel je dit terug aan het heden. De beweging gaat
Hiermee kunnen we reflecteren of een ingeslagen
verder naar de toekomst, daar blikken we vooruit naar
weg in de toekomst perspectief heeft of niet. Een
wat we zullen zeggen over het heden in de toekomst.
feedbackloop is een beweging die oneindig doorgaat,
Hiermee kunnen we reflecteren of een ingeslagen
door te blijven reflecteren blijf je oneindig groeien.
weg in de toekomst perspectief heeft of niet. Een
42
43
Integratie
benadering hebben wij de quote: “Het heden is het
De Schijf van Tijd is een
Per categorie worden een
In de laatste stap van het proces zorgen we ervoor
nieuwe verleden” bedacht om deze benadering te
variant op de Schijf van Vijf
aantal suggesties gegeven
dat de nieuwe frames en de ontwikkelingen goed
omschrijven.
(Voedingscentrum, z.d.). De
hoe je kunt verduurzamen.
Schijf van Vijf zien wij als
geïntegreerd worden. Nieuwe probleemoplossingen
Schijf van tijd
In het onderdeel transport staat bijvoorbeeld een trein
worden in de praktijk geïmplementeerd en overhandigd
Met deze quote als aanknopingspunt hebben wij
nostalgie van vroeger. Met
aan de betrokkenen. Door in dialoog te gaan worden de
drie scenario’s ontwikkelt. Deze drie scenario’s zijn
de Schijf van Tijd hopen wij
betrokken organisaties in de gelegenheid gesteld om pro-
ontwikkeld voor de betrokken partners, maar zijn
nieuwe nostalgie te creëren
meest duurzame manier voor
actief te worden in de relatie met hun omgeving en de
breder inzetbaar. De gecreëerde scenario’s zijn voor
voor de toekomst. In de Schijf
lange afstandsreizen. Door de
probleemsituaties die zich daarin bevinden (Dorst, 2015).
iedere partij toepasbaar en naar eigen hand te zetten.
van Tijd staan duurzame
trein te nemen neem je tijd
alternatieve voor allerdaagse
voor onthaasting. De tijd die je
handelingen.
Toepassing scenario’s Na het testen van nostalgie als middel om een “wijgevoel” aan te wakkeren bij de betrokken partners
De 3 scenario’s
hebben wij besloten om drie scenario’s te ontwikkelen, waarin deze beide bouwstenen terugkomen.
→
van duurzame keuzes wordt ingespeeld op gedeelde ervaringen aan de hand van nostalgie van nu. Nostalgie
Het dagboek van morgen
van nu werkt met een positieve benadering om
Zie de uitgewerkte variant in het aparte document;
positief gedrag te stimuleren. Na aanleiding van deze
Het dagboek van morgen
44
In de Schijf van Tijd zijn vijf categorieën,
verliest ten opzichte van een
met duurzame alternatieven, afgebeeld.
sneller vervoermiddel win je
Via de Schijf van Tijd kun
dus eigenlijk voor jezelf. Door
je op allerlei manieren tijd
even niet gehaast van A naar
winnen. Denk aan tijd voor jezelf, tijd in de vorm van een
Om een “wij-gevoel” aan te wakkeren voor draagvlak
afgebeeld. Dit is namelijk de
verlengde levensduur van een product of tijd voor de planeet om te herstellen omdat jouw gekozen alternatief minder impact heeft op de planeet.
B te gaan, maar hier de tijd
Voeding Huis, tuin & keuken Transport Persoonlijke verzorging Vrije tijd
45
voor te nemen, creëer je een moment van rust voor jezelf.
De Schijf van Tijd kan worden uitgewerkt in een interactieve
Iedereen kan zich wel zijn eerste
variant, op een website of als app. Hier is het mogelijk om
keer herinneren. Hier heb je leuke,
bijvoorbeeld op de trein te klikken, waarna je op een (online)
slechte of grappige herinneringen
omgeving komt waar je ziet welke voordelen dit oplevert
aan. Om dit gegeven op een
voor jou en je omgeving. Daarnaast zijn positieve ervaringen
leuke manier te gebruiken, zal
te vinden van mensen die jou voorgingen.
dit scenario verwerkt worden als een kleine documentaire waarin
De Schijf van Tijd kan gebruikt worden als applicatie,
op een abstracte en grappige
webpagina of als gedrukte versie. Een gedrukte versie kan
manier wordt beschreven hoe de
gebruikt worden ter educatie in bijvoorbeeld het onderwijs.
“eerste keer” beleeft wordt, met
De eerste keer
Op deze schijf zal een QR-code geplaatst kunnen worden, waarmee je op de webpagina of applicatie terecht komt, waar je meer informatie krijgt over het onderdeel.
betrekking tot duurzame keuzes. Als voorbeeld nemen we ons eigen verhaal over de aankoop van onze eerste Dopper. Door de aankoop
Het doel van de Schijf van Tijd is het helpen van mensen
van onze eerste Dopper creëren we
met het maken van bewuste keuzes. Door te laten zien wat
onze eigen nieuwe nostalgie. Over
er persoonlijk te winnen valt hopen wij met de schijf vooral
twintig jaar kunnen we naar dit
de voordelen van de keuzes uit te lichten. Zoals we eerder
moment terugkijken met dezelfde
vertelde, werkt een positieve benadering beter. Met de Schijf
warme gevoelens als die we nu
van Tijd hopen wij nieuwe positieve nostalgie te creëren met
hebben bij de drinkbeker van de
betrekking tot het maken van duurzame keuzes.
basisschool. Schijf van tijd (HKU Minor Groep Klimaat & Duurzaamheid, 2021d)
46
47
Mini docu
Door samen te doen, maak je
zoals insecten. Wat je ook
nieuwe herinneringen. Door
kunt doen is leren koken
middel van gedeelde ervaringen
met restproducten of met je
verbindt het individu zich
handen werken om producten
aan een groep. Die nieuwe
te reparen. Hierdoor leer je
ervaringen kunnen gevormd of
de levenscyclus te verlengen
gezocht worden in dit scenario.
en creëer je meer emotionele
Hier is het de bedoeling dat
waarde bij een product.
er voor een groep een nieuwe beleving wordt ontworpen of gezocht. Door opzoek te gaan naar nieuwe, spannende en leerzame ervaringen en deze
Wij kunnen, WIJ DOEN
Wat de activiteit ook is, de gedeelde ervaring staat centraal. Eenmaal ervaren, ben je verrijkt en meer verbonden
samen te beleven, breng je
met de groep, waardoor er een
meer teweeg bij jezelf en bij de
“wij-gevoel” ontstaat. Met
mensen om je heen.
deze “wij” creëer je samen nieuwe nostalgie voor de
Voorbeeld ervaringen die samen
toekomst. En wordt er samen
aangegaan kunnen worden zijn
een gedragsverandering in gang
het proeven van misschien nog
gezet.
onbekende vleesvervangers,
(HKU Minor Groep Klimaat & Duurzaamheid, 2021c)
48
49
“We don’t need a handful of people being perfectly sustainable, we need millions of people doing it imperfectly.”
Eindconclusie
Bonneau (2019):
Met het vertrekpunt klimaat en duurzaamheid zijn wij gekomen op het onderliggende gevoel van zinloosheid. Het maakt niet uit wat je doet, voor je gevoel heeft het allemaal geen zin. Als je echt iets wilt veranderen, dan is de eerste vraag: “Met wie ga ik dat doen?” Zie Bijlage 4. Met nostalgie als middel en het “wij-gevoel” als doel halen wij het gevoel van zinloosheid, van die zandkorrel, omtrent klimaat en duurzaamheid weg. Door drie toepasbare scenario’s te overhandigen aan de betrokken partners geven wij onze visie en onderzoek door. Via deze weg willen wij onze steen bijdragen aan
Bibliografie
Dreigen jongeren onderdoor te gaan aan klimaatangst? (z.d.). BNNVARA. Geraadpleegd op 10 juni 2021, van https://www.bnnvara.nl/artikelen/wat-is-een-klimaatdepressie
Agravante, M. (2019, 15 november). Climate change is adversely affecting children’s health worldwide. Inhabitat - Green Design, Innovation, Architecture, Green Building. https://inhabitat.com/climate-change-is-adversely-affecting-childrens-health-worldwide/?fbclid=IwAR17Rv5muAE2nDtjg5cpjka4SlkbSQObr6sgSOthaoMCZN4dphjOAQ_1oJc
Emin, T. (1998). My Bed [Foto]. Tate. https://www.tate.org.uk/art/artworks/eminmy-bed-l03662
Band, Y., & Wu, P. (2018, 7 november). Religie heeft nut, zegt deze ooit anti-religieuze hoogleraar. npo3.nl. https://www.npo3.nl/brandpuntplus/religie-heeft-nut?fbclid=IwAR0Q32vKw_lVS7coIFfYuCKyCsz0CK8vr3wXDkv6G4FZBvTbe00WVQ_-7n0
Funk, C., & Alper, B. A. (2015, 22 oktober). Religion and Views on Climate and Energy Issues. Pew Research Center Science & Society. https://www.pewresearch. org/science/2015/10/22/religion-and-views-on-climate-and-energy-issues/ Giorgetti, C. (1998). The Role of Nongovernmental Organizations in the Climate Change Negotiations. University of Richmond. https://core.ac.uk/download/ pdf/232764688.pdf
Bloom, P. (2017, 4 januari). Een betere wereld begint bij minder empathie, zegt deze hoogleraar. npo3.nl. https://www.npo3.nl/brandpuntplus/paul-bloom-empathie?fbclid=IwAR1Z8KoVvSbyvyzP6dISdyyJAFkikILh8YaOUtu2saJ1szHzeaSMsiaUiIk
Haanstra, B. [ Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid]. (1958, 31 mei). Glass / Glas (Bert Haanstra, 1958) [4K][Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=d3QEpQ9ozVU
Bonneau, A. (2019, 17 mei). Zerowastechef. Environmental Guilt Syndrome. https://www.instagram.com/accounts/login/
een betere leefkwaliteit voor de toekomst.
Heuts, L. (2020, 11 november). Traagheid: We verlangen allemaal naar een doelloos leven. Filosofie Magazine. https://www.filosofie.nl/traagheid-we-verlangen-allemaal-naar-een-doelloos-leven/
Chouinard, Y., Ellison, J., & Ridgeway, R. (2017, 7 september). The Sustainable Economy. Harvard Business Review. https://hbr.org/2011/10/the-sustainable-economy
Hense, E. (2014, maart). INSLUITING DOOR ONAARDIGE EN AARDIGE GROEPEN. http://arno.uvt.nl/show.cgi?fid=135458 Hij die gelooft haast niet. (z.d.). Godsdienstonderwijs.be. Geraadpleegd op 13 juni 2021, van https://www.kuleuven.be/thomas/page/hij-die-gelooft-haast-niet/
Climate Neutral Group & Motivaction. (2021, 12 januari). Consument wil wel, maar koopgedrag blijft achter. Climate Neutral Group. https://www.climateneutralgroup.com/nieuws/consument-wil-wel-maar-koopgedrag-blijft-achter/ Dorst, K. (2015). Frame Innovation. Amsterdam University Press.
HKU Minor Groep Klimaat & Duurzaamheid. (2021a). Cirkel van betrokkenen [Illustratie]. In Cirkel van betrokkenen.
Douglas, K. M., & Sutton, R. M. (2015, 27 oktober). Climate change: Why the conspiracy theories are dangerous. Taylor & Francis. https://www.tandfonline. com/doi/full/10.1177/0096340215571908
50
HKU Minor Groep Klimaat & Duurzaamheid,. (2021b, maart 14). Quotes zinloosheid [Visualisatie]. In Quotes zinloosheid.
51
RAU Architects. https://www.rau.eu/thomas-rau/ HKU Minor Groep Klimaat & Duurzaamheid. (2021c, mei). Feedbackloop [Illustratie]. In Feedbackloop 3 versies.
Mijn bullshitbaan. (2019, 24 maart). VPRO. https://www.vpro.nl/programmas/ tegenlicht/kijk/afleveringen/2018-2019/Mijn-bullshitbaan.html
HKU Minor Groep Klimaat & Duurzaamheid. (2021d, juni 3). Kleine documentaire De Eerste Keer [Foto]. In Mini docu de eerste keer.
Moratis, L. (2018, 6 februari). Paradoxen van People, Planet, Profit. TGTHR.nl. https://tgthr.nl/paradoxen-people-planet-profit/
Rooksby, M., McLeod, H. J., & Furuhashi, T. (2020, 29 oktober). Hikikomori: understanding the people who choose to live in extreme isolation. The Conversation. https://theconversation.com/hikikomori-understanding-the-people-who-choose-to-live-in-extreme-isolation-148482
HKU Minor Groep Klimaat & Duurzaamheid,. (2021e, juni 3). Schijf van Tijd [Cirkeldiagram]. In Schijf van Tijd.
NOS. (2019, 5 december). Ecorexia en klimaatdepressie: modewoorden of serieus ziektebeeld?https://nos.nl/nieuwsuur/artikel/2313399-ecorexia-en-klimaatdepressie-modewoorden-of-serieus-ziektebeeld
Save the children. (z.d.). Effects of Climate Change on Future Generations. Geraadpleegd op 5 mei 2021, van https://www.savethechildren.org/us/what-we-do/ emergency-response/climate-change
Nowak, L. (2019, 24 augustus). Existentiële leemte: wanneer het leven zinloos is. Verken je geest. https://verkenjegeest.com/existentiele-leemte-wanneer-het-leven-zinloos-is/
SFYN. (z.d.). Over. Slow Food Youth Network. Geraadpleegd op 2 juni 2021, van https://slowfoodyouthnetwork.nl/over/
Hofman, T. [BOOS]. (2021, 7 januari). Euthanasie De Movie | Een BOOS Docu [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=IXWMIokE10Y Ivanova, D. (2016, 1 juni). Environmental Impact Assessment of Household Consumption. Wiley Online Library. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/ jiec.12371
NRO Symposium Hoger Onderwijs. (2021, 15 januari). Sense of belonging als fundament voor community-vorming in een blended leeromgeving. nro. https:// www.nro.nl/sites/nro/files/media-files/thema_2_-_dopmeijer_de_jong_weissman-ms2.pdf
Janse, B. (2020, 9 maart). Wat is de Cognitieve Dissonantie Theorie? Definitie & uitleg. toolshero. https://www.toolshero.nl/psychologie/cognitieve-dissonantie-theorie/
NSO-CNA Leiderschapsacademie. (2017, 22 februari). Als je snel wilt gaan, ga alleen. Als je ver wilt komen, ga samen. (Afrikaans gezegde). https://www.nso-cna. nl/quotes/als-snel-wilt-gaan-ga-alleen-als-ver-wilt-komen-ga-samen-afrikaans-gezegde/
Jansen, G., & Batink, T. (2014). Psychoeducatie: Vermijden is fijn (op de korte termijn). How2act. https://www.actinactie.nl/attachments/File/Psychoeducatie_-_Vermijden_is_fijn.pdf Koidl, S., & TalonSubstrata. (2018, 4 juli). Unsettling. . .. [Art]. Imgur. https://imgur.com/gallery/a1ScjdF
Obdeijn, L. (2020, 23 juli). Minder vlees eten: we willen wel, maar waarom lukt het niet? Het Parool. https://www.parool.nl/nederland/minder-vlees-eten-we-willen-wel-maar-waarom-lukt-het-niet~b3c52609/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F
Leegsma, M. (2017, 9 november). Tussen lichaam en geest. iFilosofie. https:// www.ifilosofie.nl/lichaam-en-geest/ Leegsma, M. (2018, 19 januari). Niets is een medium. iFilosofie. https://www. ifilosofie.nl/niets-is-medium/
Ratingen, B. (2018, 10 september). Hedonisme: blinde genotszucht of morele verplichting? Dirty Science. https://dirtyscience.nl/hedonisme-blinde-genotszucht-morele-verplichting/
Lewis, W. (2013). Lolie, Jumping on the Bed, 2013 [Foto]. 20x200. https://20x200. com/products/lolie-jumping-on-the-bed-2013
United States Environmental Protection Agency. (z.d.). Climate Impacts on Ecosystems | Climate Change Impacts | US EPA. Geraadpleegd op 5 mei 2021, van https://19january2017snapshot.epa.gov/climate-impacts/climate-impacts-ecosystems_.html Verswijvel, W. (2020, 28 augustus). Ga je voor geluk of voldoening? Dit is het belangrijke verschil. Bedrock. https://www.bedrock.nl/voldoening-geluk-verschil/ Voedingscentrum. (z.d.). Gezond eten met de Schijf van Vijf. Geraadpleegd op 12 juni 2021, van https://www.voedingscentrum.nl/nl/gezond-eten-met-de-schijfvan-vijf.aspx Wal, E. (2018, 2 november). Gewenst Gedrag stimuleren. PersonalCoaching.nl. https://personalcoaching.nl/gewenst-gedrag-stimuleren/
Stallen, M. (2018, 26 februari). Brein haalt meer voldoening uit straffen dan uit helpen. Universiteit Leiden. https://www.universiteitleiden.nl/ nieuws/2018/02/180226-mirre-stallen
Wat gaat er om in het hoofd van klimaatontkenners? (2019, 27 mei). OneWorld. https://www.oneworld.nl/lezen/klimaat/wat-gaat-er-om-in-het-hoofd-vanklimaatontkenners/
Stevens, J. (z.d.). Altijd haast, gejaagd en gehaast: informatieprikkels. De Steven training | coaching | outplacement. Geraadpleegd op 28 mei 2021, van https:// www.desteven.nl/training-coaching-vraagbaak/gevoelens-emoties/haast-gejaagd Swaak, K. (2019, 24 september). Hoe zorg je ervoor dat je niet moedeloos wordt van de klimaatcrisis? Vice. https://www.vice.com/nl/article/bjw7ed/hoe-zorg-jeervoor-dat-je-niet-moedeloos-wordt-van-de-klimaatcrisis
Worthy, J. (2020, 11 maart). De moderne mens is banger voor zinloosheid dan voor de dood. Het Parool. https://www.parool.nl/nieuws/de-moderne-mens-is-banger-voor-zinloosheid-dan-voor-de-dood~baf4a3ad/
TED-Ed. (2020, 21 september). Is life meaningless? And other absurd questions Nina Medvinskaya. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=vPtzpjC7TF4 Treams. (2020, 29 juli). Waarom we zo graag ergens bij willen horen. . . https:// www.treams.nl/post/erbij-willen-horen/ United Nations. (2015, 12 december). The Paris Agreement. https://unfccc.int/ process-and-meetings/the-paris-agreement/the-paris-agreement
Rau, T. (2020, 26 augustus). Thomas Rau : ondernemer, architect en visionair.
52
53
Wil je snel gaan, ga alleen. Wil je ver komen, ga samen. (Afrikaans gezegde)(NSO-CNA Leiderschapsacademie, 2017).
