Margriet Sitskoorn

Margriet Sitskoorn is neuropsycholoog en hoogleraar klinische neuropsychologie aan de universiteit van Tilburg. Ze onderzoekt de relatie tussen hersenen en gedrag. Ook schreef zij onder andere de bestseller Het maakbare brein.

Om kunnen gaan met de digitale wereld, die nog altijd in sneltreinvaart doordendert, is een kunst én een absolute must, vindt Margriet Sitskoorn. “We moeten nieuwe vaardigheden leren om goed te kunnen omgaan met de ongelooflijke hoeveelheid informatie die digitaal op ons afkomt. Gebrek aan deze vaardigheden leidt tot grote problemen.”

De focus in onze digitale samenleving ligt grotendeels op technische skills. Voor executieve vaardigheden (de controlefuncties van de hersenen die ervoor zorgen dat we ons gedrag bewust kunnen sturen) is veel te weinig aandacht, stelt Sitskoorn. “Kunnen plannen, informatie op waarheid kunnen schatten en met elkaar in verband kunnen brengen, je kunnen wapenen tegen verslaving en onterechte angsten kunnen vermijden. Dat zijn vaardigheden die – naast die technische vaardigheden – ontwik-

keld moeten worden om een goed leven te kunnen leiden: doelen behalen, gezonde keuzes maken, je verantwoordelijk gedragen naar anderen, kinderen goed opvoeden. Digitale middelen kunnen er veel aan bijdragen, maar er ook afbreuk aan doen.” Polarisatie, angst, een verkeerd wereldbeeld. Ademloos somt Sitskoorn een handvol risicofactoren op. Gelukkig heeft ze ook goed nieuws: “Executieve vaardigheden kunnen we ons heel goed eigen maken. Onze hersenen zijn neuroplastisch: in staat om zich aan te passen en te ontwikkelen. Maar vooralsnog doen we het niet of te weinig en in de tussentijd ontwikkelen onze hersenen de verkéérde kant op.”

Wisselwerking Vanuit haar vakgebied weet Sitskoorn als geen ander hoe je hersenen en vaardigheden moet ontwikkelen. “We moeten kennis blijven uitbreiden en verspreiden over de interactie tussen hersenen en de omgeving. Wat jij doet in de wereld verandert de wereld en hoe de wereld verandert, verandert jouw hersenen weer op een bepaalde manier. Dat is een continue wisselwerking.”

Op individueel niveau moet dus worden geschaafd aan de executieve vaardigheden. “Daar kan de digitale wereld een steentje aan bijdragen, want we kunnen veel mensen op een bepaalde manier bereiken, zodat die hersenen ten goede ontwikkelen.” Tot slot moeten we ons veel bewuster zijn van de gevolgen van het informatieverkeer. “Ik ben hoofd AI-applicaties bij de Tilburg University Artificial Intelligence Special Interest Group. Wat we zien, is dat door allerlei algoritmes informatie op een bepaalde manier wordt aangeboden en hoe dat mensen beïnvloedt. Ze komen bijvoorbeeld in de bekende ‘bubbels’ terecht. Dat veroorzaakt veel van de ellende in de huidige wereld.”

Voer voor extremisme De bekende bubbels. Een gevaarlijk fenomeen. “Als jij via zoekmachines waar algoritmes achter zitten zoekt op bijvoorbeeld ‘covid-19’ dan vind je op internet voortdurend artikelen die overeenkomen met wat jij al vond. Ben je tegen vaccineren? Dan word je daarin bevestigd. Andersom geldt hetzelfde. Daardoor krijg je continu het signaal dat wat jij vindt, waar is. We raken steeds meer overtuigd van ons eigen gelijk, waardoor polarisatie ontstaat en alles wat daaruit voortkomt. Verschil van mening, lijnrecht tegenover elkaar staan en uiteindelijk extremisme. De noodklokken luiden, omdat de ▶

‘verrechtsing’ en ‘verlinksing’ grote vormen aan kan nemen. Ik leg dit uitgebreider uit in het boek Hersenhack.”

Kansenongelijkheid Een ander hoofdpijndossier: de kansenongelijkheid die – in verschillende hoedanigheden – voortvloeit uit de digitalisering. “We zien bijvoorbeeld dat het online pesten en shamen ten aanzien van meisjes groot is. Om hun mening, om hun foto’s, noem maar op. Daarin schuilt een nieuwe vorm van monddood maken. Of ouderen, die worden verondersteld bepaalde dingen te kunnen. Een rijbewijs verlengen? Dat moet digitaal. Daarmee ontneem je een heleboel mensen een hoop kansen. Geldzaken regelen? Ouderen moeten niet zelden de hulp van anderen inschakelen en dat gaat ten koste van hun privacy en maakt ze kwetsbaar voor misbruik. Er zijn talloze situaties waarin bepaalde groepen niet kunnen meedoen.”

Ook op een ander niveau gaat het mis. “In hersenonderzoek zijn veel conclusies gebaseerd op de hersenen van witte mannen. Voor hart- en vaatziekten geldt hetzelfde. Als je database al scheef is, zijn de algoritmes die eruit komen rollen ook niet eerlijk. Nu heb ik het alleen over gezondheidsonderzoek, maar dit gebeurt ook op andere vlakken.”

Een kwalijke constatering. “Het is funest, maar het kwaad zit niet in de digitale mogelijkheden. Het kwaad zit in de toepassing ervan. Wat ook zorgwekkend is: een grote hoeveelheid data en kennis komt in handen van een steeds kleinere groep. Die daardoor steeds meer bepaalde algoritmes kunnen ontwikkelen en een steeds grotere invloed krijgen op het vormen van individuen, de maatschappij en de wereld.”

Interventies op maat In haar boek Het 50-plus brein beschrijft Sitskoorn de positieve veranderingen in de hersenen als je ouder wordt. “Als het gaat om informatievoorziening kunnen ouderen zich beter wapenen tegen verslaving. Dus de verleiding weerstaan om alsmaar op knopjes te blijven drukken om de hersenen op korte termijn tevreden te houden. En over het algemeen kunnen ze ook hun aandacht beter richten. Jongeren gaan vaak van filmpje naar filmpje en van headline naar headline. Ouderen lezen nog weleens een boek van begin tot eind, of een diepteartikel.” Het verschil in vaardigheden in de verschillende doelgroepen vraagt om interventies op maat. “Er is veel kennis over het verschil in de hersenen en vaardigheden van verschillende generaties, dus daar moeten we rekening mee houden. De hersenen van mensen die nu opgroeien, zijn echt anders dan de hersenen van mensen die zeventig jaar geleden geboren zijn. Of dertig jaar geleden.”

Uit een recent OCW-rapport blijkt dat veel mensen in Nederland over onvoldoende taal-, reken- en logicavaardigheden beschikken. “Met mijn achttienjarige zoon – die dit jaar voor het eerst mocht stemmen – vulde ik drie verschillende stemwijzers in. Het viel ons op dat de vragen behoorlijk ingewikkeld geformuleerd waren, onder andere met dubbele ontkenningen. Je moet de Nederlandse taal echt goed beheersen om de antwoorden te geven waar je achter staat. Wat ook naar voren kwam: de ene stemwijzer liet veel meer stellingen zien over

een bepaald onderwerp dan de andere. ‘Mag er worden gebouwd op landbouwgrond?’ ‘Moeten boeren meer aan banden worden gelegd?’ Daarin zit al heel duidelijk een milieutintje.” Een thema dat in een andere stemwijzer niet of nauwelijks naar voren kwam, die was weer veel meer gericht op geld. “‘Moet de dividendbelasting worden afgeschaft?’ ‘Moet de hypotheekrenteaftrek aangepast worden?’ De keuze voor een stemwijzer bepaalt dus mede welke partij bij jou zou passen. Wij testten drie verschillende stemwijzers en kregen drie keer een ander stemadvies. Mijn zoon en ik zetten dat voor de lol op als een experimentje, maar ik ben bang dat veel mensen zich laten leiden door een eerste uitslag.”

Minister van Digitale Zaken Alle pasklare antwoorden heeft de onderzoeker niet, maar dat de impact van digitalisering niet de aandacht krijgt die het verdient, staat voor Sitskoorn buiten kijf. “Ik pleit voor een minister van Digitale Zaken. Als ik het voor het zeggen had, zou ik allereerst alle aanwezige expertise verenigen en beleid uitzetten op de punten die ik eerder noemde: ontwikkeling van executieve vaardigheden en de verwerking en verspreiding van informatie.” Als een nieuw ministerie op korte termijn niet haalbaar is, moet de expertise volgens Sitskoorn op een andere manier bij elkaar worden gebracht. “Ik denk aan een orgaan op hoog niveau, een stuurgroep digitale wetenschap die zich buigt over uiteenlopende vraagstukken. In de Tilburg University Artificial Intelligence Special Interest Group zijn drie poten vertegenwoordigd. AI-algoritmes en methoden, voor het fundamentele werk. Applications en concepten, voor de toepassingsgebieden. En Elsa, voor de ethical en legal society aspecten. Dat is al best een goede indeling.”

Positieve effecten We zouden het bijna vergeten, maar ook de pósi-

tieve effecten van de digitale samenleving zijn niet gering. “Zaken waarvoor je vroeger achteraan in de rij voor een loket aansloot of waarvoor je brieven schreef en postzegels en enveloppen plakte, regel je nu in drie seconden. En vooral de vele beschikbare informatie en daardoor de ontwikkeling van kennis is geweldig. Als je alleen al naar mijn vakgebied kijkt: met één druk op de knop kan ik alle wetenschappelijke artikelen lezen. Dat is ongelooflijk. Ik kom nog uit de tijd van de microfiches. Dan ging ik naar de bibliotheek en stopte zo’n fiche in een apparaat. Dat is niet te vergelijken met de hoeveelheid kennis die ik nu in korte tijd kan verzamelen. Alleen, dan kom ik weer terug op waarmee we startten: om dat goed te kunnen doen, moet je de vaardigheden hebben om de informatie op de juiste manier te zoeken en op waarde te bepalen.” Nog één laatste aanbeveling? “Ik wil politici écht op het hart drukken om hoge prioriteit te geven aan digital science – de wetenschap, verwerking en verspreiding van data. Dat bepaalt vandaag de dag bijna alles in de wereld. Het heeft te maken met armoede, scholing, diversiteit, politieke voorkeur, ontevredenheid, polarisatie, groepen, oorlog. Het is allesomvattend, dus als je het mij vraagt: zéér belangrijk.” ■