Kva ser vi kva gjer vi utdrag by Fagbokforlaget

Kva er omsorgssvikt, vald og seksuelle overgrep? Kva skader det, og kva kostar det? Kva kan vi gjere? Kva hindrar oss i å gjere det? Korleis snakke med barn og foreldre? Kva seier lovene?

Denne boka er meint å gi kunnskap og hjelperåder. Det er lagt vekt på handlings kompetanse, det vil seie å gi oversikt over reglar og døme på god praksis. Det handlar til dømes om korleis ein kan auke sensitiviteten sin overfor barna, om korleis ein skal involvere kollegaer og leiing, og om samtalemetodiske grep i møte med barna og foreldra. Det blir òg gitt ei oppdatert innføring i ny kunn skap om konsekvensane av omsorgssvikt, vald og seksuelle overgrep. Boka er relevant for alle som jobbar med barn og unge eller som utdannar seg til slike yrke.

ISBN 978-82-450-2010-6

,!7II2E5-acabag!

KVA SER VI – KVA GJER VI

1 2 3 4 5 6

Inge Nordhaug

Dei fleste som arbeider med barn i skule, barnehage, organisasjonar eller insti tusjonar, har opplevd at dei undrar seg over noko barn har sagt eller gjort. Undringa kan ha komme som eit lite blaff eller vere ei kronisk kjensle av ubehag, uro og bekymring. Men kva gjer ein med ei slik bekymring? Mange manglar den kompetansen og det motet som skal til for å hjelpe barnet.

Omsorgssvikt, vald og seksuelle overgrep. Skulen og barnehagen sine oppgåver

Foto: Jostein Vedvik

Mange barn er utsette for og lever med omsorgssvikt, vald og seksuelle overgrep, men blir svikta av dei som møter dei i deira kvardag utanfor heimen.

KVA GJER VI

Inge Nordhaug

Inge Nordhaug er klinisk sosionom i barne og ungdoms psykiatri og er tilsett ved RVTS Vest. Han arbeider til dagleg med alvorleg omsorgssvikt, vald og seksuelle overgrep. Han har i mange år undervist i temaet for lærarar i barnehage og skule og på universitet og høgskular.

KVA SER VI â&#x20AC;&#x201C; KVA GJER VI?

_KVA SER VI.indb 1

2018-01-11 14:04:41

_KVA SER VI.indb 2

2018-01-11 14:04:43

INGE NORDHAUG

KVA SER VI – KVA GJER VI? OMSORGSSVIKT, VALD OG SEKSUELLE OVERGREP. SKULEN OG BARNEHAGEN SINE OPPGÅVER

_KVA SER VI.indb 3

2018-01-11 14:04:43

Copyright © 2018 by Vigmostad & Bjørke AS All Rights Reserved ISBN: 978-82-450-2010-6 Grafisk produksjon: John Grieg, Bergen Omslagsdesign ved forlaget Prenta med tilskot frå Skuleboknemdi åt Studentmållaget i Oslo.

Spørsmål om denne boka kan rettast til: Fagbokforlaget Kanalveien 51 5068 Bergen Tlf.: 55 38 88 00 Faks: 55 38 88 01 e-post: fagbokforlaget@fagbokforlaget.no www.fagbokforlaget.no

Materialet er verna etter åndsverklova. Utan uttrykkjeleg samtykke er eksemplarframstilling berre tillaten når det er heimla i lov eller avtale med Kopinor.

_KVA SER VI.indb 4

2018-01-11 14:04:43

Innhold

Innleiing ......................................................................................

Anne og Aksel ................................................................................ Aksel ........................................................................................ Anne ........................................................................................

10 11 11

Kapittel 1

Kva er omsorgssvikt, vald og seksuelle overgrep? .............................

Foreldrerolla .................................................................................. Tilknyting og dei minste barna ......................................................... Kultur og tilknyting ....................................................................... Omsorgssvikt: svikt i foreldrerolla ....................................................... Vanskjøtsel ................................................................................ Tilstanden til foreldra .................................................................... Barn som treng meir ..................................................................... Seksuelle overgrep og omsorgssvikt ................................................... Vald og omsorgssvikt .................................................................... Vald ............................................................................................. Kva er vald? ................................................................................ Vald og kjønn .............................................................................. Episodisk vald ............................................................................. Patriarkalsk vald .......................................................................... Sirkularitet ................................................................................. Situasjon og valdsutøvar ................................................................ Barnemishandling........................................................................ Fysiske og psykiske skadar .............................................................. Påført hjerneskade ....................................................................... Patriarkalsk kulturell vald ...............................................................

13 15 20 22 23 24 27 28 28 28 28 29 31 32 33 33 35 36 36 37

_KVA SER VI.indb 5

2018-01-11 14:04:43

kva ser vi – kva gjer vi?

Seksuelle overgrep.......................................................................... Normal og avvikande seksualitet ...................................................... Barn kan òg gjere overgrep mot andre barn ......................................... Seksuelle overgrep i familien............................................................ Seksuelle overgrep frå tilsette og frivillige ............................................ Seksuelle overgrep gjennom sosiale medium ........................................ Omfang av omsorgssvikt, vald og seksuelle overgrep ..............................

38 39 41 43 44 46 47

Kapittel 2

Kva skader det, og kva kostar det? ..................................................

Ny forståing................................................................................... Sårbarheit ..................................................................................... Stress ........................................................................................... ACE-studien ............................................................................... Polyvictimisation ......................................................................... Konsekvensar for fysisk og psykisk helse .............................................. Konsekvensar for utviklinga av hjernen ................................................ Vern ............................................................................................ Toleransevindauget ...................................................................... Traumebevisst omsorg og pedagogikk ............................................... Økonomiske kostnader og gevinst.....................................................

51 52 53 53 55 56 57 58 60 61 64

Kapittel 3

_KVA SER VI.indb 6

Kva kan vi gjere? ...........................................................................

Uro og bekymring ........................................................................... Hendingar ................................................................................. Samtalar ................................................................................... Observasjon ............................................................................... Logg ........................................................................................ Ankre bekymringa i organisasjonen ................................................... Kommunale handlingsplanar, ﬂytskjema og aktivitetskort ........................ Konsultasjon for å forstå ................................................................ Grøn og raud sone .......................................................................... Grøn sone ..................................................................................... Det generelle samarbeidet med foreldre ............................................. Å strekkje seg lenger enn ein må ....................................................... Den spesielle foreldresamtalen.........................................................

68 70 70 71 72 73 73 74 74 75 75 75 76

2018-01-11 14:04:43

innhold

Raud sone ..................................................................................... Kvifor ikkje informere foreldre? ......................................................... Konsultasjon med barnevernet anonymt ............................................. Konsultasjonsteam lokalt ............................................................... Samarbeid med barnevernet ........................................................... Gjennomføring............................................................................ Melding til barneverntenesta ...........................................................

78 78 78 79 79 81 82

Kapittel 4

Kva hindrar oss i å gjere det?..........................................................

Kvifor snakkar vi ikkje med barn om vanskelege tema? ............................ Språk og diagnosar kamuﬂerer ........................................................ Truverdet til barn ......................................................................... Demonisering og redsel for å ta feil.................................................... Kvifor fortel ikkje barn?..................................................................... Normalisering ............................................................................. Splitting og dissosiering ................................................................. Tabu......................................................................................... Frykt og truslar ............................................................................ Fornektinga hos vaksne....................................................................

85 85 86 87 88 88 89 89 90 90

Kapittel 5

Korleis snakke med barn og foreldre? .............................................

Samtale med barn........................................................................... Minne frå vanskelege situasjonar ...................................................... Impulsiv samtale.......................................................................... Planlagd samtale ......................................................................... Førebuing .................................................................................. Kontakt ..................................................................................... Ved åtferd hos barnet .................................................................... Opne og lukka spørsmål ................................................................ Gode og vonde hemmelegheiter ...................................................... Gå rundt sikkerheitsarbeidet ........................................................... Samtale med Aksel ....................................................................... Samtale med Anne ....................................................................... Avslutning av samtalen ..................................................................

93 94 94 96 97 97 98 99 100 101 103 104 105

_KVA SER VI.indb 7

2018-01-11 14:04:43

kva ser vi – kva gjer vi?

Foreldresamtale ............................................................................. Relasjon .................................................................................... Innleiing i foreldresamtale .............................................................. Når prosessen ikkje er på plass ......................................................... Hovudbodskap ........................................................................... Samtale om å melde til hjelpeinstansar............................................... Samtale om å melde til sosialtenesta ................................................. Samtale om å melde til barnevernet .................................................. Truslar ...................................................................................... Profesjonalitet i samtalen ............................................................... Foreldresamtale med ikkje-etniske norske foreldre .................................

106 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117

Kapittel 6

Kva seier lovene? .......................................................................... 123 Ulike lovverk .................................................................................. Forholdet mellom ulike lover ............................................................ Lov om barnehage (barnehagelova) og lov om utdanning (utdanningslova) ... Lov om barnevern (barnevernlova) .................................................... Lov om strafferett (strafferettslova) ................................................... Lov om barn og foreldre (barnelova) .................................................. Barnehus ...................................................................................... Avvergeplikt .................................................................................. Teieplikt........................................................................................ Opplysningsplikt til sosialtenesta .......................................................

123 124 124 125 126 127 127 128 129 130

Etterord ...................................................................................... 133 Kva når du treng hjelp? .................................................................... 133 Takk ............................................................................................. 134

Litteraturliste ............................................................................... 135 Stikkordregister ........................................................................... 141

_KVA SER VI.indb 8

2018-01-11 14:04:43

Innleiing

Barnevaldsutvalet som regjeringa hadde sett ned, kom i juni 2017 med sin NOU kalla Svikt og svik. Konklusjonen var nedslåande, men venta. Ingen av sakene utvalet gjekk igjennom, var avdekte av offentlege instansar. Sakene er kjende fordi barna er drepne, eller fordi dei har fortalt som vaksne. Ein god del av svikta kan ein òg spore attende til skular og barnehagar. Mange barn forsvinn frå barnehagen og kjem ikkje att. Mange barn skjuler sår og skadar på kroppen etter sadistisk vald på skolen. Likevel er det et tankekors at også enkelte ansatte i barnehager og skoler, der samtaler med barn burde være noe man har mye erfaring med, unnlater å snakke med barn om vanskelige spørsmål. (NOU 2017:12, kapittel 9.4.2, side 109)

Det har komme ein ny rammeplan for lærarutdanning både for grunnskulen og barnehagelærarutdanningane. I rammeplanen for barnehagen står det: Gjennom den daglige og nære kontakten med barna er barnehagen i en sentral posisjon til å kunne observere og motta informasjon om barnas omsorgs- og livssituasjon. Personalet skal ha et bevisst forhold til at barn kan være utsatt for omsorgssvikt, vold og seksuelle overgrep, og vite hvordan dette kan forebygges og oppdages. Personalet skal kjenne til opplysningsplikten til barnevernet, jf. barnehageloven § 22.1 1

_KVA SER VI.indb 9

https://lovdata.no/dokument/SF/forskrift/2012-06-04-475?q=rammeplan%20for%20barnehagel%C3%A6rerutdanning

2018-01-11 14:04:43

kva ser vi – kva gjer vi?

I den nye rammeplanen for lærarutdanning for grunnskulen står det at programmet for undervising skal sikre at studentane har kunnskap om barn og unge i vanskelige livssituasjoner, herunder kunnskap om vold og seksuelle overgrep mot barn og unge § 3.2

Denne boka er meint å dekkje dette området med kunnskap som er naudsynt for å fylle krava i rammeplanen. I boka er det lagt vekt på handlingskompetanse, det vil seie å gje oversikt over reglar og døme på god praksis. Men det vil òg vere ei oppdatert innføring i ny kunnskap om konsekvensane av omsorgssvikt, vald og seksuelle overgrep. Alle som arbeider med barn i skule, barnehage, organisasjonar eller institusjonar, har opplevd at dei undrar seg over noko barn har gjort eller sagt. Undringa kan ha komme som eit lite blaff eller vore ei kronisk kjensle av ubehag. Den som møter vanlege barn i deira kvardag – i barnehagen eller skulen – har eit godt utgangspunkt for å identifisere kva som er avvik. Det er avvik frå normalutvikling som dei som arbeider med «alle barn» ser, er signifikant. Det er viktig at instansar i spesialisthelsetenesta og på spesialpedagogikkområdet gjev autoritet til den uroa som blir opplevd og formidla frå dei som arbeider i skulen og barnehagen.

Anne og Aksel Aksel og Anne er fem og ni år gamle. Mor og far har flytta frå kvarandre for tre år sidan, far har flytta til ein by nokre timar unna, og mor har dagleg omsorg. Dei samarbeider bra, og far hentar dei med bil fredag og leverer dei søndag kveld annakvar helg.

_KVA SER VI.indb 10

https://lovdata.no/dokument/SF/forskrift/2010-03-01-295?q=rammeplan%20grunnskolel%C3%A6rerutdanning

2018-01-11 14:04:43

innleiing

Aksel går i barnehage, og Anne går i 4. klasse. Anne har tidlegare gått i den same barnehagen. Dei vil følgje oss gjennom denne boka. Aksel Aksel er ein aktiv gut som går godt saman med dei andre barna, men han har ein tendens til å trekkje seg unna og sitje for seg sjølv. Han er svært glad på fredagar når pappa skal hente han i barnehagen. Han fortel mykje både frå samværa med pappa og dagleglivet heime med mamma og Anne. Han liker godt å bli lesen for, og han har ein bestevenn i barnehagen som han òg er saman med i fritida. Då pappa flytta ut for tre år sidan, var Aksel to år og hadde vore i barnehagen eit halvt år. Han var då uroleg og ofte trøytt, og han hadde lett for å gråte når noko gjekk han imot eller det var noko han ikkje fekk til. I samtale med barnehagen fortalde foreldra om slitet sitt og kranglinga heime. Foreldra fekk hjelp på Familiekontoret, og dei flytta etter kvart frå kvarandre. I barnehagen opplevde ein at dei samarbeidde bra etter dette, og Aksel fall meir til ro. Anne Anne går i 4. klasse og greier seg bra skulefagleg. Far flytta ut då ho gjekk i 1. klasse, og ho hadde ein periode der ho var tett opp til læraren og ville vere mest saman med vaksne. Men foreldra hadde sjølv teke kontakt med skulen og forklart at far flytta ut, og at det hadde vore vanskeleg for familien. I skulen har det vore nokre konfliktar med jentene i klassen hennar, og det har vore snakk om skifte av bestevenner og utfrysinga av nokre andre. Skulen og helsestasjonen har samarbeidd om eit prosjekt saman med foreldra for å hjelpe til med dette. Men etter at Anne starta med handball i fjor, har ho blomstra sosialt, fått nye venner og vorte aktiv på fritida. Ho fortel lite frå heimelivet på skulen, men ho har av og til måtta avlyse samværa med far på grunn av handballkampar ho skulle vere med på.

_KVA SER VI.indb 11

2018-01-11 14:04:43

_KVA SER VI.indb 12

2018-01-11 14:04:43

Kapittel 1

Kva er omsorgssvikt, vald og seksuelle overgrep?

Foreldrerolla Aksel har dei siste tre vekene forandra seg; han blir fort ute av seg og gret lenge når han har slått seg litt. Han har vorte sint nokre gonger der han har dytta til ein annan gut fordi han ville ha trehjulssykkelen hans. Anne har skrive ei oppgåve på skulen om att ho må fortel at ho må passe på ein bror som er mykje lei seg.

I rolla som forelder seier vi ofte at det blir kravd ei rekkje eigenskapar for å fylle rolla. Eg vil komme attende til ein del av dei generelle eigenskapane, men vil her problematisere den rolla foreldre skal fylle. Barn kan ha ulike behov, og foreldre kan vere i ulike situasjonar som gjer at krava til eigenskapar blir strekte og kan variere over tid. Det er i utgangspunktet behova til kvart einskilt barn som skal dekkjast gjennom omsorg. Det kan variere frå barn til barn og til ulike tider i livet deira. Alle foreldre har i periodar sett behova til barna til sides, behov som var sentrale. Den foreldreevna som er å setje eigne behov til sides, vere fleksibel og kunne skifte takt når det er nødvendig, er ei stor utfordring i ein travel kvardag. Tilsette i barnehagar, skular og skulefritidsordningar får ofte telefon frå foreldre som lurer på om det er dei som skal hente i dag. Det er mykje infrastruktur i ein moderne heim. Ein dag vi skal ha eit viktig møte på

_KVA SER VI.indb 13

2018-01-11 14:04:43

kva ser vi – kva gjer vi?

jobben eller gler oss til å møte nokon, vil vi fort kunne oversjå dei febervåte auga til barnet, og ein litt varm kropp blir ikkje definert som feber. For om vi definerte det og tok det inn over oss, ville vi måtte snu oss om og gjere val vi ikkje har lyst til. Personale i barnehagar og skular har nok sett dette – og kanskje stått i same val sjølv. Både barnehagen og skulen der Aksel og Anna går, ser at barna slit med noko, og dei har samtalar med foreldra om det dei såg. Det er viktige samtalar i livet til barna. Foreldra kan vere i ein vanskeleg situasjon, og dei finn ikkje ut korleis dei skal løyse det. Ved at barnehagen og skulen tok initiativ og sørgde for ein foreldresamtale, fekk foreldra hjelp til kontakt med eit hjelpesystem, og det løyste seg slik at plagene til barna forsvann.

Når vi snakkar om alvorleg omsorgssvikt, meiner vi det kroniske, det som er på same måten stort sett heile tida. Utan støtte vil det vere vanskeleg for dei fleste foreldre å kunne greie omsorga for barn. Støtta kallar eg her landsbyen, som naboar, nettverk, familie, venner, helsetenester, barnehagar, skular, idrettslag, kyrkje, moské eller andre. Landsbyen i kollektive samfunn kan kompensere for og avhjelpe manglar hos ein eller begge foreldra. Dess meir åleine foreldre er, og dess mindre landsbyen er, dess meir er barn overlatne til eigenskapane hos foreldra, og derfor òg til manglar i rolla som forelder. Kari Killén (2009) har delt inn eigenskapar hos foreldre i fem overordna prinsipp. Dei er knytte til den evna foreldre har til å sjå og forstå barnet. Det er evne til • å oppfatte barn realistisk • å ha realistiske forventningar om avhengigheitsbehova hos barn og dei kjenslemessige behova deira • å ha realistiske forventningar til kva barnet kan meistre • å prioritere dei grunnleggjande behova hos barnet framfor eigne behov

_KVA SER VI.indb 14

2018-01-11 14:04:43

kapittel 1: kva er omsorgssvikt, vald og seksuelle overgrep?

• å ha evne til empati (medkjensle) med barnet • å ha evne til å bere eiga smerte og eigen frustrasjon utan at ein må avreagere på barnet Det er mange som har laga oppsett og inndelingar om kva foreldrerolleeigenskapar eigentleg er. I Noreg har denne inndelinga frå Kari Killén vore mykje nytta, og ho har også hatt stort gjennomslag internasjonalt. Det er likevel viktig å hugse på at dette er sosiale konstruksjonar; det er ein måte å freiste å dele inne røyndommen på, slik at vi kan få reiskapar for å forstå og handle. Øyvind Kvello (2010, 2015) har gjort ein stor innsats for å hjelpe barnevern i å systematisere undersøkingane sine og framstille dei. Han byggjer mykje på Killéns inndeling av foreldrerolleigenskapar, men har òg lagt stor vekt på evna foreldre har til å mentalisere foreldrerolla si. Evne til å mentalisere vil seie evne til å drøfte med seg sjølv korleis ein fungerer. Denne evna byggjer på den indre dialogen som blir fremja i god nok omsorg og dialog i nære relasjonar i oppveksten. Tilknyting og dei minste barna Eit barn er heilt frå starten av avhengig av å kjenne seg trygg i ein relasjon og ut frå denne relasjonen gå ut i verda og undersøkje og utforske. Utan ein slik trygg base blir barnet hemma i utforskinga si og prega i det vi rundt barnet ser som uro og åtferd, noko som gjer at vi blir bekymra for barnet. Barn knyter seg til dei foreldra dei har, og dei mønstra i samspel som blir danna der, vil barnet ta med seg ut i verda og i måten dei opptrer på i nye relasjonar. Dette er ikkje ny kunnskap. Forskinga til Bowlby (1969, 1973) endra måten barn vart behandla på i sjukehus. Han la grunnlaget for ein lang forskingstradisjon ved å vise kor avgjerande det tidlege samspelet mellom foreldre og barn er. Viktige element i tilknytingsteori er at barnet heilt frå starten er aktivt, søkjande og avhengig av å bli møtt, slik at det kan bli trygt og gjennom det utvikle seg gjennom å utforske og lære ut frå

_KVA SER VI.indb 15

2018-01-11 14:04:43

kva ser vi – kva gjer vi?

denne trygge basen. Barnet blir trygt i ein slik relasjon og får ein trygg base. Ut frå denne basen kan det utforske og lære. Forskarar har i dag avanserte måtar å sjå på hjernen medan han er i aktivitet. Det har opna auga for den sentrale rolla tilknyting har for hjerneutviklinga. Dei områda som blir stimulerte veks, og dei områda som ikkje blir stimulerte, utviklar seg ikkje eller blir svekte. Bruk det eller mist det («use it or loose it»), er ei utsegn som ofte blir nytta av hjerneforskarar på dette området (Perry et al., 2016). Fagområda nevroutvikling, utviklingspsykologi og tilknytingsteori har samla seg i ei felles forståing av kor viktig det tidlege samspelet er for seinare utvikling (Nordanger og Braarud, 2017). Tap av stimulering og regulering tidleg er til skade for korleis ein kan greie seg vidare i livet. Den reguleringa vi snakkar om, har nevrologiske komponentar som blir stimulerte og utviklar seg når forholda er gode, men som utviklar seg negativt om barnet lever i utrygge forhold. Former for tilknyting Dei ulike formene for tilknyting har vorte delte inn i fire former (Brandtzæg et al., 2013). Desse ulike formene for tilknyting er ofte ulikt fordelte i ulike kulturelle settingar, og i vårt samfunn seier vi at 30–40 % av barna har ei form for utrygg tilknyting (Crittenden, 2011). Dei mønstra som ligg i tilknyting, er òg ein tryggleik i det samfunnet ein skal leve i. Ei trygg tilknyting i eit diktatur kan føre til at ein blir naiv og kan komme i fare, medan ei unngåande tilknyting kan gjere at individet kan ha ei kjensle av å vere utanfor og ikkje høyre til. • Barn med trygg tilknyting I litteraturen er dei ofte kalla B. Det er fordi desse barna vekslar mellom den trygge basen og utforsking. Dei kvir seg ikkje for å søkje hjelp når dei er i vanskar.

_KVA SER VI.indb 16

2018-01-11 14:04:43

kapittel 1: kva er omsorgssvikt, vald og seksuelle overgrep?

• Barn med unngåande tilknyting I litteraturen er dei kalla A. Dette er brukt om dei barna som er vane med å klare seg sjølv. Dei trur ofte dei meistrar meir enn dei greier, dei er ikkje vane med å søkje hjelp for å meistre. Vi kallar dei derfor ofte barn med ei engsteleg tilknyting. Dei strever ofte med samspel med andre barn fordi dei ofte lèt som dei kan makte det meste på eiga hand. • Barn med ambivalent tilknyting I litteraturen er dei ofte kalla C. Her er barnet i ei klemme mellom si eiga lyst til å utforske og foreldre som vegrar seg for å sleppe barnet ut. Barnet ser her at det må ta vare på kjenslene hos den vaksne til dømes ved avskjed. Når barnet skal forlate fanget til mamma og utforske noko, vil det oppfatte ambivalensen hos den vaksne og halde seg attende. • Barn med desorganisert tilknyting Her ser vi barn utan klar strategi for å meistre utfordringar. Dei viser seg som redde og skremde, men òg aggressive, til og med når den vaksne freistar å hjelpe. Dei gjev inntrykk av kaos i åtferd og i samspel med andre. Når dei blir frå 3 til 6 år gamle, får dei ofte ei kontrollerande åtferd. Det kan skje ved at dei kontrollerer dei situasjonane dei kjem ut for, eller at dei blir svært flinke til å tilpasse seg det dei veit at andre rundt dei ventar seg. Crittenden har òg laga ei meir omfattande inndeling av desorganisert tilknyting som er mykje nytta når det gjeld å forstå einskildbarn. Forenkla kan vi seie at ho har delt inn den desorganiserte tilknytinga som ei forsterking av ambivalent tilknyting på eine sida og ei forsterking av tendensen mot unnvikande tilknytingsforstyrring på den andre sida. Men begge vegane blir kalla desorganisert tilknyting. Det mest alvorlege er den desorganiserte tilknytinga, og det er viktig å identifisere desse barna og gje dei hjelp. Barn som er sterkt prega av dette, vil vi ofte seie har ei utviklingsforstyrring. Dei har store utfordringar ikkje berre med

_KVA SER VI.indb 17

2018-01-11 14:04:43

kva ser vi – kva gjer vi?

å regulere eigne kjensler og eiga åtferd, men òg når det gjeld relasjonar til både vaksne og jamaldringar. Barn er programmerte til å knyte seg til dei foreldra dei får og har, og når det er godt nok foreldreskap, betyr det at barnet styrkjer evna til regulering og samspel med andre. Kari Killén seier at barn tek med mønstra sine for tilknyting inn i nye relasjonar – i barnehagen og skulen. Når tilknytinga er prega av konflikt, det å ikkje bli sett og høyrt eller å måtte gøyme seg for vald og seksuelle overgrep, vil det vere mønster som dei tek med seg i relasjonar i skulen og barnehagen. Slike mønster er ofte dei som fører til konflikt og samarbeidsvanskar både med andre barn og med dei vaksne i ulike situasjonar. Kva som ligg i foreldreskap, vil vere knytt til det forholdet foreldre har til verda kring seg. I nokre kulturar vil det å vere lydig og ikkje vise seg for sterkt fram vere viktig for å kunne overleve. I andre kulturar vil det å vere sjølvstendig og tydeleg vere viktige verdiar. Når så barn kjem i barnehagen og skulen, vil dei ta med seg dei mønstra for tilknyting som fremjar det å vere trygg i sin kultur, inn i barnehage- og skulekulturen. Og barna vil då vise fram sine mønster for tilknyting til dei vaksne og barna der. I skulen og barnehagen vil ein lettare sjå om barn er trygt eller utrygt i samband med ulike situasjonar der barnet blir utsett for stress. God tilknyting betyr ikkje at ein alltid dekkjer behova til barn, men at tilknytinga er god nok; altså at barnet og den vaksne samarbeider ved at den vaksne freistar finne ut og roe barnet når det har det vanskeleg, og stimulerer det i samspel med dei signala barnet gir. Utfordringa for å utvikle trygg tilknyting kan liggje i eigenskapar hos både barnet og foreldra. Dei mest sårbare barna kan ha behov for omsorg som kan vere svært krevjande for foreldre, og det å identifisere barn for å gje ekstra støtte til omsorg foreldre gjev, er svært viktig. Sårbare vaksne som kjem i foreldrerolla, bør òg identifiserast tidleg. Massiv innsats for å hjelpe foreldre i prosessen med tilknyting kan gje svært gode resultat. Circle of Security er eit psykoedukativt opplegg som kan hjelpe med å forstå åtferda hos barn i eit tilknytingsperspektiv, der

_KVA SER VI.indb 18

2018-01-11 14:04:43

kapittel 1: kva er omsorgssvikt, vald og seksuelle overgrep?

barn med ein trygg base kan tore å utforske og vere nysgjerrige når det gjeld det som er rundt dei, men har òg behov for å returnere til omsorgspersonen for å søkje tryggleik og få hjelp. Her er òg den trygge basen med evne til å sjå og glede seg over korleis barnet utfaldar seg.

Figur 1.1 Figur brukt i COS-undervisning.

Dette er ei framstilling av COS (Circle of Security). Det er eit program for foreldrerettleiing som er mykje nytta overfor barn med ulike vanskar når det gjeld tilknyting, men det er òg eit program som kan ein kan bruke til foreldreopplæring generelt. Som nemnt viser det kor viktig det er at foreldre ikkje berre skal vere ei trygg hamn for barn å komme til, men òg vere ein trygg base for å utforske. Når det gjeld barn, fremjar ein begge desse rollene: å tilby ein trygg stad når barn skal få trøyst og vern, og å støtte initiativ barn tek, og glede seg og hjelpe til så dei får det til.

_KVA SER VI.indb 19

2018-01-11 14:04:43

kva ser vi – kva gjer vi?

Kultur og tilknyting Barn og unge kan vere del av fleire kulturar samstundes. Når dei er med på daglege aktivitetar, tilpassar dei seg kvardagen i barnehagen og skulen. Når dei dreg heim, kjem dei kanskje til ein heim med heilt andre verdiar. Frå gammalt av har det i Noreg vore religiøse grupper som har skapt vanskar for nokre barn, til dømes at dei ikkje får gå i bursdagar. No har vi fleire kulturar som lever ved sida av kvarandre. Barn kan utvikle ein tokulturell identitet som kan vere ein ressurs. Men vi ser at ulike kollektivistiske kulturgrupper legg sterke krav på barna og etter kvart som dei blir eldre, innskrenkar den fridommen som dei fleste andre får meir av i tenåra. Det er helst to forhold som er diskuterte når det gjeld barn frå ulike kulturar og melding til barnevern. Det eine gjeld tilknyting og kultur. Alle kulturar har sine måtar å ha omsorg for små barn på. For mange som kjem frå afrikanske land, kan det vere rart å sjå at barn ligg i barnevogn og ikkje på kroppen til mamma. Ei mamma frå Tanzania seier kanskje ikkje til barnet sitt at ho elskar det, men ho lagar til dømes ein song som ho syng for nett dette barnet. Omsorg kan òg vise seg gjennom til dømes stelling av hår, noko som for oss kanskje kan verke overdrive, men det er på grunn av dei kulturelle brillene våre. Det same er matpakkekulturen vår og det synet vi har på ernæring, som kan føre til konflikt mellom skule/barnehage og foreldre. Det andre gjeld bruk av vald når ein oppdreg barn. I vår kultur har det vore ein lang veg å gå frå den gongen foreldre kunne setje ei endeleg grense ved å gje ein øyrefik, gje ris, true med vald, gje knips eller på annan måte bruke det vi ofte kallar korporleg straffing av barn, til haldningane i dag. Likevel høyrer vi stadig ord frå den eldre generasjonen at dei opplevde slikt i oppveksten sin og ser ikkje noko gale med det. Ved auka innvandring kjem det òg folk frå kulturar der bruk av vald er vanleg når dei oppdreg barn. Dei fleste foreldre vil vite at dette er ulovleg i landet vårt, men det er vanskeleg å endre mønster i måtar å oppdra barn på. Likevel er det viktig å forstå at denne typen vald er basert på vilje og tru på at dette er det beste for barn, og derfor noko vi må møte

_KVA SER VI.indb 20

2018-01-11 14:04:43

kapittel 1: kva er omsorgssvikt, vald og seksuelle overgrep?

med samtale og opplæring. ICDP, programmet for foreldrerettleiing, har ein versjon som er kalla minoritetsversjonen, og den har fått svært god respons for måtar å oppdra barn på (Skar et al., 2014). Barn som går i barnehagen og skulen, vil der lære at vald er ulovleg og gale. Det kan føre til at dei tek det opp i familien, og foreldre kan dermed oppleve at dei mistar autoritet overfor sine eigne barn. Men barna kan òg gjennom kontakten i barnehagen og skulen og kunnskapen dei får der, fortelje om vald som skjer heime. Dette gjer at barn frå minoritetsfamiliar oftare fortel om slik vald enn andre barn. Barn som veks opp i to kulturar, er ofte meir integrerte og meir medvitne om rettane sine. Om dei har foreldre som føler at dei mistar kontrollen og er valdelege, så vil valden ikkje verke på den måten han gjorde i heimlandet. Dermed kan det fort bli meir eskalerte situasjonar og alvorleg vald. Når tilsette i barnehagen og skulen får kunnskap om at barn er utsette for vald, utløyser det meldeplikt til barnevernet. Som eg vil komme attende til (se s. 125), blir slik melding send utan at foreldre blir informerte om det. Så vil barnevernet avgjere korleis ein skal takle det vidare. Om barn har fortalt om vald heime, kan det at foreldre får vite om dette, utløyse ei alvorleg krise i familien. Barnevernet må då gjere sikkerhetsarbeidet rundt dette og leggje mykje vekt på å hjelpe familiane til å finne andre løysingar. Det er likevel viktig å seie at barnehagar og skular har mange usagde reglar som blir forstått av foreldre i den same kulturkrinsen, men som det kanskje må setjast ord på for foreldre med ein annan kulturbakgrunn. Det å setje ord på kan gje gode samtalar som kan vere gode kontaktpunkt for møte med foreldre og redusere mistenking og misforståingar begge vegar. Barn utan språk vil ofte formidle seg gjennom åtferd. Dei minste barna viser ofte symptom på manglande omsorg med forstyrring av regulering; søvnvanskar, problem med matinntak, vanskar med å trøyste seg eller å bli trøysta både når dei er lei seg eller sinte.

_KVA SER VI.indb 21

2018-01-11 14:04:43

kva ser vi – kva gjer vi?

Omsorgssvikt: svikt i foreldrerolla Når eg set omsorgssvikt likt med svikt i foreldrerolla, fortel det at omsorgssvikt er eit relativt omgrep. I nokre situasjonar vil andre tilhøve kompensere for bortfall av eigenskapar som er knytte til foreldrerolla. Forstått slik kan alle foreldre ha slike svikt i kortare eller lengre tid. Omsorgssvikt er altså å forstå som mangelen på det barn treng i høve til det ein tilbyr dei. Det engelske ordet «neglect» blir oftare og oftare nytta på norsk som et synonym til omgrepet omsorgssvikt, og det gjev meining i mange samanhengar. Evna til å gje omsorg er ikkje berre ein eigenskap hos einskildmenneske i dagleglivet, men òg når noko skjer (Killén, 2009). Det er ikkje alle slags behov som skal dekkjast hos eit barn til kvar tid. Foreldre prioriterer, og evna til å omprioritere når behova til barna er alvorlege, er ein viktig eigenskap i foreldrerolla. Ein skil ofte mellom omsorgssvikt, vald og seksuelle overgrep. Ei slik oppdeling kan vere kunstig, der eit barn som lever med vald og rus i familien, alltid lever med omsorgssvikt. Det finst ikkje ei klar grense der ein kan seie at dette er omsorgssvikt, og dette er det ikkje. Det er eit kontinuum frå ikkje godt nok til godt nok. Barnemishandling, altså vald mot barn, kjem eg attende til seinare (se s. 35). Men barn kan òg komme til skade fordi dei ikkje blir passa godt nok på. Det kan vere snakk om forbrenning, skadar frå fall osv. Barnet kan skålde seg når det sit i badekaret, fordi mamma må ta ein telefon. Barnet kan ramle ned trappa fordi det ikkje er sikring. Små barn er sårbare og treng tilsyn for ikkje å skade seg. Dei fleste barn har komme til skade på denne måten, men oftast berre éin gong. Grunn til å uroe seg er når det skjer om att og ofte. Det kan bety at foreldra ikkje har teke barnet heilt inn over seg og ikkje evnar å forstå kva barnet treng. Dei kan anten kronisk eller for ein kortare periode oppleve barnet som ute av auga, ute av sinn. Då skjer det to skadar: skade på tilknyting, til dømes ein forelder som ikkje er til stades i samspel med barn, og sannsynleg fysisk QR-kode 1 skade. Psykologen og tilknytingsforskaren Edward Tronick viser

_KVA SER VI.indb 22

2018-01-11 14:04:43

kapittel 1: kva er omsorgssvikt, vald og seksuelle overgrep?

i denne videoen (QR-kode 1) kor sårbare barn er, alt etter kva tilstand den vaksne er i. Som omtalt tidlegare er den vanlegaste måten å snakke om tilknyting på å sjå på kvaliteten på samspel mellom foreldre og barn. Barn er fødde med evna til å knyte seg til nokon som kan passe på dei. Utan at dette blir møtt, kan barna døy. I kapittel 2 vil eg komme attende til skadane eit barn kan få når det har behov for den vaksne, men ikkje blir møtt. Vanskjøtsel Vanskjøtsel er eit samleomgrep der behova eit barn har for stell, mat og omsorg, ikkje blir tilfredsstilte. Når det gjeld dei minste barna, blir kanskje bleiene skifta når foreldra orkar, foreldre vil gje mat når dei føler for det, og evna til å orke å lese dei behova eit barn har, er anten svekt eller fråverande. Om årsaka til dette er akutte hendingar i livet til foreldra, som gjer at dei ikkje har nok merksemd retta mot barnet, kan tiltak og innsats få dei på banen att. Men der det er ein varig tilstand som er knytt til eigenskapar hos foreldre, vil vi kalle det kronisk. Då vil barna få store skadar. Her har ålmenta liten toleranse. Naboar ringjer oftare til barnevernet når dei ser vanskjøtsel, enn ved andre tilhøve. Dette er ein alvorleg situasjon og vil ofte vare ved. Denne typen vanskjøtsel kan ein oppdage når barn sluttar å leggje på seg og vekse. Det blir kalla «failure to thrive», og i nokre samanhengar er det knytt til medisinske tilstandar (Killén, 2009). Men på barneavdelingar på sjukehus ser ein av og til barn som legg på seg og veks ved den omsorga dei får der. Det identifiserer barn som på grunn av manglande omsorg ikkje greier å nyttiggjere seg mat og sluttar å vekse, eller at dei går inn i ein resignert tilstand og blir «lette» å ha med å gjere. Mange av desse blir plukka opp av helsestasjonen før barnehagetida. Nokre har brukt det same ordet i ein annan samanheng, nemleg «jappevanskjøtsel». Det er nytta meir om den moderne, effektive familien der barnet må tilpasse seg den vaksne i stort omfang.

_KVA SER VI.indb 23

2018-01-11 14:04:44

kva ser vi – kva gjer vi?

Det delte ansvaret om å hente og bringe til barnehagen krev god planlegging for å fungere. Dei som arbeider i barnehagen eller skulefritidsordninga, kan få mange telefonar som gjeld om barnet er henta frå ein forelder som ikkje hugsar kva avtale som var gjort om det. Tilstanden til foreldra I denne oversikta vil eg vise ulike tilstandar hos foreldre som kan skade barn. Psykisk liding, rusmisbruk og utviklingshemming er slike tilstandar som under visse høve kan gje alvorleg skade. Når vi snakkar om tilstanden til foreldre på den eine sida og vanskjøtsel på den andre, er det snakk om to sider av det same; ved vanskjøtsel ser vi på korleis barn blir ramma, når vi snakkar om tilstanden til foreldra, gjeld det korleis ulike tilstandar påverkar foreldrerolla. Det er viktig at lærarar i barnehagen og skulen freistar å vere sensitive vaksne som ser endringar hos barn og smerteuttrykka deira, og som forstår at det kan vere noko i livet deira som ikkje er bra. I dei neste kapitla vil handlingskompetanse bli eit viktig ord. Når vi frå utsida får vite om, ser eller høyrer noko, kan det ofte vere som toppen av eit isfjell; det som er synleg på utsida, er det meir av på innsida. Eit barn kan somme tider komme med direkte utsegner som speglar ei erfaring barnet har, eller ein forelder kan komme rusa til henting i barnehagen eller til møte i barnehagen eller skulen. Som oftast vil dei reaksjonane vi ser på barn, ikkje vere spesifikke for om det er vald, seksuelle overgrep, psykisk sjukdom eller rusmisbruk hos foreldre som er grunnen til at dei reagerer som dei gjer. Desse reaksjonane vil ofte likne kvarandre og kan gje grunnlag for tilvising og utgreiing av barna i PPT eller spesialithelsetenesta, og føre til eigne diagnosar. Eg vil komme attende til dilemma med diagnosar som mogleg kamuflasje av forhold barn lever med, i kapittel 2. Når eg nemner ulike kjenneteikn, er det viktig å forstå at det kan vere rusmisbruk hjå foreldre utan desse teikna, og at alle desse teikna kan vere til stades utan at det er rusmisbruk. Men dei er uansett ein peikepinn på at barn ikkje har det godt.

_KVA SER VI.indb 24

2018-01-11 14:04:44

kapittel 1: kva er omsorgssvikt, vald og seksuelle overgrep?

Psykisk liding Ved ulike psykiske lidingar er ikkje diagnosane det viktigaste kriteriet ein ser på i vurderinga av om det pregar foreldrerolla negativt (Killén, 2010). Det viktige er om barnet i for stor grad er brukt i det repertoaret den vaksne har for løysingar. Om far har mykje angst og ikkje våger å gå i butikken slik at barna får den oppgåva, treng ikkje det å vere til skade for dei. Men om han ikkje kjem seg ut av døra utan at barna er med, kan dei bli ein del av lidinga til faren og ta skade av det. Om det er to foreldre og berre den eine har ei psykisk liding, eller det er ein annan trygg vaksen i heimen, kan barnet lettare ha god nok omsorg. Men ofte kan dei lettare psykiske lidingane vere ei større utfordring om det ikkje er kommunikasjon i familien og mellom behandlarar og heile familien. Det er ofte mykje i vanskane dei vaksne har med tankar og kjensler, som ikkje blir kommunisert til barna som lever saman med dei, men barn vil sjå og ta mangel på kommunikasjon som eit tabu dei tek inn i seg. Barn er då overlatne til seg sjølv for å finne ut og freiste forstå. Då kan dei gruble og lage seg meiningar om situasjonen som kan skade utviklinga deira. Barn vil fort tenkje at det som blir vanskeleg for dei, er noko ved dei sjølve. Rusmisbruk Misbruk av rusmiddel i familien vil alltid påverke barnet (Hansen, 2008). Mest alle foreldre bruker rusmiddel no og då, og som oftast er det alkohol. Det er ei sårbar grense for når alkoholbruket hos vaksne rammar barna på ein slik måte at barn blir skadde. Sett utanfrå er det ikkje lett å vite eller sjå når nokon har eit problematisk forhold til rusmiddel. På nettsida barnirusfamilier.no (driven av KORUS Sør, Kompetansesenter rus – region sør) er det brukt ei inndeling av typiske vanskar hos barn som lever med rus i familien, og som dei ser i familiar med rusproblem: • magesmerter • spente musklar

_KVA SER VI.indb 25

2018-01-11 14:04:44

kva ser vi – kva gjer vi?

• • • • • • • • • •

hovudverk, migrene trist og hemma framferd, ikkje mimikk konsentrasjonsproblem enurese, encoprese (ufrivillig vasslating og ufrivillig avføring dag eller natt) motorisk uro trøyttleik karakterar og innsats på skulen varierer vanskar med venner og sosial tilhøyrsle kjenslemessig labilitet overyting, overdriven tilpassing, overdriven ansvarleg framferd

Utviklingshemming hos foreldre Mange vik unna når utviklingshemming blir nemnd i denne samanhengen. Det er lett å tenkje: Er ikkje alle menneske med utviklingshemming diagnostiserte og har oppfølging? Sanninga er nok at ein del med låg evneprofil og lett utviklingshemming kan skli gjennom barnehagen, skuleverket og inn i arbeidslivet utan at det blir utgreidd eller sett ord på. I mange saker i barnevern der ein har strevd med å forstå kva som skjer i ein familie, har det gjennom sakkunnig vurdering av foreldre komme fram at ein eller begge foreldra har hatt ei lett utviklingshemming som har vore ei sperre når det gjeld foreldrerolleigenskapar. Det er òg mange som har fått diagnosen lettare utviklingshemming i NAV si avdeling for arbeidsformidling. I 2017 hadde TV2 ein serie der dei har retta eit kritisk blikk på arbeidet til barnevernet og kva dei forstår når det gjeld foreldre med utviklingshemming. Serien drøfta om utviklingshemma skulle ha rett til å ha omsorg for barn, og retta eit kritisk blikk på korleis barnevernet har gått inn i slike saker – altså at barnevernet skulle gje betre tilbod slik at dei kunne ha omsorg for barna. For skular og barnehagar er det viktigast å identifisere dei sakene der foreldre fungerer så dårleg at ein kan mistenkje gradar av

_KVA SER VI.indb 26

2018-01-11 14:04:44

kapittel 1: kva er omsorgssvikt, vald og seksuelle overgrep?

utviklingshemming. Men då gjeld det manglande ferdigheit i eigenskapar ein treng i rolla som forelder. Mange kunne nok fått betre hjelp med tilpassa opplegg etter evnenivå. Omsorg kan gå bra i periodar, men utan å vite om vanskar som dette blir ikkje nok kompenserande tiltak sette inn. Barnevernet må bestemme kvar grensa går. Barn som treng meir Ein del barn kan ha vanskar som kan vere ei utfordring for foreldra. Det kan vere ulike funksjonshemmingar eller vanskar med temperament, eller dei har opplevd vanskar som har ført til ulike konsekvensar. Foreldre vil då freiste å hjelpe og stille opp så langt det går. Som nemnt tidlegare er ikkje omsorgssvikt berre knytt til eigenskaper i foreldrerolla, men òg til kva utfordringar dei får. Barn kan trenge ulike tenester frå ulike institusjonar, men er avhengige av at foreldra tek initiativ til slik kontakt. Nokre barn kan ha store utfordringar med å handtere tankar, kjensler, åtferd og kropp. Dei kan trenge hjelp med psykiske eller kroppslege plager, og det blir svikt i omsorg når foreldre ikkje er i stand til å bruke det frivillige behandlingsapparatet. Dette kan det vere vanskeleg å identifisere. Psykiske vanskar hos barn og ungdom kan komme av at dei strever med tankar, kjensler, åtferd og kropp. Psykiske vanskar kan vere ein konsekvens av skadeleg omsorg. Eit døme kan vere foreldre som har store konfliktar seg imellom, anten dei bur saman eller ikkje. Barn tek inn bilete av foreldra som ein del av seg sjølv. Konfliktar mellom foreldre vil derfor gjere vondt inne i barnet. Barnehagen og skulen kan her ofte vere ein nøytral part, men òg ein arena der foreldre freistar å finne alliansar for si side av konflikten. Her er det viktig at dei i skulen og barnehagen har barnet som subjekt i arbeidet sitt og arbeider for finne innspel som kan minske ein konflikt om han speler seg ut mot institusjonen ein arbeider i. Men situasjonen kan òg bli så alvorleg at det må drøftast i behandlingsapparat og barnevern.

_KVA SER VI.indb 27

2018-01-11 14:04:44

kva ser vi – kva gjer vi?

Seksuelle overgrep og omsorgssvikt Seksuelle overgrep blir omhandla seinare i kapittelet. Men det er viktig å sjå det i samanheng med omsorgssvikt. I familien kan det vere dysfunksjonelle mønster der eit barn blir drege inn i seksuelle handlingar med andre i familien. Men det er òg slik at mangel på omsorg kan gje dårleg vern. Dei som har seksuelle tenningsmekanismar mot barn, ser ofte etter familiar der barn har behov for ein alternativ vaksen. Barn som er utsette for seksuelle overgrep, fortel ofte om manglande omsorg i heimen. Vald og omsorgssvikt Vald som fenomen skal vi drøfte nærare rett nedanfor, men det er viktig først å slå fast at vald mot barn i familien er ei form for omsorgssvikt. Det er ikkje den fysiske valden i seg sjølv som er det mest skadelege, men det klimaet som er skapt i familien, den frykta ein kan gå med. Den fysiske valden er eit dekke over store spenningar mellom dei som lever saman.

Vald Kva er vald? Ulike fagmiljø legg forskjellig i kva vald er, og korleis det skal definerast. Nokre miljø vil helst kalle vald berre fysisk vald. Men mange valdsoffer er opptekne av å formidle at det å leve med truslar og trakassering er det vanskelegaste. Alternativ til Vold (ATV) bruker ein brei definisjon som fangar opp mange sider ved vald. Om vi ser vald som bruk av makt utover det som er rimeleg og lovleg, kan vald vere mykje meir enn berre slag og spark. Truslar om å skade kan ha like alvorlege verknader som direkte fysisk vald. Truslar kan òg liggje i aggressiv åtferd som å smelle dører eller kaste og skade gjenstandar. Dette skaper ein atmosfære som fører til ubehag, stress og uro hos andre.

_KVA SER VI.indb 28

2018-01-11 14:04:44

kapittel 1: kva er omsorgssvikt, vald og seksuelle overgrep?

Vold er en enhver handling rettet mot en annen person, som gjennom at denne handlingen skader, smerter, skremmer eller krenker, får den personen til å gjøre noe mot sin vilje eller slutte gjøre noe den vil. (Isdal, 2000, s. 36)

I denne definisjonen ligg òg den kontrollen som ikkje nødvendigvis har å gjere med ein brest på impulskontrollen, men i behov for kontroll over åtferda til eit anna menneske. Ønske om å eige ein annan ser ofte ut som stor omsorg, men kan vere kontroll. Valden oppstår for å hindre den andre i ein fridom som kjennest truande. Isdal deler valden inn i desse formene: • Fysisk vald er å slå, sparke, gje juling, ta kvelartak, riste, klype, klore, bite, lugge, vri armen, halde fast og dytte. Den ytste konsekvensen av slik vald er drap. • Psykisk vald er mellom anna truslar, latterleggjering, kalle den andre stygge ting, kontrollere kva den andre får lov til å gjere, vise utagerande sjalusi, ignorere og avvise kjenslene til den andre osv. • Materiell vald er å slå og sparke sund møblar, vegger eller dører, slå i bordet, kaste og øydeleggje gjenstandar. • Seksuell vald er seksuell trakassering, presse og tvinge den andre til seksuelle handlingar, valdtekt, eller seksualisert tortur. • Latent vald er den kjensla eit valdsoffer har, som gjer at ein prøver å unngå aggresjonen til den andre; det som hende, kan skje på nytt. Vald og kjønn Forståing av vald som fag er arena for mykje ideologisk tenking og forsking. Det er derfor vanskeleg å framstille feltet som fag med basis i ideologifri kunnskap. Vi som arbeider med vald, veit at kvinnerørsla og feminismen er dei som har sett problemet på dagsordenen. Det gjeld både vald mot kvinner og mot barn. Krisesenterrørsla vart tidlegare skulda for å dramatisere og overdrive; «vi har ikkje noko valdsproblem», var ofte reaksjonen då dei byrja snakke om dette. Forståinga som kom inn i faget,

_KVA SER VI.indb 29

2018-01-11 14:04:44

kva ser vi – kva gjer vi?

var då at alle roller vart «kjønna». Dei som slo, var menn, kvinner vart slått, og barn var vitne. Kvinner som utøvarar av vald kan vere vanskeleg å sjå i denne tradisjonen. Men sjølv om det internasjonalt er klart at menn som driv vald mot kvinner, er det største samfunnsproblemet, er det forsking og tal som viser at kvinner utøver vald mot både barn og partnar. NKVTS (Thoresen og Hjemdal, 2014) finn at blant dei som opplevde den mildaste forma for vald, var utøvaren mor eller kvinneleg føresatt i 34,6 % av tilfella og far eller mannleg føresett 47,2 % av tilfella. 17,4 % opplevde vald frå begge. Når det gjeld alvorleg fysisk vald, er dei tilsvaranda tala 25 %, 52,7 % og 21,8 %. Det ser ut som at kvinner utøver mest vald overfor dei minste barna, noko som speglar ansvaret dei har for omsorg for dei minste. Forståinga av at det er menn som er valdsutøvarar, er altså sterkt utfordra av den kunnskapen ein i dag har fått. Diskusjonen om fenomenet er stor internasjonalt. Det er opna for ein meir nyansert debatt, og dei som arbeider med barn, bør vite at begge kjønn kan utøve vald. Dei siste norske undersøkingane av omfanget av vald (Thoresen og Hjemdal, 2014; Mossige og Stefansen, 2016) har gjeve nokre overraskingar. Det har vore teoriar kring kjønn som har hevda at om likestillinga aukar, minskar valden. Tala ser ikkje slik ut, men det verkar som at meir av valden er episodisk og mindre «kjønna» enn før. Likevel vil vi i dag kunne seie at vald framleis har «kjønn». Den alvorlegaste og mest dramatiske valden i nære relasjonar er det menn som står for overfor kvinner. Men barn som valdsoffer blir ofte gløymde i slike samanhengar. Og barn er aldri berre vitne. Ved å vere i familien er dei involverte i det som skjer. Slik ideologisk tenking er viktig. Om ein har eit kart der kjønn er heile forklaringa, og ein formar røyndommen etter den, kan ein gjere mykje skade. Men om ein gløymer kjønn, kan ein ende opp med å ikkje sjå røyndommen. Ein må ha ei forståing, eit kart å orientere seg etter, men ha evne til å justere det til det terrenget ein ser.

_KVA SER VI.indb 30

2018-01-11 14:04:44

Kva er omsorgssvikt, vald og seksuelle overgrep? Kva skader det, og kva kostar det? Kva kan vi gjere? Kva hindrar oss i å gjere det? Korleis snakke med barn og foreldre? Kva seier lovene?

ISBN 978-82-450-2010-6

,!7II2E5-acabag!

KVA SER VI – KVA GJER VI

1 2 3 4 5 6

Inge Nordhaug

Omsorgssvikt, vald og seksuelle overgrep. Skulen og barnehagen sine oppgåver

Foto: Jostein Vedvik

Mange barn er utsette for og lever med omsorgssvikt, vald og seksuelle overgrep, men blir svikta av dei som møter dei i deira kvardag utanfor heimen.

KVA GJER VI

Inge Nordhaug