Klimaatbewustzijn creëren bij bewoners van Hillesluis met de StraatKlimaatKaart by EMI op Zuid

KLIMAATBEWUSTZIJN CREEREN IN DE WIJK HILLESLUIS MET DE STRAAT KLIMAAT KAART

ANISS IDAHMANEN 1

16-06-2022 Versie 1

KLIMAATBEWUSTZIJN CREEREN IN DE WIJK HILLESLUIS MET DE STRAAT KLIMAAT KAART Colofon Auteur:

Aniss Idahmanen

Studentnummer:

0895037

Datum:

16 juni 2022

Organisatie:

Expertisecentrum Maatschappelijke Innovatie

Opleiding:

Watermanagement

Instelling:

Hogeschool Rotterdam

Faculteit:

Instituut voor de gebouwde omgeving

Stagebegeleider:

Rick Heikoop

Bedrijfsbegeleider:

Elma Oosthoek, Interventie-regisseur Urban Innovation Angela van der Heijden Programmaregisseur Urban innovation ii

Voorwoord Beste lezer, In september 2021 ben ik bij het Expertisecentrum Maatschappelijke Innovatie (EMI) voor mijn derdejaars stage begonnen met het maken van de scorekaart klimaatadaptatie. Met veel enthousiasme heb ik deze methode gecreëerd om het onderwerp klimaatverandering en klimaatadaptatie op een leuke manier aan studenten te introduceren. Mijn werk aan de scorekaart was nog niet ten einde, dus kreeg ik de kans om in februari 2022 tevens mijn afstudeeronderzoek in het expertisecentrum te doen. Tijdens het afstuderen bij EMI ben ik bezig geweest met de doorontwikkeling van de scorekaart. Dit keer waren de bewoners van Hillesluis mijn doelgroep. Het was aan mij de taak om met de scorekaart methodiek het klimaatbewustzijn in de wijk Hillesluis te vergroten. Als inwoner van Rotterdam-Zuid en als persoon met een Marokkaanse achtergrond was het onderzoek uitvoeren in de wijk Hillesluis voor mij een bijzondere ervaring. Ik heb daarom alles gegeven om mijn bijdrage te leveren aan de bewoners van Hillesluis. Ik wil graag mijn begeleiders Elma Oosthoek, Rick Heikoop en Angela van der Heijden bedanken voor de fijne begeleiding en ondersteuning tijdens het afstuderen. Ik wens u veel leesplezier toe,

Aniss Idahmanen Rotterdam, 16 juni 2022

iii

Samenvatting De Straat Klimaat Kaart blijkt een succes te zijn voor het creëren van klimaatbewustzijn bij de bewoners. Bewoners gaan met elkaar in gesprek, leren dat er subsidies zijn voor klimaatadaptatie maatregelen en dat dalende grondwaterstanden verzakkingen kunnen veroorzaken.

Klimaatverandering is een van de meest besproken onderwerpen in de wereld van vandaag. Als gevolg van het broeikaseffect zal de gemiddelde temperatuur wereldwijd naar verwachting stijgen. De opwarming van de aarde brengt een hele reeks problemen met zich mee. De wereld zal bijvoorbeeld vaker te maken krijgen met hittegolven, zware stormen, droogte, een stijgende zeespiegel, extreme neerslag en overstromingen. Deze problemen brengen mensen in gevaar, en daarom werkt de wereld voortdurend aan oplossingen tegen het veranderende klimaat. Dit wordt klimaatadaptatie genoemd.

De aanbeveling is om de scorekaart een nieuwe vorm te geven. De huidige vormgeving beperkt de scorekaart in de hoeveelheid kennis die met de bewoners kan worden gedeeld. Een doorontwikkeling van een uitgebreide scorekaart met bijvoorbeeld het riool, de ondergrond en blauwe maatregelen als aanvullende indicatoren zou het klimaatbewustzijn bij bewoners verder vergroten.

Hillesluis is een wijk gelegen in Rotterdam-Zuid en wordt gezien als een van de slechtere wijken in Rotterdam. Hillesluis kampt met sociaal-maatschappelijke problemen, veel bewoners in de wijk zijn laag opgeleid of ongeschoold, beheersen de Nederlandse taal niet en nemen weinig deel aan de Nederlandse samenleving. Hillesluis kampt ook met verschillende veiligheidsproblemen. Er is veel criminaliteit in de wijk, vandalisme, overlast, drugshandel en geweld. Ook zijn er problemen met de woonomgeving in Hillesluis, de woningkwaliteit in de wijk is laag. De wijk bestaat voor een groot deel uit oude sociale huurwoningen. De huidige uitdagingen van Hillesluis, in combinatie met het veranderende klimaat, voorspellen niet veel goeds voor de wijk. De Gemeente Rotterdam streeft naar een klimaatbestendige stad. Dit doet zij door zoveel mogelijk klimaatadaptieve maatregelen in de stad te treffen. 60 procent van Rotterdam bestaat uit privaat terrein, dit is eigendom van de bewoners van de stad. Het is dus aan de bewoners om die 60 procent voor te bereiden op het veranderende klimaat. Het probleem is dat niet iedere bewoner zich bewust is van wat het veranderende klimaat is en wat het kan betekenen voor de leefomgeving. Vooral in Hillesluis is dit het geval, door de bestaande problemen waarmee de buurt wordt geconfronteerd is er geen urgentie voor klimaatverandering. Daarom is het belangrijk om het klimaatbewustzijn van bewoners in Hillesluis te vergroten. Deze ontbrekende kennis van de bewoners vormt de basis voor het onderzoek waarin de volgende onderzoeksvraag centraal staat:

“Hoe kan de scorekaart klimaatadaptatie bewoners in de wijk Hillesluis bewust maken van het veranderende klimaat?” Op basis van wetenschappelijk onderbouwde klimaatadaptatie maatregelen was de scorekaart samengesteld uit betrouwbare klimaatindicatoren op straatniveau. In het referentieproject analyse zijn methoden vergelijkbaar met de scorekaart onderzocht. Deze werden vervolgens op bruikbaarheid geanalyseerd aan de hand van de 5 E’s methode. De scorekaart is ook met dezelfde methode geanalyseerd en ontworpen. Uit de analyses, kwam de Straat Klimaat Kaart naar voren. De Straat Klimaat Kaart vergroot het klimaatbewustzijn van de bewoners. Door samen met de bewoners straten te scoren op klimaatadaptatie en deze te voorzien van klimaatlabels, krijgen de bewoners een idee van wat de straten kunnen verwachten als gevolg van het veranderende klimaat. In het kader van de CIMO-logica werden meerdere interventies met verschillende bewonersgroepen uitgevoerd. Tijdens deze interventies werd het klimaatbewustzijn vóór en na de introductie van de scorekaart gemeten.

Begrippenlijst Term Betekenis Klimaatbewustzijn Zich bewust zijn van klimaatverandering en klimaatadaptatie Focuswijk Een wijk met sociaal-maatschappelijke, ruimtelijke en Klimaatadaptatie Broeikaseffect Transpiratie Urban Heat Island effect

veiligheidsuitdagingen. Aanpassen aan het veranderende klimaat De opwarming van de aarde door luchtvervuiling Verdamping via vegetatie Stedelijk hitte-eiland effect, de temperatuur in een stedelijk gebied is hoger dan de omliggende gebieden.

5.1 Discussie ..................................................................................................................................................................... 30

Inhoudsopgave

5.2 Aanbevelingen .......................................................................................................................................................... 30

..................................................................................................................................................................................................... ii

Bibliografie ............................................................................................................................................................................. 31

Colofon ...................................................................................................................................................................................... ii

Bijlage 1: Beroepsproducten .............................................................................................................................................33

Voorwoord .............................................................................................................................................................................. iii

Bijlage 2: Klimaatkaart Hillesluis ....................................................................................................................................36

Inleiding ............................................................................................................................................................................ 7

Bijlage 4: Oude scorekaart ............................................................................................................................................... 38

1.1 Aanleiding ....................................................................................................................................................................... 7

Bijlage 5: Enquête ................................................................................................................................................................39

1.2 Probleemstelling ......................................................................................................................................................... 7

Bijlage 6: Powerpoint presentatie dia’s Buurtvaders en Buurtmoeders ............................................................ 41

1.3 De organisatie .............................................................................................................................................................. 8

Bijlage 7: Buurtvaders analyse Afrika en Zuid-Europa .......................................................................................... 42

1.4 Oplossingsrichtingen Praktijkprobleem .............................................................................................................. 8

Bijlage 8: Interview en feedback notities Abdellatif van de Buurtvaders ......................................................... 43

1.5 Praktijkprobleem vanuit de deltacompetenties................................................................................................. 8

Bijlage 9: Feedback notities Achraf van het Buurtpreventieteam ....................................................................... 44

1.6 Doelstelling ................................................................................................................................................................... 9

Bijlage 10: Interview en feedback notities Elijan Bes van de Gemeente Rotterdam...................................... 45

1.7 Onderzoeksvragen ...................................................................................................................................................... 9 1.8 Afbakening..................................................................................................................................................................... 9 1.9 Eisen Beroepsproduct ............................................................................................................................................... 9 2.

Theoretische Kader ..................................................................................................................................................... 10 2.1 De wijk Hillesluis ........................................................................................................................................................ 10 2.2 De gevolgen van klimaatverandering...................................................................................................................11 2.3 Rotterdamse strategie voor klimaatadaptatie ................................................................................................. 12 2.4 Klimaatbewustzijn..................................................................................................................................................... 12 2.5 Kennishiaat .................................................................................................................................................................. 13 2.6 Conceptueel model ................................................................................................................................................... 13

Onderzoeksmethoden.................................................................................................................................................14 3.1 Deelvraag 1: Klimaatadaptatie-indicatoren op straatniveau.........................................................................14 3.2 Deelvraag 2: Gebruiksvriendelijkheid en praktische waarde ...................................................................... 15 3.3 Deelvraag 3: Klimaatbewustzijn bij de bewoners van Hillesluis................................................................ 16

Resultaten ...................................................................................................................................................................... 17 4.1

Klimaatadaptatie indicatoren op straatniveau ........................................................................................... 17

4.2

Referentieproject analyse ................................................................................................................................ 19

4.3 Bruikbaarheidsanalyse refentieprojecten ........................................................................................................ 23 4.4 Selectie klimaatadaptatie indicatoren voor de scorekaart 2.0 .................................................................. 24 4.5 Bruikbaarheid scorekaart 2.0............................................................................................................................... 25 4.6 De scorekaart 2.0 ..................................................................................................................................................... 25 4.7 Het klimaatbewustzijn bij de bewoners van Hillesluis................................................................................. 26 4.8 De scorekaart in Kralingen-Oost en Coimbra, Portugal.............................................................................. 29 5.

Conclusie ....................................................................................................................................................................... 30 vi

Aangezien het klimaatbewustzijn in de wijk Hillesluis miniem is en klimaatverandering een serieus probleem wordt voor een focuswijk als Hillesluis, is het noodzakelijk om de scorekaart aan de bewoners van Hillesluis te presenteren en daarmee klimaatbewustzijn in de wijk te creëren. Voor de volledige uitleg van de scorekaart 1.0, zie bijlage 4

1. Inleiding Dit hoofdstuk beschrijft de achtergrondinformatie voor het onderzoek

1.1 Aanleiding Het klimaat verandert. De temperaturen stijgen en de ijskappen smelten waardoor de zeespiegel stijgt. Koude winters worden zeldzamer en hittegolven zullen steeds vaker Nederland teisteren. Extreem weer zal vaker voorkomen, perioden van hevige regenval zullen de rivieren overstromen en de riolen overbelasten. Warme perioden waarin meer water verdampt dan er neerslag valt zullen de bodem uitdrogen. Klimaatverandering is een onderwerp dat al jaren onder de aandacht van vele landen staat. Het is een wereldwijd probleem dat moet worden opgelost om een veilige toekomst te garanderen.

1.2 Probleemstelling Het algemene probleem in het afstudeeronderzoek is klimaatverandering in Nederland. Het veranderende klimaat zal het land in de toekomst veel soorten problemen bezorgen. In de huidige situatie doen de Rotterdamse focuswijken het ruimtelijk, sociaal en economisch al minder goed in vergelijking met de verder ontwikkelde wijken in de stad. Door de klimaatverandering zullen de bestaande problemen in deze buurten alleen maar verergeren. De concrete opdracht voor dit afstudeeronderzoek is dan ook om het klimaatbewustzijn in verbeterbuurten te vergroten. De wijk Hillesluis staat centraal in dit onderzoek.

Rotterdam, de op één na grootste stad van Nederland is als deltastad extra kwetsbaar voor klimaatverandering. De stad wordt constant getest vanuit zee, bodem, atmosfeer en rivier en loopt daardoor een groter risico op water gerelateerde problemen. Daarnaast ligt de stad lager dan de rest van Nederland waardoor Rotterdam nog gevoeliger is voor overstromingen vanuit zee. Als de op één na grootste stad van Nederland bestaat Rotterdam uit een groot verhard gebied. Hittestress heeft de meeste speling in gebieden waar het verharde oppervlak de overhand heeft. Rotterdam is daarom voortdurend bezig met het bedenken en creëren van klimaat adaptieve maatregelen voor de stad (Gemeente Rotterdam, 2021). Nederland, en Rotterdam in het bijzonder, wordt wereldwijd gezien als een van de beste steden op het gebied van klimaatadaptatie. Hoewel Rotterdam goed op weg is om een klimaat robuuste stad van de toekomst te worden, is niet elke wijk in Rotterdam voorbereid op de toekomst.

Rotterdam is voortdurend bezig met het bouwen, ontwikkelen en herinrichten van de stad, deze werkzaamheden gaan vaak gepaard met klimaatadaptieve maatregelen (Buijs, et al., 2021). Het is daarom belangrijk om de bewoners bewust te maken van klimaatverandering zodat ook zij deze specifieke werkzaamheden in hun eigen leefomgeving begrijpen en accepteren. Het klimaatbewust maken van een wijk creëert ook urgentie bij bewoners om uiteindelijk zelf maatregelen te nemen tegen het veranderende klimaat. In Hillesluis is het klimaatbewustzijn weinig aanwezig, de leefomgeving is grimmig, onverzorgd en voor een groot gedeelte verhard (Gemeente Rotterdam, 2018). Veel huishoudens hebben te maken met lastige problemen zoals: werkloosheid, schulden, gezondheidsproblemen en een slechte beheersing van de Nederlandse taal (Gemeente Rotterdam, 2018). De wijk zelf heeft te maken met armoede, criminaliteit, onveilige verkeerssituaties en zwerfvuil en heeft zogezegd urgentere problemen dan het klimaat. Het is omdat de buurt worstelt met bestaande problemen dat klimaatverandering wordt onderschat en vergeten. Dit gebeurt niet alleen in Hillesluis maar in vrijwel alle focuswijken in Nederland. Om de bewoners van Hillesluis een veilige toekomst te bieden is klimaatbewustzijn noodzakelijk. Het overdragen van kennis over klimaatverandering aan bewoners is de beste manier om klimaatbewustzijn te creëren. Kennisoverdracht kan op verschillende manieren plaatsvinden. Kennisoverdracht is in de ene wijk gemakkelijker dan in de andere en moet daarom altijd op een voorzichtige manier plaatsvinden.

De wijk Hillesluis wordt gezien als een van de vele focuswijken in Rotterdam. Hillesluis staat voor economische, maatschappelijke en ruimtelijke uitdagingen en heeft op deze gebieden extra aandacht nodig om zich te ontwikkelen (Gemeente Rotterdam, 2018). Ruimtelijk gezien is de wijk grotendeels verhard, er is een gebrek aan groen waardoor er hittestress is. Deze problemen hangen samen met het feit dat de meeste bewoners van Hillesluis weinig of geen kennis hebben van het veranderende klimaat en de situatie in hun wijk als het gaat om klimaatadaptatie. Meerdere gesprekken met bewoners, interviews en interventies bevestigen dat de meeste bewoners in Hillesluis weinig over het klimaat weten, zie bijlage 8 voor interview notities. Het klimaatbewustzijn in de wijk is minimaal, waardoor de bewoners zelf weinig doen aan hun eigen leefomgeving. Het in Hillesluis gevestigde Expertisecentrum Maatschappelijke Innovatie (EMI) herkent dit probleem en werkt in de wijk om klimaatbewustzijn te creëren bij de bewoners.

Hillesluis, als focuswijk, is een uitdagend gebied als het gaat om enige vorm van kennisoverdracht. De wijk is multicultureel en jong, en heeft in de huidige situatie te maken met gevoelige vraagstukken (Gemeente Rotterdam, 2022). Hillesluis heeft daarom een andere benadering nodig, een vriendelijkere, actievere en socialere benadering om klimaatbewustzijn te creëren. De scorekaart klimaatadaptatie is daar de perfecte mogelijkheid voor. De huidige versie van de scorekaart is alleen geschikt voor studenten en is een effectief product om straten te scoren op klimaatadaptatie. Door de scorekaart verder te ontwikkelen tot een versie die geschikt is voor bewoners, kan de scorekaart worden gebruikt om klimaatbewustzijn in de buurt te creëren. De scorekaart geeft de bewoners van Hillesluis een idee van wat hun straat kan verwachtten met het veranderende klimaat, welke klimaatadaptatie maatregelen al getroffen zijn en welke nog genomen kunnen worden.

In september 2021 zijn studenten Aniss Idahmanen en Pascal de Ruiter voor het Expertisecentrum Maatschappelijke Innovatie begonnen met het maken van een scorekaart die een straat kan scoren op klimaatadaptatie. Op basis van de verschillende indicatoren op de scorekaart wordt een straat beoordeeld op de mate van klimaatadaptatie en voorzien van een klimaatlabel. De eerste versie van de scorekaart is ingezet in Hillesluis en Paddepoel, Groningen. Deze versie van de scorekaart biedt elke student de mogelijkheid om een straat eenvoudig te beoordelen en zo een idee te krijgen hoe goed een straat scoort op het gebied van klimaatadaptatie. Het probleem met de huidige scorekaart is dat deze alleen toegankelijk is voor studenten. De scorekaart is een leerzame methode om klimaatbewustzijn te creëren en kan samen met de bewoners worden ingezet om straten te scoren op klimaatadaptatie. 7

1.3 De organisatie

1.5 Praktijkprobleem vanuit de deltacompetenties

Het afstudeeronderzoek wordt uitgevoerd in het Expertisecentrum Maatschappelijke Innovatie in Rotterdam-Zuid (EMI). EMI is een netwerkorganisatie van professionals en studenten en maakt onderdeel uit van de Hogeschool Rotterdam. Binnen dit expertisecentrum wordt er gewerkt aan maatschappelijke vraagstukken in Rotterdam-Zuid. Het onderzoek wordt uitgevoerd binnen het Urban Innovation atelier dat zich bezighoudt met onderwerpen als sociale cohesie en klimaatbewustzijn.

Dit onderzoek wordt uitgevoerd in het kader van de opleiding Watermanagement. In de opleiding wordt gewerkt met drie competenties: Deltatechniek, Deltagovernance en Deltadesign. In de onderstaande tabel is het praktijkprobleem aan de hand van deze drie competenties uitgewerkt.

Competenties opleiding Watermanagement Beschrijving Delta Techniek De deltatechnische competentie van de opleiding

watermanagement komt in dit onderzoek tot uiting door technische aspecten van het onderzoek in eenvoudige taal te verwoorden aan de bewoners van Hillesluis. Vaak beschikken de bewoners niet over de nodige kennis als het gaat om onderwerpen en begrippen die betrekking hebben op de watersector. Door een vertaling te maken naar een vorm van communicatie die bij de bewoners past, kunnen ook zij kennis verwerven over wat ingewikkeldere thema's. In dit onderzoek gaat het om de thema's klimaatverandering en klimaatadaptatie. De scorekaart biedt deze eenvoudige vorm van communicatie met de bewoners.

1.4 Oplossingsrichtingen Praktijkprobleem Om in een focuswijk als Hillesluis klimaatbewustzijn bij de bewoners te creëren, moet eerst zorgvuldig worden nagedacht over de manier waarop deze mensen kunnen worden benaderd. De bewoners wonen in een wijk die het aanvankelijk sociaal moeilijk heeft. De oplossingsrichtingen moeten aansluiten bij de doelgroep en hun situatie. Aangezien de scorekaart centraal staat in het onderzoek, moeten alle oplossingen in lijn zijn met de scorekaart. ▪

▪ ▪

▪

Geleidelijk de klimaatproblematiek introduceren bij de inwoners van Hillesluis door middel van gesprekken, presentaties, en het stellen en beantwoorden van vragen alvorens de scorekaart te introduceren.. Naast het scoren van straten op klimaatadaptatie, moet de scorekaart ook dienen als handleiding en oplossing voor bewoners om het klimaatprobleem in de buurt op te lossen. De sociale index van de wijk Hillesluis stijgt elk jaar, maar is nog steeds laag vergeleken met andere wijken in Rotterdam (Gemeente Rotterdam, 2022). De scorekaart moet participatie aanmoedigen. In Hillesluis wonen veel laag- of ongeschoolde inwoners en mensen met een andere afkomst (Gemeente Rotterdam, 2022). Een goede vorm van communicatie voor de desbetreffende doelgroep in de wijk Hillesluis is daarom een belangrijke randvoorwaarde voor het overbrengen van informatie.

Delta Governance De delta governance competentie van de opleiding

watermanagement komt in dit onderzoek tot uiting in het verhogen van het klimaatbewustzijn van de bewoners van Hillesluis door het organiseren van participatieve activiteiten. Door de scorekaart samen met de bewoners van Hillesluis te gebruiken, zijn de bewoners actief bezig met het onderwerp klimaat, klimaatverandering en klimaatadaptatie. Bewoners raken betrokken en doen nieuwe kennis op, waardoor er geleidelijk urgentie in de buurt wordt gecreëerd. Een hoge urgentie onder de bevolking leidt tot groepsvorming, een grotere belangstelling voor verandering, en extra druk op overheidsinstanties om veranderingen in gang te zetten. De scorekaart biedt deze participatieactiviteit aan de bewoners. Delta Design De delta designcompetentie van de opleiding Watermanagement komt in dit onderzoek tot uiting in de vorming van het beroepsproduct. In dit geval gaat het om de nieuwe versie van de scorekaart. Door gebruik te maken van Photoshop, Illustrator en Sketchup wordt de scorekaart omgevormd tot een gebruiksvriendelijk product. De scorekaart moet zodanig worden ontworpen dat bewoners zelfstandig hun eigen straat kunnen scoren en van een label voorzien.

Tabel 1 Competenties van de opleiding Watermanagement in het onderzoek

1.6 Doelstelling

1.9 Eisen Beroepsproduct

Het doel van het onderzoek is om het klimaatbewustzijn onder de bewoners van Hillesluis te verhogen. Dit zal gebeuren door de scorekaart verder te ontwikkelen tot een gebruiksvriendelijk product voor de bewoners van Hillesluis. Daarnaast moet de scorekaart de bewoners een maatregelenpakket aanbieden die zij in hun eigen straat kunnen toepassen.

Het beroepsproduct zal een nieuwe versie worden van de scorekaart klimaatadaptatie waaraan de studenten Aniss Idahmanen en Pascal de Ruiter in de periode september 2021 tot februari 2022 hebben gewerkt. De eerste versie van de scorekaart was bedoeld voor studenten. In bijlage 4 wordt de volledige werking van de oude scorekaart toegelicht. De nieuwe scorekaart heeft de volgende eisen. ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪

1.7 Onderzoeksvragen Om inzicht te krijgen in de mate waarin de scorekaart klimaatadaptatie bewustzijn in Hillesluis kan creëren, geeft dit onderzoek antwoord op de volgende hoofdvraag.

Hoe kan de scorekaart klimaatadaptatie bewoners in de wijk Hillesluis bewust maken van het veranderende klimaat? Om de hoofdvraag te beantwoorden zijn de volgende deelvragen opgesteld. Deelvraag 1

Welke klimaatadaptatie-indicatoren op straatniveau kunnen het beste in de scorekaart worden verwerkt om het klimaatbewustzijn bij bewoners te vergroten? Deelvraag 2

Welke aanvullende toepassingen kunnen er op de scorekaart klimaatadaptatie worden aangebracht om het product bruikbaarder en praktischer te maken voor de inwoners van Hillesluis? Deelvraag 3

In hoeverre zal de klimaatadaptatie scorekaart klimaatbewustzijn creëren bij de bewoners van de wijk Hillesluis?

1.8 Afbakening Het onderzoek naar de mate waarin de scorekaart klimaatadaptatie klimaatbewustzijn kan creëren wordt afgebakend tot de bewoners van de wijk Hillesluis. De wijk worstelt met bestaande problemen die niet gerelateerd zijn aan het klimaat. Het onderwerp klimaatverandering wordt binnen deze wijk niet of nauwelijks besproken. De wijk ervaart geen urgentie om de leefomgeving aan het klimaat aan te passen. Het is daarom van grote meerwaarde om deze kennis met de bewoners te delen.

De scorekaart moet bruikbaar zijn om op straatniveau te scoren. De scorekaart moet gebruiksvriendelijk zijn voor de gemiddelde bewoner van Hillesluis. De scorekaart dient zelfstandig gebruikt te worden door bewoners. De scorekaart is visueel en duidelijk geschreven. Naast een labelscore biedt de scorekaart bewoners ook een pakket aan met maatregelen. De scorekaart bevat valide indicatoren om te scoren. De scorekaart is milieuvriendelijk en herbruikbaar. De scorekaart moet bewoners een actieve vorm van kennisvergaring bieden. De scorekaart moet eens fysiek product worden.

2. Theoretische Kader Dit hoofdstuk beschrijft de theoretische basis van Hillesluis, klimaatverandering en klimaatbewustzijn.

2.1 De wijk Hillesluis Hillesluis is een wijk in het stadsdeel Feijenoord in Rotterdam-Zuid. Hillesluis bestaat uit een dichtbevolkte woonwijk en winkelstraat. De gemiddelde bewoner van Hillesluis is jong en er wonen veel mensen met verschillende culturele achtergronden (Gemeente Rotterdam, 2018). Hillesluis heeft de afgelopen jaren grote stappen gezet in de ontwikkeling van de wijk. De wijk heeft echter nog veel aandacht nodig om uiteindelijk het gemiddelde wijkniveau van Rotterdam te halen. Figuur 1 Sociale Index Hillesluis 2014 – 2022, objectief en subjectief (Gemeente Rotterdam, 2022).

Sociale Index Hillesluis Op sociaal gebied scoort de wijk Hillesluis in 2022 volgens de sociale index van de Gemeente Rotterdam lager dan de gemiddelde wijk in Rotterdam. De sociale index beschrijft de participatie, binding, zelfredzaamheid en de samenredzaamheid van de wijk. De inwoners van Hillesluis worstelen met de Nederlandse taal, zijn laagopgeleid of ongeschoold, leiden een ongezond leven en nemen weinig deel aan de samenleving (Gemeente Rotterdam, 2018). Subjectief gezien scoort de wijk nog lager, de bewoners zijn minder positief over de sociale beleving in de wijk.

Veiligheidsindex Hillesluis Net als de sociale index is de veiligheidsindex van Hillesluis lager dan de gemiddelde wijk in Rotterdam. De veiligheidsindex beschrijft de mate van diefstal, geweld, inbraak, vandalisme en overlast in de wijk. De wijk heeft te maken met criminaliteit in de vorm van drugshandel, drugsgebruik, vandalisme, inbraken, geweldpleging en woonoverlast (Gemeente Rotterdam, 2022). Subjectief gezien scoort de wijk lager als het gaat om veiligheid in de wijk.

Figuur 2 Veiligheidsindex Hillesluis 2014 – 2022 objectief en subjectief (Gemeente Rotterdam, 2022).

Fysieke Index Hillesluis De fysieke index beschrijft de woonkwaliteit, openbare ruimte, voorzieningen en het milieu in de wijk. Ook dit is in Hillesluis lager dan in de gemiddelde Rotterdamse wijk. Hillesluis bestaat voor een groot deel uit oude sociale huurwoningen, de openbare ruimte is verhard en er ligt veel afval op straat. Subjectief scoort de wijk wederom lager dan de objectieve index. De bewoners zijn niet blij met de leefomgeving. Figuur 3 Fysieke Index Hillesluis 2014 – 2022 objectief en subjectief (Gemeente Rotterdam, 2022).

2.2 De gevolgen van klimaatverandering Klimaatverandering staat al jaren bovenaan de lijst als hot topic. Klimaatverandering is een fenomeen veroorzaakt door natuurlijke en menselijke invloeden. De grootste boosdoeners voor het veranderende klimaat zijn de wereldwijde verbranding van fossiele brandstoffen en ontbossing. Doordat dit op grote schaal gebeurt, komt er een grote hoeveelheid koolstofdioxide (CO2) en methaan vrij. Dit zijn broeikasgassen die warmte vasthouden, waardoor de temperatuur op aarde stijgt (Rijksoverheid, sd).

Zeespiegelstijging Door de opwarming van de aarde smelten en krimpen de ijskappen en gletsjers op Groenland en Antarctica. Het zeewater zet uit waardoor de zeespiegel stijgt (KNMI, sd). Een stijgende zeespiegel brengt een hoger risico op overstroming gevaar voor kuststeden. Een tiende van de wereldbevolking woont in een laaggelegen kustgebied zone en loopt daardoor een verhoogd risico op een zeeoverstroming als gevolg van klimaatverandering (IPCC, 2021). Hoewel Rotterdam niet wordt gezien als kuststad, maar als deltastad, is het gevaar voor overstromingen vanuit zee net zo groot. Een groot deel van Nederland ligt namelijk onder zeeniveau.

Extreme neerslag Als gevolg van het veranderende klimaat krijgt Nederland vaker te maken met extreme neerslag. In een korte periode valt er veel regen. In een stedelijk gebied kunnen extreme regenbuien vaak niet in de bodem infiltreren, waardoor het rioleringssysteem sneller overbelast raakt (Rotterdams Weerwoord, 2022). Het rioolsysteem in Nederland kan extreme regenval niet verwerken, dus is het belangrijk om met klimaatadaptatie maatregelen het regenwater zo veel mogelijk vast te houden en te vertragen. Gebeurt dit niet, dan zullen de straten bij extreme regenval onder water komen te staan (Rotterdams Weerwoord, 2022).

Figuur 4 De overstromingsgevoelige gebieden van Nederland (Planbureau voor de Leefomgeving, 2010).

Extreme Hitte Als gevolg van het veranderende klimaat wordt het warmer op aarde. Perioden van extreme hitte zullen Nederland vaker teisteren. Het verharde oppervlak in een stedelijk gebied absorbeert meer warmte, waardoor de temperatuur in de binnen- en buitenruimte stijgt; dit wordt het hitte-eilandeffect genoemd (Rotterdams Weerwoord, 2022). Extreme hitte is een gevaar voor ouderen en kan leiden tot sterfte. Figuur X laat zien dat Hillesluis op een warme zomerdag in bepaalde gebieden een extreme gevoelstemperatuur kent.

Droogte en bodemdaling In de zomer verdampt er meer water dan er aan neerslag valt. Door klimaatverandering wordt dit proces verergerd. Aanhoudende droge perioden kunnen leiden tot een daling van het grondwaterpeil (Rotterdams Weerwoord, 2022). Door het lage grondwaterpeil kunnen ondergrondse waterleidingen scheuren en kunnen houten funderingen van huizen worden aangetast door paalrot. Het risico op huis verzakkingen neemt toe.

Figuur 5 De gevoelstemperatuur in Hillesluis op een hete zomerdag (Landelijk PET-kaart, sd).

2.3 Rotterdamse strategie voor klimaatadaptatie Dichtbevolkte steden, met een belangrijke economische functie, gelegen in een delta van een grote rivier, dicht bij de zee, zijn het kwetsbaarst voor klimaatverandering. Rotterdam is zo’n stad (Rotterdamse adaptatiestrategie, 2020). Het systeem van stormvloedkeringen, dijken, singels, kanalen, boezems, riolen en gemalen maken Rotterdam een klimaatbestendige stad. Door klimaatverandering zal zelf het huidige systeem van Rotterdam zijn limiet bereiken. Op sommige plaatsen in Rotterdam gebeurt dit nu al. Het is daarom belangrijk om klimaatadaptieve maatregelen te treffen. Maatregelen als regenwater vasthouden, bergen en vertraagd afvoeren. Rotterdam heeft een aantal doelen voor de toekomst voor ogen: ▪ ▪

▪

▪ ▪ ▪

De stad en haar inwoners zijn beschermd tegen het water vanuit de zee en de rivieren. De stad en haar inwoners ervaren minimale overlast van te veel of te weinig neerslag. Rotterdam moet extreme weersomstandigheden, zoals hevige regenval en perioden van hitte en droogte, kunnen opvangen. De haven van Rotterdam blijft een veilige en bereikbare haven. Rotterdam moet een bereikbare stad blijven voor mensen, goederen en diensten. De essentiële stads netwerken zijn klimaatbestendig en opgewassen tegen extreme weerverschijnselen De inwoners van Rotterdam zijn bewust van de effecten van klimaatverandering en zijn op de hoogte van wat ze kunnen doen. Rotterdam moet een stad blijven met een prettig woonklimaat waar klimaatverandering een minimale invloed heeft op de gezondheid en het welzijn van de inwoners. Rotterdam wil economisch profiteren van het klimaatbestendig maken van de stad. Klimaatadaptatie moet nieuwe economische prikkels in de stad teweegbrengen en het internationale imago van Rotterdam als vooruitstrevende deltastad versterken.

▪

2.4 Klimaatbewustzijn Bewustwording als term wordt gebruikt wanneer men in het stadium is waarin het probleem begint door te dringen en er een drang is om zich daarin te verdiepen (de Boer, Goosen, & Huitema, 2003). Klimaatbewustzijn is het moment waarop het probleem van het veranderende klimaat en de gevolgen daarvan tot de persoon doordringen. Het besef dat klimaatverandering een reëel verschijnsel is dat op termijn reële problemen kan veroorzaken in de directe omgeving. Het besef of gevoel dat iets tegen het veranderende klimaat gedaan moet worden. Het streefbeeld van bewustzijn suggereert dat mensen zich met hun leefomgeving verbonden moeten voelen, moeten beschikken over kennis van de gerelateerde ecologisch elementen en processen en uit hun eigen vrije wil de gewoonte hebben om er op een fatsoenlijke manier mee om te gaan (de Boer, Goosen, & Huitema, 2003). In directe tegenspraak met het streefbeeld van aan de omgeving aangepaste mensen is de gedachte dat veel mensen tegenwoordig niet meer voldoende gevoel hebben met de leefomgeving. De tijden veranderen, en zo ook de mensen. Door het waterbewustzijn, in dit geval klimaatbewustzijn te verhogen kunnen bewoners worden betrokken bij de ruimtelijke planvorming (de Boer, Goosen, & Huitema, 2003). Rotterdam bestaat uit 60% privaat terrein (Rotterdams Weerwoord, 2022), om in de toekomst een veilig Rotterdam te realiseren, is de inzet van bewoners essentieel. De stad loopt het risico om in de toekomst ten onder te gaan aan het klimaat als de bewoners niks doen. Het begrip risico heeft twee aspecten. De eerste is dat we met een risico iets van waarde verliezen omdat hetonbedoeld misgaat. Het tweede aspect is dat de mens voordelen verwacht zolang het niet mis gaat. Als het besluit om iets te doen geen voordeel zou opleveren, zou er geen reden zijn om het bijbehorend risico te nemen (de Boer, Goosen, & Huitema, 2003). 12 Figuur 6 de zeven vergroeningsopties voor de binnenstad van Rotterdam (Rotterdamse adaptatiestrategie, 2020).

2.5 Kennishiaat In de huidige situatie wordt de wijk Hillesluis geconfronteerd met verschillende uitdagingen op zowel economisch, sociaal als maatschappelijk vlak (Gemeente Rotterdam, 2018). De bewoners worstelen met bestaande problemen en er is daarom geen urgentie om klimaatverandering, een indirect probleem, aan te pakken, zie bijlage 8 voor interview notities. Het kennishiaat ligt dan ook in de bewustwording van het veranderende klimaat in de wijk Hillesluis. De bewoners zijn zich onvoldoende bewust van klimaatverandering, hoe Hillesluis er voor staat op het gebied van klimaat en welke maatregelen genomen kunnen worden.

2.6 Conceptueel model In het conceptueel model wordt de aanleiding, praktijkprobleem en de opdracht overzichtelijk weergeven.

Figuur 7 Conceptueel model

3.1 Deelvraag 1: Klimaatadaptatie-indicatoren op straatniveau

3. Onderzoeksmethoden

Welke klimaatadaptatie-indicatoren op straatniveau kunnen het beste in de scorekaart worden verwerkt om het klimaatbewustzijn bij bewoners te vergroten?

Om de hoofdvraag te kunnen beantwoorden, moeten eerst alle deelvragen worden uitgewerkt. Om de deelvragen te beantwoorden, moeten onderzoeksmethoden worden opgesteld. In dit hoofdstuk worden deze onderzoeksmethoden voor elke deelvraag opgesteld

Om deze deelvraag te beantwoorden, wordt er gekeken naar de verschillende klimaatadaptatie maatregelen op straatniveau. Om een overzicht te krijgen van wat deze maatregelen zijn, wat ze doen tegen het veranderende klimaat en hoe effectief deze zijn, wordt de onderzoeksmethode literatuuronderzoek gebruikt om deelvraag 1 te beantwoorden.

Deelvragen en de onderzoeksmethoden

Literatuuronderzoek Om betrouwbare indicatoren voor klimaatadaptatie op straatniveau in de scorekaart op te nemen, moet voor elke indicator wetenschappelijk onderzoek worden verricht. Voor de oude scorekaart ,bijlage 4, zijn al indicatoren voor klimaatadaptatie vastgesteld, deze zijn alleen nooit wetenschappelijk onderbouwd. Voor de nieuwe scorekaart moeten de volgende indicatoren onderbouwd worden op basis van wetenschappelijke bronnen:

Deelvraag 1 Welke klimaatadaptatie-indicatoren op straatniveau kunnen het beste in de scorekaart worden verwerkt om het klimaatbewustzijn bij bewoners te vergroten? Onderzoeksmethoden ▪

▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪

Literatuuronderzoek

Deelvraag 2 Welke aanvullende toepassingen kunnen er op de scorekaart klimaatadaptatie worden aangebracht om het product bruikbaarder en praktischer te maken voor de inwoners van Hillesluis? Onderzoekmethoden ▪ ▪

Referentieproject analyse Bruikbaarheidsanalyse

Voor het literatuuronderzoek voor deze deelvraag zijn de zoekmachines sciencedirect.com en de Study and Research Tool op HINT gebruikt met de volgende woorden als zoektermen:

Deelvraag 3 In hoeverre zal de klimaatadaptatie scorekaart klimaatbewustzijn creëren bij de bewoners van de wijk Hillesluis?

Engelse zoektermen Climate adaptation on a street level Urban “green space” Green strips Urban “Parks” Urban “trees” Front yards and gardens Facade “gardens” Green walls Climate adaptive roofs Green roofs Permeable surface and Permeable pavement Bioswale and swale Rain barrels

Onderzoekmethoden ▪ ▪

Bomen Groene voortuinen Groene geveltuinen Groene gevels Klimaat adaptieve daken Doorlatende parkeerplekken Onverharde oppervlakte, groene stroken en grasvelden Wadi Regentonnen Doorlatende verharding

CIMO-logica Interviews

Tabel 2 De deelvragen en de bijbehorende onderzoeksmethoden.

Tabel 3 Zoektermen literatuuronderzoek

Nederlandse zoektermen Klimaatadaptatie op straatniveau Stedelijk groen Groenstroken Parken Stedelijke “bomen” Voortuinen Geveltuinen Groene gevels en Klimop Klimaatadaptieve daken Groene daken Doorlatende verharding Wadi Regentonnen

3.2 Deelvraag 2: Gebruiksvriendelijkheid en praktische waarde Welke aanvullende toepassingen kunnen er op de scorekaart klimaatadaptatie worden aangebracht om het product toegankelijker en praktischer te maken voor de inwoners van Hillesluis? Om deze deelvraag te beantwoorden, is er gekeken naar bestaande projecten vergelijkbaar met de scorekaart. In de praktijk is de scorekaart niet de eerste methode om een straat of wijk te scoren op klimaat. Daarom wordt voor deze deelvraag een referentieproject analyse uitgevoerd.

Referentieproject analyse Om een gebruiksvriendelijke en praktische methode voor de bewoners te creëren, is het nuttig om bij de ontwikkeling van deze methode verschillende referentieprojecten te betrekken. Aangezien de scorekaart een analytisch product op straatniveau moet zijn, zullen de volgende referentieprojecten worden geanalyseerd: ▪ ▪ ▪ ▪

“Staat van je straat” van architectuur- en ingenieursbureau Sweco Bluelabel van verzekeraar Achmea, ingenieursbureau Royal HaskoningDHV en adviesbureau Nelen & Schuurmans Toolbox Klimaatbestendige Stad van het onderzoeksprogramma Nationaal Kennis- en innovatieprogramma Water en Klimaat (NKWK) “Klimaatadaptatie-label” door expertisebureau Goudappel

Figuur 8 De 5 E’s voor gebruiksvriendelijkheid (Quesenbery, 2004).

Gebruiksvriendelijkheid analyse: 5 E’s methode Om tot een gebruiksvriendelijk beroepsproduct voor de bewoners te komen, moeten bepaalde elementen worden vastgesteld die een gebruiksvriendelijk product vormen. Er bestaan meerdere methoden die de gebruiksvriendelijkheid van een product kunnen bepalen. Een van deze methoden is de 5 E’s methode. Gebruiksvriendelijkheid wordt in deze methode gezien als de mate van bruikbaarheid (usability) van een product voor gebruikers (Quesenbery, 2004). De referentieprojecten en de uiteindelijke scorekaart worden volgens deze methode op bruikbaarheid geanalyseerd. Tabel 4 beschrijft 5 E’s methode per indicator.

5 E’s Beschrijving Effective Het beroepsproduct moet in staat zijn het beoogde doel te bereiken.

Efficiency Het beroepsproduct moet het beoogde doel snel kunnen voltooien.

Engaging Het beroepsproduct moet gebruiksvriendelijk overkomen en

aangenaam zijn om naar te kijken. Ook moet het ontwerp aansluiten bij de doelgroep. Error tolerant Het beroepsproduct moet fouten kunnen voorkomen of makkelijk kunnen herstellen. Easy to learn and use De werking van het beroepsproduct is makkelijk te leren. De werking van het beroepsproduct is eenvoudig te reproduceren. Tabel 4 De 5 E’s voor Usability

3.3 Deelvraag 3: Klimaatbewustzijn bij de bewoners van Hillesluis In hoeverre zal de klimaatadaptatie scorekaart klimaatbewustzijn creëren bij de bewoners van de wijk Hillesluis? Om deze deelvraag te beantwoorden, wordt het kennisniveau van de bewoners voor en na de introductie van de scorekaart gemeten. De scorekaart biedt de bewoners nieuwe kennis en is daarmee een leermiddel. Een in het onderwijs gebruikelijke onderzoeksmethode is dus van toepassing op deze deelvraag. Daarom wordt voor deze deelvraag gebruik gemaakt van de onderzoeksmethode CIMO-logica.

CIMO-logica CIMO staat voor Context, Interventie, Mechanisme en Outcome. Deze onderzoeksmethode werkt als volgt: Voor een probleem, Context, is het nuttig om deze Interventie toe te passen, die via dit Mechanisme de volgende resultaten zal opleveren, Outcome (van Aken & Andriessen, 2011). De context is een situatie of probleem. De context moet zo specifiek mogelijk worden beschreven, zodat duidelijk is waarvoor een interventie nodig is. De interventie is datgene wat daadwerkelijk wordt uitgevoerd als gevolg van de context. De interventie kan alles zijn wat ertoe bijdraagt dat de context wordt vervuld; een activiteit, opdracht, taak, presentatie, enz. Uit de interventie komt het mechanisme voort, dit is de menselijke reactie op wat er in de interventie is gedaan. Uit het mechanisme komt de outcome voort, dit is het effect of de uitkomst van de interventie (van Aken & Andriessen, 2011).

Figuur 9 CIMO-logica (Universiteit Utrecht, sd)

Interviews Verschillende interviews werden gehouden met betrekking tot de scorekaart. Er zijn interviews gehouden met bewoners van Hillesluis waarbij feedback is gegeven op het beroepsproduct. Ook is een interview gehouden met deskundige en projectleider Elijan Bes van de Gemeente Rotterdam. Aantekeningen uit de interviews zijn opgenomen in bijlagen 8 tot en met 10.

4. Resultaten 4.1 Klimaatadaptatie indicatoren op straatniveau Misschien wel de grootste uitdaging waarmee onze planeet wordt geconfronteerd is klimaatverandering. Door het veranderende klimaat zal de aarde naar verwachting te maken krijgen met hogere temperaturen. Tegen 2050 zal bijna 68% van de wereldbevolking in stedelijke gebieden wonen die kwetsbaar zijn voor hoge temperaturen en overstromingen (United Nations, 2017). Daarom worden over de hele wereld maatregelen genomen om de opwarming van de aarde tegen te gaan. Het aanbrengen van groen in een verhard gebied op straatniveau is een van deze maatregelen. Groene voorzieningen in de vorm van bomen, voortuinen, groene gevels, groene daken, doorlatende verharding, doorlatende parkeerplekken en grasvelden behoren tot de groenblauwe maatregelen en hebben een waterinfiltrerend vermogen en verkoelend effect voor een gebied.

Figuur 10: Urban Heat Island effect/ Stedelijk Hitte-Eiland effect (Fuladlu, 2018)

Groene voortuinen

Bomen in stedelijk gebied:

De wereldbevolking groeit, en de vraag naar woningen neemt snel toe. Steden ontwikkelen zich voortdurend om de groeiende bevolking op te vangen. Als gevolg daarvan groeit het verharde oppervlak in een stad net zo snel (Fuladu, Riza, & Ilkan, 2018). Bestrating, beton en daken zorgen ervoor dat het onverharde oppervlak in een stad afneemt en het verharde oppervlak toeneemt. Wanneer dit gebeurt, neemt de verdamping af en neemt de warmteopslag in de stad toe. Het stedelijk gebied wordt warmer dan de omliggende gebieden, dit wordt het Urban Heat Island effect genoemd (Fuladu, Riza, & Ilkan, 2018). In Figuur 9 is het Urban Heat Island effect afgebeeld. Groene voortuinen maken onderdeel uit van stedelijk groen op privaat terrein. Groene voortuinen zijn een waardevolle aanvulling voor het stedelijk groen en een oplossing tegen het Urban Heat Island effect. Deze tuinen hebben namelijk een verkoelend effect op het stadsklimaat tijdens hittegolven. Ook filteren groene voortuinen luchtverontreinigende stoffen door transpiratie. Een groene voortuin houdt ook regenwater vast door het tijdens een regenbui in de bodem te laten infiltreren (Siftová, 2021). Groene tuinen als oplossing aandragen is één ding, maar mensen motiveren om hun privaatterrein om te vormen tot groene voortuinen is iets anders. Het is daarom belangrijk dat verschillende beleidsinstanties zich moeten richten op het motiveren van mensen om groene tuinen aan te leggen (Siftová, 2021).

Groen in stedelijk gebied, met name bomen, hebben een positief effect op het stedelijke klimaat. Uit een onderzoek naar de effecten van bomen op het stadsklimaat, uitgevoerd in een klein stedelijk gebied in Assen, door (Wang, Bakker, de Groot, Wortche, & Leemans, 2015) bleek dat bomen het gevoelstemperatuur met 16% verlaagden op warme, zonnige dagen en op bewolkte dagen was dit 11%. De weersomstandigheden spelen een belangrijke rol bij de effectiviteit van de bomen tegen het stedelijke klimaat. Uit een ander onderzoek naar de hoeveelheid koeling door vegetatie, uitgevoerd in het centrum van Arnhem, door (Gromke, et al., 2015) bleek dat de grootste hoeveelheid koeling door één type vegetatieve maatregel werd verkregen door laanbomen, de temperatuurreductie bedroeg 0,43 °C en 1,6 °C. Bomen zorgen voor verdamping van water via de huidmondjes van de bladeren, dit heeft een verkoelend effect op de omgeving. Bomen verminderen niet alleen de hittestress in stedelijke gebieden, maar verminderen ook de hoeveelheid koolstofdioxide in de atmosfeer; hoe groter de boom, hoe groter de koolstofopname (Bartley, 2014). Bovendien beïnvloeden bomen ook de waterhuishouding in de bodem. De bladeren van een boom vangen neerslag op en onderscheppen regenwater, waardoor de snelheid waarmee het in de bodem terechtkomt, wordt verlaagd. Ook omgevallen bladeren onderscheppen regenwater. Tot slot hebben de wortels van een boom waterinfiltrerende capaciteiten (Jacka, Walmsley, Kovár, & Frouz, 2021).

Stedelijke gebieden zijn vaak overbouwd om maatregelen te treffen tegen overstromingen. Doorlatende verharding is volgens (Hong, 2021) de oplossing om een sponsstad te realiseren. Een sponsstad is een stedelijk gebied dat met verschillende maatregelen extreme buien en overstromingen kan opvangen (Yuan, Qian, Chen, & Li, 2022). Door bestaande wegen te vervangen met waterdoorlatende verharding kan een overstroming ondergronds worden opgeslagen (Hong, 2021). Doorlatende verharding is poreus en gemaakt van doorlaatbare materialen en heeft dezelfde voordelen als groene parkeerplaatsen.

Groene gevel(tuinen) In combinatie met het veranderende klimaat worstelt de mensheid ook met het vraagstuk, energieverbruik. Groene gevels zijn innovatieve oplossingen die op gebouwen worden toegepast om het klimaat- en energieprobleem te bestrijden (Bakhshoodeh, Ocampo, & Oldham, 2022). Groene gevels worden gebruikt om de hitte in stedelijk gebieden te verminderen. Door zonnestralen te blokkeren en te absorberen, zorgen groene gevels voor koelere temperaturen in een woning en de leefomgeving. Bovendien beschermen ze ook de gevelbekleding van woningen, waardoor een woning langer geïsoleerd blijft. Een goed geïsoleerd huis verbruikt minder energie. Groene gevels stijgen in populariteit en worden steeds vaker gebruikt vanwege de lage installatie- en onderhoudskosten (Teotónio, Silva, & Cruz, 2021). Al met al zijn groene gevels een eenvoudige en goedkope manier van klimaatadaptatie die niet alleen energie besparen maar ook het Urban Heat Island effect verminderen.

Stedelijk groen – Groenstroken, Grasvelden en Parken Groenstroken en parken bieden dezelfde voordelen als groene voortuinen op een grotere schaal. Groenstroken worden vaak aangelegd in stedelijk gebied om de bewoonbaarheid en kwaliteit van de leefomgeving te verbeteren. Stedelijk groen wordt beschouwd als een essentieel onderdeel van een stedelijk gebied omdat het talrijke voordelen met zich meebrengt. (Cheng, et al., 2021). Stedelijk groen levert bijvoorbeeld sociaaleconomische voordelen op; een park of grasveld biedt ruimte voor recreatieve activiteiten, wat een positieve invloed heeft op het sociale leven (Ferreira, Vasconcelos, & Ferreira, 2022). Stedelijk groen verbetert de gezondheid, het milieu en vermindert het Urban Heat Island effect. Stedelijk groen zorgt voor de natuurlijke zuivering van water en bevordert de waterkwaliteit, de infiltratie van regenwater en stabiliseert het grondwaterpeil (Yang, Zhang, Li, & Wu, 2015).

Klimaat adaptieve daken Net als groene geveltuinen zijn klimaat adaptieve daken een innovatieve oplossingen tegen klimaatverandering en het Urban Heat Island effect (Bevilacqua, 2021). Groene daken vertragen de tijd dat regenwater in het riool terechtkomt, verlengen de levensduur van een dak, zorgen voor verkoeling, isolatie en vergroten de sociale beleving van de leefomgeving (Bevilacqua, 2021). Uit onderzoek is ook gebleken dat groene daken de biodiversiteit vergroten, een habitat vormen voor wilde dieren, de lucht- en waterkwaliteit verbeteren en geluidsoverlast verminderen (Shafique, Kim, & Rafiq, 2018). Naast de gebruikelijke groene daken bestaan er aangepaste vormen van groene daken, de groenblauwe daken. Dit dak biedt de voordelen van een normaal groen dak gecombineerd met een waterbergende functie. Een groen-blauw dak heeft een extra laag waarin water kan worden opgeslagen , deze laag kan worden afgekoppeld zodat het water de bodem in kan infiltreren. Dit dak heeft als grootste voordeel dat het veel meer water kan opslaan dan een normaal groen dak (Shafique, Kim, & Rafiq, 2018).

Wadi Wadi's zijn laaggelegen oppervlakken die begroeid zijn met gras en andere vegetatie die het afvloeien van water vertragen, zodat er meer tijd is voor infiltratie in de bodem (Kim, Lee, Hwang, & Kang, 2022). Een wadi ontlast niet alleen het rioleringssysteem, maar verbetert ook de levenskwaliteit in een stedelijk gebied door de groenvoorziening die de wadi biedt (Hall, 2018).

Regentonnen

Groene parkeerplaatsen en doorlatende verharding Veel straten bestaan grotendeels uit parkeerplaatsen. Voor veel mensen is een auto en daarmee een parkeerplaats onmisbaar. Groene parkeerplaatsen zijn een ander voorbeeld van innovatieve maatregelen tegen het veranderende klimaat, waarbij ook rekening wordt gehouden met de behoeften van mensen. Groene parkeerplaatsen, ook wel doorlatende parkeerplaatsen genoemd, zijn speciale parkeerplaatsen van gras of doorlatende verharding waar een auto gewoon op kan parkeren. Deze parkeerplaatsen, hebben het vermogen om regenwater snel te infiltreren, waardoor de riolering minder wordt belast (Kumar, et al., 2016). Het gras op een groene parkeerplaats zorgt net als een groene gevel, groen dak en een groene voortuin voor een verkoelend effect in de omgeving. Groene parkeerplaatsen dragen ook bij aan het Urban Heat Island effect.

Regentonnen zijn reservoirs die het afvloeiende water van daken tijdens stormen opvangen en het regenwater tijdens droge periodes kunnen afvoeren of hergebruiken (Kim, Lee, Hwang, & Kang, 2022). Om de potentiële schade van klimaatverandering te beperken, wordt in het onderzoek van (Seo, Ahn, & Kim, 2013) aanbevolen om samen met de buren een netwerk van regentonnen op te bouwen. Het aanleggen van een netwerk van regentonnen wordt volgens berekeningen in de studie gezien als zeer gunstig voor het klimaat.

4.2 Referentieproject analyse Het leveren van een beroepsproduct vereist onderzoek. In de referentieproject analyse wordt nagegaan welke bestaande projecten met de scorekaart overeenkomen. De doelgroep voor de scorekaart zijn de bewoners. De referentieprojecten worden dus geanalyseerd op bruikbaarheid voor bewoners.

Staat van je straat – Sweco Staat van je straat van architectuur- en ingenieursbureau Sweco is een website die klimaatrobuustheid meet op straatniveau en een klimaatlabel toekent per straat. Het prototype van de scoor methode is in 2018 gelanceerd voor de Gemeente Rijssen-Holten (Sweco, 2022). Het doel van Staat van je Straat is om bewoners meer bewust te maken van de staat van hun eigen leefomgeving en urgentie te creëren om zelf het initiatief te nemen om klimaatadaptieve maatregelen te ondergaan. De website scoort een straat op 4 thema’s: overstroming, wateroverlast, droogte en hitte. Op basis van de vier thema’s wordt een score toegekend aan de hand van een A-label voor een hoog klimaatadaptief vermogen tot en met een E-label bij een laag klimaatadaptief vermogen. Figuur 10 laat zien dat het scoren van een straat een automatisch proces is op de website. Door een postcode in te voeren, wordt de gebruiker doorverwezen naar een hittekaart van de geselecteerde postcode. De hittekaart op de website van Sweco wordt gevormd door twee kaartlagen uit externe bronnen. De eerste kaartlaag is van Atlas Natuurlijk Kapitaal. Deze kaart illustreert het Urban Heat Island effect in °C (RIVM, Atlas Natuurlijk Kapitaal, 2018). De tweede kaartlaag is afkomstig van de Klimaateffectatlas en toont het gemiddeld aantal tropische nachten per jaar in het stedelijk gebied. Hillesluis heeft volgens de Staat van je Straat methode klimaatlabel D en E, de wijk scoort slecht op het thema hitte. De thema’s droogte, wateroverlast en overstromingen zijn op de website vergrendeld. Om deze te ontgrendelen moet er contact worden opgenomen met Sweco via een formulier op de website. Staat van je straat biedt geen klimaatadaptatie maatregelen bij de labels. Wel biedt het ingenieursbureau adviezen voor klimaatadaptatie.

Figuur 11 Staat van je Straat (Sweco, 2022)

Blueblabel – verzekeraar Achmea Bluelabel, gecreëerd door Achmea, Royal HaskoningDHV en Nelen & Schuurmans, is vergelijkbaar met de Staat van je straat methode. Het doel van de website is bewoners en bedrijven bewust te maken van de gevolgen van klimaatverandering in hun eigen leefomgeving. Bluelabel biedt in tegenstelling tot Staat van je straat wel maatregelen voor klimaatadaptatie aan de gebruiker. Bluelabel biedt haar data ook aan gemeenten aan. Bij het invoeren van een postcode en huisnummer krijgt het gekozen adres automatisch een score op de thema's: regen, hitte, wateroverlast en droogte. Uit figuur 11 blijkt dat de klimaatlabels per gebouw worden toegekend en niet per straat. Om van deze methode gebruik te maken, moet echter 3,95 euro per adres worden betaald. De klimaatlabels van Bluelabel zijn afgeleid van stresstesten en andere big data (Bluelabel, sd).

Figuur 12 Bluelabel (Bluelabel, 2018)

Toolbox Klimaatbestendige Stad – NKWK Toolbox Klimaatbestendige Stad van het onderzoeksprogramma Nationaal Kennis- en innovatieprogramma Water en Klimaat (NKWK) is een methode die aantoont hoe doeltreffend verschillende klimaatadaptatie maatregelen zijn in stedelijke gebieden met overstromings-, droogteof hitteproblemen (Kennisportaal Klimaatadaptatie, sd). De Toolbox geeft de gebruiker de mogelijkheid om een gebied te kiezen en maatregelen toe te voegen. De Toolbox berekent vervolgens de resultaten van de getroffen klimaatadaptatie maatregelen in het gebied. In figuur 12 zijn als voorbeeld straat- en laanbomen geplant in het gemarkeerde gebied. Aan de rechterkant, onder resultaten, staat dat de warmtereductie 0,03 °C bedraagt. De Toolbox maakt ook een schatting van hoeveel de maatregelen gaan kosten. De resultaten kunnen worden opgeslagen als een pdf. In vergelijking met de twee vorige referentieprojecten vereist de Toolbox meer zelfkennis en uitvoering om het gewenste resultaat te bereiken. Het is daarom onwaarschijnlijk dat de Toolbox bedoeld is voor bewoners. Wel bevat de Toolbox een handleiding en drie instructie video’s. De Toolbox is gratis en biedt de volledige ervaring op de website.

Figuur 13 De Toolbox van het NKWK (Nationaal Kennis- en innovatieprogramma Water en Klimaat, sd)

Klimaatadaptatie-label – expertisebureau Goudappel "Klimaatadaptatielabel" van Goudappel is een dienst die het expertisebureau aanbiedt aan bewoners, bedrijven en beleidsorganisaties. Het expertisebureau berekent een score op basis van de oppervlakte aan groen, boomkronen, waterberging en de waterinfiltratie in een gebied (Goudappel, sd). Afhankelijk van de locatie in Nederland wordt, met maatwerk, een klimaatadaptief ontwerp gemaakt met een label van de voor en na situatie. Figuur 13 illustreert een voorbeeld van een ontwerp die het expertisebureau maakt voor een gebied. De website biedt de gebruiker niet de mogelijkheid om zelf een gebied te scoren op klimaatadaptatie. Dit kan alleen door via de website contact op te nemen met het expertisebureau en een aanvraag in te dienen.

Figuur 14 Klimaatadaptatie-label voor en na ontwerp (Goudappel, sd)

4.3 Bruikbaarheidsanalyse refentieprojecten De 5 E’s Staat van je straat Effective Staat van je straat belooft de gebruiker een

klimaatlabel die een overzicht van de klimaatrobuustheid op straatniveau beschrijft. Daarin slaagt de website; een bewoner kan via de website een hittelabel krijgen. De gebruiker moet echter contact opnemen met Sweco om een label voor droogte, overstroming en wateroverlast te krijgen. De website is effectief, maar niet volledig. Efficiency Het verkrijgen van een klimaatlabel op de Staat van je Straat website is een automatisch proces en gebeurt onmiddellijk. Een gebruiker hoeft geen lange tijd op de website door te brengen om het gewenste resultaat te krijgen.

Bluelabel

Toolbox Klimaatbestendig

Klimaatadaptatie-label

De website van Bluelabel belooft de gebruiker een klimaatlabel en maatregelen voor het gekozen adres. In tegenstelling tot Staat van je Straat biedt Bluelabel een klimaatlabel op een meer gedetailleerde schaal. Dit kost de gebruiker wel wat geld. De website is pas effectief tegen betaling.

In vergelijking met de andere methoden biedt de Toolbox de volledige ervaring op de website. De Toolbox geeft de gebruiker geen klimaatlabel, maar de mogelijkheid om zelf maatregelen uit te voeren in gebieden die voorzien zijn van uitgebreide resultaten.

De Bluelabel website werkt, net als Staat van je Straat, met een automatisch proces. Een gebruiker moet wel eerst een betalingsproces doorlopen voordat het gewenste resultaat wordt bereikt. Dit beïnvloedt de efficiëntie van de methode.

Om het beoogde doel op de Toolbox website te bereiken, moeten er veel stappen worden doorlopen. Ook wordt niet duidelijk aangegeven hoe de gebieden moeten worden gemeten . Het is veel zoeken op de website . Wat efficiëntie betreft, scoort de Toolbox lager in vergelijking met de Bluelabel- en Staat van je Straat-methoden. De Toolbox vereist zelfkennis op het gebied van klimaatadaptatie, een bewoner zal het daarom moeilijk hebben met de Toolbox.

Engaging Voor een bewoner is de website van Sweco

Een bewoner die bereid is om te betalen voor een klimaatlabel krijgt met verschillende kleuren een duidelijk overzicht te zien van hoe het gebied scoort op klimaat. De website en het eindproduct zijn aantrekkelijk.

Error tolerant De website gebruikt 2 arcgis-kaartlagen voor de

Voor de gebruiker kan er weinig misgaan op de website. Foutief ingevoerde gegevens kunnen gemakkelijk worden aangepast. Voor de website zijn er standaard risico's die de websiteontwikkelaars kunnen oplossen.

De Toolbox bevat veel stappen, de gebruiker kan dus veel fouten maken. De Toolbox geeft niet aan wat er fout is gedaan. Om het maximale uit de Toolbox te halen dient de handleiding vooraf gelezen te worden.

Op de website van Bluelabel is het een kwestie van adresgegevens invoeren en een klimaatlabel ontvangen. Dit proces is eenvoudig te leren en kan gemakkelijk herhaald worden.

De Toolbox vergt enige tijd om te leren. De website biedt een handleiding en video's voor de nodige instructies. De website is ook niet bedoeld voor bewoners maar voor deskundigen. Voor experts is dit een handige methode die eenvoudig kan worden hergebruikt.

gemakkelijk en prettig te gebruiken. De klimaatlabels worden met verschillende kleuren duidelijk gemaakt aan de gebruiker.

klimaatlabels. Dit is een automatisch proces en kan niet foutief worden uitgevoerd door een gebruiker. Het risico van een slecht functionerende website bestaat wel degelijk en moet worden verholpen door de brontend en backend ontwikkelaars van het bedrijf. Easy to learn Het genereren van een klimaatlabel voor een gekozen and use adres op de website is een eenvoudig proces. Dit proces is ook gemakkelijk te herhalen. Over het algemeen is de website gemakkelijk te gebruiken.

Conclusie referentieproject analyse en gebruiksvriendelijk analyse

Het Klimaatadaptatie-label van expertisebureau Goudappel maakt twee ontwerpen van de huidige en nieuwe ontwerp situatie van een gebied . Deze ontwerpen zijn voorzien van klimaat labels. De gebruikers van de website kunnen deze ontwerpen aanvragen door contact op te nemen met het expertisebureau. Het beoogde doel wordt bereikt nadat contact is opgenomen met Goudappel. Het aanvragen van de ontwerpen kost tijd. Ook het maken van de ontwerpen kost tijd. Op het gebied van efficiëntie scoort het label Klimaatadaptatie van Goudappel laag.

De website van Goudappel legt op een duidelijke manier wat voor diensten het expertisebureau aan de gebruikers biedt. Wat het expertisebureau weinig laat zien zijn voorbeelden van ontwerpen, hoe de klimaat labels tot stand zijn gekomen, hoeveel een ontwerp kost en hoe lang het duurt om een ontwerp te maken. Daarom is de door het expertisebureau aangeboden dienst niet aantrekkelijk voor de bewoners. Het is niet duidelijk of Goudappel een ontwerp kan wijzigen nadat een fout is geconstateerd. Voor gebruikers valt er op de website weinig fout te doen, omdat zij alleen de mogelijkheid hebben om contact op te nemen met het expertisebureau voor een ontwerp. Het ontwerp geeft een duidelijk beeld van de huidige en de nieuwe situatie. De gebruiker kan in één oogopslag zien welke klimaat labels de ontwerpen hebben. Het ontwerp is gemakkelijk te gebruiken en te begrijpen.

Tabel 5 Bruikbaarheidsanalyse referentieprojecten

Het eerste wat opvalt is dat alle vier methoden om een straat op klimaat te analyseren alleen digitaal beschikbaar zijn. Om het klimaatbewustzijn van de bewoners te vergroten, moet ervoor worden gezorgd dat de informatie iedereen bereikt. Er zijn genoeg mensen in de Nederlandse samenleving die niet digitaal vaardig zijn (Dutch Digital Delta, 2019). Om een belangrijk onderwerp als klimaatverandering bij iedereen over te brengen, is het voor de huidige samenleving nog steeds handig om het op de ouderwetse manier te doen, met een fysiek product. Een ander punt dat uit de analyses naar voren komt, is dat niet elke methode een advies- of maatregelenpakket aan de gebruiker aanbiedt. Naast het klimaatbewustzijn vergroten bij de bewoners is het bieden van een oplossing van grote waarde voor deze mensen. 23

4.4 Selectie klimaatadaptatie indicatoren voor de scorekaart 2.0 Nu in de hoofdstukken 4.1, 4.2 en 4.3 een literatuurstudie naar de verschillende klimaatadaptatie maatregelen is uitgevoerd, een referentieproject analyse is gemaakt en de gebruiksvriendelijkheid van deze projecten is onderbouwd, is het tijd om de scorekaart 2.0 te ontwerpen. De eerste stap voor de totstandbrenging van de nieuwe scorekaart is de selectie van de indicatoren voor klimaatadaptatie. In de onderstaande tabel zijn de indicatoren van de oude scorekaart opgenomen en voorzien van een reden waarom zij al dan niet in de scorekaart 2.0 worden opgenomen.

Indicatoren (oude) scorekaart 1.0

Opnemen in scorekaart 2.0

Reden

Bomen Ja

Bomen zijn de basis voor het klimaat in een straat. Verschillende studies hebben aangetoond dat bomen een grote invloed hebben op de temperatuur in een straat. Het is dan ook van grote waarde om bomen als indicator in de nieuwe scorekaart op te nemen. Voor de bewoners zijn bomen geen onbekend onderwerp en dus van toegevoegde waarde voor het vergroten van het klimaatbewustzijn.

Groene voortuinen Ja

Ongeveer 60 procent van de stad bestaat uit particuliere grond (Rotterdam Weerwoord, 2021). Groene voortuinen horen bij dit percentage. Het is daarom belangrijk om groene voortuinen op te nemen in de nieuwe scorekaart. Door het klimaatbewustzijn van bewoners met verharde voortuinen te vergroten, wekt deze indicator bij bewoners het idee dat een groene voortuin beter is tegen het veranderende klimaat . Groene geveltuinen en groene gevels zijn ook opgenomen in de nieuwe scorekaart vanwege de vele voordelen die zij opleveren. Deze indicator en de daaraan verbonden voordelen kunnen de bewoners ook aanmoedigen om de strijd tegen het veranderende klimaat aan te gaan. Ook de klimaat adaptieve daken zijn opgenomen in de nieuwe scorekaart. Voor de bewoners kan een klimaat adaptief dak nieuwe informatie betekenen, dit biedt de mogelijkheid om de bewoners kennis te laten maken met nieuwe klimaatindicatoren en zo het klimaatbewustzijn te vergroten. Net als de klimaat adaptieve daken kunnen groene parkeerplekken nieuwe kennis voor bewoners zijn.

Groene gevel(tuinen) Ja Klimaat adaptieve daken Ja Groene parkeerplekken Ja Stedelijk groen Ja Wadi Ja Oppervlakte water Nee Regentonnen Nee

Doorlatende verharding Nee Schaduw Nee Parkeerplekken Nee

Rijbanen Nee Onverhard oppervlak lager dan Nee verhard oppervlak

Stedelijk groen biedt veel voordelen en is, net als bomen, onmisbaar in de nieuwe scorekaart. Het gebrek aan groen en wat dat voor een straat betekent, kan door bewoners als leerzaam worden ervaren en het klimaatbewustzijn vergroten. Een wadi kan gezien worden als een ingewikkeld onderwerp om aan bewoners uit te leggen. Toch is de wadi ook opgenomen in de scorekaart om de bewoners kennis te laten maken met enkele geavanceerde watermanagement maatregelen. In de oude scorekaart was oppervlaktewater als indicator opgenomen. Wanneer er binnen 50 meter van een straat oppervlakte water aanwezig was kreeg een straat punten toegekend. Voor de nieuwe scorekaart is deze indicator niet opgenomen. Er zijn te veel factoren waaraan oppervlaktewater moet voldoen om van waarde te zijn voor een gebied . Regentonnen bleken voor de oude scorekaart moeilijk te herkennen, omdat ze verborgen kunnen worden in tuinen of in de achtertuin staan. Het aantal punten dat een regenton in de oude scorekaart kreeg, kan beter over andere indicatoren worden verdeeld. De regenton is wel onderdeel van het maatregelenpakket die de bewoners krijgen aangeboden met de nieuwe scorekaart. Doorlatende verharding werd op de oude scorekaart vaak verward met onkruid tussen de tegels van een stoep of weg. Deze indicator is daarom in de nieuwe scorekaart weggelaten om verwarring te voorkomen. Bij de groene parkeerplaatsen indicator wordt echter wel waterdoorlatende verharding genoemd en aan de bewoners uitgelegd. Schaduw was in de oude scorekaart een indicator die bonuspunten opleverde. Het hele bonus- en minpuntensysteem is verwijderd voor de nieuwe scorekaart. Schaduw is opgenomen in de punten van de boom indicator. Zoals aangegeven in bijlage 4 ontving een straat bonus- of minpunten, afhankelijk van of er op straat werd geparkeerd of op parkeervakken. Met als reden dat een parkeervak extra verharding voor een straat betekende in tegenstelling tot het parkeren op de rijweg zonder parkeervakken. Dit is in de praktijk niet het geval; een straat zonder parkeervakken kan bijvoorbeeld een bredere stoep hebben en toch veel verhard oppervlak hebben . De parkeerplek indicator is voor de nieuwe scorekaart weggelaten. De rijbaan indicator komt overeen met die van de parkeerplekken. Een straat met tweerichtingsverkeer kreeg 2 minpunten en een straat met eenrichtingsverkeer 1. Met de reden dat een straat met tweerichtingsverkeer een groter verhard oppervlak heeft in een straat, dit klopt niet in de praktijk. Ook deze indicator is weggelaten in de nieuwe scorekaart. Deze indicator was moeilijk te herkennen in straten, er werden nooit punten toegekend aan een straat en kan als moeilijk ervaren worden voor bewoners. Ook deze indicator is in de nieuwe scorekaart weggelaten.

Tabel 6 Selectie indicatoren scorekaart 2.0

4.5 Bruikbaarheid scorekaart 2.0 De tweede stap voor de realisatie van de scorekaart is het bepalen aan welke eisen de scorekaart moet voldoen. Dit wordt gedaan aan de hand van de 5 E's methode voor bruikbaarheid.

De 5 E’s De scorekaart 2.0 Effective Het beoogde resultaat van de scorekaart is om een straat te scoren op klimaatadaptatie en het klimaatbewustzijn van de gebruiker te vergroten. Een klimaatlabel

informeert de gebruiker over de situatie van de gescoorde straat. In dat opzicht is de scorekaart effectief. Om het klimaatbewustzijn nog meer te bevorderen is, naast het toekennen van een klimaatlabel, het aanbieden van mogelijke oplossingen een must. Uit verschillende interviews is gebleken dat bewoners naast een score ook geïnteresseerd zijn in een oplossing. Zie bijlage 8 voor de interviewnotities.

Efficiency Het scoren van een straat op de mate van klimaatadaptatie ging moeizaam met de oude scorekaart. Er werd gebruik gemaakt van de Excel-app, die diverse problemen

vertoonde: de interface was te klein, het invoeren van de scorekaart gegevens op de smartphone was omslachtig en niet iedereen beschikte over de app. Uit de analyse van het referentieproject is naar voren gekomen dat een fysiek product toegevoegde waarde heeft voor bewoners. Om een efficiënte scorekaart te ontwikkelen, moet deze worden ontworpen zonder gebruik te maken van de Excel-app

Engaging De oude scorekaart bestaat uit de referentiekaart en het Excel-bestand waarop gescoord moet worden, zie bijlage 4. Als losstaand product is de referentiekaart een

aangenaam en duidelijk product om naar te kijken, alleen is de kaart van geen enkele waarde zonder het Excel-bestand. Voor de nieuwe scorekaart moet een soortgelijk ontwerp van de referentiekaart worden gemaakt gecombineerd met het puntensysteem uit het Excel-bestand. De nieuwe scorekaart moet uiteindelijk één enkel product worden waar zowel de scores als de informatie op staan. Error tolerant Het voordeel van de oude scorekaart is dat fouten in het Excel bestand gemakkelijk konden worden gecorrigeerd. Nu de nieuwe scorekaart een fysiek product moet worden, moet er een optie zijn om fouten te verwijderen. Easy to learn and use Met de oude scorekaart kon de gebruiker een straat niet zelf scoren. Het proces moest eerst mondeling worden uitgelegd voordat er gescoord kon worden. De nieuwe scorekaart moet de gebruiker de gelegenheid geven om een straat zelf te scoren. Via een handleiding op de scorekaart kan de gebruiker stap voor stap een straat scoren. De scorekaart moet gemakkelijk herhaalbaar worden. Tabel 7 Bruikbaarheid scorekaart 2.0

4.6 De scorekaart 2.0 De nieuwe scorekaart bestaat uit drie producten, de straat klimaat kaart, het scoreblad en het maatregelen pakket. De referentiekaart en het Excel-bestand van de oude scorekaart zijn omgevormd tot de straat klimaat kaart. De straat klimaat kaart is geplastificeerd en van A3-formaat, op de kaart kan worden geschreven met een niet-permanente marker. De kaart geeft per stap aan wat er van de gebruiker wordt verwacht, de volledige uitleg over hoe de scorekaart werkt staat op het beroepsproduct zelf, zie bijlage 1. Uit de straat klimaat kaart komt een score die op het scoreblad moet worden ingevuld, dit is een kaart van A6 formaat. Op de achterkant van het scoreblad staan de klimaatlabels en de QR-code voor het maatregelenpakket.

Tabel 9 Interventie 2 Buurtvaders CIMO-logica Beschrijving Context Het klimaatbewustzijn onder de Buurtvaders is laag, er is geen initiatief om het

klimaatprobleem in Hillesluis aan te pakken. De Buurtvaders ervaren leerschaamte en willen geen introductie van de scorekaart.

4.7 Het klimaatbewustzijn bij de bewoners van Hillesluis

Interventie ▪

Het creëren van klimaatbewustzijn in de wijk Hillesluis is geen gemakkelijke opgave. De wijk bestaat uit verschillende culturele achtergronden, kampt met sociaal-maatschappelijke problemen en kent fysieke uitdagingen in de leefomgeving (Gemeente Rotterdam, 2018). Het introduceren van de scorekaart bij de inwoners van Hillesluis is dus ook een moeilijke taak. In dit hoofdstuk worden de resultaten van het onderzoek weergegeven.

▪

De Buurtvaders Via het Expertisecentrum Maatschappelijke Innovatie is voor het onderzoek een kennismaking met de Buurtvaders van Hillesluis tot stand gekomen. De Buurtvaders bestaan uit een grote groep Marokkaanse vaders die allemaal woonachtig zijn in Hillesluis. Vanuit Stichting Atlas zorgen de Buurtvaders voor de veiligheid in de wijk. Elke dag na zonsondergang wordt er door de hele wijk een buurtwacht gehouden. De Buurtvaders werken samen met de wijkagenten en de Gemeente Rotterdam om de veiligheid van de buurt en haar bewoners te handhaven. De Buurtvaders worden gezien als het beste voorbeeld van burgerinitiatieven in Hillesluis en waren dan ook enthousiast om meer te leren over het klimaat.

Mechanisme ▪

▪

Outcome ▪

Om het klimaatbewustzijn vóór en na de introductie van de scorekaart nauwkeurig in kaart te brengen, worden de situaties, oplossingen, reacties en resultaten beschreven aan de hand van de CIMO-logica. De CIMO-logica methode demonstreert op gestructureerde wijze de ontwikkeling van een probleem.

CIMO-logica Beschrijving Context De Buurtvaders geven om hun wijk, zetten zich actief in om Hillesluis veiliger te

maken, maar zijn zich niet bewust van de gevaren van het veranderende klimaat voor hun eigen wijk. Het klimaatbewustzijn onder de Buurtvaders is laag. Terwijl de Buurtvaders wel het initiatief tonen om de veiligheid in Hillesluis te waarborgen, is er geen urgentie om zelf het initiatief te nemen om Hillesluis klimaatadaptief te maken.

Interventie Er is een afspraak gemaakt met de Buurtvaders waar de scorekaart zal worden

geïntroduceerd. Door straten in Hillesluis te scoren op klimaatadaptatie en te voorzien van een klimaatlabel, krijgen de Buurtvaders een beeld van hoe de wijk ervoor staat op het gebied van klimaatrobuustheid. Met de nieuwe scorekaart krijgen Buurtvaders ook een haalbaar maatregelenpakket aangeboden, speciaal gemaakt voor de bewoners. Mechanisme De afspraak is geannuleerd, de Buurtvaders ervaren leerschaamte. De Buurtvaders hebben het gevoel dat zij nog te weinig over het klimaat weten en willen geen introductie van de scorekaart. Outcome De scorekaart is niet geïntroduceerd bij de Buurtvaders. Het klimaatbewustzijn bij de Buurtvaders blijft laag.

Tabel 8 Interventie 1 Buurtvaders

Figuur 15 De PowerPoint presentatie tijdens de klimaatcursus aan de Buurtvaders

Voor de Buurtvaders zal een klimaatcursus worden opgezet waarin de thema's klimaatverandering en klimaatadaptatie aan bod komen. Deze cursus wordt gegeven in de vorm van een PowerPoint presentatie. Omdat de Buurtvaders leerschaamte ervaren, moet de PowerPoint presentatie aansluiten bij het niveau van de Buurtvaders. Om deelvraag 3 en uiteindelijk de hoofdvraag van het onderzoek te beantwoorden, moet een nulmeting worden uitgevoerd om het klimaatbewustzijn vóór en na de scorekaart te bepalen Voordat de klimaatcursus start krijgen de Buurtvaders een enquête met vragen over het klimaat. Deze enquête wordt opnieuw aan de Buurtvaders gegeven na de introductie van de scorekaart. De resultaten worden in het onderzoek vergeleken om het verschil in klimaatbewustzijn vast te stellen, Voordat de klimaatcursus van start gaat, worden de enquêtes uitgedeeld aan de Buurtvaders. De Buurtvaders schuiven de enquêtes terzijde omdat zij geen Nederlands kunnen lezen. De PowerPoint presentatie is een succes, de Buurtvaders hebben kennis opgedaan over het klimaat. De enquêtes zijn niet succesvol, in het onderzoek is geen schriftelijke nulmeting voor de Buurtvaders vastgesteld. Uit de vragenronde aan het eind van de PowerPoint presentatie kan echter worden geconcludeerd dat de kennis over het klimaat bij de Buurtvaders gering was. Dit was echter een goede bevinding voor het onderzoek. Taal is een probleem in Hillesluis en daar moet rekening mee worden gehouden voor toekomstige inspanningen in de wijk.

▪

Door de PowerPoint presentatie is er geen sprake meer van leerschaamte bij de Buurtvaders. De Buurtvaders zijn klaar voor de introductie van de scorekaart.

▪

Uit schuldgevoel voor het niet invullen van de enquêtes hebben de Buurtvaders de volgende werkdag gezamenlijk een mini-analyse van Afrika en Zuid-Europa gemaakt, zie bijlage 7. Ook hebben de Buurtvaders samen één enquête ingevuld, die in het kader van het onderzoek niet meer als een nulmeting kan worden beschouwd.

Tabel 11 Interventie 4 Buurtvaders

CIMO-logica Beschrijving Context De Buurtvaders hebben door de klimaatcursus een idee van wat klimaatverandering

CIMO-logica Beschrijving Context De nieuwe scorekaart is compleet en klaar voor gebruik door de bewoners van

en klimaatadaptatie is. Het klimaatbewustzijn van de Buurtvaders is toegenomen, maar kan nog verder worden vergroot door gebruik te maken van de scorekaart. Interventie De oude scorekaart wordt geïntroduceerd aan de Buurtvaders en getest in de straten van Hillesluis. De uitleg gebeurt gedeeltelijk in de Arabische taal om het voor de hele groep begrijpelijk te maken. De nieuwe scorekaart is nog in de ontwerpfase. Mechanisme De Buurtvaders begrijpen het doel van de oude scorekaart, maar zijn nog verward over de werking ervan. Wel is het klimaatbewustzijn onder de Buurtvaders toegenomen. De Buurtvaders zijn nu vaker bezig met het onderwerp klimaat. Outcome De Buurtvaders hebben een idee gekregen van wat de scorekaart moet voorstellen. . De tekortkomingen en negatieve elementen van de oude scorekaart tijdens de introductie worden genoteerd en verbeterd in de nieuwe scorekaart. De volgende afspraak met de Buurtvaders zal worden gemaakt wanneer de nieuwe scorekaart compleet is.

Hillesluis. De scorekaart is ontworpen aan de hand van literatuuronderzoek, een referentieproject analyse en een gebruiksvriendelijkheid analyse. De scorekaart is ontworpen voor bewoners om het klimaatbewustzijn te vergroten. De scorekaart bevat een reeks maatregelen die de bewoners ideeën geven om de buurt meer klimaatadaptief te maken. Interventie Een dag met de Buurtvaders wordt georganiseerd om straten in Hillesluis te scoren met de nieuwe scorekaart. Mechanisme De Buurtvaders vinden de nieuwe scorekaart een leuke methode en scoren zelf ook een paar straten. De indicatoren op de scorekaart geven de Buurtvaders nieuwe ideeën voor de wijk. Outcome De scorekaart 2.0 is een succes, de Buurtvaders kunnen zelf aan de slag met de scorekaart. Het klimaatbewustzijn van de Buurtvaders is vergroot en zij zijn in staat om deel te nemen aan gesprekken over het klimaat. De Buurtvaders denken ook na over hoe hun eigen straten klimaatadaptief gemaakt kunnen worden. Het klimaatbewustzijn bij de Buurtvaders na de introductie van de scorekaart is zonder twijfel toegenomen. De meeste indicatoren voor klimaatadaptatie op de scorekaart waren nieuwe kennis voor de Buurtvaders.

Tabel 10 Interventie 3 Buurtvaders

Figuur 17 Met de Buurtvaders straten scoren met de nieuwe scorekaart

Figuur 16 Introductie oude scorekaart Buurtvaders

Buurtpreventieteam Riederbuurt

De Buurtmoeders

Vergelijkbaar met de Buurtvaders is er nog een surveillanceteam actief in Hillesluis, het Buurtpreventieteam Riederbuurt. is een bewonersinitiatief die zich bezig houdt met het gebied rond de Riederlaan. Het Buurtpreventieteam heeft, net als de Buurtvaders, als doel de veiligheid in Hillesluis te waarborgen. Zij doen dit door elke nacht achter meldingen van geluidsoverlast aan te gaan en verdacht gedrag te melden bij de politie of handhaving. Omdat het Buurtpreventieteam het initiatief neemt om de veiligheid in de buurt te waarborgen, waren ook zij geïnteresseerd in de scorekaart.

De Buurtmoeders zijn een groep Turkse moeders woonachtig in Hillesluis. De Buurtmoeders komen vaak bijeen om diverse activiteiten te organiseren of bij te wonen. De Buurtmoeders zetten zich in voor de ontwikkeling van vrouwen met een migratieachterond in de Nederlandse samenleving. Deze ontwikkeling wilde de Buurtmoeders bevorderen door kennis op te doen over het klimaat. Tabel 13 Interventie 1 Buurtmoeders

CIMO-logica Beschrijving Context De Buurtmoeders zijn leergierig en willen meer te weten komen over het klimaat. Het

Tabel 12 Interventie Buurtpreventieteam

klimaatbewustzijn onder de Buurtmoeders is laag. Zij hebben, in tegenstelling tot het Buurtpreventieteam, geen voorkennis over het klimaat en kunnen vergeleken worden met de Buurtvaders. Een groot deel van de Buurtmoeders is laag opgeleid, waardoor een onmiddellijke introductie van de scorekaart geen goed idee is. Interventie Om een geleidelijke introductie tot het onderwerp klimaat mogelijk te maken, zal de klimaatcursus die aan de Buurtvaders werd gegeven, ook aan de Buurtmoeders worden aangeboden. Mechanisme De klimaatcursus werd goed ontvangen. Aysel, de woordvoerster van de Buurtmoeders trad op als Turkse tolk voor de Buurtmoeders die geen Nederlands verstonden. Outcome Het klimaatbewustzijn van de Buurtmoeders is vergroot, zij beschikken nu over de nodige basiskennis over het klimaat en zijn dus klaar voor de introductie van de scorekaart.

CIMO-logica Beschrijving Context • De nieuwe scorekaart is succesvol getest met de Buurtvaders. Door de scorekaart aan nog meer bewoners in Hillesluis te introduceren groeit het draagvlak in de wijk. Een groter draagvlak van de scorekaart betekent dat mensen vaker met elkaar in gesprek gaan en het klimaatbewustzijn verspreidt de wijk.

•

Interventie •

Uit eerdere ervaringen met de Buurtvaders is gebleken dat een nulmeting op een andere manier moet worden uitgevoerd, aangezien niet iedereen in de wijk de Nederlandse taal machtig is. In de Riederbuurt wordt met het Buurtpreventieteam een scorekaart middag georganiseerd.

•

Voorafgaand aan het scoren van de straten wordt gevraagd wat het Buurtpreventieteam al weet over het klimaat en aan het eind welke nieuwe informatie is opgedaan. Mechanisme Hoewel niet het complete Buurtpreventieteam aanwezig was bij het scoren van de straten, waren de aanwezige leden enthousiast over de methode. Het was volgens hen een geheel nieuwe manier om een gesprek over het klimaat aan te gaan.

Outcome •

Het scoren van de straten in de Riederbuurt is een succes, het klimaatbewustzijn van het Buurtpreventieteam is vergroot. Ook het draagvlak van de scorekaart in de wijk Hillesluis is vergroot.

•

Het Buurtpreventieteam had voorafgaand aan de vragensessie aangegeven dat zij wel degelijk kennis hebben over het klimaat. Zij hebben namelijk meegewerkt aan het ontwerp van de onlangs geopende sportspeeltuin in Hillesluis (De Havenloods, 2022). De speeltuin is klimaatadaptief ingericht. Toch heeft het Buurtpreventieteam door de scorekaart nieuwe kennis opgedaan. Zij wisten bijvoorbeeld niet dat er doorlaatbare parkeerplaatsen bestonden en dat woningen kunnen verzakken door een dalend grondwaterpeil.

Figuur 18 De leden van het Buurtpreventieteam

Tabel 14 Interventie 2 Buurtmoeders

CIMO-logica Beschrijving Context Het klimaatbewustzijn van de Buurtmoeders is mede door de klimaatcursus vergroot.

4.8 De scorekaart in Kralingen-Oost en Coimbra, Portugal

Toch moet het onderwerp herhaald blijven worden om echt klimaatbewustzijn te creëren. Dit wordt gedaan door de nieuwe scorekaart aan de Buurtmoeders te introduceren. Interventie In de Slaghekstraat wordt een scoremiddag georganiseerd met de Buurtmoeders. Er worden in groepen straten gescoord. Mechanisme De meeste Buurtmoeders wonen in de Slaghekstraat en vonden het interessant hoe hun straat scoorde op klimaat. Door de klimaatcursus en de scorekaart kijken Buurtmoeders anders naar straten. Outcome Door het maatregelenpakket in de scorekaart weten de Buurtmoeders dat er een subsidieregeling is voor klimaatadaptieve maatregelen in Hillesluis. Het thema klimaatverandering was vóór de introductie van de scorekaart voor de Buurtmoeders een compleet nieuw onderwerp. Hier is na de introductie van de scorekaart verandering in gekomen. Het klimaatbewustzijn bij de Buurtmoeders is toegenomen.

Naast het onderzoek naar klimaatbewustzijn in Hillesluis is in het kader van de Architectuurmaand Rotterdam een onderzoek gestart naar de klimaatongelijkheid in Rotterdam. Dit onderzoek is uitgevoerd door straten in Hillesluis en Kralingen-Oost te scoren op klimaat met behulp van de nieuwe scorekaart. Kralingen-Oost wordt beschouwd als een van de rijkste buurten van Rotterdam (Open Rotterdam, 2021) en wordt in het onderzoek vergeleken met Hillesluis op klimaatrobuustheid. Bijlage 2 en 3 geven een overzicht van de klimaatlabels van Hillesluis en Kralingen-Oost aan de hand van twee klimaatkaarten. Voor het IMPETUS ClimateCafé deed zich de gelegenheid voor om de scorekaart te testen in Coimbra, Portugal, met studenten uit Portugal, Polen, Rotterdam en Groningen. Hoewel de nieuwe scorekaart is gemaakt voor bewoners, is de methode natuurlijk ook toegankelijk voor studenten.

Figuur 20 De scorekaart in Coimbra, Portugal

Figuur 19 De Buurtmoeders

Uit de resultaten van de deelvragen kan een antwoord op de hoofdvraag worden geformuleerd

5. Conclusie

Hoe kan de scorekaart klimaatadaptatie bewoners in de wijk Hillesluis bewust maken van het veranderende klimaat?

Het klimaat verandert, naar verwachting zal Nederland in de toekomst te maken krijgen met extreme weersomstandigheden. Hillesluis, een wijk in het zuiden van Rotterdam, kampt op dit moment met sociaal-maatschappelijke, fysieke en veiligheidsproblemen. Dit weerhoudt klimaatverandering er niet van om Hillesluis even hard te treffen. De fysieke index van de wijk die de woonkwaliteit, openbare ruimte, voorzieningen en het milieu in de wijk beschrijft, is laag. De wijk doet weinig aan de leefomgeving en dus ook weinig aan het klimaat. Er is geen urgentie onder de bewoners van Hillesluis om iets tegen het veranderende klimaat te doen. Dit komt omdat het klimaatbewustzijn in Hillesluis laag is. Dit onderzoek heeft daarom als doel het klimaatbewustzijn van de bewoners van Hillesluis te vergroten. Op basis hiervan is een antwoord gezocht op de volgende hoofdvraag:

De scorekaart is een doeltreffend hulpmiddel om het klimbaatbewustzijn bij bewoners te vergroten. De scoremiddagen bieden de bewoners een actieve vorm van leren. Van bomen tellen tot voortuinen bekijken. De scorekaart is een praktische vorm van leren en creëert leerplezier. De scorekaart levert met het maatregelenpakket ook een bijdrage aan de bewoners.

5.1 Discussie In de discussie wordt gereflecteerd op de validatie en betrouwbaarheid van het onderzoek. Om de validiteit en betrouwbaarheid van het onderzoek te bepalen, moet worden nagegaan of de onderzoeksmethoden hebben gemeten wat er gemeten moest worden.

Hoe kan de scorekaart klimaatadaptatie bewoners in de wijk Hillesluis bewust maken van het veranderende klimaat?

Voor de eerste deelvraag is een literatuuronderzoek gedaan naar klimaatadaptatie maatregelen op straatniveau. Alle data voor het literatuuronderzoek zijn verkregen via sciencedirect of de HINT Study and Research Tool. Dit zijn twee betrouwbare bronnen als het gaat om wetenschappelijke onderzoek. Na het literatuuronderzoek werd een selectieproces gestart om te bepalen welke indicatoren van de oude scorekaart naar de nieuwe scorekaart zouden worden meegenomen. De motieven voor de gekozen selectie zijn in de tabel opgesomd en kunnen worden nagegaan.

De hoofdvraag is aan de hand van drie deelvragen beantwoord.

Welke klimaatadaptatie-indicatoren op straatniveau kunnen het beste in de scorekaart worden verwerkt om het klimaatbewustzijn bij bewoners te vergroten?

Om de eerste deelvraag te beantwoorden, werd een literatuuronderzoek naar klimaatadaptatie maatregelen uitgevoerd. Deze maatregelen zijn ontleend van de oude scorekaart methode, aangezien deze de meest gebruikelijke maatregelen op straatniveau zijn. Op basis van het literatuuronderzoek werden de klimaatadaptatie maatregelen wetenschappelijk onderbouwd en betrouwbaar verklaard om voor de nieuwe scorecard te gebruiken. Na het literatuuronderzoek moesten de maatregelen door een selectieproces, dat bepaalde welke indicatoren in de nieuwe scorekaart zou worden opgenomen. Het selectieproces was gebaseerd op de mate van bruikbaarheid van de indicator in de oude scorekaart.

Voor deelvraag 2 werd een referentieproject analyse uitgevoerd. Alle vier referentieprojecten zijn bekende methoden om een straat te analyseren en zijn herleidbaar. Voor de bruikbaarheidsanalyse is een bekende methode onder webontwikkelaars gebruikt, de 5 E's methode. De 5 E’s methode is ook herleidbaar.

2. Welke aanvullende toepassingen kunnen er op de scorekaart klimaatadaptatie worden aangebracht om het product bruikbaarder en praktischer te maken voor de inwoners van Hillesluis?

Voor deelvraag 3 is de CIMO-logica methode gebruikt, een bekende methode onder opleiders. De interventies zijn op een gestructureerde manier beschreven en ondersteund door foto's als bewijsmateriaal dat de interventies hebben plaatsgevonden.

Om de tweede deelvraag te beantwoorden, werd een referentieproject analyse gemaakt voor de Staat van je Straat methode, Bluelabel, de Toolbox en Klimaatadaptatie-label van Goudappel. Hierin werd beschreven hoe de methoden werkten, wat deze methoden opleverden en hoe gebruiksvriendelijk deze waren. De mate van gebruiksvriendelijkheid werd gemeten door middel van een bruikbaarheidsanalyse volgens de 5 E's methode. Met behulp van de 5 E's methode werden ook eisen voor het ontwerp van de nieuwe scorekaart ontwikkeld.

5.2 Aanbevelingen De scorekaartmethode is nog vrij nieuw en bevindt zich nog in de beginfase. Er zal nog veel onderzoek moeten worden verricht om de scorekaart nog nauwkeuriger en nog makkelijker te maken voor bewoners. Een aanbeveling is om de scorekaart een uitgebreidere vorm te geven. De huidige vormgeving beperkt de scorekaart in de hoeveelheid kennis die met de bewoners kan worden gedeeld. Een verdere doorontwikkeling van een uitgebreide scorekaart met bijvoorbeeld riolering, ondergrond en blauwe maatregelen als extra indicatoren in de scorekaart opgenomen, zou het klimaatbewustzijn van bewoners verder vergroten. Aangezien Hillesluis een vrij jonge wijk is, zou een kinderversie van de scorekaart goed van pas komen om het klimaatbewustzijn bij kinderen te vergroten, kinderen zijn tenslotte de toekomst van Nederland.

3. In hoeverre zal de klimaatadaptatie scorekaart klimaatbewustzijn creëren bij de bewoners van de wijk Hillesluis? De laatste deelvraag is beantwoord met behulp van de CIMO-logica. De CIMO-logica verdeelt Interventies in 4 delen. Context, de beschrijving van een probleem of situatie, Interventie, de beschrijving van de activiteit om het probleem of de situatie op te lossen. Mechanisme, de menselijke reactie op de Interventie en de Outcome, het resultaat van de Interventie. Voor het onderzoek is elke interventie met de bewoners in een tabel opgenomen. Er zijn met drie bewonersgroepen gewerkt, de Buurtvaders, het Buurtpreventieteam Riederbuurt en de Buurtmoeders. Hoewel de enquêtes geen resultaten over het klimaatbewustzijn opleverden, vanwege het feit dat sommige bewoners geen Nederlands konden lezen, werd bij elke introductie van de scorekaart een mondelinge nulmeting gedaan. De Outcome geeft aan of het klimaatbewustzijn is beïnvloed door de scorekaart. 30

Gemeente Rotterdam. (2018, Augustus 31). Wijkagenda 2019-2022 . Opgehaald van watdoetdegemeente.rotterdam: https://www.watdoetdegemeente.rotterdam.nl/begroting2019/wijken/wijkagenda-hillesluis/26Wijkagenda-2019-2022-Hillesluis-wijkraad_Hillesluis_.pdf

Bibliografie Bakhshoodeh, R., Ocampo, C., & Oldham, C. (2022). Exploring the evapotranspirative cooling effect of a green façade. Sustainable Cities and Society, 2-3.

Gemeente Rotterdam. (2021, maart 17). Rotterdamse strategie voor klimaatadaptatie. Opgehaald van duurzaam010: https://duurzaam010.nl/verhalen/rotterdamse-strategie-voor-klimaatadaptatie/

Bartley, E. M. (2014). Chicago's Urban Trees and Forests: Assessments, Effects, and Values. Environmental health- physical, chemical and biological factors, 19-20. Opgehaald van Titel:Chicago's Urban Trees and Forests: Assessments, Effects, and Values

Gemeente Rotterdam. (2022). Wijkprofiel Hillesluis. Opgehaald van wijkprofiel.rotterdam: https://wijkprofiel.rotterdam.nl/nl/2022/rotterdam/feijenoord/hillesluis

Bevilacqua, P. (2021). The effectiveness of green roofs in reducing building energy consumptions across different climates. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 2-4.

Gemeente Rotterdam. (2022). Wijkprofiel Rotterdam 2022. Opgehaald van wijkprofiel.rotterdam: https://wijkprofiel.rotterdam.nl/nl/2022/rotterdam/feijenoord/hillesluis/trend?year=2014

Bluelabel. (2018). Klimaatlabels. Opgehaald van bluelabel: https://bluelabel.net/ Bluelabel. (sd). HET GEBRUIK VAN BLUELABEL. Opgehaald van bluelabel: https://bluelabel.net/gebruik-bluelabel/

Goudappel. (sd). Klimaatadaptatie-label. Opgehaald van goudappel: https://www.goudappel.nl/nl/expertises/gebieds-en-locatieontwikkeling/klimaatadaptatielabel

Buijs, J.-M., Terpstra, T., van den Heuvel, J., Roest, A., Boogaard, F., van der Maas, P., . . . Lorenz, N. (2021, December). Burgerparticipatie in Klimaatadaptatie. Opgehaald van klimaatadaptatienederland: https://klimaatadaptatienederland.nl/publish/pages/197402/burgerparticipatie_in_klimaatadapt atie_eindrapport_24122021.pdf

Gromke, C., Blocken, B., Janssen, W., Merema, B., van Hooff, T., & Timmermans, H. (2015). CFD analysis of transpirational cooling by vegetation: Case study for specific meteorological conditions during a heat wave in Arnhem, Netherlands. Building and Environment, 12-19. Opgehaald van https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0360132314001267 Hall, P. (2018). Bridgeport readies for rain with new bioswale installation plan. Fairfield County Business Journal.

Cheng, Y. D., Farmer, J. R., Dickinson, S. L., Robeson, S. M., Fischer, B. C., & Reynolds, H. L. (2021). Climate change impacts and urban green space adaptation efforts: Evidence from U.S. municipal parks and recreation departments. Urban Climate, 1-3.

Hong, Y.-M. (2021). The simplified design method of permeable pavement system for urban catchment. Environmental Challenges, 1-3.

de Boer, J., Goosen, H., & Huitema, D. (2003, December). Bewust werken aan waterbewustzijn: studie naar de rol en relevantie van het begrip waterbewustzijn voor het waterbeleid. Opgehaald van researchgate: https://www.researchgate.net/publication/254823615_Bewust_werken_aan_waterbewustzijn_st udie_naar_de_rol_en_relevantie_van_het_begrip_waterbewustzijn_voor_het_waterbeleid

IPCC. (2021, Oktober 1). Climate Change 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Opgehaald van ipcc.ch: https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg2/downloads/report/IPCC_AR6_WGII_FinalDraft_TechnicalSu mmary.pdf Jacka, L., Walmsley, A., Kovár, M., & Frouz, J. (2021). properties, Water infiltration and hydraulic conductivity in sandy cambisols: impacts of forest transformation on soil hydrological. Geoderma, 2-3.

De Havenloods. (2022, Mei 24). Nieuw ingerichte speeltuin Hillesluis groen en geschikt voor alle kinderen. De Havenloods, p. 1. Opgehaald van https://www.dehavenloods.nl/nieuws/algemeen/42136/nieuwe-ingerichte-speeltuin-hillesluisgroen-en-geschikt-voor-a

Kennisportaal Klimaatadaptatie. (sd). Toolbox Klimaatbestendige Stad. Opgehaald van klimaatadaptatienederland.: https://klimaatadaptatienederland.nl/hulpmiddelen/overzicht/toolbox-ks/

Dutch Digital Delta. (2019, Oktober 4). Gezond en eerlijk digitaal samenleven gaat niet vanzelf . Opgehaald van dutchdigitaldelta: https://dutchdigitaldelta.nl/nieuws/gezond-en-eerlijkdigitaal-samenleven-gaat-niet-vanzelf-3-miljoen-nederlanders-niet-digitaal-vaardig-90heeft-dit-niet-in-de-gaten

Kim, J., Lee, J., Hwang, S., & Kang, J. (2022). Urban flood adaptation and optimization for net-zero: Case study of Dongjak-gu, Seoul. Journal of Hydrology: Regional Studies, 6.

Ferreira, F., Vasconcelos, L., & Ferreira, J. C. (2022). Socio-ecological and economic evaluation of urban parks - A methodology integrating and articulating diverse components. Journal of Outdoor Recreation and Tourism, 1-3.

KNMI. (sd). Zeespiegelstijging. Opgehaald van knmi: https://www.knmi.nl/kennis-endatacentrum/uitleg/zeespiegelstijging Kumar, K., Kozak, J., Hundal, L., Cox, A., Zhang, H., & Granato, T. (2016). In-situ infiltration performance of different permeable pavements in a employee used parking lot. Journal of Environmental Management, 12-14.

Fuladlu, K. (2018). THE EFFECT OF RAPID URBANIZATION ON THE PHYSICAL MODIFICATION OF URBAN AREA. Opgehaald van researchgate: https://www.researchgate.net/figure/The-effect-ofUrban-Heat-Island-UHI_fig1_326316773

Landelijk PET-kaart. (sd). Opgehaald van hittestress: https://hittestress.nu/

Fuladu, K., Riza, M., & Ilkan, M. (2018). THE EFFECT OF RAPID URBANIZATION ON THE PHYSICAL.

Nationaal Kennis- en innovatieprogramma Water en Klimaat. (sd). Klimaatbestendige Stad Toolbox. Opgehaald van kbstoolbox: https://kbstoolbox.nl/en/project/areas/

van Aken, J., & Andriessen, D. (2011). Handboek ontwerpgericht wetenschappelijk onderzoek. In J. van Aken, & D. Andriessen, Handboek ontwerpgericht wetenschappelijk onderzoek (pp. 65-73). Purmerend: Boom Lemma uitgevers. Opgehaald van boomportaal: https://www-boomportaalnl.hr.idm.oclc.org/boek/9789059317468#1

Open Rotterdam. (2021, April 7). Flinke toename van aantal miljoenenwoningen in Rotterdam. Opgehaald van openrotterdam: https://openrotterdam.nl/flinke-toename-van-aantalmiljoenenwoningen-in-rotterdam/

Wang, Y., Bakker, F., de Groot, R., Wortche, H., & Leemans, R. (2015). Effects of urban trees on local outdoor microclimate: synthesizing field measurements by numerical modelling. Urban Ecosystems , 1305. Opgehaald van proquest: https://www.proquest.com/docview/1749604149?OpenUrlRefId=info:xri/sid:wcdiscovery&accoun tid=110101

Planbureau voor de Leefomgeving. (2010, Februari 4). Correctie formulering over overstromingsrisico Nederland in IPCC-rapport . Opgehaald van pbl: https://data.pbl.nl/api/embed/infographic/data/nl/ahoc21/0004_001k/01/0004_001k_ahoc21_01_nl .png

Yang, L., Zhang, L., Li, Y., & Wu, S. (2015). Water-related ecosystem services provided by urban green space: a case study in Yixing City (China). Landscape and Urban Planning, 40-48.

Quesenbery, W. (2004, Februari). Balancing the 5Es: Usability. Opgehaald van wqusability: https://wqusability.com/articles/5es-citj0204.pdf

Yuan, Y., Qian, Z., Chen, S., & Li, Y. (2022). Evaluation of comprehensive benefits of sponge cities using meta-analysis in different geographcal environments in China. Science of the Total Environment, 2-6.

Rijksoverheid. (sd). Klimaatverandering en gevolgen. Opgehaald van rijksoverheid: https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/klimaatverandering/gevolgen-klimaatverandering RIVM, Atlas Natuurlijk Kapitaal. (2018). Stedelijk hitte-eiland effect (UHI) in Nederland . Opgehaald van overmorgen.maps.arcgis: https://overmorgen.maps.arcgis.com/home/item.html?id=3cef45fe2ddc4f8f9375f646bc4d1812 Rotterdams WeerWoord. (2021). Subsidieregeling Klimaatadaptatie 2021! Opgehaald van rotterdamsweerwoord: https://rotterdamsweerwoord.nl/weerberichten/subsidieregelingklimaatadaptatie-2021/ Rotterdams Weerwoord. (2022). Klimaatopgaven in Kaart. Opgehaald van rotterdamsweerwoord: https://rotterdamsweerwoord.nl/app/uploads/2022/02/DEF_klimaatopgaven-2030-in-kaart_1febr_lowres_vastgesteldBW.pdf

Rotterdamse adaptatiestrategie. (2020). Opgehaald van ruimtelijkeadaptatie: https://ruimtelijkeadaptatie.nl/publish/pages/120068/edepotlink_t54902ab0_001.pdf Seo, Y., Ahn, J., & Kim, Y.-O. (2013). The impact of climate change on the benefit of a rain barrel sharing network. Resources, Conservation and Recycling, 67-69. Shafique, M., Kim, R., & Rafiq, M. (2018). Green roof benefits, opportunities and challenges - A review. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 758-760. Siftová, J. (2021). Shaping the urban home garden: Socio-ecological forces in the management. Land Use Policy, 2-3. Sweco. (2022). Staat van je Straat’: Een klimaatlabel voor iedere straat. Opgehaald van sweco: https://www.sweco.nl/portfolio/staat-van-je-straat/ Teotónio, I., Silva, C. M., & Cruz, C. O. (2021). Economics of green roofs and green walls: A literature review. Sustainable Cities and Society, 8-13. United Nations. (2017, Mei 16). 68% of the world population projected to live in urban areas by 2050, says UN. Opgehaald van un: https://www.un.org/development/desa/en/news/population/2018revision-of-world-urbanization-prospects.html Universiteit Utrecht. (sd). Educate-it – Versterk je onderwijs . Opgehaald van educate-it.uu: https://educate-it.uu.nl/onderzoek/

Bijlage 1: Beroepsproducten

Bijlage 2: Klimaatkaart Hillesluis

Bijlage 3: Klimaatkaart Kralingen

Bijlage 4: Oude scorekaart

Bijlage 5: Enquête

Bijlage 6: Powerpoint presentatie dia’s Buurtvaders en Buurtmoeders

Bijlage 7: Buurtvaders analyse Afrika en Zuid-Europa

Bijlage 8: Interview en feedback notities Abdellatif van de Buurtvaders Notities interview - Abdellatif - Datum 3-5-2022 Locatie: Hillevliet 90 Lid van Buurtvaders

Mensen benaderen eerste stap naar goede communicatie

Veel criminaliteit in Hillesluis

Veel Laagopgeleide in Hillesluis

Buurtvaders zorgen voor veiligheid

Door klimaatcursus meer kennis klimaat

Scorekaart leuke manier van toetsen

Bijlage 9: Feedback notities Achraf van het Buurtpreventieteam Notities interview - Achraf- Datum 7-6-2022 Locatie: Donkerslootstraat Meten is weten, scorekaart is daar perfect voor

Subsidieaanvraag in maatregelenpakket is een goed idee voor Hillesluis

Groene parkeerplekken is een nieuw begrip

Vooral focussen op maatregelpakket, Hillesluis heeft dat nodig

Bijlage 10: Interview en feedback notities Elijan Bes van de Gemeente Rotterdam Notities interview – Elijan Bes- Datum 6-6-2022 Locatie: Online Projetmanager stadsontwikkeling Gemeente Rotterdam Projectmanager groenblauwe schoolpleinen Rotterdam gaat voor groen Rotterdamsweerwoord Overzichtkaart klimaatlabels Scorekaart zo makkelijk mogelijk maken om bewoners aan te zetten Scorekaart gebruiken vanuit rotterdamsweerwoord bewonersparticipatie Meer blauwe maatregelen, kan moeilijk voor bewoners zijn Type rioolstelsel in scorekaart Ondergrond doorlatendheid in scorekaart Biodiversiteit Scorekaart linken met data van Gemeente Toolkit

Klimaatbewustzijn creëren bij bewoners van Hillesluis met de StraatKlimaatKaart

Articles inside

4.3 Bruikbaarheidsanalyse refentieprojecten

3.3 Deelvraag 3: Klimaatbewustzijn bij de bewoners van Hillesluis

4.7 Het klimaatbewustzijn bij de bewoners van Hillesluis

4.2 Referentieproject analyse

2.2 De gevolgen van klimaatverandering

3.2 Deelvraag 2: Gebruiksvriendelijkheid en praktische waarde

Bibliografie

4.8 De scorekaart in Kralingen-Oost en Coimbra, Portugal