Directo Bogotá #77

Directo Bogotá

Revista escrita por los estudiantes de la carrera de Comunicación Social Fundada en 2002

Director Julián Isaza Niño

Asistente editorial Natalia Ortega Rodríguez Reporteros en esta edición

Daniela Villamarín, Ana María Cortés, Sofía García-Reyes Meyer, Laura Daniela Dueñas Arenas, Sofía Avendaño Torres, Natalia Ortega Rodríguez, Julieta Cuervo Suárez, Isabella Ossa, Laura Valencia, Laura Camacho Ramírez, Daniela Rojas Silva, Juan Rafael Rincón Ramírez, Natalia Ramírez Ruiz

Portada y contraportada   Ilustración de Sharik Jaller @ilustraperra

Fotoensayo

Fotos de Paula Tavera Producción de Laura Tavera

Caricatura Camila Escobar @ojos.color.pantano

Diseño y diagramación Lida R. Chaparro S. lidaroco@gmail.com

Corrección de estilo Gustavo Patiño Díaz correctordeestilo@gmail.com

Decana de Facultad  Marisol Cano Busquets

Director de la Carrera de Comunicación Social Carlos Eduardo Cortés Sánchez

Directora del Departamento de Comunicación Andrea Cadelo

Informes y distribución

Transversal 4ª # 42-00, piso 6

Teléfono: 320 8320, ext. 4587

Escríbanos a: directobogota@javeriana.edu.co

Consulte nuestro archivo digital en la página: www.issuu.com/directobogota

Visite nuestra plataforma digital: www.directobogota.com

02 Editorial 03

Seguiremos informando

“La memoria es un antídoto contra la violencia”: Jesús Abad Colorado

08

13

18

Historias que suenan en América Latina

El reto de hacer periodismo estudiantil

José Guarnizo, el cronista de carne y hueso

“Hacemos periodismo bajo nuestras reglas”: Matilde de los Milagros Londoño

29 Nani, la victoria del sarcasmo femenino

Cuando el nombre pesa en la identidad

“Hoy el poder está en los ciudadanos y eso te obliga a la exactitud”: Juan Lozano

Para no comer cuento

El sabueso que tiene más vidas que un gato

¿De qué hablamos cuando hablamos de periodismo?

60 Las rutas de un país en conflicto 64 Caricatura

¿Qué D icen L os PE rio D istA s?

Julián Isaza Director

Esa fue la pregunta que motivó esta edición. Y la pregunta surgió al contemplar el estado actual de un oficio que, si bien siempre ha caminado por la cuerda floja, ahora parece enfrentar una de sus mayores crisis.

Y esa crisis, más allá de los modelos de finan ciación, de la incorporación de nuevas tecnolo gías —que ya no son tan ‘nuevas’—, de las ame nazas a la libertad de expresión y de la dificultad que enfrentan algunos medios de comunicación para sobrevivir, tiene que ver también con la postura que han asumido algunos medios y pe riodistas en el clima de polarización de la socie dad. Y es allí donde muchas veces la imparciali dad se ha visto en riesgo.

En ese sentido, la ciudadanía ha expresado su inconformidad, tanto en las redes sociales como en la misma calle. Y los reclamos —quizá en algunos momentos injustos, pero otros tantos justos— ponen sobre la mesa un debate que es importante dar y que tiene en su centro la labor misma de los periodistas, que no es otra que servir a la sociedad ofreciendo información ve raz y rigurosa, estando al lado del interés gene ral y no tanto del particular, siendo veedores del poder y de los poderosos. Sin embargo, ese propósito en algunas oca siones ha sido opacado por la influencia de los intereses políticos y económicos vinculados a la propiedad de los grandes medios. Y el efecto ha terminado siendo evidente, con un periodis mo que muchas veces se inclina a favorecer a una de las corrientes políticas y que, en ciertas

oportunidades, parece sumergirse en la mili tancia. Y ello ha dado como resultado porta das insidiosas, titulares que llevan al equívoco, publicación de informaciones selectivas que favorecen o afectan a determinados grupos, verdades a medias.

Pero generalizar no solo sería obtuso, sino absurdo, pues el periodismo y muchos perio distas, con frecuencia en las condiciones más adversas, cumplen su labor a cabalidad y si guen publicando aquello que incomoda, siguen destapando ollas podridas, siguen poniendo su misma vida en riesgo y comprometidos con el valor fundamental del oficio: la verdad.

Por eso en esta edición quisimos hablar con muchos de ellos. Quisimos que fueran ellos mismos quienes dieran sus puntos de vista sobre el oficio y, por ello, entrevistamos a una diversidad de periodistas de grandes y peque ños medios de comunicación, dedicados a dis tintas formas del periodismo. Y nos ofrecieron sus diagnósticos sobre el quehacer diario de los medios y las salas de redacción, la labor investi gativa, la independencia, la ética profesional y la academia y la formación de nuevos comunica dores. Y encontramos opiniones que algunas ve ces contrastan y otras tienen puntos en común.

Y esas opiniones se las traemos a ustedes en la propia voz de sus protagonistas, para que sean ustedes, nuestros lectores y lectoras, quienes al final tengan un vistazo del estado de un oficio que, a pesar de las dificultades, continúa sien do esencial para la sociedad.

“La memoria es un antídoto contra la violencia”:

Jesús Abad colorado

Por más de 30 años, Jesús Abad Colorado ha fotografiado el rostro de la guerra, de las víctimas y de la naturaleza, que también quedó a merced del fuego cruzado. Caminando con la gente, estando del lado de la gente, llegando a los territorios y regresando siempre, fue testigo del dolor, el desasosiego y el miedo, pero también de la esperanza. Conversamos con él sobre la importancia del periodismo para tejer lazos de cambio, de paz y de memoria.

Texto: Daniela Villamarín danielavillamarins@javeriana.edu.co

Fotos: Jesús Abad Colorado

Tenía las gafas puestas, miraba al frente y con la punta del dedo índice las empuja ba cuando se le deslizaban por la nariz. Al hacer énfasis en alguna que otra oración, levantaba las cejas, sonreía con sutileza y entrecerraba los ojos. Esos ojos escondidos tras el vidrio de los lentes, son los mismos ojos tras el lente de la cámara con la que Jesús Abad Colorado decidió narrar la his toria de este país.

Si Chucho, como todo el mundo lo conoce, hubiera nacido en un país en paz, segura

Jesús Abad Colorado es fotografiado frente a su exposición El Testigo, visitada por más de un millón y medio de personas.

Foto: León Darío Peláez.

mente sería campesino, pero sus padres tuvie ron que huir del campo y eso siempre significa llevar roto el corazón. Su abuelo fue asesinado en su finca, su abuela murió de dolor y algunos de sus familiares fueron asesinados, desapa recidos o secuestrados. Por la violencia su fa milia no pudo seguir sembrando la tierra, pero eso no fue impedimento para que se dedicaran a sembrar el amor. Nunca la venganza.

Beatriz García y Óscar Giraldo se casan en medio de los escombros del conflicto para enviarle a su pueblo un mensaje de esperanza. • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Se formó como periodista y comunicador social en la Universidad de Antioquia. Trabajó como reportero gráfico para el periódico El Colom

biano, de Medellín. Hizo parte del equipo de investigadores del Grupo de Memoria Histórica cuyo trabajo se vio materializado en el Informe General ¡Basta Ya! Colombia: Memorias de gue rra y dignidad. Ha sido ganador de tres premios de periodismo Simón Bolívar y del Press Free dom Award del Comité para la Protección de los Periodistas. Hoy ya está lista una colección de cuatro libros de lujo que se desprenden de su exposición El testigo, considerada la más exitosa en la historia del país.

Con más de 30 años de trayectoria profesio nal, Jesús Abad Colorado ha logrado uno de los aportes más importantes a la memoria del conflicto armado en Colombia. Sin embargo, en los territorios la gente suele preguntarle si es misionero, artista o peregrino. Él siem pre responde que es periodista y que desde su profesión tiene un compromiso enorme con la memoria, para no olvidar lo ocurrido, y con las personas, para honrar las historias de vida que conoció durante el camino. “Yo soy periodista, y aprendí a ver con mi ojo izquierdo, porque está cerca al corazón”, dice Colorado.

Se diferencia del resto de periodistas porque siempre regresa. Impresiona verlo recordar cada nombre, cada fecha, cada rostro. Recuer da a los hijos, y a los primos, y a esas madres a quienes hoy alguien les dice abuelas. Lo sabe porque siempre vuelve a los territorios a reen contrarse con la gente, a buscar el desenlace de las historias, a recordar. Recordar, etimoló gicamente, significa volver a pasar por el co razón. A eso se dedica Colorado, a ser testigo para construir la memoria y evitar el olvido. A que volvamos a pasar por el corazón.

Directo Bogotá (DB): ¿Por qué cree que el país no quiso ver lo que estaba pasando?

Jesús Abad Colorado (JAC): Pienso que tiene que ver con la falta de educación y cultura polí tica. Tiene que ver con eso que yo digo cuan do me entrevistan: el amor al prójimo. Somos una sociedad inscrita, casi toda, dentro de la religión católica, pero no nos enseñan a amar ni a respetar al otro. Si a mí no me enseñan a ponerme en la piel de las otras personas, si no me enseñan de solidaridad, si no me enseñan

Dos pupitres y medio dejó la operación Orión en un colegio ubicado en la Comuna 13 de Medellín.

que el amor al prójimo es el amor a sí mismo, no podremos ver lo que pasa.

DB: ¿Cuál es la importancia de su trabajo en la construcción de memoria?

JAC: Desde hace muchos años, y en muchos lugares del país, maestros y maestras han venido utilizando mi trabajo —el documental y el fotográfico—, como una forma de generar reflexión entre sus estudiantes, y eso me pa rece muy importante. He recibido llamadas de personas que no conozco y que se consiguen mi teléfono. Recuerdo mucho, por ejemplo, un profesor de Páez, Cauca, que me decía: “Don Jesús, a mis manos llegó el libro Mirar de la vida profunda. Yo trabajo con mis estudiantes ciencia sociales”. Y me dijo así, no se me ol vida: “Don Jesús, yo pensaba que en el Cauca habíamos vivido lo peor”. ¿Qué significa eso? Que se dio cuenta, a través del libro, de los tes timonios fotográficos y de los pequeños relatos que tenía, que muchos lugares de Colombia habían vivido situaciones similares o peores que las de su municipio. Mis fotos han servido no solo como prueba judicial o como documen to, sino para generar reflexión y memoria. La memoria es un antídoto contra la violencia.

DB: En la academia nos han enseñado a mantener la distancia con las fuentes, pero su trabajo se caracteriza precisamente por estar muy cerca de ellas. ¿Qué tan oportuna cree que es esta distancia?

JAC: Creo que todo depende de qué tipo de circunstancias trabaje uno. Primero, yo no estoy en un partido de fútbol ni viendo reinados de belleza, donde el ejercicio del periodismo es necesario para contar lo que está sucediendo. En cubrimientos de con flicto, cuando uno se enfrenta a situaciones donde están en juego la vida, la intimidad y la subsistencia de la gente, no se puede ser distante ni neutral. La objetividad no existe ni en la forma de escribir, ni en la forma de ver, y mi trabajo es cercano a la gente porque se hace precisamente de su mano. Para poder estar en ciertos espacios debo tener su con fianza y saber ponerme en la piel de los otros para entender el dolor, el amor, la alegría, la tristeza y la rabia. Ryszard Kapuściński de cía que el periodismo no puede ser un oficio para cínicos, y por eso yo no puedo tomar distancia. Mi cámara, mi corazón y mi con ciencia han estado caminando con la gente de este país.

El 9 de diciembre del 2000 los habitantes de Granada, Antioquia, salieron a marchar por la paz. • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Si una cámara en algún momento es inoportuna y tienes que bajarla, bájala, pero no bajes la mirada

DB: ¿Qué efecto personal han tenido en usted las historias que ha narrado?

Soy periodista, y aprendí a ver con mi ojo izquierdo porque está cerca al corazón

Las fotografías de Colorado no son explícitas, sino simbólicas y pretenden ser un instrumento para la reflexión y contra el olvido. • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

JAC: Documentar esos hechos de conflicto también me tenía que conflictuar a mí. Sientes impotencia o rabia, porque es muy doloroso ir y ver a las personas con ese dolor, con hambre, durmiendo sobre plásticos, a la intemperie, sintiendo el ruido de la metralla en la monta ña, el ruido de la amenaza. Todo eso lo carga a uno, son pesadillas que vivo todavía. Cuando el sueño de vivir está en riesgo, el sueño de uno, en horas de descanso, también es bastante complicado. No soy de piedra, pero por fortuna mi forma de ver me vuelve a llevar a los mis mos lugares donde he vivido tantas situacio nes difíciles, para entender, como alguna vez lo hicieron mi padre, mi madre y mis tíos, que a pesar del dolor uno vuelve a levantarse y sigue sembrando, y sigue amando. Se trata de eso: no perder nunca la capacidad de amar.

DB: ¿Cuál fue el momento en el que sintió que todo había valido la pena?

JAC: Con seguridad que siempre habrá moti vos para seguir caminando, así muchas veces haya llegado en soledad a llorar a la casa. Vale la pena cuando pienso en los niños y niñas que se quedan en los territorios y que compartie

ron conmigo una sonrisa. Yo soy muy juguetón y a veces en situaciones difíciles echo mano del humor y del ruido de los animales, no solo para darme esperanza, sino para hacerles ver a quienes están a mi alrededor algo distinto. En este país todos somos importantes, pero los periodistas, por ejercer una función pública, por ser puente entre comunidades y el resto de la sociedad, tenemos una misión. Yo tengo un deber con la memoria y con honrar esas vidas para decir lo que sucede.

DB: ¿Qué cree que es imprescindible que les enseñen hoy a los periodistas?

JAC: Un periodista que no sea educado en el respeto, en el amor a la vida, sin conocimien to de su país, sin contexto, que no conozca de historia, no sirve. No basta con presentadores y presentadoras que vocalicen bien y que ten gan buena figura. Necesitamos gente que sea capaz de ponerse en la piel de los demás, que tenga memoria y que le guste no solamente la historia, sino también la poesía. La poesía está en el hombre o la mujer, allá en el campo, que a veces no sabe leer ni escribir, pero que sabe que las plantas aromáticas que cultiva alre dedor de su casa tienen forma de corazón. Es entender que hay gente que hace música, que

baila, declama, pinta, teje, que son artistas de la vida. Los periodistas no solamente podemos estar contando hechos noticiosos. No somos simples antenas repetidoras. El periodismo es una forma de generar conciencia, de ha cer memoria, de narrar historias para lograr transformaciones.

DB: ¿Cuándo hay que bajar la cámara?

JAC: Muchas veces he bajado la cámara. Una fotografía no es más importante que una per sona. Casi siempre he contado con el visto bueno de la gente para hacer retratos, para hacer registro de ciertos momentos. Hay otros en los que no he podido, pero me gusta que la gente sepa que estoy ahí. Yo no ando con una cámara escondida esperando el momento para robármele la lágrima a una persona. Yo no puedo llegar a una situación de dolor y em pezar a disparar una cámara como si fuera un arma. Hay que ser prudentes y si una cámara en algún momento es inoportuna y tienes que bajarla, bájala, pero no bajes la mirada.

DB: Si tuviera que escoger una fotografía que tenga una enseñanza para las nuevas gene raciones de periodistas, ¿cuál sería?

JAC: La fotografía fue tomada el 14 de octubre del 2001, en el municipio de Granada, Antio quia, diez meses después de una tragedia que vivió el pueblo: dos tomas armadas en un mis mo mes, una de los paramilitares en noviem bre del 2000 y otra de las FARC en diciembre del mismo año. En la matanza de los paras hubo 18 civiles asesinados, incluyendo un niño y el sacristán de la iglesia y, en diciembre, la toma de las FARC dejó 23 muertos: 5 policías y 18 civiles; además, 258 viviendas fueron des truidas. La foto de la que te quiero hablar es la fotografía de cerca de 800 o 1.000 personas marchando por las calles de Granada; hom bres, mujeres, ancianos, niños, niñas, todos llevaban un ladrillo en sus manos para re construir el pueblo. Esa fotografía para mi es un símil de lo que tendría que estar haciendo Colombia. Todos deberíamos estar poniendo un ladrillo.

El 14 de octubre del 2001, los habitantes de Granada, Antioquia, cargaron ladrillos para reconstruir el pueblo. • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Historias que suenan en América Latina

Texto: Ana María Cortés

ana_cortesb@javeriana.edu.co

Fotos: Cortesía de Radio Ambulante • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Radio Ambulante es el pódcast de periodismo narrativo más ambicioso de América Latina. Con sus crónicas, perfiles y reportajes producidos en más de veinte países, retratan la realidad —unas veces difícil, otras sorprendente y otras más íntima— de un continente. Conversamos con David Trujillo, el productor colombiano del pódcast.

Laura Rojas, Camila Segura, David Trujillo y Elsa Ulloa en una reunión creativa de Radio Ambulante

El primer episodio de Radio Ambulante fue lan zado al aire en mayo del 2012, y hoy el pódcast, que ya es un referente del periodismo latino americano, cuenta con más de 200 capítulos, distribuidos a lo largo de once temporadas. Sin embargo, su comienzo fue un tanto más humilde y espontáneo, pues la idea surgió en un café de San Francisco, Estados Unidos. Allí, el 11 de enero de 2011, el cronista y escritor peruano Daniel Alarcón, conversó con Carolina Guerrero, una periodista y emprendedora de medios colombiana, y empezaron a madurar la idea de crear un medio radial de periodis mo narrativo. Ahora, Daniel es el presentador y productor ejecutivo de Radio Ambulante, y Ca rolina Guerrero es la CEO.

Pronto, Radio Ambulante tomó forma y encon tró en la National Public Radio (NPR), el servicio de radiodifusión pública de Estados Unidos, a un aliado que no solo ayuda a financiar el pro yecto, sino que se encarga de realizar la dis tribución de los episodios en las plataformas digitales en las que se encuentra el pódcast: Spotify, Apple Podcasts, Google Podcast y NPR One. Además, obtienen financiación de organi zaciones, fundaciones y, por supuesto, de sus “deambulantes”, que son la comunidad fiel que les ayuda con donaciones.

En 2020, Radio Ambulante dejó de ser solo un pódcast y pasó a ser una productora llamada

Radio Ambulante Estudios. Dentro de esta, se lanzó El Hilo, un pódcast de periodismo que profundiza en algunos de los sucesos coyun turales más importantes de América Latina. Y desde su fundación, el pódcast ha sido reco nocido con distintos premios de periodismo, como el Gabriel García Márquez, el Simón Bo lívar (en cuatro ocasiones) y el Roche de Perio dismo de Salud, entre otros.

Esas historias humanas y contadas con todo el pulso narrativo de los mejores cronistas, son consecuencia del trabajo riguroso de editores, productores, verificadores de datos, asistentes de producción, compositores, pasantes y prac ticantes a lo largo del contienente.

En Colombia, David Trujillo se encarga de la producción. Este joven periodista se unió al equipo del pódcast hace seis años, luego de ha ber colaborado con distintos medios escritos del país. Y el trabajo de David ya ha sido reconocido, pues en el año 2020 ganó el Premio Nacional de Periodismo Simón Bolívar con el episodio titulado 13 lunas —en el que expone los abusos sexuales de un supuesto sanador y líder cha mánico— y el reconocimiento del jurado en ese mismo certamen y año por Leonela quiere ser tu amiga —la historia de una mujer que decidió investigar el asesinato de su novio—. Además, David ha producido una gran cantidad de historias no solo de Colombia, sino también

Últimos capítulos de la temporada 11 de Radio Ambulante • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

de otros países de la región. En esta entrevis ta, conversamos con él sobre su trabajo, sobre los retos y oportunidades de hacer periodismo narrativo en formato de pódcast y sobre lo que implica hacer contenido de calidad dentro de Radio Ambulante

el adecuado. Todo el tiempo nos están llegan do propuestas de productores externos de todo el continente y ahí también leemos algunas de esas propuestas que han pasado por un filtro previo. De la misma manera, vemos si esas historias que nos llegan funcionan o no.

Directo Bogotá (DB): ¿Cómo es el proceso de selección de una historia en Radio Ambulante y qué aspectos se tienen en cuenta?

DB: ¿En cuánto tiempo se produce un capítulo de Radio Ambulante?

El primer episodio de radio ambulante se lanzó hace una década, en mayo de 2012

David Trujillo (DT): Eso varía. Depende mucho de la historia y de cuánto nos tardemos buscan do y viendo qué funciona. Por un lado, intenta mos buscar historias sorprendentes, particula res, extrañas, si se quiere, que traten de reflejar una América Latina mucho más compleja de la que se suele narrar. Más allá de esos imagina rios que siempre se han construido en torno a la violencia y el narcotráfico, tratamos de com plejizar, porque, claro, esos temas hacen parte, pero también hay muchos más.

Buscamos historias y no temas. Es decir, per sonajes a los que les pase algo. Ellos sue len estar enmarcados dentro de un tema más grande, que tengan un arco narrativo, que en frenten un conflicto muy claro que los trans forme, que no sean los mismos personajes que empiezan, sino que les ocurra algo.

DB: Una vez tienen a los personajes, ¿cómo es el proceso editorial dentro del equipo de trabajo?

DT: Las personas que nos encargamos de la producción, recogemos un número equis de propuestas y las llevamos a una reunión edi torial. En esa reunión decidimos si funciona, si no funciona, si el enfoque que planteamos es

DT: El tiempo de producción de cada una de las historias depende de la complejidad que tenga. Primero, aprobamos la historia y hacemos a las fuentes unos cuestionarios largos y muy espe cíficos con ciertas particularidades. Luego, ha cemos las entrevistas a nuestras voces. Estas entrevistas también son largas, mínimo de dos horas cada una. Después, planteamos una es tructura de cómo vamos a contar la historia.

Una vez aprobamos la estructura, viene el guion, las múltiples versiones de este. Pueden ser mínimo dos o pueden ser cinco. Cuando te nemos una edición del equipo editorial, con un guion más o menos editado, hacemos una nue va edición ya con el audio. Cuando aprobamos el guion final, pasamos a un proceso de factchecking (verificación de datos) con la persona encargada. Posteriormente, la persona que va a narrar la historia graba su narración, y ahí es cuando viene todo el montaje sonoro del cual se encarga otra área. Luego, revisamos esa primera versión montada, hacemos los ajustes necesarios hasta que ya quede lista. Final mente, planteamos el título de la historia, la descripción, cómo va a ser su distribución en redes y la ilustración que va a llevar. Es todo un proceso de producción y trabajo bastante largo y complejo, pero necesario. • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Radio Ambulante ofrece un recorrido por las historias de toda Latinoamérica.

El equipo del pódcast se reune para discutir las historias y sus enfoques. • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Unidos, donde había una industria un poco más formada y la gente entendía más y estaba más acostumbrada a este formato. En Latinoamé rica ha costado mucho más que se entienda el formato. Radio Ambulante ha labrado un poco este terreno para que otros empiecen a surgir, pero aún sigue siendo muy complicado.

El sostenimiento de los medios independientes es muy complicado y los medios tradicionales, que pueden tener un poco más de plata, toda vía no le han dado la suficiente importancia al formato. Ellos creen que con subir un audio a la página se hace un pódcast. Y no, realmen te eso no es. Este es un producto que requiere tiempo, dinero, esfuerzo, etc. Además, la gente que empieza a hacer pódcast también se lo tie ne que tomar en serio. La audiencia tiene que empezar a ser crítica con los contenidos que escuchan y decir si son buenos o no. Subir un audio a internet es muy fácil, pero hacer un contenido de calidad no lo es.

DB: ¿Cuáles son las ventajas de hacer periodismo en un formato como el pódcast?

DT: Creo que si pudieramos resumirlo en una sola palabra, sería libertad. Libertad para la audiencia y libertad para quien produce. En este último, la libertad está en que es mucho más barato, no necesitas antenas, ni siquie ra tienes que pagar una licencia del espectro electromagnético para poder transmitir, como sí pasa con la radio tradicional. Además, no es tás sujeto a la cadena, al yugo del tiempo en la radio tradicional. Puedes durar las horas que

quieras. También hay libertad de audiencia. Los pódcast no están sujetos a una progra mación estricta, sino que se pueden escuchar cuando se quiera. Llegas a un pódcast porque te gusta, porque te lo recomendaron, porque te interesa realmente y no porque te lo topaste pasando el dial.

DB: ¿Por qué también decidieron incursionar en temas noticiosos con la creación de El Hilo?

DT: Le preguntamos a la audiencia qué le in teresaría y muchas, muchas personas dijeron que querían algo así, un poco más noticioso para poder enterarse sobre las noticias de La tinoamérica. The Daily, del New York Times fue la referencia para crear El Hilo, ya que creímos que algo así faltaba en español. Hoy en día, El Hilo es muy exitoso, la financiación no es tan fuerte como en el caso de Radio Ambulante, que tiene a NPR detrás, pero ahí va. También ha creado una comunidad, ha hecho un montón de episodios superimportantes y tiene un gran reconocimiento en Latinoamérica en temas de periodismo más noticioso.

DB: Finalmente, ¿cuál cree que es el reto más grande para Radio Ambulante en este momento en el que ya tiene una comunidad fiel y una visibilidad importante?

DT: Crecer, crecer. Ampliarnos, incluso hacer más pódcast y ofrecerle más diversidad a la audiencia. Aumentar el equipo para que tra baje en eso porque, obviamente, si vamos a crecer y a hacer más cosas, necesitamos más gente, y en eso estamos trabajando. Ahora va mos a hacer varios eventos en Colombia, Mé xico y Perú; vamos a estar presentando unas historias en vivo. Vamos a hacer todo un mon taje con audiovisuales, mostraremos historias nuevas e inéditas. Creemos que esas activida des ayudan a fortalecer a nuestra comunidad y a que más personas nos conozcan.

Más allá de los números, las cifras y los mi llones de descargas que podamos tener, lo que realmente le interesa a Radio Ambulante es nuestra comunidad. Por eso le apuntamos a cuidar a esa comunidad, a conservarla y a quererla, y así poder ofrecerle un muy buen contenido.

El reto de hacer

periodismo estudiantil

Texto: Sofía García-Reyes Meyer garcia-reyes-sofia@javeriana.edu.co

Fotos: Archivo particular

Los estudiantes también quieren opinar y hacerse oír; por eso, los periódicos y revistas estudiantiles se han convertido en un escenario de expresión juvenil fundamental. Hablamos con cuatro directores de medios universitarios sobre cómo es hacer periodismo en un ambiente académico y cuáles son los desafíos de llevar sus riendas.

u na revista de 20 años que se renueva

Código Javeriana es una revista estudiantil de la Facultad de Ciencias Jurídicas de la Universidad Javeriana. Se caracteriza por publicar temas de interés coyuntural y de crítica, por medio de lenguajes artísticos, como cuentos, poesías, fotografías, cróni cas y dibujos. Esta revista, que existe desde hace más de 20 años, tiene una periodici dad de publicación anual en formato impre so; sin embargo, también tiene un perfil en Instagram y Facebook.

El Comité Editorial de Código está confor mado por cuatro personas. Una de ella es Dana Ávila, quien hace parte del Comité hace unos cinco años y dirige la revista for malmente hace tres. Actualmente, compar te la dirección con María Paula Rueda. Dana tiene 22 años, está en proceso de grado de derecho y, paralelamente, cursa séptimo semestre de estudios literarios.

Directo Bogotá (DB): ¿Qué la motivó a dirigir la revista?

Dana Ávila (DA): Desde que entré a dere cho tenía clarísimo que el lenguaje jurídico siempre es una forma insuficiente de trans mitir o disputarse la realidad. Mientras que Código era una apuesta diferente por el lenguaje, por la forma y por el contenido.

Esos son tres elementos que nunca pueden faltar en nuestro grupo. Conocí Código en la semana de inducción y fui yo la que decidió contactarlos, porque vi que tenía una pro puesta interesante.

DB: ¿Cuál es el tiraje de Código y cuánta gente los lee?

DA: Solíamos imprimir 250 ejemplares, más o menos. Pero en la última edición tu vimos que reducir la longitud de la revista para poder mantener esa cantidad de ejem plares. Nunca hemos llevado un seguimien to concreto frente a la cantidad de personas que nos leen. De alguna manera, nos da mos cuenta de que la revista se lee porque la población estudiantil y los profesores tie nen conocimiento de la publicación. Hoy en día, no podría decir que tenemos un público consolidado; yo creería que no y eso es una realidad muy triste de las publicaciones estudiantiles. Por eso creo muy importante pensar estas publicaciones de manera físi ca, porque intervienen los espacios concre tos de los estudiantes y no se quedan en el clic y en el espacio artificial.

DA: La edición la hace la revista. Tenemos apoyo de dos estudiantes de comunicación social que dan directrices de la edición, • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

DB: ¿Quién edita, diagrama e imprime la revista y cómo se financian?

Danna y María Paula, directoras de Código Javeriana.

pero no se encargan propiamente de la diagra mación. Para eso, generalmente, buscamos un diseñador externo. La impresión la hacemos con Javegraf [Fundacion Cultural Javeriana de Artes Gráficas], pero para la próxima edición no sabemos muy bien si se va a imprimir o no. Nos financia la Facultad de Derecho, pero el presupuesto se ha reducido considerablemen te en los últimos años.

Periodismo Al Derecho

DB: ¿Cuál es el mayor reto de la revista?

DA: Es un reto hacer periodismo estudiantil, sobre todo en el marco de una facultad como la de Ciencias Jurídicas. Primero, uno no siem pre cuenta con el conocimiento para hacer la revista. También suelen existir dificultades para que a uno se lo tomen en serio, porque está disputándose un rol de estudiante y eso genera tensiones por el papel que uno ocupa. Otras cuestiones más concretas son el tiempo y la exposición. Actualmente, la mayor preocu pación de la revista es qué proporciona y cuál es su intervención real en sociedad. Preocu pa quedarse en abstracto y tener una difusión reducida. Sin embargo, si uno se pregunta si lo vale o no, yo creo que sí lo vale.

Al Derecho es el periódico de los estudiantes de la Facultad de Derecho de la Universidad de los Andes. Tocan temas de toda índole en sus cuatro secciones: Cultura, Jurídica, Sobre la universidad y Opinión. Fue fundado en el 2005 y hoy es el periódico estudiantil más antiguo de los Andes. Este medio, que ya no circula en papel, publica varias veces por semana de ma nera digital (alderecho.org) y difunde su conte nido en redes sociales, principalmente en Ins tagram, aunque también en Facebook y Twitter, y está explorando TikTok.

Juan Pablo Buitrago tiene 21 años y es estu diante de sexto semestre de derecho en los Andes. Entró al periódico en segundo semestre y es director hace cerca de seis meses. El Co mité Editorial de Al Derecho está conformado por 33 estudiantes y espera, después de la últi ma convocatoria, reunir 10 personas más.

Directo Bogotá (DB): ¿Qué lo motivó a dirigir el periódico?

DB: ¿La revista ha tenido que renovarse?

DA: Sí, en el último tiempo ha cambiado el enfoque. Pero ese cambio sobre todo se dio hace unos siete años, cuando Código empe zó a preguntarse por cuestiones de la política colombiana. Se trabajaron temas alrededor del plebiscito, la implementación del proceso de paz, la reincorporación de los excombatientes. Ahora estamos trabajando en una edición so bre el feminismo.

DB: ¿Cómo ve el futuro de la revista?

DA: El futuro de la revista depende, en gran medida, del presupuesto que nos pueda dar la Facultad. También veo nuevamente ánimos y energías para retomar y continuar con el proyecto, sobre todo en las nuevas generacio nes, que tienen unas inquietudes muy particu lares alrededor de su rol como jóvenes en la construcción de país. En ese contexto está la potencia donde Código puede tener un futuro muy prometedor.

Juan Pablo Buitrago (JPB): Fue un poco de azar: entré al periódico sin mucha expectativa y me comenzó a gustar muchísimo. Me desen volví muy bien dentro de él y llegué a un punto en el que quería modificar muchas cosas y darle un crecimiento al periódico, así que tomé las riendas. Realmente creo que es un pro yecto muy bonito, un espacio de participación estudiantil, de crecimiento y aprendizaje para la gente que hace parte de él. Me parece que generamos un contenido realmente interesan te, distinto y muy característico de nosotros.

DB: ¿Cuánta gente los lee?

JPB: Tenemos rastreado eso con nuestra pla taforma de Wordpress. En mayo, mes en el que tuvimos una actividad importante, nos leye ron como 300 personas. También es bastante interesante la dinámica en redes, porque en Instagram interactúan muchísimas personas, aunque realmente no tantas se meten a leer y opinar dentro del artículo.

DB: ¿Quién edita y diagrama el periódico?

JPB: Nosotros editamos y diagramamos. Res pecto a la edición, cada sección tiene su propio • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • al derecho se financia a través de eventos como la fiesta de la Facultad de derecho de la Universidad de los andes

José Guarnizo, el cronista de carne y hueso

Texto y fotos: Laura Daniela Dueñas Arenas ldduenas@javeriana.edu.co

El periodismo es un servicio social. Así lo define José Guarnizo, periodista y escritor ibaguereño que se ha dedicado a contar historias sobre migración y vulneración a derechos humanos en géneros como la crónica y el reportaje. Conversamos con él sobre el significado del periodismo, la transición de medios tradicionales a independientes, el panorama actual de los medios y la constitución de Vorágine

Me recibió con la puerta entrecerrada. Sa ludó enérgico. Tenía una camiseta blanca, un blazer gris y unas gafas de marco trans parente. Al entrar, pude detallarlo más: pantalón y tenis negros; en su oreja izquier da, una candonga negra con un dije de cruz. Me presentó a sus gatos, Pipa y Capote: su patria. Luego, me ofreció una taza de café. Mientras la preparaba, me contó del instin to escapista de Capote, que todavía es un cachorro.

Cuando nos sentamos, me habló de su his toria y me explicó cómo había llegado a ser periodista. José Guarnizo nació el 15 de agosto de 1982, en Ibagué, Tolima. Comen zó su vida universitaria estudiando derecho en la Universidad Cooperativa de Ibagué, pero al cabo de tres semestres supo que ese no era su camino. Se debatía entre se

Retrato de Guarnizo junto a Capote, su gato.

guir la vida de pintor o la de escritor. Incursio nó primero en el mundo de la pintura como autodidacta. Después, recordó que, a sus 18 años, había leído El hueco, de Germán Castro Caycedo, y supo que eso era lo que le gustaría hacer en la vida: escribir. Por eso decidió es tudiar comunicación social y periodismo en la Universidad de Antioquia.

Tiene espíritu de escritor, de periodista na rrativo. Para él, haber trabajado en medios de comunicación ha sido una escuela, una puerta para poder seguir en los libros. En el 2012 pu blicó el primero de su autoría, La patrona de Pablo Escobar: Vida y muerte de Griselda Blanco, el cual fue adaptado a una telenovela por RTI bajo el nombre de La viuda negra. Después, en el 2014, publicó Extraditados por error, la historia de cuatro colombianos que fueron ex traditados a Estados Unidos por crímenes que no cometieron. Hoy admite que le da pánico releerlos después de tanto tiempo y dice que prefiere pensar en lo que viene, pero en su mo mento le permitieron sentirse vivo.

Actualmente escribe un libro sobre Pedro Juan Moreno, quien fue la mano derecha de Álvaro Uribe, pero se convirtió luego en uno de los mayores enemigos del expresidente y murió en un accidente aéreo en el 2006. El próximo año quiere volver a una historia que lo apasionó en su juventud y escribir una suerte de continua ción de El hueco, 30 años después. Será una crónica de colombianos y mexicanos que inten tan cruzar a Estados Unidos, como la que contó Castro Caycedo, pero en la actualidad. Desde ya sabe que va a ser un proyecto muy especial para él, pues “ese fue el libro que leí cuando tenía 18 años y lo voy a hacer con Planeta, que fue la casa editorial de Germán Castro. La idea es hacer la ruta de migración por el hueco”.

A Guarnizo lo apasiona hablar de la migración y de las violaciones a los derechos humanos. Por ejemplo, Las tumbas numeradas de Acandí tenían nombre —una crónica sobre el naufra gio de unos migrantes provenientes de África, realizada junto con Juan Arturo Gómez y María Teresa Ronderos, y que después hizo par te de una alianza con 16 medios internacio nales para retratar toda la ruta de migración desde ese continente— fue su último trabajo

publicado en la revista Semana y el primero en Vorágine. Además, fue aquel que lo lle vó a ganar por cuarta vez el Premio Nacional de Periodismo Simón Bolívar, en el 2021. Ese se suma a los dos premios Rey de España, al Premio Excelencia Periodística de la Sociedad Interamericana de Prensa, al Premio Nacional de Periodismo Digital y al Fetisov Journalism Award, entre otros reconocimientos obtenidos por Guarnizo.

Luego de ser editor de Investigaciones de El Colombiano, editor de Nación de la revista Se mana y editor general de Semana.com, pasó a dirigir y fundar Vorágine: Periodismo contraco rriente, en compañía de Juan Pablo Barrientos, ‘Pacho’ Escobar, Laila Abu Shihab, María José Jaramillo, Angélica Penagos y Camila Santafé. Hablamos con José Guarnizo, a quien, más allá del medio donde se publique, le importan las historias interesantes, necesarias y bien contadas.

Directo Bogotá (DB): ¿Qué significa el periodismo para usted? ¿Cómo impacta el periodismo en su vida?

José Guarnizo (JG): Hay dos cosas. En primer lugar, emocionalmente es inevitable que las historias te afecten. Yo al principio nunca me preguntaba sobre eso, pero tengo 41 años y ahora lo hago, y he entendido que todos esos

Guarnizo trabajando en su oficina.

dadanos. Hay que intentar hacer la tarea de la mejor forma posible, pero no puedes escribir con miedo pensando que los de derecha o los de la izquierda te van a atacar. Eso hace parte de las batallas que hay que dar.

DB: ¿Qué es Vorágine? ¿Cómo nació?

JG: Vorágine es un proyecto que quiero mucho y que ha avanzado mucho más de lo que me imaginé en algún momento de mi vida. Nació, obviamente, con un grupo de amigos, pero de mi parte nació porque a mí me echaron en marzo del 2020. Ahí me sentí como huérfano, se me cayó el mundo encima, no por el tema económico, sino porque mi mayor angustia era “¿ahora qué?, ¿dónde voy a publicar mis historias?”. En ese momento llamé a Juan Pa blo Barrientos, que es casi mi hermano, y le dije: “Parce, me acaban de echar”. Y él me dijo

“véngase para acá”. Allá estaba también ‘Pa cho’ Escobar y ellos querían montar un medio, y dije: “Acá fue. Necesito un lugar donde publi car mis historias, pues inventémonos un medio para poderlas publicar”. Ese fue como el motor inicial. Luego se fueron uniendo más personas.

DB: ¿Cómo fue ese proceso de crear Vorágine desde cero? ¿Qué significa crear empresa periodística?

JG: Todos veníamos de medios tradicionales, todos aprendimos y todos teníamos alguna función administrativa. A mí me sirvió un mon tón el trabajo en Semana porque supe cómo funcionaba por dentro, cómo debemos llegar a la plata y cómo se gestionan los recursos. Desde el principio les dije que necesitábamos crear un modelo de contenido; es decir, sobre qué va a escribir Vorágine y sobre qué no. Nos

Guarnizo ya no asiste a una sala de redacción, sino que suele trabajar en soledad desde su casa. • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

El problema no es que la gente no quiera leer, el problema es que hacen falta buenas historias

Lugar de trabajo de José Guarnizo. Se pueden observar sus lecturas recientes, como El infinito en un junco • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

sentamos a escribir la misión y la visión. Lue go creamos un modelo gráfico, un manual de estilo, todo lo hicimos así, cuadriculadamente. Finalmente, pensamos en el modelo financie ro. Eso nos permitió avanzar muy rápido. De tal manera que cuando Vorágine salió al aire, no sotros ya teníamos todo clarísimo. El resto fue trabajar mucho para que se pudiera cumplir lo que habíamos escrito, y creo que eso es lo que nos ha permitido no hundirnos, no declinar, porque nosotros tenemos la estructura hecha desde el día cero.

DB: Vorágine tiene el lema de “periodismo contracorriente”, ¿qué quieren decir con ello?

JG: El periodismo contracorriente es un perio dismo contrapoder, y un contrapoder de ver dad. Es decir, acabamos de pasar un gobierno de derecha al que le hicimos mucha veeduría y estamos iniciando un gobierno de izquierda y tenemos que hacerle la veeduría igual. Segu ramente ahí ya no nos van a querer tanto los del otro bando, porque a lo mejor algunas per sonas que nos seguían pensando que nosotros éramos activistas políticos se van a dar cuenta de que nunca lo hemos sido, porque yo no creo en el activismo mezclado con el periodismo. Nosotros somos periodistas, no somos políti cos; dentro de los estatutos de Vorágine está no contratar con el Estado, ni con alcaldías, ni con gobernaciones. Lo que nos da la posibilidad de poder investigar en todos los ejes.

Un ejemplo que siempre pongo es cómo lo con cebía Bertolt Brecht desde el teatro. Él hablaba del teatro político, asociado a la ideología, y del teatro comprometido, relacionado con las injus

ticias, con cuestionar los poderes… Si pode mos hacer esa analogía, hacemos periodismo comprometido, pero más del lado del ciudada no, sabiendo que el periodismo es un servicio social, pero no de ninguna ideología.

DB: ¿Cómo han hecho para crecer y capturar audiencias con textos de largo aliento en el tiempo de la inmediatez?

JG: Nunca les he tenido miedo a los textos lar gos, pero sí a los textos retóricos, y siempre me apoyo en una frase de Hemingway. Él decía que no se trata de lo largo o lo corto, sino de que los textos siempre tengan menos retórica, me nos adverbios y menos adjetivos, y más sangre, hueso y músculo. Entonces, en ese sentido, nunca le he tenido miedo a eso porque llevo muchos años estudiando estructuras, cómo se hace el periodismo narrativo, cómo construir escenas, cómo escribir personajes, cómo crear una tensión narrativa dentro de un texto, en fin. De modo que, al final, un lector que empieza a leer siempre quiera saber qué pasa después. Además, en Semana, cuando fui editor general del .com, me empecé a dar cuenta de que esas apuestas que hacía larguísimas, que tenían una estructura y que estaban muy trabajadas tenían una permanencia en página de nueve a diez minutos.

Yo decía: “El problema no es que la gente no quiera leer, el problema es que hacen falta buenas historias”. Entonces lo que les pro puse a Pacho y a Juan fue que hiciéramos un periódico como se hacía hace 120 años, cuando nació la prensa en Colombia, pero en Internet. Es decir, con textos muy trabajados, con ilus traciones muy, muy bellas. Con una diferencia, los periódicos nacieron como apéndices de los partidos políticos, pero ahora nosotros necesi tamos hacer todo lo contrario.

DB: Uno de los formatos actuales de Vorágine es el cómic investigativo. ¿De dónde nace esa apuesta?

JG: Ha sido una de las cosas más chéveres que se han experimentado y que, a partir de ahora, vamos a explotar mucho más. Aquí le hago un reconocimiento a Angie Pik, ese es su nombre como ilustradora; pero ella se llama Angélica

Penagos y es socia y pilar del medio. La conocí cuando trabajaba en Semana, mientras hacía una investigación sobre la ejecución extraju dicial de Dimar Torres, un desmovilizado de las FARC. Los videos que habían recolectado los campesinos eran demasiado sangrientos, impublicables, iban en contra de la dignidad de la víctima. Por lo que necesitaba un ilustrador para retratar eso. Además, me acordé de que, cuando estudié en España, conocí la novela gráfica, así como los cómics periodísticos de Joe Sacco.

Empecé a buscar gente joven que hiciera có mics y me encontré con Angie. Cuando me mostró la primera ilustración todo me pareció impresionante. Para darle mayor veracidad al tema, coloqué un botón de play en la imagen. Al darle clic, se escuchaba el llanto real de las per sonas que habían llegado a esa escena concre ta. Eso produjo algo que yo nunca había sentido. Cuando nació Vorágine, se lo conté a mis com pañeros y llamé a Angie. Gracias a la integra ción de sus conocimientos en cómic periodís tico con mis ideas, entendimos que el modelo gráfico de Vorágine debía ir por ahí. Intentamos que tenga la misma importancia que el texto.

DB: ¿Qué opina de la incursión en nuevos for matos o nuevos contenidos?

JG: Creo que estamos abiertos a cualquier cosa, pero necesitamos crecer administrativa mente. Gracias a Dios lo hemos logrado poco a poco. Este año vamos a sacar un especial multimedia sobre las masacres que se han cometido en los últimos años. Estamos muy adelantados con ese proyecto, es un especial multimedia con ilustración animada. O sea, estamos tirando la casa por la ventana. Hemos viajado a muchas partes del país documen tando las masacres, con mapas interactivos; estamos concentrados en eso, ya veremos qué viene después.

De hecho, vamos a hacer una serie de entrevis tas a personas conocidas, un proyecto que ya tiene financiación. Estamos explorando cosas. Aunque creo que hay que seguir conservando nuestra esencia, porque eso nos ha permitido hacer de Vorágine una marca, estamos supe rabiertos a ensayar. Es posible que hagamos

cosas y nos devolvamos y digamos “no, eso no es lo nuestro”, pero yo creo que vale la pena experimentar.

DB: Para finalizar, ¿cuáles cree que son los retos del periodismo independiente?

JG: Primero, no morir en el camino, porque eso puede pasar, y seguramente a muchos medios les ha pasado: nacen, no se sostienen y desafortunadamente mueren. Yo creo que eso es lo más importante, siempre estar pensando en qué viene, qué vamos a hacer y cómo vamos a hacer. Segundo, crecer en audiencias, pero una cosa va con la otra. Es decir, debemos for talecernos financiera y administrativamente, para poder hacer más periodismo y tener más contenido. En Vorágine queremos dejar de ser, en algún momento, en cinco o diez años, un medio de nicho y convertirnos en un medio de referencia. Tercero, no sentir que el periodis mo independiente es moralmente superior al resto. Creo que hace falta una gran dosis de humildad para entender que todos los días te tienes que ganar un lugar. Se debe persistir sin vender los principios, intentar todos los días contar una historia de la mejor forma posible. Ese es como el mayor aporte que el periodis mo independiente puede hacer en momentos donde no hay tiempo para pensar.

En su carrera como periodista ha ganado importantes premios, como el Simón Bolívar y el Rey de España. • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Hacemos periodismo

Matilde de los Milagros Londoño

Texto y fotos: Sofía Avendaño Torres sofia_avendano@javeriana.edu.co

Matilde de los Milagros Londoño Jaramillo es periodista y literata de la Universidad Javeriana, también es cofundadora de la colectiva feminista Las Viejas Verdes, fundadora del club de escritura Las Escribidoras y editora general de la revista Volcánicas , un medio feminista que ha hecho importantes denuncias sobre acoso sexual. Hablamos con ella sobre el feminismo y el papel que este desempeña dentro del periodismo.

Matilde en su apartamento.

Usa un enterizo morado de mangas largas y unas babuchas cafés con felpa, la vestimenta adecuada para protegerse del viento bogota no que sacude los árboles que se ven por la ventana de su apartamento sobre la avenida Circunvalar cuando está a punto de oscurecer. Se disculpa por el desorden: hay un pendón que tiene impreso el logo de la revista Volcáni cas detrás de una de las sillas de madera de su comedor. Encima de la mesa tiene su compu tador, un aro de luz y su celular en un trípode. Dice que es su set para grabar el video de La Caldera, el formato audiovisual de Volcánicas en el que semanalmente publican noticias cor tas. El apartamento que comparte con su es poso, Martín, y sus dos gatos, Quijote y Kafka, refleja el perfeccionismo del que Matilde es consciente que padece, pues el área de gra bación es lo único que parece fuera de lugar. Todo lo demás parece estar en orden con rigor milimétrico: los cojines están encima del sofá alineados a la perfección y el piso de madera brilla de tal modo que produce culpa pisarlo.

Matilde escoge sentarse en un sofá de dos puestos y pone sus pies encima de la mesa de centro. Deja sus antebrazos sobre su regazo y empieza a hablar sobre la carrera de periodis mo en la Universidad Javeriana.

Mientras sus ojos pasan con rapidez de un lado a otro, confiesa que no le gustaron sus profeso res de periodismo. Habla sobre las cargas del oficio y que con el tiempo entendió por qué sus profesores se veían tan cansados. Dice, con su voz suave y gruesa a la vez, que el periodismo es emocionalmente desgastante, además de mal remunerado. Luego deja caer las palabras como golpes, aunque no alza el tono, en el mo mento en que empieza a hablar sobre lo que la apasiona: el feminismo. Sus labios cada tanto se curvan en una pequeña sonrisa. Se expresa con seguridad, mantiene el contacto visual y se distrae cuando escucha las uñas del gato ente rrarse en el cojín de las sillas.

Directo Bogotá (DB): ¿Por qué escoger una agenda feminista?

Matilde de los Milagros (MM): Creo que la agenda feminista es la que más responde en este momento a la defensa de los derechos hu

manos, las mujeres y las diversidades. Pienso que el propósito del periodismo es informar a los ciudadanos para que tomen decisiones conscientes en una democracia, para cuidar la vida y que se respeten los derechos. Es la agenda feminista la que más se preocupa por que eso se cumpla.

DB: ¿Qué diferencia hay entre un medio que incluye el enfoque de género y un medio que se reconoce feminista?

MM: La diferencia es que cuando dicen “enfoque de género” no sienten que están comprome tiéndose con una postura política. El feminismo sí significa una postura filosófica y política de la cual los medios se alejan y salen muertos del pánico, porque nos han dicho tradicionalmen te que el periodismo no debería tener posturas, mucho menos políticas. A mí eso me parece una locura. El compromiso de los periodistas sí debería ser político a favor de los derechos de las personas. Entonces, creo que cuando dicen “enfoque de género” es una manera menos po líticamente comprometida de hablar de mujeres o de otros grupos humanos.

DB: ¿El feminismo podría arriesgar la rigu rosidad informativa en un medio?

MM: Todo el que dice que el periodismo femi nista puede ser poco riguroso está hablan do desde el patriarcado. Cuando alguien dice

El set de grabación de La Caldera • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Matilde de los Milagros es cofundadora y editora general de la revista Volcánicas

“vamos a hacer periodismo investigativo sobre corrupción, periodismo investigativo antropo lógico, periodismo político”, nadie le respon de “está siendo poco riguroso”. En cambio, cuando uno dice que hace periodismo femi nista se quejan de que por ser mujeres vamos a teñir el periodismo con nuestras emociones y a dejar de lado la base del periodismo, que son los hechos. Esa es una mentira conta da por quienes han tenido la hegemonía de los medios y de las narraciones: los señores periodistas. Hombres que están acostumbra dos a hablar de sus realidades sin tener que entender cómo afectan a las mujeres, siendo absolutamente condescendientes y descono ciendo una realidad: la violencia de género existe y está documentada. El periodismo feminista, así como el activismo, se basa en datos y en cifras. Los feminicidios, la violen cia de género, la violencia doméstica, todo eso está documentado y tiene un montón de cifras en las que nosotras nos basamos. No salimos al mundo a pelear y a hablar sobre historias inventadas.

DB: Entonces, se cuestiona el periodismo feminista porque además es producido por mujeres jóvenes.

MM: Creo que el periodismo es un oficio y una técnica muy útil para narrar realidades, aun que limita un poquito ciertas libertades narra tivas o experimentales de la palabra. Permite que sean las personas con sus propias voces quienes cuenten sus historias. Algo que a no sotras nos gusta hacer desde Volcánicas es acompañar los testimonios y las narraciones • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

MM: Claro, cuando los periodistas hacen una denuncia sobre corrupción no salen a decirles: “¡Ay!, es que debería presumirse la inocencia de todos antes del juicio”. No, les dicen que son unos héroes y los felicitan por echar al agua a la gente corrupta. En cambio, cuando uno echa al agua a un abusador sexual, dicen que estamos haciendo de juezas. No, qué pena, nosotras somos reporteras e investigadoras.

DB: ¿Por qué hablar sobre feminismo por medio del periodismo específicamente?

Matilde grabando La Caldera

de análisis basándonos en teoría, en datos y en cifras que ayuden a mostrar las realidades complejas y estructurales que reflejan esos relatos. Para denunciar es el formato que a mí me parece que más funciona.

DB: ¿Cómo evitar convertirse en juezas que determinan quién es víctima y quién es victimario, especialmente en casos que aún no han sido resueltos?

MM: En este momento hay una inevitable con secuencia de hacer periodismo sobre violen cia sexual: la persecución judicial. La manera en que los presuntos acosadores y violadores sexuales se defienden de las denuncias hechas por medio del periodismo es demandado por todas partes. Nosotras lo hemos vivido en car ne propia en Volcánicas, porque Ciro Guerra [el director de cine sobre quien publicaron en el 2020 un reportaje que incluía varias denuncias de acoso sexual], que fue el protagonista de nuestro primer reportaje, nos ha montado una persecución judicial en todos los lugares que pudo. Una tutela, demanda civil y una demanda penal por un millón y medio de dólares. En tonces la persecución judicial es una realidad muy grave, sobre todo porque tiene la intención de censurar al periodista. Por ejemplo, Ciro Guerra lo que más quería era que nosotras nos comprometiéramos a no volver a hablar de él. Eso se llama censura previa, o sea, lo que quie ren los violadores es que nosotros no hablemos de ellos, nos quieren callar. Nosotras no publi camos información que no hayamos corrobora do o de la que no tengamos fuentes primarias.

Es muy frecuente que los señores muy angustia dos de que se les pueda poner en tela de juicio su bondad y su respeto, se mueran del pánico por que unas periodistas los denuncian. Nosotras, desde el periodismo, no hacemos lo que hace el escrache, hacemos una investigación rigurosa. Entonces, a mí me parece que esa preocupación es un poquito absurda porque si no hiciste nada, no tendríamos cómo reportarlo.

DB: ¿Cómo incluir a la audiencia masculina?

MM: Nosotras en Volcánicas sorprendentemen te tenemos mucha audiencia masculina. Está ‘enclosetada’, no nos comentan, pero nos leen

y eso nos ha parecido un indicador superinte resante, porque lo que quiere decir es que los hombres sí quieren leer lo que se está diciendo de ellos. Y claro, como el periodismo feminista hace referencia a los hombres todo el tiempo, porque en pocas palabras son ellos los mayo res perpetradores de violencia en general, no solamente de género, entonces a mí sí me pa rece importante que nos lean. Creo que hay re celo de muchos hombres a los que no les gusta sentirse “atacados”, les parece que cualquier texto de periodismo feminista es una ofen sa. Pero yo creo que si realmente quieren ser aliados y que no haya más violencia de género, tienen que empezar a leer textos en los que se explique qué es, para que puedan identificar la en sus propias acciones y empezar a hacer cambios que repercutan en la realidad.

DB: ¿Qué beneficios y qué obstáculos apare cen al hacer periodismo feminista en plata formas digitales?

MM: A nosotras nos han favorecido mucho las narrativas digitales. Les hemos sacado mucho provecho. Somos nativas digitales, sería menti roso de mi parte decirte que ese es un limitan te. Ha sido una oportunidad que nos ha dado un mundo de libertades. Por ejemplo, no tenemos restricciones de extensión de textos, no tene mos la preocupación de la cantidad de palabras. • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Matilde en la sala de su casa, donde tuvo lugar la entrevista.

El periodismo permite que sean las personas con sus propias voces quienes cuenten sus historias

la victoria del sarcasmo femenino Nani,

El mundo la conoce como Nani, pero su nombre es Adriana Mosquera. En 1995 la caricaturista bogotana creó a Magola, el personaje femenino que ha conquistado al público iberoamericano con un sarcasmo que transgrede los ideales machistas. Nani ha dedicado toda una vida a la caricatura para ganarse un espacio en un mundo donde reinan los hombres.

Texto: Natalia Ortega Rodríguez nortegar@javeriana.edu.co

Cuando Adriana ‘Nani’ Mosquera llegó a la Feria del Libro de 1995 en Bogotá, se dio cuenta de que al país le hacía falta una ca ricatura como Magola: una mujer feminista, sin pelos en la lengua para opinar, que no se depila las piernas, de nariz grande y pelo tan negro que se le ve azul. Nani estaba cansada de ver cómics de mujeres rubias y perfectas, como los que habían dibujado sus colegas caricaturistas, todos hombres, en un mural de ese evento. Entonces, llena de inconformidad, dejó que Magola hablara por ella y por tantas que se sienten identifi cadas con sus mensajes.

Fotos e ilustraciones: cortesía de Adriana Mosquera • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Nani y Magola

La vida de Nani había sido un trazo hacia ese momento en el que creó a Magola. Desde cuando estudiaba en el Colegio Nacional Ser gio Arboleda de Bogotá, la conquistaron tiras cómicas como Olafo el amargado o Educando a papá, y empezó a dejar aflorar su sarcasmo a través de dibujos propios. En cuarto año de bachillerato comenzó a publicar en el periódico del colegio, sin imaginar que años después sus caricaturas llegarían a diarios como El Espec tador, donde ha colaborado durante 30 años, o 20 minutos, de España.

las mujeres dentro de un mundo que parece de hombres; es la victoria del sarcasmo femenino.

Directo Bogotá (DB): ¿Por qué llamó “Magola” a su caricatura?

Adriana Mosquera (AM): “Magola” es un nom bre típico en Colombia. En todos los sitios donde viví en Bogotá siempre había una doña Magola que podía ser la costurera, la señora de las arepas, la de la panadería, la de la lim pieza, la amiga de mi mamá. Entonces, como yo quiero mucho a mi país, aunque la gente me diga que lo odio por las críticas y denuncias que hago, quería que ese nombre tan colom biano estuviera reflejado en mi obra. Me pare cía que iba a ser interesante llevar ese nombre por el mundo, aunque en ese momento no pensé que fuera a llegar a tantos sitios.

Nani dibujó a Magola por primera vez una Feria del libro de Bogotá de 1995, donde ella era la única mujer caricaturista.

Incluso en los momentos en los que parecía alejarse de la caricatura, la pluma de Nani siempre le recordó cuál era su norte. Quiso estudiar bellas artes en la Universidad Nacio nal, pero no la admitieron. Entonces, un buen puntaje en el ICFES y la oportunidad de una beca la llevaron a ser bióloga de la Universidad Distrital. Así que durante toda la carrera dibujó material gráfico y su tesis fue una cartilla ilus trada sobre el páramo de Sumapaz. Era una manera de mantener viva su pasión.

A sus 54 años, Nani no solo trabaja como humorista gráfica, también diseña para la industria textil en España, adonde llegó hace 25 años, gracias a que la Universidad de Al calá de Henares vio Así es Magola —un libro autoeditado en 1997 que recopilaba sus tiras cómicas publicadas en El Espectador— y la invitó a dar unas conferencias. Después de eso Nani regresó a Colombia, pero a empacar sus maletas.

Además, Nani es autora de otros quince libros como Sobreviviendo en pareja (2005), Hasta que la realidad nos separe (2007), Cuestión de hor monas (2009), Magola, 15 años sin pelos en la lengua (2010), Te quiero porque te quiero (2011) y La verdadera historia de Eva (2022), su último lanzamiento.

AM: Hay un poco de lío con quién es cada una. Por ejemplo, estuve en un evento en Brasil y me dijeron “bienvenida, Magola”. Pensaban que Magola era yo. Otras veces pasa lo con trario. En Canadá utilizan mucho mis dibujos en los libros para enseñar español. Enton ces, me escriben y me dicen “mándame dos Nanis”, porque piensan que la viñeta se llama • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

La convergencia entre el humor y la opinión de una voz femenina sin filtros es poderosa, y Nani ha luchado para demostrarlo. Por algo, en el 2021, se convirtió en la segunda mujer en obtener el premio La Catrina en la Feria Inter nacional del Libro de Guadalajara, uno de los máximos reconocimientos al humor gráfico en América Latina. Su trabajo es un triunfo para

DB: Para los caricaturistas sus personajes se convierten en su marca. ¿Cree que ya llegó a ese punto en el que la gente sabe quién es Nani y quién es Magola?

así. De todas maneras, sí creo que me identifi co fácilmente en el mundo del dibujo. La gente que sabe de estos temas conoce todo lo que he hecho, las exposiciones, los libros que he publicado, los premios que he ganado. Tengo mi propia marca, ya sea como Nani o como Magola, cualquiera de las dos funciona bien. Y al final se van a terminar casi que fusionando, porque yo me parezco cada día más a Magola y Magola cada vez más a mí.

DB: ¿Y qué es lo que tienen en común Magola y usted?

AM: Que somos muy sarcásticas. Yo creo que esa es mi identidad. El premio que me gané en México, La Catrina, de la Feria Internacional del Libro, fue al sarcasmo femenino.

DB: Se convirtió en la segunda mujer en obtener ese premio, después de Maitena, historietista argentina. ¿Por qué cree que el trabajo de los hombres caricaturistas suele tener más reconocimiento?

AM: Somos muy pocas las mujeres caricaturis tas. Cada día hay más que se están destacando, pero cuando la sociedad cambie y se acostum bre a que las mujeres podemos opinar de otros temas, que no piensen que “calladitas nos ve mos más bonitas”, se seguirán sumando más mujeres a este oficio y también más premios, obviamente. Para la sociedad latinoamericana es mucho más normal oír que un hombre opine, entonces es un proceso. Ha llegado mi turno y, sobre todo, se ha reconocido mi trabajo como mujer caricaturista; eso es superimportante.

DB: Comenzó publicando caricaturas sobre temas de pareja dirigidos a mujeres, pero con el pasar del tiempo empezó a abordar otros contenidos, como la política. ¿Hubo alguna razón en particular para comenzar a tocar otros temas?

cuenta de que los caricaturistas que hacían tira cómica metían política a sus propios persona jes, y dije: “Magola es perfecta para ese tema. Ella habla desde su casa. Podría opinar desde ahí y darle la importancia a lo que significa el hogar, que es la célula de la sociedad”. Ade más, al publicar siete días a la semana, tengo a lo mejor tres días para hacer tema de pare jas, demanda, igualdad de género, etcétera, y el resto de los días puedo hablar de actualidad nacional o mundial, de ecología o de economía.

AM: Sí, mi idea inicial era solamente hablar de parejas. No pensaba que los mensajes estuvie ran dirigidos solo a las mujeres. Al contrario, eran pullas a los hombres para que se cuestio naran su forma de ser con nosotras y cambia ran. Yo hice la tira cómica al estilo gringo, que es el que nosotros conocemos, por ejemplo, con Snoopy. Pero cuando llegué a España, me di • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

DB: Lleva más de 20 años viviendo en Espa ña. ¿Cree que tener una visión desde afuera de lo que ocurre en Colombia ha impactado los mensajes de sus caricaturas?

AM: Por supuesto. España tiene unos cari caturistas de relevancia tremenda y, afortu nadamente, he podido conocerlos y hablar directamente de sus experiencias de tú a tú.

Eso me ha dado una visión y una apertura de mente tremendas que me ayudan a decir “esto que me están contando lo puedo aplicar a Colombia”. Además, ver el país desde afue ra, sabiendo todo lo que pasa y todo lo que se podría mejorar, te llena de dudas y suspi cacias, y dices “¿por qué no se hace esto en Colombia?”. Tenemos muchas cosas que en otros lugares funcionan perfectamente y ver eso me llena de motivos para seguir opinando y seguir criticando malas gestiones, como la de Duque, por ejemplo.

DB: Uno de los enfoques de Magola sigue siendo visibilizar y reivindicar los derechos de las mujeres. ¿Qué piensa de los caricatu ristas que tienen tintes machistas en su tra bajo? Por ejemplo, cuando Matador publicó la caricatura “Primera caminata espacial de las mujeres”.

AM: Matador es un gran amigo mío, pero es humano y se equivoca. En esa oportunidad sa qué una tira contra él, dándole la vuelta a toda la situación porque le dije que su caricatura era tan populista que él se había vuelto uribista. A él le gustó muchísimo lo que hice y lo publi có en su perfil de Instagram y Twitter. Enton ces, también tenemos que reírnos de nosotros mismos y de nuestras metidas de pata. Por supuesto que hay muchísimos hombres carica turistas y machistas, y somos muy pocas muje res en este oficio. Así que si nosotras mismas estamos aprendiendo qué es el feminismo y las nuevas formas de relacionarnos como socie dad y nos cuesta comunicarlo, ¿cómo no les va a costar a los hombres, que están acostumbra dos a que son los reyes del mambo y que todo lo que dicen acerca de las mujeres es chistosí simo? Es un proceso y tenemos que aprender de nosotros mismos, pero en ningún momento hay que dejar pasar por alto los errores. • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Me parezco cada día más a Magola y Magola cada vez más a mí

DB: Entonces, ¿cuáles deberían ser los lími tes para las caricaturas?

AM: Un chiste machista, homofóbico o racista no tiene nada de gracioso. Eso no es carica tura, eso es una falta de educación tremen da. Se pueden hacer caricaturas en torno a la persona sin necesidad de tocar el tema de la raza, del sexo, etc. El límite del caricaturista es el mismo caricaturista. Él sabrá hasta dónde quiere meter la pata y cuánto quiere exponer se a la opinión pública. Hay mucha gente que utiliza esto a su favor y lo hace de una manera muy inteligente. Es decir, cuando tú lanzas una polémica superfuerte, puede ser muy bueno para tu visibilidad en los medios. Esa es una de las estrategias de muchos caricaturistas, y no solamente en Colombia. Por ejemplo, la famosa revista Charlie Hebdo, de Francia, sabe perfectamente que siempre está metiendo el dedo en la llaga. La mayoría de veces no es una cuestión gratuita ni inocente.

DB: ¿Y usted se ha arrepentido de alguna de sus caricaturas por estar subida de tono?

AM: Hubo dos. Una que publiqué en Colombia sobre la inmigración por la que me pusieron una tutela, pero no entendí por qué. Aunque hace mucho tengo doble nacionalidad, yo fui inmigrante ilegal en España y por eso entien do perfectamente lo duro de la situación, la he vivido en carne propia. Entonces, quise hacer un guiño a los venezolanos y darles un espaldara zo, pero un venezolano no entendió mi sarcas mo, le pareció ofensivo, y me puso una tutela que pasó a segunda instancia. El caso iba para adelante, pero al final, gracias a la FLIP, que me asesoró muy bien, la justicia me dio la razón.

En el 2021, Nani se convirtió en la segunda mujer en obtener el premio La Catrina en la Feria Internacional del Libro de Guadalajara.

Luego hubo otra con mucho sarcasmo acerca de la alcaldesa de Bogotá, Claudia López. Yo soy antitaurina total, entonces la caricatura de cía: “Claudia López va a prohibir los toros, ¿qué más podemos esperar de una lesbiana?”, algo así. Ahora que te lo estoy diciendo me suena feo, pero en la viñeta está muy bien explicado. ¿A qué me refería con eso? A que las mujeres estamos cansadas de la frasecita de “mujer tenía que ser’’ para insultarnos. Me parecía superpositivo que Claudia López prohibiera los toros y sentí que podía enlazar el tema del in • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

sulto al lesbianismo con algo positivo, pero la gente no lo entendió. Incluso, hubo caricaturis tas que se volvieron en contra mía; una polémi ca tremenda. No se entendió el sarcasmo y dije “es culpa mía”.

DB: Además de publicar en medios impresos, lo hace en su perfil de Instagram, @naniopina, que tiene más de 19.000 seguidores. ¿Cómo le va con las críticas en redes sociales?

AM: Nosotros, los caricaturistas, sabemos per fectamente que no podemos gustarle a todo el mundo. Hay gente que en cuanto digo la más mínima palabra sobre política o temas un poco más polémicos, como el aborto, inmediata mente me insultan. Me llegan mensajes por Instagram, Twitter, correo o incluso por Whats App, diciéndome “guerrillera”, “izquierdosa” o “lesbiana”, como si “lesbiana” fuera un insulto. Siempre hay gente que tiene el dedo muy fácil para insultar, mientras que las personas a las que les gusta mi trabajo normalmente solo dan likes; es más difícil recibir comentarios positi vos. Pero, en definitiva, una de las estrategias que utilizamos los caricaturistas es crear polé mica, que la gente piense y se formen conver saciones en torno a los temas de actualidad. Entonces, me preocupa mucho más cuando una de mis caricaturas pasa desapercibida, porque eso quiere decir que no conseguí nada.

DB: ¿Es posible vivir solo de las caricaturas?

AM: Yo estoy casada con Turcios, también ca ricaturista colombiano. Hubo un momento en que pusimos en una balanza si íbamos a poder seguir viviendo de la caricatura, eso fue ya hace bastante tiempo, y ahí me surgió la posibilidad de trabajar aquí en España en la industria tex til. Entonces, decidí hacer las dos cosas. Aquí hemos vivido muy bien de la caricatura, pero hoy por hoy agradezco el momento en el que decidí dedicarme también al textil, porque na die se iba a imaginar que la prensa escrita iba a tener semejante crisis. Aun así, mi marido si gue siendo solamente caricaturista y vive de su oficio; así que sí se puede vivir de esto, pero hay que trabajar muchísimo. Creo que es lo que les toca a los nuevos caricaturistas: reinventarse y hacer nuevos negocios en torno a esto, porque ya no basta con vivir de la prensa.

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

cuando el nombre pesa en la identidad

El periodista e historiador Alfredo Molano Jimeno ha explorado Colombia desde la gente, los mares, los ríos, las culturas y la historia. Conversamos con él sobre la búsqueda para encontrar su propia identidad en el periodismo y cómo esta se fue estructurando a partir de sus vivencias.

Texto: Julieta Cuervo Suárez Julietacuervo@javeriana.edu.co

Fotos: cortesía de Alfredo Molano Jimeno

Alfredo Molano Jimeno es periodista e historiador de la Universidad Javeria na. Hijo del fallecido sociólogo Alfredo Molano Bravo, quien dedicó su vida a los estudios de los fenómenos sociales en Colombia, y de Gladys Jimeno, psicóloga defensora de Derechos Humanos. Tra bajó durante una década en El Espec tador, cubriendo temas sobre política, proceso de paz y Derechos Humanos. Actualmente trabaja como periodista en Cambio Colombia y en Canal Capital, y es columnista de El Espectador Estudió historia en la Javeriana. Sin embargo, mientras cursaba su carrera,

Alfredo Molano. Foto: Julieta Cuervo

Molano en el cubrimiento de los 50 años del Consejo Regional Indígena del Cauca (CRIC). • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

empezó percibir que existían ciertas limitacio nes que le impedían contar las historias que quería. Y fue así como en tercer semestre, des pués del consejo de un hermano mayor, des cubrió en la carrera de comunicación social un universo de oportunidades que el periodismo le ofrecía y que podía combinar con su forma ción como historiador.

Y la apuesta dio frutos: hoy es un periodista que ha sido reconocido con el Premio Nacional de

Periodismo Simón Bolívar a mejor noticia por el trabajo La bitácora de la “merlanopolítica” (2018) y ha logrado ganarse un lugar como una de las nuevas voces del periodismo colombiano.

A lo largo de su camino, Alfredo Molano Ji meno se dio cuenta de que encontrar una voz propia no es fácil, más teniendo en cuenta el peso de la trayectoria de su padre, quien fue uno de los periodistas más brillantes del país. Esa fue una labor que necesitó de una cons tante transformación, de encontrar el diferen cial y esa razón de ser del periodista. Para él, la construcción de su identidad consiste en la convergencia de la formación social que ad quirió en su casa, en el periodismo y en la his toria. Sin embargo, dice, esa es una tarea que todavía no acaba.

Directo Bogotá (DB): Como periodista, ¿cuáles son esos temas que le suelen atraer más para trabajar?

Alfredo Molano Jimeno (AMJ): Ahí es donde empieza toda la influencia de mi padre. Él fue un sociólogo que terminó haciendo periodismo, creo que por la necesidad de poder contar las historias de la gente desde una perspectiva na rrativa y desde la singularidad de las personas de regiones y lugares apartados en Colombia. Entonces, esa influencia, que se me dio como un principio de vida en la casa, me fue llevando en la vida periodística a tratar de obtener una sensibilidad y una apertura de voces. Empecé a trabajar historias de vida, tratando de cons truir desde el relato muchos de los trabajos que hago en periodismo, incluso la columna, en la cual siempre trato de incluir relatos y evito mucho los lugares comunes del análisis o las entrevistas puntuales. Entonces, un poco de ese periodismo que yo hago sí está muy in fluenciado por mi padre. Los temas de paz y de derechos humanos han sido también un campo que compartimos mucho tiempo.

DB: Debió ser muy interesante haber recorrido Colombia junto a su padre desde tan temprana edad. ¿Cómo influyó ese hecho en su periodismo?

AMJ: El periodismo tiene que darse en función de la personalidad del periodista. No creo en

Alfredo Molano Jimeno, en uno de sus viajes por Colombia.

los periodismos objetivos, reglados en esa ten dencia tan norteamericana de que el periodista es neutral, que no tiene principios ni con vicciones, que no tiene historia, que simple mente evalúa argumentos e información para ponerla en un lienzo en blanco. Todos estamos atravesados por lo que somos y por lo que nos enseñaron a hacer nuestros padres, lo que nos ofrecieron como espacios de vida. Yo soy hijo de un viajero y de una mujer que ha trabajado por los derechos humanos toda su vida. En tonces, ahí es donde me siento de una mane ra natural, es un entorno en el que me siento cómodo. A mí me llevaron desde muy chiquito a recorrer regiones donde no hay luz, donde la gente está pasando hambre, en las que hay que hacer largos trayectos en carro, en lancha, en caballo o en burro. Y eso al final es como el entorno laboral ideal mío, porque cuando es toy mucho tiempo en la oficina, me empiezo a desesperar y termino haciendo un periodismo que detesto, que es el de escritorio. Entonces, ese lugar familiar, que es el del viajero, es para mí un elemento fundamental para poder hacer lo que me gusta.

DB: ¿Es difícil ser periodista y tener el mis mo nombre de su padre?

AMJ: Por un lado, lo primero que me pasa es que es una situación tan de origen que la gente suele interesarse por eso y preguntar le a uno como si eso fuera particular. En un principio, para mí siempre fue normal que me llamara igual que él; creo que nunca asumí que eso implicaba que yo hiciera lo mismo. Pero, por otro lado, siempre traté de combatir esa unidad de materia solo por la nominación, en la medida en que empecé a trabajar y me di cuenta del defecto que tenía tener el mismo nombre: había gente que me abría la puerta con mucho cariño y otra gente que me la ce rraba de entrada. Al principio traté de mediar esos dos puntos entre los beneficios y los pro blemas de llamarme igual, pero terminamos con mi padre jugando algo muy divertido y era que existían dos Alfredo Molano. Entonces, yo hacía cosas para las que él no tenía tiempo y él me ayudaba a entender cosas que yo no entendía. Hasta ese momento funcionaba de

una manera muy orgánica esa homogeneidad de nombre.

Pero cuando él murió, sí empecé la búsque da real de entender qué era propio de mí y qué era imitación de él; qué había sido educación de él, qué había sido inspiración de él y qué era casi la reacción de buscar diferenciarme de él. Y eso ha sido un camino de ya casi tres años muy doloroso, pero muy gratificante a la vez. Poco a poco he ido sintiéndome más auténtico en lo que soy hoy. Entonces, ha sido tener una sensación que ha cambiado, que se ha cons truido a lo largo de una vida en dos personas que no solamente llevan el mismo nombre, sino que teníamos una relación muy íntima, muy de amigos.

AMJ: Es un proceso que no ha terminado, que va andando. Si tuviera que decir qué hago que se diferencie de lo que él hacía, podría decir que lo que yo hago es periodismo. Él se valía del periodismo para contar historias, pero yo realmente pienso y actúo como un periodista • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

DB: ¿Y cómo consideraría que fue este proce so de buscar su propia voz?

Soy un periodista antigremial. Si hay algo que trato de hacer, es alejarme de la solidaridad de cuerpo

Alfredo Molano Bravo con sus hijos Alfredo y Marcelo.

DB: ¿Considera que el ser historiador ha in fluido en su forma de hacer periodismo?

AMJ: Sí, yo hago periodismo siempre trata do de entender los contextos. Creo que eso es por ser historiador y también muy de mi papá, que en el fondo me permite hacer grandes contextos. Mi padre fue muy insistente en sus enseñanzas, en tratar de ver las cosas desde la historia y desde la continuidad que tienen los hechos, observarlos cómo se hacen. En el periodismo siempre se paran sobre los hitos y sobre los sucesos, como si en este país no tu viéramos suficientes elementos para entender que lo que ocurre ahora tiene un antecedente histórico profundo.

Entonces, me influye muchísimo, no solamente por lo que estudié, sino porque también había una insistencia muy grande en mi formación con las personas que me influyeron para hacer periodismo. Jorge Cardona, por ejemplo, es un hombre que si algo ha hecho en la vida es ser un verdadero historiador del presente, un pe riodista que ha hecho su trabajo para dejar un relato en la historia y él es una de las personas que más han influido en mí.

DB: Si pudiera resumir en una frase cómo es su identidad como periodista, ¿cuál sería?

AMJ: Soy un periodista antigremial. Si hay algo que trato de hacer, es alejarme de la solidaridad de cuerpo y de los hábitos propios del gremio de los periodistas. Entonces no suelo ser muy de fensor de los mandatos del oficio, reniego de los principios que rigen el periodismo.

No creo en los periodismos objetivos, reglados en esa tendencia tan norteamericana de que el periodista es neutral

todos los días; él no lo hacía. Él tenía su co lumna de opinión periodística, pero eran esen cialmente su opinión y su voz. Lo que hizo para varios medios eran reportajes, grandes repor tajes, que era propio del producto de muchas áreas de trabajo de él, desde su capacidad literaria, hasta su capacidad de sociólogo, de poder observar, hasta su buena habilidad para identificar datos. Yo he aprendido a vivir dentro del periodismo, dentro del mundo agitado, y a encontrar la intención del periodismo que él nunca vivió. Él nunca estuvo en una sala de re dacción. Entonces, lo primero que nos diferen cia es que hacíamos periodismo por distintos motivos con distintas técnicas. Mi papá odiaba mucho lo meloso en mi forma de escribir. Yo digo, mamando gallo, que soy el padre del pe riodismo lacrimógeno; lo que yo hago siempre termina apelando a la emoción de la gente, al lado más emotivo. A mi papá, eso le pare cía meloso, rosado… y le desagradaba. Y con el tiempo me he dado cuenta de que ese es mi estilo, o sea, no me había percatado de que los textos que mejor me quedan son los que me salen de la barriga. • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

DB: Finalmente, un consejo que les quiera dar a esas personas que están buscando su propia voz en el periodismo.

AMJ: Creo que hay que alejarse mucho de los lugares comunes, que son el gran enemigo del buen periodista, y también creo que hay que dejar de perseguir el periodismo narrativo con ese fervor. A veces siento que en las nuevas generaciones todos quieren ser garciamar quianos, todos quieren ser Alberto Salcedo, y eso creo que es el producto de un montón de habilidades y no el puerto al que se debe enfo car el periodismo. Finalmente les recomenda ría valerse del punto seguido.

Alfredo Molano Jimeno recibiendo el Premio Nacional de Periodismo Simón Bolívar.

Hoy el poder está en los ciudadanos y esto te obliga a la exactitud Juan Lozano “ ”

Texto: Isabella Ossa i_ossa@javeriana.edu.co • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

El periodista Juan Lozano ha estado vinculado a la política desde hace varias décadas. Hoy es decano de la Escuela de Ciencias de la Comunicación de la Universidad Sergio Arboleda y consejero general de medios de la Organización Ardila Lülle. En esta entrevista reflexiona sobre su trasegar en los medios de comunicación y en el servicio público.

A sus 58 años, Juan Lozano no lo ha hecho todo, pero casi. Este reconocido periodista y político colombiano fue alcalde de Bojacá (Cundinamarca), diputado a la Asamblea de Cundinamarca y secretario privado del desa parecido candidato presidencial Luis Car los Galán. También fue consejero presiden cial para la Juventud, la Mujer y la Familia en el gobierno de César Gaviria; alto consejero presidencial y ministro del Medio Ambiente, Vivienda y Desarrollo en el gobierno de Ávaro

Uribe; senador de la República y fundador de la oficina de Transparencia Internacional en Colombia para hacerle frente a la corrupción.

sentido del humor, analiza el oficio de los comu nicadores y la importancia de la academia.

El periodismo tiene que ser mucho más contextual, más analítico y referencial. El valor de los medios está en agregar la información que las redes no dan

Foto: Isabella Ossa • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Y también ha sido periodista.

Comenzó esa labor —la periodística— cuando todavía era estudiante de derecho de la Univer sidad de los Andes, donde fundó una revista. Posteriormente, se vinculó al periódico El Tiem po y con los años ocupó las direcciones de City noticias, Canal RED+ y Noticias RCN. Hoy ejerce el cargo de consejero general de medios de la Organización Ardila Lülle, participa activamen te como analista de La FM y es columnista en El Tiempo. A este camino se le suma su interés por compartir su conocimiento con las nuevas generaciones, labor que ha cristalizado como decano de la Escuela de Ciencias de la Comuni cación de la Universidad Sergio Arboleda.

Este hombre, que se ha movido entre dos mun dos que suelen estar juntos pero no revuel tos —el periodismo y la política—, recuerda su trayectoria y reflexiona sobre los medios de co municación y el país. Lo hace en un restaurante donde con su tono sereno, que deja asomar su

Directo Bogotá (DB): Usted es abogado de pro fesión. ¿Cómo un abogado decidió incursionar en el periodismo?

Juan Lozano (JL): Creo que fue al contrario: un periodista incursionó en el derecho, porque siempre he tenido un gusto y una vocación por la comunicación. Desde que estaba en el co legio participaba en actividades periodísticas, escribía, organizaba revistas. Cuando llegó el momento de escoger mi carrera, no encontré ningún buen pregrado que me permitiera es tudiar periodismo, pero nunca lo dejé de lado. De hecho, en la Universidad de los Andes, con unos compañeros, fundé una revista que se pu blicó a lo largo de una buena parte de mi vida universitaria. Siempre llevé de la mano el de recho y el periodismo.

DB: Uno de los momentos más significativos de su carrera fue haber sido amigo y compa ñero ideológico de Luis Carlos Galán. ¿Cómo llegó a trabajar con él?

JL: Cuando estaba en el colegio, un día me invitaron a oír a un señor que quería ser con cejal de Bogotá, y era Luis Carlos Galán. Yo ni siquiera podía votar cuando empecé a trabajar con él. Me entusiasmó mucho su proyecto, lo que quería hacer. Su lucha contra la corrup ción, por mejorar la democracia.

En la universidad, siendo editor de un periódico del Nuevo Liberalismo, me fui acercando mu cho a él y en un momento de la vida me invitó a ser su secretario privado. A los 22 años fui alcalde del municipio de Bojacá en represen tación del doctor Galán; luego fui secretario de Desarrollo y en un momento me dijo: “Vamos a iniciar la próxima campaña presidencial y quie ro que sea mi secretario privado”. Yo creo que ese fue uno de los momentos más felices de toda mi vida profesional y acepté sin dudarlo.

DB: El periodismo y la política, aunque tienen muchos vínculos, suelen estar separados. ¿Cómo pueden juntarse ambas profesiones sin comprometer la rigurosidad de ninguna?

JL: El fin más noble del periodismo es que la sociedad pueda estar mejor a partir de la infor

mación; el fin más noble de la política es que la sociedad esté mejor a partir de la aplicación de las herramientas del poder que te da la po lítica. Entonces, lo que hay verdaderamente es una intersección de propósitos entre la política y el periodismo: que el mundo esté mejor. Par ticipé de la vida pública y ejercí en el periodis mo para tener un mejor país.

DB: En el 2010 usted llegó al senado con la votación más alta alcanzada por un congre sista hasta entonces, más de 200.000 votos. ¿Qué lo hizo retirarse de la política y cómo aborda este tema hoy siendo consejero de la Organización Ardila Lülle?

JL: Con el doble propósito que da el servicio público y el periodismo, pues siempre me he preguntado desde dónde puedo construir me jor. Lo que hay que tener muy claro es que el periodismo tiene que estar por completo aleja do de la política, y cuando se está en la política hay que entender cómo estar alejado por com pleto del quehacer periodístico.

En el último tramo del servicio público sentí que el trabajo desde la política estaba siendo estéril, deteriorado y pervertido. Estando adentro, no pude lograr que la política estuviera a favor de los ciudadanos y no de los intereses patrimonia les de unos cuantos; me tocó un Congreso de sastroso, muchos de mis compañeros del mo mento están presos hoy por delitos cometidos contra el patrimonio público. Así que, aunque podría haber seguido, consideré que lo podía hacer de mejor forma desde los medios de co municación. Creo que era y es un momento de transformación en las ideas de los colombia nos sobre el manejo de del poder.

DB: ¿Cómo influye la política en los medios y más en un medio tradicional como lo es RCN?

JL: La estructura legal de los medios en Co lombia, a diferencia de lo que pasa en otros países, permite que exista libertad de empre sa y libertad de fundar medios sin restriccio nes por sectores. Nuestro régimen permite que unas empresas o los mismos accionistas tengan periódicos, concesionarios de radio y de televisión para las plataformas de cable, y

por los costos asociados a su producción, la propiedad de los grandes grupos de medios terminó asociada con unos grupos económicos muy fuertes.

Las relaciones con el poder, la política y los medios son un escenario en el que hay grandes conglomerados financieros y esto exige una postura ética para declarar el conflicto de inte reses, para que la gente sepa desde dónde es tán hablando los medios y para que haya trans parencia en el manejo de esas informaciones.

DB: ¿En qué se diferencia el periodismo de hace 20 años con el periodismo de hoy?

JL: En principio, en la tecnología. Antes hacer periodismo era una tarea casi exclusiva de un profesional que requería una cámara y unas grabadoras que la gente normal no cargaba; hoy cualquiera puede hacerlo. Hoy cualquiera transmite. La tecnología cambió por completo la posibilidad de divulgar piezas de comunica ción. Entonces, cuando se masifica la posibili dad de emitir, el periodismo cambia porque ya no puede ser de chiva.

Hoy el periodismo tiene que ser mucho más contextual, más analítico y referencial, ya no hay noticias exclusivas. El valor de los medios

Lozano también ha sido profesor de derecho y periodismo en las universidades de los Andes, la Javeriana y el Rosario. Foto: Isabella Ossa • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Juan Lozano fue director de Noticias RCN desde julio del 2019 hasta febrero del 2021.

está en agregar la información que las redes no dan.

DB: Usted es el decano de la Escuela de Cien cias de la Comunicación de la Universidad Sergio Arboleda. Desde su perspectiva, ¿qué le hace falta a la formación de nuevas gene raciones de periodistas?

JL: Sin que parezca nostálgico, me parece que desde la educación media los colegios no están formando suficientemente bien en la compren sión del país en el que vivimos. Hace falta his toria, contexto, entender los grandes procesos que determinan el presente de los jóvenes. Re cordemos que la historia es el devenir de una serie de acontecimientos.

Por parte de las facultades, en sana autocríti ca, no lo hemos hecho bien tampoco. Los cu rrículos no incluyen una materia que profundi ce sobre el contexto histórico del país. Y desde la educación primaria se revela que hay un regular desempeño en las aptitudes de lectu ra y comprensión. La gente sabe leer, pero no comprender.

DB: ¿La crisis tan profunda que vive periodismo podría acabar con el oficio?

Foto: Archivo RCN • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

DB: La Organización Ardila Lülle detenta diversos medios en radio y televisión. Us ted, como consejero de este conglomerado, ¿cómo diseña una estrategia para llegar con el mismo mensaje a los diferentes públicos de los diversos medios?

El periodismo y la comunicación son características importantes de la sociedad contemporánea

JL: Al comienzo lo que se creía era que escri bías para el medio convencional y lo subías en la web. Lo que ha demostrado la experiencia es que para esta generación de consumidores nativos digitales la preparación de la infor mación tiene que ser también nativa digital y partir de esta, no al contrario. Eso cambia por completo una noticia.

DB: En el mundo actual cualquier persona tiene la posibilidad de informar sin la nece sidad de ser periodista. ¿Qué impacto tiene sobre el oficio este fenómeno?

JL: Que hace más exigente la veracidad y la exactitud de los medios. Antes los periódicos podían mentir y mentir descaradamente. Hoy el poder está en los ciudadanos y esto te obliga a la exactitud. La gente ya no traga entero y la verdad está contrastada por la gente en tiempo real, porque ahora tienen las redes.

JL: El periodismo no va a desaparecer nun ca, porque es inherente a la especie humana comunicar y preparar piezas de comunicación. Son las empresas de medios y los entornos periodísticos los que van a cambiar. Debemos adaptarnos y aprovechar la tecnología y las nuevas condiciones de demanda en la forma ción de la sociedad. El periodista que hoy no es multimedia tiene grandes limitaciones. Los re tos también están en la formación crítica de au diencias para que estas dejen de tragar entero.

DB: ¿Hacia dónde van las facultades de co municación?

JL: Este es el mejor momento para estudiar comunicación social, porque hoy ha ampliado su espectro. No hay empresa que no tenga de partamento de comunicación, no hay gremios sin comunicaciones, no hay empresas públicas ni privadas sin comunicación. En una sociedad hipercomunicada y con la posibilidad de crear contenidos, el periodismo y la comunicación son características importantes de la socie dad contemporánea. Pero hay que actualizar la carrera.

DB: La International Fact Checking Network les exige no tener una inclinación política, ¿cómo logran cumplir esta exigencia?

JFS: Básicamente, se trata de darle palo a todo el mundo. Así como se verifican las desinfor maciones que salen contra Uribe, se verifican las que salen contra Petro. En la campaña se verificaba contra el candidato que estuviera de moda; igual, nosotros no podemos con trolar contra quién desinforma le gente. Sí era claro, por ejemplo, que contra Petro hubo desinformaciones de hace cuatro años para acá casi todo el tiempo. En cambio, contra los otros candidatos dependía del que estuviera de moda. Así como se verifica lo que dice Pe tro, se verifica lo que dice Uribe y lo que dicen las distintas figuras del gobierno. Es tratar de mantener el balance.

DB: ¿Qué aspectos de Colombiacheck logran transmitir credibilidad y confianza hacia su audiencia?

JFS: Creo que va muy de la mano con la trans parencia. Nosotros mostramos en nuestra pá gina cómo nos financiamos: somos un proyecto del Consejo de Redacción, que es una asocia

ción de periodistas que promueve el periodis mo independiente. No somos del banquero tal y tenemos transparencia en nuestras fuentes. Si entrevistamos a un experto, ponemos la hoja de vida de la persona para que puedan ver de dónde estamos sacando la información. Hace mos también las correcciones, si se necesitan, de manera transparente.

El trabajo de Colombiacheck va más allá de la verificación y también ofrece charlas y talleres para estudiantes y periodistas. Foto: Cristian Arévalo.

DB: ¿Qué les diría a las personas que en redes sociales comentan sobre un posible ses go político por parte de Colombiacheck?

JFS: Siento que esto es más de evitar que las personas que están en el intermedio, los mo derados, caigan en la desinformación en ge neral. Es muy difícil sacar de un pensamiento a una persona que está muy convencida de lo que piensa. Hay gente con la que no se puede hacer nada. La idea es que caiga la menor can tidad de personas ahí.

DB: ¿Qué grupo poblacional es el que más elige a Colombiacheck como medio de infor mación?

JFS: Siento que nuestro público es universita rio y gente más “intelectual”. Todavía estamos • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

en una burbuja un poco hípster, pero la idea es salir de ahí. Tenemos el proyecto Conectando Caminos por el Derecho, enfocado en che queos únicamente sobre migración tanto para la población migrante como para la pobla ción de acogida. De pronto eso nos saca un poco de nuestra burbuja, pero creo que en general

nuestro público sigue siendo una clase media alta ilustrada, por decirlo de alguna manera.

DB: ¿Cómo es el día a día en un medio de verificación?

JFS: Tenemos un chat de WhatsApp en el que estamos mandando cosas, pero después lo ordenamos por lo menos una vez a la semana para ver qué se va a hacer o qué no. Se evalúa según el tiempo disponible, si vale la pena o no verificarlo y si, efectivamente, es verifica ble. Nos repartimos los temas según nuestras experticias y después cada uno sigue su pro ceso con la metodología de Colombiacheck. Se llama al autor de la frase o a su jefe de prensa para ver de dónde sacó el dato que está dando o si se debe explicar alguna palabra. Luego, se buscan fuentes oficiales sobre el tema del que se está hablando. Se buscan fuentes alterna tivas o expertas para seguir el proceso y no equivocarse en la interpretación de los datos. Por último, se define la clasificación. Toda esta metodología está en la página. Finalmente, está el montaje. En promedio, si la nota es de discurso público, o sea, cosas que dicen las figuras públicas, el proceso se demora más o menos dos semanas.

JFS: Sí, creo que se debería hacer más. No todos los medios digitales tienen el tiempo o • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

DB: ¿Considera que el trabajo de verificación es valorado por la sociedad que consume información en redes sociales?

JFS: Si la gente está dudosa sobre un tema, sí. Incluso algunos nos escriben. Sin embargo, hay muchas personas que ya están sumamen te metidas en su caja de resonancia y creen que somos unos vendidos solapados. Depende mucho de la persona, creo que hay mucho es pacio para crecer, en la medida en que mejore la alfabetización digital, y eso es parte de lo que hacemos en los talleres también: acos tumbrar a la gente a tener cierto criterio a la hora de consumir en internet. Siempre va a haber este espacio en el que nos van a tirar cierto hate

DB: ¿Debería ser un rol de los medios alfa betizar a las personas para el consumo digital?

Taller llevado a cabo por Colombiacheck en el 2022 en Tunja. Foto: cortesía de José Felipe Sarmiento.

Charla de Colombiacheck en la Feria Internacional del Libro del 2022. Fotografía: Aruska Hernández.

las capacidades de alfabetizar a la gente; eso implica tiempo y recursos económicos. En la medida de lo posible, sí debería hacerse lo más que se pueda. Si vamos a hacer conteni do para redes, lo mínimamente responsable es enseñarle a la gente cómo consumir conteni do de manera responsable. Todos los medios deberían hacer fact checking. Hay dos grandes mundos en fact checking: el antes y el des pués . El antes es el que deberían hacer todos los medios, pero por recursos económicos hay menos personal, y entre menos personal, menos verificación tienen las notas. Esto de bería ser parte del proceso de publicación de cualquier medio y de cualquier periodista. El después es luego de que ya la información está circulando, cuando se entra a verificar lo que ya está al aire.

DB: ¿Qué retos tiene el medio?

JFS: El acceso a la información, pues el autor de la frase casi nunca contesta. Particular mente, con el gobierno de Duque fue compli cado que nos contestaran las peticiones de información. Por otro lado, tratar de llegar a una audiencia más amplia. También lidiar con la gente que hace acoso digital o que amena za con acciones judiciales. La idea es seguir creciendo como medio en términos de audien cia y de impacto. Ojalá sigamos creciendo en personal y recursos para que las verificaciones tengan más difusión y sirvan más para comba tir la desinformación. Lo principal es acostum brar a las personas a dudar de dónde viene la información y con qué interés la comparten, para luego contrastarla con fuentes exper tas. Acostumbrarse a no comer cuento, ese es nuestro hashtag

DB: ¿Considera que la falta de credibilidad del periodismo se debe a que este replica noticias falsas?

JFS: Desafortunadamente, sí. Los periodis tas somos seres humanos, a veces caemos. Está claro que hay medios tradicionales que han tratado de mantener cierto rigor, pero hay otros que en el afán del clic o por los intereses de sus dueños han optado por prácticas repro chables en la manera en la que comparten la información. Muchas veces pasa con los titu

lares por el afán de conseguir tráfico. Esto es parte del problema que tenemos los medios.

DB: ¿Cómo logran entrar en el periodismo de la inmediatez mientras que cumplen con su rol de verificadores?

JFS: Es una tensión permanente dentro del equipo. Se está moviendo tal desinformación y cuando sale la verificación, ya pasó una sema na. Ana María Saavedra, directora del medio, nos puya mucho para tratar de salir con las olas. A veces cogemos desinformación que ya está verificada, pero vuelve a circular y saca mos la verificación otra vez. Tratamos de no salir tan tarde, pero hay cosas que se compli can mucho. Priorizamos lo que se está mo viendo en la red y de lo que está hablando la gente.

Trabajo de campo de José Felipe Sarmiento siendo corresponsal de El Tiempo en el 2017. Fotografía: John Jairo Bonilla. • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • que tiene más vidas que un gato

Ignacio Gómez, subdirector de Noticias Uno y cofundador de la Fundación para la Libertad de Prensa (FLIP), se ha dedicado al periodismo desde hace más de 40 años. Su audacia y sentido del deber lo han llevado a publicar reportajes que los grandes poderes quisieran acallar. En su amplia trayectoria, no ha dudado en poner su vida en juego, una y otra vez, para proteger el interés público y el derecho a la libre expresión.

Corrupción, asesinatos, injusticia e impuni dad son, quizá, los temas a los que más se ha enfrentado Ignacio Gómez en su carre ra periodística. Pero reportar las acciones más deplorables de los humanos no ha logrado acabar con la risa inextinguible del “sabueso del periodismo”, como lo llamó alguna vez la revista Semana. Todos están acostumbrados a su humor negro, que se ha convertido en una maña heredada por muchos de sus colegas, como si la risa fue ra necesaria para poder mitigar, de alguna forma, el pesimismo y el sabor funesto de los reportes que sobre Colombia transmite Noticias Uno todos los sábados y domingos.

Está más que claro que la mejor analo gía para definir a Gómez es el sabueso. Se comporta como tal en el consejo de

Texto y fotos: Laura Camacho Ramírez camachor.l@javeriana.edu.co el sabueso

Ignacio Gómez lleva más de cuarenta años trabajando como periodista y defendiendo la libertad de prensa en Colombia.

redacción: olisqueando el rastro de las que pueden llegar a ser noticias, sirviéndose de un olfato periodístico prodigioso que ha ido desa rrollando con los años y cumpliendo el rol de mentor para los periodistas que están bajo su liderazgo. Al igual que el perro de caza, Nacho tiene un instinto de investigador y una valentía admirables para enfrentarse a su presa, que no es otra que aquellas noticias y reportajes que los grandes poderes del país desean aca llar. También, como el sabueso, se destaca por su fidelidad: es fiel a su labor y a la gente que merece saber la verdad.

El subdirector de Noticias Uno se ha entregado al periodismo independiente durante la mayor parte de su carrera. Ha publicado investiga ciones acerca de la masacre de Mapiripán, los vínculos entre el Cartel de Medellín y algu nos dirigentes políticos y la participación de grupos paramilitares, como las Autodefensas Campesinas de Córdoba y Urabá (ACCU), en el conflicto armado. Desde la muerte de Guiller mo Cano, su héroe, Nacho comprendió que su carrera como periodista era de alto riesgo y que lo más importante son la información y el interés público, aun si ello pone en la cuerda floja su propia existencia.

En 1996 cofundó la Fundación para la Libertad de Prensa (FLIP), con el fin de hacerle frente a la campaña de terror que se estaba empren diendo contra los periodistas colombianos, desde la década de los ochenta. Los asesinatos de sus colegas lo han marcado profundamente, y han sido la motivación más grande para per manecer en la lucha incansable por defender la libertad de expresión en Colombia.

Pero él no solo ha sido defensor o vocero, también ha sido víctima: lo han perseguido, golpeado y amenazado de muerte; además ha tenido que exiliarse tres veces y lo han robado, aproximadamente, 18 veces, todo ello a razón de su oficio. Pero la violencia nunca ha podido silenciarlo, Ignacio Gómez sigue ejerciendo el periodismo en Colombia, demostrando que quizá el sabueso tiene más vidas que un gato.

Directo Bogotá (DB): A lo largo de su carre ra usted ha abogado por el interés público y por el periodismo independiente, ¿cuál es el

compromiso que el periodismo debe asumir con la sociedad civil?

Ignacio Gómez (IG): Pienso que el periodis ta, básicamente, es un servidor y trabaja sus historias bajo el interés público. Es decir, las noticias que afectan el interés público afectan a todo el mundo, independientemente de sus convicciones. Entonces, la neutralidad de un periodista se mantiene siempre que atienda ese interés. El periodismo de fuentes de los años ochenta y noventa, en el que un periodista debía tener muchos amigos que le regalasen noticias, hacía que toda información entregada fuese una información interesada. Hoy, el pe riodismo de datos le permite a uno conseguir datos sin limosnearlos, información de interés público sin la mediación. Por otro lado, un pe riodismo muy ideologizado puede estar acom pañado de adjetivos, y la utilización de adjeti vos es un peligro gravísimo para un periodista.

Gómez es el subdirector de Noticias Uno. • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

No utilizar adjetivos es la clave para hacer pe riodismo siempre basado en el público.

DB: ¿Quién fue Guillermo Cano en su vida?

IG: Guillermo Cano era una persona que todo el gremio periodístico admiraba, que yo ha bía conocido desde niño. En mi niñez siempre había periódicos, las noticias se comentaban mucho en mi familia y lo conocí por su resis tencia frente a los fraudes financieros de los años ochenta. Era un personaje que, sin tener que hacerlo, se la había jugado con toda, había demostrado que el compromiso mayor de un periodista era con la opinión pública y con la audiencia, no con el negocio. Eso resultó en la mordaza económica del Grupo Grancolombia no hacia El Espectador. Entonces, en toda esa pelea, no solo era un gran periodista, sino un protagonista de la gesta por la libertad. Por su puesto, uno se sentía militante en esa gesta.

narcotráfico, derechos humanos y corrupción militar; algo determinante para el martirolo gio del país y todos los sufrimientos que Co lombia iba a padecer de ahí en adelante. En el momento su muerte, por el fuerte lideraz go que tenía, lo que hizo fue dejarles la tarea pendiente a todos los demás. Entonces, tocaba asumir eso. Todos los que hacíamos parte de esa generación de El Espectador nos dedica mos a seguir haciendo los temas como si Gui llermo Cano estuviera ahí.

Creo que Noticias Uno siempre ha sido para la profesión como un paradigma de lo que los demás medios pueden hacer y no hacen

DB: El 17 de diciembre de 1986 asesinaron a Guillermo Cano, ¿qué significó para usted enfrentarse al asesinato de su mentor en El Espectador?

IG: Eso fue un cambio definitivo en mi vida. Guillermo Cano publicó mucho sobre narco tráfico, puso al descubierto a Pablo Escobar en el Congreso. Pero la razón detrás de su asesinato, y esto es ponerle más elementos a su muerte, fue la relación que él hizo entre

DB: Fue un mártir.

IG: Sí, pero no solo hubo un mártir. El día que mataron a Guillermo Cano, asesinaron al co rresponsal de El Espectador en Miami. Un año después, estábamos investigando el asesina to de Cano junto al abogado Héctor Giraldo y, dos años después de eso, el abogado Giral do fue asesinado. Luego de un tiempo, fueron asesinados los gerentes administrativos de El Espectador en Medellín: Marta Luz López y Miguel Soler. Y continuaron las muertes de los corresponsales de Florencia, Leticia, Buena ventura y así sucesivamente, hasta Jorge To rres y Julio Daniel Chaparro en 1992.

DB: Los asesinatos y las amenazas a perio distas tienen un efecto amedrentador, ¿alguna vez pensó en retirarse?

IG: No, precisamente por eso. Eso puede ser una razón de desistimiento frustrante, pero también una razón de “¡mataron a estos ma nes y ahora estoy yo!”. Nunca pensé en dejar las cosas, incluso tuve muchos amores y mu chos planes de vida individuales que se frus traron por todas esas circunstancias. En ese entonces, mi esposa quería tener hijos, pero no en un contexto de tanta violencia, y todo esto iba determinando mi vida personal, pero también me iba determinando como profesio nal. La muerte de mis compañeros siempre fue algo que me dolió mucho, todavía me duele todos los días. Pero es una razón para seguir contando la historia.

DB: Después de todos los atentados, los ro bos, las amenazas y los exilios que ha tenido que padecer, ¿por qué seguir ejerciendo el periodismo en Colombia? • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

IG: Eso lo resolví temprano. Trabajé en España en 1989 e hice unas publicaciones en el diario El Independiente, muy bien pagadas porque eran investigaciones sobre las relaciones entre la ETA y el Cartel de Medellín. Finalmente, me encargaron una crónica. Me fui al sur de Es paña, por el río Guadalquivir, donde había una gente preocupadísima porque la temperatura del agua se les había subido medio grado en 20 años por enfriar una planta nuclear que no tenía problemas. Mientras en Colombia mata ban gente, había guerra, comunismo y tráfico de armas, allá veía a estos manes preocupados por el río. Me sentí inútil y entendí que, inde pendientemente de los riesgos, Colombia era el mejor país para ejercer periodismo.

DB: ¿Qué hecho decisivo lo llevó a crear la Fundación para la Libertad de Presa?

IG: La muerte de Julio Daniel Chaparro y Jorge Torres. Julio Daniel era mi hermano, compar timos muchas cosas. Esos dos asesinatos y el de Guillermo Cano resultaron en una movili zación gigantesca por las calles, eso nos hizo ser conscientes de que existia la necesidad de hacer una organización que abogara por esos casos. Desde 1989, había establecido contac to con distintas organizaciones. Mi conversación con Reporteros Sin Fronteras (RSF), que era chirriquitico en ese entonces, estaba comen zando, y el Comité para la Protección de los Periodistas (CPJ) también era una organización superhumilde. Nos reunimos con el CPJ y lla maron a los de RSF a decirles: “Mire, a los de El Espectador les matan, prácticamente cada año, dos o tres periodistas y para tener buena información sobre eso allá está Nacho”. Empecé a hacer trabajos con ellos, publiqué algunas notas en una revista de una ONG in glesa que se llama Article 19, y ya estaba meti do en ese tema. La idea que se nos ocurrió con Ana Arana, en ese entonces del CPJ, fue hacer una reunión de directivos y líderes de perio dismo para ponerlos en consciencia sobre eso y de ahí sacar la fundación. Dio la fortuna de que Gabriel García Márquez quería hacer una conferencia de periodismo, cuando nos entera mos, le dijimos: “No, hermano, hagámosla de la libertad de prensa y el que va entrando ahí va entrando a la fundación”. El nobel era una

persona humana y dispuesta a dar la pelea. Hicimos la reunión, que fue la primera reunión de la FNPI [Fundación Nuevo Periodismo Ibe roamericano] y, en el acta final, quedó la obli gación de que Ignacio Gómez y Ferney Casta ñeda tenían que hacer la FLIP.

DB: ¿Qué garantías tiene en la libertad de prensa en Colombia con la gestión de la FLIP?

IG: Creo que la FLIP hizo algo importantísimo: generar conciencia, presionar investigaciones y aumentar la indignación nacional hasta el punto de que hoy en día ha disminuido el ase sinato de periodistas. Es muy caro en materia de prestigio para una organización. Antes ase sinaban periodistas y no pasaba nada, difícil mente se publicaba la noticia en un medio dife rente al del periodista.

Master de control Noticias Uno durante la transmisión.

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Ignacio Gómez revisando las notas impresas mientras se emite el noticiero. • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

DB: En el informe que presentó la FLIP acer ca de la administración de Iván Duque, se re porta que el gobierno segmentó a los medios en amigos y enemigos, ¿cómo fue para Noti cias Uno ser uno de los medios que incomo daban al gobierno?

IG: Eso significó una persecución directa. Fue una posición corporativa muy difícil para el dueño de Noticias Uno al ser socio del Canal 1 y, al mismo tiempo, productor de un noticie ro al que el gobierno persiguió proactivamen te durante los ocho años de Uribe y los cuatro de Duque. En esa persecución, lo primero que hicieron fue romper el canal que teníamos, ofreciéndoles dinero a los socios, llámense Jorge Barón o Yamid Amat, para que se sepa raran de la asociación que tenían con nosotros. Más tarde, en la administración de Duque, se produjo la presión sobre los accionistas del Ca

nal 1 para que nos expulsaran. Sinceramente, ejercer el periodismo crítico frente al gobierno de Duque fue la cosa más simple que he hecho en mi carrera, porque realmente abundaban los casos de corrupción y lo que no había eran ganas del periodismo de narrarlo. Era simple mente un pacto de silencio en el que este man iba y hacía una payasada en los medios de co municación y nos dejaba a nosotros la investi gación de los chanchullos, de los contratos, de los funcionarios.

DB: ¿Qué opina de los esfuerzos del gobierno de Duque por controlar la narrativa de su gestión en los medios?

IG: Él lo hizo mejor que Álvaro Uribe. Mientras Uribe nos señalaba, nos acusaba y hablaba de nosotros, calificándonos como sus enemigos teóricos, la estrategia de Duque era no men cionarnos, ignorarnos, declararnos invisibles. Tocó salir y decir “nos echaron y vamos a tratar de buscar en la audiencia la sostenibilidad que ni el gobierno, ni el Estado, ni el país nos dan”. Y eso funcionó. Creo que Noticias Uno siempre ha sido para la profesión como un paradigma de lo que los demás medios pueden hacer y no hacen, por eso nuestra cadena de premios India Catalina, como diciéndole al resto “y us tedes qué, huevones”.

DB: En esa tarea contaron con el apoyo de la audiencia.

IG: La audiencia nos da la fuerza para salir adelante. La gente está dispuesta a invertir de su propio y corto capital en una crisis que los medios crearon por su propia corrupción. Es decir, la gente no cree en Semana porque se vendió a unos intereses económicos, no cree en El Tiempo porque se vendió a sus intereses económicos, y porque cada una de las noti cias que publican está filtrada por el fascismo de Gilinski o por las ganas de acumulación de capital de Carlos Sarmiento Angulo. Entonces, la gente se siente sola y nos tiene a nosotros como defensa. Ojalá pudiéramos hacer mucho más, tener mucho más espacio y contar mu chas más historias.

DB: Espionajes, censura y amenazas, ¿qué pasa con la impunidad? ¿Cómo funciona la

rendición de cuentas si quienes ejecutan es tas agresiones son las entidades encargadas de garantizar la seguridad y la libertad?

IG: El periodista está completamente indefen so, independientemente de que existan todos los mecanismos legales para garantizar su libertad. No es un problema de ley, es un pro blema de ejecución de la ley. El abogado de Álvaro Uribe, por cuenta de Álvaro Uribe, me tiene embargada mi casa, y me la va a quitar por un proceso falso que se inventaron ellos y que tenía como cómplices a la Corte Suprema de Justicia y a la Corte Constitucional, donde el Cartel del Golfo ha tenido a sus agentes desde hace 20 años.

Después de tanto tiempo, uno ya se acostum bra a vivir prácticamente en un régimen fas cista, como al que nos acostumbró Uribe en el caso de Noticias Uno. Solamente en los ocho años del gobierno de Uribe, unos supuestos ladrones se metieron a mi casa en 12 ocasio nes y me robaron 21 computadores. Entonces el asalto a mi casa y el robo de mi información era el pan de cada día. La golpiza que me des truyó 16 dientes era también parte del oficio.

DB: ¿Espera que se transforme el trato a los periodistas en el nuevo gobierno?

IG: Siendo alcalde, Petro nos persiguió igual que Uribe. Personalmente, me declaró que iba a hacer una búsqueda de amigos míos en la Alcaldía y nos acosó con ataques en redes so ciales y declaró mentiras sobre nuestro traba jo. El periodismo colombiano de gran avenida es genuflexo frente a la gente que tiene plata, y la Alcaldía de Bogotá es el principal agente de pauta para los medios bogotanos. Nunca, ni Claudia López, ni Enrique Peñalosa, ni Gus tavo Petro en ninguna de sus alcaldías le han puesto un solo aviso a Noticias Uno, ninguno de ellos.

Tampoco se puede decir que Noticias Uno sea un noticiero petrista, como frecuentemente me lo dice la gente, sino que Noticias Uno es un medio que está en defensa del interés público. Si es el alcalde el que va a cercenar el hume dal de La Conejera, no se trata desde qué pun to de vista ideológico lo afecte, simplemente lo afecta. Los comunistas también roban.

Arriba: set de Noticias Uno preparado para transmitir la sección de deportes.

Abajo: Ignacio Gómez en la sala de redacción de Noticias Uno

cuando hablamos de periodismo? ¿De qué hablamos

A propósito de las implicaciones éticas del periodismo y de la forma sobre cómo aborda la academia los actuales dilemas de la profesión, conversamos con los periodistas Mario Morales, Ómar Rincón y Yolanda Ruiz acerca del tratamiento de fuentes, el periodismo equilibrado y la formación profesional.

Daniela Rojas Silva rojasda@javeriana.edu.co

Juan Rafael Rincón Ramírez jr_rinconr@javeriana.edu.co

Quizá hoy el periodismo afronta una de sus mayores crisis, mediada no solo por un modelo de negocio tradicional que parece hacer agua o por la irrupción de las nuevas tecnologías que proponen cambios en el consumo de la información y en la mane ra como los medios se relacionan con sus audiencias, sino también por el clima de polarización en el que algunos medios han asumido una postura casi militante a favor de una corriente política, lo que ha desper tado una oleada de críticas en las que con frecuencia el público los señala por su falta de rigurosidad o porque parecen obedecer a intereses económicos o políticos.

Yolanda Ruiz ha dedicado su vida al periodismo. Foto: Eduardo Márquez.

DB: ¿Cree que actualmente en la academia se están preparando periodistas que tengan las capacidades y los conocimientos suficientes para enfrentar las condiciones de la profesión?

YR: No. Siempre he dicho que la academia tiene que vincularse más al trabajo de los medios, o sea, creo que el periodismo es un oficio que se aprende haciéndolo. Como la medicina, no se conseguirá a un médico que lo gradúen sin que haya siquiera rotado por unas prácticas en un hospital. Lo mismo pasa con los periodistas. Estoy segura de que hay que casar mucho más la academia con los medios. Está bien la for mación académica, porque los periodistas de bemos tener una formación de todos los temas, no debe haber ningún tema que sea indiferente para un periodista, pero necesitamos las he rramientas, y eso se aprende haciendo el oficio donde se hace el oficio: en las salas de re dacción. Entonces, sí creo que tendríamos que empezar incluso las prácticas un poco antes.

DB: A raíz de la digitalización de la informa ción, todo está regido bajo la inmediatez y es muy fácil dejarse tentar por una chiva. En es tos casos, ¿cómo se debe mantener el rigor periodístico?

YR: Trabajé más de 20 años en radio y siempre decía que era un medio caliente para trabajar con cabeza fría. Y lo mismo digo de las redes sociales, de la era digital. Son medios muy ca lientes, medios inmediatos, instantáneos, pero

los periodistas no podemos dejar de hacer la tarea que nos corresponde. Eso significa que debemos confirmar antes de publicar. Debe mos dar contextos, contrastar las fuentes, te ner absolutamente clara la información antes de publicarla. Hago énfasis en el tema del con texto porque es algo que en muchas ocasiones se pierde cuando estamos publicando en redes sociales, pues se deja un pedacito del video y se omite el resto. Esto puede tergiversar la información. Medio caliente, cabeza fría. Tene mos que saber cómo comunicarnos en todas las redes y en la era digital, pero el fondo del trabajo periodístico está allí, en que sea infor mación de calidad. Ahí está la tarea.

Mario Morales y la academia en acción

En medio de su cotidianidad, encontramos a Mario Morales en su segundo hogar: las au las de clase. Allí, luego de una de sus clases, nos recibió para hablarnos de periodismo, academia y ética. El Moacho, como es cono cido cariñosamente por sus estudiantes de la Universidad Javeriana, cuenta con una larga y destacada trayectoria en el oficio. Es profesor, tiene su columna de opinión en el periódico El Espectador, es el defensor del televidente de Canal Uno y, finalmente, director y periodista del programa Desafíos RCN, de RCN Radio Conversamos con él sobre los temas que lo apasionan e hizo una breve valoración sobre cómo está la profesión que tanto ama, esa en

Izquierda: Mario Morales desempeña su labor docente en la sala hipermedial del Centro Ático, en la Universidad Javeriana. Foto: Juan Rafael Rincón R.

Derecha: Mario Morales en Javeriana Estéreo. Foto: Sofía Neira • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

la academia debe reinventarse y por ahora lo que ha hecho es adoptar la tecnología y hacer lo mismo que se hace siempre Ómar rincón. • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

la que trabaja para mejorarla desde la acade mia, formando futuros periodistas.

Directo Bogotá (DB): ¿Cree que los estudian tes se están preparando adecuadamente para ejercer un buen periodismo en Colombia?

Mario Morales (MM): En el país, la academia hace su mejor esfuerzo. Partamos de ese prin cipio de buena fe. Algunos lo logran y otros no tanto, por razones objetivas, tecnológicas, de acceso, de actualización de sus docentes, etc. y también por perfiles académicos que apuntan a determinadas cosas. En la academia trata mos de hacer el mejor esfuerzo para formar a los periodistas en tres áreas: primero, la parte conceptual, pues partimos de que el periodis ta es, esencialmente, un intelectual; segundo, desde la parte práctica, donde tenemos que habilitar a los estudiantes de condiciones cer canas a la realidad del medio que van a abor dar cuando entren al mundo laboral; y tercero, las condiciones éticas, condiciones idóneas de seres humanos empáticos en la actualidad, en el momento que vive el país. Empáticos no solo con su entorno, sino con el resto del país, pero también en lo pertinente a las normas del buen desempeño del periodismo.

DB: La transformación digital de los medios es evidente. ¿Cómo trabajarla y combinarla con lo tradicional sin caer en los dilemas éticos por la inmediatez de las redes?

MM: No cambian los principios en los conceptos, las ideas. El periodismo no cambia y los princi pios éticos tampoco. El destello, el fulgor de lo tecnológico no tiene por qué alterar lo otro, ni siquiera una actualización. Los principios del pe riodismo siguen siendo exactamente los mismos.

DB: ¿Cómo siente que están llegando los nuevos periodistas a los medios? ¿Se debe abrir un espacio entre academia y medios?

MM: El periodismo es una cosa y la academia es otra, yo siempre los separo. El primero es una manera de vivir la vida, una vocación, en tonces al joven estudiante no hay que llevarlo ni presionarlo. Se construye en la academia y se construye en la práctica. Y digo que el joven periodista debe saber que esto es una voca ción, y entonces no habrá que empujarlo a los medios, simplemente estará metido en ellos.

DB: Uno de los problemas que más se seña lan es la cercanía excesiva de los periodistas y sus fuentes, ¿cuál cree usted que es la distan cia sana que se debe mantener?

MM: Debe haber una línea de separación con las fuentes desde los puntos de vista relacional, económico e ideológico. A mí me causa preo cupación que quienes cubren fuentes resulten casados con ellas. Yo creo que debe haber una línea roja de separación entre la vida social y la vida personal de los periodistas. Deben ir por otro lado, no en relación con sus fuentes, por que todas las fuentes tienen intereses.

DB: Desde la academia, ¿cómo se deben formar los próximos profesionales?

MM: Frente a las perspectivas del periodismo, el papel de la academia es ser el faro. El pe riodismo que se hace en la academia debería ser un poco más arriesgado, más social, más osado, más de oficio; no es la idea mediática, sino la idea es darles insumos a los medios para decirles “mire, por aquí es, por aquí no”. Nosotros lo intentamos, pero la academia está un poquito en deuda.

Ómar Rincón y la construcción de un nuevo periodismo

Ómar Rincón es un estudioso del periodismo y de los medios de comunicación. Es profesor de la Universidad de los Andes y director del Cen tro de Estudios en Periodismo y de la Maestría en Periodismo de esa misma institución. Ade más, es director de FES Comunicación para la fundación alemana Friedrich Ebert, crítico de televisión del periódico El Tiempo y ensayista y consultor de la revista digital 070

Conectado con la realidad de nuestros tiempos, ha sido crítico con la labor que están teniendo los medios de comunicación y los periodistas en la actualidad del país. Para él, el papel de la academia es fundamental en el futuro del pe riodismo, pero es enfático al asegurar que hay muchas cosas por trabajar para tener una me jor profesión en nuestro país.

Directo Bogotá (DB): ¿Cómo se preparan los estudiantes para ejercer el periodismo en la actualidad de Colombia? ¿Cree que se están

Las rutas de un país en conflicto

Texto y fotos: Natalia Ramírez Ruiz ramirezr-natalia@javeriana.edu.co

Óscar Parra es profesor de la Universidad del Rosario y director de Rutas del Conflicto , un medio independiente que mapea, en el espacio y en el tiempo, las masacres, el despojo de tierras y el asesinato de líderes sociales, entre muchos otros temas que envuelven la historia del conflicto armado en Colombia.

Óscar Parra tuvo una idea: documentar las masacres y las historias del conflicto colombiano que muchas veces no eran re gistrados por la prensa o por el Estado en documentos oficiales. Así, este ingeniero con posgrado en periodismo y que es profe sor de la Universidad del Rosario, creó en el 2013, con la ayuda de un grupo de estudian tes, el medio Rutas del Conflicto y empezó a organizar una base de datos con informa ción de las masacres ocurridas desde 1982.

Rutas del Conflicto se concretó, en un principio, con el apoyo editorial de Verdad Abierta y con la financiación que consiguió el Centro Nacional de Memoria Histórica con una fundación de cooperación inter nacional. Sin embargo, hoy son un medio independiente que se financia de diversas maneras, como con donaciones y hasta con obras de teatro, con las que reúnen recur sos para seguir funcionando.

En la actualidad cuenta con 17 socios, la mayoría de ellos tienen sus trabajos aparte,

Óscar Parra, director de Rutas del Conflicto

pero colaboran en ciertos proyectos investiga tivos del medio y tan solo dos personas traba jan tiempo completo. Ese es el modelo que han encontrado para mantenerse, y bajo el cual han logrado acercarse a los epicentros de vio lencia en el país, para contar las historias de la guerra desde la narrativa de las víctimas y los sobrevivientes, concentrándose en la verifica ción y en la construcción de bases de datos. Esa labor difícil ya ha sido reconocida tanto en el país como en el exterior, y ha ganado pre mios como el Data Journalism Awards (2017), dos premios ¡Investiga! (2017 y 2019) y el Con curso de Proyectos de Investigación Transna cionales de la Colpin (2017).

DB: ¿Qué desafíos representa dirigir un medio independiente?

Óscar Parra (ÓP): El mayor desafío es que no sotros no tenemos ningún producto o servicio para vender. Entonces, hay que buscar día a día dinero para hacer periodismo de calidad y, de igual forma, proporcionar las condiciones míni mas para que los periodistas estén motivados.

DB: ¿Cómo se financian?

ÓP: Hemos tenido momentos de mucha suerte, y la cooperación internacional ha sido un gran apoyo. Sin embargo, siento que en un ecosis tema de 70 o 100 medios, pues ya no hay tanto dinero en la comunidad internacional para fi nanciarnos a todos. Entonces también hemos tenido que recurrir a todo, como hacer fiestas, vender camisetas, presentar obras de teatro, crowdfunding… En resumen, se pone de todo un poco para que esto sobreviva y nos toca se guir buscando un modelo de negocio que logre mantener los proyectos.

DB: Rutas del Conflicto empezó como un proyecto estudiantil, cuéntenos un poco más de eso.

ÓP: Así es, empezó como un piloto con estu diantes del Rosario, hace diez años. Traje la idea de construir una base de datos de masa cres en el año 2012. Fue interesante, los es tudiantes aportaron su visión del mundo, algo clave para el medio. Creo que hay un lastre muy fuerte sobre cómo seguir contando desde

los ojos del periodismo lo que pasa en Colom bia. El mundo del periodismo está cambiando dramáticamente. Entonces, es necesaria esa mirada fresca de ellos, y eso, más los conoci mientos, le da al proyecto la personalidad que tiene. Aún la mayoría de los periodistas que escriben para nosotros son estudiantes, es la ventaja de estar en el Rosario.

DB: ¿Cómo narrar los datos para que la gente los entienda?

ÓP: Al principio, mientras estabilizamos el equipo, era una lucha constante. Llegaban es tudiantes con muchas ideas, pero primero to caba analizarlas y ver cómo eso se podía traer a la realidad. En este momento es interesante mirar hacia atrás y ver lo que hemos hecho con las bases de datos. Por ejemplo, hemos he cho muestras audiovisuales con cámaras 360, con drones, también cosas de realidad virtual. Claro, contamos con la ventaja de no tener que estar cubriendo temas coyunturales, entonces tenemos más tiempo. El asunto es cómo finan cias eso a largo plazo, pero es también un poco parte de la personalidad de Rutas del Conflicto

DB: ¿Cuáles son los proyectos que más destaca de Rutas del Conflicto?

ÓP: Es difícil destacar a un hijo, es como tener un Nicolás y otro Nicolás… Es complicado. Yo creo que hay varios. Principalmente, la base de

Pilar y Santiago, periodistas de Rutas del Conflicto • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Este medio nació en el 2013 con el fin de documentar la violencia vinculada al conflicto armado colombiano

datos de las masacres, aun cuando han pasa do diez años, es la que más se ha citado, por ejemplo, en los informes de la Comisión de la Verdad. También la base de datos de Tierra en Disputa, que trata todo el problema de tierras en Colombia, y tiene por detrás historias increí bles de mucho dolor. Son trabajos que, por me dio del reportaje, han logrado ayudar a la gente que va a sustentar su caso ante las autorida des, para que les den lo que merecen por ley.

DB: Precisamente habla del dolor y el sufri miento provocados por una guerra que aún no parece tener fin en Colombia. ¿Por qué cree que es importante para la paz contar la guerra?

DB: Cuando hablamos de guerra, de violen cia, hablamos de víctimas, y es muy impor tante que ellas también tengan un espacio para contar su versión, esto también trae un desafío: la revictimización…

ÓP: Es muy complicado porque está el hecho de que una persona cuente otra vez episodios duros de su vida. Creo que siempre se mueve algo dentro de ellos. Hay gente que dice que descansa cuando cuenta las cosas, pero ese es un proceso personal; hay gente que no quiere hablar nunca. Acá tratamos de respetarles es tas cosas.

DB: Hace poco salió el tomo No matarás, como parte del Informe final de la Comisión de la Verdad. Ustedes realizaron un documen to que sirvió como apoyo a la elaboración de ese texto. Cuéntanos un poco más de esa colaboración.

Sala de redacción de Rutas del Conflicto

ÓP: Porque es importante que sepamos qué pasó. Algún día, una sociedad bien informa da ayudará a deconstruir estigmas y dejará de justificar violencias. Hace poco tenía esa dis cusión con el equipo. No creo que sea suficien te saber qué pasa, pero sigue siendo nece sario. No podemos avanzar si no paramos un momento y no nos damos cuenta de qué fue lo que pasó. Aun cuando el país ha avanzado muchísimo, todavía hay gente que no tiene idea de qué pasó, que sigue con esos estigmas muy fuertes, por ejemplo, señalando a la gente que tiene ciertas posturas políticas como guerrille ros o pensando que el país no tiene un conflic to social.

ÓP: Nosotros hicimos un documento sobre las masacres en Colombia. Justo hace un año estábamos cerrando ese texto. Hay muchas masacres en este país y hay un porcentaje im portante en las que estratégicamente fueron cometidas con sevicia, en las que se estableció acabar con todo y dejar claro que con ellos no se juega. Esa escritura fue agobiante para no sotros, pero también reveladora y de mucho or gullo, pues es algo que se investiga y que per durará ahí, en los informes de la Comisión. En ese texto hay mucho trabajo, es un documento de más de 100 páginas. Al final, lo que se toma son menos de ocho páginas. Pero ni modo. Eso además nos sirvió como el punto de partida de muchas cosas que ahora estamos haciendo.

DB: Un tema del que muy poco se habla es de la salud mental de los periodistas. No debe ser muy fácil tener que escuchar historias atravesadas por el dolor y la violencia del conflicto. ¿Cómo manejan eso en el equipo?

ÓP: Sí, eso es complicado. Aquí tenemos apoyo psicológico dentro de la Universidad, por me dio de un doctor en psicología que ocasional mente hace terapias grupales con nosotros. El escuchar tanto dolor a veces también lo afecta a uno. Entonces en eso también trato de tra bajar, en que haya el menor daño posible, pero es complicado. • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

DB: Hablando de la Universidad del Rosario, ¿cuál ha sido el rol de la institución en Rutas del Conflicto?

ÓP: La oficina donde trabajamos la aporta la Universidad, y la mayoría de los estudiantes que aportan al proyecto son del Rosario. En tonces, casi que se ha construido una especie de escuela aquí dentro y, en general, es nues tra casa. También tengo mi rol como profesor dentro de la Universidad, doy tres asignaturas: Periodismo de Paz, Producción Multimedia, y Análisis y Visualización de Datos. En todas apli co lo que hacemos en Rutas del Conflicto. Diría que las cosas más ñoñas son las que tienen que ver con programar, hacer códigos para perio distas, aprender a leer datos y, sobre todo, a contarlos Los estudiantes se encargan de re dactar los textos, organizar los datos, proponer formas de mostrarlos y, eventualmente, nos acompañan en las salidas de campo. Ellos son los que más creatividad le aportan al proyecto.

DB: En términos educativos, ¿cómo visualiza el futuro de la profesión?, ¿cree que deberíamos acercarnos más al periodismo de datos?

ÓP: Estamos muy atrasados en la producción de datos, pero ya hay información y, lastimosa mente, uno la deja pasar. Aparte de eso, se te dispara la creatividad pensando en cómo con tar determinada historia. Y aun cuando ha pa sado tanto tiempo y hay gente que es muy dura en datos, no es una cosa generalizada todavía; el que trabaja en datos es un ser medio extra ño en el periodismo.

DB: ¿Qué tan fácil ha sido el acceso a la información de las bases de datos públicas?

ÓP: Es complicado, hay de todo. Hay entida des del Estado que son más transparentes que otras. Pero en algunos casos es terrible. Por ejemplo, hace poco investigamos las licencias para captar agua, y nos pasaron un Excel im preso de 190 páginas. Toca sentarse, digitalizar eso y ajustarlo; es un trabajo muy dispendio so. En otra ocasión, pedimos unos documentos a Ecopetrol y nos dijeron: “Sí, claro, consigne nueve millones de pesos que cuestan las foto copias”. Las entidades hoy en día son tremen damente opacas en su gestión. Otro problema

que tuvimos fue con el Ejército: por pedir infor mación, terminamos perfilados. Entonces, creo que lastimosamente existen unas cajas negras en el Estado a las cuales no hemos podido acceder y será muy difícil lograrlo.

DB: ¿Qué ha sido lo más difícil hasta ahora en la dirección de Rutas del Conflicto? ÓP: Son varias cosas. No podemos ser desa gradecidos, pero igual ha sido manejar la se guridad y el tema emocional. Hay gente con la que te sientas y hablas y a la semana la ma tan. Los entornos personales se vuelven muy difíciles. Muchas veces tu familia no entien de por qué si no hay plata y no hay seguridad, sigues ahí. Como periodista, también es muy difícil establecer límites. No debería ser una cosa de la que nos debemos sentir orgullosos, pero el periodismo es algo tremendamente vocacional, que a su vez puede generar una adicción terrible.

DB: ¿Qué viene para Rutas del Conflicto? ÓP: En este momento estamos trabajando en construir un modelo de negocio que haga esto sostenible, sin depender de la cooperación in ternacional. En lo editorial, estamos trabajan do mucho en temas ambientales. Además de la reconstrucción, el apoyo y la difusión de los informes de la Comisión de la Verdad.

Edificio Santafé: Sede de Rutas del Conflicto • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •