vestlandsvegar
Vestlandsvegar_m2.indd 1
21.09.2021 09:44
Vestlandsvegar_m2.indd 2
21.09.2021 09:44
HALVOR FOLGERØ
VESTLANDSVEGAR HISTORIER OM FARLEGE OG SPEKTAKULÆRE VEGSTREKK
Vestlandsvegar_m2.indd 3
21.09.2021 09:44
F o t o: N o r m a nn K u n s t fo r l ag AS . E i ga r : N a s j o n a l b i b l i o t eke t
Vestlandsvegar_m2.indd 4
21.09.2021 09:44
INNHALD
7 Forord
Langs fjordane
11 Gamle Åkrafjordvegen
35 Sørfjorden
57 Langs fjorden i Sogn
71 Kjøsnesfjorden
Over fjellet
81 Fjellvegen Sauda–Røldal
93 Tusenmeteren – Gamlevegen Årdal–Tyin
107 Bergsdalsvegen Dale–Voss
123 Geirangervegen – Strynefjellsvegen – Vegen til Dalsnibba – Ørnevegen
I Dalen 143 Måbødalen 163 Austrumdalsvegen 177 Tokagjelet
194 Takk 196 Kjelder
Vestlandsvegar_m2.indd 5
21.09.2021 09:44
Også fotograf Normann fann vegen opp i Jordalen. F o t o:
Vestlandsvegar_m2.indd 6
N o r m a nn K u n s t fo r l ag AS
21.09.2021 09:44
FORORD IDEEN TIL DENNE BOKA blei fødd ein januardag i 2016. Eg var i Jordalen, ei fjellbygd i Voss herad. Ærendet mitt var å lage reportasje for NRK. Ikkje om Jordalen, men om vegen til Jordalen. Vinteren 2016 var siste vinter med gamlevegen. Tunellen jordølane hadde drøymt om i årevis, var snart ferdig. Endeleg kunne dei sjå fram til å reise på arbeid og skule utan å vere redde. Dei som har køyrt på den gamle vegen til Jordalen, veit kva eg snakkar om. Dalføret kiler seg inn som eit øksehogg mellom Stalheim og Jordalsnuten. Vegen startar på nedsida av den langt meir berømte Stalheimskleiva. Dei tre kilometrane oppover juvet var ein grøssar. Ei smal stripe grus langs eit stupbratt elvegjel der sola aldri skein, gjennom handbora tunellar så mørke og tronge at det kjendest som du aldri skulle komme ut att. På det nifsaste partiet var det sett opp eit rasoverbygg som såg spinklare ut enn det var. Men så fort du kom ut av øvste tunellen, var det som å komme til ei anna verd. Der vida dalen seg ut med skogkledde lier og flotte gardstun. Bygdefolket som var avhengige av denne vegen, fortalde dei villaste historier. Vinteren var naturleg nok verst. Helge, som hadde køyrt minst 1500 turar opp og ned med mjølkebil, hadde vore sekundar frå å bli tatt av snøras fleire gonger. Kari hadde segla på glattisen, både framlengs og baklengs mot stupet, med bilen full av ungar. Og Magnar, som hadde den vanvitige
jobben med å halde vegen fri for snø, hadde ikkje eingong fortalt sine nærmaste kva han hadde opplevd nede i gjelet. Det var best at dei visste minst mogleg. Ein gong rakk han så vidt å rygge inn i rasoverbygget før snøen dundra rundt han på alle kantar. Heile overbygget rista og skalv. Han var innesperra på begge sider og måtte grave seg ut med traktoren. Dette var kvardagen for folk i Jordalen fram til sommaren 2016. Historiene dei fortalde, gjorde inntrykk på meg. Medan vi andre klagar over at fortauet er dårleg strødd, måtte folk i Jordalen leve med stor risiko. For ikkje å snakke om dei som bygde vegen, hengande i tau og klatrande på spinkle trestigar. Jordalsvegen var frykta, hata og farleg. Men på same tid var han også spektakulær. Og går vi nokre tiår tilbake, fanst det mange slike vegar på Vestlandet. Det var ikkje utan grunn at vestlandsvegane hadde eit frynsete rykte. Fleire hadde også ei dragning på turistane, fordi dei var imponerande byggverk. Når så mykje dramatisk hadde skjedd på den korte vegstubben opp til Jordalen, kva då med andre vegar på Vestlandet? tenkte eg. Kva slags farar måtte folk leve med før dei lange tunellane kom? Korleis takla dei farane? Og korleis i alle dagar klarte nokon å bygge desse vegane, med handmakt og enkle reiskapar?
7
Vestlandsvegar_m2.indd 7
21.09.2021 09:44
Eg slapp å leite lenge før eg fann svar. Dei gamle bilvegane på Vestlandet ber på mange sterke og dramatiske historier. Nokre enda tragisk, andre var nær ved å gjere det. Andre igjen handla om å finne kreative løysingar for å komme seg ut av kork og knipetak. Vegar er kulturhistorie. Dei fortel noko om tida dei blei bygde i, og om menneska som bygde dei. Men også om menneska som brukte dei. I somme tilfelle har vegane vore avgjerande for korleis folk levde livet sitt. Eg har valt ut vegstrekk frå Sunnmøre i nord til Dalane i sør. Nokre er kjende og spektakulære meisterverk, som gamlevegen i Måbødalen og Geirangervegen. Andre er meir berykta enn berømte, som gamle Åkrafjordvegen og det rasfarlege strekket langs Fatlaberget i Sogn. Nokre av vegane eg skriv om, er samanrasa og tilgrodde, andre er framleis i bruk. La det vere sagt med ein gong: Det finst minst hundre vegar til som hadde fortent ein plass i boka. Utvalet er personleg, og er slett ikkje meint å vere noka leksikalsk framstilling av dei viktigaste eller mest sjåverdige vegane. Hovudpoenget mitt er å få fram forteljingane om korleis det var å leve med rasfarlege, luftige vestlandsvegar. Eller korleis det er – for sjølv om lange tunellar har gjort vegane tryggare, finst det enno vegar der folk køyrer med vindauget oppe for å lytte etter lydar frå fjellsida. Boka er basert på mange samtalar. Eg har møtt fastbuande, brøytemannskap, bussjåførar, trailersjåførar, pendlarar, turistar, skuleelevar og ein og annan lokalhistorikar, og har prøvd å fortelje historiene slik kjeldene mine hugsar dei. Nokre av historiene har eg henta frå gamle aviser.
Håpet er at desse forteljingane samla kan teikne eit bilete av korleis livet som bilist var på Vestlandet før den gule midtstripa blei vanleg. Posten skulle fram, ungane skulle på skulen, varene skulle leverast, vegen skulle brøytast – kort sagt: Livet skulle levast. Det er alt skrive bindsterke verk om veghistoria på Vestlandet. Grundige bøker som gir historisk bakgrunn for kvifor vegane blei bygde, når dei blei bygde, og detaljerte framstillingar av alle politiske vedtak og løyvingar som låg til grunn. Eg er ikkje historikar og går difor heller ikkje i djupna på slike spørsmål. I den grad eg pirkar borti emnet, støttar eg meg på det som finst av litteratur. Denne boka handlar ikkje først og fremst om veghistorie, men om veghistorier. Den vesle r-en utgjer ein vesentleg forskjell. Dessutan håpar eg du kan finne inspirasjon til kortreiste turistattraksjonar. Nokre av dei gamle vegane kan framleis opplevast – til fots, på sykkel eller i bil. Uansett kva du måtte velje: Send ein venleg tanke til dei som bygde vegen, og til dei som måtte køyre på han. God tur!
8
Vestlandsvegar_m2.indd 8
21.09.2021 09:44
Parti av gamlevegen til Jordalen. F o t o:
H e lg e Sko dv i n
9
Vestlandsvegar_m2.indd 9
21.09.2021 09:44
10 Åkrafjorden fotografert frå fly med utsikt mot sørvest. F o t o:
Vestlandsvegar_m2.indd 10
J a n R a b b en / S a m f o t o / n t b
21.09.2021 09:44
GAMLE ÅKRAFJORDVEGEN Saueblodet hadde blanda seg med regnet. Det rann ei raud elv ut frå lasteplanet. Vidar Tjelmel and opple vde st einr as i Åkr afjorden ÅKRAFJORDEN i Etne er vill og vakker. Men gamlevegen mellom Kyrping og Fjæra var ein farleg veg. Bygd under krigen som han var, er det absurd å tenke på at han var europaveg heilt fram til nyevegen med sine lange tunellar opna sommaren 2000. Ein tur på E134 innover Åkrafjorden i dag er inga sak. Med gul midtstripe og 80 kilometers fartsgrense er turen unnagjord på eit blunk. Ikkje ei einaste geit er å sjå. Nærkontakt med naturen får du først på brua over Langfoss, når spruten frå det 600 meter høge fossefallet vaskar frontruta. Før 2000 var det noko heilt anna. Dei 24 kilometrane frå Kyrping til Fjæra var krevjande. Du kjende dei i kroppen. Du stålsette deg, pusta djupt, og visste at no måtte du konsentrere deg. Min første biltur på eiga hand gjekk frå Stord til Odda. Åleine i bilen, åleine gjennom Åkrafjorden, med blodferskt sertifikat i baklomma. Suget i magen då eg køyrde inn i den første høgresvingen etter Kyrping, kan eg enno kjenne når eg ser svingen i dag. Den ultimate utfordringa venta. Respekten for denne vegen var ein del av oppveksten. Skulle familien austover,
GAMLE ÅKRAFJORDVEGEN Lengd 24 km Breidd 5 meter Byggeår 1937–1942 13 tunellar 40 bruer Pris 7,5 millionar kroner Meterpris 300 kroner Sjefsingeniør Finn Nitter senior Etne kommune NYE ÅKRAFJORDVEGEN Byggeår 1989–2000 Pris 700 millionar kroner Meterpris 28 000 kroner
låg Åkrafjorden der som eit hinder du ikkje kom utanom. Eit slags Mordor, der farane lurte rundt kvar sving. Og svingar var det nok av. Farar også. Høge stup og tronge, mørke tunellar. Terrenget var meir eigna for geiter enn for bilar. Og geitene kunne også
11
Vestlandsvegar_m2.indd 11
21.09.2021 09:44
vere ein prøvelse, om dei fann det for godt å bykse ut i vegen i ein uoversiktleg sving. Far min kvidde seg i dagevis. Dess lenger opp i Stordalen vi kom, dess meir stilna praten. Håpet var alltid å finne ein trailer å legge seg bak. Ein storebror som brøytte veg. Trygt og godt, heilt til traileren møtte ein annan trailer og måtte rygge. Kanskje møtte du buss på den smale hengebrua over Trolljuvet. I så fall måtte du rygge rett inn i ein mørk tunell. I dag blir denne brua brukt til strikkhopping. Folk jaktar adrenalinkick ved å kaste seg ut frå rekkverket 120 meter over fjorden. Før var det adrenalinkick nok å køyre over brua. Inne ved den mektige Langfossen kunne du endeleg senke skuldrene. Glede deg over fossespruten som stod over heile vegbana. Det verste var over. No var det Fjæra neste. Om det fanst ei «Sukkenes bro» i Sunnhordland, var det brua over Fjæraelva. Kom du frå vest, pusta du letta ut. Kom du austfrå, sukka du tungt over det som venta deg. Historiene om alt folk har opplevd på gamlevegen i Åkrafjorden, er talrike og dramatiske. Det handlar om utforkøyringar og hålkeføre. Det handlar om steinsprang og snøras. Nokre slapp med skrekken, men ikkje alle.
Liv og røre På 1920-talet fanst det planar om jernbane mellom Haugesund og Odda. Den blei det aldri noko av. Som kompensasjon skulle det i staden byggast bilveg gjennom Åkrafjorden. Arbeidet starta i 1937, og vegen skulle stå ferdig på 50-talet. Men så kom krigen, og Hitler hadde det travelt. For okkupasjonsmakta var det strategisk viktig å få
ferdig vegen langs Åkrafjorden. Den ville gi samanhengande veg mellom Oslo og Haugesund og sikre viktige forsyningslinjer. Dermed skaut arbeidet fart. Åkrafjordvegen var på den tida det største anlegget i Statens vegvesens historie. På det meste arbeidde meir enn tusen mann i dei bratte liene. Og for ein jobb dei hadde. 40 bruer måtte byggast og 13 tunellar borast. Murane er fleire stader 30 meter høge. Dei tolte juling frå tungtrafikken i nær 60 år, og dei står den dag i dag. Imponerande byggverk i det bratte terrenget. I 1940 budde det rundt 400 menneske i Åkrafjorden, fordelt på 60 gardsbruk på begge sider. Med veganlegget kom ei heilt ny tid. Tidlegare Etne-ordførar Lars Lundal har sett seg grundig inn i historia om den gamle vegen. Han fortel om eit yrande liv, både til sjøs og oppe i bergskorene. Meir enn tusen mann skulle ha mat og tak over hovudet. Brakkeleirar blei rigga. Folk og utstyr skulle fraktast fram og til bake, og behovet for båtar var stort. For å få utstyret opp til vegen blei det fleire stader sett opp taubaner. Her var arbeid nok, for både tilreisande og fastbuande. Dessutan betydde anlegget nytt blod i fjorden, fortel Lars. Dei tretti–førti jentene i gifteklar alder fekk langt meir å velje i. Her kom staute arbeidskarar frå heile Sunnhordland, og mange slo seg ned i området etter at vegen var ferdig.
Ulukker i anleggstida Vegarbeid i så ulendt terreng var farefullt. I dei brattaste berga stod arbeidarane på trestokkar bolta inn i glatte fjellveggen. Her måtte dei halde balansen medan dei slo hol til dynamitten med feisel og bor. Ein mann
12
Vestlandsvegar_m2.indd 12
21.09.2021 09:44
E134
VESTLAND
ROGALAND
E134
slo, den andre heldt boren. På ein god dag kunne dei lage hol på 3–4 meter. Anleggstida i Åkrafjorden kravde fleire menneskeliv. Ei stygg ulukke skjedde ved Glymjetunnelen, der 4–5 mann arbeidde med spett for å vippe ein stor stein utfor kanten. Ifølgje Lars Lundal jobba ein far og son i same arbeidslaget. Dei tok i av alle krefter og la seg på spettet. Men så glapp faren taket. Han miste balansen og rasa utfor stupet og rett i sjøen,
minst 60 meter ned. Sonen blei heilt ifrå seg og ville hoppe etter. Dei andre måtte tvihalde han. Gustav Rødne (1890–1989) heitte ein av basane på veganlegget. Arbeidslaget hans hadde akkurat sprengt ei storsalve ved Rafdal. Men to store blokker blei hengande att og truga med å ramle ned i vegen, der arbeidsfolka skulle passere. Denne dagen hadde basen vakna med ei uro i kroppen, som om noko gale var i emning. Han hadde
13
Vestlandsvegar_m2.indd 13
21.09.2021 09:44
14
Vestlandsvegar_m2.indd 14
21.09.2021 09:44
Gamlevegen i Åkrafjorden. F o t o: H e lg e Sko dv i n
15
Vestlandsvegar_m2.indd 15
21.09.2021 09:44
formana laget sitt om å vere ekstra påpasselege. Då oppsynsmannen kom, prøvde dei å lirke på blokkene med spettet. Saman bestemte dei at steinane måtte sprengast vekk, og Gustav gjekk for å hente dynamitt. Oppsynsmannen skulle vidare og var kommen rett under blokkene då Gustav såg at steinmassane byrja røre på seg. Han skreik ut for å varsle, men for seint. Oppsynsmannen blei drepen momentant, og ulukka gjorde eit sterkt inntrykk på alle som arbeidde i fjorden. At marginane var hårfine, viser ei anna historie. Ein grytidleg morgon sat Gustav Rødne og arbeidslaget hans i ei brakke ved Markhus og venta på at dagslyset skulle komme. Så fort det var lyst nok til å ta seg fram, gjekk Gustav ut, og arbeidslaget følgde etter. Siste mann var så vidt kommen ut av brakka då ein stor stein kom dundrande ned lia og feia heile brakka utfor stupet. Hadde dei sete eit par minuttar til, hadde 22 mann mist livet.
Tysk hastverk Tyskarane var utolmodige og jaga på for å få vegen langs Åkrafjorden ferdig. Målet var først å opne sommaren 1941. Men sjølv krigsherrane måtte innsjå at det var sjanselaust. Vanskane var for mange og terrenget for ulendt. Den hardaste nøtta var Trolljuvet, eller Storajuvet, som det også blir kalla. Her stuper glatte svaberg lukt i fjorden, i meir enn 100 meters høgd. Ei hengebru blei løysinga. Men den skulle vise seg å skape mykje t røbbel. Fleire mystiske uhell forseinka arbeidet. Byggemateriale blei levert for seint. Brutårna blei støypte skeivt og måtte rivast. Mørtelprøver var forureina. Om dette var
planlagd sabotasje mot okkupasjonsmakta, kan ingen svare sikkert på, men fleire meiner det. Dei tyske byggherrane var frustrerte og foreslo ei mellombels løysing. Dei ville bygge ei provisorisk bru lenger inne i juvet. Men Vegvesenet sine ingeniørar sa nei. Dei meinte prosjektet ville bli for farleg og tidkrevjande. 9. april 1942, to år etter krigsutbrotet, stod brua omsider ferdig, 66 meter lang, med ein tunell på kvar side. Og med Trolljuv bru på plass var vegen klar til bruk. Tidlegare Etne-ordførar Lars Lundal er fødd tre månader etter at Åkrafjordvegen opna i 1942. Eg møter han heime på Mark hus, ei husklynge med kai og båthamn som ligg i ly av ein liten holme. Her budde 70–80 menneske då Lars vaks opp. Bygda ligg midtvegs i fjorden og var ein naturleg stoppestad både for bussar og for bilistar som trong ein kvil og ein kaffikopp. Her ligg gamlevegen tett inntil husveggene. På nattetid hende det ofte at Lars vakna av lyden når trailersjåførane gav gass for å komme opp bakken. I dag får han sove i fred. Berre suset frå elva bryt stilla. Trafikken på europavegen går i tunell på innsida. Då nyevegen opna i 2000, blei Markhus ein avkrok. For butikken som Lars Lundal hadde drive i 20 år, betydde det kroken på døra. I dag bur berre sju–åtte fastbuande att. Eg lurar på om Lars saknar gamlevegen. – Det hender innimellom at eg saknar han. Men berre på fine sommardagar!
Skrekkveg for yrkessjåførar Europas verste europavei var overskrifta då fagbladet Transportmagasinet rapporterte
16
Vestlandsvegar_m2.indd 16
21.09.2021 09:44
Skålnes bru under bygging, ei av dei 40 bruene på Åkrafjordvegen. F o t o:
om Åkrafjordvegen i 1998, to år før dei nye tunellane opna. For yrkessjåførar var gamlevegen ein skrekkveg. På vinteren var rasfaren eit stressmoment. Og på sommardagar med stor trafikk kunne det fort korke seg til på dei smalaste partia. Det betydde mykje venting og mykje rygging. Eit anna problem var dei låge tunellane. Medan lastebilane vaks i både breidd og høgd med åra, var tunellane dei same gamle. Sjåførane måtte finsikte og legge seg midt i vegen. Sikta dei godt nok, smatt dei gjennom med millimeters klaring. Bomma dei, fekk dei i beste fall riper i taket. På vinteren var det viktig å følgje med på vêrmeldinga. Høgdeforskjellen er stor
B i l e t s a m l i n ga t i l H SD
på gamlevegen i Åkrafjorden. På det ytste partiet ved fjellet Skredkollen ligg vegen fleire hundre meter oppe i fjellsida, lenger inne i fjorden går han langs sjøen. På dagar med nullføre måtte ein vere ekstra forsiktig. Om det var berr veg ved sjøen, kunne det ligge is oppe i høgda. Og miste ein grepet i dei bratte bakkane, kunne det fort vere det siste ein gjorde. Difor var kjettingane flittig i bruk blant sjåførane i Åkrafjorden. Ei hending som fleire framleis snakkar om, skjedde 10. april 1966. Og han som hugsar det aller best, er Vidar Børretzen frå Etne. Den gongen var han 19 år og arbeidde som sidemann på ein godsbil.
17
Vestlandsvegar_m2.indd 17
21.09.2021 09:44
Den mystiske oljekanna Det er tidleg morgon då Vidar går på bilen i Etne, slik han pleier. HSDs godsbilrute køyrer same strekninga kvar dag. Avgang frå Ølen, innover Åkrafjorden og over til Odda. Så er det å losse bilen og køyre heim att med nytt lass på ettermiddagen. Morgonen er hustrig. I løpet av natta har det komme eit tynt lag med snøslaps. Men både Vidar og sjåføren kjenner vegen godt. Dei veit kor snø og is pleier legge seg, og kor ein må ta det roleg. Eit slikt parti er Skredkollen. Her ligg vegen på høge murar, fleire hundre meter over fjorden. I ein av svingane på veg ned mot Trolljuv bru oppdagar Vidar ei oljekanne som står ved støypekanten. Han stussar litt over dette, men slår seg til ro med at kanna truleg har sklide av lasteplanet på ein bil. Vel framme i Odda blir bilen lossa og lasta på nytt, før dei set kursen heimover. Då dei nærmar seg Skredkollen, er det blitt ettermiddag. Vidar har ikkje gløymt oljekanna han såg. Det er noko som skurrar, ho stod på ein merkeleg plass. Han ber sjåføren stoppe og speidar nedover urda. Der får han auge på noko som får pulsen til å slå fortare. – Langt der nede i steinurda, det må sikkert ha vore 200 meter under vegen, ser eg ein lastebil. Og mellom steinane ligg det ein mann. Sjølv no, meir enn 50 år seinare seinare, er det tydeleg at opplevinga har sett spor. Vidar får eit alvorleg drag over ansiktet. No er gode råd dyre. For korleis skal han komme seg ned for å hjelpe mannen? Det er langt ned, urda er stupbratt og steinane glatte. Ikkje har han tau å hjelpe seg med, og ikkje er han spesielt godt kledd. Vidar spring eit stykke langs vegen før han finn
Her kjem brua. Ein av tunellane ved Trolljuv bru under bygging. F o t o: B i l e t s a m l i n ga t i l H SD
ein plass det går an å klive inn i urda. På veg ned er det mange spørsmål som pressar seg fram. Kva er det som ventar han? Lever sjåføren? Kor skadd er han? Og korleis skal han klare å frakte han opp til vegen? Omsider er han nede ved vraket. Han pustar letta ut då han ser at det står til liv. – Ufatteleg flaks må han ha hatt. Den dag i dag skjønar eg ikkje korleis han kunne overleve den turen nedover steinurda. Vidar tar ein lang pause for å samle seg. Det er tydeleg at minna er sterke, sjølv så mange år etterpå. Sjåføren verkar hardt skadd og er våt og kald. Han har lege ute i snøslapset heile dagen og er medtatt og sløv. Vidar tar av seg
18
Vestlandsvegar_m2.indd 18
21.09.2021 09:44
Brua over Trolljuv ligg 120 meter over fjorden, med to tronge tunellar på kvar side. F o t o:
N i l s Løy n i n g. e i ga r : K r a f t m u s ee t
19
Vestlandsvegar_m2.indd 19
21.09.2021 09:44
Langfoss i Åkrafjorden. F o t o:
N i l s Løy n i n g. e i ga r : K r a f t m u s ee t
jakka og pakkar den skadde inn så godt han kan. Vinkar og ropar til kollegaen oppe på vegen at han må køyre etter hjelp. Så prøver han å snakke med den skadde. Halde han vaken, få han til å forstå at hjelpa er på veg. I minst ein time sit dei slik og ventar, medan skumringa fell på. Vidar kjenner seg liten og makteslaus. Først då hjelpemannskapa kjem til syne oppe på vegen, slepper redsla taket. Han er ikkje lenger åleine om ansvaret. Lokalkjende karar frå Kyrping baksar seg ned urda med ei gammaldags militærbåre mellom seg.
– Å få båra opp att til vegen var eit slit. Vi måtte vere svært forsiktige, vi ante jo ikkje kva slags skadar han hadde. Endeleg kan Vidar senke skuldrene. Den skadde lastebilsjåføren blir tatt hand om av kunnige hender og frakta til sjukehus i Haugesund. I dag er sjåføren borte. Men han kom seg på beina og levde i mange år etter utforkøy ringa i 1966. Hadde det ikkje vore for det skarpe blikket til Vidar Børretzen, tyder mykje på at utfallet ville blitt eit anna. Frå vegen kan du enno sjå rustne vrakrestar etter lastebilen nede i urda. Der
20
Vestlandsvegar_m2.indd 20
21.09.2021 09:44