Anne Grethe Sønsthagen
I BARNEHAGEN
Samlaget Oslo 2025
© 2025 Det Norske Samlaget
ISBN 978-82-340-1195-5
Omslag: Kristin Berg Johnsen
Førtrykk: Type-It AS
Trykkeri: Livonia Print Printed in Latvia
Boka er trykt med støtte frå Kunnskapsdepartementet v/Lærebokordninga for høgare utdanning.
Det må ikkje kopierast frå denne boka i strid med åndsverklova eller i strid med avtalar gjorde med KOPINOR, Interesseorgan for rettshavarar til åndsverk. Kopiering i strid med lov eller avtale kan medføre erstatningsansvar og inndraging og kan straffast med bøter eller fengsel.
INTRODUKSJON
Barnehagelæraren er ein kritisk aktør for å sikre eit likeverdig og inkluderande fleirkulturelt foreldresamarbeid. Barnehagelærarar er ofte pedagogiske leiarar eller styrarar og har derfor ifølgje Rammeplan for barnehagen eit overordna ansvar for at arbeidet med innhaldet og oppgåvene i barnehagen skjer i nær forståing og samarbeid med heimen (Kunnskapsdepartementet, 2017). Dette viser til det vi kallar foreldremandatet til barnehagen og skal løfte fram at foreldre skal, uavhengig av bakgrunn, anerkjennast som viktige bidragsytarar i barnehagen. Vidare er foreldremedverknad viktig for interaksjonar og relasjonar mellom barn og personalet og mellom foreldre og personalet (Douglass, 2019). Eit godt samarbeid mellom foreldre og barnehagepersonalet bidreg mellom anna til velvære, utvikling og læring hjå barna (Devlieghere et al., 2020). Foreldresamarbeid i barnehagen er ein tosidig prosess der foreldre har det overordna ansvaret for barnet og barnehagen har ansvaret for å tilby barnet eit godt pedagogisk tilbod og bidra til barnets leik, utvikling, danning og læring. Når foreldre opplever eit positivt samarbeid med personalet, får dei truleg også høgare forventningar til framtidig samarbeid, som igjen kan føre til meir positive kjensler og sterkare vilje til å samhandle med personalet i framtida (Bandura, 1997; Hoover-Dempsey et al., 1992).
I denne handboka for barnehagelærarstudentar blir det lagt særleg vekt på fleirkulturelt foreldresamarbeid. Dette er gjort fordi tidlegare forsking syner at barnehagar i Noreg ofte er dominerte av kulturen, normene og verdiane til majoriteten, og at barnehagepersonalet ofte ser ut til å vere usikre i kommunikasjonen med foreldre og barn med ulike kulturelle bakgrunnar. I boka blir det lagt vekt på rolla til foreldre med fleirkulturell bakgrunn og det særskilde ansvaret barnehagelæraren har i denne samanhengen. Foreldre er viktige bidragsytarar med verdifulle bidrag, uavhengig av bakgrunn. Eit av formåla med handboka er å legge vekt på symbolsk makt, rasisme og kvite privilegium og kor viktig det er å anerkjenne alle foreldre som viktige bidragsytarar i barnehagen. Vidare er målet å starte ein refleksjonsprosess hjå lesaren som ein kan ta med seg inn i vidare arbeid i barnehagen.
Sjølv om barnehagelærarstudenten er i fokus, vil innhaldet i boka også vere relevant for dei som allereie arbeider i barnehagen.
OPPBYGGINGA AV BOKA
Denne handboka tek sikte på å gi grunnleggande, forskingsbasert informasjon om kva ein som barnehagelærar bør legge vekt på i fleirkulturelt foreldresamarbeid. Boka består av fem kapittel, der første kapittel er dette introduksjonskapittelet der doktorgradsarbeidet som boka byggjer på, i tillegg til anna relevant forsking, blir presentert.
Kapittelet presenterer også relevante styringsdokument og gir ei kort innføring i sentrale omgrep som blir nytta i boka. Andre kapittel, Symbolsk makt og rasisme, legg vekt på det teoretiske omgrepsapparatet til den franske sosiologen Pierre Bourdieu, slik som symbolsk makt, felt, habitus og kulturell kapital. Vidare blir symbolsk makt kopla opp imot kritisk raseteori og kvite privilegium, før det avslutningsvis blir diskutert på kva måte rasisme og kvite privilegium er relevant for barnehagen. I tredje kapittel, Eit inkluderande fleirkulturelt foreldresamarbeid, går vi nærare inn på kva eit fleirkulturelt foreldresamarbeid er, både med eit teoretisk perspektiv og basert på tidlegare forsking, og tek for oss perspektiva kritisk fleirkultur, eit kritisk perspektiv på inkludering og aner-
kjenning. Avslutningsvis blir det diskutert korleis ein som barnehagelærar kan sikre eit inkluderande og likeverdig fleirkulturelt foreldresamarbeid. Det fjerde kapittelet, Formelt og uformelt samarbeid i barnehagen, viser konkrete døme frå praksisfeltet knytte til korleis ein arbeider med fleirkulturelt foreldresamarbeid i barnehagen. I avslutningskapittelet trekker vi trådane og oppsummerer bodskapen til boka ved hjelp av refleksjonar frå to relativt nyutdanna barnehagelærarar, gir tips til vidare lesing og forslag til refleksjonsoppgåver ein kan arbeide med i personalgruppa.
TIDLEGARE FORSKING OM FLEIRKULTURELT FORELDRESAMARBEID
Det er gjort noko større forsking på fleirkulturelt foreldresamarbeid i Noreg, mellom anna fire doktorgradsavhandlingar (Bergsland, 2018; Lund, 2022; Norheim, 2022; Sønsthagen, 2021). Tre av studiane (Bergsland, 2018; Lund, 2022; Sønsthagen, 2021) har nytta seg av delar av Bourdieus omgrepsapparat, som blir presentert i kapittel 2 i denne handboka, medan Norheim (2022) også diskuterer maktrelasjonar, men ikkje med utgangspunkt i Bourdieu. Desse studiane vil vere nyttige for ein barnehagelærar å ha kjennskap til i arbeidet med fleirkulturelt foreldresamarbeid.
Pedagogen Mirjam Dahl Bergsland (2018) har studert korleis pedagogiske leiarar møter foreldre med minoritetsbakgrunn. Ho intervjua ti pedagogiske leiarar og ti foreldre med minoritetsbakgrunn frå sju ulike barnehagar og undersøkte korleis dei pedagogiske leiarane tildelte anerkjenning og miskjenning i møte med foreldre med minoritetsbakgrunn. Ho tok utgangspunkt i teoriar om makt og fann at majoritetens kulturelle kapital og habitus såg ut til å dominere i barnehagen. Kulturell kapital handlar om ressursar ein har som kunnskap, ferdigheiter og utdanning, medan habitus mellom anna handlar om summen av vanane, haldningane, handlingane, verdiane og normene våre (sjå meir i kapittel 2). Vidare fann Bergsland at foreldra i ulik grad prøvde å tilpasse seg til majoritetens oppfatning av normalitet. Dei pedagogiske leiarane såg ut til å ubevisst legge vekt på likskap, der det var den norske måten
å forstå barn og oppseding, barnehage, foreldresamarbeid og foreldreskap på som var det normale. Minoritetsforeldra vart dei andre og vart ofte forstått med bakgrunn i sin kultur og ikkje i individualiteten deira. Foreldre med majoritetsbakgrunn, derimot, vart del av eit oss som oppførte seg i tråd med dominerande kulturell kapital og habitus. Sidan dei pedagogiske leiarane såg ut til å legge vekt på likskap og det norske som det normale og ikkje anerkjenne eller vise forståing for foreldra med minoritetsbakgrunn, diskuterer Bergsland om dette kan sjåast i lys av systemisk rasisme og eurosentrisme. Systemisk rasisme handlar om at rasisme er noko meir enn ei individuell handling. Det er eit større, strukturelt og systemisk problem som støttar eit skjult system av privilegium og undertrykking, til dømes ved at kvitheit blir fremma som normalitet og det som er forskjellig frå den etablerte standarden av normalitet, blir marginalisert og ekskludert (Fylkesnes, 2019). Eurosentrisme handlar kort forklart om at ein ser europeisk kultur og samfunnsform som betre enn andre kulturar.
Sosialantropologen Hilde Hjertager Lund (2022) undersøkte korleis kulturelt mangfald vart leia, forstått og teke i vare av pedagogiske leiarar, og korleis foreldre med flyktningbakgrunn erfarte møtet med barnehagen. Ho gjennomførte datainnsamling i fire barnehagar, der ho intervjua 12 foreldre med flyktningbakgrunn, 20 pedagogiske leiarar og fire styrarar / daglege leiarar. I tillegg gjennomførte ho observasjonar i barnehagane. Dei pedagogiske leiarane forstod mangfald på tre ulike måtar: som likskap, ulikskap og anerkjenning. Desse ulike forståingane danna vidare tre typar barnehagefellesskap: likskapsfellesskap, ulikskapsfellesskap og mangfaldsfellesskap. I fellesskap prega av verdiar om likskap legg personalet vekt på enkeltbarnet eller individet og er meir oppteke av behova til den enkelte enn av til dømes kultur (Lund, 2021). Dette heng saman med ein likskapsideologi som blir nærare diskutert i kapittel 2, og som kan bidra til forskjellsbehandling.
Å legge vekt på likskap kan føre til at erfaringar og bakgrunnar til barn og foreldre med minoritetsbakgrunn blir irrelevante i møte med barnehagen. Ein kan då risikere at alle sine erfaringar og bakgrunnar blir vurderte opp mot ein majoritetsnormalitet, som kan bidra til at barn og foreldre med andre bakgrunnar kan kjenne seg framandgjorde. I fellesskap prega av verdiar om ulikskap
blir kulturelle skilnadar lagde vekt på når ein snakkar om barn og foreldre med minoritetsbakgrunn, ofte omtala som «dei», «dei andre», «dei med ein annan kultur» og så vidare. Personalet framhevar at foreldre med minoritetsbakgrunn skal få kunnskap om og forståing av kva ein norsk barnehage er. Vidare blir barnehagens forventningar om kva gode foreldre er, forstått ut frå eit norsk utgangspunkt. Ein ønskjer å gjere foreldra meir norske, slik at samarbeidet blir mindre utfordrande og personalet kan seiast å ha ei problemorientert haldning til mangfald. I eit fellesskap prega av mangfald er personalet oppteke av verdiar som anerkjenning, inkludering og rausheit, og ein ser mangfald som ein normaltilstand der ein framhevar dei ulike bakgrunnane til dei enkelte. Ein er oppteken av diskusjonar og meiningsbrytingar og ser mangfald som ein ressurs.
Foreldra som deltok i Lunds (2022) studie, var generelt fornøgde med samarbeidet med barnehagen, men støytte på utfordringar knytte til kommunikasjon og språkbarrierar. Vidare fann Lund mellom anna at majoritetens kunnskapar og ferdigheiter knytte til foreldreskap prega både dei pedagogiske praksisane i barnehagen og forteljingane til foreldra. Resultata hennar synleggjer mellom anna maktstrukturar i barnehagen som både kan hemme og fremme kulturelt mangfald og kjensla hjå foreldra av å høyre til og bli anerkjente.
Pedagogen Helga Norheim (2022) undersøkte samarbeid mellom foreldre med innvandrarbakgrunn og fagpersonar i barnehagen. Studien er både kvalitativ og kvantitativ og var del av eit større forskingsprosjekt som undersøkte foreldresamarbeid i barnehagar i fire europeiske land (Noreg, England, Italia og Nederland). Resultata frå desse landa viste at fagpersonane såg ut til å ha positive oppfatningar knytte til samarbeid, medan foreldra hadde meir delte oppfatningar. I tillegg undersøkte Norheim den norske konteksten meir spesifikt. Der synte resultata at begge partar hadde positive synspunkt på samarbeidet, men foreldra var meir positive enn fagpersonane. Begge gruppene verdsette fleirkulturelle praksisar, men viste variasjon i trua på fleirspråklegheit. Samla sett viser studien at barrierar og suksessfaktorar er sterkt avhengige av kontekst og kan variere mellom innvandrargrupper og land. Praksisen til fagpersonar spelar ei viktig rolle i å mogleggjere samarbeid med foreldre med innvandrarbakgrunn.
Overordna fann Norheim tre hovudområde for barrierar og suksessfaktorar i samarbeidet: språk, maktrelasjonar og fleirkultur. Dei asymmetriske maktre-
lasjonane Norheim fann, handla mellom anna om at fagpersonar i barnehagen vart oppfatta som ekspertane, både av foreldra og av personalet sjølv. Meir konkret viser Norheim (2022, s. 49) til følgjande barrierar og suksessfaktorar:
BARRIERAR
• Foreldra opplevde manglande tolmod og sensitivitet når det gjaldt språk
• Ein del barnehagar brukar ikkje tolkar under foreldresamtalar
• Når mange språk er representerte i ein barnehage, kan det vere vanskeleg å komme i møte alle språk på ein likeverdig måte
• Foreldre kunne oppleve fleirspråkleg personale som ei ulempe, då desse ofte ikkje hadde vertslandet sitt språk som morsmål
• Spesialisert pedagogisk språk kunne utgjere ei dobbel språkhindring for foreldra
• Foreldra rapporterte at dei opplevde manglande forståing frå fagpersonar for utfordringar barna deira møtte når dei lærte to (eller fleire) språk
• Både foreldre og fagpersonar si tru på fleirspråkleg opplæring var betydeleg forskjellig
SUKSESSFAKTORAR
• Å tilsetje fleirspråkleg personale
• Bruk av tolk
• Omsetje skilt, materiell og nyhendebrev
• Tildele meir tid for kommunikasjon, både i kvardagen og i foreldresamtalar
• Transspråking (systematisk bruk av to språk i utdanning)
I min eigen doktorgrad i pedagogikk (Sønsthagen, 2021) undersøkte eg korleis barnehagar i Noreg fungerte som inkluderingsarena for foreldre med flyktningbakgrunn, og barnehageleiinga sitt ansvar for dette. Somme av hovudresultata synte at symbolsk makt var synleg i dei deltakande barnehagane. Symbolsk makt blir nærare utdjupa i kapittel 2, men handlar kort sagt om ei skjult form for makt som verken majoritetsgrupper eller minoritetsgrupper reflekterer over eller prøver å stå imot (Bourdieu, 1991). Denne ubevisstheita kring symbolsk makt var også synleg i dei to barnehagane som deltok i hovudstudien min. Tidlegare forsking viste at det var manglande kompetanse knytt til fleirkulturell pedagogikk, fleirspråklegheit og andrespråkslæring i utdanningssystemet i Noreg. På bakgrunn av dette starta Utdanningsdirektoratet, på oppdrag frå Kunnskapsdepartementet, ei femårig nasjonal satsing kalla Kompetanse for mangfald i 2013. Målet med satsinga var å involvere personale frå heile utdanningssystemet gjennom arbeidsplassbasert kompetanseheving (Lødding et al., 2018). Dei to barnehagane i min hovudstudie deltok i denne satsinga med eit fokus på kompetanseheving knytt til fleirkulturell pedagogikk.
Generelt såg det ut som at verken leiinga (barnehagelærarar i stillingar som pedagogisk leiar eller styrar) eller personalet (fagarbeidarar og assistentar) i min studie reflekterte noko særleg over det potensielt ubalanserte maktforholdet mellom dei sjølve og foreldre med flyktningbakgrunn. Det såg heller ikkje ut til at dei reflekterte særleg over sitt eige ansvar viss dei møtte på utfordringar i samarbeidet.
Det såg tidvis ut som at foreldra sjølv vart gjorde ansvarlege for utfordringane i samarbeidet, ved at personalet uttrykte at foreldra ikkje snakka tilstrekkeleg norsk, at dei tok lite initiativ i kommunikasjonen, eller at dei var generelt utfordrande å kommunisere med. Når leiinga og personalet i barnehagen i sterk grad fokuserer på norsk språkkunnskap (eller mangel på dette) og framhevar majoritetens måte å handle på, kan ein bidra til å reprodusere ulikskapar heller enn å redusere dei.
I tillegg såg barnehagane ut til å fungere meir som ein integreringsarena enn ein inkluderingsarena for foreldra. Barnehagen som inkluderingsarena blir forstått som ein arena der leiinga og personalet kritisk utforskar inkluderingsog ekskluderingsprosessar i barnehagen og korleis barnehagen fungerer for alle aktørar. Ved å vere ein integreringsarena følgjer barnehagane lovverket ved at alle barn har rett på barnehageplass, og dei arbeider for å inkludere alle ungane i leik, men foreldra blir ikkje tilstrekkeleg inkluderte eller anerkjente som viktige bidragsytarar i barnehagen. Barnehagelæraren er ein kritisk aktør i fleirkulturelt foreldresamarbeid. Då er det også nødvendig at ein som barnehagelærar har innsikt i teoriar om symbolsk makt og kritisk reflekterer over sin eigen maktposisjon i møte med foreldre med ulike bakgrunnar. Denne studien følgjer oss igjennom denne boka, både teoretisk og gjennom dei fleste døma som blir brukte.
RELEVANTE STYRINGSDOKUMENT
Som barnehagelærar treng ein også å kjenne til ulike relevante styringsdokument når ein fokuserer på fleirkulturelt foreldresamarbeid. Det er viktig å presisere at ein som barnehagelærar skal ha eit kritisk blikk på ulike styringsdokument og innhaldet i dei. Styringsdokument er til dømes kritiserte for å sjeldan definere ulike omgrep som er nytta, som gjer det opp til den enkelte å legge si tolking til grunn. Vidare kjem slike styringsdokument frå politisk hald med sine ulike agendaer og formål (for ein nærare diskusjon av dette, sjå Birkeland et al., 2022). I det følgjande skal vi sjå på innhaldet i nokre særskilt relevante styringsdokument, i kronologisk rekkefølgje. Denne lista er ikkje uttømmande, og fleire dokument vil komme til.