1.1.2. Tổng quan nghiên cứu về trò chơi trong dạy học

8

“cướp cờ”, “chơi ô ăn quan” v.v… Mục đích của trò chơi kiểu này chủ yếu nhằm giải trí đầu óc sau những giờ học căng thẳng, mệt mỏi và phần thưởng cho người thắng cuộc thường không có hoặc nếu có thì giá trị vật chất cũng không đáng kể. Nội dung của các trò chơi này cũng đơn giản và thể lệ cuộc chơi cũng chỉ một vài quy định đơn giản, dễ nhớ. Những trò chơi kiểu này có ưu điểm nổi bật là người chơi được huy động cả trí tuệ và sức lực nên người chơi vừa thoải mái đầu óc, rèn luyện trí tuệ vừa được rèn luyện thể lực.

1.1.2. Tổng quan nghiên cứu về trò chơi trong dạy học 1.1.2.1. Tình hình nghiên cứu về trò chơi dạy học ở nước ngoài

Bên cạnh kho tàng trò chơi trong dân gian còn có một số hệ thống trò chơi sử dụng trong quá trình dạy học do các nhà giáo dục xây dựng được gọi là trò chơi dạy học. Đại diện cho khuynh hướng sử dụng trò chơi dạy học làm phương tiện phát triển toàn diện cho trẻ phải kể đến nhà sư phạm nổi tiếng người Tiệp Khắc I.A.Komenxki (1592-1670). Ông coi trò chơi là hình thức hoạt động cần thiết, phù hợp với bản chất và khuynh hướng của trẻ. Trò chơi dạy học là một dạng hoạt động trí tuệ nghiêm túc, là nơi mọi khả năng của trẻ em được phát triển, mở rộng phong phú thêm vốn hiểu biết. Với quan điểm trò chơi là niềm vui sướng của tuổi thơ, là phương tiện phát triển toàn diện cho trẻ I.A.Komenxki đã khuyên người lớn phải chú ý đến trò chơi dạy học cho trẻ và phải hướng dẫn, chỉ đạo đúng đắn cho trẻ chơi. Trong nền giáo dục cổ điển, ý tưởng sử dụng trò chơi với mục đích dạy học được thể hiện đầy đủ trong hệ thống giáo dục của nhà sư phạm người Đức Ph.Phroebel (1782-1852). Ông là người đã khởi xướng và đề xuất ý tưởng kết hợp dạy học với trò chơi cho trẻ. Quan điểm của ông về trò chơi phản ánh cơ sở lí luận sư phạm duy tâm thần bí. Ông cho rằng thông qua trò chơi trẻ nhận thức được cái khởi đầu do thượng đế sinh ra tồn tại ở khắp mọi nơi, nhận thức được những quy luật tạo ra thế giới, tạo ra ngay chính bản thân

9

mình. Vì thế ông phủ nhận tính sáng tạo và tính tích cực của trẻ trong khi chơi. Ph.Phroebel cho rằng, nhà giáo dục chỉ cần phát triển cái vốn có sẵn của trẻ, ông đề cao vai trò giáo dục của trò chơi trong quá trình phát triển thể chất, làm vốn ngôn ngữ cũng như phát triển tư duy, trí tưởng tượng của trẻ. I.B.Bazedov cho rằng, trò chơi là phương tiện dạy học. Theo ông, nếu trên lớp học, giáo viên sử dụng các phương pháp, biện pháp chơi hoặc tiến hành tiết học dưới hình thức chơi thì sẽ đáp ứng được nhu cầu và phù hợp với đặc điểm của người học và tất nhiên hiệu quả tiết học sẽ cao hơn. Ông đã đưa ra hệ thống trò chơi học tập dùng lời như: trò chơi gọi tên, trò chơi phát triển kĩ năng khái quát tên gọi của cá thể, trò chơi đoán từ trái nghĩa, điền những từ còn thiếu... Theo ông, những trò chơi này mang lại cho người học niềm vui và phát triển năng lực trí tuệ của chúng [21]. Vào những năm 40 của thế kỷ XIX, một số nhà khoa học giáo dục Nga như: P.A.Bexonova, OP.Seina, V.I.Đalia, E.A.Pokrovxki... đã đánh giá cao vai trò giáo dục, đặc biệt và tính hấp dẫn của trò chơi dân gian Nga đối với trẻ mẫu giáo. E.A.Pokrovxki trong lời đề tựa cho tuyển tập “Trò chơi của trẻ em Nga” đã chỉ ra nguồn gốc, giá trị đặc biệt và tính hấp dẫn lạ thường của trò chơi dân gian Nga. Vào những năm 30 - 60 của thế kỷ XX, vấn đề sử dụng trò chơi dạy học trên lớp học được phản ánh trong các công trình của R.I.Giucovxkaia, VR.Bexpalova, E.I.Udalsova,... R.I.Giucovxkaia đã nâng cao vị thế của dạy học bằng trò chơi. Bà chỉ ra những tiềm năng và lợi thế của những “tiết học” dưới hình thức trò chơi học tập, coi trò chơi học tập như là hình thức dạy học, giúp người học lĩnh hội những tri thức mới từ những ý tưởng đó. Bà cũng đã soạn thảo ra một số “tiết học – trò chơi” và đưa ra một số yêu cầu khi xây dựng chúng [21, tr.30].

10

Bên cạnh đó, tính tích cực cũng được các nhà khoa học như B.P.Exipov, A.M.Machiuskin (Liênxô); OKon (Ba lan), Skinner, Bruner (Mỹ), Xavier, Roegiers (Pháp),... nghiên cứu theo các khía cạnh khác nhau. Thứ nhất, nghiên cứu và xem xét tính tích cực nhận thức của người học trong mối quan hệ giữa nhận thức và tình cảm, ý chí (A.I.Serbacov, I.F.Kharlamov, R.A.Nhidamov, V.Okon...) hướng nghiên cứu này đã bổ trợ rất nhiều cho các nhà giáo dục trong việc tìm kiếm những con đường và điều kiện cần thiết nhằm phát huy tính tích cực nhận thức của người học [32]. Thứ hai, nghiên cứu về bản chất và cấu trúc của tính tích cực nhận thức của người lớn và trẻ em, trong đó đặc biệt lưu ý tới vai trò chủ động và chủ thể trong quá trình nhận thức (B.P.Êxipop, LP.Anstova, Xavier Roegiers, JM. Denomme, Madedine Roy...) các tác giả này coi tính tích cực nhận thức là thái độ của chủ thể nhận thức đối với đối tượng nhận thức thông qua việc huy động các chức năng tâm lí ở mức độ cao nhằm giải quyết những vấn đề nhận thức. Trong nghiên cứu của mình: Sư phạm tương tác một tiếp cận khoa học thần kinh về học và dạy, Roy M, Denomme J.M đã khẳng định cấu trúc não người liên quan đến hứng thú học tập của học sinh. Khi có hứng thú học tập, việc học của học sinh trở nên dễ dàng và thú vị hơn dẫn đến đạt kết quả tốt hơn trong học tập [50]. Người có công lớn đặt nền móng cơ sở lí luận cho việc nghiên cứu trò chơi trong trường học là nhà tâm lí học Xô Viết L.X.Vưgôtxki. Ông đã nghiên cứu và đưa ra một số luận điểm sau [56]: - Khẳng định bản chất xã hội và tính hiện thực của trò chơi trẻ em. - Khẳng định vai trò trung tâm của trò chơi trẻ em đối với sự phát triển tâm lí của trẻ. Trò chơi chính là động lực phát triển và tạo ra “vùng phát triển gần”.

11

- Trò chơi trẻ em không nảy sinh một cách tự phát mà do ảnh hưởng có ý thức và không có ý thức từ phía người lớn xung quanh. - Sự cần thiết phải vận dụng phương pháp phân tích vào nghiên cứu các chức năng tâm lí, trong đó có việc nghiên cứu trò chơi. - Không nên dừng lại ở nghiên cứu quan sát mà cần thiết phải tổ chức các nghiên cứu thực nghiệm về trò chơi. Hiện nay, với sự phát triển của khoa học công nghệ, với sự hiện đại, đa dạng của phương tiện dạy học, trò chơi trong trường học ngày càng được đầu tư nghiên cứu và ứng dụng nhiều hơn, hiệu quả hơn. Có thể thấy, trên thế giới, việc nghiên cứu, xây dựng và tổ chức trò chơi nói chung và trong trường học nói riêng đã có từ rất sớm và ngày càng được phát triển. Hướng mới nhất hiện nay các nhà nghiên cứu đang chú trọng đến là hoàn thiện các kĩ năng tổ chức những trò chơi đa dạng mang tính tích hợp các môn học để tạo hứng thú trong dạy học.

1.1.2.2. Tình hình nghiên cứu về trò chơi dạy học ở Việt Nam

Cũng như các hoạt động giáo dục ở trường học trên thế giới, trò chơi cũng là một hoạt động không thể thiếu trong trường học ở nước ta. Ở Việt Nam, có nhiều tác giả nghiên cứu về việc xây dựng và sử dụng trò chơi dạy học dưới các góc độ và ở các bộ môn khác nhau. Một số tác giả như Phan Huỳnh Hoa, Vũ Minh Hồng, Trương Kim Oanh, Phan Kim Liên, Lê Bích Ngọc,... đã nghiên cứu biên soạn một số trò chơi và trò chơi học tập,... [26, 43]. Những hệ thống trò chơi và trò chơi học tập được các tác giả đề cập đến chủ yếu nhằm củng cố kiến thức phục vụ một số môn học như: Hình thành biểu tượng toán sơ đẳng, làm quen với môi trường xung quanh,... rèn các giác quan chú ý, ghi nhớ, phát triển tư duy và ngôn ngữ cho trẻ. Các tác giả đặc biệt quan tâm đến ý nghĩa phát triển của trò chơi học tập, không chỉ phát triển các giác quan mà phát triển các chức năng tâm lí

12

chung của người học. Tuy nhiên, trong các nghiên cứu này cũng chưa đi sâu nghiên cứu việc xây dựng và sử dụng trò chơi dạy học trong quá trình nhận thức của người học. Ngay từ những năm 80 của thế kỷ trước, một số sách, tài liệu trong giáo dục đã đề cập tới trò chơi trong trường học, trò chơi và cách tổ chức chơi. Trong đó có thể kể đến các sách xuất bản từ năm 1980 đến nay như: “Trò chơi học tập” của Vũ Minh Hồng [26]; “Hướng dẫn tổ chức hoạt động vui chơi” của Nguyễn Thị Ngọc Trúc [57]; “100 trò chơi sinh hoạt” của Ngô Tấn Tạo [52]; “50 trò chơi vui- khỏe thông minh” của Đặng Tiến Huy [28]; “Trò chơi trẻ em” của Nguyễn Ánh Tuyết [59]; “Phát huy tính tích cực nhận thức của trẻ mẫu giáo 5 - 6 tuổi trong trò chơi học tập” của Nguyễn Thị Hòa [21]; “Trò chơi vận động” của Trần Đồng Lâm, Đinh Mạnh Cường [41] v.v... Trong tác phẩm “Trò chơi trẻ em”, tác giả Nguyễn Ánh Tuyết đã đề cập đến trò chơi trí tuệ, giới thiệu một số trò chơi trí tuệ dành cho trẻ em. Loại trò chơi này có tác dụng thúc đẩy hoạt động trí tuệ của trẻ [59]. Trong tài liệu “Hướng dẫn tổ chức học tập vui chơi”, Nguyễn Thị Ngọc Trúc đã đề cập đến các loại trò chơi, mức độ các mối quan hệ trong trò chơi. Đó là chơi không có tổ chức, chơi một mình, chơi cạnh tranh nhau, chơi với nhau trong một thời gian ngắn, chơi với nhau lâu trên cơ sở hứng thú với nội dung chơi. Tác giả đã khẳng định kết quả của hai mức độ cuối phụ thuộc vào kĩ năng hướng dẫn người học chơi của mỗi giáo viên (GV) [57]. Cũng đề cập tới trò chơi, bài báo “Phương pháp sử dụng trò chơi trong dạy học” của tác giả Nguyễn Thị Bích Hồng [25] và đề tài “Xây dựng và sử dụng trò chơi dạy học nhằm tích cực hóa hoạt động học tập của sinh viên sư phạm trong dạy học môn Giáo dục học ở trường Đại học Đồng Tháp” của Nguyễn Kim Chuyên [10] đã bàn sâu về việc xây dựng trò chơi, cách thức tổ chức chơi sao cho đạt hiệu quả giáo dục.

13

Ngoài ra, về các công trình, đề tài nghiên cứu trò chơi trong trường học cũng có thể kể đến một số đề tài luận văn, luận án như: luận văn “Một số biện pháp tổ chức trò chơi học tập nhằm hình thành biểu tượng về thiên nhiên cho trẻ mẫu giáo lớn” của Lê Bích Ngọc [43]; các luận án “Nghiên cứu tính tích cực giao tiếp của trẻ mẫu giáo 5-6 tuổi trong hoạt động vui chơi” của Nguyễn Xuân Thức [54]; “Xây dựng và sử dụng trò chơi học tập nhằm phát triển khả năng khái quát hóa của trẻ mẫu giáo lớn” của Nguyễn Ngọc Trâm [55]; “Xây dựng và sử dụng trò chơi phát triển nhằm hình thành biểu tượng toán ban đầu cho trẻ 5-6 tuổi” của Trương Thị Xuân Huệ [27] v.v... Nhìn chung, các sách, tài liệu, đề tài,... đều đề cập tới trò chơi trong trường học dành cho HS mẫu giáo, tiểu học, còn đối với HS cấp trung học ít được quan tâm nghiên cứu và triển khai. Về trò chơi kĩ thuật, luận văn “Trò chơi kĩ thuật và vận dụng trong dạy học môn Công nghệ ở trung học phổ thông” của Đặng Ngọc Ước có thể được coi là công trình đầu tiên nghiên cứu về sử dụng trò chơi kĩ thuật trong dạy học Công nghệ nhưng cũng chỉ mới là sơ khai bước đầu [63]. Khi khoa học công nghệ phát triển, đặc biệt là sự phát triển của công nghệ thông tin, các trò chơi game trên máy tính ngày càng phát triển do sự hấp dẫn, tiện lợi của nó. Nhìn chung các trò chơi trên máy tính chỉ có thể giúp người chơi giải trí và rèn luyện trí tuệ trong một chừng mực nào đó. Các trò chơi này hầu như không giúp người chơi rèn luyện thể lực, thậm chí nếu người chơi quá ham mê sẽ dẫn tới hậu quả xấu cả về trí tuệ và thể lực. Chính vì thế, các nhà giáo dục, nhà sư phạm cũng đã quan tâm nghiên cứu về vai trò, mục đích, ý nghĩa của trò chơi trong trường học; nghiên cứu về việc xây dựng, lựa chọn và sử dụng trò chơi trong trường học. Qua khảo sát tình hình nghiên cứu về xây dựng và sử dụng trò chơi trong nhà trường phổ thông ở nước ta, có thể thấy việc nghiên cứu tổ chức trò