G.Kolarovski - Za sonorikata na Vlastimir Nikolovski

Prof. MA Goce Kolarovski

ZA SONORIKATA VO MUZIKATA NA VLASTIMIR NIKOLOVSKI

Vo zvu~eweto na muzikata na V.N. ona {to voobi~aeno najprvo privlekuva vnimanie i {to vo pove}e porani makedonski muzikolo{ki trudovi prvo se izdvojuva kako tipi~no za nea, naj~esto se neramnodelnata metrika, melodikata zasnovana na makedonski folklorni intonacii, monodiskata

i

monodisko-harmonskata

modalna

organizacija,

teatralizacijata na muzi~kite `anri, orientacijata na dramskoto na~elo no i na humorot i satirata pri izborot na literaturni tekstovi, orientacijata na nacionalnata tematika, promocijata na te{koto vo makedonski nacionalen profesionalen muzi~ki `anr ‌ Ovie osobenosti na negoviot kompozitorski stil se odamna zabele`ani i publikuvani od pove}e makedonski muzikolozi (Ortakov, Golabovski, Karaka{, Kolovski, Pro{ev, Kolarovska-Gmirja),

i

so~inuvaat

sostaven

del

na

pretstavata

za

tvore{tvoto i stilot na kompozitorot.

No pod toj prv, lesno zabelle`liv stilski plast, pri povnimatelno analiti~ko nabquduvawe se otkrivaat skrieni, ve{to vtkaeni izrazni sredstva i netradicionalni kompozitorski metodi svojstveni na muzikata na HH vek, koi na pretstavata za negoviot kompozitorski stil i davaat, dodatna,

po prodlabo~ena stilsko-estetska perspektiva svrzana, na toa

nivo, so internacionalnata pa duri i so avangardnata linija na negovoto, vo osnova nacionalno i tradicionalno oboeno tvore{tvo.

Taka, vo muzikata na Nikolovski, ne taka retko se sretnuvaat segmenti na muzi~kata forma pa duri i celi dela organizirani spored principite na aleatori~niot metod, naj~esto staven vo slu`ba na umetni~koto presozdavawe na folklornata improvizacionost, slu~ajnost i

1

sloboda. @anrovata scena – omilenata sinkreti~na muzi~ko-scenskopoetska forma na Nikolovski po pravilo vklu~uva upotreba na vokalen manir na proiznesuvawe na tekstot tipi~en za muzikata na HH vek poznat kako sprechstimme ili peeno govorewe voveden od Arnold [enberg.

No ona na {to sakame da poso~ime vnimanie ovde, vo ovoj kratok napis, i {to e {iroko rasprostraneta harmonsko-koloristi~ka pojava vo muzikata na Nikolovski, i isto tolku {iroko rasprostraneta i svojstvena kako kompozitorski metod vo muzikata na HH vek, e pojavata {to sovremenata muzi~ka teorija ja determinira so poimot i terminot sonorika.

Vo naukata za harmonijata pod sonorika se podrazbira “eden od metodite na komponirawe vo muzikata na HH vek zasnovan vrz operirawe so tembrovo oboeni zvu~nosti - sonori” koi pak se definirani kako kombinacija na tonovi sleani vo edinstvena zvu~na boja vo koja te{ko ili voop{to ne se razlikuva na sluh visinata na site ili samo na oddelni tonovi (A.L.Makligin, muzi~ki enciklopediski re~nik M. 1991).

Teorijata na sonorikata razlikuva tri gradaciski nivoa izdvoeni vrz stepenot na slu{nosta na izdvojlivosta odnosno neizdvojlivosta na tonovite na sonorot. Toa se koloristika – muzika zasnovana vrz tonski oboeni zvu~nosti vo koi se razlikuvaat visinite na site vklu~eni tonovi; sonorika – muzika na tonski oboeni zvu~nosti vo koi se razlikuvaat visinite na samo nekoi od upotrebenite tonovi i sonoristika – muzika na tembrovi zvu~nosti koi se slu{aat kako tonski blokovi od tonovi na koi visinata nemo`e da im bide odredena. Soodvetno na ovaa gradacija i osnovnite izrazni elementi na sonorikata – sonorite imaat tri gradacii: sonorno oboeni sozvu~ja – vertikalna kombinacija na tonovite koi imaat opredelena visina no vo koja se izdvojuvaat na sluh samo oddelni tonovi, dominira boja; sonori – vertikalna kombinacija na tonovi koi imaat visina

2

no ne se razlikuvaat na sluh i sonoristi~ki sozvu~ja ili poliwa – vertikalna kombinacija na zvuci bez opredelena viso~ina.

Sonorikata vo site nejzini gradacii vo najpolna forma se projavuva i zazema va`no mesto vo delata na kompozitorite na HH vek iako oddelni nejzini

navestuvawa

i

manifestacii

nao|ame

i

vo

muzikata

na

devetnaesettiot. Ovoj koloristi~ki metod se sretnuva vo tvore{tvata na vidni majstori kako {to se

Musorgski, Rahmawinov, Bartok, Berg,

Prokofjev, Penderecki, Ligeti, Slonimski, [nitke.

Sonorikata vo kontekst na muzikata na Nikolovski prv pat ja sretnuvame spomenata vo magisterskiot trud na Aneta Spiridonova “Harmonskite

osobenosti

na

tvore{tvoto za

pijano

na

Vlastimir

Nikolovski” odbranet na Fakultetot za muzi~ka umetnost vo Skopje minatata godina pod mentorstvo na avtorot na ovie redovi. (Se nadevam deka organizatorot na SME slednata godina }e go sogleda interesot od nejzinoto u~estvo vo rabotata na muzikolo{kata sekcija i }e ja pokani na konferencijata).

Stavreva osnovano, namerno ograni~uvaj}i se vo svojata analiza samo na muzikata za pijano kako na ubedlivo relevantna za istra`uvaweto na harmonskiot jazik na Nikolovski, pri razgleduvaweto na aleatori~nata kompozicija za pijano “Mena`erijada” zabele`uva: “klasterskoto dvi`ewe ili skalirawe niz registrite, … pod vlijanie na brzoto tempo i na sitnite notni vrednosti na akordite ostava vpe~atok na

dvi`ewe na zvuk-boja. … tonski nefiksiranite klasteri vo niskite

registri, doveduvaat do gubewe na glavnata odlika na akordot da go slu{ame kako sozvu~je ili kako (istovremeno zvu~ewe na G.K.) pove}e tonovi. Toga{ akordite ednostavno stanuvaat fon so re~isi neopredelena tonska visina {to zboruva za nivno isklu~ivo sonoristi~ko zna~ewe” (A.Spiridonovska, Harmonskite osobenosti na tvore{tvoto za pijano na V.N. str. 31).

3

Toa

osameno

nabquduvawe

bara

natamo{no

istra`uvawe,

prodlabo~uvawe i rafinirana diferencijacija na sonorite na Nikolovski soglasno pogore predlo`enata klasifikacija na Makligin, a isto taka i pro{iruvawe na poleto na nabquduvawe i negovo rasprostranuvawe ne samo vrz muzikata za pijano tuku vrz celiot opus na avtorot.

U{te

pri

prvoto

zapoznavawe

so

orkestarskoto

i

horskoto

pove}eglasje na Nikolovski se razotkrivaat poinakvi, pobogati i poobemni i pokompleksni sonoristi~ki vertikali.

Se razbira, vo ovoj trud ne e mo`no soodvetno detalno i temelno da se razgledaat site aspekti na sonristi~ki stranici vo negovoto tvore{tvo, pa ottamu

}e se ograni~ime samo na nivno prvi~no pretstavuvawe i

klasificirawe koe bi mo`elo da bide pojdovna osnova za natamo{no sledewe i po prodlabo~eno zanimavawe so ova perspektivno muzikolo{ko pra{awe.

Pri istra`uvaweto na sonorikata vo tvore{tvoto na Nikolovski prvo {to pa|a vo o~i e deka taa, vo edno ili drugo gradacisko nivo, e zastapena vo site etapi od negoviot kompozitorski razvoj - od godinite neposredno po negovoto diplomirawe (1955) - krajot na pedesetite, pa se do godinite na vrvot na negoviot tvore~ki pat – osumdesetite i navamu, odnosno deka e svojstven, evolutiven,

avtohton i konstanten stilski

element a ne nekriti~ki, nenavesteno vklu~ena pomodna kompozitorska postapka koja nema opravdana i osmislena funkcija vo realiziraweto na opredeleni umetni~ki celi.

Ovde treba da se dodade deka avtorot pri upotrebata na sonorite naj~esto se koristi so nivnata vtora gradacija odnosno upotrebuva kombinacija na vertikalno postaveni grupi tonovi so opredelena visina koja zaradi sleanosta na op{toto zvu~ewe te{ko ili voop{to ne se razlikuva na sluh.

4

Takvi zvu~ni kompleksi sretnuvame vo dela na Nikolovski napi{ani vo {eesetite godini – Mladinskiot album za pijano (1960 g., Karanica, str.

16/17; Stra{na prikazna str. 19/20), ~etvrtiot stav – “Zakana” – od ciklusot “Po pati{tata” (1960) za glas i orkestar ili pijano, na tekst od ciganska narodna poezija (delnicata na pijanoto po~etnite 11, zaklu~nite 5 takta); “Selskite burleski” (1960g.) za me{an hor i solisti ( “Ma`i{~eto” pred kulminacijata, 44/60 t.,); oratoriumot “Serdarot” (1963), vo orkestarskiot voved na negoviot prv stav - “Prolog” (34/40 t.) PRIMER BR.1 STR 11; ciklusot za glas i pijano “Makedonka” (1964) , vo vovedot (prvite 12 takta) i kulminacijata na negoviot prv stav – “Elegija”, vo koja ogromniot dijapazon na sonorot pijanistot trebada go otsviri so laktite na racete PRIMER BROJ 2 STR 5,

i na sli~en na~in vo kulminacijata na vtoriot stav –

“Zakletva” PRIMER BR 3 STR 10.

Vo delata na Nikolovski od sedumdesetite i ranite osumdesetti godini vo koi e vklu~ena sonorikata osven prodol`enie i prodlabo~uvawe na upotrebata na sonorite od {eesetite evidentno vo dela kako {to se Koncertot za pijano i orkestar (1978), aleatori~kiot i satiri~en ciklus “Mena`erijada” za solo pijano - posveten na eden kameleon (1980), i ciklusot za glas i pijano “Ispoved” (1981), petiot stav “ Kambani” (delnicata na pijanoto PRIMER BR 6 STR 11), se zabele`uva i tendencija na postepeno relativizirawe na visinata na tonovite od koi e izgraden sonorot

i so toa modulacija na vtorata gradacija vo tretata –

sonoristi~ki sozvu~ja ili poliwa.

Takva “modulacija” vo tretmanot na

zvu~nosta na vertikalniot

kompleks zabele`uvame vo ciklusot “Satir 2” (1972) za glas i guda~i – sonori vo pijanoto povtorno otsvireni so laktovite na pijanistot vo prviot stav, i sonoristi~ki poliwa so nefiksirani visina koi pri toa se vo

5

glisandira~ko nadolno dvi`ewe vo guda~ite (pred bukva I na bukva I) vo vtoriot stav PRIMER BR 4 STR 12.

Vo istiot vtor stav na taa kompozicija (bukvi M i N) se sretnuva kombinacija na sonori so tonovi so opredelena intonacija (vo pijanoto i guda~ite) i sonori kaj koi intonacijata e proizvolna (delnicata na drvenite guda~i PRIMER BR 5 STR 16.

Interesno {to dve godini pred sozdavaweto na “Satir 2” Nikolovski ve}e napi{al kompozicija vo koja celoto dejstvie e izgradeno so upotreba samo na sonoristi~ki poliwa - ja napi{al selskata `anr scena “Svr{uva~ka 2” za me{an hor solisti, zurli, gajdi i tapan. Vo horskata varijanta na ovaa kompozicija visinata na tonovite e sosema relativizirana i samo uslovno i pribli`no fiksirana vo notniot tekst. Vo strogo ritmiziranoto dvi`ewe na glasovite zaradi slobodata vo intonacijata vo rezultat se formiraat nepredvidlivi

“zdebeleni”

zvu~ni

poliwa

povikani

umetni~ki

da

presozdadat zvu~en efekt na kolektiven `agor na selani sred selo vneseni vo burni komentari kon dojdenecot – mom~eto koe si bara “nevesti~ka”. Se sozdava vertikala tipi~na za, polskata avangarda, no so so sosema druga – folklorna zada~a, se sozdava, ka`ano so terminot na anti~kata muzi~ka teorija, ekmeli~ka odnosno “neblagozvu~na” vertikala.

Ovaa kompozicija e verojatno najoddale~enata to~ka na otstpuvawe na muzi~koto pred govornoto na~elo {to literarno, nesomneno nadareniot Nikolovski ja napravil i vo ovaa forma nikoga{ ne ja povtoril vo nitu edno drugo delo.

Delumno sonorni poliwa se sretnuvaat i vo kompozicijata “Te{koto” za hor i tapan (1977, bukva B) a isto taka i vo divite voskliknuvawa na orkestrantite vo tretiot stav na koncertot za pijano i orkestar.

No, za steknuvawe na po{iroka pretstava za sonorikata na Nikolovski

treba da se spomne i toa deka i

6

vo {eesetite i vo

sedumdesetite vo nekoi negovi dela se sretnuva i prvata gradacija na sonori - sonorno oboeni sozvu~ja – vo koi visinite na tonovite koi vleguvaat vo sostav na sozvu~jeto se izdvojuvaat na sluh no dominira boja-zvu~nost.

Odnosno, vertikala koja soglasno prethodno spomenatata gradacija bi svedo~ela za koloristika vo tvore{tvoto na Nikolovski.

Takvi se sozvu~jata vo delnicata na pijanoto vo tretiot stav na “Lirskiot ciklus” za glas i pijano (1962) PRIMER BR 7 STR 4,

koi se

zamisleni kako “fonska senka” na vode~ka melodiska linija, a isto taka vo kompozicijata za dva `enski hora i dva soprana “Gotva~ka lirika – Papazjanija” vo koja fonskoto na~elo e postignato so dolgo zvu~ewe na vertikala izgradena so postapna hiperpozicija na terci PRIMER BR 8 STR 3.

Mestopolo`bata na sonoristi~kite “zoni” vo muzi~kata forma na Nikolovski obi~no sovpa|a so pozicijata na klu~nite to~ki vo razvojot na dramaturgijata na delata, kako {to se na primer zonite na lokalnite ili generalnite kulminacii. Mnoguzvu~nosta na sonornata vertikalata e iskoristena za postignuvawe ne samo na koloristi~ki tuku i dinami~ki i prostranstven efekt na maksimalna zafatenost na zvu~niot prostor so {to se postignuva vrvna to~ka na ispolnetost i napregnatost stavena vo slu`ba na podvlekuvawe na klu~en smislov moment.

Re~isi site pogore poso~eni primeri se tokmu takvi klu~ni, kulminaciski to~ki po koi po pravilo sledi spad.

Primerot broj eden e momentot na kulminacijata na Prologot od prviot stav na oratoriumot “Serdarot” – kulminacija po koja vo razvojot na deloto se vklu~uva literaturniot tekst na Prli~ev koj ja soop{tuva kobnata smrt na Kuzmana - narodniot za{titnik. Vtoriot i tretiot primer se isto taka psiholo{ki kulminacii vo dva stava od ciklusot za glas i pijano “Makedonka” zasnovani na preintonirawe na tragi~nite qubovni

7

makedonski narodni pesni “Si zaqubiv edno mome” i “Or neveste Stojanice” i sovpa|aat so smislovite kulminacii vo tekstot: vo prviot od niv – “Elegija”, sonorot sovpa|a so smrtta na devojkata; vo vtoriot “Zakletva” sonorot go pridru`uva oslepuvaweto na la`livoto mom~e.

Vo ~etvrtiot primer sonorot “pridru`uva” satiri~na literaturna kulminacija – “pe~albari od site stran obedinete se, eden za siste site za nikade!”. Masovniot zvu~en kompleks pridru`uva izliten lozung namenet za {irokite “masi”.

Primerot broj 5 – “Satir 2” e u{te edna kulminacija – sonorot sovpa|a so tekst koj na vulgaren na~in ja ironizira ednakvosta na lu|eto e veruvaweto vo menuvaweto na “rakovodstvata”; [estiot primer, “Ispoved” ciklus za glas i pijano posleden stav “Kambani” e kulminaciskata to~ka na celiot ciklus - sonorot vo nizok registar zvu~i vo kontekst na posmrten mar{.

Od

ka`anoto

proizleguva

deka

sonorite

vo

tvore{tvoto

na

Nikolovski se pojavuvaat vo razli~ni karakterni konteksti no so svojata zvu~na ekstremnost podr`uvaat karakterni ekstremnosti kako {to se traurno-dramskoto od edna stran taka skercozno-satiri~noto od druga.

Podvlekuvaj}i sumira~ka linija na ka`anoto: imame li osnova da go vbroime tvore{tvoto na Nikolovski vo grupata na avtori pripadnici na sonoristi~koto te~enie vo muzikata na HH vek?

Odgovorot na ova pra{awe najverojatno treba da bide negativen.

Obemot i traeweto na “zonite” na sonorikata vo delata na Nikolovski vo sporedba so onie organizirani so potradicionalni izrazni sredstva na prevagnuvaat. Tie, izrazuvaj}i se opisno, samo vnesuvaat dodaten koloristi~ki “miris” vo op{tiot zvu~en ambient koj i natamu e izgraden od tvrdata folklorna po~va.

8

Gradej}i gi svoite dela, Nikolovski sonorikata ja vklu~uva samo kako dodatno, dolgo “{tedeno� izrazno sredstvo, so ~ie voveduvawe se podvlekuva va`en moment vo razvojot na formata i dramturgijata. Sonorikata ne e cel na avtorot , vo negovoto tvore{tvo taa e samo edno od sredstvata koi slu`at na umetni~kata ideja a ne moderni tehni~ko kompozitorsko sredstvo sredstvo na koe mu se robuva.

9