Χρήστος Χρυσόπουλος Το «κογκνιταριάτο» και η ιεράρχηση της πληροφορίας Ένα επιχείρημα για το ηλεκτρονικό βιβλίο, την ψηφιακή υπόσχεση και τον ρόλο των διανοουμένων While not everyone is a hacker, everyone hacks. Touching the virtual is a common experience because it is an experience of what is common1
Τα ζητήματα Τους τελευταίους μήνες διεξάγεται, μέσω εφημερίδων και περιοδικών, μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση για το ηλεκτρονικό βιβλίο στην Ελλάδα 2. Εντούτοις, η τρέχουσα αρθρογραφία δεν έχει θίξει όλες τις πιθανές επιπτώσεις της ψηφιοποίησης στον κόσμο του βιβλίου (συγγραφείς, αναγνώστες, εκδότες, εργαζομένους), και ιδιαιτέρως τις αλλαγές (και τις ευκαιρίες) που θα διαφανούν σε δύο θεμελιώδη ζητήματα: 1) στον τρόπο με τον οποίο γράφεται η λογοτεχνία, και: 2) στην ψηφιακή υπόσχεση για δημοκρατική και ελεύθερη παραγωγή και διακίνηση των ιδεών. Είναι βεβαίως νωρίς για να προβλεφθούν με σαφήνεια οι όποιες αλλαγές, δεν είναι όμως νωρίς για να συλλογιστούμε πάνω σε αυτές. Το «κογκνιταριάτο» Σε σχετικά πρόσφατο άρθρο του στην Αυγή [«Επικοινωνιακός Καπιταλισμός», 17/10/2010] ο Αλέξανδρος Κιουπκιολής χρησιμοποιεί την κριτική των Τζιόρτζιο Αγκάμπεν, Φράνκο (Μπίφο) Μπεράρντι, Τζόντι Ντην και Σλάβοϊ Ζίζεκ, για να υποδείξει μια σειρά από κινδύνους που ελλοχεύουν στο εγγύς μέλλον του διαφαινόμενου πληροφοριακού καπιταλισμού. Ο πυρήνας της διάγνωσης του Κιουπκιολή αφορά τη δημιουργία και την ακόλουθη αποπλάνηση ενός δημιουργικού «κογκνιταριάτου» στο οποίο εντάσσονται δημιουργοί και εργαζόμενοι. Εν προκειμένω θα επικεντρωθούμε στην περίπτωση των συγγραφέων επειδή οι διαφαινόμενες προκλήσεις από την έλευση του ηλεκτρονικού βιβλίου: α) τους αφορούν άμεσα, β) θέτουν σε κίνδυνο την ήδη ισχνή συλλογική τους συγκρότηση (βλ. προβλήματα ασφαλιστικά, ετεροαπασχόλησης, χαμηλών εισοδημάτων, ελλιπούς συνδικαλιστικής εκπροσώπησης κ.λπ.)3 και: γ) επαναφέρουν στο προσκήνιο το διαρκές ερώτημα για τον κοινωνικό ρόλο που καλούνται να παίξουν οι διανοούμενοι.
1
McKenzie Wark, A Hacker Manifesto, Harvard University Press, 2004. Βλ.. Στ. Παπασπύρου, Ελευθεροτυπία, 7/11/2010. Μ. Πιμπλής, Τα Νέα, 4/10/2010 και 18/11/2010. Ν. Μπακουνάκης, Το Βήμα, 14/11/2010. Ό. Σελλά, Καθημερινή, 17/11/2010, Τίνα Μανδηλαρά, Πρώτο Θέμα, 2/1/2011. 3 Βλ. ενδεικτικώς τα παλιότερα, αλλά εξαιρετικά επίκαιρα άρθρα των: Ηλία Μαγκλίνη, «Συγγραφείς για την τιμή και το χρήμα», Καθημερινή, 17/9/2006, και Σταυρούλας Παπασπύρου, «Η ρίμα θέλει χρήμα», Ελευθεροτυπία, 18/3/2007. 2
Η διάγνωση Σύμφωνα με τη χρήση των πηγών από τον Αλ. Κιουπκιολή, ο καπιταλισμός των ψηφιακών μηχανών κερδίζει την ίδια την ψυχή των διανοουμένων, ενεργοποιώντας επιτατικά τις κοινωνικές, τις φαντασιακές και τις συναισθηματικές τους δυνάμεις. Έτσι, οι δημιουργοί επενδύουν άμεσα στον ψηφιακό κόσμο τις πιο μύχιες, ποιητικές, «ανθρώπινες» ιδιότητές τους. Με αυτόν τον τρόπο συγκροτούνται ως κοινωνικά και πολιτικά υποκείμενα (εν πολλοίς με αριστερή ιδεολογία) και δραστηριοποιούνται κατεξοχήν (ή αποκλειστικά) στους νέους τόπους της ψηφιακής διασύνδεσης, καθώς φαντασιώνονται ότι η διαδικτυακή κινητοποίηση προάγει άμεσα και αποτελεσματικά ζωτικές δημοκρατικές αξίες, όπως η ανοιχτή πρόσβαση, η ελεύθερη κριτική και συζήτηση, οι μαζικές πολιτικές κινήσεις και η φαινομενικά ίση συμμετοχή όλων. Η «αποπλάνηση» των διανοουμένων Εντούτοις, εδώ κρύβεται μια παγίδα: κάθε φορά που οι «διανοούμενοι-κογκνιτάριοι» παράγουν νέα ψηφιακά περιεχόμενα (ψηφιακά έργα, αναρτήσεις σε ιστοσελίδες, δίκτυα, ιστολόγια κ.λπ), προσθέτουν αξία και κέρδη στους κατόχους των αντίστοιχων μέσων. Ένας συγγραφέας, για παράδειγμα, που φτιάχνει ένα ιστολόγιο για το βιβλίο του, ουσιαστικά λειτουργεί εις όφελος του εκδότη του και κατ’ επέκτασιν εις όφελος της επιχείρησης που προσφέρει τη διαδικτυακή πλατφόρμα. Η κριτική εδώ βασίζεται στη διαπίστωση ότι οι διανοούμενοι (όπως και οι υπόλοιποι «κογκνιτάριοι») πέφτουν θύματα της πλάνης ότι η δραστηριοποίηση στην ψηφιακή σφαίρα προάγει δήθεν τον δημοκρατικό διάλογο, τη χειραφέτηση και τη διασπορά των ιδεών. Εφόσον, όμως, (όπως σωστά επισημαίνει ο Κιουπκιολής) δεν οικοδομούν εναλλακτικές πολιτικές οργανώσεις και έναν μαζικό αντι-ηγεμονικό συνασπισμό, οι διανοούμενοι εξαντλούνται «στο ηλεκτρονικό θέαμα μιας δημοκρατίας που δεν πράττει αλλά μιλάει διαρκώς και πολυφωνικώς, καθοδηγούμενη από τις πρωτοβουλίες του πολύχρωμου πλήθους»4. Μια θεμελιώδης κριτική Το επιχείρημα είναι σε πρώτη ματιά πειστικό. Αν όμως θελήσουμε να διατυπώσουμε μια βαθύτερη κριτική των καθηλωτικών όρων που διαπιστώνει, θα έπρεπε να ξεκινήσουμε από τη θεμελιώδη συνθήκη αυτού που ο Ρίτσαρντ Σένετ έχει ονομάσει «Ευέλικτος Καπιταλισμός» (Flexible Capitalism)5. Πρόκειται για τη διαπιστωμένη καινοτόμο ορμή του καπιταλισμού (η οποία έκανε τους Ντελέζ-Γκουαταρί να περιγράψουν το καπιταλιστικό αξίωμα ως μια μηχανή απεδαφικοποίησης) και οδηγεί στη διαρκή αναζήτηση τεχνολογικών καινοτομιών ως μέσων απελευθέρωσης πόρων, γνώσης, αγορών, αλλά και ανθρώπινου δυναμικού. Επιπροσθέτως, είναι απαραίτητο να γίνει εδώ η υπόδειξη ότι η παραπάνω παγιωμένη σχέση ανάμεσα στον καπιταλισμό και την τεχνολογική καινοτομία είναι αμφίπλευρη. Από τη μια μεριά ο καπιταλισμός είναι όντως καινοτόμος στην επιδίωξη φθηνών και αποτελεσματικών προϊόντων, μεθόδων διανομής και παραγωγής κ.ο.κ., ενώ από την άλλη μεριά η τεχνολογική καινοτομία –όπου και αν προκύπτει– εντέλει καταλήγει να εμπεδώνει και να ενισχύει το τεχνοκρατικό αξίωμα του καπιταλισμού6. 4
Αλέξανδρος. Κιουπκιολής, «Επικοινωνιακός Καπιταλισμός», Αυγή, 17/10/2010. Βλ. ενδεικτικά τα Richard Sennett, Respect in an Age of Inequality, Penguin, 2002, και The Culture of the New Capitalism, Yale University Press, 2005. Η ιστοσελίδα του συγγραφέα, κοινωνιολόγου στα NYU και LSE: www.richardsennett.com 5
Κριτική του οντολογικού δεσμού Κατανοώντας την ιστορικότητα του παραπάνω δεσμού, ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια ακόμη αναδιατύπωση ενός παλιού και διαρκούς ερωτήματος: «Ποιος είναι ο κοινωνικός ρόλος και ποια η ενδεικνυόμενη δράση ενός διανοουμένου που επιθυμεί να σταθεί κριτικά απέναντι στις όποιες πρακτικές εκμετάλλευσης και υπονόμευσης, αλλά αναγνωρίζει ταυτόχρονα την υπόσχεση και την ισχύ των νέων τεχνολογιών;». Ένα ζήτημα διατύπωσης Αυτό το πρόβλημα αλλάζει ριζικά εάν θέσουμε υπό αμφισβήτηση τη βασική, σχεδόν οντολογική, σύνδεση ανάμεσα στον καπιταλισμό και την καινοτομία – όχι με το επιχείρημα ότι ο καπιταλισμός δεν διαθέτει την καινοτόμο παρόρμηση που του έχει αναγνωριστεί, αλλά με το επιχείρημα ότι αυτή η παρόρμηση συνοδεύεται από μια εξίσου ισχυρή, αντίρροπη συντηρητική επιβράδυνση. Η αντίρροπη δύναμη Την ίδια στιγμή κατά την οποία οι επιχειρήσεις καθοδηγούνται από τις δυνάμεις της αγοράς στην εισαγωγή τεχνολογικών καινοτομιών, έχουν επίσης την ανάγκη να οριοθετήσουν και συχνά ακόμη και να αναστείλουν την καινοτομία, ώστε να διατηρήσουν τον έλεγχο των διαδικασιών παραγωγής, διανομής και κατανάλωσης, Σε αυτό το σημείο είναι διαφωτιστική η κριτική του Μακένζι Γουόρκ: «Η ανυσματοκρατική τάξη [όρος που ο Γουόρκ χρησιμοποιεί για να ορίσει τους κυρίαρχους των λεωφόρων των πληροφοριών] εξαρτάται από την τάξη των χάκερς [όρος που ο Γουόρκ χρησιμοποιεί για να ορίσει τους διανοούμενους της πληροφορίας: καλλιτέχνες, παραγωγούς κώδικα, συγγραφείς κ.ο.κ.] αφενός για να παραγάγει τις ποιοτικές διαφοροποιήσεις της πνευματικής ιδιοκτησίας –την οποία οι ανυσματοκράτες καταλήγουν να κατέχουν άμεσα και να επωφελούνται από αυτή– και αφετέρου για να παραγάγει τα ανύσματα [όρος που ο Γουόρκ χρησιμοποιεί για να ορίσει τα μέσα διάχυσης της πληροφορίας] που είναι απαραίτητα για τη διανομή της πληροφορίας η οποία έχει κατοχυρωθεί ως πνευματική ιδιοκτησία. Συνεπώς, για να επιβιώσει η ανυσματοκρατική τάξη εξαρτάται από τον έλεγχο της ικανότητας των χάκερς να δημιουργήσουν»7. Αυτή η αλληλεξάρτηση αποτελεί και τον λόγο για τον οποίο οι Ντελέζ– Γκουαταρί ισχυρίζονται ότι την ίδια στιγμή που το καπιταλιστικό αξίωμα λειτουργεί ως μια μηχανή απεδαφικοποίησης, είναι επίσης ένα «όργανο σύλληψης» το οποίο, μολονότι απεδαφικοποιεί διάφορες ροές (flows), τις κρατά δέσμιες στο σώμα του κεφαλαίου. Περιοριστικές πρακτικές Ο Γιόζεφ Σουμπέτερ, όντας ο παραδειγματικός θεωρητικός της δυναμικότητας του καπιταλισμού μέσω του δόγματος της Δημιουργικής Καταστροφής, έχει μιλήσει εκτενώς 6
Είναι ενδιαφέρουσα εδώ η παρατήρηση ότι η Γουτεμβέργια επανάσταση ενδυνάμωσε την έννοια του ατομικισμού και του ανταγωνισμού και εισήγαγε έναν πρόδρομο καπιταλιστικό κανόνα (παράλληλα με την ανάπτυξη του εκκοσμικευμένου πανεπιστημίου) στη δημιουργία της γνώσης οπότε και επέβαλε τον ανταγωνισμό μεταξύ των ανθρώπων της διανόησης. Βλ. την υπόθεση της «Γουτεμβέργιας παρένθεσης» (The Gutemberg Parenthesis) του L. O. Sauerberg: http://web.mit.edu/commforum/forums/gutenberg_parenthesis.html 7 McKenzie Wark, A Hacker Manifesto, Harvard University Press, 2004. Ελληνική έκδοση: McKenzie Wark, Ένα μανιφέστο των χάκερ, μετ. Νεκτάριος Καλαϊτζής, Scripta, 2006.
για τις Περιοριστικές Πρακτικές που είναι σύμφυτες με την καπιταλιστική παραγωγή, όπως είναι η κατοχύρωση της πνευματικής ιδιοκτησίας (copyright), οι πατέντες (patents) και οι λογής μονοπωλιακές πρακτικές 8. Ο σκοπός των πρακτικών αυτών είναι να ελέγξουν το εύρος και τον ρυθμό διάχυσης της τεχνολογίας («κλείδωμα» αρχείων κ.λπ.) και να την κατευθύνουν με συστημικά αποδεκτό τρόπο ώστε να εξασφαλίζουν τα ανταγωνιστικά μερίδια αγοράς και τα συναλλακτικά ήθη9. Ένταση Μπορούμε, λοιπόν, εντός του καπιταλιστικού fundamentum, να αναγνωρίσουμε μια εγγενή ένταση ανάμεσα σε δύο αντίθετες δυνάμεις: μιας καινοτόμου απεδαφικοποίησης με φορείς τους παραγωγούς της γνώσης και της πληροφορίας (soft/hardware, ψηφιακό περιεχόμενο κ.λπ.) και μιας συντηρητικής επανεδαφικοποίησης (reterritorialization) με φορείς τους κατόχους των μέσων. Λύση(;) Εντούτοις θα ήταν λάθος να συλλάβουμε τις δύο αυτές δυνάμεις ως μια διαλεκτική αντίφαση που είναι (δυνητικά) εφικτό να λυθεί στο μέλλον. Όπως αναγνωρίζουν και οι Κρίστοφερ Μέη και Σούζαν Σέλλ 10, η αντίθεση αυτή είναι συστατική του καπιταλισμού και δεν μπορεί να καταλυθεί, ακόμα και στις περιπτώσεις που οι δύο ρόλοι ταυτίζονται σε ένα πρόσωπο (βλ. για παράδειγμα την περίπτωση του ιδρυτή της Apple, Στηβ Τζομπς). Ο σωστός πόλεμος - Η λάθος μάχη Επιστρέφοντας, λοιπόν, στην αρχική διάγνωση των καθηλωτικών συνθηκών του «κογκνιταριάτου», γίνεται σαφές ότι η σύγκρουση ανάμεσα στους παραγωγούς– διανοούμενους και στους κατόχους της γνώσης και της πληροφορίας είναι μεν καίρια, αλλά δεν μπορεί να μεταφραστεί σε μια πολιτική διαμάχη του τύπου που ο Αντρέ Γκορζ ονομάζει «ταξικό πόλεμο» (class war)11. Στις οικονομίες της πληροφορίας είναι πλέον αποδεκτό ότι το «κογκνιταριάτο» ανήκει εν πολλοίς στη μεσαία τάξη και μια γενικά εμπεδωμένη αίσθηση επαγγελματικού καθήκοντος έχει ως αποτέλεσμα την επίτευξη αποδεκτών επιπέδων αποδοτικότητας (κάτι που μάλλον αποκλείει το ενδεχόμενο μιας εσωτερικής κατάρρευσης), ενώ το φόβητρο των απολύσεων και της παύσης δραστηριοτήτων χρησιμοποιείται όπου θεωρηθεί απαραίτητο για να κατασταλούν οι όποιες αντιδράσεις (βλ. τις τρέχουσες εξελίξεις στο εργασιακό καθεστώς των εργαζομένων στα εκδοτικά συγκροτήματα 12).
8
Βλ. ενδεικτικά το σχετικό λήμμα στη Wikipedia: http://en.wikipedia.org/wiki/Creative_destruction Βλ. στο blog «Ηλεκτρονικός Αναγνώστης» το διαφωτιστικό άρθρο «Το κλείδωμα των ebooks (DRM) και τα δικαιώματα των αναγνωστών» [ημερομηνία ανάρτησης: 3/10/2010] με θέμα τις μονοπωλιακές πρακτικές της Amazon: http://elektronikosanagnostis.blogspot.com/2010/10/ebooks-drm.html 10 Christopher May & Susan K. Sell, Intellectual Property Rights: A Critical History, Lynne Rienner Publishers, 2006 11 André Gorz, L'immatériel: connaissance, valeur et capital, Paris: Galilée 2003, 70. 12 Ενδεικτικά, Δήμητρα Κουντή (Εκπρόσωπος των δημοσιογράφων του Σκάι 100,3) και Κωνσταντίνος Δαυλός (Εκπρόσωπος των δημοσιογράφων του Σκάι TV), «Πώς να ταπεινώσετε έναν εργαζόμενο»: 9
http://www.thepressproject.gr/index.php?l=2374
Η τακτική επιλογή Ποια θα όφειλε να είναι η στάση των διανοουμένων απέναντι σε αυτή την πραγματικότητα; Παρότι η θέση τους διακυβεύεται και από τη δυσμενή συγκυρία αλλά και από διαχρονικές συστημικές παραμέτρους, η επιλογή του τρόπου αντίδρασης των διανοουμένων οφείλει να σκοπεύει στη θεμελιώδη αναδιατύπωση των παραδειγμάτων μας. Όταν ο ίδιος ο Φράνκο (Μπίφο) Μπεράρντι, ο εισηγητής του όρου «κογκνιταριάτο», ερωτήθηκε από τον Ματ Φούλερ για τις σχέσεις που συνδέουν το κογκνιταριάτο με άλλα κοινωνικά και πολιτικά ρεύματα, έδωσε την εξής απάντηση: «Δεν πιστεύω ότι το πεζοδρόμιο είναι ο προσφορότερος χώρος για την ανάπτυξη αυτού του κινήματος. [...] Το κίνημα δεν χρειάζεται τη βία, χρειάζεται μια θεατρικοποίηση της εσωτερικής σύγκρουσης που αναπτύσσεται στα πλαίσια της πνευματικής εργασίας, η οποία –αν οργανωθεί σωστά– μπορεί να επιφέρει σημαντικές ρήξεις στην καπιταλιστική οργάνωση και να αποβεί πολύ χρήσιμη στην αναθεώρηση της σχέσης ανάμεσα στην τεχνολογία και την κοινωνική της χρήση. [...] Η διαμαρτυρία στο δρόμο είναι πολύ καλή, αλλά αναποτελεσματική απέναντι στην αναδιατακτική κυριαρχία του κεφαλαίου. Είναι πολύ χρήσιμη, αλλά μόνο ως καύσιμο, ως ενέργεια για να γίνει το απαραίτητο βήμα σε ένα επόμενο στάδιο. [...] Προσωρινές αυτόνομες ζώνες, ανοικτός κώδικας (open source), δωρεάν περιεχόμενο (freeweare), θα επιφέρουν εκείνη τη δυναμική αναδιάταξη πόρων που θα μας επιτρέψει να βρούμε ένα χώρο αυτονομίας και θα οδηγήσουν τον καπιταλισμό στην προοδευτική καινοτομία».13 Η θέση ισορροπίας Οι συγγραφείς, λοιπόν, καλούμαστε να διαχειριστούμε μια διεκδικητική θέση ανάμεσα στους δύο πόλους της δημιουργικότητας και του ελέγχου, επιστρέφοντας σε αυτό που αναγνώρισαν οι Ντελέζ–Γκουαταρί ως η δυνατότητα ανάπτυξης τοπικών πρακτικών ελεύθερης δράσης. Είναι ενδεικτική εδώ η διατύπωση του Μακένζι Γουόρκ: «Υπάρχει και μια τρίτη πολιτική, η οποία μένει έξω από τις αναπαραστατικές πρακτικές ενός μίγματος κομματικών συμμαχιών και συμφερόντων. Αυτή η τρίτη θέση είναι μια πολιτική του χακέματος που επινοεί σχέσεις έξω από την αναπαράσταση. Αντί για μια πολιτική της εναντίωσης ή της υπεράσπισης, είναι μια πολιτική της έκφρασης».14 Τα συμφέροντα των παραγωγών Το ζήτημα σε αυτό το σημείο είναι η κατ’ αρχήν τακτοποίηση μιας σειράς (συχνά αντιφατικών) συμφερόντων που εμπίπτουν σε τρεις κατηγορίες: 1) Διασφάλιση των δικαιωμάτων (ηθικών και χρηματικών) του δημιουργού. 2) Δυνατότητα ελεύθερης έκφρασης / επικοινωνίας / διάδρασης με κάποιο ψηφιακό «κοινό». 3) Ελεύθερη διάνοιξη νέων τρόπων έκφρασης / δημιουργίας που εκμεταλλεύονται τις δυνατότητες των νέων μέσων. «Frictionless world» Σκεπτόμενοι τα παραπάνω, ξεκινάμε από τη διαπίστωση ότι η ψηφιοποίηση έχει άρει πλέον το δίλημμα πρωτότυπο / αντίγραφο, επιτρέποντας την παραγωγή αντιγράφων που είναι υπό κάθε έννοια πανομοιότυπα με το πρωτότυπο. Εδώ αμφισβητείται η ίδια η 13
«Cognitariat
and
Semiokapital»,
http://subsol.c3.hu/subsol_2/contributors0/bifotext.html 14
McKenzie Wark, ό.π.
Franco
(Bifo)
Berardi
interviewed
by
Matt
Fuller:
έννοια του πρωτοτύπου (και η κατά Μπένγιαμιν «αύρα») σε ένα κόσμο που, όπως ισχυρίζονται οι Μέη και Σέλλ, είναι δίχως τριβές (frictionless world) και επιτρέπει την απεριόριστη αναπαραγωγή15. Το αποτέλεσμα είναι μια διάδοχη αμφισβήτηση του δικαιώματος ελέγχου του πνευματικού προϊόντος μέσω της διακίνησης πειρατικών αντιτύπων. Το δίλημμα αφορά εξίσου τους δημιουργούς (συγγραφείς) και τους κατόχους των μέσων (εκδότες) και τίθεται ανάμεσα στην απόπειρα ελέγχου του ψηφιακού περιεχομένου («κλείδωμα» αρχείων) ή στην υιοθέτηση ανοιχτού ψηφιακού περιεχομένου («ξεκλείδωτα» αρχεία) και στην αποδοχή της επακόλουθης, εν μέρει ανεξέλεγκτης, διακίνησής τους μέσω πειρατικών αντιτύπων. Ένα τοπικό πρόβλημα Το παραπάνω δίλημμα έχουν αντιμετωπίσει οι έλληνες εκδότες υιοθετώντας κατά περίπτωση διαμετρικά αντίθετες πρακτικές: «Οι Εκδόσεις Καστανιώτη, σε εντελώς άλλη γραµµή πλεύσης από τις Εκδόσεις Ψυχογιός αλλά και τους περισσότερους άλλους εκδότες, λανσάρουν µία πολιτική φτηνού ηλεκτρονικού βιβλίου και µάλιστα χωρίς κλείδωµα, γεγονός που έχει φέρει αναστάτωση σε άλλους παράγοντες του βιβλίου που φοβούνται την πειρατεία. [...] Οι υπόλοιποι εκδότες, αλλά και το πιο δραστήριο έως τώρα ηλεκτρονικό βιβλιοπωλείο, υποστηρίζουν τη λύση των κλειδωµένων αρχείων. Κάτι που σηµαίνει ότι ο χρήστης που αγοράζει ένα ηλεκτρονικό βιβλίο θα µπορεί να το χρησιµοποιήσει µέχρι σε πέντε συσκευές. Στην περίπτωση της λύσης που προωθούν οι Εκδόσεις Καστανιώτη, ο χρήστης που αγοράζει ένα βιβλίο θα µπορεί να το χρησιµοποιεί σε όσες συσκευές θέλει, που σηµαίνει πρακτικά ότι θα µπορεί να το χαρίσει σε οποιονδήποτε, χωρίς αριθµητικό περιορισµό».16 Η οικονομία του δώρου Η πρακτική του ανοιχτού περιεχομένου (όπως στο παράδειγμα των εκδόσεων Καστανιώτη) βασίζεται στην οικονομία του δώρου, δηλαδή στη διαπίστωση ότι το ψηφιακό προϊόν μπορεί κανείς να το δωρίσει δίχως να το απολέσει. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργείται ένα ιδιαίτερα πολύτιμο «πεδίο κοινοκτημοσύνης» (intellectual commons). Το παράδειγμα είναι παρόμοιο με το λογισμικό ανοιχτού κώδικα. Η έννοια του κατοχυρωμένου δικαιώματος (copyright) μεταλλάσσεται στην πράξη σε άδεια χρήσης (copyleft). Η βασική ιδέα είναι η δυνατότητα του κατόχου να δωρίζει το ψηφιακό προϊόν (π.χ. ένα ηλεκτρονικό βιβλίο), αλλά δίχως να μπορεί ο ίδιος να εγείρει περιοριστικά δικαιώματα (το πνευματικό δικαίωμα παραμένει ιδιοκτησία του δημιουργού και του εκδότη). Με αυτόν τον τρόπο ο συγγραφέας και ο εκδότης συνομολογούν να αρκεστούν σε μια μερική μόνο διασφάλιση των δικαιωμάτων τους, εξασφαλίζοντας (στον βαθμό που τους αναλογεί) την κατά το δυνατόν ελεύθερη πρόσβαση στη γνώση. Ελεύθερο ή δωρεάν; Ένα σύστημα πίστης Πρέπει να τονιστεί εδώ, ότι το να καλούμε ένα περιεχόμενο ελεύθερο δεν σημαίνει ότι διατίθεται δωρεάν. Σημαίνει ότι διατίθεται σε χαμηλή τιμή και ότι είναι ελεύθερο από περιορισμούς στη δυνατότητα να γίνει κοινό αγαθό. Ας εξηγηθούμε: από τη στιγμή που το ψηφιακό βιβλίο διατίθεται σε χαμηλή τιμή (αυτή η προϋπόθεση είναι απαραίτητη), η 15
Christopher May and Susan K. Sell, Intellectual Property Rights: A Critical History, Lynne Rienner Publishers, 2006. 16 Μανώλης Πιμπλής, «Πεδίο μάχης το ηλεκτρονικό βιβλίο - Φτηνά e-books κόντρα στην πειρατεία», Τα Νέα, 18/11/2010: http://www.tanea.gr/default.asp?pid=2&ct=4&artid=4604830
εκλογή της ανοιχτότητας («ξεκλείδωτα» βιβλία) συνεπάγεται μια αμοιβαία ηθική δέσμευση σε ένα σύστημα πίστης17. Αυτό σημαίνει ότι: α) όποιος δεν έχει την οικονομική δυνατότητα να αγοράσει το ψηφιακό βιβλίο θα μπορεί δυνητικά να το προμηθευτεί μέσω ενός τρίτου, αλλά και ότι: β) όποιος έχει την οικονομική δυνατότητα να το αγοράσει, αισθάνεται την υποχρέωση να το πράξει ώστε να διασφαλίσει τη δυνατότητα του συγγραφέα, αλλά και του εκδότη, να συνεχίζουν να λειτουργούν εντός αυτού του συστήματος. Προαγωγή φιλαναγνωσίας και ενημέρωσης Η εμπειρία δείχνει ότι η επιλογή της ανοιχτότητας είναι επωφελής για τη φιλαναγνωσία γενικότερα. Οι αναγνώστες των ηλεκτρονικών βιβλίων είναι ταυτόχρονα συστηματικότεροι αναγνώστες και αγοραστές παραδοσιακών βιβλίων αλλά και αναγνώστες εφημερίδων18, ενώ οι νεαρότεροι αναγνώστες δείχνουν προτίμηση στα ηλεκτρονικά βιβλία και η αναγνώριση αυτής της τάσης είναι σημαντική για να μη χαθεί μια νέα γενιά αναγνωστών19. Δεν είναι λοιπόν παράξενο που διεθνείς εκδότες αλλά και βιβλιοθήκες επιμένουν στην επιλογή του ανοιχτού περιεχομένου 20. Άλλωστε η ασφάλεια των λογής «κλειδωμάτων» είναι αμφισβητήσιμη και αρκεί ίσως και ένα μόνο «σπασμένο» αντίτυπο, για να διαρραγεί το μονοπωλιακό καθεστώς ενός εκδότη που θέλει να κρατά τα βιβλία του «κλειστά», ενώ το ίδιο ισχύει και για το hardware21. Τι σημαίνει αυτό για τις δυνατότητες έκφρασης; Το παράδειγμα του ανοιχτού περιεχομένου είναι σημαντικότατο στο πλαίσιο μιας κουλτούρας στην οποία οι καταναλωτές της πληροφορίας είναι οι ίδιοι παραγωγοί. Η ύπαρξη υβριδικών μορφών τέχνης και πληροφόρησης που βασίζονται στην ανάμιξη (remixing), την οικειοποίηση (appropriation), τη δειγματοληψία (sampling) κ.λπ. είναι εφικτή ακριβώς λόγω της αυξανόμενης ρευστότητας των ψηφιακών μέσων 22. Κάποιοι συγγραφείς δεν θα μπορούσαν να γράφουν με τον τρόπο που επιθυμούν δίχως τα ψηφιακά εργαλεία και την ελεύθερη πρόσβαση στο περιεχόμενο. Σε κάθε περίπτωση, η αλλαγή που έχει συντελεστεί στην επικοινωνία του δημιουργού με τον κόσμο είναι βαθύτερη από την επιφανειακή χρήση των νέων μέσων. Αφορά το κοσμοείδωλο απέναντι στο οποίο αποκρίνεται η τέχνη (και η σκέψη γενικότερα). Η πολυσημία και η πολυμέρεια της πληροφόρησης, η επικαιρότητα, η «ανοιχτότητα» που συνεπάγονται οι διασυνδεδεμένες τεχνολογίες, έχουν αλλάξει (ή μάλλον θα πρέπει να αλλάξουν) την ίδια την επιστημολογία των ιδεών μας. Καθώς οι παραγωγοί της γνώσης και των ιδεών (είτε στην τέχνη είτε στην επιστήμη είτε στην πολιτική) συνειδητοποιούν την ευκολία με την οποία οι τεχνολογίες της επικοινωνίας επιτρέπουν τη συνεργασία και την κοινή δράση, και καθώς οι αποδέκτες των ιδεών συνηθίζουν στη διακεκριμένη χρήση και στην επαναστόχευση 17
Βλ. το σχετικό λήμμα «Ηonor System» στη Wikipedia: http://en.wikipedia.org/wiki/Honor_system «High Correlation Between E-Reader and Newspaper Reading»: http://www.portada-online.com/article.aspx?aid=6884 19 Publishers Weekly, «Digital Reader Penetration Accelerates», 29/10/2010, και στον Ηλεκτρονικό 18
Αναγνώστη: http://elektronikosanagnostis.blogspot.com/2010/11/kindle-usa-sales-ebook-readers-ipad.html 20
Publishers
Weekly,
«Libraries
Say
“No
DRM»,
Springer
Agrees»,
29/10/2010:
http://www.publishersweekly.com/pw/by-topic/digital/content-and-e-books/article/45000-libraries-say-no-drm--springer-agrees-.html# 21
Ηλεκτρονικός Αναγνώστης, «Ό,τι κλειδώνει, ξεκλειδώνει: ο μύθος του DRM της Adobe για τα ebooks»: για το «σπάσιμο» του hardware:
http://elektronikosanagnostis.blogspot.com/2010/11/drm-adobe-ebooks.html και http://elektronikosanagnostis.blogspot.com/2010/12/rooting-your-nook-color-jailbreak.html 22
Βλ. Χρήστος Χρυσόπουλος, «Ακόλουθη μυθοπλασία», Να ένα μήλο, τ. 11. Αναδημοσίευση εδώ:
http://issuu.com/chris_douleies/docs/akolouthi_mythoplasia
(repurposing) της αποθησαυρισμένης εμπειρίας της ανθρωπότητας, η ιδέα της δημιουργικότητας μεταλλάσσεται από ατομική υπόθεση σε ζωντανό χώρο διαλόγου23. Οι διασυνδεδεμένες τεχνολογίες Αν για μια στιγμή υποθέσουμε την αντίστροφη ιεράρχηση, όχι από τη δημιουργία στην τεχνολογία, αλλά από την τεχνολογία στη δημιουργία, οι δυνατότητες παρέμβασης αυξάνονται εκθετικά. Τα ιστολόγια, οι ηλεκτρονικές εκδόσεις, τα κοινωνικά δίκτυα, η ψηφιακή λογοτεχνία, η λογοτεχνία των εφαρμογών 24 (apps lit) κ.λπ. μπορούν να συνεργήσουν αποτελώντας είτε ψηφιακά συμπληρώματα των έργων είτε νέα εξαρχής ψηφιακά έργα. Υλικό το οποίο δεν περιλήφθηκε στην παραδοσιακή μορφή του έργου τέχνης, πληροφορίες που σχετίζονται με τα υπό πραγμάτευση ζητήματα, καθώς επίσης και υποδείξεις για γεγονότα, πρόσωπα και ιδέες (ακόμα και απολύτως επίκαιρα) είναι δυνατόν να προσφερθούν με την επιδίωξη να δώσουν αφορμές για διαφορετικές προσλήψεις. Ίσως με αυτόν τον τρόπο να αναδειχθεί μια ανανεωμένη εκδοχή της δραστικότητας της τέχνης. μια νέα μορφή διακειμενικότητας, και να ανοιχτούν δίοδοι ερμηνείας και διάδρασης με τα έργα, αλλά και με τα όποια διακυβεύματα φέρνει ενώπιόν μας η καλλιτεχνική δημιουργία. Έκδοση ανοιχτού τέλους Στο παρελθόν η διακίνηση των ιδεών οριζόταν από ένα γεγονός, συνήθως την έκδοση ενός βιβλίου. Με αυτόν τον τρόπο συντάχθηκε και ο κανόνας εκείνων των σπουδαίων βιβλίων που καθόρισαν ή άλλαξαν το πώς σκεφτόμαστε. Εντούτοις στον χώρο της ψηφιακής πληροφορίας αυτό δεν ισχύει πλέον. Το περιεχόμενο είναι δυνατόν να αποτελεί ένα συνεχές (continuum) δίχως τέλος. Τα βιβλία μπορούν να ανανεώνονται διαρκώς, ακόμα και αυτομάτως και μάλιστα με τη συμμετοχή των αναγνωστών, προσφέροντας τη δυνατότητα ανάπτυξης εξατομικευμένου (customizable) περιεχομένου.25 Στην περίπτωση λ.χ. των εκδόσεων Καστανιώτη, το ηλεκτρονικό βιβλίο –άπαξ και αγοραστεί– παραμένει διαθέσιμο στην ηλεκτρονική βιβλιοθήκη του χρήστη και ενημερώνεται αυτόματα με πιθανές ανανεώσεις / προσθήκες, οι οποίες είναι προσβάσιμες δίχως κόστος. Αυτή είναι μια εξαιρετική ευκαιρία για τον συγγραφέα, στον οποίο δίνεται η ευκαιρία να προσφέρει μια διαρκώς επίκαιρη έκδοση του έργου του, αλλά και μια ευκαιρία για τη λογοτεχνία ώστε να επιτευχθεί μια ευεργετική έννοια «επικαιρότητας» και «κοινωνικότητας» των λογοτεχνικών έργων26. Πρόσφατο παράδειγμα Ελπίζω να επιτραπεί εδώ στον γράφοντα η σύντομη επίκληση ενός προσωπικού παραδείγματος (εν απουσία, προς το παρόν, άλλου παρόμοιου στα ελληνικά πράγματα) ως ενδεικτική της επιδίωξης του δημιουργού. Η κυκλοφορία του βιβλίου «Ο βομβιστής του Παρθενώνα» συνοδεύτηκε από την ηλεκτρονική έκδοση (ebook), αλλά σε 23
Βλ. Ενδεικτικά τον κατάλογο στο λήμμα της Wikipedia για την Ηλεκτρονική Λογοτεχνία:
http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_electronic_literature_authors,_critics,_and_works 24 25
Βλ. το παράδειγμα της Electric Literature: http://electricpublisher.com Βλ. Ένα καλό παράδειγμα είναι το ιστορικό αναθεώρησης των λημμάτων της Wikipedia:
http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Help:Page_history&action=history 26
Για την έκδοση ανοιχτού τέλους (open ended publishing), βλ. http://radar.oreilly.com/2010/11/open-endedΓια την «επικαιρότητα» και την «κοινωνικότητα» της λογοτεχνίας, βλ. Χρήστος Χρυσόπουλος, Επιτελεστική λογοτεχνία, Αυγή, 26/10/2008: http://www.avgi.gr/NavigateActiongo.action?articleID=414419 publishing.html.
εμπλουτισμένη μορφή με εννέα προσαρτήματα, ειδικά γραμμένα για το ηλεκτρονικό βιβλίο, και με παραπομπές στο διαδίκτυο. Παράλληλα, και ανεξάρτητα από τον εκδότη του βιβλίου, αναρτήθηκε στο διαδίκτυο ένα ιστολόγιο που ανανεώνεται διαρκώς τοποθετώντας το βιβλίο στο περικείμενο της επικαιρότητας, προσφέροντας τη δυνατότητα των επισκεπτών να αφήσουν σχόλια27. Με αυτόν τον τρόπο, η επιδίωξη είναι να προκύψει ένα «επαυξημένο» σύνολο (βιβλίο-ebook-blog-forum), που θα λειτουργεί ως συνέχεια της μυθοπλασίας του έργου και θα επιτρέπει να αναδυθούν πιθανώς διαφορετικές αναγνώσεις και τοποθετήσεις του βιβλίου, ακόμα και αντιρρητικές προς τις επιδιώξεις ή τις επιτεύξεις του συγγραφέα. Στο βάθος του χρόνου μια τέτοια αντιμετώπιση της ηλεκτρονικής πλατφόρμας ως αυτόνομου μέσου (και όχι η απλή χρήση της ως ψηφιακής αναπαραγωγής του τυπωμένου βιβλίου) θα δικαιολογήσει ευρύτερα την παρουσία του ηλεκτρονικού βιβλίου ως ενός προϊόντος που δεν ανταγωνίζεται, αλλά συνυπάρχει με το παραδοσιακό βιβλίο. Ποιος ελέγχει το περιεχόμενο; Λογοκρισία και διαδίκτυο Το περιεχόμενο ενός ηλεκτρονικού βιβλίου γίνεται αντικείμενο μιας σύμβασης ανάμεσα σε έναν εκδότη και έναν συγγραφέα, όπως ακριβώς και ένα παραδοσιακό βιβλίο. Εδώ δεν υπάρχει ουσιαστική διαφορά από το τυπωμένο έργο. Επίσης, το ηλεκτρονικό βιβλίο είναι δυνατόν να περιέχει συνδέσμους στο διαδίκτυο ή ενσωματωμένο άλλο υλικό, με τον ίδιο τρόπο που ένα τυπωμένο βιβλίο περιέχει βιβλιογραφικές παραπομπές σε άλλα βιβλία. Υπό αυτές τις συνθήκες, το πρόβλημα του ελέγχου αφορά τη σχέση εμπιστοσύνης ανάμεσα σε εκδότη και συγγραφέα, όπως συμβαίνει και σε κάθε έκδοση. Στην ουσία το ζήτημα μετακυλίεται στη δυνατότητα οργανισμών, κυβερνήσεων και άλλων φορέων να λογοκρίνουν το ίδιο το διαδίκτυο. Η φιλολογία σε αυτό το ζήτημα είναι τεράστια (όπως και οι φόβοι για μια μελλοντική συνολική κατάρρευση του διαδικτύου), αλλά σε τελική ανάλυση οι διανοούμενοι θα κληθούν σε κάθε περίπτωση να προασπίσουν καθολικά το δικαίωμα στην ελεύθερη έκφραση, όπως διατυπώθηκε και στην εντελώς πρόσφατη Διακήρυξη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου Συγγραφέων στην Κωνσταντινούπολη, στην οποία συμμετείχε και ο γράφων28. Το πολιτικό πρόταγμα: προβληματίζοντας τον αναγνώστη Όλα τα παραπάνω περιγράφουν όχι μια κατάσταση, αλλά ένα πρόταγμα που, ακολουθώντας τον Φρέιρε29, θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «προβληματίζουσα ανάγνωση» (problematizing reading) και στοχεύει στην ανάπτυξη ενός αναγνώστη ο οποίος θα προσβλέπει στην εις βάθος κατανόηση του περίπλοκου χαρακτήρα του κόσμου όπως και στην αξιολόγηση των κοινωνικών και πολιτικών αντιφάσεων και αντινομιών του. Παράλληλα, η επιδίωξη αυτή εμπεριέχει και την ανάληψη δράσης για την άρση των καταπιεστικών εκδοχών της πραγματικότητας (στις οποίες αναφερθήκαμε παραπάνω) στο πλαίσιο του μετασχηματισμού των δεδομένων αναπαραστάσεων και ιδεών μας προς μια πιο συνειδητή κριτική γνώση.
27
http://www.theparthenonbomber.blogspot.com/
28
http://www.yazarlarparlamentosu.org/en.html
29
Paulo Freire, Education For Critical Consciousness. New York: Continuum, 1993.
Τα στάδια της ενδυνάμωσης του ενεργού αναγνώστη Ένα χρήσιμο σχήμα του παραπάνω μετασχηματισμού προσφέρουν τα τέσσερα στάδια της τυπολογίας που έχει αναπτύξει η Πατρίσια Κράντον 30, όπως μπορούν να διατυπωθούν στο πλαίσιο της ηλεκτρονικής εποχής για το βιβλίο: 1) Ενδυνάμωση (Ανοιχτά περιεχόμενα που επιτρέπουν τη συμμετοχική ανάγνωση. Πρόσληψη που επιτρέπει ή εμπεριέχει τον κριτικό στοχασμό). 2) Ανάπτυξη κριτικής συνείδησης (Αμφισβήτηση δεδομένων αντιλήψεων. Προβολή εναλλακτικών ερμηνειών των αναπαραστάσεων της πραγματικότητας. Διάκριση και αποτίμηση των στάσεων που εμπεριέχονται σε αυτές). 3) Μετασχηματιστική συμμετοχή (Επαναξιολόγηση κυρίαρχων θέσεων και αντιλήψεων. Δημιουργία σχέσεων με άλλους τρόπους νοηματοδότησης των ιδεών. Αναγνώριση άλλων συμφερόντων). 4) Ενδυναμωμένος και χειραφετημένος πολίτης (Εμπεδωμένος κριτικός στοχασμός. Μετασχηματισμός μέσω της συμμετοχής. Προθυμία αλλαγής παραδείγματος). Θύλακες έκφρασης - Η επιστροφή στην πολιτική Είναι σαφές ότι καμία από τις παραπάνω πρακτικές δεν μπορεί να αποκληθεί ξεκάθαρα «αντικαπιταλιστική», αλλά, όπως επισημαίνει ο Μακένζι Γουόρκ, συνεισφέρουν συνολικά σε μια «τρίτη πολιτική», η οποία αμφισβητεί την παντοκρατορία ενός καθεστώτος αυστηρής περιχαράκωσης της πνευματικής ιδιοκτησίας και παντοδυναμίας μιας αγοράς ιδεών που βασίζεται στο αδυσώπητο laissez faire. Όπως επισημαίνει ο Κρίστοφερ Νιούφηλντ ήδη από το 2005 στο άρθρο του «Η δομή και η σιωπή του κογκνιταριάτου» 31, οι μανιχαϊστικές διχοτομίες ανάμεσα στους καπιταλιστές και στους αντιπάλους τους είναι πλέον και λανθασμένες και ατελέσφορες. Για να μπορέσει στις μέρες μας να οριστεί μια γραμμή άμυνας, είναι απαραίτητη η θεμελιώδης αμφισβήτηση των κυρίαρχων παραδειγμάτων της παραγωγής και της διακίνησης των πληροφοριών, καθώς και το άνοιγμα ενός εναλλακτικού χώρου παραγωγής και διακίνησης των ιδεών που να μπορεί να συνυπάρξει με το καπιταλιστικό αξίωμα (αν μάλιστα λάβουμε υπόψη την έκταση, την ένταση και την ευπλαστότητα αυτού του αξιώματος, θα ήταν μάλλον αδύνατον να γίνει διαφορετικά). Τα όρια και η επιφύλαξη Ο Μακένζι Γουόρκ συνοψίζει πολύ καλά τα παραπάνω προσφέροντας μια πιθανή απόκριση στους φόβους που εκφράζει το άρθρο του Αλ. Κιουπκιολή: «Οι συνθήκες που καθιστούν δυνατή την ελευθερία της πληροφορίας δεν περιορίζονται στην ελεύθερη αγορά, αλλά την υπερβαίνουν. Τα συμφέροντα των χάκερς δεν είναι πάντοτε εκ διαμέτρου αντίθετα προς εκείνα της ανυσματοκρατικής τάξης. Η ελεύθερη ροή της πληροφορίας και η απόσπαση προσόδου για να συνεχιστεί η περαιτέρω ανάπτυξή της δεν είναι κατ’ ανάγκη ασυμβίβαστες. [...] Το διακριτικό σημείο ενός ελεύθερου κόσμου δεν είναι η ελευθερία των ατόμων να καταναλώνουν ή να παράγουν την πληροφορία, ούτε καν η ελευθερία να πραγματοποιούν τη δυνατότητα της πληροφορίας σε ιδιωτικούς κόσμους που έχουν επιλέξει. Το διακριτικό σημείο ενός ελεύθερου κόσμου είναι η 30
Patricia Cranton, Understanding and Promoting Transformative Learning, Jossey-Bass, 2005. Christopher Newfield, «The Structure and Silence of the Cognitariat», Eurozine, 2/5/2005: http://www.eurozine.com/articles/2010-02-05-newfield-en.html Βλ. και το Christopher Newfield, Unmaking the Public University: The Forty-Year Assault on the Middle Class, Harvard University Press, 2008. 31
ελευθερία των ατόμων να επιδιώξουν να μετασχηματίζουν τον κόσμο τους συλλογικά, μέσω αφαιρέσεων που έχουν ελεύθερα επιλέξει και πραγματώσει»32. Ένας λαμπρός, υπέροχος κόσμος; Ο σκοπός ετούτων των σκέψεων δεν είναι να αποδείξουν ότι οι ψηφιακές τεχνολογίες ανοίγουν τον δρόμο προς μια θαυμαστή μετα-καπιταλιστική ουτοπία. Ούτε, αντιθέτως, να υποδείξουν ότι η μόνη διέξοδος για τους διανοούμενους είναι η συμπόρευση με τα λογής εταιρικά συμφέροντα. Ο σκοπός είναι να δειχτεί ότι, παρά τις όποιες συζητήσεις για τα θαύματα που υπόσχεται ο μετα-βιομηχανικός, πληροφοριακός σημειο-καπιταλισμός, ο δεσμός ανάμεσα στο κεφαλαιοκρατικό αξίωμα και στην ψηφιακή τεχνολογία δεν είναι άρρηκτος, αλλά συνοψίζεται σε μια σχέση εντάσεων και ανταγωνισμού. Στα ρήγματα που ανοίγονται κατά μήκος αυτής της γραμμής επαφής δίνονται οι δυνατότητες για την ανάπτυξη τοπικών, εφήμερων, ευέλικτων θυλάκων έκφρασης και αντίστασης. Διατηρώντας μια ανοιχτόμυαλη και πειραματική στάση απέναντι στις οικονομικές και τεχνολογικές εξελίξεις, μπορούμε να οδηγήσουμε την καθημερινή μας πρακτική προς, ελεύθερους από έλεγχο, χώρους φαντασίας, συλλογικότητας και καινοτομίας. Το ζητούμενο είναι η ανάδειξη των καθηλωτικών εκδοχών της πραγματικότητας. Και, αν είναι δυνατόν, η επίτευξη μικρών, τοπικών, αλλά ουσιαστικών αλλαγών. Αυτό είναι και το νόημα της επιστεγαστικής φράσης του Τζιόρτζιο Αγκάμπεν: «Η βεβήλωση του αβεβήλωτου είναι το πολιτικό καθήκον της γενιάς που έρχεται» 33.
32 33
McKenzie Wark, ό.π. Τζόρτζιο Αγκάμπεν, Βεβηλώσεις, μετ. Παναγιώτης Τσιαμούρας, Άγρα, 2006.