Oppbrotsteologi på det lange 70-talet: Utdrag

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 2

09.03.2022 08:44:11

jan ove ulstein

oppbrotsteologi på det lange 70-talet Frigjeringsteologi, marxisme, sosialetikk

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 3

09.03.2022 08:44:11

© CAPPELEN DAMM AS 2022 ISBN: 978-82-02-75368-9 1. utgave, 1. opplag 2022 ISSN: 1502-7929 Materialet i denne publikasjonen er omfattet av åndsverklovens bestemmelser.

Uten særskilt avtale med Cappelen Damm AS er enhver eksemplarfremstilling og tilgjengeliggjøring bare tillatt i den utstrekning det er hjemlet i lov eller tillatt gjennom avtale med Kopinor, interesseorgan for rettighetshavere til åndsverk.

Prosjektet er støtta av Norsk faglitterær forfatter- og oversetterforening, Fritt Ord og Høgskulen i Volda.

Denne boka er utgivelse nr. 44 i skriftserien Religionsfag Profil.

Dette er en fagfellevurdert monografi.

Omslagsdesign: Ingvild Andersen, Cappelen Damm.

Sats: have a book Trykk og innbinding: Livonia Print Sia, Latvia. www.cda.no akademisk@cappelendamm.no

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 4

09.03.2022 08:44:12

Forord, med takk Dette arbeidet har ei lang historie. Det har vakse frå eit meir overkomeleg opplegg der eg ville analysere Helge Hognestads doktoravhandling (1978) på bakgrunn av 68-opprøret og den teologi som kristen-radikalarane utvikla i kjølvatnet av fenomenet 1968. Etter kvart vaks arbeidet, det vart grundigare, mange bøker og artiklar måtte saumfarast. Arbeidet vaks mellom hendene, og tida ville ikkje stå still. Resultatet har vorte eit større teologihistorisk prosjekt der dette er første bok om Oppbrotsteologi på det lange 70-talet.

Det var ei spesiell tid. Mellom studentar var det ei vekkingsstemning i 1968.

Ein fekk alvoret inn på livet ved informasjon om tilstanden i den tredje verda.

Norge var innblanda i ein verdshandel som såg ut til å vere eit framhald av kolonialismen. Det vart slutt på å vere kry av dei raude flekkane i atlaset, ein raud farge over land under det britiske imperiet. Reaksjonane mot Vietnamkrigen var sterke. Teologiske studentar protesterte framfor den amerikanske ambassaden. Det var midt i ei internasjonal revolusjonsstemning, ei vekkingsstemning, der ein sympatiserte både med revolusjon og frigjeringsteologi i den tredje verda. Det var noko som hasta. Noko nytt kunne skje. Her måtte det tenkjast nytt og handlast deretter. – Så endra konteksten seg utover 70-talet, utan at utfordringane minka.

Ei nytenking kunne vere av teologisk art. Ein ny situasjon, ein ny kontekst, kunne utløyse behovet for ein ny eller fornya teologi. Det er denne teologien dette prosjektet vil undersøkje, medan han vart til, i den konteksten han måtte forhalde seg til, i bryting med alternative teologiar.

Det har vore svært interessant å få gå nærare inn på kva mine samtidige skreiv på den tida, på bakgrunn av tidsbiletet. Det er også eit møte med mi eiga historie. Eg var samtidig og sjølvsagt prega av det som skjedde, av mi eiga tid. Eg forstår tiltrekkinga til marxismen. Det er ein del av mine føresetnader i arbeidet. Eg var formann i Studentutvalet ved Menighetsfakultetet frå 1969 5

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 5

09.03.2022 08:44:12

forord, med takk

til 1970 og arbeidde for studentdemokratiet. Og vi lukkast. Eg var ikkje politisk aktiv, men jobba med sosialetikk, kvinne(prest)spørsmålet og økumenikk utover 70-talet. Desse problemstillingane har eg hatt med meg vidare, utvida med større vekt på hermeneutikk.

Samtida skriv alltid dagsordenen og utfordrar tradisjon og teologi, her i dramatisk grad. Både den politiske og den sosialetiske utfordringa vart møtt med den største iver av denne 68-generasjonen, med ei oppleving av å stå i eit tidsskifte. Det var ei generasjonsoppleving. Krigsgenerasjonen hadde større grunn til ei slik oppleving. Den generasjonen var til gjengjeld kritisk til fascinasjonen for ein ideologi som hadde så sterke totalitære trekk som marxismen og kommunismen. Eg held ved like samtalen bakover. Forholdet til marxismen var av dei store spørsmåla for 68-generasjonen. Det gjaldt også teologien.

Dei teologiske brytingane var like mykje internasjonalt orienterte som nasjonale. Det er samfunnsendringane som slår inn og gjer teologisk bryting til noko anna enn den gamle mellom teologisk ‘konservative’ og teologisk ‘liberale’, mellom Menighetsfakultetet og Teologisk fakultet. Spørsmålet i ettertid er kor radikal teologi som eigentleg kom ut av det. Det vil dette prosjektet svare på. Så kan ein spørje kva varige verknader den fekk for kyrkje og kristenliv.

Spørsmålet ligg der, men får ikkje svar i denne boka.

Arbeidet med eit slikt prosjekt kan nyte godt av eit fagmiljø omkring seg.

Eg vil nytte høvet til å takke FAKK-forum ved Institutt for religion, livssyn og kyrkjefag (som var namnet inntil nyleg) ved Høgskulen i Volda for stimulerande miljø. Det er eit fagmiljø som praktiserer Nils Arne Eggens fotballfilosofi, om å spele kvarandre gode. Så har Gunnar Stave, Per Halse, Knut-Willy Sæther, Anders Aschim, Per Magne Aadnanes, Jan Inge Sørbø og Jonas Gamborg Lillebø lese delar av boka og gitt verdifulle tilbakemeldingar. Stor takk! Rolf Werenskjold, som har medievitskapleg doktorgrad på 1968-fenomenet, tok tak mot slutten som rettleiar for boka, noko som gjorde problemstilling, bruk av stoff og resultat langt tydelegare. Han har vore ein god Djevelens advokat! Eg er han stor takk skuldig.

Takk også til Norsk faglitterær forfatter- og oversetterforening, og Fritt Ord, som støtta prosjektet ved frikjøp frå andre plikter ein periode.

Til sist, og ikkje minst, vil eg takke kona mi, Inger, for å ha halde ut med meg gjennom alle år. I seinare tid har ho jaga meg opp på loftskontoret så eg kunne gjere meg ferdig. Kanskje kan eg vise meg meir nyttig i dei mange fellesprosjekta som har stått på vent. Eg dediserer denne boka til henne.

6

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 6

09.03.2022 08:44:12

Innhald INNLEIING OPPBROT OG RADIKALISERING det lange 70-talet

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11 12

Problemorientering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Materialet – og kjeldebruk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Teoretiske og metodiske perspektiv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Metode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ei sjølvmelding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12 21 26 34 34

i 1968: KONTEKST OG IMPULSAR

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

37

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

38

Vekking 1968 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Generelt om radikaliseringa. Dreiepunkt 1968 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Radikalisering av kristen ungdom. Nokre trekk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kva idégrunnlag? Kva ideologi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

38 40 46 47

den økumeniske utfordringa

oppbrotstid

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

61

Impulsar utanfrå, norsk orientering (1968) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Frigjeringsteologi som revolusjonær impuls . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

World Conference on Church and Society (1966) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Nokre stemmer frå den tredje verda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

To norske stemmer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

«Utfordringen fra Uppsala» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Samanfatting av bolken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

61 65 67 73 74 80 84

ii REVOLUSJONS­SYMPATI OG TO-REGIMENTSLÆRE 1969–1972 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

87

oppbrotsteologi?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

88

Oppbrotsstemning, mistankehermeneutikk, ideologi, falskt medvit, legitimering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

«Deilig er jorden?» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lavik-gruppa sin normalteologi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Nokre tendensar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

88 92 119 124

7

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 7

09.03.2022 08:44:12

innhald

«kirken og samfunnet» 1970

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

128

Konferanse om kyrkje og samfunn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Nokre tendensar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

128 144

ei motmelding – og eit sidespor?

151

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

«Troens vei» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eit sidespor i midten? Jesus-bevegelsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

151 154

«mellom luther og marx»

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

160

Situasjonen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Svaret . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Profil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Legitimering av val . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kva for ein Marx, kva slags marxisme? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

160 161 165 167 169

to-regimentslære, politikk og sosialetikk

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

177

To regiment – ein Gud . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Hermeneutikk, visjon og teologiske motiv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kva ein hermeneutisk modell kan gi syn for . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Samanfatting av bolken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

178 182 184 193

iii FORHOLDET TIL ARBEIDARRØRSLA OG SOSIALISMEN 1850–1980 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

197

kyrkje, arbeidarrørsle og sosialisme

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

198

Forholdet til arbeidarrørsla: 1800-talet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tilnærming, fråstøyting, tilnærming (til ca. 1940) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tilnærmingar til arbeidarrørsla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

199 202 206

etter 68 – kyrkjeleg konflikt og partipolitisk harmonisering

. . . . . . . . . . . . .

213

Misjon og (parti)politikk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

«Den sosialistiske arbeidarrørsla og dei kristne» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

«Arbeiderpartiet og kristendommen» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Samtale om kristendom og sosialisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

«Forum for kristne sosialister» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Samanfatting og utblikk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

213 217 220 225 227 229

iv SOSIALETIKK 1965–1982

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

233

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

234

Den sosialetiske vekkinga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sosialetikk: to sentrale aktørar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

235 237

samfunnsvitskap og sosialetisk situasjonsanalyse

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

248

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

248

sosialetikk i nytt lys

Sosiologisk situasjonsanalyse (Olaf Aagedal)

8

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 8

09.03.2022 08:44:12

innhald

sosialetikk som kyrkjeleg ansvar og aktivitet

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

254

Innblikk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sosialetisk agenda i kyrkjeleg regi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Naturteologi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Utblikk og frampeik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

254 256 259 266

aukrust og sosialetikken i kritisk lys

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

269

Kva betydde sosialetikken til Aukrust? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Den u-garderte situasjonsanalysen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Aukrusts sjølvoppgjer: driv mot undergang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Norm, verdi og verkelegheit. Ei drøfting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

269 270 273 279

gud vil rettferd

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

284

«Rettferdigheten kan ikke vente» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

«Gud vil rettferdighet» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Utblikk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Samanfatting av bolken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

284 286 291 294

v DET STORE SPELET

297

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

«samtale om kristendom og sosialisme»

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

298

Ideologi og åndsmakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bryting omkring provosert abort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kva er ideologi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kristen tru og marxisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kristen etikk og politisk handling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Abortsaka – prinsipp og praksis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

298 299 302 307 315 322

eit oppbrot, eit utbrot – og ein fallitt?

..............................................................

330

To i oppbrot for fosteret . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Abort og politikk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

330 334

diakoni, sosialetikk og to-regimentslære

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

339

Diakonsyn og fagleg grunnlag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ny diakoniteologi? Forsøk på ei profilering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Posisjon og motposisjonen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

«En bok om kirkens diakoni» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

To regiment og ein diakoni? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

339 344 348 353 360

åndskampen, politikken og æonane. ein ekskurs

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

366

Borgarleg åndskampideologi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Åndskamp og åndskamp: dualisme og transcendens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Samanfatting av bolken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

366 369 379

9

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 9

09.03.2022 08:44:12

innhald

vi FRIGJERINGSTEOLOGI 1968–1982

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

383

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

384

Frigjeringsteologi – kva er det? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eit spørsmål om fordeling: rik–fattig: nord–sør . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eit spørsmål om makt: Kapitalist–proletar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

384 386 390

eit spørsmål om kjønn

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

394

Kvinnelege prestar og hermeneutikken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kvinneteologi, feministteologi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Døtrer og døtrer, herr Blom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

395 402 432

frigjeringsteologi som håp?

437

frigjeringsteologi på norsk?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eit økumenisk streif . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Norsk håpsteologi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Haugtun, frigjeringsteologi og håp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

«Eskjatologi og virkelighetsforandring» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Frigjeringsteologi – men ikkje på norsk? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Samanfatting av bolken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

437 441 446 448 450 453

vii AVSLUTNING

455

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

oppsummerande konklusjonar

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

456

Impulsar og kontekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Den politiske teologien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kyrkje, arbeidarrørsle og partipolitikk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sosialetikken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ideologi, politikk, teologi – og transcendens? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Frigjeringsteologiske paradigme? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kva teologi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ein endeleg konklusjon – ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Vidare forsking: Sosiologi, teologi og Hognestad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

456 457 458 459 462 464 466 469 470

litteratur

471

................................................................................................................................

saksregister

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

person- og namneregister

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

tidligere utgivelser i religionsfag profil

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

493 502 511

10

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 10

09.03.2022 08:44:12

innleiing

Oppbrot og radikalisering

Men så kom likevel opprøret, revolusjonen. Tilsynelatende som lyn fra klar himmel i slutten av 60-årene. Ideologiene fosset over alle bredder som kokende lava.

Ungdoms­opprøret over hele verden erklærte krig mot alle urettferdige strukturer som den kapitalistiske teknologi hadde skapt. Nå skulle strukturene menneskeliggjøres og formes etter rettferdighetens normer. Det nye Jerusalem skulle endelig bygges på ruinene av det «kapitalistiske», syke samfunn. (Tor Aukrust 1979)

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 11

09.03.2022 08:44:12

Det lange 70-talet Problemorientering Denne avhandlinga skal framstille og analysere den teologien som vart utvikla i Norge i det lange tiåret etter 1968. Perioden omfattar her tida frå året 1968 til og med debatten omkring Helge Hognestads doktoravhandling med sin «Teologi til oppbrudd», det vil seie til starten på 1980-åra. Eg har valt å bruke omgrepet det lange 70-talet,1 eit tiår som er prega av det som skjer like før og med seinverknader inn i det neste. Det handlar her om 68-generasjonen og den teologiske aktiviteten som utvikla seg gjennom 70-talet.

Avhandlinga undersøkjer ulike former for teologi danna innanfor ein bestemt historisk kontekst og periode. Det som i sosiologisk tale kan kallast teologi­ produksjon, kan ligge på fleire nivå og opptre i ulike samanhengar. Teologi kan skje som vitskap innan akademia med dei prosessar som høyrer med. Den er der tradisjonstung, tek tid og krev innsikt og kompetanse for å kunne ta del.

Teologi kan også vere utprøvande refleksjon som er handlingsretta, utfordra av konteksten til ei aktuell utprøving, med fagleg tilsnitt. Teologien kan vere implisitt, der ein teologisk posisjon er føresett, endå intensjonen ikkje er medviten. Teologi kan også utfalde seg på bedehustrappa, på kyrkjebakken og i ølstovene. Teologi kan motivere til praksis, men kan også vere ein refleksjon knytt til praksisar der ein vil tolke det som skjer innanfor sin eigen forståings­ horisont. Denne kan igjen vere under endring. Konteksten kan då fungere produktivt. Det kjem særleg til uttrykk når det skjer sterke brytingar, som i vår periode. Når endringar skjer raskt, stiller det nye spørsmål som kan få nye svar. Vi spør etter teologiske ytringar og retningar, uansett fagleg grunngiving eller mangel på ei slik.

1

Den svenske historikaren Kjell Ösberg har brukt omgrepet the long ‘1968’ for å karakterisere den same perioden (Scandinavian Journal of History, 2008, hefte 4).

12

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 12

09.03.2022 08:44:12

det lange 70-talet

Når eg så brukar omgrepet oppbrotsteologi, så er det for å kunne karakterisere det nye som skjer i tidsrommet. Uttrykket er brukt av fleire.2 Oppbrot skjer t.d. hos kristen-radikalarane3 og i Jesus-bevegelsen, og uttrykket er eit nøkkelord hos Helge Hognestad.4 Vi brukar omgrepet om oppbrot frå gamle posisjonar, der det skjer ei radikalisering, med kristen-radikalarane som første orienteringspunkt. Spørsmålet er kva det er oppbrot ifrå, og til. Det må sjåast opp mot kva som blir avvist eller vidareført. Eg brukar det som eit spørsmål om retning. Når eg også brukar eit vanleg ord om 68: opprøret, så er det med same atterhald. Det er upresist, men vanleg å bruke.5 Det er ikkje eintydig kva slag opprør og kva opprøret retta seg mot.

På det lange 70-talet skjedde det sterke brytingar i samfunn, kyrkjeliv og teologi, provosert fram av ulike nasjonale og internasjonale historiske prosessar.

Korleis justerte kyrkje og teologi og aktive kristne sin teologi, sin praksis og si livsorientering i møte med dei (nye) politiske og økonomiske prosessane? Var det ved sterke endringar, over grensa til radikal omvending, eller til forsvar av tradisjonen? Prøvde ein å endre for å bevare, eller forkaste for å fornye? Kva bryt på og skaper endringar? Somme historiske periodar er meir særprega brytingstider enn andre,6 70-talet er i minnehistoria blitt oppfatta som ei slik tid i Norge. Var det slik? Korleis? Det er delar av denne historia som skal analyserast her.

Bakgrunn 1968 er eit stikkord for politisk og sosial uro i store delar av verda. I Norge var opprøret samansett og var eit svakt ekko av det som gjekk føre seg andre stader i verda dette året.7 1968 var i Norge i første rekke ei innleiing til det som 2 3 4 5

6

7

T.d. hos Bjørlykke, 1969. Jesus-bevegelsen var i oppbrot.

«Kristen-radikalarane» var ei flittig brukt nemning, men utan klar avgrensing. Dei var born av 68-­opprøret og kritiske til det borgarlege samfunnet og den borgarlege kyrkja. Dei var ei markant gruppering i starten av perioden. Uttrykket ligg nær «kristen-sosialist».

Undertittel på del 1 av bokutgåva av doktoravhandlinga er Forkynnelse til oppbrudd (Hognestad, 1978b).

Snl.no/studentopprøret. «Studentopprøret er en upresis samlebetegnelse for en rekke utbrudd av politisk masseaktivitet blant studenter og yngre intellektuelle i universitetsmiljøene i Vest-Europa og Nord-­ Amerika i slutten av 1960-årene og begynnelsen av 1970-årene.» Men ‘1968’ var ikkje berre studentopprør.

Mai 1968 i Paris var prega av arbeidarane vel så mykje som av studentane. Det var også prega av Kina og «Maos lille røde», eit opprør styrt ovanfrå.

Eit døme på det er John Nome, Brytningstid (1958), om opprettinga av Menighetsfakultetet (1908).

Konteksten var frambrotet av moderniteten, med sterk rasjonalistisk bibelkritikk, og med kamp mellom ‘liberale’ og ‘positive’ teologar i kyrkja. Tilsvarande kan i høg grad seiast om kyrkjekampen under krigen, sjå Austad, 1974.

Werenskjold, 2012.

13

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 13

09.03.2022 08:44:12

oppbrotsteologi på det lange 70-talet

skjedde frå 1969 og utover i 1970-åra. Paradoksalt nok valde studentsamfunna i både Bergen og Oslo konservative leiarar nettopp i året 1968. I både kyrkje og samfunnsliv hadde endringane allereie vore undervegs frå tidleg i 1960-åra.

Kings Bay og Lyng-regjeringa i 1963 viste at Gerhardsen-staten ikkje var sjølvsagd lenger. Det som Jens Arup Seip fram til 1963 kalla eittpartistaten,8 fekk no reell konkurranse om politisk makt frå andre parti. Borten-regjeringa og den borgarlege koalisjonen frå 1965 til 1971 viste at det fanst politiske makt­alternativ til Arbeiderpartiet i norsk politikk.9 Likevel kan ein framleis snakke om ein sosialdemokratisk orden.10 Den definerte Berge Furre (1992) som perioden som varte fram til om lag 1973, då oljealderen tok til. Han inkluderer då også EF-­striden. Etter eit kort mellomspel med Korvald-regjeringa frå 1972 til 1973 fylgde dei to påfylgjande Arbeidarparti-regjeringane, leia av Trygve Bratteli og Odvar Nordli, som sat med makta ut tiåret. Striden om abortlova var ikkje ny. I 1974 vart forslaget om sjølvbestemt abort første gong nedstemt i Stortinget mot ei røyst, men i 1975 vart abortlova vedteken med ei stemmes overvekt. I den lange politiske striden i 1970-åra var kyrkja ein tydeleg og synleg aktør, og då lova vart vedteken, valde Per Lønning å gå av som biskop. Det er også oppbrot.

Kva skjedde av endringar på det religiøse området? Allereie før 1968 fanst det ein sekulariserande tendens, i tydinga svekka institusjonell makt for kyrkje­institusjonen,11 noko som hadde vorte tydelegare mot slutten av 1960åra. Den ytra seg t.d. gjennom politiske prosessar fram mot nytt lovverk, som «Lov om trudomssamfunn og ymist anna, 1969.12 Lova gav mellom anna dissentarar lov til å undervise i kristendom i grunnskulen, noko som viste at statskyrkja ikkje lenger hadde den sjølvsagde kontrollen. Den konfesjonelle «einkyrkjestaten» var under avvikling, og staten løyste bindingar til kyrkja. Like eins hadde den kyrkjelege reformrørsla lenge arbeidd for å løyse på bindingar til staten.13 Denne endringa i retning av eit meir differensiert samfunn vart fanga opp av Det frivillige kirkelige landsmøtet 1965. Dei sette ned eit utval som skulle foreslå nødvendige reformer i kyrkja i ei ny tid, med 8 9 10 11 12 13

Seip, 1963: 20–42.

John Lyng hadde ein kort regjeringsperiode i 1963, Per Borten ein lengre i 1965–1969.

Furre (1992) plasserer den siste, med sine protestar, til perioden 1961–1973. Det fangar opp første del av vår periode, til etter EF-striden.

Berger, 1967/1974. Hans sekulariseringsteori omfatta sekularisering av institusjonane og av tanken.

LOV-1969-06-13-25.

Vi får altså to tendensar som verkar i same sekulariserande retning: staten, som løyser bindingar til kyrkja, og ei kyrkjeleg reformrørsle, som arbeidde for meir sjølvstende i forhold til staten. Det betyr ei vidare sekularisering av staten. – For denne perioden, sjå Løvlie, 1996: 101–188.

14

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 14

09.03.2022 08:44:12

det lange 70-talet

differensiert tenestemønster. Innstillinga kom i 1969.14 Den kan mellom anna sjåast på som ledd i arbeidet innanfrå for ei sjølvstendiggjering av kyrkja i forholdet til staten.15 Internasjonalt vart situasjonen på slutten av 60-talet prega av den ameri­ kanske krigen i Vietnam, rasekonfliktar i USA, ei internasjonal protest­ stemning og studentopprør. Både Tet-offensiven i Vietnam og den sovjetiske invasjonen av Tsjekkoslovakia gjorde eit sterkt inntrykk.16 Frå slutten av 1950talet hadde avkolonialiseringsprosessen skapt mange nye og frie nasjonar i den tredje verda. Dei statane var framleis i ein vanskeleg situasjon både sosialt og økonomisk. Norge som stat starta tidleg med hjelp til dei nye utviklingslanda i den tredje verda.17 I Latin-Amerika skapte stor fattigdom og politisk og økonomisk undertrykking stor sosial uro.18 Den sosiale og politiske uroa skapte grunnlaget for ein frigjeringsteologi som legitimerte motstand og revolusjon, valdeleg eller ikkje-valdeleg.19 Denne frigjeringsteologien var katolsk. Det andre Vatikan­konsilet (1961–1964) gav grunnlaget og eit frirom til å utvikle slik teologi, katolsk sosiallære like eins.20 Det gav også legitimitet til kommunistane i Italia – til ein sosialisme med menneskeleg ansikt. Den politiske situasjonen i Italia i slutten av 1960-åra og det italienske ‘Sessantotto’ hang tett saman med Vatikan-konsilet tidleg i tiåret.21 Ein encyklika frå pave Pius VI (1967) gav støtte til kampen for rettferd, med sterk kritikk av varebytet mellom u-land og i-land.22

14 15 16 17

18 19 20 21 22

Reform av Den norske kirke, 1969. Fritidssamfunnet var ein del av biletet.

Møtet i 1969 sette ned eit utval som skulle greie ut forholdet, Den norske kirke og staten kom i 1973. To år etter kom den statlege utgreiinga, ved Sivertsen-utvalet. Dei rådde til skilje mellom kyrkje og stat. Dei kyrkjelege medlemmene var med på det.

Werenskjold, 2012. snl.no/Norsk Utviklingshjelp. Eit av dei første prosjekta var fiskeri-hjelp til Kerala i India på 1950-talet.

U-hjelpa vart sterkare organisert, først i 1962, så som direktorat i 1968. Sjå om «Norge og den tredje verden», Pharo, 1989 (1. utg. 1976). Spørsmålet om og kritikk av utviklingshjelp var eit heitt tema i norsk debatt omkring 1968, sjå t.d. Linné Eriksen, 1967; 1970. Det gjekk inn i USA-kritikken og biletet av industrilanda si jakt på råvarer og kontroll, til hinder for avkolonialiseringa.

Camara, 1971: 81–93: Camara, 1974: 62–74.

Camara, 1971; Notaker, 1973; Ranestad, 1984.

Nordstokke, 1979.

Sjå Hilwig, 2009 (Italy and 1968: Youthful Unrest and Democratic Culture).

Revolusjon i Guds namn?: 37. Pave Pius VI sende påska 1967 ut encyklikaen Populorum progressio.

15

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 15

09.03.2022 08:44:12

oppbrotsteologi på det lange 70-talet

Med i den frigjeringsteologiske pakken var også marxistisk påverknad.23 Den var det også i «den første verda».24 Marxismen kom ikkje berre som kommunisme i sovjetisk eller kinesisk utgåve. I Tyskland vaks ny-marxisme fram som filosofisk retning (Frankfurtarskulen). Tysk-amerikanaren Herbert Marcuse, ein av grunnleggarane av Frankfurtarskulen, har vorte rekna som den internasjonale New Left-rørsla sin grunnleggar og store inspirator.25 The New Left, med utgangspunkt i USA, gjorde seg sterkt gjeldande i Storbritannia, Frankrike og Italia.26 Det gjorde den også i den tredje verda.27 The New Left påverka også tenkinga i delar av venstrerørsla i Sverige28 og i Danmark 29. Mest kjend i Norge vart Herbert Marcuse for si bok i 1964, One-Dimensional Man. Boka blei ikkje omsett til norsk før i 1968, og ho vart utgitt av Pax Forlag. Boka gav ein viktig ideologisk impuls til det internasjonale studentopprøret. 30 Marcuse stod på talarstolen i Det Norske Studentersamfund 14. september 1969 og vart intervjua i norsk fjernsyn dagen etter.31 Demonstrasjonsåret 1968 var i Norge eit samansett fenomen. Det gjeld også dei aktive unge kristne, både politisk, teologisk og kyrkjepolitisk. Frå før var kyrkjelandskapet samansett. Motsetningane mellom liberal og konservativ teologi var der framleis. Det var ei gammal spenning som gjekk tilbake til tidleg i hundreåret, markert ved opprettinga av Menighetsfakultetet (MF, 1908), i motsetning til Teologisk fakultet (TF, Oslo universitet). Den spenninga kunne 23 24 25 26 27 28

29 30 31

Passim. T.d. Kaul, 1976 (Letty Russels bakgrunn); Ulstein, 1994c. På norsk finst også ein studie av forholdet mellom marxistar og kristne i Chile. Der får vi mykje bakgrunn for korleis forholdet mellom frigjeringskamp, kristendom og marxisme arta seg. Ranestad, 1984.

Den første verda er brukt om den vestlege industriverda, den andre om den austeuropeiske og den tredje om utviklingsland.

Rothman, 2017: 177.

Marwick, 1998; Eley, 2002 gir historia til The Left. Kortversjon: https://www.britannica.com/topic/ New-Left. Elles er tidsskriftet New Left Review (frå 1960, England) eit viktig organ for rørsla.

Ranestad (1978: 157–200) viser innslag av Nye Venstre i Chile, med front både mot kristen-demokratiet og venstresida, og med feste både mellom studentar og kristne aktivistar.

Sverige hadde eit sterkt innslag av retninga, ikkje minst ved sosiologane Göran Therborn og Gunnar Olofsson. Therborn skreiv allereie i 1966 En ny vänstra (Rabén og Sjögren) og var ein flittig bidragsytar i New Left Review (frå 1965). Sjå «A Portrait of the Sosiologist as a Young Rebel» av redaktørane Sven Hort og Gunnar Olofsson i Class, Sex and Revolutions, 2016: 19–54. Elles var opprøret sterkare i Sverige enn i Norge. Intellektuelle hadde kontakt med Kina og kulturrevolusjonen frå 60-talet. Danmark var nærare Europa, som nabo til Tyskland. Norge var orientert mot Sovjet og Stalin. Werenskjold, 2008: 430–431.

Sjå den danske litteraturvitaren Johannes Fjord Jensen, 1967 (Homo manipulatus. Essays omkring radikalismen).

Hans Skjervheim, 1968; John Nome, 1968; Gunnar Skirbekk, 1970. britannica.com nemner berre ein filosof bak denne retninga: Herbert Marcuse. Det er han som blir trekt fram av desse norske filosofane som den viktigaste ideolog for studentopprøret.

Werenskjold, 2010, til datoen for foredraget. Werenskjold, 2012: 261, om intervju i NRK.

16

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 16

09.03.2022 08:44:12

det lange 70-talet

framleis prege dei to studentlaga, Norges Kristelige Student- og Skole­ungdomslag (Laget) og Norges kristelige studentlag (Forbundet) omkring 1968. Men folk frå begge studentorganisasjonane og begge fakulteta vart påverka av 1968-opprøret. Dei gamle skiljelinjene var med andre ord ikkje lenger heilt relevante eller dominerande i møte med det nye. Laget arrangerte i 1968 eit temamøte om revolusjon,32 og Forbundet vart politisert.33 Lekmanns­organisasjonane stod enno sterkt, og det hadde vakse fram ein ny frivillig aktivitet i kyrkjene. Prestelaget For Bibel og Bekjennelse (FBB) hadde mellom 400 og 475 medlemmer på 70-talet.34 Dei var eit konservativt luthersk prestelag, oppretta i motstand mot liberal teologi (t.d. mot kvinnelege prestar), men dei var ikkje nødvendigvis politisk konservative.35 I 1967 starta eit anna prestelag, det høgkyrkjelege Pro Ekklesia, som vart til Kirkelig Fornyelse (1976). Det var i starten ei liturgisk fornyingsrørsle, med ei viss overlapping med Forbundet, ved fredagsmessene der. Inspirert av delar av hippie-­rørsla vaks det fram ei tverrkyrkjeleg vekking – den såkalla Jesus-bevegelsen – først ved det radikale (og sekteriske) Children of God. Den blir mest synleg i Norge som Guds Fred i Oslo. Rørsla er ein del av 68-fenomenet, med sin alternative livsstil. Det skjer ei viss overlapping med den karismatiske rørsla (Ung Visjon).36 Frikirkelig Studentunion var også aktive, ikkje minst prega av pinse­vennen John Willy Rudolph.37 Innanfor Den norske kyrkja var det ein ny generasjon som braut opp frå vante posisjonar og utfordra etablissementet i både kyrkje og samfunn. Dei var med i kampen for studentrettar og i politiske protestar, mot Vietnamkrigen mest, og dei var vekte av fattigdommen i verda. Også mange av dei fekk med seg ideologi i marxistisk og sosialistisk utgåve, med samfunnskritikk – og etter kvart kyrkjekritikk.

Problemstillingar På denne bakgrunnen reiser avhandlinga fylgjande overordna problemstilling: Kva teologi oppstod og utvikla seg i møte med dei internasjonale 32 33 34 35 36 37

Sjå seinare presentasjon av eit foredrag av Gaute Gunleiksrud om revolusjonen. https://forbundet.no/forbundets-historie/. Dei kjøpte t.d. Haugtun i Aust-Torpa i 1975 som senter for utprøving og konferansar.

E-post frå Boe Johannes Hermansen, 11.05.2021, sekretær i over 40 år. FBB vart skipa i 1919 som bolverk mot liberal teologi.

Jf. slagordet «teologisk konservativ – politisk radikal».

Sjå Aas, 1982; Sørbø, 1985; Hegle, 2021; Svalheim, 2015. https://www.verdidebatt.no/innlegg/11750334-kristensosialismen-i-1968. Publisert: 7. jan 2019.

17

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 17

09.03.2022 08:44:12

oppbrotsteologi på det lange 70-talet

proteststrøymingane og dei store samfunnsendringane som gjorde seg gjeldande i slutten av 1960-åra og på 1970-talet?

For å operasjonalisere og svare på det overordna spørsmålet er avhandlinga delt inn i seks underproblemstillingar: 1. Kva radikaliseringsimpulsar førde 1968-opprøret med seg til Norge?

2. Kva teologi utvikla kristen-radikalarane i spennet mellom marxisme, sosia­ lisme og kyrkjeleg tilhøyrsle?

3. Korleis var forholdet mellom arbeidarrørsla og kyrkja, mellom sosialisme og kristendom?

4. Korleis vart sosialetikken grunngitt, utvikla og praktisert i tidsrommet?

5. Kunne marxistisk samfunnssyn og ideologi bli overordna (den kyrkjelege) teologien i politiske spørsmål og i forståinga av samfunnsdiakoni? Kan ein ideologisk konflikt vere ein transcendent åndskamp?

6. Kva slags teologiutvikling fekk vi i perioden, sett i lys av frigjeringsteologien?

Organisering For å svare på hovudspørsmålet og delproblemstillingane er denne avhandlinga forma i seks hovudbolkar pluss innleiing og ei avslutning. Kvar bolk handsamar kvar si delproblemstilling. Arbeidet fylgjer ei tidslinje innan same bolk, men mellom delane kan det vere ei overlapping fordi det er tematisk nødvendig å fylgje ein raud tråd vidare inn i neste delproblemstilling. To av bolkane (I og III) gir slik først og fremst ei historisk oversikt. Den siste av dei skisserer det vekslande forholdet mellom arbeidarrørsla og kyrkja.

Den første hovudbolken introduserer 68-fenomenet, både som myte og markør for ein epoke. Vi gir ei brei skisse av både den internasjonale og norske konteksten, og om radikalisering av norske studentar. Den gir også ei forholdsvis grundige framstilling av korleis norske filosofar framstilte den mest aktuelle ideologien i studentopprørsrørsla i 1968, for å gi eit ideologisk bakteppe for det norske forløpet. Dei internasjonale impulsane frå den tredje verda var viktige, like eins impulsar frå den økumeniske rørsla. Møtet i Kyrkjenes Verdsråd (KV) i Uppsala 1968 formidla ei kyrkjeleg og politisk vekkingsstemning.

Møtet fylgde opp verdskonferansen i Genève 1966 om kyrkje og samfunn.

Genève er viktigast når det gjeld innhald, Uppsala når det gjeld aktualitet.

Den andre hovudbolken gjer greie for og analyserer tre bøker og to konferansar som blir brukt som døme på første generasjon kristen-sosialistar sine 18

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 18

09.03.2022 08:44:12

det lange 70-talet

drøftingar og framstilling av sitt engasjement, 1969–1972 . I denne bolken står aktørane i sentrum som eit tidsdokument og døme på korleis dei reflekterte om si eiga samtid medan oppbrotet skjedde.38 Tekstene blir kommenterte, og teologien og ideologien39 analysert. Her stiller eg også spørsmål frå min eigen horisont i både samtid og ettertid om teologi (to-regimentslære) og Marx-­ tolking(ar). Her kjem også drøfting av posisjonar. Denne bolken svarar på spørsmåla om kva slags, og kor radikal, teologi dei første kristen-sosialistane utvikla. Det dreier seg ikkje om enkle svar, men korleis dei handterer store problemkompleks, som synet på marxisme og på teologi for samfunnet, det verdslege regimentet. Akkurat der utvidar vi feltet og drøftar utviklinga i eit større perspektiv. Vi spør også i tidleg fase etter andre reaksjonar på fenomenet 1968 – frå meir konservativ teologi til den hippie-inspirerte Jesus-bevegelsen.

Den siste var frukt av 68-opprøret.

Den tredje hovudbolken gir eit historisk lengdesnitt om forholdet mellom arbeidarrørsle og kyrkje, mellom sosialisme og kristendom. Her gir eg eit historisk riss fram til ca. 1980. Dette kapittelet gir i hovudsak ein historisk bakgrunn for vår periode. I marxisme og sosialisme var arbeidaren, proletaren, hovudperson i historia og klassekampen. Vi ser etter konfliktpunkt og kontaktpunkt, fråstøyting og tilnærming. Mot slutten set det nye ved 68-opprøret sitt klare preg på forholdet. Arbeidarpartiet og Sosialistisk Folkeparti avklarar sitt forhold til marxisme og kristendom; misjonsstudentar kjem i konflikt med sitt misjonsselskap, og kristne sosialistar skapte eit Forum der dei kan arbeide for sosialismen, utan å måtte forsvare seg heile tida. Denne bolken tener mest som bakgrunn, og viser kyrkjeleg omsorgsarbeid i høve til statleg (om diakonien), og om sosialisme og kristendom i relasjon til politiske parti.

Den fjerde hovudbolken tek for seg den sosialetiske vekkinga. Den kan kallast ein tvillingdebatt til den første, om den politiske radikalismen, men blir drøfta i ein breiare kontekst. Biletet endra seg sterkt i løpet av perioden. Den politiske vekkinga frå 1968 som fenomen hadde i hovudsak utspilt si rolle i kyrkja og i 38

39

For å seie det med Ivar Aasen: «It could be good, if one to a memory for the future, sometimes had written his reflections on his present stage, and his intentions for the coming time.» Då han skreiv sine dagbøker, mynta på ettertida, braut han av ein stad (1840) og skreiv på engelsk. Sitert etter Ottar Grepstad, «Dagbok for mange hjarte», Dag og Tid, 21. juni 2019, s. 14.

Krogseth, 1979: 599 definerer ideologi i ei todeling – mellom den kritiske, snevre og den nøytralt, vidare betydinga. Eg brukar i eiga skrift ‘ideologi’ om eit omfattande heilskapssyn, tankemønster, altså andre tyding hos Krogseth, ikkje som ‘falskt medvit’. Då blir det markert. Eller med Gunnar Skirbekk (1970: 26): «Ideologi er ein horisont som eit individ eller ei gruppe forstår dei føreliggande saksforhold ut ifrå.»

Ideologiomgrepet blir drøfta litt lenger uti, i bolk V.

19

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 19

09.03.2022 08:44:12

oppbrotsteologi på det lange 70-talet

teologien innan 1980. Vi fylgjer den sosialetiske teologien og den kyrkjelege praksisen som utvikla seg motivert av den nye sosialetikken i perioden. I denne bolken spør vi om korleis sosialetikk vart grunngitt, utvikla og praktisert, inkludert forholdet til samfunnssyn/ideologi og teologi. Vi drøftar spesielt debatten omkring norm og verkelegheit i sosialetikken.

Den femte hovudbolken viser korleis den sosialistiske fløya vart utfordra i samtale med ei rekke kyrkjeleiarar i ein konferanse om kristendom og sosialisme (1976), noko som reiser hovudspørsmålet til denne bolken – om teologi blir underordna ideologi, og om ideologien er gud-fiendtleg. Det får ei rekke underspørsmål. Det kom ei konkretisering knytt til partipolitikken, aktualisert ved abortspørsmålet med kristen-sosialisten Otto Hauglin i sentrum som stortingsrepresentant for Sosialistisk Venstreparti (SV). Debatten skjerpa spørsmålet om korleis ein skal forstå implikasjonar i den lutherske læra om dei to regimenta. Debatten gjorde spørsmålet akutt. Og det stiller spørsmål også til ein kyrkjeleg kamp mot ei lov, og eit kristeleg parti sitt forhold til absolutte teologiske premissar. Bolken rører ved eit underliggande tema om åndskamp – vurdert som politikk og som transcendent kamp mot demonisering i politikken.

Den sjette hovudbolken gjer greie for innslag av frigjeringsteologi40 i den norske teologidanninga. Internasjonalt var frigjeringsteologi av ulikt slag den dominerande teologiske motiveringa for det samfunnskritiske og revolusjonære engasjementet, der fienden ofte ber biletet av eit undertrykkande kapitalistisk og/eller teknologisk samfunn.41 Kampen mot urettferd, for internasjonal solidaritet og mot kapitalismen var også markant i Norge. Internasjonalt var frigjeringsteologien sterkt påverka av utopisk marxisme. Frigjeringsteologi må lokaliserast til der det er undertrykking.42 Kvar ser vi av den i norsk debatt eller argumentasjon eller aktivitet i perioden? Vi undersøkjer det breitt og inkluderer debatten om kvinneteologien i både gammal og ny støyping.

Avgrensing Problemområdet for avhandlinga er omfattande, og ei avgrensing har vore nødvendig av omsyn til stoffmengda. Eg har i denne boka valt å avgrense meg til å forfylgje to linjer på leit etter teologiske responsar på den politiske og 40 41 42

Kort innføring: Ulstein, 1994c. Kortare: https://snl.no/frigj%C3%B8ringsteologi (Nordstokke).

Sjå World Conference on Church and Society 1966 i Genève, i regi av Kyrkjenes Verdsråd (KV). Sjå også Utfordringen fra Uppsala (1968), rapport frå KVs generalforsamling.

Frostin, 1991.

20

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 20

09.03.2022 08:44:12

det lange 70-talet

sosialetiske diskursen i delar av fagteologien i dei lange 1970-åra: om forholdet til sosialismen og til sosialetikken. Eg har t.d. ikkje gitt ein analyse av høg­ kyrkjelege og teologisk konservative miljø, som også var ein del av konteksten i perioden. Det same gjeld for det lågkyrkjelege miljøet innanfor dei frivillige organisasjonane i Den norske kyrkja. Dei blir trekte inn i den grad det er relevant, men blir ikkje inngåande drøfta her.

Også når det gjeld materialet, måtte eg velje bort noko. Eg har t.d. ikkje gjennomført systematiske avissøk. Ein medieanalyse ville ha sprengt rammene.

Det som er trekt inn i analysen, er å betrakte som eit supplement. Mykje av materialet er debattartiklar. Dei som ikkje skreiv slike, går under radaren.

Underliggande og delvis overlappande er spørsmålet om forholdet mellom teologi og sosiologi. Det er delvis med når det gjeld sosialetikken. Var sosio­logien farleg for teologien, eller ein kritisk venn? Den drøftinga kan ikkje fullførast for perioden utan å ha drøfta grundig avhandlinga til Helge Hognestad (1978a) og hans oppbrotsteologi. Drøfting av denne problematikken ville også sprengje ramma for denne avhandlinga. Den analysen må vente til seinare forsking.

Materialet – og kjeldebruk Kva finst av tidlegare forsking på dette temaet? Ein slik omfattande teologi­ historisk studie over dei lange 1970-åra er ikkje gjort tidlegare. Det finst forskings­bidrag som tangerer ulike sider ved temafeltet,43 men dei fleste fell litt på sida. Det finst mykje litteratur som kastar lys over sider ved arbeidet, både før, under og etter perioden – også frå utlandet. Det er alt som sekundærlitteratur å rekne. Det er også litteratur som i ettertid gir opplysningar til feltet utan å røpe sterke faglege ambisjonar.

Når eg gir bakgrunnsriss til dømes av forholdet kyrkje–arbeidarrørsle frå 1800-talet av, så er første del ein fyldig faglitteratur som er grunnlag for dei mange bitane i det biletet eg rissar opp som bakgrunn for «min» periode. Eg framstiller t.d. rolla til Norsk Menighetsinstitutt ved hjelp av Trond Bakkevigs studie og annan litteratur om fenomenet. Det gir ei nyttig forhistorie frå 60-talet for dei bidraga eg studerer direkte, til dømes innstillingane frå Sosialistisk Folkeparti og Arbeidarpartiet om forholdet mellom arbeidarrørsle og kyrkje.

43

T.d. Werenskjold, 2012; Løvlie, 1996; Lunde, 2010; Stave, 1995.

21

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 21

09.03.2022 08:44:12

oppbrotsteologi på det lange 70-talet

Når det gjeld sosialetikken, brukar eg sosialetikken til Tor Aukrust (1965/66), sjølv om den vart utgitt noko før. Den er svært grundig, og var ein sentral referanse for mange av aktørane på 70-talet. Det gjer den til ei tidleg kjelde eg kan studere andre sine bidrag til temakretsen i lys av, og ha ei velgrunna oppfatning av deira bruk av Aukrust og ev. kritikk av han.

Når det gjeld marxismen, gir eg inga eiga Marx-tolking, eller ei samla framstilling, men studerer aktørane sine tolkingar. Eg gjer fyldig greie for ny-­marxisme som bakteppe for studentopprøret ved hjelp av tre samtidige norske filosofar. Dei blir brukte som bakgrunn for dei mange Marx-tolkingar som dukkar opp. Den første elementære Marx-framstillinga kjem ved Rune Slagstad. Aktør-tolkingane kjem ikkje samla, men er knytte til kronologien i framstillinga. Mitt eige forhold til dei kjem inn frå teoretiske perspektiv, som til dømes kontekstualiseringsmodellar eller hermeneutikk. Det er forholdet mellom ei teologisk erkjenning og marxisme som er interessa her.

To-regimentslæra går att i mange av kjeldene. Også her er det aktørane si forståing og bruk av den som er primærinteresse. Eg framstiller ikkje sjølv eit samla bilete av to-regimentslæra, ho dukkar opp på fleire stader, og eg gir enkelte kommentarar fortløpande. Men på eit visst stadium (på slutten av bolk III) trekkjer eg inn faglitteratur til spørsmålet frå den internasjonale debatten om denne «læra», og gir ei samanfattande drøfting. Tendensane blir breitt summert opp av Torleiv Austad (1972). Dei mest kyndige legg gjerne vekt på uttrykket «den såkalla» to-regimentslæra. Det signaliserer eit sant mangfald av tolkingsmotiv. Problemet her er det same som med marxismen: Det går att på litt ulikt vis i mange bidrag der mykje av det same blir repetert i resonnement som ikkje er heilt like. Det er eit framstillingsproblem.44 Kor stor plass skal den enkelte kjelda få? Eg refererer litt meir enn strengt nødvendig for analysen. Det gjer aktørane meir tilgjengelege og dokumenterer perioden.

Frigjeringsteologien var ei viktig retning internasjonalt og fekk stor sympati i Norge – men slo den inn i den norske teologien? Eg gir her inga fullstendig framstilling av den internasjonale litteraturen, men eg presenterer frigjeringsteologi ved nokre stemmer frå den tredje verda i første bolken. I den sjette skisserer eg denne internasjonale teologien (mest) ved eit norsk lærebokkapittel om

44

Overlapping skjer også når det gjeld misjonsstudentane i Stavanger, 1972, og samtalen om kristendom og sosialisme, 1975. Begge må nødvendigvis gå att i to bolkar, men under ulik tematisk vinkling. Liknande gjeld kronologien. Den er gjennomført innan kvar bolk. Disposisjonen fører til ei viss overlapping, t.d. når det gjeld Forum for kristne sosialister.

22

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 22

09.03.2022 08:44:12

det lange 70-talet

retninga (1994). Der dreg eg også inn ein svensk teolog, Per Frostin. Han har laga ein typologi over ulike former for frigjeringsteologi for ulike slags konfliktar. Eg brukar dei for å drøfte innslag av dei i Norge. Dei norske aktørane utfyller biletet av samtida sin relevante frigjeringsteologi ved sine drøftingar om feministteologien.

Primærmaterialet er altså den relevante norske teologiproduksjonen i perioden, også den implisitte teologien hos aktørar som ikkje er teologar. Framstillinga byggjer på lesing, referat, rekonstruksjon og drøfting av bidrag som kastar lys over tema og problemstillingar. Materialet er i hovudsak bøker og artiklar. Der eg viser til aviser eller lekkjer, gir eg referansen berre i fotnotane.

Det same gjeld referansar som aktørane brukar. Stundom viser eg til referansane til den refererte, som oftast ikkje.45 Eg gir stundom bibliografiske opplysningar om bøker det blir referert til, særleg norske omsetjingar. Det kunne det ha vore gjort meir av, for referansane bak eit resonnement vil vere opplysande for tankeføringa til dei refererte. Dei er tilgjengelege i dei refererte bidraga, og lèt seg søkje opp. Her er det den refererte tankegangen som er i fokus. Ofte er det teke med sentrale namn. Det er ikkje for å droppe namn, men for å gi signal om kven dei står i gjeld til. Mitt utgangspunkt er primært hos dei teologiske aktørane, i samtale med dei sosiologiske. Andre norske bidrag enn dei teologiske blir brukte for å gi konteksten. Det gjeld også enkelte utanlandske, særleg om dei blir brukte eller er omsette til norsk.

Materialet presenterer eg med til dels ganske grundige referat, av bidrag og aktørar eg meiner det er viktig å dokumentere i perioden. Eg gir til kjenne kva eg brukar dei til i eiga framstilling. Dei har også karakter av å vere rekonstruksjon av større tankegangar som er relevante for interessene i arbeidet. Teksta kan ligge ganske tett på deira eiga framstilling, slik at det stundom kunne ha vore sett fleire hermeteikn. I tillegg skjer det ei forenkling, modifikasjonar blir ofte sløyfa. Knut-Willy Sæther (2017) drøftar dette forholdet mellom analysespråk og objektspråk. Ein refererer og rekonstruerer for å avdekkje ei bestemt tenking.

Ein ordnar eit materiale med tanke på eigne problemstillingar. I det ligg det eit val. Og i det ligg det allereie ein analyse sjølv der objektspråket blir teke inn.

Analysespråket vil då ligge nær objektspråket. Sæther legg vekt på at ein ved slike rekonstruksjonar gjer eit forfattarskap kjent, som ein så kan byggje inn i eiga framstilling, der avstanden til objektspråka er regelen. I dette arbeidet vil 45

Stundom gir eg bibliografiske opplysningar i noteapparatet til bøker det er vist til, særleg om dei er sentrale hos aktørar, og omsette til norsk. I litteraturlisa er referanselitteratur som eg sjølv dreg inn.

23

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 23

09.03.2022 08:44:12

oppbrotsteologi på det lange 70-talet

ein sjå at det er mange forfattarskap som blir rekonstruerte i den fasen det er i medan dei skreiv det.46 Der eg ikkje drøftar, vurderer eg ikkje sanningsgehalten i det refererte. Eg viser først og fremst korleis den enkelte tenkjer. Til dømes i samband med Gaute Gunleiksrud (1978a) si utlegging av Johannes Openberring 17 gir eg ikkje orientering om ulike tolkingar og retningar i diskursen omkring Openberringsboka. At eg refererer noko, tyder ikkje at eg går god for det, sjølv når det står utan motsegn. Men der analysen er pågåande, drøftar eg.

Tidlegare forsking og litteratur Det er ikkje gjort tidlegare forsking som dekkjer heile tematikken for denne avhandlinga. Det er ikkje gjort nokon vitskapleg studie av teologiutviklinga i etterkant av 1968 og inn i 1970-talet.47 Den internasjonale og norske forskingslitteraturen på 1968-fenomenet er omfattande, men går i lita grad inn på dei teologiske aspekta som er interessa i dette arbeidet. Det gjeld også det store prosjektet om 1968 som Tor Egil Førland leia. I det store spørjeskjemaet dei sende ut i 2005, og i den kvalitative studien seinare, var ikkje kyrkjereligion særleg i fokus, heller ikkje det religiøse opprøret og venstredreiinga mellom kristen ungdom.48 I sjølve materialet er det ei blanding av debattinnlegg, faglege bidrag, fors­ king, slik det er skissert i førre kapittel. Mykje av den faglege brytinga vil m.a.o. skje innan materialet. Det finst likevel relevant litteratur på perioden som har kome i etterkant. Det næraste for hovudproblemstillinga er ei meir populærfagleg framstilling av Trond Bakkevig og Tomm Kristiansen (2018).

Dei er samtidig aktørar frå perioden. Relevant for fleire av problemstillingane er Per M. Aadnanes (1995), som går gjennom hundre års livssynsdebatt. Det finst også ein del som må kunne definerast som minnelitteratur om perioden.49 Så finst det mange relevante bidrag for enkeltspørsmål. Det vil gå fram av referansebruken.

Der det konkret er brukt mest forskingsbidrag, er til analysane av historisk bakgrunn for t.d. forholdet mellom kyrkje og arbeidarrørsle, og når det gjeld det store biletet av 68-fenomenet. Hensikta er då å gi eit forskingsbasert bilete 46 47 48 49

Sjå Sæther, 2017: 13–16, særleg s. 14.

«Noen omfattende historisk avhandling om den kristne studentradikalismen fra 1968 og utover er altså ikke skrevet …». Repstad, 2021: 193.

Repstad, 2021: 192–194. Førland (2008: 389) vedgjekk denne blanke flekken i forskinga.

Min definisjon: Aktørar som skriv om si fortid, utan faglege pretensjonar, t.d. Repstad, 1992; 2019; Leirvik, 1998; Holt, 1998 mfl. Dei kan gi nyttige opplysningar og innspel.

24

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 24

09.03.2022 08:44:12

det lange 70-talet

av 68-fenomenet internasjonalt og av fenomenets kontekst nasjonalt. Eg har ikkje tilført noko nytt til det store biletet, anna enn som bruk av supplerande litteratur på detaljnivå for å sikte inn den spesielle vinklinga for vårt tema.50 Eg har brukt Rolf Werenskjold (2012; 2010) for å dekkje både det internasjonale og det nasjonale mediebiletet av 68 i dei norske media (nyheitene i presse og fjernsyn). I tillegg er biletet supplert ved standardverk som Arthur Marwick, 1998 – om 60-åra internasjonalt; Geoff Eley, 2002, som går gjennom historia til det politiske venstre i Europa; Terry M. Anderson (1995), som skildrar eit mylder av konkurrerande protestrørsler i USA i 60-åra. For skandinavisk orientering er eit temanummer av Scandinavian Journal of History (hefte 4) brukt, også det med norske bidrag, Førland (2008) og Werenskjold (2008). Til plassering av den norske historiske perioden er m.a. Berge Furre (1992) henta inn, til Studentersamfundet Mette Torp (2003).51 Til den første historia om politisk teologi er det brukt mest materiale frå aktørane, inkludert ein del faglege bidrag til t.d. to-regimentstenkinga og teologien utvikla under den andre verdskrigen. Standardverket om teologien under krigen er Austad, 1974, Ulstein, 2012 gir ei seinare oppdatering. Til drøfting av to-regimentslæra er det nok bidrag i kjeldematerialet, men det er også teke inn resultatet av eit årelangt studieprosjekt i Det lutherske verdsforbundet (LVF, Ivar Asheim, 1969; 1970). Til forståing av ny-pasifismen er Nils Terje Lunde (2010) henta inn. Til Jesus-bevegelsen er det framstillingar av Peter Svalheim (2015), Geir Lie (2002), Erik Karlsaune (2012) og Terry Anderson (1995). Erik Larsen (2002) har studert historia til misjonsstudentane i Stavanger.

Den første delen av framstillinga om kyrkje og arbeidarrørsle er basert på Nils Ivar Agøy (2011; 2016) til kyrkje – arbeidarrørsle; Gunnar Stave (1990; 1996) til diakonihistoria; det same Knut Aukrust (1995), Aukrust og Furre (1998); til kristne i arbeidarhistoria: Ingunn Norderval (1994); til døma frå Vaterland/Tøyen: Egil Sjåstad (2016) og Knut Lundby (1987; 1988); til Kirkens Bymisjon: Lundby (1980); til Norsk Menighetsinstitutt: Bakkevig (1981) – og enkelte primær­kjelder i tillegg.

50 51

Her blir ikkje nemnt arbeid som anten er teoretiske perspektiv, eller stoff som er henta inn, eller generelle oversikter. T.d. er referansane til frigjeringsteologi reint generelt ikkje til perioden, men til forståing av fenomenet (Ulstein, 1994b; S. Stålset, 1994; 1998 eller Frostin, 1989).

Medan dette arbeidet var i sluttfasen, etter fagfellevurdering, kom Arven etter 1968 (Dørum mfl., 2021).

Eg har teke inn fire av artiklane. Om m-l-rørsla (Dørum, 2021b), som eg berre viser til. Her får vi heile historia i kortformat; om USA og The New Left (Dørum, 2021a), som gir eit tilgjengeleg bilete av det mangfaldet i USA som eg har funne dokumentasjon på frå før; om Sartres betydning i Paris er supplerande bakgrunnsstoff (Vaags, 2021). Repstad, 2021 gir nokre supplerande detaljopplysningar, men ikkje noko endra bilete. Den stadfester analysen i boka. Så er også Repstad svært flittig referert til frå 70-talet.

25

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 25

09.03.2022 08:44:12

oppbrotsteologi på det lange 70-talet

Om den ideologiske striden omkring marxisme, teologi og transcendens (1976) har eg brukt Jan Inge Sørbø (2002) til ideologidrøftinga til Hans Skjerv­ heim; Stave (1990; 1996) til striden på Diakonhjemmet. Alf B. Oftestad (2017) framstiller diakonihistorie, han var også sjølv aktør i striden. Kåre Solhjell (2008) gir historia til Kristeleg Folkeparti for perioden. Aadnanes (2008) framstiller karismatikken.

Av andre bidrag i etterkant kan nemnast – for kvinneprest-debatten: Bjørg Tvetene Sæter (2008) og Hallgeir Elstad (2000); til bakgrunn frå kvinneforskinga: Harriet Holter (1996); til feministteologien: Karin Friis Plum (1987).

Fleire bidrag blir dregne inn der det er aktuelt.

Teoretiske og metodiske perspektiv Interessa i dette arbeidet er å analysere teologien i høve til dei historiske og sosiale prosessane som går føre seg medan teologien blir til, der teologien blir utfordra og kontekstualisert.

All teologi skjer i kontekst, teologien har ei historisk ramme, vil ein kunne hevde utan sterk motseiing. Det gjeld også for hermeneutikken, teksttolkinga.

Og det gjeld også når ein forankrar teologi i openberringa, i dei bibelske skriftene. Den som vil lese teksta som ho står, må lese henne i kontekst, for ho står i kontekst. Ei fundamentalistisk lesing kan skuldast for å forveksle eigen kontekst med teksta sin opphavlege kontekst, og slik låse tolkinga ut ifrå eigen samtidshorisont. Slik tolking får motstand. Ein slepp ikkje unna hermeneutikken.52 Konteksten vil kunne vere produktiv for dei spørsmål vi stiller til tekstene, og for svara. For dette prosjektet gjeld det forståing av kontekst og kva den betyr for vidareføring av tradisjonens kyrkje- og tekstforståing, og kva ny-­tolking og brot kan bety. Forholdet mellom tekstforståing og samtidig praksis- og tankeformer er ein dimensjon, kva som formar tolken av bibelske tekster, ein annan.

Begge høyrer til ei viss grad saman.

Det er i dag knapt noka fagleg usemje om at teologi og all tankeverksemd og praksis står i sin bestemte samanheng. Denne konteksten er ikkje uforanderleg, han endrar seg under ulike historiske vilkår. Det gjer at teologien også endrar seg, ved nye spørsmål, relatert til ny situasjon. Vi skal gi fire døme på kontekstualisering i høve til heile livsunivers.

52

Sjå Ulstein, 1994b.

26

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 26

09.03.2022 08:44:12

det lange 70-talet

Fire kontekstar og to (tre) modellar Oppfattar ein teologi som upåverka av samtid(er) i språk og innhald, så er det nok å lese historia om dogmedanningane i kyrkjene og dei teologiske retningane for å skjøne at teologi er eit arbeid i samtid, ved drøfting av bibelord og betydinga av dei. Ein kan ikkje forstå formuleringa i den nikenske truved­ kjenninga (325) om Kristus, «fødd, ikkje skapt», «av same vesen som Faderen», utan å kjenne til den sterke striden omkring presbyteren Arius frå Alexandria.

Det vil også løne seg å sette seg inn i retningar innan gresk filosofi og ulike kulturelle og politiske realitetar i tidsrommet. Då får ein med seg korleis teologi blir til, også når det nærmar seg den situasjonen at lære blir formulert og vedkjent (også for ettertida) – i kontakt med og i motstrid til alternative tankebygningar og praksisar.53 Slike innsteg gjer at vi må sjå i auga vilkåra for tolking av tekst og historie.

Den kyrkjelege teologien har eit sett heilage tekster som sitt grunnlag. Desse har vorte tolka og konkretisert i tallause historiske situasjonar. Kyrkjene har vorte prega av dei, på ulikt vis, til ulike tider. Dei har fastsett trussetningar, dogme. Og dei har ein rik litteratur om både tolkingar og praksisar, forma til tradisjonar.

Desse er ikkje dei same overalt, og dei endrar seg over tid. Reformasjonen var ei tid med sterk endring. Når det er bryting, blir forståing av kontekst viktig for å forstå kva som skjer. Luthers store oppdaging av nåden som rettferdiggjer ved tru åleine, kan best forståast ved det eksistensielle og teologiske oppgjeret hos ein munk med det nådeomgrepet, med tilhøyrande praksis, som mellomalderkatolisismen opererte med.54 Sjelemesser for dei i skirselden vart unødvendig.

Framveksten av sjølve reformasjonen krev fleire kontekstforklaringar. Men dette vart sjølve det lærepunktet i lutherdommen som alt dreia seg omkring, også i ettertid.

Kan denne lutherske læra om rettferdiggjeringa bli forstått t.d. i Kina i dag?

Då dreier det seg om å overføre meining frå ein kultur til ein annan, frå ei tidsepoke til ei anna, frå ei bibeltolking frå tysk 1500-tal til kinesisk kulturkontekst kring år 2000, med tolking av tekst frå ein tredje kultur, med ein forskar frå ein fjerde.55 Det viser kor uomgjengeleg spørsmålet om kontekstualisering er for teologien.

53 54 55

Sjå t.d. Oskar Skarsaune, 1987: Fra Jerusalem til Rom og Bysants.

Fides caritate formata – tru forma av kjærleik. Sjå Ulstein, 1994a.

Sjå Redse, 2006. Han gjennomførde ei slik samanlikning. Poenget her er ikkje å gjere greie for den.

27

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 27

09.03.2022 08:44:12

oppbrotsteologi på det lange 70-talet

Dette illustrerer eit poeng. Oppdaginga av det uavvendeleg kontekstuelle ved teologien kan vi takke misjonærane og bibelomsetjarane for. Skal ei tekst frå ei anna tid og i ein annan kultur omsetjast, så må kjeldespråket treffe målspråket.

Då må ein krysse kulturbarrierar. Misjonæren oppdaga at praktiseringa av den kristne bodskapen rører ved heile kulturen – både tanke, tradisjonar og praksisformer. Det kravde ein teologi og ein kyrkjeleg praksis som formidla ei overføring av kristen (bibelsk) tankeverd og tekst i ein kultur som ikkje hadde vore påverka av bibelord eller kristen teologi tidlegare. Dei ville derfor gjere teologien og praksisformene stadeigne, prega av tid og stad. Den såkalla stadeigengjeringa krev ei omsetjing og ei tilpassing både kulturelt og språkleg (passim). Det dreier seg om å forstå eit kristent livsunivers i tre kontekstar: i den bibelske, i misjonærens, i den aktuelle kulturen. Denne påvisinga av ulike livunivers som kontekst aktualiserer i høgste grad det hermeneutiske spørsmålet når det gjeld å tolke tekst.56 Då gjeld det same den konteksten vi hadde på 70-talet i Norge og Europa.

Eit teknologisk industrisamfunn hadde endra livsvilkåra for mange menneske, med ulike grader av kapitalisme som system, men også med lønsauke. Marxismen var då ei sterk rørsle som ville endre samfunnet radikalt. Samtidig kom ein revolusjonær glød frå den tredje verda, frå frigjeringsrørsler der. Det var den internasjonale konteksten for «vår» periode.57 Hovudpoenget med å forstå teologien som kontekstuell aktivitet er enkel: Handlingar og tekster får si meining i sin eigen samanheng. Den historiske konteksten er der både på makro- og mikro-nivå. Det inneber ikkje at dei dermed er utan varig meining utover eigen kontekst, t.d. frå bibelsk tid til vår eiga, frå reformasjonens tid og vår eiga (eller frå Marx 1850 og marxisme 1970).

Men skilnadene kan få betyding. Ei rein historisk lesing (historismen) ber i seg tendensen til relativisme. Den mest brukte referansen til denne problemstillinga for kontekstuell teologi er den kanadiske teologen Stephen B. Bevans (1992; 2002). Han set opp fem (1992) eller seks (2002) modellar for korleis ei kontekstualisering kan skje. I denne samanhengen er to av særleg interesse. Det er Omsetjingsmodellen og Praksismodellen. Dei viser to ulike måtar å forhalde 56

57

Baasland, 1995 fører ein stor diskusjon om kontekstualisering, også om stadeigengjering og andre strategiar. Han daterer gjennombrotet for kontekstuell teologi til i etterkant av 1970, ikkje minst som resultat av 1968, sett som kulturrevolusjon. Hans konstatering er at vi ikkje kan velje om vi skal kontekstualisere bodskapen (s. 113). Kontekstuell teologi er å forvalte evangeliet i ein gitt kontekst, samtidig som det ikkje passar inn i nokon kontekst (s. 213).

Og den fjerde er konteksten i dag, den tida denne boka er skriven. Den fangar opp Gadamer-perspektivet.

28

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 28

09.03.2022 08:44:12

det lange 70-talet

seg til tradert tekst på. Kort sagt: Omsetjingsmodellen vil kontekstualisere ved å ta vare på den opphavlege tekstlege meininga i den nye konteksten, og føreset at den er relevant. I mager utgåve kan kontekstualiseringa bestå i ein ny tidskoloritt i ei ny tid, eller som nye klede på same kropp, eller som same kjerne med ulikt skall. Meir utvida vil oppgåva vere å kalle fram kva aspekt ved bodskapen som kan kome fram ved ny kontekst. Teologien blir slik endra, men i ny utfalding av det som blir omsett. Styrken ved denne modellen er at han minner om at det finst ei opphavleg tekst som ikkje må forsvinne når ein tolkar. Det finst ein kontinuitet. Veikskapen er om ein berre reknar med skifte av uttrykk ved ny kontekst som skifte av utvendige klesplagg.58 Der er Praksismodellen meir open og meir radikal. Han opnar for at sjølve meininga, sjølve teologien, kan bli endra ved ny tid og ny praksis. Modellen finst helst innan frigjeringsteologien. Der er den frigjerande handling hovudsaka, ikkje teori, dei «gjer» teologi. Det kan skje både på radikalt vis og på meir moderat. Taper han kontakt med tekst, kan han bli vilkårleg i si tolking, og utlevert til det hegemoniske i samtidskonteksten eller ideologien eller parts­ opplevinga.59 Modellen er kritisert for å gi kulturkontekstane forrang framfor Bibelen, handlingane i historia blir openberring.60 Praksismodellen minner også om eit hermeneutisk poeng: ikkje berre kontekst, men også praksis opnar for nye spørsmål og nye svar. Om praksis-erfaringane og praksis-refleksjonane skulle få siste ordet, så gir det ein teologi som overprøver openberringa. Modellen reknar med det. Men denne overprøvinga kan likevel gå saman med og er grunngitt i enkelte bibelske motiv. I vår framstilling brukar eg desse modellane til å peike ut tendensar hos aktørane, utan å føre samtale med Bevans.

Modellane peikar i kvar si retning, og profilerer tendensen i ein teologi. Men der er mange mellomposisjonar. Syntese- eller integrasjonsmodellen ligg der.

Den føreset at kvar kontekst inneheld både noko særskilt og noko allment.

58

59 60

Bevans gav ut ei revidert utgåve i 2002. Der la han til ein sjette modell, the counter-cultural model, der konteksten ikkje spelar noka rolle for teologien. Skrift og tradisjon ligg fast som ei linse ein ser samtidskulturen gjennom. Det viser at Omsetjingsmodellen ikkje er heilt mager, det må skje ei reell kontekstualisering også ved den. Lerheim, 2011 skisserer modellane og vil ikkje binde teologi til ein av dei. Somme av dei er meir metodiske verktøy enn fortolkingsperspektiv. Vi kan supplere vår herme­ neutiske verktøykasse med den syntetiske modellen. Den er ein mellomposisjon.

Her kunne vi vise til Bourdieus omgrep doxa, som er den hegemoniske meininga i feltet, der nokon kan bli definert utanfor – i motsetning til eit anna gresk omgrep, epistém. Sjå tilrettelegginga av det i Ulstein, 2006.

Redse, 2012. Liknande kritikk før Bevans: B.T. Oftestad, 1974.

29

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 29

09.03.2022 08:44:12

oppbrotsteologi på det lange 70-talet

Openberringa kan då innehalde både noko konstant og noko betinga. Modellen er open for dialog. Våre spørsmål omkring omsetjing eller praksis ligg der.

Växling och kontinuitet Kontekstualiseringsperspektivet skjerpar blikket for forholdet mellom kontinuitet og endring. Det er ein underliggande tematikk vi får sjå fleire døme på.

Marxismen kan forståast som ei radikal utgåve av ein praksismodell, om den blir brukt som tankemønster for teologi. Då er det ein ‘ideologi’ som gir det teologiske tankemønsteret. Men teologien vil uavhengig av marxisme spørje etter korleis ein skal forstå vekslingane i tolking av tekst og tidlegare posisjonar.

Finst det noko fast som dannar kontinuitet, finst det teologiske kriterium for kva som kyrkjeleg teologi ikkje kan gi opp uansett kontekst?

Den svenske teologen Gustaf Wingren (1972) drøftar slike spørsmål i ei bok som vart mykje brukt i Norge. Det er i konfrontasjonane spørsmålet om veksling og kontinuitet blir testa. Han brukar først døme på korleis to posisjonar avgjort må avvisast som noko anna enn kristendom. Det skjer ikkje fordi det er illegitimt med ulike tolkingar, relatert til den historiske situasjonen, men fordi desse to retningane ikkje spring ut av tolking av tekst, men noko teksta blir påført utanfrå. Døma gjeld gnostisismen i første og andre hundreåret og nazismen i det tjuande. Gnostisismen ville frigjere ånda frå (den vonde) kroppen, og las Jesus friksjonsfritt inn i denne livsorienteringa, t.d. ved å seie at ånda forlét Jesu kropp før korsdøden. I den nazistiske innlesinga vart Jesus raserein ariar. Ein kan altså kritisk spørje, då som no: Kva anna kjem ut av evangeliet – som ikkje allereie er der i den aktuelle politiske ideologien? Går den teologiske tolkinga opp i ideologien, forsvinn teksta som sjølvstendig. Teksta sjølv strittar imot ideologisk innlesing. Berre då har ho noko eige å bidra med. Wingren avgrensar seg også mot den motsette tankegangen, mot «den uförändrade kristendomen».

Det er ikkje eit bibelsk ideal. «Kontinuitet för kristendomens del kan, paradoxalt nog, bevaras blott gennom väksling.»61 Wingren avgrensar seg med andre ord frå ytterpunkta i begge kontekstualiseringsmodellane. Grunnleggande tenkjer han som omsetjingsmodellen (eller helst den syntetiske). Den historiske situasjonen kan opne teologien så han kan utfalde nye sider ved tekstene. Endring blir då legitimert.

61

Wingren, 1972: 10.

30

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 30

09.03.2022 08:44:13

det lange 70-talet

Vi er i ein epoke der teologien blir «av-hellenisert».62 Teologiske erkjenningar er ikkje platonske, tidlause idear. All teologi er kontekstuell. Å låse han til ein kontekst er å låse han inne i ein epoke. I ei tilnærming à la Wingren vil det ikkje dreie seg om relativisme, idealet er heller det motsette: relatering, eller applisering. Tidfesta teologi kan då yte noko under andre tiders vilkår. Ein meir radikal omsetjingsmodell vil avvise tidlegare tiders teologi og halde ny historisk praksis for å gi ny tolking i retning av ny openberring. I vår framstilling spør vi om retninga i eit tankemønster.

Gadamer-perspektivet og kontekstualiseringa Denne spenninga mellom tolkingar i ulike kontekstar finn vi i meir hermeneutisk tapping hos filosofen Hans-Georg Gadamer. Han har i sitt hovudverk Warheit und Metode63 studert vilkåra for å forstå tolkingsprosessen når ein vil finne ut kva ei (klassisk) tekst betyr. Vi stiller alle med eit sett fordommar (= føreforståingar) når vi møter ei slik tekst. Når ein har eit sett med føre­ stillingar om ei tekst eller sak, så er det ein ressurs. Desse kjem frå den enkelte si personlege historie, men vel så mykje frå den tradisjon og den samtid tolken står i. Då nærmar ein seg teksta med interesse og meiningar om korleis ho skal tolkast og forståast. Det er ikkje første gongen ei klassisk/heilag tekst har vorte tolka og brukt. Spora av tidlegare tolking kallar Gadamer for verknadshistoria til ei tekst. Ho ligg mellom oss og teksta, og har allereie prega vår tolking. Vår føreforståing, våre fordommar, må settast på spel i møte med verknadshistoria, noko som for tolken vil seie det aktuelle kulturelle preget. Ved å sette fordommane på spel kan vi skjøne korleis ei tekst er å forstå. Det kan skje ved at vår eigen og teksta sin horisont smeltar saman. Då forstår vi også korleis ho skal appliserast i samtid fordi vi heile tida ber vår samtids spørsmål med oss inn i tolkingsprosessen. «Applisering er», seier Jürgen Habermas i ein kommentar til Gadamer, «en klok omsetting med hensyn til endrede situasjoner». 64 For teologien betyr det at nye spørsmål dukkar opp, både til tekstene og tradisjonane, noko som kan gi nye svar. Det treng ikkje bety at den gamle 62 63

64

Sjå t.d. Persson, 1972; Dokka, 1972.

Wahrheit und Metode kom i 1960. I revidert utgåve med tillegg er ho omsett til engelsk (her: Gadamer, 2003) og på norsk (Gadamer, 2012). Det finst ei rekke introduserande arbeid om Gadamer. Her gir eg berre ein kortversjon for å vise til eit perspektiv eg har med meg under dette arbeidet. Det er ein kortversjon av ei tidlegare framstilling, med referansar. Sjå Ulstein, 2006. Sjå også Ulstein, 2011b, som demonstrerer ulike lesemåtar.

Habermas, 1967/2001: 309.

31

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 31

09.03.2022 08:44:13

oppbrotsteologi på det lange 70-talet

teologien er rang, men at tekster og teologi kan få vist fram andre sider ved å stille andre spørsmål. I teksttolking dreier det seg om å få kontakt med teksta for å sjå kva ho svarar på dei spørsmåla vi ber med oss. Det kan vere opplysande å vise til debatten om kvinnelege prestar på 60- og 70-talet, der det skjedde ei markant om-orientering. Kjernen i den debatten gjaldt nettopp tolking av bibelord. Desse oppstod i eit patriarkalsk samfunn. Trass i det proklamerte apostelen Paulus at i einskapen «i Kristus» finst det ikkje jøde eller grekar, slave eller fri, mann eller kvinne (Gal 3,28). Men kvinna skal ikkje tale i forsamlinga (1 Kor 14), og ho skal underordne seg ektemannen (Ef 5). Kva betyr det når vi ikkje lenger lever i eit patriarkalsk samfunn, men i eit demokratisk? Skal ein openberringsteologi65 forplikte på å arbeide for ei patriarkalsk samfunns­ forfatning for å bevare den sosiale (tolkings)ramma desse tekstene opphavleg stod i? Er det noko i og omkring tekstene som gjer at vi kan skjøne rekkevidda av dei betre enn dei skjønar seg sjølve? Eller vil ei radikalt anna tolking enn den bokstavlege eigentleg røpe ei usemje med tekst og forfattar?66 Liknande kan seiast om marxismen. Den kan også vurderast langs omsetjings- eller praksismodellen, og vil då hamne i ein utprega praksis­modell.

Men det skjer ikkje alltid i marxismetolkingane. Ei ontologisering67 av Marx vil røre seg innan den første, om den er aldri så politisk radikal. Innan den andre vil ein sjå på Marx uti frå endra kontekst og endra praksishorisont og spørje etter relevans og rekkevidde. Det fører til ulike Marx-tolkingar eller applikasjonar. Men den siste modellen kan også gi overprøving av Marx som resultat. Praksismodellen er open for at praksis og praksistolking kan overstyre det som er utgangspunktet i tekst.

Analytiske tilnærmingar Denne måten å tenkje kontekst og hermeneutikk på tek eg med vidare som spørsmål og analytiske reiskapar, samtidig som det ligg eit moment av kritisk vurdering i dei. Det er også mine aktuelle ‘fordommar’ om kva teologiens oppgåve er.

65 66 67

Det finst ulike typar teologi som alle vil byggje på openberring av Guds vilje i Bibelen. ‘Openberrings­ teologi’ er då teologiar byggjer på at tilgang til Guds vilje er ved Skrifta, ho er kjelde og norm, som formelen lyder. På ein eller annan måte må tekstene prege samtidig teologi.

Eg adresserer spørsmålet til sentrale problemstillingar kring 1970. Vi kan få eit register av posisjonar: ei stadfesting, ei utviding, ei korrigering, ei motseiing, ei forkasting – ikkje berre av enkelttekster, men heilskapssyn. – Denne debatten blir ein del av framstillinga av frigjeringsteologi i Norge.

Ontologi, lære om det som er, blir i filosofien brukt om grunnleggande trekk ved tilværet som er uforanderlege i forhold til historisk kontekst, om noko som all tid er der.

32

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 32

09.03.2022 08:44:13

det lange 70-talet

Eg brukar også eit par andre. I denne perioden med tette diskusjonar omkring marxisme vil eg drage fram to tankesett til. Mykje marxisme er ganske raus med karakteristikken ‘falskt medvit’ og ‘ideologi’ og vil med det avsløre makt og undertrykking. Det er ei tolking av typen mistanke­hermeneutikk.68 I same periode kjem søkelyset på kyrkja som samfunnsstorleik. Kyrkja er ikkje berre teologisk definert, ho blir også definert sosiologisk. Kunnskaps­sosiologien69 er den type sosiologi Helge Hognestad nytta i si doktoravhandling, og som var favorittreferansen for religionssosiologane i perioden, så den treng utdjuping. Eg nyttar den som analysespråk der det er relevant. Her treng vi berre ei skisse av tankegangen. I denne boka er det særleg ‘legitimering’ og ‘symbolunivers’ som er i bruk.

Kunnskapssosiologien vil gi eit bilete av korleis mennesket konstruerer den sosiale verkelegheita. Det skjer i ei dialektisk rørsle. Mennesket formar si sosiale verd (eksternalisering), denne verda er med det forma (objektivisering), og mennesket blir forma av same verd (internalisering), og formar den tilbake (ny eksternalisering). Skapinga av dei sosiale institusjonane går slik føre seg heile tida. Det er ein kamp for kosmos mot kaos, for nomos mot anomi. Ein vil ordne livet i ein institusjon. Dei sosiale ordningane treng aksept frå dei som lever i dei.

Dei blir grunngitt ved det kunnskapssosiologien kallar eit symbolunivers, det vil seie ei mangfaldig tankebygning som grunngir det som skal vere rådande sosial orden i ein institusjon (her: i kyrkja). Det er slike grunngivingar som blir kalla legitimering. Til dømes at innføring av kvinnelege prestar trong ny grunngiving for ordninga, ei endring i den rådande teologien, som legitimerte den gamle ordninga. Eit symbolunivers er ikkje fastlåst for alltid, etter kunnskaps­ sosiologien, heller ikkje eintydig. Det vil alltid vere eit spørsmål om tolking av det og ein prosess i forhold til endra vilkår, som så kan føre til revisjonar av symboluniverset og dermed av praksis. Endringane må også legitimerast. Ein revisjon kan kome av endra praksis og endra haldningar.70 Kunnskapssosiologien kan då gi eit bilete av kva teologiens funksjon i ei kyrkja er for rådande orden og praksis. I kyrkje-institusjonen høyrer teologane til det Peter Berger og Thomas Luckmann kallar «presteskap», slike som vaktar symboluniverset. I denne boka dreier det seg om legitimering av politisk og sosialetisk praksis 68 69 70

Denne type hermeneutikk blir gjort greie for i samband med ideologi i marxismen. Den blir også brukt som analysegrep. Sjå neste kapittel.

Klassikaren er Peter Berger og Thomas Luckmann, The Social Construction of Reality, sjå dansk omsetjing 1990 (6. utgåve, 1. utgåve 1972) og norsk ny-utgåve av den i 2007 med innleiing av Pål Veiden.

Sjå Berger og Luckmann, 1990. Sjå Ulstein, 2006 for grundigare framstilling, med referansar.

33

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 33

09.03.2022 08:44:13

oppbrotsteologi på det lange 70-talet

Metode Avhandlinga er eit teologihistorisk arbeid basert på litteraturstudium. Det betyr vanleg bruk av historisk-kritisk metode og vurdering av kjelder. Den overordna problemstillinga for studien er utvikling av teologi, sett i kontekst. Det betyr at tendensar må dokumenterast og plasserast.

I presentasjonen av primærmateriale og kjeldebruk ligg der informasjon om metodisk tilnærming. Det gjeld analyse, rekonstruksjon, kritiske spørsmål og drøfting som skal munne ut i eit bilete av teologiar i kontekst. Frå teoriperspektiva kjem det konstante spørsmålet etter kontekst, men også kva tankemønster som er i sving, kva slags teologi som kjem ut av det, og kvar teologien er forankra. Der det er naturleg, brukar eg kunnskapssosiologien som analysespråk.

Sosiologisk sett kunne ein også ha vist til dei sosiale røtene til teologiske arbeid.

Det er inne i siste kapittel, men ikkje drøfta sosiologisk. Den drøftinga høyrer heime i forholdet mellom teologi og sosiologi.

Ei sjølvmelding Ettersom både Gadamer og marxismen vil identifisere tolken, rett nok på ulikt vis, så er det sakleg korrekt å gi eigenmelding for denne skrivaren. Eg var 24 år i 1968. Mi første lesing om Hegel og Marx var i filosofihistoria til Arne Næss. Det gav meg inga tru på Hegels system, og dermed heller ikkje på historiefilosofien til Karl Marx. Men eg var nær nok marxismen til å forstå tiltrekkingskrafta i rørsla, suget, noko som ifylgje min tidlegare kollega ved Distriktshøgskulen i Volda, Knut T. Gundersen (religions- og kyrkjehistorikar), er nødvendig for å kunne forstå ein religion eller eit kyrkjesamfunn. Det vil også gjelde ei rørsle.

Eg var leiar i studentutvalet ved Menighetsfakultetet (MF) 1969–1970 og var med på å få innført 1/3 studentrepresentasjon i Fakultetsrådet, før tilsvarande ved Universitetet i Oslo. Helge Hognestads doktoravhandling var eg kritisk til då ho kom, men meinte at tematikken i avhandlinga kunne fortene ei grundigare fagleg handsaming og ikkje drukne i medie-støyen omkring han. Eg leia eit programområde i Rådet for humanistisk forsking (1982–1988), som var etablert «etter Hognestad», med tanke på å finne ut meir om teologiens forhold

34

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 34

09.03.2022 08:44:13

det lange 70-talet

til samfunnsvitskapane.71 Eg var også ansvarleg redaktør for Tidsskrift for Kirke, Religion og Samfunn (1988–2003), som kom ut i etterkant, no Nordic Journal of Religion and Society. Eg har dessutan skrive om fleire av dei tema som blir aktuelle, somme også på 70-talet.72 Men eg var ingen sentral aktør.

Mine ‘fordommar’ er både at eg innser det kronisk kontekstuelle ved teologien samtidig som eg ser etter teologi som ikkje berre er ein refleks av kon­ tekstane eller av ‘falskt medvit’. Det er ikkje tilfeldig at eg siterer Wingren, for å teste at teologi ikkje blir ‘overbygning’ når den vekslar. Ein annan ‘fordom’ er at eg held Gadamer-hermeneutikken for å gi eit godt bilete av tolkings­prosessane.

I den hermeneutikken søkjer ein ikkje berre ei intellektuell avklaring når ein set sine fordommar på spel, det gjeld også ei eksistensiell – ei intellektuell avklaring kan vere eksistensielt nødvendig. For ordens skuld må eg legge til: Veldig mange av dei eg refererer, er mine personleg kjende og samtidige. Der er også ‘fordommar’ som må settast på spel. Å vere samtidig er ein fordel for innsikta.

Men det kan vere noko som gjer nærsynt eller einsynt. Det hjelper at det har gått over 40 år, og at det kjem folk etter som har med seg andre fordomshorisontar på same materiale og same periode.

71

72

Sjå rapporten, Teologi, kyrkjeliv og samfunnskontekst. Ein fagleg sluttrapport (1988). Vidare studium av Hognestad og sosiologien kjem seinare. Striden omkring han kom av konklusjonane i avhandlinga. Ved kunnskapssosiologien avdekta han at forkynninga i ymse blad og aviser ikkje la ut Matteus-tekstene, men tolka dei ut ifrå kyrkjeinstitusjonen. I tillegg la han til ein teologi som provoserte og førde til både fagleg og institusjonell bryting, pluss stor mediestøy. Det heile krev ei grundig drøfting.

Konkret skreiv eg både om krig/fred-problematikken og kvinnespørsmålet i perioden. Dessutan ein artikkelserie i Ny Dag 1975/76 om sosialetikk, og enkelte andre tilstøytande artiklar seinare. Det blir brukt der det er relevant. Eg brukar også ein del referansar til eigne (seinare) arbeid når eg gir ei forenkla framstilling, utan grundig kjeldetilvising. Det betyr at presise referansar og grundigare drøfting finst der av same forfattar. Det legitimerer forenkla framstillingar.

35

Oppbrotsteologi pa det lange 70-talet.indd 35

09.03.2022 08:44:13