Naturfag 9 frå Cappelen Damm Grunnbok by Cappelen Damm

NATURFAG 9 frå CAPPELEN DAMM Grunnbok

Erik Steineger Andreas Wahl Nynorsk

Til eleven

Velkommen til 9. trinn, og gratulerer med ny naturfagbok! Naturfag handlar om korleis verda er bygd opp, om alt som lever her og verkar saman. Det er eit viktig fag for å forstå kvifor og korleis vi skal ta vare på naturen, artane og oss sjølve. Boka har fire kapittel. I byrjinga av kvart kapittel ser du nokre faner øvst på sida. Dei viser deg hovudtemaa i boka: energi, vêr og klima og mennesket. Den fana som er markert, viser kva hovudtema vi skriv mest om i akkurat det kapittelet. Vi skriv også litt om kva kapittelet handlar om, og om kva det er meininga du skal lære når du jobbar med det. Nokre ord i teksten er blå. I margen finn du ei forklaring til akkurat dette ordet. I kapitla er det også blå rammer med oppgåver. Bakarst i kvart kapittel er det nokre sider med farge ytst, som gjer dei enkle å finne. Her finn du: ordforklaringar, ei liste med ord som det er ekstra viktig å kunne. oppgåver til kapittelet. Nokre finn du svar på i teksten, andre må du bruke det du har lært, til å jobbe vidare med. Nokre skal du løyse åleine, andre må du samarbeide med nokon om å løyse. Dei fleste kan du løyse heime, i klasserommet eller på naturfagrommet. Andre må du ut i naturen for å finne svar på. forsøk og aktivitetar. Her får du eksempel på korleis du kan teste ut noko av det du har lært i kapittelet. Vi håpar du vil bruke boka aktivt, undre deg og stille spørsmål til læraren. Helsing Erik og Andreas, som har skrive boka

Innhald

Mange typar celler ............................

1 Energi ..........................................

Kva er energi? ..................................

Ordforklaringar ...............................96

Energikjelder ....................................

Oppgåver .......................................98

Energiberarar og energikvalitet ............

Forsøk og aktivitetar ....................... 104

Utfordringar ved energiproduksjon ........

Energi i mat .....................................

4 Sex – og det som kjem etterpå...

115

Ordforklaringar ...............................26

Glede, ansvar og kjensler..................... 116

Oppgåver .......................................28

Puberteten – frå barn til vaksen ........... 132

Forsøk og aktivitetar .........................34

Kjønnssjukdommar ............................ 135 Prevensjon – mange moglegheiter ......... 140

2 Klimaet endrar seg .....................

Befruktning, graviditet og fødsel........... 149

Atmosfæren – lufthavet rundt oss ........

Avslutning av svangerskapet – abort ..... 154

Kvifor endrar klimaet seg? ...................

Ordforklaringar ............................. 156 Oppgåver ..................................... 158

Kva kan vi gjere for å bremse klimaendringane? ..............................

Kva no? ...........................................

Ordforklaringar ...............................64 Oppgåver .......................................66 Forsøk og aktivitetar .........................73

3 Cellene – levande fabrikkar .......

Sjå inn i cella ....................................

Alt levande er bygd opp av celler ...........

Cellefabrikken ..................................

Stikkord ..........................................

166

Illustrasjonar .................................

170

Energi

Vêr og klima

Energi Alt som skjer rundt deg, har årsak i energi. Absolutt alt. Å gå til skulen krev energi. Den energien får du frå mat du et. Energien frå maten gjer dessutan at du kan halde deg varm, forelske deg eller bli sint. Energi får bussen til å bevege seg og lampen til å lyse. Energi får atombomber til å eksplodere og ein blåveis til å blomstre. Men har du sett energi? Teke på han? Kva er eigentleg energi?

I dette kapittelet lærer du • kva energi er, og kva som kjenneteiknar ulike energiformer • kva som er skilnaden på energikjelder og energiberarar • kva vi meiner med energikvalitet • kvifor energi ikkje kan oppstå eller forsvinne, berre gå over frå éi form til ei anna • ulike måtar å omdanne, transportere og lagre energi på

Mennesket

Kva er energi? Energi er det som får ting til å skje.

Energi er overalt rundt deg. Frukosten du åt i dag, gav deg kjemisk

energi, slik at du kan bevege deg og halde deg varm. Når du trillar av garde på sykkelen, har du bevegelsesenergi, og på toppen av ribbeveggen i gymsalen har du stillingsenergi. Telefonen din blei fylt med elektrokjemisk energi sist du lada han. Energi er abstrakt. Det betyr at du ikkje kan sjå han eller ta på han. Du kan ikkje sjå energien i eit batteri eller i ein banan. Dette gjer det litt vanskelegare å snakke om. Men hugs at energi er eit ord vi menneske har funne på, fordi det gjer det lettare å forstå verda rundt oss. Sjølv om vi ikkje kan sjå energi, kan han målast. Vi brukar tre ulike måleiningar for energi: kaloriar (cal), joule (J) og kilowattimar (kWh). Kaloriar og joule kan du lese på matemballasje, men der er måleininga tusen gonger så stor. Sidan tusen heiter kilo på gresk, står det derfor kilokaloriar (kcal) og kilojoule (kJ) – akkurat som i kilometer (km) og kilogram (kg). Kilowattimar (kWh) kan du lese av i sikringsskapet heime, og det fortel deg kor mykje elektrisk energi de brukar.

Energi målt i kilojoule (kJ) og kilokaloriar (kcal) står på innpakninga til matvara.

NATURFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM

I kvardagen brukar vi ordet energi også på andre måtar enn i naturfaget. Somme vil seie at dei «har ekstra mykje energi i dag», utan at dei har ete meir energirik mat enn dei plar. Og ein healer kan snakke om å ta eller føle på energien din, utan at det kan målast på nokon måte. Når vi snakkar om energi i naturfaget, er det noko verkeleg, noko som kan målast.

Ein tennisball får fart av bevegelsesenergien til rekkerten.

Vi brukar også ord som vasskraft og vindkraft til dagleg, men kraft er ikkje det same som energi. Krefter trekkjer eller dyttar på ting. I denne boka brukar vi orda vassenergi, vindenergi og så vidare.

To hovudtypar energi Vi kan dele all energi inn i to hovudtypar: bevegelsesenergi og stillingsenergi. Alt som bevegar seg, har bevegelsesenergi, fordi det kan få ting til å skje. Ein tennisrekkert i fart kan slå ein ball langt av garde, vind kan få vindturbinar til å dreie rundt, og ein bil kan gjere stor skade om han treﬀer noko i stor fart.

Bevegelsesenergi er den energien ein gjenstand har på grunn av farten sin. Ein gjenstand i ro har ingen bevegelsesenergi.

1 ENERGI

Ein spent strikk har stillingsenergi. Han er ikkje i bevegelse, men kan få ting til å skje når han blir sleppt.

Tunge ting har større bevegelsesenergi enn lette ting med same fart. Derfor gjer det meir vondt å bli treft av ein stein enn av ein bordtennisball, sjølv om dei har same fart. Kinetisk energi = bevegelsesenergi

I naturfaget brukar vi både ordet bevegelsesenergi og kinetisk energi. Dei betyr det same.

Stillingsenergi er energi som er lagra og kan løysast ut.

Det er ikkje berre ting i bevegelse som kan få ting til å skje. Ting som er heilt i ro, kan også få ting til å skje. Då heiter det stillingsenergi. Ein spent strikk kan skytast langt av garde, og snø på taket kan falle ned og treﬀe deg i hovudet. Stillingsenergi er ein slags lagra energi som kan utløysast. Den elektrokjemiske energien i eit batteri er derfor også ei form for stillingsenergi.

Potensiell energi = stillingsenergi

I naturfaget kallar vi ofte stillingsenergi for potensiell energi. Vi kan seie at den spente strikken, snøen på taket og batteriet har eit potensial til å få ting til å skje.

NATURFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM

Del inn desse energiformene i bevegelsesenergi og stillingsenergi. Nokre av dei er begge delar.

1 ENERGI

Energilova Skal du forstå energi, kjem du ikkje utanom energilova. Om du berre skal hugse éin ting frå dette kapittelet, så er det energilova. Derfor kan du like godt lære deg ho først som sist:

Energi kan ikkje oppstå eller forsvinne, han kan berre gå over i andre former.

La oss ta eit enkelt, men halsbrekkande eksempel: Du skal hoppe i strikk. Saman med gode venner står du på ei bru og tittar ned på den vesle robåten som ﬂyt langt der nede. Fordi du er så høgt oppe, har du mykje stillingsenergi. Du kjenner at det kriblar i magen, og høyrer at vennene dine fniser meir enn vanleg. Så lukkar du auga og lener deg framover, mens hjartet dunkar på høggir. Du kjenner at føtene mistar kontakten med underlaget. Du er i fritt fall. Energibevaring er når den totale mengda energi er konstant. Energioverføring er når energien går frå éi form til ei anna.

Etter kvart som du fell, blir høgda over bakken og stillingsenergien mindre, men farten og bevegelsesenergien blir større. Energien er den same, han går over frå å vere stillingsenergi til å bli bevegelsesenergi. Vi kallar det energibevaring. Det at energien blir overført frå éi form til ei anna, kallar vi energioverføring. For å gjere det enkelt og for at du skal hugse energilova, lèt vi eksempelet halde fram med at du høyrer vennene dine hyle av redsel og instruktøren rope «Ikkje enno! Eg har ikkje festa …». Rett før du treﬀer bakken, har all stillingsenergien din blitt til bevegelsesenergi. Høgda over bakken er null, men farten er på sitt høgaste. Rett etterpå er både stillingsenergien og bevegelsesenergien null. Men energilova seier at energi ikkje kan forsvinne – energien må ha gått over i andre former. Kva energiformer kan det vere, trur du?

NATURFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM

I eit strikkhopp går stillingsenergien du hadde på toppen, gradvis over til å bli bevegelsesenergi i fallet.

Energikjelder Energikjelde: tilgjengeleg energi på jorda, som vi menneske kan nytte oss av.

Vi menneske brukar mange ulike typar energi. Lys frå sola, varme frå veden, olje som gir drivstoﬀ til motoren, vind som blæs, og vatn som fell – dette er berre nokre få eksempel på energikjelder. All den energien som ﬁnst i naturen, og som vi kan utnytte direkte, er energikjelder. Vi deler dei inn i to grupper: ikkje-fornybare og fornybare energikjelder.

Noreg har store mengder olje under havbotnen. Men ho kan brukast opp og er derfor eit eksempel på ei ikkjefornybar energikjelde.

12 12

NATURFAG NA NAT N AT A TU UR URF RFAG RF FAG AG 9 FRÅ FRÅ FR RÅ CAPPELEN CAPP CA PPE P PE PEL LEN LE EN E N DAMM DAMM DA MM

Ikkje-fornybare energikjelder Blant dei ikkje-fornybare energikjeldene ﬁnn vi olje, gass og kol. Det er energikjelder som stammar frå døde planter og dyr som har lege nedi bakken under stort press i millionar av år. Vi kallar dei derfor fossile energikjelder. Fordi det tek så lang tid å produsere dei på nytt, blir dei rekna som ikkje-fornybare. Alle fossile energikjelder dannar klimagassen CO2 når dei blir brende. Klimagassar påverkar klimaet på jorda, som du kan lese om i neste kapittel.

Ikkje-fornybare energikjelder kan brukast opp.

Det radioaktive grunnstoﬀet uran er ei naturleg energikjelde som blir bruka i kjerneenergiverk. Sjølv om uran ikkje er ei fossil energikjelde, og ikkje slepper ut klimagassar når vi brukar ho, reknar vi ho som ei ikkje-fornybar energikjelde.

1 E EN ENERGI NERGI RG R GII G

13 1 3

Fornybare energikjelder Fornybare energikjelder blir ikkje bruka opp.

Fornybare energikjelder tek aldri slutt. Dei blir i alle fall ikkje bruka opp i den tida vi menneske lever på jorda. Blant dei fornybare energikjeldene er lys og varme frå sola, vatn som renn, vind som blæs, bølgjer og fyring med ved.

Fornybar energi blir rekna som meir berekraftig og miljøvennleg enn ikkje-fornybar. Dei bidreg i mindre grad til klimaendringar, og energikjeldene blir ikkje bruka opp. For eksempel brukar du ikkje opp sola om du set opp eit solcellepanel. Og vinden stoppar ikkje opp sjølv om vi hentar ut elektrisk straum frå vindmøller. Solenergi Solenergi er strålinga frå sola. Den solenergien som treﬀer jorda, er nok til å dekkje energibehovet til verda mange gonger. Utfordringa ligg i å klare å hente ut energien og gjere han brukbar for menneske, i form av bioenergi, elektrisitet og varme.

Sola, vinden, vatnet og varmen i bakken blir ikkje bruka opp. Teikninga viser eit utval fornybare energikjelder.

NATURFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM

Vassenergi Vassenergi er vatn som fell. Vatn som regnar ned på fjella, samlar seg i bekker og elvar. Der vi menneske kan styre vatnet og samle det opp, kan vi produsere billeg elektrisk energi. I Noreg får vi 99 prosent av den elektriske energien frå vassenergi. I verda utgjer vassenergi 16,6 prosent av den elektriske energien. Vindenergi Vindenergi er luft i bevegelse. Trykkskilnader i atmosfæren får lufta til å flytte på seg, og det kan vi menneske dra nytte av. Tidlegare blei vindenergi bruka til å male korn til mjøl, sigle båtar og drive pumper. I dag lagar vi elektrisitet av vindenergien, ved hjelp av vindmøller. Bioenergi Bioenergi kjem frå fotosyntesen i tre og planter. Gjennom fotosyntesen blir solenergi gjord om til kjemisk energi. Vi kan overføre denne energien til varme og lys, for eksempel ved å fyre i peisen. Veden inneheld altså bioenergi, og i mange utviklingsland er kvistar og greiner enno den viktigaste energikjelda. Andre former for bioenergi er brikettar, torv, pelletar, biodiesel og biogass frå søppelfyllingar og husdyr. Nyare teknologi har gjort det mogleg å produsere både elektrisk straum og drivstoff til bilar og bussar frå bioenergi. Bølgjeenergi og tidevassenergi Bølgjeenergi og tidevassenergi er vatn i bevegelse. Bevegelsane kan gjerast om til elektrisk energi ved hjelp av generatorar og andre tekniske innretningar. Førebels står det for veldig lite av den totale energiproduksjonen i verda, men ny teknologi kan gjere det rimelegare og meir utbreidd. Geotermisk energi Geotermisk energi er varmeenergi som ein hentar frå inni jorda. Eit eksempel finn vi på Island, der store delar av byen Reykjavík blir varma opp av varme kjelder i jordskorpa. Men også i Noreg blir det vanlegare med geotermiske anlegg som varmar opp hus og gartneri.

1 ENERGI

Prøv å ﬁnne ut kor mykje av energien du ladar mobiltelefonen din med heime, som kjem frå fornybare energikjelder.

Undersøk om norske vassenergiverk produserer nok energi til å kunne dekkje heile Noregs behov.

Uran er det vanlegaste radioaktive stoﬀet å bruke i kjerneenergiverk, men i Noreg har vi store førekomstar av eit anna radioaktivt stoﬀ. Kva heiter det, og kvifor er det ikkje teke i bruk som radioaktivt brensel enno?

Energi frå sola Kjerneenergi er energi som blir frigjord når atomkjernar blir splitta opp eller smeltar saman. Blir også kalla atomkraft eller kjernekraft.

Sola er den nærmaste stjerna vår, og utan sola hadde det ikkje vore liv på jorda. Det har årsak i dei enorme mengdene energi som sola sender ut i form av lys- og varmestråling. Energien kjem frå hydrogenkjernar som har kollidert langt inne i sola og blitt omdanna til heliumatom. Dette heiter kjerneenergi og er av same typen som den atombomber og kjerneenergiverk produserer. Inne i sola blir det nesten 15 millionar gradar! Varmen breier seg ut til soloverflata, som sender energien vidare ut i verdsrommet. Sola strålar i alle retningar. Berre ein veldig liten del av strålinga treffer planeten vår, og ein del blir reflektert av atmosfæren, rett ut i universet igjen. Sjølv om berre ein veldig liten del av energien frå sola kjem fram, får jorda kvar time nok energi til å kunne dekkje heile energibehovet til jorda i eit heilt år. Noko av energien frå sola blir teke opp av plantene gjennom fotosyntesen. Dei kan omdanne lysenergi til druesukker og andre former for kjemisk energi. Denne energien kan vi bruke som mat og annan bioenergi. Varmen frå sola får vatn på jorda til å fordampe, slik at vassdamp stig til vêrs. Der oppe blir vassdampen avkjølt og dannar skyer av bitte små vassdropar. Og vi veit alle kva skyer kan gjere: Dei får det til å regne. Når det regnar på fjellet, blir innsjøar og demningar fylte. Derfrå kan vi sende vatnet gjennom store røyr. I andre enden av røyret treffer vatnet eit hjul, så det snurrar rundt. Hjulet er vanlegvis forma som ein propell, og det blir kalla ein turbin.

NATURFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM

Turbinen driv ein maskin som kan omforme bevegelsesenergien til elektrisk energi. Maskinen er ein generator, som består av magnetar som snurrar rundt i nærleiken av store buntar med leidningar. Magnetane får elektrona i leidningane til å bevege seg så det blir elektrisk straum. Mykje av den straumen vi får i stikkontaktane heime, kjem frå slike vassenergiverk.

Varmen frå sola får luft til å bevege seg, bølgjer til å skvulpe, vatn til å fordampe og planter og tre til å vekse. Det meste av energien vi produserer på jorda, kjem opphavleg frå sola.

Som du ser, kjem også vassenergi eigentleg frå sola. Det er solenergien som får vatnet til å fordampe og regne ned igjen høgt til fjells. Varm luft stig opp, og kald luft fell. Det kan du kjenne om du søv øvst i ei køyeseng eller på ein hems. Der kan det bli ubehageleg varmt. Den varme lufta er lettare enn den kalde, fordi det er større avstand mellom luftmolekyla.

1 ENERGI

På same måten er det i atmosfæren. Varm luft stig opp, kald luft fell. Lufta blir varm der sola varmar opp bakken, og kald der det er mindre sollys. På den måten får sollyset lufta til å bevege seg, så det blir vind. Akkurat som vassenergien i elvar og fossar kjem også mesteparten av vindenergien opphavleg frå sola. Bølgjeenergi og bioenergi stammar også frå solenergi. Bølgjer blir skapa av vinden, og bioenergi er eit resultat av fotosyntese i planter og tre, som får energien frå sollyset. Kva så med fossile, ikkje-fornybare energikjelder? Fossilt brennstoﬀ som olje, gass og kol er døde dyr og planter som har lege under høgt trykk nedi bakken i millionar av år. Dyra åt planter eller andre planteetande dyr. Og plantene, dei blei laga gjennom fotosyntese ved hjelp av sola. Så til og med fossil energi er eigentleg gammal solenergi! Men ikkje all energi stammar frå sola. Geotermisk energi kjem av varme frå det indre av jorda, kjerneenergi ﬁnst naturleg i jordskorpa, og tidevassenergi kjem av at månen sirklar rundt planeten vår og trekkjer på vatnet der han passerer. Vind kjem ikkje berre av varme frå sola, men også av at planeten vår snurrar rundt seg sjølv.

På kva måte kan vi seie at nesten all energi kjem frå sola?

NATURFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM

Kva energiformer kjem ikkje frå sola?

Energiberarar og energikvalitet Dei energikjeldene vi har sett på til no, ﬁnst naturleg, og vi kan hauste energi frå dei til vårt eige bruk. Ofte har vi bruk for å frakte energi eller lagre energien til seinare bruk. For å få til det brukar vi ein energiberar. Om vi høgg eit tre og kuttar det opp til fyringsved, kan vi lagre energien frå veden til han er tørr og vi skal brenne han.

Vedkubbar er energiberarar.

Ein energiberar fraktar eller lagrar energi til seinare bruk.

Varmt vatn er eit anna eksempel på ein energiberar. I eldre hus er det radiatorar som står for oppvarminga av romma. Inni radiatorane strøymer det varmt vatn. Tidlegare kom varmtvatnet gjerne frå brenning av olje i ein omn i kjellaren. I dag er det vanlegare at vatnet blir varma opp lenger unna, gjennom brenning av avfall, geotermisk energi i bakken eller frå overskotsvarme frå ein fabrikk. Derfrå blir det frakta gjennom røyr til husa. Bensin, biodrivstoﬀ, pelletar og hydrogengass er også energiberarar som ikkje ﬁnst naturleg. Men det er ikkje alltid eit klart skilje mellom energikjelder (for eksempel olje som ligg under havbotnen) og energiberarar (for eksempel olje som blir frakta med oljetankarar).

Ein energiberar med låg kvalitet er det vanskeleg å overføre til andre, nyttige energiformer.

Varmt vatn blir rekna for å vere ein energiberar med låg kvalitet. Det kan brukast til å varme opp hus med, men det varme vatnet duger dårleg til å lage lys, drive motorar eller lade telefonen. Energiberarar med høg kvalitet kan brukast på ﬂeire ulike måtar.

Ein energiberar med høg kvalitet kan enkelt overførast til andre, nyttige energiformer.

1 ENERGI

På toppen av energikvalitet tronar elektrisiteten.

Varmt vatn har i utgangspunktet låg energikvalitet. Men om vatnet blir så varmt at det fordampar, får det litt høgare energikvalitet. Damp kan nemleg brukast til å drive propellar og maskinar. Bensin, diesel og gass blir rekna som energiberarar med høg kvalitet. Dei kan brukast til å drive maskinar, lage varme, gi lys eller til å lage elektrisitet. På toppen av energikvalitet tronar elektrisiteten. Elektrisk energi kan nemleg lett omdannast til lys og varme, han kan drive store og små maskinar, og han kan få liv i telefonen din. Fordi elektrisitet er ein energiberar med høg kvalitet som kan brukast til mykje, er det elektrisk straum vi produserer i dei ﬂeste energiverka.

Kva meiner vi med energikvalitet?

Gi tre eksempel på energiberarar.

NATURFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM

Kvifor har elektrisk straum høg energikvalitet?

Utfordringar ved energiproduksjon Kloden vi bur på, får nok energi frå sola til å dekkje noverande energibehov. Men korleis kan vi hauste, frakte, lagre og bruke denne energien på ein måte som både er rimeleg og gjer minst mogleg skade? Det er nokre av dei viktigaste spørsmåla i vår tid.

Det går med masse energi til å lage og frakte alle produkta vi kjøper, og til å tilarbeide alt vi kastar. Må vi heile tida ha nye ting, eller kan vi behalde det vi har, ei stund til?

Forbruket av energi held fram med å auke. Når denne boka blir skriven, er vi nesten åtte milliardar menneske på jorda. Talet veks stadig, og alle menneske er forbrukarar av energi på ein eller annan måte. Nokre menneske brukar mykje meir energi enn andre. Det er sånne som deg. Du som bur i eit høgt utvikla i-land, brukar klart mest energi. Kva skjer når resten av verda ønskjer seg og får det same som deg: lys i alle rom, oppvaskmaskin, vaskemaskin, temperaturstyring heime, tilgang til internett, ﬂyreiser og eige køyretøy? Fabrikkane som lagar alle kleda og tinga vi kjøper, brukar energi i store mengder. Behovet for energi vil auke raskt når mange får eit høgare forbruk. At vi menneske kan utnytte energiressursane, gjer at vi kan leve eit behageleg liv, med varme, lys og internett i husa, klede, transportmiddel

1 ENERGI

og mange andre nyttige ting. Men det høge energiforbruket vårt gir oss også problem. Både utvinning, transport og bruk av energi fører til miljøproblem. Det første problemet er at dei mest bruka energikjeldene på jorda ikkje er fornybare. Jorda har ikkje uavgrensa mengder med olje, kol og gass. Desse fossile energiressursane kan derfor bli bruka opp om ikkje altfor lenge. Bruk av slike energikjelder gir dessutan utslepp av gassar som påverkar og endrar klimaet på jorda. Dette kan du lese meir om i neste kapittel. Det er dessutan alltid risiko for ulykker og utslepp når ein driv med utvinning av olje og gass frå havbotnen. Små utslepp av olje og kjemikalium er nokså vanleg under produksjon. Større utslepp skjer statistisk sett veldig sjeldan, men når uhellet først er ute, kan konsekvensane bli katastrofale. Fiskeegg og -larver døyr, sjølv med berre litt olje i vatnet. Korallar kan ta skade, sjølv om dei held seg 1500 meter under overﬂata. Fuglar som får olje i fjørene, klarar ikkje å halde seg varme og døyr. Men også under vanleg drift, utan ulykker, blir havet og organismane som lever i det, påverka. Lydbølgjene som blir bruka til å leite etter og overvake oljefelt, kan skade dyrelivet. Vi veit at slik seismikkskyting forstyrrar kommunikasjonen til kvalane over store avstandar. Også dei fornybare energikjeldene påverkar miljøet. Når vi demmer opp vassdrag for å drive vassenergiverk, legg vi store område under vatn. Heile økosystem blir endra når eit område går frå å vere tørt til å vere fylt med vatn. Det vil øydeleggje plante- og dyrelivet som var der, og for bruken av området til friluftsliv. Vind er også ei fornybar energikjelde. Ein enkelt vindturbin produserer ei avgrensa mengd energi. Derfor trengst det mange vindturbinar. Ein slik vindpark tek stor plass og blir godt synleg. Det skal byggjast vegar og kraftleidningar. Turbinane gir støy når dei er i gang, og er farlege for fuglar og insekt. Somme stader byggjer ein vindparkar der samar eller andre urfolk har hatt reinsdyr på beite sidan lenge før vi fekk straum og lyspærer. Konﬂiktane knytte til utbygging av vindkraftanlegg viser utfordringane med å vege klima mot miljø. For vindenergi er fornybar energi, nesten utan utslepp av klimagassar. Kva er viktigast: minst mogleg utslepp av klimagassar til atmosfæren eller å ta vare på det lokale miljøet?

NATURFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM

Energiressursar som sol og vind er ganske jamt fordelte utover kloden, men ikkje alle har pengar og kunnskap til å kunne utnytte ressursane. Og berre nokre land har tilgang på høge vassfall eller fossilt brensel. Sånn sett har vi vore heldige i Noreg. Men kva gjer vi vidare?

Eitt av mange enøktiltak du kan gjere, er å byte til sparepærer.

For å kutte klimagassutslepp vil det vere lurt å velje fornybare energikjelder. Men for å kunne nå dei ambisiøse måla Noreg og resten av verda har sett seg, må vi også bruke mindre energi. Vi må rett og slett slutte å sløse med energien. Eksempel på det vi sjølve kan gjere for å bruke mindre energi, er: Skru av lys, og skru ned varme i rom som ikkje er i bruk. Byt til LED-lys, som brukar mindre straum. Installer sparedusj, så mindre vatn må varmast opp. Tett rundt gamle vindauge og dører, så ikkje varmlufta siver ut. Ikkje start oppvaskmaskinen før han er full. På same måten har industrien, og samfunnet, moglegheiter til å kutte i energibruken. I tillegg til å spare klimaet sparar vi ofte også pengar på slik energiøkonomisering.

Energiøkonomisering (enøk) er å bruke tilgjengeleg energi mest mogleg eﬀektivt.

At samfunnet endrar seg til å bli meir miljø- og klimavennleg, blir ofte kalla det grøne skiftet.

Skriv ei liste med minst tre forslag til korleis ein familie kan kutte ned på sitt eige energiforbruk.

Kva for større tiltak kan vi gjere i Noreg for å få ned energiforbruket i samfunnet?

1 ENERGI

Energi i mat For å leve må vi menneske ha energi, og den får vi frå mat og drikke. Dette er ei form for kjemisk energi. På dei ﬂeste produkt du ﬁnn i butikken, kan du lese kor mykje energi dei inneheld. For å gjere det enklare å samanlikne med andre varer seier ein gjerne kor mykje energi det er i 100 gram av produktet. Energien kan opplysast om i kaloriar (cal) og joule (J) eller kilokaloriar (kcal) og kilojoule (kJ). På same måten som eitt kilogram (kilo, kg) er tusen gram (g), er kilokaloriar tusen kaloriar og kilojoule det same som tusen joule. Ikkje alle har følgt like godt med i timen, så derfor hender det ofte at folk seier «kaloriar» når dei eigentleg meiner kcal (kilokaloriar).

Energiinnhald i nokre matvarer Tabellen viser energiinnhaldet i 100 gram av vara. Tala er avrunda. 1 kcal er tilnærma lik 4,2 kilojoule.

NATURFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM

Matvare 100 gram

Energiinnhald i kilokaloriar (kcal)

Energiinnhald i kilojoule (kJ)

Heilmjølk

270

Syrna mjølk med bær

220

Lettmjølk

180

Brus, cola, med sukker

180

Brus, cola, kunstig søta

180

Brød, ekstra grovt

220

940

Loﬀ, ﬁnt brød

270

1150

Knekkebrød, havre

360

1540

Smør

730

3010

Margarin, mjuk

630

2600

400

Brunost

440

1820

Makrellﬁlet, i tomat

240

1000

Egg, kokt

140

590

Grillpølse

220

900

Vatn

Appelsinjus

Kokt skinke

Pizza, kjøpt

220

920

Kjøttkaker

180

740

Torsk, lettsalta, kokt

100

410

Fiskepudding

300

Potet, kokt med skal

340

Appelsin

160

Gulrot

150

Banan

350

Paprika, raud

110

Brokkoli

120

Mjølkesjokolade

540

2260

Peanøtter, salta

620

2580

Potetchips

520

2160

Ein person i ungdomsskulealder treng omtrent 2400 kcal dagleg. Som du ser, kan du få i deg nok energi ved å ete 400 g mjølkesjokolade eller peanøtter, men då går du glipp av alle dei andre stoﬀa som kroppen treng. Vi treng nemleg ikkje berre energi. Vi treng også protein, feitt, vitamin og mineral. Og du vil dessutan vere svolten store delar av dagen.

1 ENERGI

ORDFORKLARINGAR atmosfære: luftlaget rundt ein klode. bevegelsesenergi: også kalla kinetisk energi. Energien ein masse har fordi han er i bevegelse. bioenergi: energi skapa av fotosyntesen i planter og tre. Vi kan hente han ut når vi for eksempel brenner ved eller biodrivstoﬀ. bølgjeenergi: energi frå vassbølgjer. Bølgjene har oftast opphav i vindenergi. det grøne skiftet: at samfunnet endrar seg til å bli meir miljø- og klimavennleg. elektrokjemisk energi: energi henta frå kjemiske reaksjonar der elektron blir overførte frå eitt stoﬀ til eit anna. energi: det som får ting til å skje. Evna til å utføre eit arbeid. energiberar: noko som kan halde på eller frakte energi frå éin stad til ein annan, for eksempel elektrisk straum, varmt vatn, olje og hydrogengass. energikjelde: tilgjengeleg energi på jorda, som vi menneske kan nytte oss av. Blir delt opp i ikkje-fornybare energikjelder, som kan brukast opp, og fornybare energikjelder, som ikkje kan brukast opp. energikvalitet: Ein energiberar har høg kvalitet dersom han enkelt kan overførast til andre, nyttige energiformer, og låg kvalitet dersom han vanskeleg kan overførast til nyttige energiformer. energilova: fysisk lov som lyder slik: Energi kan ikkje oppstå eller forsvinne, berre gå over i andre former.

ORDFORKLARINGAR

energioverføring: når energi går over frå éi form til ei anna. energiøkonomisering (enøk): å spare energi eller å bruke han mest mogleg effektivt. enøk: forkorting for energiøkonomisering. fornybar energi: omgrep som blir bruka om energikjelder som ikkje tek slutt. Eksempel: vassenergi, vindenergi, solenergi. fossil energi: energi utvunne frå døde dyr og planter som har lege under stort press i millionar av år, for eksempel olje, kol og gass. geotermisk energi: energi henta frå varmen i det indre av jorda. grunnstoff: reint stoff der alle atoma er like. Eksempel: Grunnstoffet oksygen består berre av oksygenatom. heliumatom: atom av grunnstoffet helium. Kvart atom består av to proton og to nøytron i kjernen og to elektron i bane rundt. hydrogenatom: atom av grunnstoffet hydrogen. Kvart atom består av eitt proton i kjernen og eitt elektron i bane rundt. ikkje-fornybar energi: omgrep som blir bruka om energikjelder som kan ta slutt. Eksempel: olje, gass og kjerneenergi. joule (J): ei av einingane vi måler energi i, saman med kaloriar (cal) og kilowattimar (kWh). kaloriar: ei av einingane vi måler energi i, saman med joule og kilowattimar. Kaloriar blir ofte forkorta cal, og kilokaloriar blir forkorta kcal. Mange kallar feilaktig kcal for kaloriar.

kilowattimar (kWh): ei av einingane vi måler energi i, saman med joule og kaloriar.

vassfall: vatn som fell eller renn i ein foss eller i røyr til eit vassenergiverk.

kjemisk energi: energien i dei kjemiske bindingane i eit stoﬀ. Energien kan frigjerast gjennom forbrenning eller andre kjemiske reaksjonar.

vindenergi/vindkraft: energi henta frå luft i bevegelse.

kjerneenergi/kjernekraft: energien i atomkjernen, mellom protona og nøytrona. Blir også bruka om energi som blir frigjord ved omdanning av atomkjernar. klimagassar: gassar som påverkar klimaet på jorda. Det gjer dei anten ved å reflektere eller spreie stråling frå sola eller ved å absorbere stråling frå jorda. radioaktivitet: eigenskap som enkelte stoﬀ har til å sende ut stråling frå atomkjernen. solenergi: energien i strålinga frå sola. Jorda tek imot nok solenergi til å kunne dekkje heile energibehovet til kloden, men vi klarar ikkje å utnytte han godt nok. stillingsenergi: også kalla potensiell energi. Energien ein gjenstand har fordi han er i ei spesiell stilling (høgd, roterande, i spenn eller liknande). tidevassenergi: energi henta frå ulike havnivå. Tidevatnet kjem til ved at månen trekkjer på vatnet. varmeenergi: også kalla termisk energi. Energi som blir overført frå ein stad med høgare temperatur til ein stad med lågare temperatur. vassenergi/vasskraft: energi henta frå vatn i bevegelse.

ORDFORKLARINGAR

OPPGÅVER Kva er energi? LES OG SVAR 1

Fortel i éi setning kva energi er.

Korleis kan du ﬁnne ut kor mykje energi det er i ei matvare du ﬁnn i butikken?

Vi kan bruke tre ulike einingar til å måle energi. Kva for einingar?

Nemn minst fem ulike former for energi.

Kva to hovudformer for energi har vi?

Finn ein ting som toler å falle i bakken. Hald tingen i augehøgd, og slepp. Lag ei enkel teikning, og skriv ned kva energiformer tingen har på dei ulike stadene i fallet. Bruk ord som stillingsenergi, bevegelsesenergi, lydenergi og varmeenergi.

Kva seier energilova?

GJER OG LÆR 7

Sjå deg rundt der du sit, og skriv ned tre ting du meiner har energi.

Energilova seier at energi ikkje kan oppstå. Prøv å ﬁnne eksempel frå dagleglivet der du meiner energi oppstår, og skriv dei ned. Kvar kan energien komme frå i eksempla du har skrive ned?

DISKUTER 10 Finn ut kor mykje straum (kWh) de brukar på eitt døgn heime hos deg. Samanlikn dette med andre i klassen, og prøv å forklare kvifor de brukar meir/mindre. 11 Diskuter korleis energilova er mogleg.

OPPGÅVER

12 Er energi viktig for deg? Fortel kvifor / kvifor ikkje. 13 Har vi nok energi på jorda? Diskuter med ein annan elev, og skriv ned kva de kjem fram til, og kvifor.

GÅ VIDARE 14 Bruk internett eller bøker til å ﬁnne eit anna namn på energilova som blir bruka i fysikk.

15 Bruk internett eller bøker til å ﬁnne ein meir presis deﬁnisjon på energi.

Bruk internett eller bøker til å ﬁnne meir informasjon om tre av energiformene som er viste på teikningane på s. 9. Klarar du å ﬁnne former for energi som ikkje er nemnde i teksten i dette kapittelet?

Energikjelder LES OG SVAR 1

Kva er skilnaden på fornybar og ikkje-fornybar energi?

Er fossil energi det same som ikkjefornybar energi?

Korleis kan vi seie at fossil energi eigentleg kjem frå sola?

Gi tre eksempel på fossile energikjelder.

Kjem vassenergi eigentleg frå sola?

Kva energikjelde leverer det meste av energien vi brukar i Noreg?

GJER OG LÆR 7

Forklar med eigne ord skilnaden på fornybare og ikkje-fornybare energikjelder.

Forklar med eigne ord kvifor kjerneenergi er ei ikkje-fornybar energikjelde.

Forklar med eigne ord kvifor bioenergi er ei fornybar energikjelde.

10 Bruk fem minutt på internett for å ﬁnne ut om bruk av biodiesel er bra for miljø og klima, eller ikkje. Diskuter deretter fordelar og ulemper med ein annan elev. Skriv til slutt ei kort oppsummering.

OPPGÅVER

DISKUTER 11 Diskuter fordelar og ulemper med å byggje ut endå fleire vassenergiverk i Noreg.

12 Diskuter fordelar og ulemper med kjerneenergiverk med tanke på miljø og tryggleik. 13 Prøv å bli einige om kva energiform som er den aller beste.

GÅ VIDARE 14 Undersøk, teikn og beskriv kort korleis ei vindmølle fungerer. 15 Undersøk, teikn og beskriv kort korleis eit vassenergiverk fungerer. 16 Gi eit eksempel på korleis du kan komme til å støyte på bioenergi i kvardagen din. 17 Bruk andre kjelder enn denne boka til å ﬁnne ut og forklare kort korleis to ulike typar bølgjeenergiverk fungerer. Bruk gjerne enkle strekteikningar med piler.

18 Finn ut korleis bioenergi kan brukast til å lage straum eller drivstoff til bil og fly. Skriv eit par avsnitt om det du fann ut. 19 Bruk internett til å finne tre eksempel på nye, overraskande idear til korleis vi kan produsere elektrisk energi. 20 «Perpetuum mobile» er namnet på maskinar som tilsynelatande går og går, utan å få tilført energi. Finn eit par eksempel på YouTube, og prøv å finne ut om det er «fake» eller fakta. Har dei lykkast med å lage ein eviggangsmaskin? Er det mogleg å lage ein maskin som berre går og går, inn i æva?

Energiberarar og energikvalitet LES OG SVAR

Kva er ein energiberar?

Kva vil det seie at ein energiberar har høg kvalitet?

OPPGÅVER

Kvifor er ikkje varmt vatn ein energiberar med høg kvalitet?

GJER OG LÆR 4

Tenk deg om, og skriv ned alle energiberarane du har sett eller hatt nytte av frå du stod opp i dag tidleg.

Søk opp og sjå sketsjen «Norsk sluttstrøm» frå NRK-programmet Ut i vår hage. Finn deretter ut korleis vi løyser problemet med varierande straum i det verkelege livet.

Bruk fem minutt på research kvar for dykk, og diskuter deretter i kva grad hydrogen er ein energiberar av høg kvalitet.

Finn ut kvifor det er blitt så populært med fjernvarme. Omtrent kor mykje av energien går tapt under transporten?

DISKUTER 6

Diskuter i grupper: Kvifor brukar vi ikkje berre energiberarar av høg kvalitet?

GÅ VIDARE 8

Elbilane er her for lengst. Elflya er på veg. Finn ut kor mykje energi det er mogleg å lagre i eitt kilogram flybensin og eitt kilogram flybatteri. Korleis tenkjer produsentane av elfly å løyse dette?

10 Finn eit eksempel på ein energiberar som ikkje er nemnd i teksten i dette kapittelet.

Utfordringar ved energiproduksjon LES OG SVAR 1

Kva for miljø- og ressursproblem er knytte til produksjon av ikkje-fornybar energi?

Kva konsekvensar kan det få for det lokale miljøet om ein byggjer eit vassenergiverk?

Kva for miljø- og ressursproblem er knytte til produksjon av fornybar energi?

Forklar med dine eigne ord kva energiøkonomisering (enøk) betyr.

OPPGÅVER

GJER OG LÆR 5

Fortel kort om dei energiutfordringane verda står overfor.

Finn ein nettstad som viser kor mange menneske det er på jorda akkurat no. Finn deretter ein nettstad du stolar på, som

bereknar talet i 2050 og i 2100. Skriv ned kva du fann ut. 7

Finn ut kor lenge du må sykle på ein ergometersykkel for å kunne lade opp telefonen din éin gong.

DISKUTER 8

Diskuter kva ansvar Noreg har for energiutfordringane på kloden. Kviler det eit større, mindre eller like stort ansvar på Noreg samanlikna med andre land?

Lag ein debatt i klassen mellom to grupper. Den eine gruppa har naturvern som sitt grunnlag: «Energi er ein dyrebar ressurs, og det er miljøet som betalar prisen.» Den andre gruppa representerer olje- og gassnæringa: «Vi har store energiressursar i Noreg, noko som gir oss enorme moglegheiter.

Vi skal produsere olje og gass til ei verd som treng energi, og vi vil vri det norske samfunnet i grønare og endå meir fornybar retning.» Begge gruppene får tid til research så dei kan grunngi påstandane over, og diskuterer vidare ut frå dei. 10 Diskuter kva energiutfordringar verda står overfor. Kva er dei største problema? 11 Diskuter og bli einige om tre konkrete forslag til korleis energiutfordringane i verda kan løysast.

GÅ VIDARE 12 Les deg opp på kampane rundt AltaKautokeinovassdraget, og skriv ei kort oppsummering. 13 I Europa, og spesielt i Tyskland, blir Noreg kalla «ei grøn lunge». Finn ut kva dei meiner med det. 14 Dei siste åra har norske hus fått automatiske straummålarar. Finn ut kvifor, og korleis det hjelper til å

OPPGÅVER

forsyne landet med elektrisk energi. Forklar med eigne ord kvifor vi har fått automatiske straummålarar. 15 Moderne elbilladarar kan lade bilen når straumen er billegast, og bruke bilbatteriet for å drive vaskemaskinen og koke kaffi i huset når straumen er på sitt dyraste. Kva er poenget med det?

Energi i mat LES OG SVAR 1

Kva måleiningar har vi for å måle energi i mat?

Kva meiner vi med at ei gulrot på 100 gram inneheld 40 kilokaloriar?

Prøv å sortere desse ﬁre matvarene i stigande rekkjefølgje etter kor mykje energi dei inneheld: a) salte peanøtter b) steikte kjøttkaker c) brus med sukker d) brunost. Deretter sjekkar du med tabellen.

Kva er skilnaden på kaloriar og kilokaloriar?

Kor mykje energi treng ein gjennomsnittleg person på din alder kvar dag?

Bruk internett til å ﬁnne ut kor mykje energi det er i favorittgodteriet ditt. a) Kor mange kilogram gulrøter må du ete for å få i deg same mengd energi som godteriet? b) Kor mykje brød kan du ete for å få i deg same mengd energi? Finn gjennomsnittstal for brød på internett. c) Kor mange liter energidrikk kan du drikke for å få i deg same mengd energi?

GJER OG LÆR 6

Finn minst to produkt nær deg (godteri eller mat), og samanlikn kor mykje energi det er i kvar av dei. Bruk emballasjen eller internett som kjelde.

Bruk oversikta på s. 25 og prøv å setje saman eit kosthald som gir deg tilrådd mengd energi for ein dag.

Skriv ned alt du et i eitt døgn, og ﬁnn ut om du får i deg meir eller mindre enn tilrådd mengd energi. Du kan bruke ein eigna app eller notere for hand.

GÅ VIDARE 10 Bruk internett til å ﬁnne ut kor mykje energi deltakarane i Tour de France må få i seg kvar dag. 11 Finn ut kva som skjer med kroppen over tid når han ikkje får i seg nok energi.

12 Tenk deg at du plantar ei tomatplante. Om du vatnar ho kvar dag, går ho frå å vere ei lita spire til å bli ei fullvaksen plante med saftige, gode tomatar. Tomatane har rikeleg med energi. Kvar kjem denne energien frå?

OPPGÅVER

Stor og liten ball Dette forsøket overraskar dei fleste som prøver det. Sjølv kroppsøvingslærarar får store auge når dei får demonstrert energioverføring på denne måten.

Dette treng du tennisball basketball kitt eller aluminiumsfolie

Dette gjer du 1

Jobb to eller fleire saman.

Slepp ein tennisball i golvet frå augehøgd, og observer kva som skjer. Kor mykje lågare sprett tennisballen for kvar sprett? Kor mange gonger sprett han før han blir liggjande i ro?

Hald basketballen framfor deg, og legg tennisballen på toppen. Bruk litt kitt eller aluminiumsfolie til å lage ein ring som gjer det lettare for tennisballen å bli liggjande. Slepp så basketballen og tennisballen samtidig, slik at dei fell saman mot golvet.

4 Gjenta forsøket fleire gonger, og prøv å få tennisballen til å liggje på toppen av basketballen når han treﬀer bakken.

Observasjonar og forklaringar 1

Kva ser du?

Kva skjer med tennisballen, og kva skjer med basketballen?

Om telefonen din lèt deg filme i sakte film, bruk han til å observere akkurat kva som skjer når ballane treffer bakken.

4 Forklar korleis tennisballen kan få ekstra bevegelsesenergi. Bruk omgrep som du har lært i dette kapittelet.

FORSØK

Stolar du på energilova? Torer du å gjere forsøket som er vist til millionar på tv?

Dette treng du tau festepunkt i taket noko tungt som kan

Dette gjer du 1

Jobb i grupper.

Fest den eine enden av tauet i taket og den andre enden i noko skikkeleg tungt. Det kan vere ein treningsmanual, kettlebell, metallkule, bowlingball eller noko anna. Rydd god plass slik at kula kan svinge fritt, og sjå til at tauet ikkje er så langt at kula treﬀer golvet når ho blir sleppt.

Trekk kula ut til ei side og hald ho rett framfor ansiktet ditt. Tauet skal vere heilt stramt. Stå heilt stille og slepp kula. Torer du å bli ståande utan å røre deg når kula kjem tilbake? Den som stolar på energilova, bør tore.

festast i enden av tauet

Observasjonar og forklaringar 1

Kva skjedde då kula kom tilbake?

Kva skjer om kula får halde fram med å svinge?

Den som stolar på energilova, treng ikkje vere redd for å bli treft i ansiktet. Kvifor det? Forklar korleis du kan berekne bevegelsen til kula ut frå energilova.

FORSØK

Energiovergangar I dette forsøket får du leike med bordtennisball, stemmegaﬀel og fyrstikker. Du skal utforske energiovergangar.

Dette treng du 1

sytråd linjal saks bordtennisball teip stemmegaﬀel

FORSØK

Dette gjer du 1 1

Jobb to og to saman.

Klipp av ein cirka 20 cm lang bit av sytråden.

Fest bordtennisballen med teip i enden av sytråden.

4 Slå stemmegaﬀelen mot bordet, og hald han forsiktig bort til bordtennisballen som heng i tråden, slik teikninga viser. Kva skjer? Prøv fleire gonger.

Dette treng du 2 plastilin eller skulekitt 7 fyrstikker linjal

Dette gjer du 2 1

Rull plastilinet ut til ei pølse, og set fyrstikkene etter kvarandre i pølsa. La det vere omtrent 0,5 cm mellom kvar fyrstikk.

Tenn på ei ny fyrstikk, og hald ho bort til den eine enden av fyrstikkrekkja. Kva skjer?

Du skal prøve å lage ei så lang «lunte» som mogleg med sju fyrstikker. Plasser dei i ein slik avstand at du får kjedetenning, og slik at kjeda blir så lang som mogleg. Kven klarar å få lengst «lunte» med sju fyrstikker? Kor stor er då avstanden mellom kvar fyrstikk?

Observasjonar og forklaringar 1

Beskriv det du observerer i forsøket med stemmegaﬀelen og bordtennisballen.

Teikn dei ulike stega, skriv på kva form for energi det er snakk om i kvart steg.

Gjer tilsvarande for fyrstikkforsøket: Beskriv det du ser, og teikn ei kjede av energiar som startar med deg og fyrstikkøskja og endar med den siste brennande fyrstikka.

4 Beskriv energiovergangane i dei to demonstrasjonane. 5

Er all energien i starten også til stades i det siste leddet du har sett opp – eller blir noko «borte» undervegs? Forklar.

FORSØK

Energi

Vêr og klima

Mennesket

Klimaet endrar seg «Kloden har feber, klimaet blir varmare, våtare og villare!» «Vi nærmar oss eit vippepunkt, der det ikkje er nokon veg tilbake.» Slike overskrifter er vi blitt vane med. Vi veit stadig meir om kva som skjer med klimaet på jorda, kvifor det skjer, og kva det kan føre til. Vi veit at det blir varmare på kloden, at det blir meir regn og sterkare vindar, at isbrear smeltar og havet stig. Men kvifor skjer dette no, og kva kan vi gjere med det? Det er nokre av dei viktigaste spørsmåla i vår tid. I dette kapittelet får du nokre av svara som naturvitskapen gir oss.

I dette kapittelet lærer du • kva som er skilnaden på vêr og klima • kva gassar som ﬁnst i atmosfæren, og korleis dei påverkar klimaet • kvifor innhaldet av klimagassar i lufta aukar • kvifor klimaet på jorda endrar seg så raskt i vår tid • kva som kan gjerast for å motverke klimaendringane