Naturfag 7 Grunnbok (nynorsk, utdrag)

NATURFAG 7 frå CAPPELEN DAMM

Grunnbok

Guro Barstad Corneliussen

Svend Kristian Eidsten

Kenneth Fossland

Erik Løkketangen

Sigbjørn H. Westgård

Nynorsk

© CAPPELEN DAMM AS, Oslo 2023

Materialet i denne publikasjonen er omfatta av føresegnene i åndsverklova. Utan særskild avtale med Cappelen Damm AS er all eksemplarframstilling og tilgjengeleggjering berre tillate i den utstrekning det er heimla i lov eller tillate gjennom avtale med Kopinor, interesseorgan for rettshavarar til åndsverk. Utnytting i strid med lov eller avtale kan medføre erstatningsansvar og inndraging og kan straffast med bøter eller fengsel.

Naturfag 7 frå Cappelen Damm er laga til LK20, fagfornyinga, i faget naturfag og er til bruk på mellomtrinnet i grunnskulen.

Omsetjing til nynorsk: Totaltekst ved Hilde Strømsnes

Hovudillustratør: Silje Amundsen Faugli

Andre illustrasjonar og fotografi: sjå eiga liste

Grafisk design: Bøk Oslo AS

Omslagsdesign: Tank Design AS

Omslagsillustrasjon: Silje Amundsen Faugli

Forlagsredaktørar: Guro Barstad Corneliussen og Svend Kristian Eidsten

Biletredaktør: Guro Barstad Corneliussen

Repro: Narayana Press

Trykk og innbinding: Livonia Print SIA, Latvia, 2023

ISBN 978-82-02-60793-7

Utgåve 1

Opplag 1

www.skolen.cdu.no

www.cdu.no

Denne boka er bunden inn med TROY®. Ei bok som er bunden inn med TROY®, har forsterka omslag. Testar viser at denne innbindinga toler vesentleg hardare bruk over tid enn bøker utan denne forsterkinga. TROY® er eit registrert varemerke og er patentert av Cappelen Damm AS.

Velkommen!

Er du klar for nytt skuleår, nye utfordringar og ny naturfagbok?

Gjer oppgåvene og bli kjent med naturfagboka. Lykke til!

1 Leit opp innhaldslista. Kor mange kapittel er det i boka? Kva heiter dei? På kva side begynner kapittel 2?

2 Vel ei overskrift i innhaldslista som du er nysgjerrig på. Finn rett side, og sjå kva du kan lære der.

3 Leit i kapittel 3. Kor mange rammer med «Visste du at» finn du?

4 Leit i kapittel 4. Kor mange rammer med «Utforsk» finn du?

5 Studer tabellen på side 193. Kor mange artar kjenner vi til i verda? Skriv talet. Pass på at du får med mange nok nullar.

6 Sjå på dei to teikningane på side 29. Dei er ganske like. Kva er skilnaden mellom dei?

7 Er det oppgåvesider i alle kapitla? Finn du oppgåver andre stader i boka?

8 Finn nokre døme på dyr eller plantar som det er bilete av i boka.

9 På denne sida ser du fleire symbol. Leit i boka. Finn du dei same symbola der?

10 Bakarst i boka er det ei liste som heiter «Ord å forstå». Finn lista, og finn ut kva desse orda betyr: magnet, tropisk regnskog, smart teknologi, kjemisk reaksjon, U-dal, elektron

Bratt eller flatt?

I Noreg har vi høge fjell og djupe dalar. I nabolandet vårt Danmark er det ganske flatt. Kvifor er det så store skilnader på landskapet? Det skal vi finne ut av no.

LÆR OM

l bergartar og korleis dei blir danna

l krinsløpet til bergartane

l korleis vatn, bølgjer, is og vind formar landskapet

l at jordskorpa består av plater

l rørsler i jordskorpa som formar landskapet kvifor Noreg er bratt og Danmark er flatt

Stein og berg

Tenk litt på ordet berg. Kva forbind du med det?

Du ligg kanskje på eit svaberg og solar deg om sommaren? Eller går på tur til fjell som heiter noko med «berg»? Kva trur du ordet bergteken betyr? Kva er eit søppelberg? Kvifor er det ein fisk som heiter bergnebb, og ein fugl som heiter bergand? Og kva har byen Bergen med berg å gjere?

Kor mange ting med «berg» i namnet finn du på teikninga?

Berg er eit anna ord for stein eller fjell.

Når bakken vi står på, er av stein, seier vi at vi står på berggrunn. Ein stor stein som stikk opp av bakken, kan vi kalle eit lite berg. Eit stort fjell kan òg vere eit berg.

tidlegare har du lært at dyr og plantar blir sorterte i grupper etter kor like dei er. arten fjellrev er eit pattedyr, og arten revebjølle er ein blomsterplante. Det er ikkje berre dyr og plantar som blir sorterte i grupper. Det blir òg stein! Dei heiter ikkje steinartar, men bergartar.

Når du plukkar steinar på stranda eller på fjelltur, ser dei ganske ulike ut. Nokre er prikkete, nokre er stripete. Nokre er glatte, og nokre er ruglete. Nokre har fleire fargar, andre er einsfarga. Nokre glitrar i sola, og nokre ser gjennomsiktige ut.

Ein grunn til at ulike bergartar ser ulike ut, er at dei inneheld ulike mineral. alle bergartar er bygde opp av mineral. Nokre mineral er grunnstoff som du har lært om tidlegare. Det finst til dømes stein av grunnstoff som gull, sølv og kopar. Men dei fleste minerala er sette saman av fleire grunnstoff.

Steinar inneheld som oftast fleire ulike mineral. Derfor er det sjeldan du finn steinar som ser heilt like ut tvers gjennom.

Bergartar kan dannast på tre ulike måtar. Det skal det handle om no.

VISSTE DU AT

Eit gammalt ord for «by» er «stad». Eit samfunn som blir bygd opp der det er mange gruver, blir kalla ein bergstad. Røros og Kongsberg er kjente bergstader i Noreg. i gruvene henta ein ut stein for å bruke minerala. Kopar på Røros og sølv på Kongsberg. arbeidet med å løyse steinen blei kalla bergbryting.

ORD Å FORSTÅ

berg – stein eller fjell bergart – eit hardt materiale som består av mineral mineral – stoff som finst i jordskorpa, og som består av eitt eller fleire grunnstoff

ORD Å SNAKKE OM

ruglete, einsfarga, grunnstoff, gjennomsiktig, glitre, blank

Mineral

Kvarts, glimmer og feltspat er dei vanlegaste minerala i Noreg. Dei har vanskelege namn, men det er ganske lett å sjå skilnad på dei.

• Kvarts kan ha ulike fargar, men er ganske gjennomsiktig, som glas. Kvarts er hard.

• Glimmer er lys eller svart og glitrar i sola. Glimmer er så mjuk at du kan lage riper i han med noko skarpt.

• Feltspat er oftast kvit eller raudleg. Han kan òg vere ganske blank, men han er ikkje like glitrande som glimmer. Feltspat er hard, men ikkje like hard som kvarts.

Dette er bergarten gneis. Det mørke er glimmer, det raudlege er feltspat, og det kvite er kvarts.

ORD Å FORSTÅ

magma – smelta, flytande stein under jordoverflata. Når magma kjem opp til overflata, kallar vi han lava

storkne – stivne

skorpe – hardt lag som er utanpå noko mjukt

mantel – laget som ligg mellom jordskorpa og jordkjernen

kjerne – det som er inst i noko

storkningsbergart (magmatisk bergart) – bergart som er danna ved at flytande magma stivnar

ORD Å SNAKKE OM

krinsløp, smelte, gløde, korn, prikkete

Korleis blir stein laga?

Det er lett å tenkje at fjell og stein «alltid» har vore der. Steingammal er jo eit uttrykk for å vere veldig gammal. Men steinar blir danna og slipte ned heile tida, i eit evig krinsløp.

Prikkete bergartar

Djupt nede i jorda er det så varmt at stein smeltar. Smelta stein som er under jordoverflata, heiter magma og er så varm at han gløder. Men når magma blir pressa nærmare jordoverflata, der det er kaldare, stivnar magmaen og blir til hard stein.

Mindre steinar og mineral blir med i magmaklumpen når han stivnar. Slik blir det danna bergartar. Desse bergartane har ofte store prikkar, korn eller klumpar av andre bergartar eller mineral i seg. Vi kan kalle dei for prikkete bergartar.

Du kan samanlikne det med å lage iskrem. Du rører inn sjokoladebitar, nøtter, bær eller anna i den flytande kremen, men etter nokre timar i frysaren har kremen frose og blitt til ein fast klump med bitar av sjokolade, nøtter og bær. Du ser (og smakar) framleis godsakene, men dei er fastfrosne i isen.

Fagord for prikkete bergartar er storkningsbergartar eller magmatiske bergartar. Ordet magmatisk kjem av at bergarten er laga av magma. Å storkne er eit anna ord for å stivne.

Jordkloden

Om du deler eit eple i to, ser du at eplet har fleire lag. Ytst er det eit tynt epleskal. innanfor epleskalet er det eit tjukt lag med fruktkjøtt. i midten ligg kjernehuset.

Jordkloden er bygd opp litt på same måte. Ytst er den tynne jordskorpa, som svarar til epleskalet. Ho er hard.

Under jordskorpa er det eit tjukt lag som heiter mantelen, som svarar til fruktkjøttet i eplet. Både jordskorpa og mantelen består av bergartar. Men i mantelen er temperaturen og trykket mykje høgare enn i jordskorpa. Det gjer at mantelen er mjukare enn jordskorpa. Delar av mantelen er så varm at bergartane smeltar til magma.

Både eplet og jordkloden har ein kjerne inst. Kjernen i jordkloden har ein flytande del og ein hard del.

innover i jordkloden aukar temperaturen gradvis. Det blir varmare og varmare di djupare inn i jordkloden du kjem. i kjernen er det kjempevarmt, nesten like varmt som på overflata av sola! kjerne skal

eit halvt eple

Døme

Granitt og porfyr er døme på storkningsbergartar. I granitt ser du mange små korn som alle er omtrent like store. Det er korn i porfyr òg, men dei er større enn i granitt, meir som flekker, og det varierer kor store flekkene er.

larvikitt

VISSTE DU AT

Noregs nasjonalstein er ein prikkete bergart som heiter larvikitt. Kan du gjette kvar i landet han finst?

Delar av SN-bygningen i New York er kledd med norsk larvikitt.

i drammensområdet er det ein type granitt som er raud. Han heiter drammensgranitt. Mange av dei berømte skulpturane i Frognerparken er laga av ein lys granitt frå Østfold som heiter iddefjordsgranitt.

Rombeporfyr er ein spesiell type porfyr med rombeforma flekker. Han finst berre nokre få stader i verda: i Noreg, i ein vulkan i Antarktis og på fjellet du ser på biletet, Kilimanjaro i Tanzania.

OPPGÅVER

1 Du har tidlegare lært om dei tre fasane fast stoff, væske og gass. Skriv ei faktasetning om kva som kjenneteiknar kvar av dei tre fasane.

2 teikn ein rombe slik du har lært i matematikken at han skal sjå ut. Samanlikn han med flekkene på rombeporfyr. Kva flekker på biletet er forma som ein rombe?

ORD Å FORSTÅ

granitt – storkningsbergart med mange små og omtrent like store korn

porfyr – storkningsbergart med både små og store korn

rombeporfyr – ein type porfyr med rombeforma korn

ORD Å SNAKKE OM

flekk, kledd, rombe

Lag-på-lag-bergartar

Seinare skal du lese om korleis fjell og stein kan slipast ned og knekke opp i mindre bitar så dei blir til småstein, grus, sand og leire. Småstein, grus, sand og leire blir med eit felles ord kalla for lausmassar. Lausmassar kan førast langt av stad med vatn, bølgjer, is og vind.

Tenk på reisa lausmassane gjer ned elva, som ein busstur. På ein busstur er det haldeplassar der nokre kjem på og nokre går av bussen. Sånn er det med lausmassar òg. Noko blir slengt av i ein sving rett etter at det har blitt med vatnet, mens noko blir med litt lenger. Noko lausmasse kjem på undervegs, der vatnet tek tak i det. Og noko blir med heilt til endehaldeplassen.

På haldeplassane, der det hopar seg opp lausmassar, kan lausmassane bli liggjande i lang tid og etter kvart søkke ned i bakken. Og om dei blir førte heilt til havet, vil dei etter kvart søkke ned i havbotnen.

Når det kjem mange lag med lausmassar oppå kvarandre, blir det veldig tungt. Om laga blir pressa hardt saman i fleire millionar år, kan dei bli til stein. Vi kan kalle slik stein for lag-på-lag-bergartar.

ORD Å FORSTÅ

lausmassar (sediment) – sand, leire, grus, lause steinar og anna som ikkje sit fast på noko

lagdelt – stabla oppå kvarandre

fossil – stein som har avtrykk eller spor i seg av dyr eller plantar frå fortida

avsetjingsbergart (sedimentær bergart)

– bergart som er danna av lausmassar som er pressa hardt saman

VISSTE DU AT

Fossil er stein som har avtrykk eller spor av dyr eller plantar i seg. Fossil er nesten alltid danna i avsetjingsbergartar. på biletet ser du tydeleg ein fossil blekksprut, men om du ser nøye på biletet, kan du òg sjå fossil av skjel.

Fagord for lag-på-lag-bergartar er sedimentære bergartar eller avsetjingsbergartar. Avsetjing betyr «å setje av», litt som at bussen set deg av på ein haldeplass. Sediment er eit anna ord for lausmassar.

Så mykje som 75 prosent av all stein på landjorda er avsetjingsbergartar. Vi ser ofte tydelege lag i slik stein, dei kan likne på ein stabel med pannekaker eller eit trekkspel.

Døme Sandstein, leirstein og kalkstein er døme på avsetjingsbergartar. Kan du gjette kva dei inneheld?

Dette er eit berømt landskap av sandstein (i Arizona, USA). Du ser laga heilt tydeleg.

ORD Å SNAKKE OM

slipe, grus, sand, leire, havbotn, lag, landskap

Sandstein inneheld mykje sand, og du kan sjå sandkorna i sandsteinen som små prikkar.

Leirstein inneheld mykje leire. Leire består av så små korn at du ikkje kan sjå dei. Leirstein ser derfor heilt jamn og glatt ut. Han sit ganske laust saman, så det er ofte lett å brekke tynne skiver av han.

Kalkstein blir danna når det er skjel eller skal som blir pressa saman på havbotnen. Skjel og skal inneheld mykje av stoffet kalk.

Utforsk

ORD Å FORSTÅ

sandstein –avsetjingsbergart med mykje sand

leirstein –avsetjingsbergart med mykje leire

kalkstein –avsetjingsbergart med mykje kalk

kalk (kalsium) – eit stoff det er mykje av i skjelett og skal

læraren finn fram eit stort glas, litt lausmasse (nokre litt store steinar, småsteinar, grus og sand) og eit desilitermål med vatn. arbeid saman to og to.

• Fyll glaset heilt med dei største steinane. Er glaset fullt? Snakk saman.

• prøv å helle på dei mindre steinane, og rist litt på glaset. Kva skjer? Er det plass til dei? Var ikkje glaset fullt likevel? Snakk saman. prøv så å fylle på med grus og så sand. Rist litt på glaset kvar gong

Stripete bergartar

Langt nede i jorda er det veldig varmt og veldig høgt trykk. Der kan stein «tryllast» om så han inneheld andre mineral og endrar utsjånad. Steinen blir på ein måte bygd opp på nytt. Bergartar som oppstår slik, har ofte striper eller faldar. Vi kan kalle dei for stripete bergartar.

Fagord for stripete bergartar er metamorfe eller omdanna bergartar. Ordet omdanna kjem av at bergartane har blitt endra, danna om. Ordet metamorf betyr omtrent det same som omdanna.

Døme

Gneis er ein omdanna bergart som har blitt sterkt påverka av trykk og temperatur. Det er den vanlegaste bergarten i Noreg. Gneis er fylkessteinen i Møre og Romsdal. Du ser ofte striper, band eller augeforma flekker i gneis.

VISSTE DU AT

Marmor blir mellom anna

brukt til å lage bygningar og skulpturar. Mannen på

biletet skal lage ein skulptur av marmor.

Marmor, som mange statuar er laga av, er òg ein omdanna bergart. Han er danna om frå kalkstein, som du las om på s. 17. Marmor har ikkje blitt utsett for så høgt trykk og så høg temperatur som gneis. Han er så mjuk at du kan ripe i han med noko skarpt. Det gjer marmor godt eigna til å forme skulpturar. Marmor glitrar i sola og kan vere kvit, rosa, gul, raud eller svart. Ordet marmor er gresk for «skinande steinblokk».

Du ser tydelege striper i biten av gneis nedanfor. Biletet til venstre viser fjellpartiet Trollveggen, som består av gneis.

Utforsk

Når du skal lime saman sidene i eit peparkakehus, er det vanleg å bruke sukker som lim, i ei form som blir kalla knekk. Vanleg sukker er hardt, men det går ikkje an å lime saman sidene i peparkakehuset med det. Det må dannast om ved at det smeltar og stivnar igjen. Knekk er omdanna sukker.

læraren set ei steikjepanne på komfyren med plata på sterk varme, og heller ein desiliter sukker oppi steikjepanna. Kva skjer med sukkeret?

Når sukkeret har blitt skikkeleg varmt, skrur læraren av plata og tek steikjepanna av komfyren. Kva skjer når sukkeret blir kaldt igjen?

LES MEIR l i Naturwiki i Skolen frå CD (skolenmin.cdu.no) kan du lese om fleire ulike bergartar og mineral.

ORD Å FORSTÅ

omdanna (metamorf) bergart – bergart som endrar utsjånad og eigenskapar ved høg temperatur og høgt trykk

gneis – omdanna bergart med striper, band eller flekker

marmor – bergart som er omdanna kalkstein

ORD Å SNAKKE OM

trykk, striper, faldar, band, augeforma, skulptur, eigenskap

Eit evig krinsløp

No har du lært om dei tre måtane bergartar blir danna på. Så då er det på tide å vise at dei er med i eit krinsløp.

Alle bergartar blir slipte ned til lausmassar når dei blir utsette for krefter som vatn, bølgjer, is og vind. Alle bergartar blir danna om når det er høgt trykk i tillegg til høg temperatur. Og alle bergartar smeltar til magma når temperaturen blir veldig høg. Dette blir det for komplisert å vise på teikninga av eit krinsløp, men vi kan setje opp hovudbanen i krinsløpet her.

OPPGÅVER

1 lag ei liste med tre ulike krinsløp du veit om. læraren skriv opp det de kjem fram til, på tavla. Snakk om kva det er som gjer at det de har komme fram til, er krinsløp.

2 Bileta viser ein storkningsbergart, ein avsetjingsbergart og ein omdanna bergart. Kva bilete viser kva for ein bergart?

ORD Å FORSTÅ

krinsløp – noko som går rundt og rundt (krinsar) i fast bane

VISSTE DU AT

Omdanna bergartar kan òg bli danna når store meteorittar treffer jorda. For nesten 550 millionar år sidan trefte ein meteoritt staden Gardnos. Gardnos ligg litt nord for Nesbyen (i Buskerud). Her er det i dag eit fem kilometer breitt krater der det er funne mange heilt spesielle, omdanna bergartar.

ORD Å SNAKKE OM meteoritt, krater

Magma

Ved ekstremt høg temperatur smeltar stein til magma.

Stripete bergart

avsetjingsbergarten blir utsett for høg temperatur og høgt trykk, og blir til ein omdanna (metamorf) bergart. Dette er gneis med tydelege striper og band.

Prikkete bergart

Magma blir avkjølt og stivnar (storknar) til ein storkningsbergart (magmatisk bergart).

Biletet viser granitt med tydelege prikkar og korn.

Lag-på-lag-bergart lausmassane blir pressa hardt saman til ein avsetjingsbergart (sedimentær bergart). Dette er leirstein som har tydelege lag.

Lausmassar

Storkningsbergarten blir slipt ned eller sprekk opp til lausmassar. lausmassar er lause steinar, grus, sand og leire.

blir pressa saman

ORD Å FORSTÅ

landskap – korleis eit landområde er forma V-dal – ein V-forma dal som er graven ut av vatn og lausmassar faum – når det blir så mykje vatn i elvar og sjøar at dei renn over ras (skred) – når steinblokker, snø eller lausmassar rasar ned eit fjell eller ei skråning

Vatn som grev

Når det regnar skikkeleg mykje, kan du sjå at regnvatnet dannar bekker og små elvar der det er nedoverbakke. I nokre nedoverbakkar kan du sjå at regnvatnet har grave små grøfter i jorda. Men kan vatnet forme landskapet?

Det renn vatn i fossar, elvar og bekker heile tida, ikkje berre i regnvêr. Vatnet trekkjer med seg lausmassar der det renn. Vatnet flyttar altså lausmassar frå éin stad til ein annan. Det kan du òg sjå på asfalten etter regnvêr. På kvar side av der vatnet har runne, ligg det igjen mykje leire, sand, grus og små steinar.

Men lausmassane blir ikkje berre førte av stad med vatnet, dei slipar samtidig ned bakken. Du har kanskje brukt sandpapir på sløyden? Ved å gni sandpapiret mot eit trestykke slipar du overflata på trestykket ned, og det dannar seg eit fint pulver. Lausmassar i rennande vatn fungerer òg som eit slags sandpapir. Når vatnet trekkjer sand og grus med seg langs bakken, slipar det ned underlaget.

Dei små grøftene etter regnvêr jamnar seg gjerne ut når bakken tørkar. Men dersom ei elv renn i fleire millionar år på same stad, kan ho grave seg ned i bakken og danne ein dal. Ein slik dal, som er danna av rennande vatn og lausmassar, får ofte ein fasong som liknar på ein V. Botnen av dalen er spiss, og dalsidene er bratte. Han blir kalla ein V-dal.

Denne dalen er i USA. Han er spiss nedst med bratte fjellvegger på kvar side. Han har form som ein V og blir kalla ein V-dal.

Flaum

Om du held fram med å helle vatn i eit glas etter at det er fullt, renn det over. Det kan skje i naturen òg, når det regnar veldig mykje. Sjøar og elvar renn over, og vi seier at det er flaum. Når det er flaum, er det enorme mengder med vatn som renn av stad. Vatnet får så stor kraft at det kan ta med seg jord, hus, bruer og vegar på ferda. Vatnet kan òg gjere at det går ras. Område med mykje nedbør er derfor spesielt utsette for flaum og ras.

ORD Å SNAKKE OM

nedoverbakke, lausmassar, asfalt, grus, slipe, sandpapir, dal

Utforsk

arbeid saman to og to. Gå ein tur ut etter eit kraftig regnvêr. Sjå etter stader der regnvatnet har laga spor på asfalten eller i jorda. Mål opp, ta bilete og skriv ein rapport om det de finn.

ORD Å SNAKKE OM

bølgje, havet, krefter, rytme, skure, vind

Bølgjer som slår

Du har lese at det er sterke krefter i flaumvatn. Det er det i bølgjer òg.

Når du er på stranda, kan du bade i havet. Har du lege i vatnet inntil land og halde deg fast i ei bryggje eller ein stein eller heilt inntil sanden? Då har du nok kjent at det er krefter i vatnet som trekkjer deg inn mot land og ut frå land i ein jamn rytme.

Om du ligg på ei strand, kan du ofte høyre vatnet utan å sjå på det. Det er nesten som musikk når bølgjene skyl inn på land og trekkjer seg ut igjen.

Vi har snakka om at vatn i elvar og bekker trekkjer med seg lausmassar som slipar ned bakken. Det same skjer når bølgjene slår inn på land og trekkjer seg tilbake. Laus grus, steinar og sand følgjer med vatnet i bølgjene. Dei skurar mot land og gjer at stein sprekk opp, blir skyld bort eller slipt ned, og at sand og jord blir trekt ut i vatnet eller lagd på land.

Bølgjer kan forme landskapet, men det er òg morosamt å leike i bølgjene.

Utforsk

Om du bur nær havet: Sett deg ned ved vasskanten og observer. Bruk både syn og høyrsel. Kva høyrer du frå havet? Kor store er bølgjene? Kva trekkjer dei med seg inn på land eller ut frå land? Korleis kan du sjå på landskapet om det er påverka av bølgjer?

Om du ikkje bur nær havet: Søk opp bilete på nettet av ulike typar landskap ved havet. Beskriv det du ser.

Her har bølgjene grave ut ein stor bit av landskapet.

VISSTE DU AT

Det blir bølgjer på vatnet når det blæs. Men det er ikkje berre vind som lagar bølgjer:

• Vi har tidvatn på jorda. Det betyr at havnivået stig eller søkk på grunn av tiltrekkingskrafta til månen. Så månen lagar bølgjer. Desse bølgjene heiter tidvassbølgjer.

• Det kan danne seg bølgjer om eit ras landar i eit vatn. tenk på når du slepper ein stein ned i vatn. Då blir det ringar i vatnet, men om steinen er kjempestor, blir det bølgjer.

• Rørsle i havbotnen kan lage bølgjer. Det kan du lese meir om på s. 44.

OPPGÅVE

Skriv ein song eller eit dikt om bølgjer som slår inn på land og trekkjer seg tilbake.

Is som grev

Du kan sjå at vatnet i ei elv renn nedover. Men visste du at isbreane òg sig nedover? No skal det handle om korleis isen påverkar landskapet.

Rennande vatn er, som du veit, vatn i væskeform. Hugsar du kva vatn i fast form heiter? Svarar du is? Bra!

I Noreg har vi fleire isbrear. Dette er område der snøen ikkje smeltar om sommaren, men blir verande til neste vinter. Då blir snøen sakte gjord om til is.

Du tenkjer kanskje at is er hardt og kan knuse? Då er det ikkje så lett å tenkje seg at isen i isbreane sig nedover fjellsidene, akkurat som vatn. Men det gjer han, det går berre kjempesakte! Du kan ikkje stå og sjå på at isen sig nedover, men dersom du hadde teke bilete av ein veksande isbre over fleire år, ville du sett på bileta at isen flyttar seg sakte nedover.

Rennande vatn trekkjer med seg lausmassar. Det gjer is òg. I tillegg er is tungt, slik at lausmassane blir pressa ned mot bakken samtidig som dei blir førte nedover med isbreen. På denne måten kan isen slipe ned bakken til ein dal i løpet av nokre millionar år. Men der det rennande vatnet dannar ein V-forma dal, dannar isen ein U-forma dal. Dalen er bogeforma eller ganske flat nedst. Ein U-forma dal blir kalla ein U-dal.

ORD Å FORSTÅ

isbre – område der snøen ikkje smeltar om sommaren, men blir til is

U-dal – ein U-forma dal som er graven ut av is og lausmassar

ORD Å SNAKKE OM

sige, væske, fast form, is, smelte, bogeforma

Biletet viser Kjenndalsbreen i Lodalen. Her ser du korleis isen har grave seg ned i fjellet så dalen blir U-forma. Elva på biletet består av vatn som har smelta frå isbreen.

ORD Å FORSTÅ

skuringsstriper –striper i svaberg som kjem av at is har skrapa steinar mot svaberget morene – ein haug i landskapet som blei danna ved at isen dytta lausmassar framfor seg

ORD Å SNAKKE OM

svaberg, riper, striper, fjord, plog, klimaendring

Ikkje berre U-dalar

Isen lagar ikkje berre U-dalar, men formar landskapet på andre måtar òg.

Svaberga langs kysten vår har blitt slipte glatte av isen. Dersom isen har pressa harde steinar mot eit svaberg, har det danna seg riper eller striper i svaberget. Desse heiter skuringsstriper og viser i kva retning isen har flytta seg over berggrunnen.

Fjordane våre er òg forma av isbrear. Der har isen først slipt ned jordskorpa, før isbreane smelta bort for ca. 10 000 år sidan.

Is som veks eller sig nedover, dyttar lausmassar framfor seg som plogen på ein brøytebil. Når isen smeltar, blir lausmassane liggjande igjen som haugar i landskapet. Ein slik haug heiter ein morene eller ein morenerygg. Fleire stader i Noreg, til dømes langs kysten av Telemark, Vestfold og Østfold, finst det slike morenerygger.

Det hender at det knekk store bitar av ein isbre som blir liggjande på sida når resten av isbreen sig nedover. Når slike store klumpar av is etter kvart smeltar, blir lausmassane dei inneheldt, liggjande igjen som små haugar i landskapet.

Klimaendringar

Du har lese at isen sig nedover når han veks. Men klimaet blir varmare, og det gjer at isbreane smeltar. Dei krympar i staden for å vekse. Måling av isbrear er ein viktig del av forskinga på klimaendringar.

på biletet ser du forskarar som tek målingar og isprøvar av ein isbre i Canada. Denne isbreen krympar kraftig, heile fem meter i året! Den kvite pila peikar mot markeringa på pinnen frå året før.

isbre som veks

Her ser du to teikningar av det same landskapet. På den øvste veks isbreen og dyttar lausmassane framfor seg som ein brøyteplog. På sida har det losna ein stor isklump. På den nedste har isbreen smelta ein del. Tilbake ligg moreneryggen som isbreen dytta framfor seg, og haugar av lausmassar der isklumpen har smelta.

smeltevatn

isbre som smeltar

isbre

smeltevatn morenerygg

morenerygg

isklump

Det kvite på kartet viser kvar jorda var dekt av is under førre istid. Finn du Noreg på kartet?

Istid

I nokre periodar har det vore mykje kaldare enn det er no –så kaldt at snøen aldri smelta om sommaren. Store delar av landjorda blei dekte av is.

I slike periodar, som vi kallar istider, døydde mykje av plante- og dyrelivet. Enkelte dyr trekte til varmare område, for det har alltid vore nokre varmare og isfrie område på delar av kloden (sjå kartet).

ORD Å FORSTÅ

istid – periode i historia når store delar av landjorda er dekte av is heile året

ORD Å SNAKKE OM

trekkje, kart, spreie seg, vandre

Det har vore fleire istider opp gjennom historia, men det går tusenvis av år mellom kvar gong. Det er omtrent 12 000 år sidan førre istid tok slutt, og det går nok mange tusen år før den neste istida kjem.

Mot slutten av ei istid begynner isen å smelte. Det tek tid, for islaget kan vere fleire kilometer tjukt. Det tynnaste laget smeltar først, og store elvar frå isbreane fraktar vatn og lausmassar ut mot havet.

Istidene har forma landskapet i Noreg med djupe dalar og fjordar. Morenerygger av lausmassar, og blankslipte svaberg, er òg spor etter isbrear som har herja med landskapet i Noreg.

Finn Noreg på kartet. Då isen voks under førre istid, blei Noreg heilt dekt av isen. Nokre fjelltoppar stakk opp her og der, men det viser ikkje på kartet. Når isen spreidde seg vidare nedover i Europa, dytta han store mengder lausmasse frå Noreg til Danmark. Det går ikkje an å sjå det på kartet, men Danmark var ikkje heilt dekt av is under istida. Så i dei isfrie områda kunne det framleis vekse plantar og leve dyr. For å overleve var det mange dyr som vandra frå Noreg til Danmark og vidare sørover, vekk frå isen.

Det vanlegaste landskapet i Danmark er ganske flatt og «bølgjete». Bølgjene har blitt danna av lausmassar, både då isen voks under istida, og då han smelta. Danmark har ingen isbrear i dag.

Det er på ein måte den same isen som forma Noreg og Danmark under istida. Men Noreg er fullt av høge fjell og djupe dalar, og Danmark er for det meste flatt. Kvifor er det så stor skilnad? Det skal du snart få greie på, men først skal vi sjå på eit par ting til som formar landskapet.

OPPGÅVE

Kvifor har ikkje Danmark isbrear i dag?

VISSTE DU AT

Når vatn renn, kan det danne seg kvervlar, slik du ser når vatnet kvervlar rundt i vasken før det forsvinn ned i sluket. Om det er stein i ein slik vasskvervel, kan steinane slå så hardt mot fjellet at det dannar seg groper i fjellet. Slike groper blir kalla jettegryter. Ein jette er eit kjempestort troll. i gamle dagar trudde folk at det var jettane som laga jettegrytene.

Her ser du ein som hoppar ned i ei stor jettegryte med vatn.

Vind som slipar

Det er ikkje berre vatn og is som kan slipe ned bakken. Vinden er òg eit effektivt sandpapir.

Det er mjukt å gå på ei sandstrand. Men sandkorna er ganske skarpe. Det vil du kjenne om du har sand på hendene eller kroppen når du skal smørje deg inn med solkrem. Du kjenner at sanden skrapar mot huda di. Og om det begynner å blåse på stranda, kjenner du at sandkorna i lufta piskar mot deg.

Når sanden fyk av garde langs bakken med vinden, vil han ha same verknad som eit sandpapir. Han slipar ned bakken, omtrent som du har lese at lausmassar i vatn og is gjer.

Sand er så lett at han kan førast langt av stad med vinden. Der sanden landar, kan det byggje seg opp store sanddyner – litt som når du byggjer sandslott, berre mykje større. Det er sanddyner i ørkenar, men òg langs kysten av Noreg.

No har du lært at rennande vatn, is og vind kan forme landskapet når det trekkjer med seg lausmassar som slipar ned bakken. Det at bakken blir slipt ned på denne måten, heiter erosjon.

Utforsk

Fyll ein liten, gjennomsiktig pose med sand. Sanden kan vere frå ei strand, frå ei sandkasse eller frå ein heilt annan stad.

• Sjå på sanden i posen og beskriv sandkorna. Ser dei like eller ulike ut?

• Sjå på sanden med lupe. Beskriv sandkorna. Er dei heilt like? Er dei ulike? prøv i så fall å forklare kvifor.

ORD Å FORSTÅ

sanddyne – ei høgd av sand

erosjon – når bakken blir slipt ned av vatn, is, bølgjer eller vind

OPPGÅVE

Skriv ei

faktasetning om kva erosjon er.

VISSTE DU AT

Det største

sandslottet i verda blei bygd i Danmark i 2021. Det blei 21 meter høgt, og nede ved bakken var det 30 meter breitt.

Det gjekk med meir

enn 6400 tonn sand til

å byggje det.

Her har det bygd seg opp eit stort fjell av sand. Du ser at sanden på toppen blæs av garde med vinden.

ORD Å FORSTÅ

forvitring – når stein smuldrar opp i mindre bitar

frostsprenging –når vatn frys og

utvidar seg slik at stein sprekk

ras (skred) – når

steinblokker, snø eller lausmassar

rasar ned ei skråning

ytre krefter

– krefter som påverkar noko frå utsida

indre krefter

– krefter som påverkar noko frå innsida

Vatn som sprengjer

No har du lese mykje om korleis landskap blir slipte ned ved erosjon. Men landskap kan òg sprekke opp i bitar.

I fjell og stein er det mange sprekkar og små holrom. Når det renn vatn på fjellet, blir desse sprekkane og holromma fylte med vatn. Når det er kuldegrader, til dømes om natta eller når det er vinter, frys dette vatnet til is.

Sidan is (vatn i fast fase) tek større plass enn vatn i væskefase, vil isen sprengje ut sprekkane og holromma sånn at små og store bitar av fjellet losnar. Når stein sprekk opp i mindre bitar, seier vi at han forvitrar.

Kjemiske stoff i vatnet som trengjer ned i fjellet, kan òg løyse opp fjellet, så det knekk opp.

Det er ikkje berre is som sprengjer. Røtene til plantar kan vekse inn i sprekkar og holrom i fjellet. Når røtene veks meir, kan dei sprengje laus bitar av fjellet.

Her har røtene sprengt ut bitar av fjellet.

Ras

Når is eller røter sprengjer laus bitar av fjell der det er bratt, kan små og store steinblokker ramle nedover fjellsida og lage eit ras.

Det er ikkje berre steinblokker som lagar ras. Lausmassar som jord, sand og leire kan òg rase ut. Du har lese at lausmassar blir flytta av mellom anna vatn og is. Du har òg lese at lausmassar som blir pressa hardt saman i millionar av år, blir til stein. Men mykje av lausmassane som hopar seg opp, dannar etter kvart åsar og bakkar i landskapet, og det er desse som kan rase ut.

Om du har bygd sandslott på stranda, har du sikkert merka at det ikkje er så mykje som skal til før sandslottet rasar saman. Lausmassar i landskapet sit heldigvis betre saman enn sand. Men nokre stader skal det ikkje så mykje til før ei skråning rasar ut som sanden i eit sandslott – særleg når det har regna mykje og lenge.

Ordet skred blir òg brukt om ras. Om vinteren kan det gå snøskred når snø i ei skråning begynner å gli på islaget under snøen.

Ras frå fjell, lausmassar som sklir ut, og snøskred kan forme landskapet. Det kan skje både der det rasar ut, der raset veltar eller knuser noko på veg nedover, og der det stoppar opp. Det rasar så lenge det er nedoverbakke. Når terrenget flatar ut, vil raset etter kvart stoppe opp. Då blir det liggjande igjen haugar av det som har rasa ut.

OPPGÅVE

Når vi går på fjelltur, er det vanleg å sjå steinar som denne. Han har sprokke opp i mange bitar etter frostsprenging. Kvifor blei det ikkje ras då denne steinen sprakk?

ORD Å SNAKKE OM

sprengje, sprekke opp, holrom, kuldegrader, løyse opp, steinblokk, skli ut, terreng, flate ut

Ytre og indre krefter No har du lært om mykje som kan forme landskapet, mellom anna vatn, bølgjer, is og vind. Dette er krefter som påverkar jorda frå utsida. Vi seier at vatn, bølgjer, is og vind er ytre krefter som påverkar landskapet.

Men inne i jordkloden er det glovarm magma, som òg kan påverke landskapet vårt. No skal du lære om indre krefter som formar landskapet.

Jordskorpa rører på seg

Du har sett at jordskorpa dekkjer jorda som eit tynt epleskal. Men det er éin stor skilnad. Epleskalet dekkjer eplet heilt og er flatt, men jordskorpa har sprekkar. Korleis påverkar dette landskapet på jorda?

Om våren, når is og snø begynner å smelte, kan du sjå at isen på vatnet sprekk opp så det flyt isflak på vatnet. Eller kanskje du har sett flytande isflak på film frå Arktis? Jordskorpa er delt opp på ein liknande måte.

Jordskorpa, og den ytste delen av mantelen, består av store plater som flyttar seg i forhold til kvarandre. Men desse platene er laga av stein og ikkje is. Dei flyttar seg mykje saktare enn isflaka fordi dei ikkje flyt på vatn, men på seigtflytande stein.

I dag består jordskorpa av 15 store og fleire mindre plater. Dei flyttar på seg, men ikkje meir enn eit par centimeter i året.

Jordkloden er meir enn 4,5 milliardar år gammal. Forskarar trur at han ikkje hadde noka fast overflate i starten, men at han var ei kjempevarm og flytande kule. Etter kvart blei det kaldare, og overflata på jordkloden stivna. Jorda hadde fått ei fast overflate. For litt meir enn 3 milliardar år sidan begynte overflata å sprekke opp i store plater. Desse platene har sklidd sakte rundt på mantelen. Og landområda, som er ein del av platene, har sakte fjerna seg frå kvarandre eller nærma seg kvarandre.

Forskarane trur at det var eitt stort og samanhengande landområde på jordkloden, eit superkontinent, for 200 millionar år sidan.

Etter kvart begynte superkontinentet å sprekke opp i fleire bitar som begynte å sige frå kvarandre. Gjennom millionar av år har dei blitt til det som i dag er seks kontinent.

Her ser du at isen har sprokke opp i plater som flyt på vatnet. Jordskorpa består òg av flytande plater.

plata

Når du ser på ein globus, ser du store område med hav og store område med land. Dei fleste jordskorpeplatene består av begge delar, både landområde og havbotn.

Dei store landområda på globusen heiter kontinent. Kontinenta sit fast i jordskorpeplatene og følgjer med dei når dei flyttar på seg.

ORD Å FORSTÅ

jordskorpeplater – store plater på jordoverflata som består av jordskorpa og den ytste, faste delen av mantelen mantel – del av jordkloden, ligg rett under jordskorpa

OPPGÅVER

1 Finn Noreg på verdskartet. trur du vi har mange jordskjelv og vulkanutbrot her? Kvifor / kvifor ikkje?

2 Finn island på verdskartet. trur du dei har mange jordskjelv og vulkanutbrot der? Kvifor / kvifor ikkje?

kontinent – store landområde på jordkloden som er skilde frå kvarandre med hav eller ei lita stripe land superkontinent – når alle landområda på jordkloden er samla i eitt stort, samanhengande område land

ORD Å SNAKKE OM

isflak, flyte, seigtflytande, globus

australske plata

den afrikanske plata

søramerikanske plata

nordamerikanske plata

indiske plata

Når platene sklir frå kvarandre

Kikk på teikninga i margen. Du ser at jordskorpa ligg utanpå mantelen. Platene er ikkje med på teikninga, men dei består av jordskorpa og det ytste, faste laget av mantelen. Platene flyt på den mjukare delen av mantelen.

Når dei store platene sklir vekk frå kvarandre på havbotnen, blir det sprekkar i jordskorpa. Då tyt det opp magma mellom platene. Magmaen stivnar og blir til ny havbotn. Vi kan seie at havbotnen veks når platene sklir frå kvarandre.

Nokre gonger kjem det så mykje magma ut av sprekkane at det byggjer seg opp høge fjellkjeder på havbotnen. Den lengste fjellkjeda i verda ligg under vatn. Ho heiter Atlanterhavsryggen. Atlanterhavsryggen går langs havbotnen frå Nordpolen og nesten heilt ned til Sørpolen!

Fjella som blir danna på havbotnen, kan bli så høge at dei kjem opp over havoverflata og dannar øyar. Island og Hawaii er døme på slike øyar.

I Noreg er det berre éi slik øy. Ho heiter Jan Mayen og ligg i Arktis.

ORD Å FORSTÅ

magma – smelta, flytande stein under jordoverflata

ORD Å SNAKKE OM

fjellkjede, rygg, øy

VISSTE DU AT

island ligg midt over den undersjøiske atlanterhavsryggen og blir stadig litt større. Det er registrert om lag 150 vulkanar på øya. i 1963 laga eit vulkanutbrot ei heilt ny øy som fekk namnet Surtsey.

Den norske øya Jan Mayen er eigentleg eit fjell som står på havbotnen. Fjellet blei danna av magma som bygde seg opp etter at to plater sklei frå kvarandre.

Når platene krasjar

Når dei store platene krasjar med kvarandre, kan jordskorpa bli dytta opp så det dannar seg fjellkjeder. Himalaya, med Mount Everest, det høgaste fjellet på jorda, er eit døme på dette.

Himalaya er danna fordi plata som Asia ligg på, og plata som India ligg på, har krasja inn i kvarandre. Dette er ein prosess som har teke 50 millionar år, og dei krasjar framleis! Den eine plata har blitt dytta over den andre, og stein har då blitt løfta opp fleire kilometer. Det er altså stein på fjelltoppane som ein gong var på havbotnen. Forskarar har funne fossil av dyr frå havet i 8000 meters høgd!

Når to plater krasjar, kan òg ei plate bli pressa ned under den andre. Då kan det danne seg ei djup grop eller ein dal på land eller i havbotnen. I ei slik grop, Marianegropa, finn vi den største havdjupna i verda. Der er det meir enn 11 km ned til botnen!

Utforsk

Fjellkjeder blir danna ved at jordskorpeplater kolliderer. Men korleis ser dette ut under bakken?

De skal no lage ein modell som viser denne prosessen.

1 Finn fram 3–5 plastilinstykke i ulike fargar.

2 Bruk fingrane eller ei flaske til å presse kvart av plastilinstykka til ein flat, firkanta bit.

3 legg plastilinstykka oppå kvarandre og press dei forsiktig saman frå toppen med ei bok.

4 Hald éi hand i kvar ende av det samansette plastilinstykket.

5 press hendene sakte saman, og sjå kva som skjer.

Beskriv det som skjer.

Kva er samanhengen mellom dette eksperimentet og danninga av fjellkjeder?

på kva måtar skil modellen dykkar seg frå korleis ei verkeleg fjellkjede blir til?

ORD Å FORSTÅ

fossil – stein som har avtrykk eller spor i seg av dyr eller plantar frå fortida

ORD Å SNAKKE OM

prosess, grop, gnisse, koordinatsystem

Mount Everest er det høgaste fjellet på jorda. Det blei danna etter at to plater krasja med kvarandre.

Noreg er òg påverka av plater som har krasja. For 500 millionar år sidan var landskapet i Noreg ganske flatt. Men for litt over 400 millionar år sidan krasja plata Noreg ligg på, og plata Nord-Amerika ligg på, med kvarandre. Dette gjorde at jordskorpa blei dytta opp og skoven bortover så det danna seg høge fjell. Mykje av fjellandskapet i Noreg blei danna etter dette krasjet, som vara i 20 millionar år.

Når platene gnissar mot kvarandre

Om platene flyttar seg langs kvarandre, hender det at dei gnissar mot kvarandre. Det kan forårsake store jordskjelv.

Eit døme finn vi i California i USA. Der er det to plater som glir langs kvarandre. Det er derfor det ofte er jordskjelv i California.

OPPGÅVE

lag eit koordinatsystem som viser høgda på jordas høgaste fjell, målt i kilometer over havet, og den største havdjupna i verda, målt i kilometer under havet. Snakk saman om resultatet. Er fjellet eller havdjupna lengst frå havoverflata?

Jordskjelv

Det er ikkje så mange som har opplevd store jordskjelv her i Noreg, men det er omtrent ein million jordskjelv på jorda kvart einaste år. Heldigvis er det ikkje så mange av dei som er så sterke at dei skadar oss eller naturen.

Der jordskorpeplatene møter kvarandre, er det krefter som påverkar jordskorpa. Platene blir dytta mot kvarandre, sklir frå kvarandre eller glir langs kvarandre. Då kan gnissingar og andre rørsler mellom platene gjere at jorda begynner å riste, og jordskorpa sprekk opp. Det er dette som heiter jordskjelv.

Jordskjelv kan vere svake eller sterke. Styrken til jordskjelv blir målt på ein eigen skala som heiter Richter-skalaen.

Vulkanutbrot

Har du nokon gong blitt kjempesint? Så sint at du kjenner at du nesten sprekk? Eller kanskje du har blitt så sint at du ropar og skrik og kanskje til og med slår rundt deg? I så fall kan vi seie at du har hatt eit sinneutbrot. Er eit vulkanutbrot noko liknande?

Du har lese at delar av mantelen inneheld flytande stein – magma. Der jordskorpa er tynn, og der platene sig frå kvarandre, kan magmaen komme heilt opp til overflata. Når magma kjem opp til overflata, kallar vi han lava.

Mellom anna på øyane Hawaii og Island er det vulkanar og varme område der det alltid ryk av glødande lava.

ORD Å FORSTÅ

jordskjelv – når jordoverflata ristar

Richter-skalaen – mål for kor kraftig eit jordskjelv er

lava – magma som kjem opp over bakken

vulkanutbrot – når det sprutar lava opp av bakken

Magma ligg i holrom i mantelen. Om det blir så høgt trykk i desse holromma at jordlaget over blir pressa sundt, kan det komme lava sprutande opp frå bakken. Det er det vi kallar vulkanutbrot. Eit vulkanutbrot begynner ofte med eit jordskjelv. Jordskjelvet er eit teikn på at magma er i ferd med å presse seg opp gjennom jordlaget.

Det skjer flest vulkanutbrot der jordplatene møtest.

Når du tenkjer på vulkanar, ser du kanskje føre deg høge fjell med eit hol (krater) i midten. Det stemmer at vulkanar kan sjå sånn ut, men dei kan òg vere flate og ikkje stå så langt opp frå bakken.

Vulkanar som kan få eit utbrot, blir kalla aktive vulkanar. Det er mange vulkanar på jorda som ikkje er aktive. Dei blei danna ved eit utbrot for lenge sidan, men det er ingen fare for at det kjem eit nytt utbrot akkurat der.

ORD Å SNAKKE OM

skjelve, krefter, utbrot, krater, gjødsel, liter, desiliter

OPPGÅVER

1 Søk på nettet og finn informasjon om eit jordskjelv som har skjedd på jorda. Hald eit foredrag om jordskjelvet for klassen.

2 Finn ut kvar det er vulkanutbrot akkurat no. lenkje: volcano. si.edu/gvp_currenteruptions.cfm

Vulkanutbrot er ikkje berre farlege og skadelege. Oska som blir danna, blir fin gjødsel for plantar. Så rundt vulkanar er det ofte ekstra fint å drive jordbruk. Og det er varmt i og rundt vulkanar. Det kan vi utnytte som energi til å varme opp hus med.

Utforsk arbeid saman to og to. Éin følgjer framgangsmåten, den andre tek bilete.

• Bygg ein stor vulkan av sand i ei sandkasse eller på stranda.

• Hell ein halv liter varmt vatn i eit stort glas som rommar ein liter. Ha i to matskeier bakepulver, ½ desiliter flytande oppvaskmiddel og to teskeier raud konditorfarge. Rør rundt.

• Hell to desiliter eddik i eit lite glas.

• Form eit krater i vulkanen ved å presse det store glaset ned i midten. pass på at glaset står heilt nedi vulkanen, og at det ikkje rasar sand ned i glaset.

• Hell eddiken oppi det store glaset.

• Kva skjer? Skriv ein tekst og bruk bileta til å lage ein presentasjon for klassen.

ORD Å FORSTÅ

landskap – korleis eit landområde er forma tsunami – stor havbølgje som byggjer seg opp og kan bli kjempehøg når ho nærmar seg land

ORD Å SNAKKE OM

egg, flodbølgje, fasong, havbølgje, spenning

Endringar i landskapet

Landskapet endrar seg når dei store platene i jordskorpa rører på seg.

Gjennom historia har det oppstått og forsvunne hav, det har blitt danna fjell og djupe rifter, og det har vore jordskjelv og vulkanutbrot. Alt dette har gjort at landskapet har endra seg, og det held fram med å endre seg.

Tsunami

Eit jordskjelv på havbotnen kan gjere at ei plate vippar litt opp og set vatnet i rørsle slik at det dannar seg ei kjempestor bølgje, ein tsunami. Tsunamien kan treffe land og skylje bort delar av bakken, hus, tre, dyr og menneske.

Ras

Ein tsunami kan òg bli sett i gang om det går eit stort ras under vatn.

Eit av dei største rasa under vatn nokon gong skjedde for litt over 8000 år sidan. Då var det ein stor del av havbotnen utanfor Sunnmøre som rasa ut. Det blei kalla Storeggaskredet. Flodbølgja som slo inn over kysten av Noreg, var i utgangspunktet 5–10 meter høg, men inne i fjordane blei ho pressa opp til ei høgd på nærmare 50 meter!

Jordskjelv kan gjere at det går ras som får fjellet til å endre fasong. Jordskjelv kan òg lage djupe sprekkar og grøfter i jorda.

Utforsk

Område som er bratte og har kvikkleire i bakken, er ofte utsette for ras. Finn ut kva kvikkleire er, og kvar i Noreg det har gått kvikkleireras (kvikkleireskred).

Lava

Lava som sprutar eller renn ut ved vulkanutbrot, kan lage brannar som endrar landskapet. Lava kan òg fylle heile dalar før han stivnar og dannar ny bakke. Dersom lava renn veldig sakte ut, kan han danne nye fjell av lavastein.

Kvar er det tryggast?

Jordskjelv eller vulkanutbrot kjem ofte av spenningar mellom jordskorpeplatene.

Noreg ligg langt inne på ei plate, så hos oss blir vi ikkje så påverka av at platene rører på seg. Dei som bur langs ytterkantane av platene, kan oppleve både jordskjelv og vulkanutbrot.

OPPGÅVE

Du har lese om mykje som endrar landskapet på jorda. Samarbeid i grupper på fire. lag eit skodespel om eit landskap i endring.

Her ser du ein vulkan og landskapet rundt slik det var før og etter eit vulkanutbrot.

Her ser du ein dal før og etter eit jordskjelv. Jordskjelvet utløyste eit ras som proppa igjen elva. Dalen har blitt til ein sjø!

ORD Å SNAKKE OM

moh., jordskorpeplater, lausmassar, avsetjingsbergart, veksle

Kvifor er Noreg bratt og

Danmark flatt?

Det høgaste fjellet i Noreg er 2469 moh. og heiter Galdhøpiggen. Det høgaste punktet i Danmark er 170,86 moh. og heiter Møllehøj. Kvifor er det så stor skilnad på dei to landa?

Du har lese at mange av dei norske fjella blei danna då to jordskorpeplater krasja for meir enn 400 millionar år sidan. Etter det har vatn, is, bølgjer og vind slipt ned fjella, men landskapet i Noreg er framleis prega av høge fjell og djupe dalar.

Du har òg lese at is og vatn fraktar lausmassar ut i havet, der dei legg seg på havbotnen og etter kvart blir pressa saman til avsetjingsbergartar. Di meir lausmassar som blir frakta ut i havet, di meir byggjer dei seg opp. Dei blir høgare og høgare, og til slutt kjem havbotnen over havet og blir til land.

Då fjella i Noreg blei danna, fanst ikkje Danmark. Danmark var havbotn. For rundt 100 millionar år sidan begynte denne havbotnen å titte fram over havoverflata. I ein lang periode veksla området mellom å liggje over og under vatn. For omtrent fem millionar år sidan kom Danmark heilt opp frå havet, og sidan har det vore eit landområde.

Den siste istida vara frå omtrent 117 000 år sidan til omtrent 10 000 år sidan. Då isen voks, dytta han lausmassar frå Noreg til Danmark. Då isen smelta, låg lausmassane igjen i Danmark. Det er dette som har forma det litt bølgjande landskapet i Danmark.

OPPGÅVE

lag ein

teikneserie om korleis Noreg og

Danmark fekk det landskapet dei har. Skriv

VISSTE DU AT

Synest du vi har store jordbruksområde i Noreg? Berre 3,5 prosent av Noreg og heile 66 prosent av Danmark blir brukt til jordbruk.

Kva seier det om landskapet i dei to landa?

bilettekstar som forklarar

kva som skjer.

teikneseriane kan hengjast opp og bli ein del av ei samla utstilling.

OPPGÅVER

Les og svar

1 Skriv ei faktasetning om kva ein storkningsbergart er.

2 Ein bergart kan bli danna på tre måtar. Kva for tre måtar? Samarbeid med læringspartnaren din. Byt på å forklare.

3 Kva er lausmassar?

4 Skriv ei forteljing om krinsløpet til ein stein.

5 Kva er erosjon?

6 Beskriv tre ulike måtar som bakken kan slipast ned på.

7 Kva er forvitring?

8 Beskriv to måtar noko kan forvitre på.

9 Kva er eit superkontinent?

10 Kor mange store plater består jordskorpa av?

11 Kva kan skje når to jordskorpeplater glir frå kvarandre?

12 Kva kan skje når to jordskorpeplater krasjar med kvarandre?

13 Kva kan skje når to jordskorpeplater gnissar mot kvarandre?

14 Kva er skilnaden på magma og lava?

Gjer og lær

1 Søk opp steinfamilien på geoparken.no. Vel deg ut ein bergart du synest ser spennande ut. les om han og presenter han for klassen.

2 Du får tre mineralbitar og eit glas av læraren. Éin bit er kvarts, éin er glimmer, og éin er feltspat. No skal du finne ut kva bit som er kva for eit mineral. Kva mineralbit kan lage riper i glas? Kva mineralbit kan lage riper i ein annan mineralbit? les teksten i ramma på s. 9. Bestem kva bit som er kvarts, kva som er glimmer, og kva som er feltspat.

3 i Noreg er det mange ulike typar granitt, som er kalla opp etter staden der dei finst. Finn ut kva type granitt som finst i nærmiljøet ditt. Kva heiter han? Korleis ser han ut?

4 Gå til ei strand med svaberg eller til ei fjellside. Finn du små steinar som liknar på steinen i svaberget eller fjellsida? Kva har i så fall skjedd her?

5 Fyll ein stor frysepose med to liter vatn. Knyt posen godt igjen. legg han i frysaren der det er heilt flatt, inntil ein vegg. legg botnen av posen litt opp mot veggen. pass på at knuten er vend bort frå veggen. Når vatnet i posen har frose til is, fyller du sand i eit stort kar. ta isklumpen ut av posen og legg han i den eine enden av karet med sand. press isklumpen litt ned og dytt han sakte mot den andre enden av karet. Fjern isklumpen ved å trekkje han litt tilbake og løfte han forsiktig opp. Beskriv landskapet «isbreen» har laga.

6 Ha vatn i ein tett plastpose og knyt han saman så han er heilt tett. legg han på eit bord og mål lengd, breidd og høgd. legg posen i frysaren. Etter eit par dagar tek du posen ut av frysaren og måler lengd, breidd og høgd på nytt. Kva har skjedd?

7 Skriv namnet på fem land du veit om rundt omkring i verda. Finn kvart land på eit verdskart. Finn sånn omtrent kvar landa er på kartet på s. 30. trur du det skjer mange jordskjelv eller vulkanutbrot der landa ligg? Grunngi svaret ditt.

8 intervju nokon vaksne om tsunamien som oppstod i indiahavet i desember 2004, og som førte til at 230 000 menneske døydde. Finn ut av kva dei vaksne hugsar, kvar dei var, kva dei lærte, og kva inntrykk tsunamien gjorde på dei. Skriv ei forteljing eller teikn ein teikneserie basert på det du finn ut gjennom eitt eller fleire av intervjua.

OPPGÅVER

Snakk saman

1 Mange synest det er spennande å lære om ulike bergartar. Nokre synest det er morosamt å samle på ulike steinar, nokre tek med seg steinar frå land eller stader dei har besøkt, og nokre har til og med ein lykkestein. Kvifor er det så mange som er fascinerte av steinar, trur de?

2 Stein blir brukt på mange måtar, både til nytte og til pynt. Finn minst fem ulike måtar stein blir brukt på.

3 Stein har vore med på å forme landskapet vårt gjennom mange millionar år. Korleis har vi menneske forma landskapet? Kva reiskapar har vi brukt for å forme landskapet?

4 på kartet på s. 30 ser de at Grønland og Noreg ligg på kvar si plate. For 55 millionar år sidan låg desse to landa heilt inntil kvarandre. i dag er det over to tusen kilometer frå Noreg til Grønland. Korleis har dette skjedd?

5 Sjå på teikninga nedst på sida. Ho er ein modell av jordkloden og korleis han ser ut inni. Kva er det som gjer teikninga til ein modell? Kva for sterke og svake sider har denne modellen?

6 Ord som rasande, utbrot, sprekke og renne over forbind vi òg med menneske og kjensler. Snakk litt saman om jordskjelv, vulkanutbrot og ras og samanlikn dei med kjensler de har hatt.

Gå vidare

1 Du er arkitekt og har fått i oppdrag å teikne og byggje eit hus. Oppdragsgivaren vil at du byggjer huset i stein. Oppdragsgivaren vil òg at du brukar stein innvendig i huset, til dømes til kjøkkenet og badet. planlegg og teikn huset. Kva slags stein vil du bruke når du byggjer huset, og kvifor vil du bruke denne typen stein?

2 Vi har tre ulike typar bergartar: storkningsbergartar, avsetjingsbergartar og omdanna bergartar. teikn korleis dei ulike steinane eller bergartane kan sjå ut. tenk fargar, form og lag. Set namn på dei. Kanskje de kan hengje opp teikninga i klasserommet?

3 Ein periode i menneskehistoria blir kalla steinalderen. Gå inn på framtidajunior.no og les om steinalderen. Korleis brukte menneska stein i denne perioden? Korleis forandra livet til menneska seg i steinalderen?

4 Kva er skilnaden på ein verdsdel og eit kontinent? Kan eit landområde vere både ein verdsdel og eit kontinent? Finn namna på dei ulike verdsdelane og plasser dei på kartet på s. 30.

5 Kva er ein naturkatastrofe? Kva naturkatastrofar har du lese om i dette kapittelet?

6 Gå til nettstaden ung.forskning.no. Søk opp artikkelen En milliard år på 40 sekunder. Sjå filmen éin gong frå start til slutt. Vel deg ut ein verdsdel eller eit landområde du følgjer med på. Sjå filmen ein gong til, men stopp han innimellom og sjå kva som har skjedd med området du har valt ut. Kvar på kloden ligg det? Blir det større eller mindre avstand til områda rundt? Er fasongen den same som i dag? Har det noko å seie for temperaturen og klimaet i eit land kvar på kloden landet ligg? Forklar.

7 Gå til nettstaden forskning.no. les artikkelen Vulkan på Mars har vært aktiv i to milliarder år. Vi kjenner ikkje til andre vulkanar i solsystemet som har vore aktive like lenge. Skriv nøkkelord, eller tankekart, og lag ei oppsummering. presenter innhaldet i artikkelen for læringspartnaren din.