Innhald INTRODUKSJON .......................................................................
11
Dag Hundstad (red.)
DEL 1: CA. 10 000 FVT.–1814 AV JOHN RAGNAR MYKING Innleiing til del 1. . .............................................................................. 20 KAPITTEL 1
FRÅ JEGER TIL JORDBRUKAR (CA. 10 000 FVT.–800 EVT.) ................................................
23
Jeger- og fangstfolk.............................................................................. 24 Jordbruk – og eit meir strevsamt liv.......................................................... 26 Eit lagdelt jordbrukssamfunn................................................................... 27 Den samiske befolkninga på Nordkalotten. . ................................................ 30 Gardssamfunnet. . .................................................................................. 30
KAPITTEL 2
VIKINGTIDA – HØVDINGMAKTA SIN GULLALDER (CA. 800–1050) .........................................................................
33
I austerveg. . ......................................................................................... 34 I vesterveg........................................................................................... 35 Plyndring eller handel?. . ......................................................................... 36 Korleis forklara vikingferdene?.. ............................................................... 37 Norsk landnåm på Vesterhavsøyane, Island og Grønland.. .............................. 39 Samar og nordmenn.............................................................................. 41 Bakgrunnen for landnåmet...................................................................... 41 Den norrøne trua og kristne impulsar........................................................ 43
KAPITTEL 3
DEN NORSKE RIKSSAMLINGA I SKANDINAVISK PERSPEKTIV (CA. 850–1240) ........
45
Noreg i dei nordiske rikssamlingsprosessane.............................................. 47 Kristne vikingkongar og nye konfliktar med den danske kongemakta. . ............. 48 Kongsemne og innbyrdesstrid 1130–1240................................................... 50 Gryande samfunnsinstitusjonar................................................................ 53 Bondesamfunnet som grunnlag for makt. . .................................................. 55
6 /
Innhald
KAPITTEL 4
MELLOMALDERSAMFUNNET (CA. 1200–1350) .........
59
Statsmaktene sitt inntektsgrunnlag. . ......................................................... 60 Statsstyre og tenestearistokrati. . .............................................................. 62 Garden og hushaldet. . ............................................................................ 63 Arbeidsdeling og kvinnene si stilling......................................................... 64 Eit lagdelt bondesamfunn....................................................................... 64 Byane................................................................................................. 66 Noreg i det skandinaviske og europeiske maktspelet.................................... 67
KAPITTEL 5
KRISETIDER (CA. 1350–1537) ............................................
69
Pest og folketap. . .................................................................................. 70 Ei krise for den jordeigande eliten............................................................ 73 Var krisa meir alvorleg i Noreg?. . .............................................................. 74 Spelet om dei nordiske kongetronene....................................................... 74 Riksrådsmakt eller kongemakt?. . .............................................................. 75 Fastare union – og mindre sjølvstyre......................................................... 76 Reformasjonen 1536/37 – ein nasjonal katastrofe. . ....................................... 78 Nasjonale krefter – eit feilstilt spørsmål?.................................................... 79
KAPITTEL 6
NOREG I UNIONEN MED DANMARK (CA. 1536–1814). . .....................................................................
81
Ein landsdel i kongeriket Danmark… ......................................................... 82 … eller eige rike?................................................................................... 83 Reformasjonen styrkjer staten – men gjev den også større ansvar.. .................. 83 Ein disiplinerande militærstat.................................................................. 84 1660 – innføring av einevelde.................................................................. 85 Sterkare skattetrykk og ein eigen norsk hær............................................... 88 Styrt frå København?.. ............................................................................ 89 Lokalstyret – embetsmenn møter allmuge.................................................. 91 Framveksten av ein norsk embetsstand. . .................................................... 92 Noreg – ein utbytta utkant i unionen?........................................................ 93
KAPITTEL 7
INDRE VEKST – NÆRINGSUTVIKLING OG NYE SAMFUNNSKLASSAR (CA. 1500–1800) .......
95
Næringskombinasjonane........................................................................ 96 Gardssamfunnet. . .................................................................................. 97 Samane byrjar med tamrein. . ................................................................... 100 Mat nok til alle?. . ................................................................................... 100 Fiskarbondehushaldet og fiskeria............................................................. 102 Nordlandsgjelda................................................................................... 104 Trelasthandelen – frå bondenæring til borgarnæring.................................... 104 Bergverk............................................................................................. 106 Skipsfart. . ............................................................................................ 108 Byar og borgarskap............................................................................... 108 Økonomisk vekst – trass i eller på grunn av sambandet med Danmark?.. ........... 110
Innhald
KAPITTEL 8
TRU OG TENKJEMÅTE (CA. 1450–1800) . . ..................... 113
Det magisk-religiøse universet. . ............................................................... 114 Den disiplinerande staten – kontrollen med seksualiteten.............................. 117 Dette livet og det neste – religionen etter reformasjonen.. ............................. 118 Mannen si ære og kvinna si dygd.............................................................. 120 Mindre vald?........................................................................................ 121
KAPITTEL 9
1814: FRIDOMEN I GÅVE – ELLER KAMP FOR SJØLVSTENDE? ............................... 123
Krig og engelsk blokade......................................................................... 124 Kielfreden og Kristian Frederik.. ............................................................... 127 Grunnlovforsamling og krav om sjølvstende............................................... 128 Stridsspørsmåla på Eidsvoll..................................................................... 130 Krig, fredsslutning og union.................................................................... 132 1814 – ei vurdering. . ............................................................................... 133
DEL 2: 1814–1940 AV SVEIN IVAR ANGELL Innleiiing til del 2. . ............................................................................. 138 Nye fellesskap...................................................................................... 140 Framveksten av nasjonalstaten.. ............................................................... 140 Historisering og periodisering.. ................................................................ 141
KAPITTEL 10
FOLK OG ELITE (1814–1884) ............................................. 143
Grunnlova og folkeviljen......................................................................... 144 Kongemakta og unionen......................................................................... 145 Embetsmannsstaten.............................................................................. 146 Bønder og borgarar............................................................................... 147 Lokalstyret.. ......................................................................................... 149 Kyrkja og religionen. . ............................................................................. 150 Dei etniske minoritetane. . ....................................................................... 152
KAPITTEL 11
LIVSGRUNNLAG, BEFOLKNING OG NÆRING (1814–1900) .................................................... 157
«Den demografiske overgangen»............................................................. 158 Emigrasjon og flytting. . .......................................................................... 160 Jordbrukssamfunnet.............................................................................. 163 Eit meir marknadsretta jordbruk. . ............................................................. 164 Industrien kjem. . ................................................................................... 165 Kysten i økonomien............................................................................... 168 Skipsfarten.......................................................................................... 170 Næringsutviklinga på 1800-talet sett i ettertid............................................ 171
/ 7
8 /
Innhald
KAPITTEL 12
FRAMVEKSTEN AV FOLKESTYRET (1884–1913) . . ..... 175
Embetsmannsstaten sitt fall.. ................................................................... 176 Kampen om historia. . ............................................................................. 178 Venstre mot høgre. . ............................................................................... 179 Folkerørsler og politikk.......................................................................... 181 Kampen for røysteretten......................................................................... 183 Oppløysinga av den svensk-norske unionen................................................ 185
KAPITTEL 13
SAMFUNNET UNDER DEN ANDRE INDUSTRIELLE REVOLUSJONEN (1905–1920) .......... 189
Teknologi, vitskap og kapital................................................................... 190 Kampen om naturressursane................................................................... 192 Klasse, kjønn og arbeid.. ......................................................................... 193 Arbeidarrørsla vert ein større samfunnsaktør.............................................. 195 Arbeid for velferd og tryggleik................................................................. 196 Gamle og nye skilje i industrisamfunnet..................................................... 199
KAPITTEL 14
MELLOM SPLID OG INTEGRASJON (1920–1940).. .... 203
Reform eller revolusjon?......................................................................... 204 Sosial og økonomisk krise....................................................................... 205 Husmorepoken..................................................................................... 208 Splid i det nasjonale fellesskapet.............................................................. 209 Politisk nyorientering. . ........................................................................... 212 Mot nasjonal integrasjon. . ....................................................................... 213 Noreg mellom stormaktene..................................................................... 216
DEL 3: 1940–2020 AV KNUT DØRUM Innleiing til del 3. . .............................................................................. 222 KAPITTEL 15
ANDRE VERDSKRIG (1940–1945) . . ................................... 227
Europa i krig.. ....................................................................................... 228 Det lagnadstunge møtet......................................................................... 228 Åtaket 9. april. . ..................................................................................... 229 Kongens og regjeringas nei..................................................................... 230 Det tyske felttoget.. ............................................................................... 231 Slaget om Narvik og våpenstillstand......................................................... 231 Handelsflåten og gullet vart berga............................................................ 231 Kven hadde skulda for nederlaget?........................................................... 233 Ei eiga norsk regjering?.......................................................................... 233 Ein politisk revolusjon............................................................................ 235 Quisling og NS...................................................................................... 236 Kvardagslivet....................................................................................... 238 Hardstyre og sivil motstand. . ................................................................... 239
Innhald
Nazifiseringa som slo feil........................................................................ 241 Den store tragedien – jødane vart drepne................................................... 243 Militær motstand. . ................................................................................. 246 Krigsoppgjeret..................................................................................... 249 Nasjonal forteljing og revidert sanning om krigen........................................ 250
KAPITTEL 16
ARBEIDARPARTISTATEN (1945–1965) .......................... 253
Den sosialdemokratiske orden................................................................. 255 Mot eit sosialistisk Noreg?. . ..................................................................... 255 Frå naud til endelaus optimisme............................................................... 257 Kva gjer me med Nord-Noreg?................................................................. 258 Industrireisinga.. ................................................................................... 259 Bustad og utdanning for alle. . .................................................................. 261 Sentralisering, rasjonalisering og effektivisering.. ........................................ 262 Husmora som ideal................................................................................ 263 Inn i den kalde krigen............................................................................. 264 Frå brubygging til vestvending.. ............................................................... 265 Kommunistane – den store fienden........................................................... 268 Avskalinga og opposisjonen i Arbeidarpartiet............................................. 269 Kings Bay, SF og regjeringskrise............................................................... 270 Arbeidarpartistaten under press. . ............................................................. 272
KAPITTEL 17
DET LANGE 1968-OPPRØRET (1960–1980)
. . .............. 275
Venstrevinden og høgrebølgja – eit opprør mot autoritetar. . .......................... 276 Brei semje om verdiar og politikk – eit paradoks.......................................... 277 Babyboom, utdanningsrevolusjon og ny ungdomsidentitet............................ 279 Den store Vietnam-rørsla........................................................................ 281 Vietnam-motstandarane vinn politikarane og media. . ................................... 282 Maos norske venner............................................................................... 282 Striden om EF. . ..................................................................................... 284 Kvinnerørsla. . ....................................................................................... 286 Kvinner i arbeidslivet og idretten. . ............................................................ 288 Abortsaka og barnehagar....................................................................... 290 Kvinner inn i politikk og bedriftsleiing....................................................... 291 Kampen for distrikt og miljø.................................................................... 292 Jordbruket vinn ein politisk siger.. ............................................................ 293 Samanes kamp for likeverd. . .................................................................... 295 Arbeidarane skal vere med å bestemme..................................................... 296 Gud tapar terreng. . ................................................................................ 296 Den raude og grøne botnlina................................................................... 299
KAPITTEL 18
DEN LANGE HØGREBØLGJA (1970–1990) ................... 301
Det norske gjennombrotet...................................................................... 302 Ein nordatlantisk trend........................................................................... 304 Kvifor vart det ei høgrebølgje?................................................................. 306 Industrien i motvind.. ............................................................................. 308 Fusjonar og transnasjonal økonomi. . ......................................................... 310 Frå fiskeri til havbruk............................................................................. 310
/ 9
10 /
Innhald
Oljeeventyret....................................................................................... 312 Noreg sikra seg arvesølvet...................................................................... 312 Olja og samfunnet................................................................................. 314 Reguleringssamfunnet i krise. . ................................................................. 316 Deregulering og skattelette. . ................................................................... 317 Den radikaliserte arbeidarpartistaten........................................................ 318 Elevstyrt skule og folkeskapt kultur. . ......................................................... 319 Eit regime føre undergangen................................................................... 321 Den store krisa. . .................................................................................... 322 Frå stat til privat.. .................................................................................. 323 Jordbruket skal verte berekraftig.. ............................................................ 324 Meir kommunal velferd og statsstyre......................................................... 326 Dei som fall utanfor............................................................................... 327 Vekst inn i himmelen.............................................................................. 328 Frå raud og grøn til blå botnline?.............................................................. 331
KAPITTEL 19
NOREG OG VERDA (1945–2020) ....................................... 335
Globalisering og europeisering som omgrep. . ............................................. 336 Nordatlantisk integrasjon og norsk avspenning........................................... 337 Frå kald krig til samarbeid. . ..................................................................... 338 Noreg som krigarnasjon.. ........................................................................ 340 Norsk freds- og utviklingsarbeid.............................................................. 341 Innvandringspolitikk – frå stopp til opne dører............................................ 343 Trugselen frå ytre høgre.. ........................................................................ 346 Noreg vert eit innvandringsland............................................................... 346 Noreg vil vere ei humanitær stormakt........................................................ 351 Innanfor og utanfor europeisk union......................................................... 353 Jamstillingspolitikken i møte med EU........................................................ 355 Klimabrølet. . ........................................................................................ 357 Globalisert likestilling på sosiale medium................................................... 358 Noreg og verdsrevolusjonen på nett. . ........................................................ 359 Eit globalisert land med sterkare norsk identitet.......................................... 361
KAPITTEL 20
NOREG – EIT «ANNLEISLAND»? ...................................... 367
Noreg som utkant. . ................................................................................ 368 Tidleg moderne.................................................................................... 368 Fridom og likskap.. ................................................................................ 369 Noreg og Skandinavia............................................................................ 371 Noreg og verda. . ................................................................................... 372 Ei norsk særutvikling?............................................................................ 373
LITTERATUR OG KJELDER . . ................................................. 375 KONGEREKKE ............................................................................ 395 STATSMINISTRAR . . .................................................................. 396 NAMNEREGISTER .................................................................... 399 SAKREGISTER . . .......................................................................... 417 BILETLISTE ................................................................................. 425
Introduksjon Dag Hundstad (red.)
Kvifor vart det slik? er ei nytt og annleis historieverk. Eit særpreg ved boka er at forfattarane inviterer deg som lesar med inn i «historikarverkstaden». Du vil ikkje berre lære om det som me kallar realhistoria, altså om sjølve fortida, men også om korleis historikarane arbeidar når dei kjem fram til resultata sine. Ulike historikarsyn vert drøfta opp mot kvarandre, kjelder og metodar vert trekte fram i lyset, og me får eksempel på bruken av historie. På dette viset får me fram at historieskrivinga er eit produkt av tida og kulturen forskarane lever i, men også at historiefaget er ein disiplin som skil seg frå andre vitskapsfag, og som har ein særskild evne til å verke inn på samtida. I denne boka vert det fortalt korleis det norske samfunnet har utvikla seg, frå dei eldste tidene til det landet me kjenner i dag. Tidsspennet er enormt: frå steinalder til dataalder, frå jeger- og fangstfolk til oljeøkonomi, frå farmannen Ottar til Erna Solberg. I form kan me sjå boka som ein omvend pyramide, der me går raskt gjennom de første tusenåra, frå landet vart busett, til vikingtida. Då byrjar me å få fleire skriftlege kjelder, og bevegar oss frå førhistoriske tider til det me kallar historisk tid. Framstillinga vert gradvis breiare, og mest plass får historia frå andre verdskrigen og framover, då me kan knyte direkte trådar til vårt eige liv, og er inne i samtidshistoria. Frå 1800-talet av vert gradvis Noreg eit moderne samfunn, mens mange vil karakterisere vår tid som seinmoderne.
I boka møter du som lesar ein del hendingar, personar og tider som du har høyrt om før. Dei fleste vil til dømes ha eit forhold til vikingtida, Grunnlova frå 1814 og andre verdskrigen. Slike element har vore sett på som viktige for å danne den norske identiteten, og difor kjenner me dei både gjennom populærkulturen, skulen og frå monument og feiringar. Kan hende kan du mindre om utviklinga i Noreg i den lange «dansketida» frå seinmellomalderen og fram til 1814, eller du visste ikkje at Noreg på 1800-talet etter
Kjeldekunnskap og evne til å tolke kjeldene står sentralt i historikarprofesjonen. Utbygginga av arkivverket gjorde det enklare å få tilgang til det lokale og regionale kjeldematerialet. Her ser me lokalhistorikarar i arbeid med originalkjelder på lesesalen til det nyopna Statsarkivet i Kristiansand i 1935.
Introduksjon
sine eigne premissar, noko me kallar for å historisere. Viss ikkje vert ikkje tolkinga historisk, men ahistorisk. Å historisere er ikkje noko sjølvsagt for mennesket. I fjernsynsserien Vikingane leikar skaparane seg med å trekkje fenomen og talemåtar frå vår eiga tid inn i vikingtida, som når ein av trælane klagar over «dårleg informasjonsflyt» på vikingskipet. I slike tilfelle skjønar me raskt spøken, og ler av det ahistoriske i framstillinga. Verre kan det vere å tenkje seg at menneske i det eldre norske bondesamfunnet levde i ei heilt anna tankeverd enn oss i dag. Dei fann forklaringar i religionen og magien der me i dag ville tydd til vitskapen som ein sjølvsagd autoritet. Dei såg på tida som ein sirkel, der livet, hendingar og ritual gjentok seg, ikkje som ei line framover som var prega av utvikling og framsteg. Framstegstrua og den lineære historieforståinga vaks fram med det moderne samfunnet utetter 1800- og første del av 1900-talet, som er tema for andre delen i boka.
/ 13
Fornorskingspolitikken stod lenge sterkt i Noreg. Det er først frå 1980-åra av me ser ein større vilje frå storsamfunnet til å anerkjenne rettane og kulturen til samefolket. Opninga av det første offisielle Sametinget 9. oktober 1989 var ein milestolpe. Her ser me kong Olav 5. som signerer ei minnetavle av reinskinn i høve opninga.
I denne delen følgjer me først unionstida med Sverige frå 1814 til Noreg igjen vart ein sjølvstendig stat i 1905. Eit sentralt omgrep her er nasjonalisme, som både er eit politisk og kulturelt fenomen. Med utgangspunkt i 1814-grunnlova og den sentrale stillinga til embetsmennene vert det diskutert i kva grad Noreg vart eit demokrati, og kva som førte fram mot innføringa av parlamentarismen i 1884. Som me skal sjå, var det her ein kamp mellom den gamle embetsmannseliten og nye og meir sjølvbevisste samfunnsgrupper som distanserte seg frå embetsmennene. 1884 markerte gjennombro13
KAPITTEL 1
Frå jeger til jordbrukar (ca. 10 000 fvt.–800 evt.)
For 18 000 år sidan dekte isbrear heile Skandinavia og dei nordlegaste delane av det europeiske kontinentet. Så snudde klimaet. Først vart det varmare, så veksla det mellom varme og kaldare bolkar. For 10 000 år sida var istida over for godt. Då hadde det meste av isen smelta, men alt eit par tusen år tidlegare dukka delar av den norske kyststripa fram frå dei smeltande breane. I desse områda finn me dei første spora etter menneske i Noreg. Arkeologar har funne buplassar i
Dei første menneska som slo seg ned lengst nord i Europa levde av jakt, sanking og fiske. Helleristingane var deira måte å gje uttrykk for sin eigen kultur og levemåte i ei tid utan skriftspråk. Her eit utsnitt av det store helleristingsfeltet i Alta.
botnen av Larviksfjorden i Vestfold, Rennesøy i Rogaland og Sarnes på Nordkapp så langt tilbake som for 11 000 år sidan.1 Etter kvart var heile kysten isfri og fangstfolka tok i bruk stadig større område.
24 /
Kapittel 1
Kvar kom så dei første menneska i Noreg frå? Isbreane batt opp mykje vatn. Då istida gjekk mot slutten var difor store delar av det som i dag er botnen av Nordsjøen framleis tørt land. Her beita reinsdyr og her levde menneske av fangst og fiske. Berre den djupe Norskerenna skilde Nordsjølandet frå Noreg. Mot sør avgrensa Skagerrak og eit grunt hav tvers gjennom Sverige den skandinaviske halvøya frå det europeiske kontinentet. Då klimaet vart mildare og skogen breidde seg på kontinentet, følgde veidefolk etter reinsdyra mot nord. Somme kan ha lagt ut i skinnbåtar over dei korte havstrekningane. Andre kan ha komme seg over når ferskvatn frå bresmeltinga sikra trygg is om vinteren. Heilt til dei siste åra rekna arkeologane med at det var jeger- og sankarfolka frå sør og etterkommarane deira som befolka dei isfrie delane av norskekysten.2 Ferske DNA-analyser frå skandinaviske steinalderskjelett tyder likevel på at det også vandra inn menneske frå nord. DNA-materialet frå dei nordlegaste og vestlege funnplassane viser at desse menneska hadde meir til felles med folkegrupper i Nordaust-Europa, mens prøvane frå buplassar i sør og aust viser likskap til folkegrupper i Sørvest-Europa.3 Dette tyder på at Noreg kan ha vorte befolka frå to kantar. Ei bølgje kom frå sør og vandra oppover langs kysten. Ei anna bølgje kom frå nord og vandra sørover. Utvalet av undersøkte skjelett er førebels lite
og resultata dermed usikre. Hypotesen om innvandring frå to kantar vert likevel styrka av funn frå nyare utgravingar i Aust-Finnmark og Nord-Finland som viser likskap med jegerfolk ifrå det vestlege Russland.4
Jeger- og fangstfolk
Langs kysten fann fangstfolka eit næringsgrunnlag dei kjende frå før. Her var rikeleg med vilt og ei overflod av fisk og anna sjømat, særleg langs tronge sund og straumar. Dei fann ly i hellarar og holar, eller reiste telt eller gammar på opne buplassar langs sjøen. Sidan landet heva seg då presset frå isen vart borte, ligg mange av desse buplassane i dag langt over havnivået. Det me veit om levemåten til dette jeger- og fangstfolket stammar frå utgravingar som arkeologane har gjort på buplassane. Saman med helleristingar gjev desse funna oss innsikt både i kosthald og reiskapskultur.
Søgne-kvinna. Skjelettet av denne kvinna frå steinalderen vart funne i ei grunn vik i Søgne (Agder) i 1994. Ho levde for 8600 år sidan og vart mellom 35 og 40 år gamal. Karbonsamansetjinga i beinrestane viser at ho i hovudsak levde av sjømat som fisk, skjell, krabbe og sel. Til no er dette det eldste funnet etter eit menneske i Noreg.
KAPITTEL 8
Tru og tenkjemåte (ca. 1450–1800)
Den 20. mars 1632 møtte ein alvorstung tingrett i Vadsø i Finnmark for å høyra forklaringa til Syneve, kona til Anders Nordmøring. Ho var skulda for trolldom. Framfor sorenskrivar, fut og dei oppnemnde lagrettemennene tilstod Syneve at ho hadde laga eit uvêr der fire ungdomar omkom på sjøen. Ho fortalde at ho hadde først knytt tre knutar på eit tørklede. Så hadde ho og Jettmundts Kari, som tingretten dagen før hadde dømt til å brennast på bålet, spytta på tørkledet
Nordlandspresten Petter Dass (1647–1707) er i dag mest kjend for diktarkunsten sin. I samtida var han, som dei fleste andre prestar, ein ortodoks lutheranar som meinte at gudløyse og umoral kunne framkalla Guds straffedom. Folkeminne frå Helgeland framstiller Petter Dass som ein trollkunnig prest som ved hjelp av svarteboka kunne overlista Djevelen sjølv.
114 /
Kapittel 8
og kasta det på sjøen i Djevelens namn. Syneve kunne jamvel gje eit motiv for ugjerninga: Ho ville hemna seg på ein av ungdomane som to år tidlegare hadde teke noko høy frå henne. Tilståinga til Syneve stogga ikkje med dette. Ho innrømma at ho hadde hatt kontakt med ei anna kvinne som også hadde hamna på bålet, Guri i Ekkerøe. Denne Guri hadde gjeve ho ein drikk der det flaut noko som likna tran på toppen. Sidan gjekk ho ein tre–fire dagar og kjente seg så underleg til sinns før ein «tingest» dukka opp for henne. Denne tingesten, av samanhengen forstår me at det var Djevelen sjølv, bad henne kasta seg ned og gje seg over til han. Ho så gjorde, og Djevelen lova henne at alt ho spytta på i hans namn ville døy. Dette hadde ho så prøvt ut på ein av sine eigne kalvar og ei ku. Og sanneleg, det verka. Fjorten dagar før jul i 1630 hadde ho så ridd på ein sopelime til fiskeværet Kiberg, saman med Jettmundts Kari. Kari hadde ridd på ein svart sau. Domen var kort og kontant: Syneve skulle brennast på bålet.1
Det magisk-religiøse universet
Ei rettssak som denne fører oss rett inn det magisk-religiøse universet menneska var fanga
Slik skildrar eit tysk tresnitt frå midten av 1500-talet hekser som vert brende på bålet. Elden skulle reinska sjela. På dette tresnittet ser det ut til at Djevelen sjølv er i ferd med å forlata ei av trollkvinnene på bålet.
i før ein rasjonell, vitskapleg tankegang gradvis slo gjennom frå slutten av 1600-talet. Den nye tankegangen slo først gjennom med pionerane i opplysningstida, seinare hjå det breie lag av folket. I dag vil me forklara lagnaden til dei fire ungdomane som miste livet på sjøen tidleg på 1600-talet som eit resultat av krefter i naturen, eit kraftig lågtrykk som piska opp kuling eller storm. I eldre tider var det like naturleg å skulda på magiske krefter. Dei aller fleste var nemleg overtydde om at nokre menneske hadde magiske evner. Desse kunne dei bruka til beste for andre, til å lækja sjukdom på menneske eller dyr. Ofte vart dette gjort med ein kombinasjon av urter og magiske formularar. Dette vart rekna som kvit magi, eller signeri. Men magi kunne også brukast til å gjera menneske vondt. Då var det tale om svart magi, eller maleficium. Trua på magiske krefter har eksistert så langt tilbake som det tenkjande mennes-
150 /
Kapittel 10
Kyrkja og religionen
I Eidsvoll-grunnlova sin paragraf 2 heitte det at den evangelisk-lutherske religionen skulle vera staten sin offentlege religion. Paragrafen slo fast at jesuittar og munkeordenar skulle vera forbode, samt at jødar «fremdeles» var «udelukkede fra Adgang til Riget». For ettertida har denne paragrafen vore kjend som «jødeparagrafen». Innreiseforbodet for jødar har vorte sett som ein skamplett på ei elles liberal grunnlov. Historikarar har diskutert kva som eigentleg vart vedteke på Eidsvoll: Var det eit forbod mot at alle grupper av jødar skulle hindrast frå å koma inn i Noreg? Vart det sett som eit mellombels forbod?38 Det var truleg ein kombinasjon av fleire faktorarar som låg bak jødeparagrafen. I dag kan ein likeins slå fast at lovføresegna på mange vis stilte Noreg i ei særstilling internasjonalt. Fordomane og lovreguleringane mot jødar var
Sognebud, Hardanger (1860) av Adolph Tidemand. Soknebud var når presten gav nattverd til døyande, i håp om at dei skulle få æveleg liv. Biletet illustrerer den sentrale rolla prestestanden hadde i det norske 1800-talssamfunnet.
ikkje særeigne for Noreg. Men ved byrjinga av 1800-talet hadde andre land byrja å mjukna opp denne type reguleringar. I nyare historieforsking er det hevda at måten Eidsvoll-forsamlinga var sett saman på, i noko mon kan forklara det norske jødeforbodet. Historikaren Frode Ulvund (f. 1969) skriv at sjølv om det var få som hadde høve til å røysta over kven som skulle møta på Eidsvoll, var representasjonen her relativt demokratisk for si tid. Dette gjorde at den folkelege opinionen mot jødane i sterkare grad kunne koma til orde i Noreg enn i andre land.39
Folk og elite (1814–1884)
Paragraf 2 i Grunnlova innebar at religionsmonopolet frå einevaldstida vart vidareført. Det var dåps- og religionstvang, og foreldre hadde grunnlovsfesta plikt til å oppseda born i den evangelisk-lutherske trua. Grunnlova slo òg fast at kongen skulle vera overhovudet for kyrkja. Kyrkja skulle ikkje styrast av folket, og det har vorte sagt at den norske kyrkja overlevde 1814. I dette ligg det at dei geistlege embetsmennene – biskopane og prestane – heldt fram å styra kyrkja på vegner av kongemakta trass i grunn lovsverket.40 Kyrkja og dei geistlege si maktstilling var òg underbygd på andre måtar. Den såkalla konventikkelplakaten forbaud lekfolk – altså slike som ikkje var presteutdanna – å leia religiøse møte. Konventikkelplakaten var ein arv frå unionstida. Danmark-Noreg hadde vore prega av pietistisk vekking på 1700-talet. Pietistane stod for ei bok-
staveleg tolking av Bibelen, og ville setja strengare krav til dei som forkynte gudsordet, altså prestane. Forkynnaren måtte vera overtydd kristen. Teologien måtte byggja på tru, ikkje vitskapeleg rasjonalitet. Vekkingane vart sett som ein trussel mot kyrkja sin autoritet. I Noreg vart lekpredikanten Hans Nielsen Hauge (1771–1824) fengsla i 1804. Eitt av klagemåla mot han var at
Adolph Tidemand sitt måleri Haugianerne frå 1848. Haugianarane var nemninga på rørsla som vaks fram i kjølvatnet av arbeidet til Hans Nielsen Hauge (1771–1820). Haugianarane praktiserte ei pietistisk form for kristendom. Mange av dei var dyktige entreprenørar. For haugianarane var det ingen motsetnad mellom from kristendom og å tena pengar. Men pengane skulle ikkje øydslast. Dei skulle investerast på nytt.
/ 151
Livsgrunnlag, befolkning og næring (1814–1900)
Klippfiskturking. Klippfisk er salta torsk eller anna fisk som vert turka. Dette vart ein stor norsk eksportartikkel utetter 1800-talet. På 1800-talet førte klippfiskhandelen til stor vekst i byane Kristiansund og Ålesund. Tilverkinga av klippfisk var sesongprega og svært arbeidsintensiv, og involverte både kvinner og born. Biletet viser klippfiskturking ved Bodø kring 1900.
takt med dette. Fiskeeksporten bidrog slik òg til den store veksten i norsk skipsfart i perioden. Dette var forsterka av at Noreg måtte importera det dei trong for å tilverka fisken. Produksjonen av klippfisk kravde til dømes store mengder salt. Dette vart importert frå Sør-Europa, og særleg Spania.51 Den store fiskeeksporten la til rette for spesialisering og fekk ringverknadar på mange område. Fangsten og tilverkinga av fisken vart skilt. I klippfiskproduksjonen til dømes vart det vanleg at oppkjøparane handla direkte frå fiskarane eller dei som eigde fiskebruket, for så å salta fisken og frakta han til turking. Turkinga føregjekk i regelen på eit berg ein stad langs
Fiskeria har vore ein særs viktig del av næringsgrunnlaget i Noreg. Særleg har dei store sesongfiskeria etter torsk og sild vore sentrale. Mens torsken var ein heller stabil ressurs, var silda meir lunefull. Frå 1860-åra og i ein del år framover fekk Bodø ein stor vekst som følgje av rikt sildefiske. Biletet viser eit sildelager ved ein sildoljefabrikk.
kysten, og var noko som kravde stor arbeidsinnsats. Etter turking skulle fisken fraktast til utskiping. Bergen var framleis dominerande som utskipingshamn ved byrjinga av 1800-talet, men gradvis kom nye byar til; først Kristiansund
/ 169
170 /
KAPITTEL 11
og deretter Ålesund. I byane var mange menneske involverte i sorteringa og utskipinga av fisken. Denne verksemda ga utkome for mange og hushalda fekk kontantinntekter.52 Trass aukande spesialisering var kombinasjonen av fiske og småbruk det vanlege, derav nemninga fiskarbonde (sjå kap. 7). Aktiviteten på land var ein føresetnad for sjødrifta. På same tid var sjødrifta ein føresetnad for aktiviteten på land.53 Kvinner og born var avgjerande for å vedlikehalda fiskereiskapen, til dømes. Likeins var det kvinnene sitt arbeid å syta for utrustinga. Det er rekna ut at det kravde kring 400 arbeidstimar å utstyra ei «lofotkiste»; altså den utrustinga ein fiskar trong for ein sesong i Lofoten. Kvinnene og borna var likeins sentrale i tilverk inga av fisken, som vi var inne på. Ikkje minst var det dei som sytte for drifta i jordbruket når mennene var på fiske. I dette låg det ei forsikring: Mange menn kom bort på havet. Om så gale var, hadde dei som var att i alle høve eit småbruk å støtta seg på.54 Å vera kystkvinne kravde slik ei heil rekkje av eigenskapar og dugleikar. I folketeljingane vart kvinnene likevel stort sett registrerte som hustruer og ikkje som sjølvstendige yrkesutøvarar. Samtida sitt kjønnsrollemønster let seg likeins lesa ut frå andre kjelder, som meldingar frå lensmennene, futane eller distriktslegane. Folk frå øvrigheita meinte jamvel at både husstellet og gardsdrifta tok skade av at kvinnene måtte driva jordbruk. Den norske flåten var i hovudsak sett saman av opne ro- eller seglbåtar, og rekkjevidda var lita. I siste del av 1800-talet fekk fleire større og meir robuste båtar, noko som gjorde det mogleg å dra lenger ut og nytta meir effektive fiskereiskap. Det store spranget for kystfisket kom i åra etter 1900, då flåten byrja å verta motorisert. Det var utviklinga av forbrenningsmotoren som var føresetnaden for dette. I nordisk samanheng var norske fiskarar seint ute med å få sett motor i båtane sine. Men dette endra seg raskt etter hundreårsskiftet, først ved at teknologien vart importert, men snart ved at det vart starta opp produksjon av båtmotorar i små verksemder langs kysten. Motoriseringa var særs viktig for
den norske kystflåten. Fiskarane kunne gå lenger ut. Likeins nådde dei raskare fram til fiskefelta, slik at meir av tida kunne brukast på sjølve fisket. Ikkje minst vart fiskaryrket mindre risikabelt. Før 1900 var talet på drukna fiskarar 21 per 1000. Talet vart halvert på dei neste 20 åra, og vart ytterlegare halvert fram til 1930.55
Skipsfarten
Norsk skipsfart gjekk inn i ein stor vekstperiode frå midten av 1800-talet. Fiskeeksporten og trelasteksporten var viktig i denne samanhengen. Britane oppheva den såkalla navigasjonsakta i 1849. Dette innebar at det vart fritt for framande skip å frakta varer til Storbritannia. Handelen med britane var særs viktig for norsk eksport. Liberaliseringa la såleis grunnlaget for ein stor auke av den norske handelsflåten, og i 1870- og 1880-åra var han den tredje største i verda. Veksten i den norske handelsflåten var særeigen. Ein viktig føresetnad var at det fanst mykje tilgjengeleg arbeidskraft. I takt med veksten i tonnasje, vart handelsflåten ein arbeidsplass for fleire og fleire norske menn. På dette området vart gamle tradisjonar i samfunna langs kysten òg viktige for utviklinga. Dette galdt til dømes kunnskapen om båtbygging som kunne omsetjast i bygging av seglskuter. I denne samanhengen hadde likeins veksten i sagbruksverksemda i denne perioden mykje å seia, i tillegg til at det fanst skog å ta ut. Eigarforma i skipsfartsnæringa var dessutan viktig: I Noreg var partsreiarlaget lenge den dominerande eigarforma, noko som hadde tradisjonar langt tilbake. Eit partsreiarlag vart gjerne til ved at eit fåtal personar gjekk saman om å få bygd eit skip. Eigarforma var desentralisert, og dessutan var reiarlaga små og mange. Det innebar likeins at norske aktørar i denne næringa var villige til å ta risiko i større grad enn i andre land 56 Skipsfarten var som fiskeria ei kombinasjonsnæring. Det er rekna ut at det i 1870-åra truleg berre var ein firedel av dei som hadde yrkestittelen som var i fart heile året.57 Som fisket var skipsfarten del av ein kystøkonomi prega av relativt lite spesialisering og spreidd busetnad.
182 /
Kapittel 12 Det vart avvikla folkerøystingar om forbod mot heitvin og brennevin i Noreg i 1918 og 1926. Motstanden mot forbod var størst i dei store byane. Biletet viser ein mann utanfor Sofienberg skole i Kristiania (Oslo) under røystinga i 1918. Han deler ut stemmesetlar og oppmodar folk om å stemma nei.
haldssaka kom i 1870-åra. Det Norske Totalafholdsselskap vart skipa i 1875. Den internasjonale Godtemplarordenen (IOGT) byrja òg få innpass i dette tidsrommet. Som dei andre folkerørslene, vann fråhaldsrørsla viktige politiske sigrar. Den største sigeren vann fråhaldsrørsla i 1919, då det vart landsomfattande forbod mot omsetjing av heitvin og brennevin etter ei folkerøysting.24 Folkerørslene vart eit markant innslag i norsk samfunnsliv, og dei var med på å forma det politiske systemet. Folkerørslene ramma på sett og vis inn folk sine liv, og var avgjerande for kor dei høyrde heime politisk: Moderate Venstre, og seinare Kristeleg Folkeparti (KrF, skipa 1933), vart partia for lekmannsrørsla. Dei som høyrde til norskdomsrørsla støtta i regelen opp om Venstre. Desse mønstera bygde på særskilte regionale trekk som prega norske veljarar si åtferd til langt ut på 1900-talet. Venstre fekk stor oppslutning i område der norskdomsrørsla stod sterkt; i indre fjordstrok på Vestlandet og øvre dalstrok på Austlandet. Desse områda vart ofte referert til som fjell- og fjord-Noreg. Mode-
rate Venstre hadde stor oppslutning i kyststroka på Agder og Vestlandet. Det Norske Arbeiderparti (DNA) vart skipa i 1887. Dette vart etter kvart partiet for arbeidarrørsla sine medlemer. Då det byrja å få politisk gjennomslag etter 1905, fekk det først stor oppslutnad i Nord-Noreg og i dei store byane. Går vi fram til 1920, vart Bondepartiet – det noverande Senterpartiet – skipa. Dette vart partiet for dei som høyrde til i bondeorganisasjonane. Bondepartiet støtta seg på veljarar i landdistrikta, særskilt i Trøndelag og på Austlandet. Høgre var i stor grad eit by- og embetsmannsparti i den første fasen. Dette var ikkje eit «folkerørsleparti» på same vis som dei andre partia. Mange statsvitarar har vore opptekne av kva som har forma veljaroppslutningane til dei politiske partia i Noreg, og korleis dette heng saman med dei geografiske nedslaga for folkerørslene. Stein Rokkan (1921–1979) utvikla ein modell for å analysera det han kalla for konfliktaksane i norsk politikk. Rokkan hevda at éin hovudakse gjekk mellom sentrum og periferi. Denne konfliktaksen var kulturell, og vart forma av motsetnaden mellom urban og rural (landleg) kultur. Dette gav seg utslag mellom anna i om ein var for eller imot landsmål/nynorsk, lekmannskristendom eller om ein ville ha ein liberal eller streng alkoholpolitikk. Det var slike spørsmål som mobiliserte veljarar frå mellompartia Venstre og Moderate Venstre/KrF. Den andre hovudaksen var økonomisk. Skiljet gjekk her på eine sida mellom aktørane på arbeidsmarknaden, altså arbeidsgjevar og arbeidstakar, på den andre mellom produsentane og kjøparane av fiskeri- og jordbruksvarer. Denne konfliktaksen fekk veljarar til å støtta opp om Arbeiderpartiet, Bondepartiet/Senterpartiet eller Høgre.25
Framveksten av folkestyret (1884–1913)
Rokkan sine modellar har vorte hyppig brukte til å analysera resultata ved stortingsval og norske folkerøystingar, både av forskarar og mediekommentatorar.
Kampen for røysteretten
I 1913 fekk alle vaksne kvinner røysterett på lik line med menn. Då hadde det gått meir enn 25 år sidan embetsregimet sitt fall. Det var langt frå sjølvsagt at røysteretten skulle omfatta alle i tida etter 1884. Dei som betalte skatt var dei røystekvalifiserte, rett nok med unnatak av kvinnelege skatteytarar, som ikkje hadde røysterett. Dette var den vanlege måten å tenkja om røysteretten på, òg mellom Venstre sine representantar i Stortinget. I 1885 gjekk stortingsfleirtalet inn for å utvida røysteretten. Men utvidinga omfatta berre
Folkerøystingar og regionale motsetnadar Dei regionale mønstera i valåtferd har særskilt teikna seg i resultata frå norske folkerøystingar. I røystinga om Noreg skulle vera kongedømme eller republikk i 1905, var det klarast oppslutning om det republikanske alternativet i «fjell- og fjord-Noreg». I 1919 og 1926 vart det gjennomført folkerøysting om det skulle vera forbode å selja brennevin og heitvin i Noreg. I 1919 var det fleirtal for forbod, i 1926 var det fleirtal imot. Ved båe høva var det klarast oppslutning for forbod i dei same områda som der lekmannsrørsla stod sterkt. Forbodet hadde òg stor oppslutning i «fjell- og fjord-Noreg», medan fleirtalet av veljarane i dei store byane var imot forbod. Ved folkerøystingane om norsk medlemskap i EF/EU i 1972 og 1994 (sjå kap. 17 og 19) var det liknande regionale mønster som teikna seg, ved at motstanden mot medlemskap var mest massiv i dei områda der det òg hadde vore fleirtal for republikk i 1905 og for forbod i 1919 og 1926. Sjølv om dei regionale motsetnadane i valåtferda vart mindre viktige utetter etterkrigstida, kan motsetnadane mellom sentrum og periferi seiast å ha vore stabile i resultata frå norske folkerøystingar.26
menn som hadde ei viss minimumsinntekt. Dette innebar at dei som ikkje satt med eigedom kunne få røysterett. Inntektskravet var likevel sett så høgt at ordninga i praksis stort sett omfatta mellomklassen i by og bygd, som lærarar, lågare funksjonærar og sakførarar. Ved sidan av bøndene var dette Venstre sine kjernegrupper.27 Røysterettsutvidinga i 1885 botna såleis i partitaktiske vurderingar ved at ho vart sett som eit middel til å sikra Venstre oppslutning. Slike vurderingar prega òg den vidare røysterettskampen. Men det var press nedanfrå i samfunnet som tvinga kravet fram. Fram mot 1884 vart det grunnlagt fleire arbeidarforeiningar. Desse hadde særskilt tilhald i Kristiania, og fungerte som ein slags møteplassar for arbeidarar, handverkarar og funksjonærar. Arbeidarforeiningane var ein del av venstrealliansen, og dette miljøet sette spørsmålet om allmenn røysterett – altså røysterett for alle vaksne menn – på dagsorden. Då Arbeiderpartiet vart skipa i 1887, byrja konturane av arbeidarrørsla å teikna seg. I den gryande arbeidarrørsla vart kravet om allmenn røysterett til ei kampsak. For Arbeiderpartiet var røysteretten både eit mål i seg sjølv og eit middel for å få endra samfunnet. Sosial og økonomisk rettferd for arbeidarklassen skulle vinnast fram gjennom røysteretten.28 Ved inngangen til 1890-åra oppstod det såleis pressgrupper både innanfor og på utsida av Venstre som reiste krav om allmenn røysterett. Frå 1891 var kravet ein sentral programpost på partiprogrammet. Kravet måtte med for å sikra partiet oppslutning. Dette var særskilt viktig sidan Venstre no kravde full likestilling i unionen med Sverige (sjå nedanfor). For å få fleirtal for denne lina i Stortinget, måtte partiet ha eit tilstrekkeleg tal med representantar.29 Unionsstriden og kampen for allmenn røysterett vart slik kopla saman. Denne koplinga understreka på same tid samanhengen mellom nasjonalisme og arbeidet for politiske reformer, slik tilfellet òg hadde vore i tida fram mot 1884. Eit anna uttrykk for dette, var at 17. mai-feiringane i dei store byane vart nytta til å demonstrera for allmenn røysterett i 1890-åra.30
/ 183
208 /
Kapittel 14
Husmorepoken
For menneske som levde i mellomkrigstida kunne denne perioden opplevast som ei samanhengande sosial krise. Dei stadige økonomiske omkasta og massearbeidsløysa skapte ein unnatakstilstand som vart opplevd som permanent. Dette prega dagleglivet på mange vis. Eitt utslag var at giftemålsalderen gjekk opp. I perioden 1916–1920 hadde den gjennomsnittlege giftemålsalderen vore 29 år for menn og litt under 26 år for kvinner. I perioden 1931–1935 hadde han stige til 30 år for menn og nesten 27 år for kvinner.17 Dette innebar at det vart fødd færre born i mellomkrigsåra enn i periodane før og etter. Den høgare giftemålsalderen og dei lågare fødselskulla spegla at folk var meir varsame med å ta på seg dei kostnadane det innebar å stifta familie. Perioden mellom 1900 og 1960 vert ofte referert til som «husmorepoken» i norsk historie. Standarden var at mannen var
hovudforsørgjaren i familien. Når kvinna vart gift, eller i alle fall når det første barnet kom, var regelen at ho slutta i arbeid. Å vera husmor vart slik sett definert som ein fulltidssyssel. Løns skilnadane mellom kvinner og menn i ulike industriar, som vi såg i førre kapittel, bygde slik sett òg på føresetnaden om at kvinner var arbeidstakarar berre ein kort periode i livet. Dei økonomiske krisene og den vanskelege arbeidsmarknaden i mellomkrigsåra forsterka skilnadane mellom kvinner og menn. I 1925 vedtok til dømes Landsorganisasjonen at dei ville arbeida imot at både mann og kvinne i same familie tok lønsarbeid.18
I mellomkrigsåra kom det husmorskular i ei rekkje norske kommunar. Dette var eit tiltak for å profesjonalisera husmoryrket. Dei var på same tid uttrykk for kjønnsrollemønsteret i samtida og tanken om at kvinnene sin plass var i heimen. Her er eit kull frå Storsteigen husmorskule, 1918.
Mellom splid og integrasjon (1920–1940)
Denne utviklinga forsterka kvinnene sin økonomiske avhengigheit av mannen. Ei ny ekteskapslov i 1927 sidestilte kvinna med mannen juridisk. Prinsippet i lova var at både kvinna og mannen kvar på si side bestemte over si eiga inntekt og eigedom. Det var slik sett ein likestillingstanke som låg i botn. Men lova vart på same tid sett som ein reiskap for å byggja oppunder husmorrolla. Lova mynta først og fremst på å gje kvinner større sjølvstende innanfor rammene av ekteskapet. Oppfatninga var at det motsette ville vera å svekkja ekteskapet som institusjon.19 Ein del av husmorideologien var at husmor yrket skulle få ein høgare status. Dei såkalla «husmorskulane» var eitt utslag av dette. Statens Lærerindeskole i Husstell vart etablert i 1910. I mellomkrigsåra vart det etablert ei rekkje kommunale husstellskular med stateleg støtte. Her fekk dei vordande husmødrene opplæring i kosthald, hygiene og økonomi. Husmoryrket vart slik på sett og vis profesjonalisert.20 Dei lågare fødselskulla i mellomkrigsperioden hang òg saman med at folk i større grad byrja å driva med familieplanlegging. Men dette skjedde gjennom «naturlege» metodar. Tilgangen til prevensjonsmiddel var avgrensa, og seksualopplysning var det lite og ingenting av. Tanken om at kvinner sjølve skulle avgjera kor mange born dei ville ha, var framleis særs radikal og noko som braut med seksualnormene i samtida. I 1934 samla til dømes ei underskriftskampanje mot fri abort 230 000 underskrifter.21
Splid i det nasjonale fellesskapet
Dei økonomiske og sosiale krisene som prega mellomkrigsperioden hadde eit motsvar i ei oppsplitting i det politiske livet. Mellom stortingsvala i 1915 og 1945 hadde ikkje Noreg fleirtalsregjeringar. Politisk gav krisene seg òg utslag ved at legitimiteten til dei politiske institusjonane vart svekt. Det vil seie at mange stilte spørsmål ved sjølve den demokratiske styreforma. Frå 1918 sa fleirtalet i Arbeider partiet, som vi såg, at dei ville gå til revolusjon for å vinna samfunnsmakta om det var naudsynt. På borgarleg hald var det mange som stilte
spørsmål ved om dei demokratiske politiske institusjonane var i stand til å møta trusselen frå arbeidarrørsla. Eitt utslag av dette, var det såkalla Samfundsvernet som vart oppretta i 1923. Dette var ein privat, væpna organisasjon som var meint å verna samfunnet under konfliktar. Det var særleg offisersstanden som var aktive i denne organisasjonen. I ei ny politilov i 1928 fekk Samfundsvernet jamvel tildelt rolla som reservepoliti. Politiet og forsvaret kan seiast å vera dei mest grunnleggjande opp gåvene til ein moderne stat. I eit demokrati må samfunnsborgarane ha tillit til at desse institusjonane er uhilda og representerer fellesskapet sine interesser. At det private Samfundsvernet vart gjort til reservepoliti, illustrerer difor korleis dei politiske institusjonane og demokratiet var under press i 1920-åra.22 Den djupe politiske spliden reflekterte i røynda at sjølve det nasjonale fellesskapet var svekt. Under striden om parlamentarismen fram mot 1884 og den svensk-norske unionen fram mot 1905, hadde nasjonalismen vore frigjerande for dei fleste gruppene i samfunnet. Nasjonalismen hadde underbygd krava om politisk demokratisering. Sjølv om konfliktnivået var høgt, identifiserte folk seg i stor mon med nasjonalstaten. Det liberale partiet Venstre var i stor grad grunnlagt på den demokratiske nasjonalismen. Fram til om lag 1920 var Venstre det største partiet, og kunne spela rolla som ei samlande og stabiliserande kraft i det politiske livet. Ved inngangen til mellomkrigsperioden mista partiet denne rolla. Under inntrykket av den skjerpa klassekampen og dei økonomiske krisene, virka Venstre sine løysingar ikkje samlande lengre.23 Forutan at det frå 1923 fanst tre sosialistiske parti i Noreg, kom det til fleire nye parti på borgarleg hald. For første gong vart det òg danna politiske grupperingar som stod til høgre for partiet Høgre. Vort Land, skipa i 1923 og Fedrelandslaget, skipa i 1924, er døme på dette. Førstnemnde var ei ein slags hemmeleg klubb organisert av nokre av dei fremste næringslivsleiarane i landet. Føremålet var å finansiera høgrepartia sine valkampar. Fedrelandslaget vart derimot bygd opp som ein masseorganisasjon, og var eit for-
/ 209
222 /
Del 3: 1940–2020 av Knut dørum
DEL 3: 1940–2020 AV KNUT DØRUM Innleiing til del 3
Historiefaget handlar mykje om endring og det å finne kontinuitet og brot i tid og rom. Det me kan kalle den norske samtidshistoria, tida frå 1940 og fram til 2020, er rik på dramatikk, hendingar og prosessar. Aldri har endringstakten vore så høg i samfunnet, og omskiftingane har gått stadig raskare. Me kan snakke om ei fullstendig forvandling på mange samfunnsområde. Det gjeld teknologi og materiell kultur, men ikkje minst måten me samhandlar med kvarandre på og med omverda. Me har hatt ei utvikling i velstand, velferd og rikdom som ingen i 1945 ville ha trudd var mogleg. Noreg kom til å knyte seg tettare til Europa og verda fram mot 2020. I løpet av åtti år har Noreg fått ein heilt annan utsjånad. Bilar var det få av i 1940-åra, fartsgrensene var låge, og det var som regel grusvegar å ferdast på. Leve- og bustadstandarden var mykje lågare enn han er i dag. Bilete av folk med hestar og kjerrer, med uvaska hår og enkelt kledd og i hardt fysisk arbeid, står i sterk motsetnad til dagens velstelte og velkledde menneske som er omgjevne av avansert teknologi og all slags komfort. Hesten dominerte arbeidet på åker og eng og på landevegane på bygdene enno på 1950-talet. I utkantstrok kunne det skorte på innlagt vatn og straum fleire stader innpå 1960talet. Traktoren slo seg fram som allemannseige i landbruket først i 1960-åra. Fjernsynsapparat vart først utbreidd i dei siste åra før 1970, og telefon var det mange som framleis ikkje hadde i 1970-åra. I dag rullar me ut med flotte elektriske bilar som kan måle, informere og hjelpe
oss på utrulege måtar, og me kan kommunisere mangt og få utretta mykje med smarttelefonar. Dei fleste av oss har råd til å ete nesten kva me vil og reise til mange plassar, og me lever eit liv med mykje fritid og ferie. Det som kjenneteiknar samtidshistoria, er at iallfall ein del av samfunnsborgarane sjølv kan hugse det som hende, noko som gjer at fortida også vert tolka ut frå personlege minne og røynsler. Dette gjer at denne delen av historia ofte er kontroversiell, sidan mange kan kikke historikarane i korta og kome med eigne meiningar. Samtidig er det ikkje berre historikarane, men også forskarar frå andre fagfelt som har interessert seg for samtidshistoria, og heile tida får me nye forskingsresultat og forskarsyn. Det at historia er under endring, og at ulike «fortider» eller epokar stadig vert tolka på nytt, er ein hovudinngang i denne bolken. Ulike historikarsyn vil ofte verte drøfta opp mot kvarandre. I del 3 skal me særleg følgje tre store historiske spørsmål: vilkåra og verknadene som arbeidarpartistaten hadde i 1945–1965, og vidare, årsakene og konsekvensane av 1968-opprøret og den langvarige høgrebølgja som følgde frå 1970-åra. I eit eige kapittel får vi eit overordna perspektiv på korleis Noreg i denne perioden vart meir integrert i den store verda. Til slutt skal vi drøfte om Noreg har vore eit «annleisland» i både samtidshistoria og attende fleire tusen år i tid. I innleiinga til del 2 såg me at tidsforståinga i samfunnet gradvis endra seg frå 1800-talet og framover. Meir enn før vart tida sett som ei rett
Innleiing til del 3
line frå fortid til nåtid, der endringane førte til framsteg. Frå 1945 til slutten av 1960-åra kan me seie at denne framtidstrua stod på sitt sterkaste i Noreg. Ein ville gjenreise landet som ein moderne nasjon, der industrien skulle vere motoren for framstega. Utover i etterkrigstida, og særleg frå slutten av 1960-åra, var det fleire og fleire som trekte denne utviklingsoptimismen i tvil. Her låg mykje av bakgrunnen for 1968-opprøret. Samstundes kom mange i 1970og 1980-åra til å forsvare kapitalismen og forbrukssamfunnet, og ville ha større økonomisk fridom for den einskilde. Utviklingsoptimismen vart utfordra, men forsvann aldri. Me startar framstillinga med andre verdskrig 1940–1945 i Noreg. Når desse krigsåra har fått ein så stor plass i denne boka, er det fordi nordmenn lenge har vore særs opptekne av det som hende Den 7. juni 1945 møtte mange opp i Oslo for å møte kongen og kronprinsfamilien, som hadde kome heim etter fem år i utlandet. Her ser vi kronprins Olav og motstandshelten Max Manus (til høgre).
då. Debattane har vore mange blant forskarar frå ulike fagområde, journalistar, skjønnlitterære forfattarar og dei som har deltatt i konfliktane, om mellom anna fordeling av heider, skuld og ansvar. Framleis er krigen det historiske temaet som interesserer folk i Noreg mest. Det er fleire grunnar til det. Perioden er særs dramatisk og hendingsrik. Krigen råka hardt fleire tusen norske soldatar, sjøfolk og dei som budde i område som opplevde militære åtak eller terror. Heile sivilbefolkninga fekk ein heilt annan kvardag. Det nazistiske okkupasjonsstyret skapte steile frontar mellom venner og fiendar. Store konsekvensar fekk oppgjeret som domstolar og lokalsamfunn tok etter krigen til dømes med kvinner og menn som vart skulda for krigsbrot og landssvik, unge menn som hadde kjempa på tysk side mot Sovjetunionen, og kvinner som hadde vore kjærastar med tyske soldatar. Elles er det naturleg å betrakte andre verdskrig som eit viktig vegskilje. Krigen braut på fleire område utviklinga, og danna grunnlag for nye val og vegar. Han synte kor sårbart Noreg
/ 223
264 /
Kapittel 16
maskin og vaskemaskin vart i 1960-åra vanlege også i utkantområde. Meir enn før vart unge jenter i tida 1945–1970 førebudde på at dei skulle verte heimeverande husmødrer. På folkeskulen fekk dei opplæring både i husstell og handarbeid. Historikaren Hilde Gunn Slottemo (f. 1968) får godt fram dei nye ideala og forventningane som unge kvinner møtte i 1950- og 1960-åra, ikkje minst gjennom avis- og vekebladreklame, reklamefilmar, statlege opplysningskampanjar, og når journalistar skreiv reportasjar og hadde innslag på radio og fjernsyn om den gode husmora. Frå 1954 gjekk det faste filmframvisingar om opplæring og informasjon til husmødrer, og det følgde med ei gratisavis, Husmor-nytt.44 Dei skulle vere oppfinnsame med å lage og servere mange ulike typar matrettar og utnytte alle moglege vegar til matauk frå bær i skogen til kjøkkenhagen utanfor stovedøra. Dei skulle vere netthendte med synål og tråd, og idealet var at ein kunne sy klede og utstyr sjølve. Dei skulle kunne stelle, skure og vaske slik at huset med omnsplater, bestikk, krukker og service, bad og kjøkken osb. var skinnande reint. Sjølv om husarbeidet vart enklare, auka kvali-
tetskrava til det husmora gjorde, og gamle ideal om å vere nøysam og sjølvberga levde vidare. Slik Slottemo ser det, vart det etter 1945 utvikla ei sterkare ære knytt til husmorrolla, og kvinnene overvaka kvarandre og tevla seg imellom.45 Den vellukka husmora og den lukkelege familien som opplevde stadig meir velstand, slik reklamen og opplysingsfilmar synte, stod i grell kontrast til den skremmande storpolitikken i verda. Kunne det verte atomkrig?
Inn i den kalde krigen
Etter krigen auka spenninga mellom USA og vestmaktene, på den eine sida, og Sovjetunionen og satellittlanda i Aust-Europa, på den andre. To ulike politiske, ideologiske og økonomiske system stod mot kvarandre. I Vest-Europa frykta ein kommunismen som eit totalitært og udemokratisk system, og det at Sovjetunionen heldt eit fast grep om Aust-Europa, markerte ein faretrugande ekspansjonisme (ønske om å utvide makt og territorium). Det vart stadig meir klart at landa i Aust-Europa ville verte kommunistiske eittpartistatar. Omvendt kom den sovjetiske politiske leiinga til å sjå nærværet til USA i Vest-Europa som skremmande etter at det store landet i vest i lang tid hadde vore isolasjonistisk (hatt ei tilbaketrekt rolle). USA gjekk meir og meir inn i samarbeid med Storbritannia og Frankrike, og vart snart ein vernar av den tyske befolkninga mot supermakta i aust. Marshallhjelpa frå 1947, oppkalla etter planen til den amerikanske utanriksministeren George C. Marshall (1880–1959) romma gåver og rimelege lån til næringslivet i mange europeiske land. I 1947 var det klart at europeiske land sleit med mangel på valuta, og at skorten på dollar hemma utanrikshandelen. Straumen med amerikanske dollar hjelpte mykje til å halde hjula i gang og bere oppe atterreisinga og veksten. Vilkåra som USA stilte, var innføring av
Statsminister Einar Gerhardsen kler på sonen Rune under ei tilstelling i Sentrum Framlag i 1949. Gerhardsen sette namnet sitt på ein heil epoke i norsk historie.
Arbeidarpartistaten (1945–1965)
ein meir liberal økonomi. Ein skulle byggje ned tollmurar, avvikle kvotereguleringar på produksjon og import og opne for frihandel. I aust kunne dette verte tolka som at USA freista å skipe eit økonomisk imperium i Vest-Europa. Også blant sosialdemokratar og kommunistar i Noreg skremde Marshallhjelpa. Marshallhjelpa bidrog aktivt til at Noreg måtte velje side.46
Frå brubygging til vestvending
I åra 1944–1948 ønskte Noreg, til liks med Sverige og Danmark, å skape eit Europa utan todeling og steile blokkar mot kvarandre. At USA og vestmaktene kunne kome i sterk konflikt med Sovjetunionen, merka seg ut som ein fare. Som småstat kunne ein mekle og avverje ein ny krig, var den norske tanken (sjå kap. 15). Det som skulle fange interessa hos norske politikarar nett i desse åra, var verdsorganisasjonen Dei foreinte Nasjonar (FN). I august–desember 1944 hadde USA, Sovjetunionen og Storbritannia vorte samde om å skipe FN som på heilt andre vilkår skulle
Gjennom Marshallhjelpa fekk Noreg lån og gåver. Her vert det lossa landbruksmaskinar av merket Massey Harris frå skipet Venezuela på kaia i Oslo. Året er 1950. Kassene av tre hadde Marshallhjelpas emblem.
sørge for fred. Forgjengaren Folkeforbundet hadde i mellomkrigstida synt seg å vere veikt og vaklande i høve til stormakter som forgreip seg på småstatar. FN vart skipa i 1945 med den tidlegare norske utanriksministeren Trygve Lie som den første generalsekretæren. Med FN skulle stormaktene få ei meir dominerande og kraftfull rolle, slik at verdsorganisasjonen skulle kunne handsame konfliktar og kriser snøgt og effektivt. Nordmenn som var med på møte hausten 1944, stødde tanken om at stormaktene burde ha gjensidig vetorett i eit tryggingsråd. Den norske haldninga vart knytt til fredstanken. Noreg skulle byggje bru mellom stormaktene og mellom aust og vest, og vere med å trygge samlivet mellom statar og folk tufta på lov, rett, dialog og fredelege middel. I 1945
/ 265
314 /
Kapittel 18
Anne Grete Ellingsen fekk jobben som Noregs og verdas første kvinnelege plattformsjef i 1983, i ein særs mannsdominert oljebransje.
omsyn til utdeling av blokkar. Syse-regjeringa greidde også å få i stand eit petroleumsfond, som endå meir trygga politisk styring over dei statlege oljeinntektene. I 1996 kom Statens Petroleumsfond i full verksemd. Namnet vart seinare Statens Pensjonsfond utland, men me kjenner dette som «oljefondet». Medan stat og næringsliv hadde finansiert utbygginga av oljeindustrien med store lån i utlandet, fekk Noreg no «pengar på bok». Det første innskotet var på 48 milliardar kroner, men fondet vaks raskt (sjå nedanfor). I 2001 var det på 614 milliardar kroner, og det utgjorde 39 prosent av BNP. Noreg hadde vorte ein oljestat, med Stavanger som oljehovudstad.58
Olja og samfunnet
«Da jeg vokste opp, sjekka vi oljeprisene og dollarkursen i avisa hver dag. Ikke fordi vi drømte om å bli børsmeglere og millionærer, men for å
1904 vart stadig utvida, og Noreg Den norske petroleumsverksemda sikra seg ein stor sokkel, med blokkar og borefelt frå Ekofisk i Nordsjøen til Barentshavet.
forsikre om at framtida var trygg.» Dette fortel den tidlegare RV-politikaren Aslak Sira Myhre (f. 1973) om barne- og ungdomsåra i Stavanger i 1980-åra. Høg oljepris og høg dollarkurs betydde at oljeutbygginga ville halde fram, at nye plattformer vart slepne ut i havet og sette på nye felt. Det ville også sikre arbeidet som faren til Myhre hadde på det store Rosenberg verft utanfor byen.59 Stavanger skulle kome til å verte sterkt forma av oljeeventyret. I 1972 vann byen kampen om å verte oljehovudstad. Oljedirektoratet og Statoil flytta inn i Stavanger og etablerte seg her. Hit fann også mykje av det oljerelaterte næringslivet
Den lange høgrebølgja(1970–1990)
vegen. Sigeren kom etter stor dugnadsinnsats frå lokalpolitikarar og stortingsrepresentantar som kjempa for heimbyen, og som selde han inn til regjering, storting og departement. Men heilt sidan 1965 hadde Stavanger vore ein baseby for oljeleitinga, og i 1971 budde det 1500 personar i byen som arbeidde i leite- og produksjonsverksemda på norsk sokkel. Folketalet vaks snøgt i takt med dei mange nye arbeidsplassane.60 Medan Oslo og Bergen hadde så å seie uendra folkemengd frå 1960 til 1980, så auka innbyggjartalet sterkt både i Stavanger og nabokommunen Sandnes.61 Nye bustadfelt, næringsbygg, butikkar og restaurantar reiste seg i Stavanger i 1970-åra og endå meir i 1980- og 1990-åra. Ekspansjonen førte til nye bydelar og eit langt meir pulserande liv i byen til alle døgnets tider. Stavanger fekk ei større innflyttargruppe med oljearbeidarar og deira familiar frå USA. Dei åt amerikansk mat på Esso Motor Hotel, familiane kom saman på eigne kulturtreff, og ungane gjekk på internasjonale skular.62 Oljeboringa byrja i ei tid då Noreg og andre land sleit med underskot på handelsbalansen,
aukande statsgjeld og inflasjon som undergrov økonomien. Oljeverksemda drog med seg ein del av næringslivet både frå fastlandet og fiskerinæringa. Reiarlag i Bergen, Grimstad og Oslo la om og tente gode pengar på å drive boreriggar i Nordsjøen, og dei leverte også forsyningsskip til oljeplattformene. Langs vestlandskysten valde fleire verft, slik som Ulstein på Sunnmøre, å spesialisere seg på å produsere farkostar og utstyr til oljeproduksjonen, og dei store verfta på Austlandet blanda seg også inn. Akers mekaniske verksted engasjerte seg i bygging av riggar og bustadplattformer og borefartøy som skulle senkast ned under havoverflata. Ein stor suksess vart Condeep-plattformene, dei nye stålplattformene. Norwegian Contractors og Akergruppen stod bak dei 350 000 tonn tunge kjempene som vart slepte ut i Nordsjøen av fleire skip.63 I sum vart mange norske bedrifter knytte til olje- og gassnæringa,
Oljehovudstaden Stavanger i 2017.
/ 315
Den lange høgrebølgja(1970–1990)
Frå oljekranene draup det litt på dei fleste nordmenn. Folk opplevde ein velstandsauke som eskalerte frå 1990-åra og dei to tiåra som følgde. Privatøkonomien rundt om strutta. Det kom til syne i større og finare hus, og i store oppussingsprosjekt med flotte og skinnande bad, stove og kjøkken. Nye bilar, og etter kvart el-bilane, rulla rundt med all verdas oppfinnsam teknologi. Mange fekk seg ikkje berre fritidsbustader på fjellet eller ved sjøen, men også i utlandet. Rikdomen og velstanden ville ingen ende ta. I åra 1994 til 2014 steig forbruket til hushaldningane med 55 prosent, rekna i faste prisar. Tilsvarande gjorde realløna eit byks oppover på 56 prosent i åra 1996–2014.132 Kontrasten vart desto større for dei som fall utanfor.
Frå raud og grøn til blå botnline?
Den lange økonomiske framgangen som sette fart frå slutten av 1970-åra og utetter, og til tider i kjempetempo, hjelpte fram høgrebølgja. Det var ein opptur som aldri tok slutt. Kriser
råka Noreg, men næringslivet og staten evna å handsame dei. Hjula i økonomien spann berre fortare og fortare rundt. Den auka veksten og velstanden beviste at marknadsøkonomien gagna Noreg og verda, slik mange såg det. Dette gjorde det enklare for regjeringane å ha tru på den frie marknaden og det private initiativet. Samstundes opna dei veldige olje- og gassrikdommane for at staten kunne sprøyte inn store summar i velstand og velferd. Noreg hadde vorte eit rausare velferdssamfunn ved inngangen til 2020 enn nokon gong. Betydde det at det meste av samfunnsutviklinga i åra frå 1970 til 2020 fekk ei blå botnline, eller var det også ei grøn og raud botnline? Kva meiner historikarane? I motsetnad til Berge Furre vil ikkje Edgeir Benum (f. 1939) gå med på at den sosialdemokratiske orden vart heilt avskaffa, sjølv om han
Ein ung og framgangsrik japp i 1991 på Aker Brygge med ein stor mobiltelefon.
/ 331
332 /
Kapittel 18
mista hegemoniet sitt. Slik Benum ser det, kom korkje dei raude eller dei blå kreftene til å få overtaket i tiåra etter 1968.133 Viktige sider ved velferdsstaten overlevde og vart haldne fram av dei borgarlege partia så vel som av dei sosialistiske. Dette kom samstundes med at den raude og den grøne reformiveren dabba av. Benum teiknar opp eit komplekst og motsetnadsfylt bilete. Deregulering, fristilling og privatisering av offentleg teneste i stor stil gjekk sin sigersgang i 1980- og 1990-åra. Ein sterk retorikk rundt lønsemd, effektivisering og den frie marknaden vann dominans i ein stor del av det politiske Noreg, også på venstresida. Dette vara ved og styrkte seg i tiåra som følgde. Men ein del av arven frå fellesskapssamfunnet frå 1950- og 1960-åra – ikkje minst den breie politiske samStatsminister Erna Solberg (Høgre) og finansminister Siv Jensen (Frp) feirar 24. januar 2014 at ei blå-blå regjering har sete 100 dagar ved makta. Etter eit godt stortingsval i 2013 kunne Høgre og Frp danne regjering saman. Denne oppturen for høgresida vart sidan svekt ved stortingsvalet i 2017, og i 2020 skranta samarbeidet slik at Frp gjekk ut av ei borgarleg samlingsregjering.
linga rundt velferdsstaten – og likskapsideala og dei antiautoritære haldningane frå 1960- og 1970-åra vart ført vidare av alle parti. Jamstilling mellom kjønn, likeverd for minoritetar, funksjonshemma og homofile, meir omsorg for barn og eldre, og meir demokratisering slo gjennom. Ei grøn line vann fram i dei to–tre siste tiåra før 2020, og ei miljø- og naturvernbølgje kom i det siste tiåret til å få politisk gjennomslag internasjonalt. 1968-opprøret enda opp med både ei raud, grøn og blå botnline. Den auka globaliseringa og det internasjonale hopehavet tvinga fram tiltak for å redusere utslepp i vatn og luft og få i stand miljøtiltak som batt heile verdssamfunnet. Kampen mot diskriminering på eit breitt grunnlag – kjønn, seksuell identitet, etnisitet, religion, funksjonshemming og så bortetter – bana seg fram i internasjonale eller europeiske avtaler. Dette er døme på grøn og raud globalisering. Globaliseringa innebar altså ikkje berre spreiing av ein grensesprengande marknadsøkonomi. Ho hadde fleire botn liner og fargar, slik me skal sjå i neste kapittel om Noreg og verda.