verket legg vi vekt på systematisk arbeid med lesing, skriving og munnleg kommunikasjon. Vi ønskjer òg å stimulere til leselyst og skriveglede.
K A O B NN
N YN O R SK
5
Kaleido er Cappelen Damms nye norskverk for mellomtrinnet. I dette
Ingeborg Anly Eirik Lissner Sture Nome
GRU
Kaleido 5 består av desse komponentane: • Kaleido 5 Grunnbok A • Kaleido 5 Grunnbok B • Kaleido 5 Tekstbok • Kaleido 5 Lærarens bok
GRUNNBOK A
• Kaleido Digital: – elevnettstad med oppgåver og skrivetrening
– lærarressurs med tavlebok, eksempeltekstar,
skrivestøtte, kopioriginalar og andre tilleggsressursar
www.kaleido5-7.cdu.no
NYNORSK
ISBN 978-82-02-44138-8
www.cdu.no
Kaleido5A TRYKK NYNORSK.indd 1
18.02.15 15.32
Ingeborg Anly, Eirik Lissner og Sture Nome
Grunnbok A
Nynorsk
© CAPPELEN DAMM AS, 2015 Føresegnene i åndsverklova gjeld for materialet i denne publikasjonen. Utan særskild avtale med Cappelen Damm AS er all eksemplarframstilling og tilgjengeleggjering berre tillate så langt det har heimel i lov eller avtale med Kopinor, interesseorgan for rettshavarar til åndsverk. Bruk som er i strid med lov eller avtale, kan føre til erstatningsansvar og inndraging og straffast med bøter eller fengsel. Kaleido dekkjer alle måla i Kunnskapsløftet etter revidert plan 2013 i faget norsk og er laga til bruk på barnetrinnet i grunnskulen. Illustrasjonar: Sjå eiga liste Grafisk design: Melkeveien Designkontor AS Omslagsdesign: Mette Gundersen Forlagsredaktør: Sigrid Briseid Biletredaktør: Kjersti Laake Omsetjing til nynorsk: Helga G. Eriksen Tekstkonsulent nynorsk: Janne Karin Støylen Trykk og innbinding: Livonia Print, SIA 2015 Utgåve 1 Opplag 1 ISBN 978-82-02-44138-8 www.kaleido.5-7.cdu.no
2
Velkommen til mellomtrinnet Det er no det byrjar! No er du blitt så god til å lese at du kan lese endå meir spennande tekstar enn før. Tekstane i Kaleido er mange, og dei er ulike. Vi vonar dei vil inspirere deg til å lære, undre deg og fantasere. På femte trinn skal du lære å skrive ulike typar tekst. Du skal også presentere munnleg. Det er nyttig og morosamt å arbeide saman om å bli flinkare, og derfor skal du både få og gi respons på arbeidet du gjer i Kaleido. I norskfaget kan du øve på å snakke og skrive slik at andre forstår kva du meiner, og slik at du blir teken på alvor. I byrjinga av kvart kapittel finn du ei liste med ekspertord som du kan bruke for å uttrykkje deg som ein ekspert. Kaleido har tre bøker på 5. trinn: Kaleido 5 Grunnbok A Kaleido 5 Grunnbok B Kaleido 5 Tekstbok Det er til saman åtte kapittel i dei to grunnbøkene. Du finn dei same kapitla i tekstboka. Dei blå boblene fortel deg når du kan finne fram tekstboka: Desse symbola fortel deg korleis du skal jobbe med oppgåvene:
Munnlege oppgåver Skriftlege oppgåver
På kaleido5.cdu.no finn du fleire oppgåver til kvart kapittel. Lykke til med norskfaget på femte trinn! Helsing forfattarane
Les meir om dette i tekstboka.
INNHALD 1. Bli ein god lesar
side 6
Ver ein strateg
side 8
Lesemål og lesemåter
side 11
Kva veit du frå før?
side 16
Få oversikt med OBI
side 20
Lag ei oppsummering
side 24
Lag ein teori
side 27
Les med blyanten i handa
side 30
Finn ut av vanskelege ord
side 32
Språk og grammatikk: Alfabetet vårt
side 36
Å bruke ordliste Oppsummering
side 38 side 41
2. Ordet er ditt
side 42
Rett ord til rett tid
side 44
Å vere ein god lyttar
side 50
Å respektere kvarandre
side 54
Å lese høgt
side 60
Å gi og få tilbakemelding
side 62
Språk og grammatikk: Teiknsetjing
side 64
Eksempeltekst:
side 70
Bokpresentasjon
Presenter ei bok
side 72
Oppsummering
side 73
3. Rett på sak
side 74
Saktekstar og skjønnlitteratur
side 76
Kva er ein faktatekst?
side 81
Å bruke kjelder
side 83
Å skrive som ein ekspert
side 90
Språk og grammatikk: Substantiv
side 94
Eksempeltekstar:
side 98
Faktatekst
Øv på faktatekst
side 102
Skriv ein faktatekst
side 106
Oppsummering
side 109
4. Del eit dikt
side 110
Alt kan bli til dikt
side 112
Finn forma
side 114
Finn rytmen
side 116
Det rimar
side 118
Å tolke dikt
side 122
Framfør diktet
side 128
Språk og grammatikk: Adjektiv
side 132
Skriv eit dikt
side 137
Oppsummering
side 141
Rettskriving
side 143
BLI EIN GOD LESAR • Snakk om biletet
Ekspertord
• Sjå på biletet. Kva les dei? • Kvifor les dei? • Les dei på ulike måtar? Kva måtar? • Kva slags tekstar les du i fritida?
strategi lesestrategi
• Kva les du på skulen?
lesemål
• Kvifor les du?
lesemåte
• Kva likar du å lese?
skumlese nærlese leitelese
Dette ska du lære: l å bruke lesestrategiar for å forstå teksten
ingress tenkjepause oppsummering teori nøkkelord
å lese med eit mål
nøkkelsetning
å lese på tre ulike måtar
oppslagsord
å finne ut av vanskelege ord i ein tekst å alfabetisere og bruke ordlister
ordklasse leieord
7
1
Bli ein god lesar
Ver ein strateg Myten om Minotaurus er frå gresk mytologi. Dei greske mytane er opphavet til mange ord og uttrykk som vi brukar den dag i dag. For eksempel kan ein seie at ei forteljing har ein raud tråd. Det betyr at det er ein samanheng i forteljinga. Uttrykket kjem frå denne myten.
8
Kampen mot uhyret Daidalos var den største oppfinnaren og arkitekten i Hellas. Han bygde ein labyrint som var så komplisert at ingen kunne finne vegen ut åleine. Inst i labyrinten budde det fryktelege uhyret Minotaurus – halvt okse og halvt menneske. Kvart niande år sende kongen sju gutebarn og sju jentebarn inn i labyrinten for at dei skulle ofrast til Minotaurus. Ingen kom levande tilbake. Ein dag ville den tapre Thesevs prøve å gå inn i labyrinten og drepe Minotaurus. Han fekk hjelp av ei dame, Ariadne. Ho gav han eit sverd og tvinna eit raudt garnnøste kring handa hans. Thesevs lista seg modig innover i labyrinten. Han visste at ingen nokon gong hadde funne vegen ut. Medan han gjekk innover, sleppte han ut tråd.
Bli ein god lesar
Etter å ha gått langt inn, høyrde han ein knurrande lyd. Der, i mørket, kunne han så vidt skimte uhyret. Det hadde heldigvis ikkje oppdaga han. Thesevs tok sverdet og hogghovudet av uhyret. Etterpå fann han vegen ut att av labyrinten ved å følgje den raude tråden han hadde fått av Ariadne.
Å vere strategisk
1
Les meir om kva strategi GummiTarzan bruka for å ta att mot dei slemme gutane på side 6 i tekstboka.
Takk vere Ariadne greidde Thesevs å nå målet sitt. Det var nesten umogleg å finne vegen ut av labyrinten. Men Ariadne var smart, ho hadde ein strategi for å finne vegen ut. Ordet strategi blei først bruka i krigføring. Ein hærførar som ville vinne ein viktig kamp, måtte ha ein strategi. Det vil seie at han måtte planleggje korleis han skulle gå fram for å nå målet. Ein strateg er ein som er smart på det viset at han brukar lure måtar å nå målet sitt på.
Diskusjonsoppgåve 1. Sjå på illustrasjonen. Kven er mest strategisk her?
9
1
Bli ein god lesar
Sju lure lesestrategiar I dette kapittelet skal du lære sju lure lesestrategiar. Lesestrategiane kan hjelpe deg å finne vegen gjennom tekstar, forstå dei og lære noko av dei. I tekstboka er det fleire tekstar med oppgåver der du kan øve på dei same lesestrategiane. Lykke til med lesinga!
10
Lesestrategi 1
Lesestrategi 2
Lesestrategi 3
Lesemål og lesemåtar
Kva veit du frå før?
Oversikt med OBI
Lesestrategi 4
Lesestrategi 5
Samandrag
Lag ein teori
Lesestrategi 6
Lesestrategi 7
Les med blyanten i handa
Finn ut av vanskelege ord
Bli ein god lesar
1
Lesestrategi 1
Lesemål og lesemåtar Det finst fleire måtar å lese ein tekst på. Her skal du lære tre ulike lesemåtar som du kan bruke: skumlese, nærlese og leitelese. Men før du vel korleis du skal lese teksten, må du vite kvifor du skal lese han.
Lesemål Å velje lesemåte handlar om å vere strategisk. For å velje ein god strategi, må du ha eit mål i sikte. Før du les, kan det derfor vere lurt å spørje: Kvifor skal eg lese denne teksten? Kva er målet med lesinga? Nokre tekstar inneheld mykje informasjon, men det er ikkje sikkert du treng lese alt like nøye. Viss du til dømes skal finne ut om det er spor av nøtter i ein sjokolade, har du eit klart mål med lesinga. Då må du raskt finne fram til akkurat det du leitar etter. Du må velje den lesemåten som passar til målet ditt.
Når du skumles, les du så raskt du kan. Vi kallar det å skumme gjennom teksten.
Skumlese Å skumlese vil seie å lese raskt igjennom heile teksten. Når du skumles, får du ikkje med deg alle detaljane, men det er ein fin måte å lese på for raskt å få oversikta over kva teksten handlar om. Når passar det å skumlese? Når du skal få oversikt over teksten og finne ut kva han handlar om. Når du skal finne ut om teksten handlar om det du er ute etter. Når du skal finne ut kva del av teksten du skal lese nøye. 11
1
Bli ein god lesar
Nærlese Å nærlese vil seie å lese veldig seint og nøye. Når du nærles, kan du få med deg alle detaljane. Dersom teksten er vanskeleg, kan du stoppe opp og sjekke om du har forstått teksten rett, og du kan lese nokre setningar eller avsnitt fleire gonger. Dersom du skal lære noko av teksten, kan det vere lurt å nærlese dei delane av teksten der du finn den viktigaste informasjonen. Når du nærles, les du veldig seint og nøye, ofte med blyant i handa.
Når passar det å nærlese? Når du skal forstå vanskelege tekstar. Når du finn viktig informasjon som du skal lære.
Leitelese Viss du berre er på jakt etter ei bestemt opplysning, til dømes om det er nøtter i sjokoladen eller ikkje, kan du leitelese. Når du leiteles, hoppar du over dei delane av teksten som ikkje handlar om det du skal finne svar på. Når passar det å leitelese?
Når du leiteles, les du ofte med fingeren for å finne akkurat det du leitar etter.
12
Når du leitar etter tal i tabellar, til dømes for å finne ut når bussen går. Når du skal finne svar på spørsmål til tekstar. Då ser du etter bestemte ord i teksten eller i overskrifta. Når du finn dei, nærles du akkurat den delen av teksten der informasjonen står.
Bli ein god lesar
1
Øv på lesestrategi 1 Du skal lese teksten på neste side tre gonger. Teksten heiter «Eit kort og vakkert liv». Du vil få tre ulike mål, og du må sjølv finne ut om det er lurt å skumlese, nærlese eller leitelese. 1. Les teksten. Lesemålet er å finne ut kva teksten handlar om.
Etter at du har lese: • Fortel kort kva teksten handlar om. • Kva lesemåte nytta du? • Kvifor valde du den lesemåten?
2. Les teksten igjen. No er lesemålet å finne ut kor mange egg ein sommarfugl kan leggje.
Etter at du har lese: • • • •
Kor mange egg kan ein sommarfugl leggje? Kvar fann du svaret på spørsmålet? Kva lesemåte bruka du? Kvifor valde du den lesemåten?
3. Les teksten ein gong til. Lesemålet er å finne ut kvifor sommarfuglar har så flotte fargar og mønster.
Etter at du har lese: • Forklar kvifor sommarfuglar har så flotte fargar og mønster. • Kva del av teksten måtte du lese for å finne svaret? • Kva lesemåte måtte du bruke for å kunne forklare dette? • Kvifor valde du denne lesemåten?
Øv meir på lesestrategi 1. Slå opp på side 13 i tekstboka.
13
1
Bli ein god lesar
Fr책 Norsk barneblad nr. 4, 2013
14
Bli ein god lesar
1
15
1
Bli ein god lesar
Lesestrategi 2
Kva veit du frå før? Du kan lære mykje av å lese. For å få mest mogleg ut av det du les, kan det vere lurt å førebu seg. I tillegg til å tenkje gjennom kvifor du skal lese teksten og setje opp eit lesemål, er det viktig å tenkje gjennom kva du veit frå før om det teksten handlar om. Dersom du veit noko om det teksten handlar om, kan du hente det fram frå minnet. Då blir det lettare å forstå teksten. Du kan: tenkje over kva du veit snakke med andre om kva de veit skrive ned kva de veit
Tenk deg om før du les. Du veit ofte meir enn du trur!
16
1
Bli ein god lesar
Øv på lesestrategi 2 1. Du skal snart lese teksten «Tal og språk» på neste side. Men før du les, skal du tenkje gjennom kva du veit frå før om språk i verda. Svar på desse spørsmåla: • Kor mange språk trur du det finst i verda? Trur du det finst nokre hundre, eller trur du det finst nokre tusen? Her er det lov til å tippe. • Kva tyder det at eit språk er stort? • Kva språk trur du er det største i verda? • Kva vil det seie å ha eit språk som morsmål? • Korleis kan språk forsvinne?
svensk
dansk japan
sk
urdu isk
arab
fransk
tysk
EG VEIT – Eg veit at det finst mange språk i verda.. Eg tippar fleire tusen. – Eit stort språk er eit språk mange menneske kan snakke. – Engelsk er eit stort språk.
EG HAR LÆRT
spansk korea n
sk
litauisk russisk
vietnamesisk
isk
portugis
kinesisk persisk samisk
17
1
Bli ein god lesar
Frå Språkmagi av Helene Uri
Tal og språk Det finst mange språk her i verda, det er det ikkje tvil om – men kor mange finst det? Det er det nesten umogleg å svare på. Vi skal likevel prøve. Og kva er det største språket som finst? Og kva er det aller, aller minste? Ujamt fordelte
Språk er ikkje jamt fordelte over kloden. Av dei omtrent 7000 språka som finst, blir berre litt over 200 snakka i Europa, medan over 2000 blir snakka i Asia. Det blir nesten det same med dyr og plantar: Nokre stader vrimlar det av artar; andre stader er det nokså få. På Ny-Guinea bur det kring fire millionar menneske, og det blir snakka over 800 ulike språk der! Størst?
Hva er det største språket i verden? Hvilket språk er det flest har som morsmål? Hvis vi kikker i bøker og leter på nettet, finner vi mange lister over de største språkene. Listene er ikke helt like, så det er tydeligvis heller ikke så lett å telle hvor mange som har et språk som morsmål. Men på de aller, aller fleste listene troner kinesisk øverst; noen lister har gan-kinesisk øverst. Det er iallfall ikke noen tvil om at en eller annen form for kinesisk er den suverene vinner. På de neste plassene kommer spansk, engelsk, hindi, arabisk, portugisisk, bengali, russisk, japansk, men her varierer rekkefølgen i de forskjellige listene. Tysk, fransk, italiensk, tyrkisk og persisk er også eksempler på store språk, men de er ikke inne på topp 10-listen. Minst?
Kva språk er verdas minste? Og kva tyder «verdas minste språk»? Når vi har sagt at verdas største språk er dei med flest morsmålstalarar, må verdas minste språk vere dei språka med færrast morsmålstalarar. Det er ikkje vanskeleg å finne språk med få talarar. Nokre språk blir snakka berre av ei handfull personar, nokre har berre ein einaste attlevande talar. På nettet finst det lister over dei aller siste talarane av språk; prøv å søkje på last known speaker of a language», så får du opp fleire oversikter. Edwin Benson held til i Nord-Amerika, og han er den einaste som snakkar mandan. Edwin Benson er fødd i 1931, og når han døyr, døyr også språket mandan. 18
Bli ein god lesar
1
Det er mange som synest det er forferdeleg at språk forsvinn. For på same måte som når ein dyreart eller planteart forsvinn, så blir språkmangfaldet i verda mindre. Med eit språk blir gjerne eventyr, segner og songar også borte. Og det er jo ganske trist? Sørsamisk er eit språk som står i fare for å forsvinne. Helene Uri
Etter at du har lese 2. Snakk og skriv om kva du har lært om tal og språk som du ikkje visste frå før. Svar på desse spørsmåla: • • • •
Kor mange språk finst det i verda? Kva språk er det aller største? Kva tyder det at eit språk er stort eller lite? Skriv namna på minst fem av dei største språka i verda. • Skriv eit døme på eit lite språk. • Kvifor synest mange det er trist når språk forsvinn?
Øv meir på lesestrategi 2. Slå opp på side 16 i tekstboka.
19
1
Bli ein god lesar
Lesestrategi 3
Få oversikt med OBI Før du skal lese ein tekst, kan du byrje med å skaffe deg ei oversikt over kor mange delar teksten har, og kva han handlar om. Les overskriftene, sjå på bileta og les innleiinga. Då får du eit første inntrykk av kva teksten handlar om. Det gjer det lettare å forstå innhaldet i teksten.
O for overskrifter O står for overskrift. Dei fleste overskriftene seier nøyaktig kva teksten handlar om. Andre overskrifter skal gjere deg nyfiken og få deg til lese meir. Mange tekstar har fleire overskrifter. Mellomtitlar kallar vi dei overskriftene som deler teksten opp i mindre delar. Faktatekstar har ofte mellomtitlar. Mellomtitlane kan gjere det lettare for deg å finne fram i teksten.
B for bilete B står for bilete. Du kan finne ut mykje om kva teksten handlar om berre ved å sjå på bileta. Ofte kan bilete fortelje oss noko meir enn overskrifta. Tabellar og andre overskrifter kan også seie mykje om kva teksten handlar om.
I for innleiing eller ingress I står for innleiing eller ingress. Ingressar er vanlege i avisartiklar. Ein ingress er ein kort tekst som ofte står med større eller tjukkare bokstavar under overskrifta. Når du les ingressen eller det første avsnittet, vil du raskt få oversikt over kva teksten handlar om.
20
Bli ein god lesar
1
Øv på lesestrategi 3 Bruk OBI og få oversikt over teksten «Genar» på neste side. 1. O for overskrift • Les overskrifta. Kva trur du teksten handlar om? • Les alle mellomtitlane. Kva trur du avsnitta under kvar mellomtittel handlar om? 2. B for bilete • Sjå på alle bileta og les bilettekstane. Kva får du vite i teikninga som viser korleis DNA-molekylet ser ut? 3. I for innleiing eller ingress • Les ingressen. Han står rett under overskrifta. Kva får du vite i ingressen? • Gjer ingressen deg nysgjerrig?
Øv mer på lesestrategi 3. Slå opp på side 19 i tekstboka.
21
1
Bli ein god lesar
Fr책 Oppfinningar og oppdagingar, omsett fr책 fransk av Margunn Vikingstad
22
Bli ein god lesar
1
23
1
Bli ein god lesar
Lesestrategi 4
Lag ei oppsummering For å vere sikker på at du forstår det du les, er det lurt å lage oppsummeringar medan du les og etter at du har lese. Du kan ta deg ein tenkjepause medan du les. Du kan stoppe opp og spørje deg sjølv: Kva las eg no? Kva handla dette om? Svaret på desse spørsmåla er ei oppsummering. Ofte kan det vere lurt å stille fleire spørsmål til teksten. Bruk spørjeord som kven, kva, kvar, når, korleis og kvifor.
I tekstboka vil du finne tenkjebobler i margen nokre stader. Det er for at du skal hugse å stoppe opp medan du les.
24
Nokre gonger held det å summere opp stille for deg sjølv. Andre gonger må du lese det om att. Dersom teksten er verkeleg vanskeleg, eller viss du skal fortelje andre kva du har lese, kan det vere lurt å skrive ned oppsummeringa di.
Bli ein god lesar
1
Les byrjinga på forteljinga «Den fattige rike». Lag samandrag medan du les.
Den fattige rike Det var ein gong ein fattig mann som låg om natta utan å få sove. – Kvifor skal livet vere så tungt og vanskeleg for oss fattigfolk? tenkte han. – Og kvifor skal dei rike ha fullt opp av alt medan vi lid naud? Det finst folk som har heile kister fulle av gull, og likevel skrapar dei berre saman meir og meir og har knapt råd til å leve skikkeleg. Om eg var rik, skulle eg ikkje oppføre meg slik. Eg ville nyte livet og hjelpe andre med å nyte det.
Øv på lesestrategi 4 Ta ein tenkjepause, og samanfatt det du har lese hittil. Svar på spørsmåla: • • • •
Kven handlar teksten om? Kvar er han? Kva tenkjer han på? Kva tenkjer han at han skal gjere om han blir rik?
25
1
Bli ein god lesar
Med eitt høyrde han ei røyst som sa: – Du vil vere rik! Godt, her har du ein pung! Rett nok finst der berre ein gullmynt, men så snart du tek han ut, kjem der ein annan i staden. På det viset kan du dra fram så mange gullmyntar du vil. Deretter må du kaste pungen på havet. Men før du gjer det, må du vakte deg vel for å gi bort ein einaste av gullmyntane dine, for då blir dei alle til stein med ein einaste gong.
Lag ei oppsummering av det du nett las. Svar på spørsmåla: • • • • •
For å finne ut korleis det går vidare, må du slå opp på side 22 i tekstboka.
26
Kva seier røysta? Kva får den fattige mannen frå røysta? Kva ligg i pungen? Kva for åtvaring er det røysta kjem med? Kva hender med pengane dersom mannen ikkje gjer som han blir pålagd?
Bli ein god lesar
1
Lesestrategi 5
Lag ein teori Medan du les, lagar du deg eit bilete av det du les. Dersom teksten er spennande og du lever deg inn i teksten, kan du stoppe opp og gjette kva som skal skje vidare før du held fram med å lese. Det er lurt å ta tenkjepausar medan du les, og lage deg ein teori om kva du trur vil hende vidare. Når du har ein teori, les du vidare for å sjekke om han stemmer. Då les du aktivt. Nokre gonger får du rett, andre gonger tek du feil. Då må du kanskje lage ein ny teori før du les vidare.
Når du lagar ein teori, tenkjer du deg fram til kva du trur skal komme til å skje. Så les du vidare for å sjekke om du hadde rett.
27
1
Bli ein god lesar
Les forteljinga om haikaren og lag ein teori om kva som vil skje vidare. Slutten på forteljinga finn du i tekstboka. Frå Spøkelsesboka av Jørn Roeim
28
Haikaren Det var ein gong ei dame som var ute og køyrde bil. Ho hadde vore på besøk hos ein kollega som budde ganske einsamt til, og no var ho på veg heim til mann og barn. Det var seint på kvelden, og ho køyrde gjennom ein mørk skog som verka som han aldri tok slutt. Berre her og der lyste det frå eit einsleg lite hus, og ho møtte nesten ingen andre bilar. Ho køyrde ikkje så fort, i tilfelle det skulle komme ein elg byksande ut i vegen. Kilometer etter kilometer køyrde ho gjennom den einsame skogen. Berre bilradioen heldt henne med selskap. Brått fekk ho sjå eit menneske i lysskjæret frå billyktene. Det var ei ung jente som stod i vegkanten og haika. Dama trakka inn bremsen og stoppa. Ho bruka aldri å ta med haikarar, men den unge jenta kunne jo ikkje bli ståande åleine langs denne mørke og dystre vegen. – Kan eg få sitje på? spurde jenta då ho opna døra. – Klart det, sa dama. – Hopp inn. Eg skal til byen. Kvar skal du? – Eg bur nokre kilometer lenger framme, sa jenta. – Eg skal seie frå kvar du skal stoppe. – Kva gjer du midt her ute i skogen på denne tida, då? spurde dama. – Eg har vore og stelt hesten min, sa jenta. – Han står på ein gard eit stykke inne i skogen. Det går ikkje an å sjå han frå vegen. Dessverre rakk eg ikkje bussen, så derfor måtte eg haike. Eg brukar ikkje haike, for det får eg ikkje lov til av foreldra mine. Men no var eg i alle fall heldig som fekk sitje på med deg. Jenta såg på dama og smilte. Dama kikka på henne og smilte attende. Ho la merke til at jenta var svært bleik. Det såg ut som ho fraus også. – Frys du? spurde dama. – Ja, litt, svara jenta. – Eg har ein genser du kan låne, sa dama. Ho bøygde seg bakover og henta fram ein stor, tjukk ullgenser ho hadde liggjande i baksetet. Jenta drog på seg genseren og sat stille i setet. Ho var framleis like bleik. Dei køyrde eit godt stykke. Etter kvart blei det slutt på den
Bli ein god lesar
1
mørke skogen, og det dukka opp fleire hus. Då dei kom til ein liten tettstad med kyrkje, skular og butikkar, sa jenta: – Her er det. I det store, raude huset der bur eg. Dama stoppa ved porten til huset jenta peika på, og jenta hoppa ut. – Tusen takk for turen! ropte ho og smelte døra att etter seg. Dama vart ståande til ho hadde sett at jenta sprang opp til huset og forsvann inn døra. Så køyrde dama vidare. Først då ho var komen heilt heim, hugsa ho på genseren som jenta hadde lånt, og som ho hadde gløymt å ta av seg att. Eg får køyre og hente han i morgon, tenkte dama. Neste dag var det herleg sol, og dama køyrde ut til den vesle tettstaden for å hente genseren sin. Ho stansa framfor porten til det raude huset der jenta budde, og gjekk opp og ringde på døra. Ei gråhåra, eldre kvinne opna. – Unnskyld meg, sa dama med bilen, – men eg køyrde ei ung jente hit i går, ho haika inne i skogen. Kanskje var det dottera di? Ho lånte ein genser av meg fordi ho fraus, og Finn ut kva som så gløymde eg å få han att då eg sette henne av. skjer vidare. Resten Den eldre, gråhåra kvinna stira på henne ei lang stund. Så av forteljinga står på sukka ho tungt og sa: side 25 i tekstboka.
Øv på lesestrategi 5 Lag ein teori om kva du trur vil skje vidare. • • • •
Kva trur du kvinna kjem til å fortelje om jenta? Kvifor sukkar den gamle kvinna, trur du? Trur du dama får att genseren sin? Kva trur du er grunnen til at jenta er så kald og bleik?
Øv meir på lesestrategi 4 og 5. Sjå side 26 i tekstboka.
29
1
Bli ein god lesar
Lesestrategi 6
Les med blyanten i handa Når du skal lese for å lære, er det lurt å lese med blyanten i handa og skrive nøkkelord og nøkkelsetningar.
Nøkkelord Eit nøkkelord er eit ord som er særleg viktig for å forstå teksten. Du kan skrive ned dei viktigaste orda i teksten medan du les. Utfordringa er å velje kva ord som er dei viktigaste. Derfor kan det vere lurt å samanlikne nøkkelorda dine med nøkkelorda til ein annan. Du kan skrive nøkkelord til alle slag tekstar. Dersom du til dømes skal fortelje att ei historie du har lese, kan du skrive nøkkelord til forteljinga. Då blir handlinga ei kjede av nøkkelord. Dersom du les ein faktatekst som du skal lære noko av, kan du skrive nøkkelord for å hugse kva du har lese. Du kan også skrive ned ord du skal lære. Når du ser på nøkkelorda etterpå, er det lettare å hugse kva teksten handlar om.
Nøkkelsetningar Nokre gonger er det ikkje nok å skrive eit nøkkelord for at du skal forstå meininga i eit avsnitt. Då kan du skrive ei heil nøkkelsetning. Ei nøkkelsetning er ei setning som inneheld viktig informasjon. Ofte står det viktigaste først i eit avsnitt. I nokre faktatekstar er den første setninga i eit avsnitt ei nøkkelsetning. Då kan det vere lurt å skrive ned heile den setninga. Andre gonger må du sjølv lage nøkkelsetningar for å forstå og hugse innhaldet i teksten.
30
Bli ein god lesar
1
Øv på lesestrategi 6 1. Les teksten «Genar» på side 22–23. Skriv nøkkelord og nøkkelsetningar medan du les. 2. Samanlikn nøkkelorda og nøkkelsetningane dine med dei ein annan elev har skrive. Rydd i det du har skrive, og avgjer kva som er dei viktigaste orda og setningane. 3. Når du har lese og skrive, kan du nytte nøkkelorda og nøkkelsetningane dine til å fortelje att det viktigaste innhaldet i teksten.
Øv meir på lesestrategi 6. Slå opp på side 32 i tekstboka.
Man skal ei lese for å sluke, men for å se hva man kan bruke. Henrik Ibsen
31
1
Bli ein god lesar
Lesestrategi 7
Finn ut av vanskelege ord Når du les, vil du møte ein del ord som er vanskelege å forstå. Nokre gonger kan du hoppe over dei vanskelege orda om dei ikkje er viktige. Andre gonger er du nøydd til å finne ut kva orda tyder for å forstå kva teksten handlar om. Når du møter eit vanskeleg ord, kan du først prøve å tenkje deg fram til kva det tyder. Då kan du: Lese ordet sakte ein gong til. Har du høyrt det før? Hugsar du kva det tyder? Dele opp ordet. Lange ord er ofte sette saman av fleire ord. Sjå på samanhengen det står i. Les litt vidare i teksten. Forstår du det no? Dersom du framleis ikkje forstår kva ordet tyder, kan du: spørje ein medelev bruke ei ordliste spørje læraren Dersom du lærer deg denne strategien, veit du kva du kan gjere når du ikkje forstår orda i ein tekst. Du kan lære mange nye ord om du nyttar denne lesestrategien.
Oppgåve til illustrasjonen 1. Sjå på guten på teikninga. Kva ord tenkjer han på? Kva ord kan det delast opp i? 2. Finn ut kva ordet tyder. Skriv ei forklaring, og bruk ordet i ei setning.
32
Bli ein god lesar
1
Øv på lesestrategi 7 3. Les utdraget frå «Ida» på neste side. Finn minst tre vanskelege ord i teksten. Bruk lesestrategien for å forstå kva orda tyder.
Kolonnenotat Når du skal lære nye ord og omgrep, kan du lage eit kolonnenotat med to eller tre kolonnar. I den venstre kolonnen skriv du ordet. I den høgre skriv du forklaringa på ordet. I den siste kolonnen kan du bruke ordet i ei setning.
ORD
FORKLARING
DØME
Namn på ein av dei varmaste periodane på jorda. 47 millionar år sidan.
Store dyreartar døydde ut. Mindre pattedyr klarte seg betre i det varme klimaet.
Øv meir på lesestrategi 7. Slå opp på side 35 i tekstboka.
Fossil Oljeskifer Eocen
Øv på kolonnenotat 4. Skriv av kolonnenotatet. Forklar og lag ei setning til orda «fossil» og «oljeskifer».
33
1
Bli ein god lesar
Messel
sel i dag. Den vde, heiter Mes le a Id r de t de Områ t i Tyskland. ligg nesten mid m so t, ur kf an er Fr i Noreg. Men då næraste byen på Austlandet m so g la om r t de I dag er klimae n jungel. tte området ei de r va Europa i dag. e, vd Ida le av det som er je yk m er ov g e se jø i eit krater Jungelen strekt nna seg ein inns da t de e dd ha det I Messel-områ p utbrot. an lk vu t det av og til op ei r ette innsjøen steig av en tn ed bo m r og de un en - til Frå vulkanen le dyr i nærleik tok livet av al m so ar ange fuglar og ss m ga e òg t giftig for finst de er D n. øe sj er ov dyra som flaug sel. ermed fossila frå Mes nt bla us rm ge lite oksygen. D flag en jø inneheldt ns in av t som en sk tn tnet like ra Vatnet nær bo de og fall i va yd dø m mene so or ra sf bitte små liv rotna ikkje dy på bakken. Dei de an gj lig . rt va ve for å le daude dyr som nemlig oksygen g rotnar, treng tin at i er il gj ss m fo so ldig mange vi har funne ve Dette gjer at at vi veit om Messel. Vi trur , vanlegaste dyra nesten alle dei tene insekta og plan r. de e som levd
Frå Ida av Jørn Hurum, Torstein Helleve og Esther van Hulsen
34
n. Dette er e, kallar vi eoce Tida då Ida levd som har vore på aste periodane ein av dei varm aldri vore like ng, og det har jorda nokon go reartar klarte Mange store dy tt varmt seinare. t, og va rt re va rm e kl im ae yr seg ikkje i de t ed tt pa indre nkurrerte av m og sl et t ut ko utvikla seg til r ha ra dy små og fuglar. Desse lever i dag. Det store dyra som nesten alle dei vi må hugsa på e rart ut, men høyrest kanskj 47 millionar år r så mykje som at Ida levde fo på den tida. r skjedd mykje sidan, så det ha
Bli ein god lesar
1
mebotnen nar år har gjør Over mange millio til ein an e pressa sam i innsjøen vort r. iter oljeskife steinsort som he grava ut denne å n I 1875 byrja ei låg gøymd få ut olja som skiferen, for å det seg na lø ter kvart i steinen. Men et nger, og le en denne måt ikkje å driva på røymde st å D a lagt ned. i 1971 vart drift erar. det til fossiljeg
av dyr Fossil er restar e sidan. levde for leng lar, og plantar som harde kroppsde ila er restar av andre av e tn Dei fleste foss pe nesten alltid op rt ve ne la de m i løpet av for dei mjuke eller gjørme, so nd sa av kt de år av . Restane vert typen stein best dyr eller rotnar til stein. Denne a nn da om rt ve millionar av år kvarandre. på op g la mange laga vi Det er i desse il. kan finna foss
33
35
1
Bli ein god lesar
Alfabetet vårt Når du skal slå opp i ei ordbok, må du kunne alfabetet. I ordbøker og andre oppslagsverk står orda alltid i alfabetisk rekkjefølgje. Klasselister og telefonlister er vanlegvis også sorterte etter alfabetet. Den første bokstaven i alfabetet er A, og den siste er Å. I namnelister står ofte etternamnet først. Det tyder at etternamn på A står øvst, og etternamn på Å står nedst.
Vokaler og konsonanter 1. Skriv alfabetet i boka di, og set ring kring alle vokalane. 2. Kor mange vokalar har vi i alfabetet vårt? 3. Kor mange konsonantar har vi i alfabetet vårt?
36
Bli ein god lesar
1
Alfabetisk rekkjefølgje No skal du få øve deg på å setje ord i alfabetisk rekkjefølgje. Dersom fleire ord har same forbokstaven, må du sjå på den andre bokstaven i orda og finne ut kva for ein som kjem først i alfabetet. Dersom den andre bokstaven også er den same, må du sjå på den tredje bokstaven. Dersom han òg er lik, må du sjå på den fjerde og så vidare. Her er døme på land sette i alfabetisk rekkjefølgje: Døme SENEGAL SERBIA SPANIA SVEITS SØR-AFRIKA
Hugs at dersom eit ord byrjar med to a-ar, til dømes etternamnet Aasen, blir dei to a-ane uttala Å, og kjem difor aller sist saman med andre ord som byrjar med Å.
Gjer fleire oppgåver om alfabetet på kaleido5.cdu.no
Øv på alfabetisering 4. Skriv desse orda i alfabetisk rekkjefølgje: • • • • • • •
sjokolade, is, brus, kake, kakelys, ballongar, gåvepapir eple, pære, nektarin, banan, appelsin, plomme Johansen, Myhr, Hussein, Aambø, Åsen, Davidsen Brasil, Bulgaria, Belgia, Botswana sukkererter, salt, sukker, selleri Andersen, Andresen, Antonsen, Andreassen, Arnesen skigard, skikkeleg, ski, skilt, skine
37
1
Bli ein god lesar
Å bruke ordliste
Når du lurar på kva eit ord tyder eller korleis det skal skrivast, er det nyttig å bruke ei ordliste. Dersom du slår opp i ei ordbok, må du bruke alfabetet og skumlese for å finne fram til det rette ordet. I ordbøker og andre oppslagsverk står orda i alfabetisk rekkjefølgje. Ordlister kan gi oss mykje informasjon om orda. Orda du slår opp eller søkjer på, blir kalla oppslagsord. Det er små skilnader på ordlister, men som regel får du ei forklaring på kva ordet tyder, du får vite kva ordklasse ordet høyrer til i, og korleis ordet blir bruka. Vi kan dele orda inn i ti ordklassar. Kva ordklassar kjenner du til?
Ordbøker På neste side ser du eit utdrag frå ei ordbok for barn. Orda står i alfabetisk rekkjefølgje. Øvst på sida står «rime – romskip». Ord som står øvst på sida i ordbøker, blir kalla leieord. Dei skal gjere det lettare for deg å finne fram når du leiteles etter ord i ordboka.
Oppgåver til ordboksida Visste du at den største norske ordboka har omtrent 300 000 ord? Kor mange av desse orda trur du at du kan? Språkforskarane reknar med at du kan ca. 60 000 ord når du er 18 år.
38
1. Leiteles for å finne forklaringa på ordet «robot». Skriv forklaringa i boka di. 2. Kva ordklasse høyrer ordet «robot» til i? 3. Kor mange forklaringar er det på ordet «rime»? Skriv forklaringane i boka di. 4. Kva for to ord står rett etter «robot»?
Bli ein god lesar
1
Frå Barnas store blå ordbok
Hugs at når du slår opp eit ord i ei ordliste, må du bruke oppslagsforma av ordet. Du kan til dømes ikkje slå opp «skreiv», du må slå opp «skrive». Ordet «skrive» høyrer til i ordklassa verb. Dersom du skal slå opp verb, må du bruke forma infinitiv: å skrive.
39
1
Bli ein god lesar
Ordlister på nettet I ordlister og leksikon på nettet står ikkje orda alfabetisk. Der må du skrive ordet du lurar på i eit søkjefelt, og så får du opp ei forklaring. Teksten under er henta frå ei ordliste for barn. Lista ligg på nettet. Dersom du har tilgang til Internett, kan du prøve denne ordlista. Her har vi søkt på ordet «nøtt» og fått opp mykje informasjon om ordet. Frå LEXIN-ordbøkene på lexin.udir.no
Gjer fleire oppgåver med å bruke ordliste på kaleido5.cdu.no
40
Oppgaver til LEXIN 1. Nærles teksten. Kva får du vite om ordet «nøtt» i denne ordlista? 2. Bruk ei ordbok eller ei ordliste på nettet, og forklar kva desse orda tyder: naiv, ball, eksplodere, hoppe, lur. Kva for nokre av desse orda har fleire tydingar?
Bli ein god lesar
1
Kva har du lært? Samandrag •
Forklar kvifor det er viktig å ha eit mål med lesinga.
•
Forklar kva det vil seie å skumlese, nærlese og leitelese.
•
Lag døme på når det passar å skumlese, nærlese og leitelese.
•
Gjer greie for minst tre ulike lesestrategiar, og forklar korleis og når du kan bruke dei.
•
Forklar korleis du kan lese med blyanten i handa.
•
Forklar kva du kan gjere når du møter vanskelege ord i ein tekst.
•
Set desse orda i alfabetisk rekkjefølgje: strategi, setje, strek, stor, sjokolade, sol, syngje, språk.
•
Bruk ei ordliste og finn ut kva desse orda tyder og kva ordklassar dei høyrer til: allegori, kommunisere, debatt, entusiastisk.
•
Forklar ekspertorda på side 7.
41
ORDET ER DITT • Snakk om biletet • Kva gjer personane på biletet? • Kven har ordet, og kven lyttar? • Kva vil det seie å vere ein god lyttar? • Kva synest du om å snakke framfor mange menneske? • Lyttar du når andre snakkar?
Ekspertord kommunikasjon
Dette ska du lære: l kva det vil seie å lytte aktivt å seie di eiga meining og vise respekt for andre meiningar å bruke teiknsetjing medvite når du les, og rett når du skriv å halde ein bokpresentasjon å gi og få tilbakemeldingar
kroppsspråk tonefall lytte tenkjeskrive meining diskusjon debatt tilbakemelding
43
2
Ordet er ditt
Rett ord til rett tid Det er ikkje alltid så lett å finne dei rette orda. Her kan du lese om ein gut som er forelska i ei jente i klassen. Den siste skuledagen før sommarferien reiser klassen på badetur. Frå Passe hard, passe mjuk av Finn Øglænd
Å drite på draget, del 1 Han sa ikkje noko. Han såg ikkje på henne. Han såg på henne, halvvegs, på skrå. – Kva er det du glor på? sa ho. – Hæ? sa han. Ho såg på han. Ho lo. Ho var liksom ikkje den tøffe typen som sa slikt. Hadde han glodd på henne? Han måtte svare. Noko mykje frekkare. Liksom då han drog stolen vekk for henne, tidlegare på våren. Ho slo seg skikkeleg då. Og berre fordi han var så forelska. Han måtte bli frekk i kjeften. Endeleg. – Glor? kvein han. – Ja, kva er det du glor sånn på? sa ho. Var det dette lagnaden hadde førebudd han på? Ville Gud prøve han nå, teste om han hadde ein god replikk? Men kva skulle ein svare på slikt? Kva han glodde på? Han kunne sagt: «Jeg er en forelsket ung mann som betrakter den vakreste kvinnen i verden,» men det ville jo ha øydelagt alt. Om det var aldri så sant. Ein kom ikkje langt med sanning her i verda. – Skal du ikkje bade? – Bade? kvein han. Ho bykste opp, sette på sprang. – Første mann uti! ropte ho. Og han som ikkje hadde fått på seg badebuksa! Finn Øglænd
44
Ordet er ditt
2
Oppgåver til teksten 1. Kvifor greier ikkje guten i forteljinga å snakke med jenta han ser på? 2. Kva er det han har lyst til å seie til henne? 3. Har du eit godt råd til denne guten? 4. Fortel om ein gong du sa noko du angra på, eller om ein gong du, etter at samtalen var over, har kome på lure ting du burde ha sagt.
Kommunikasjon Ordet kommunikasjon tyder «å gjere felles». Dersom det du tenkjer skal bli forståeleg for andre, må du kommunisere det og gjere det felles. Både menneske og dyr kommuniserer. Vi gjer oss forstått med hjelp av lydar, handlingar og kroppsspråk. I regelen går kommunikasjonen fint, og vi skjønar kvarandre godt. Andre gonger misforstår vi kvarandre eller snakkar forbi kvarandre.
Skriveoppgave 5. Skriv om ein gong kommunikasjonen ikkje gjekk heilt som planlagt og det oppstod ei misforståing.
Les og jobb med tekstane på side 38–41 i tekstboka.
45
2
Ordet er ditt
Tonefall og kroppsspråk Kva ord du vel å bruke, har mykje å seie for korleis du blir forstått. Det same gjeld måten du seier orda på. Både tonefall og kroppsspråk er med på å avgjere korleis andre oppfattar det du seier. Dersom du vil oppnå noko særskilt, til dømes å få lov til å gå på kino med vennene dine, kan det vere lurt å tenkje igjennom på førehand korleis du skal spørje. Du har sikkert oppdaga korleis det er lurt å snakke med foreldra dine?
Spel rollespel 6. Sei denne setninga på ulike måtar: «Hei, det er eg som er Anne Line / Aksel.» Lat som om: • • • • •
det er første dagen din i ein ny klasse og du vil bli kjent med ein i klassen du snakkar med ein du er forelska i og gjerne vil gjere eit godt inntrykk på du er ein annan enn den du er for å komme deg unna ein vanskeleg situasjon du melder deg til rektor etter å ha knust ei rute, og er redd for å få kjeft du akkurat har fått vite at du har vunne ein million kroner
Snakk om korleis de endra dykk i dei ulike situasjonane. Prøv å forklare kva som hende med røyst, andletsuttrykk, kroppsspråk eller anna. 7. Sei denne setninga med så mange ulike tonefall som mogleg: «Dette var ein fin morgon.» Du kan til dømes late som du er sur og trøytt, blid og positiv, irritert eller sint. Prøv deg fram!
46
Ordet er ditt
Potetgull Det finst ganske mange måtar du kan be om potetgull på: Kan du vere så snill å sende meg potetgullet, trur du? Eg vart visst ikkje heilt mett av den middagen, eg. Er det berre du som skal ha potetgull, eller? Kunne eg også fått litt potetgull, kanskje? Gi meg potetgull med ein einaste gong! Kunne du ha sendt meg potetgullet? Send meg potetgullet, er du snill! Kan du sende meg potetgullet? Eg vil gjerne ha litt potetgull. Kan eg òg få litt potetgull? Hitover med potetgullet! Send meg potetgullet! Hit med potetgullet! Gi meg potetgullet! Potetgull!! Hit!! Potetgull! No! Potetgull!!! Gull!!! … eller du kan peike på potetgullbollen …
2
Frå Den store faktaboka om språk av Helene Uri
Helene Uri
Oppgåver om å lytte 8. Gå saman i par og les annankvar linje i teksten «Potetgull» høgt. 9. Kva setningar ville du bruka heime? Kva setningar passar når du er på besøk? Grunngi svaret ditt. 10. Kva vil det seie å vere høfleg? Er det nokon av måtane å spørje om potetgull på du tenkjer på som høflege eller uhøflege i denne teksten?
47
2
Ordet er ditt
Tilpass språket Det er ikkje alle som er så gode til å tilpasse språket etter kven dei snakkar med, og ein av dei er Kurt. Men han får erfare at det er nok lurt å vere høfleg og vennleg når ein snakkar med politiet. I dette utdraget blir Kurt stoppa av politiet fordi han køyrer med eit heilt lass pengar på tilhengjaren. Han er på veg til barnehagen for å hente sonen sin, Bud.
Kurt blir grufull På veg til barnehagen blir Kurt stoppa av ein politimann som har dobbelt så stor bart som Kurt. Politimannen går to gonger rundt trucken og tilhengjaren medan han klappar seg nøgd på barten. Du køyrer med for høg last, seier han. Synest du det er høgt? seier Kurt og ler. Eg synest ikkje det er noko høgt. Så kikar han på klokka. Eg har forresten ikkje tid til å snakke med ein dustete politimann, seier han. Det er forbode å kalle politimenn for dustar, seier politimannen. Eg blir nøydd til å gi deg ei bot på 500 kroner. Ha! Så lite! Seier Kurt. Så kallar han politimannen dust ein gong til, og dessutan for idiot. Politimannen tek opp ein kalkulator og reknar ei lita stund. No må du betale 1500 kroner, seier han. Så tek Kurt fram ei saks og klipper av barten på politimannen. Erlend Loe er ein kjend norsk forfattar som skriv bøker og filmmanus for vaksne og barn. Han vart fødd i Trondheim i 1969 og bur i Oslo. Han har skrive seks bøker om truckføraren Kurt. Fleire av bøkene har blitt til både film og teater.
48
Ordet er ditt
2
Det var grufullt gjort, seier politimannen. Eg er redd eg blir nøydd til å gi deg endå ei bot. Er det forresten dine pengar? spør han. Sjølvsagt, seier Kurt. Så du har ikkje stole dei? spør politimannen. Nei, eg har ikkje stole dei, seier Kurt. Og eg synest du skal passe på kva du seier, for eg er rik, og dersom du held fram med å vere frekk mot meg, så kjøper eg kanskje heile politistasjonen og set deg og alle venene dine i fengsel. Vel, vel, seier politimannen og læst som han ikkje blir redd. Men uansett så køyrer du med for høg last, og det er forbode. Eg blir nøydd til å gi deg ei bot for det også. Kurt kikar på klokka endå ein gong. Han er veldig seint ute. Bud har sikkert venta lenge alt. Nei, dette har eg ikkje tid til, seier han. Så hentar han ein bunke tusenlappar frå tilhengjaren og stikk dei i brystlomma til politimannen. Var det noko meir? spør Kurt og klappar politimannen på kinnet. Politimannen nikkar. Du blir nøydd til å lage deg eit skilt der det står «Høg last» før du kan køyre vidare, seier han. Greitt det, seier Kurt. Så lagar han seg eit skilt og festar det framme på trucken og køyrer hurtig vidare mot barnehagen. Erlend Loe
Oppgaver til teksten 1. Kva inntrykk får du av Kurt? 2. Kva inntrykk får du av politimannen? 3. Finst det nokre reglar, skrivne eller uskrivne, for korleis ein bør snakke med politiet? Kva burde Kurt ha sagt til politimannen? Skriv ein kort tekst. 4. Gå saman i par og spel dialogen mellom Kurt og politimannen.
49