Kaleido 5 Grunnbok B by Cappelen Damm

verket legg vi vekt på systematisk arbeid med lesing, skriving og munnleg kommunikasjon. Vi ønskjer òg å stimulere til leselyst og skriveglede.

Kaleido 5 består av desse komponentane:

• Kaleido 5 Grunnbok A

K B O B NN

N YN O R SK

Kaleido er Cappelen Damms nye norskverk for mellomtrinnet. I dette

Ingeborg Anly Eirik Lissner Sture Nome

GRU

• Kaleido 5 Grunnbok B • Kaleido 5 Tekstbok • Kaleido 5 Lærarens bok

GRUNNBOK B

• Kaleido Digital:

– elevnettstad med oppgåver og skrivetrening – lærarressurs med tavlebok, eksempeltekstar, skrivestøtte, kopioriginalar og andre tilleggsressursar www.kaleido5-7.cdu.no

NYNORSK

I S B N 978-82-02-47812-4

ISBN 978-82-02-47812-4

788202 478124 www.cdu.no

kaleido5B Blå978-82-02-44812-4NN.indd 1

04.06.15 08.42

Ingeborg Anly, Eirik Lissner og Sture Nome

Grunnbok B

Nynorsk

INNHALD 5. Hald kontakt

side 4

Ulike måtar å kommunisere på

side 6

Nettvett

side 13

Formelt og uformelt

side 14

Språk og grammatikk: Pronomen

side 18

Eksempeltekst:

side 24

Personleg brev

Øv på personleg brev 09.10.14 08.15

r.indd 1

GunnlaugMoen_illustratø

Eksempeltekst:

side 26 Formell e-post

side 28

Øv på formell e-post

side 30

Skriv til nokon!

side 32

Oppsummering

side 35

6. Fortel!

side 36

Munnlege forteljingar

side 38

Fang lesaren!

side 41

Skap spenning!

side 49

Til slutt

side 55

Språk og grammatikk: Verb

side 61

Eksempeltekst:

side 68

Forteljing

Øv på å skrive forteljing

side 70

Skriv ei forteljing

side 73

Tips når du skal lese høgt

side 76

Oppsummering

side 77

7. Sei meininga di

side 78

Sterke meiningar

side 80

Fleire argument

side 83

For og imot

side 86

Språk og grammatikk: Bindeord

side 88

Synonym

side 92

Antonym

side 93

Argumenterande tekst

side 94

Eksempeltekst:

Øv på argumenterande tekst

side 96

Skriv argumenterande tekst

side 101

Oppsummering

side 103

8. Snakk om språk

side 104

Norsk og andre språk

side 106

Samisk

side 108

Kva dialekt snakkar du?

side 111

Bokmål og nynorsk

side 116

Språk og grammatikk: Preposisjonar

side 122

Oppsummering

side 125

Rettskriving

side 128

Kva har du lært?

side 140

GunnlaugMoen_illustratĂ¸r.indd 1

09.10.14 08.15

4 08.15

HALD KONTAKT • Snakk om biletet •

Sjå på biletet. Korleis held dei kontakt?

•

Kva trur du seier til kvarandre?

•

Korleis vil du halde kontakt med ein venn som bur ein heilt annan stad?

•

Korleis kommuniserer du viss du skal gi ein beskjed eller avtale å møte nokon?

•

Kva gjer du viss du skal invitere nokon i bursdag?

•

Når noko er vanskeleg – er det best å snakke om det eller å skrive om det?

Ekspertord kommunisere avsendar mottakar bodskap formål formelt språk uformell

Dette ska du lære: l om ulike måtar å kommunisere på å tenkje på mottakaren mens du skriv å skrive invitasjon, e-post og personlege og formelle brev å bruke personlege pronomen rett og til å variere språket

personleg personleg brev formelt brev nettvett pronomen subjekt objekt preposisjonar

Hald kontakt

Ulike måtar å kommunisere på

Kommunikasjon tyder å dele noko. Vi kommuniserer når vi får kontakt med andre, og når vi held kontakt med andre. Vi kan gjere det med latter, smil, blikk, kroppsspråk, bilete og ord. Når vi snakkar saman, forstår vi som oftast kvarandre. Når vi skriv, kan det lettare oppstå misforståingar. Derfor må vi uttrykkje oss tydelegare når vi skriv. Kan du tenkje deg kvifor det er slik?

Oppgåve til biletet 1. Korleis kan du sjå at dei to jentene har god kontakt?

Hald kontakt

Enkle og vanskelege meldingar Dersom du vil oppnå noko, må du kunne kommunisere. Eit lite barn lærer tidleg å seie ifrå når det vil ha mat. Det kommuniserer gjerne med kroppsspråk, hyl og skrik. Etter kvart lærer barnet ord som det kan bruke for å oppnå det han eller ho vil. Viss du vil oppnå noko, må du kommunisere det skriftleg eller munnleg slik at bodskapen din når fram til rett person. Det kan vere alt frå enkle beskjedar om daglegdagse ting til viktige og vanskelege meldingar. Sjå på illustrasjonen under. Kva trur du bodskapen frå han til ho er?

Les utdrag frå Eg er in love og Supersommer ... eller? på side 110–123 i tekstboka.

Hald kontakt

Avsendar og mottakar Når mamma ropar «Kom og et pannekaker!», kjem du nok for å ete. Mamma blir nøgd fordi ho oppnådde det ho ville – det som var formålet med kommunikasjonen. Mamma er avsendar. Bodskapen er at det er mat, og du er mottakaren.

Oppgåver om avsendar og mottakar 2. Mamma seier: «No er det leggjetid!» Kven er avsendar og mottakar, og kva er bodskapen? Er det like sannsynleg at mamma oppnår det ho vil denne gongen? Grunngi svaret ditt. 3. Far din skal skrive ein e-post til læraren din om at du var sjuk i går. Kven er mottakaren? Kva er meldinga? 5G_05_04 Kven er avsendaren?

Hald kontakt

Tenkjeskriving om kommunikasjon Hugsar du kva det vil seie å tenkjeskrive? Det er å skrive utan stopp i to minutt. Du lèt tankane strøyme og skriv alt du kjem på. Etterpå kan du dele tankane dine med ein annan.

Tenkjeskrivingsoppgåve 4. Kva er det som gjer at det nokre gonger er vanskeleg å snakke saman?

Oppgåver til teikneserien 5. Skildre kva som skjer i teikneserien. Bruk ekspertorda avsendar, bodskap, mottakar og formål. 6. Kva trur du står i brevet hennar? Skriv eit forslag. 7. Korleis kan du sjå at ho oppnådde det ho ville? 8. Kvifor trur du ho valde å skrive eit brev? 9. Kva andre måtar kunne ho ha kommunisert på?

Hald kontakt

Frå Aftenposten, 6. august 2014

Å skrive for å oppnå noko Du kan endre verda litt ved å skrive. I teksten under kan du lese om ei ung jente som fekk leiketøysprodusenten Lego til å tenkje seg om.

LEGO Brevet frå sjuåringen Charlotte Benjamin fekk internasjonal omtale då ho skreiv til Lego i vinter. Den kritiske bodskapen hennar: Jentefigurane er alltid passive og søte; gutane er barske og reddar menneskeliv. Eg vil gjerne at de lagar fleire Lego-jenter, lèt dei gå på oppdaging og ha det gøy. Ok!?! skreiv Charlotte i brevet. No ligg resultatet føre: Ei eske med tre kvinnelege forskarar er klar for sal, opplyser Lego på heimesida si. Dei kvinnelege forskarane fekk 10 000 stemmer frå Lego-tilhengjarar over heile verda.

Oppgåver til teksten 10. I avisnotisen får vi høyre om eit brev. Kven var avsendaren av brevet, kven var mottakaren, og kva var bodskapen? 11. Kva førte brevet til? 12. Er det noko du ønskjer å endre? Finn mottakaren, og skriv eit utkast til eit brev.

Hald kontakt

Å tilpasse språket Du tilpassar språkbruken din til den du snakkar med, til den situasjonen du er i, og til det du vil oppnå. Både kva du seier og korleis du seier det, endrar seg etter kven du kommuniserer med. Du snakkar sannsynlegvis ikkje heilt på same måten til ein venn som til læraren din. Og når du skriv til ein venn, brukar du kanskje eit anna språk enn når du skriv noko på skulen. Hugsar du dette? Ordet kommunikasjon tyder «å gjere felles». For at det du tenkjer skal bli forståeleg for andre, må du kommunisere det og gjere det felles.

Les om medievanane til barn og unge på side 124–125 i tekstboka.

Oppgåver til teksten 13. Les teksten over. Kva slags tekst er dette, og kven er det som skriv? Trur du dei kjenner kvarandre godt? Grunngi svaret ditt. 14. Finn døme på at dei skriv slik dei snakkar. 15. Kva teikn brukar dei? 16. I kva samanhengar høver det å bruke smileteikn og andre teikn, og når passar det ikkje?

Hald kontakt

Hei Lise! No er det lenge sidan eg har sett deg. Korleis har du det? Helsing bestemor

Oppgåver om å tilpasse språket 17. Skriv eit kort svar til bestemor. 18. Tenk deg at du skriv til ei på din eigen alder. Korleis ville meldinga ha sett ut då? Skriv meldinga. 19. Samanlikn dei to tekstane. Visste du at desse teikna blir kalla emotikon? Ordet kjem av det engelske ordet emotion, som tyder kjensle, og ikon, som tyder bilete.

• • • • •

Er det nokon skilnad på språket i dei to tekstane? Brukar du dialekt? Kva teikn brukar du? Kva uttrykk eller forkortingar brukar du? Kva skilnad er det på innhaldet i dei to tekstane?

Hald kontakt

Nettvett Det er stor skilnad mellom å kommunisere munnleg og skriftleg. Når du skriv, har du sjansen til å tenkje deg om. Du kan bruke tid på å planleggje kva du skal skrive. Du kan viske ut det som ikkje blir heilt som du vil ha det, og begynne på nytt før du viser det til nokon andre. Når du snakkar, har du ikkje like mykje tid på deg. Fordelen er at om du busar ut med noko dumt, kan du rette det opp at med det same. Det du har skrive og sendt, er ikkje like lett å få gjort noko med. I alle høve ikkje om det ligg ope på Internett. Du bør tenkje igjennom kva du legg ut på nettet. Plutseleg har mange sett det du har lagt ut. Dersom du har lagt ut noko som ikkje var rett eller særleg lurt, kan det vere vanskeleg å få forklart deg for alle som har sett det. Det er heller ikkje lett å få fjerna det som er lagt ut.

Diskusjonsoppgåver 1. Fortel om nokre situasjonar der du har opplevd å bli misforstått. 2. Kvifor er det viktig å tenkje seg om før ein legg ut noko på Internett?

Les teksten om nettmobbing på side 126–129 i tekstboka.

Hald kontakt

Formelt og uformelt Når du skriv til nokon, kommuniserer du med den du skriv til. Korleis du skriv, kven du skriv til, og kvifor du skriv, heng nøye saman. Dersom du til dømes vil finne ut om det er plassar att på eit symjekurs, kan du anten ringje og spørje, eller du kan skrive ein e-post. Det løner seg å presentere seg og vere høfleg. Du må også få klart fram kva som er målet ditt. Vi kallar dette å bruke eit formelt språk. Å vere formell er det motsette av å vere uformell eller personleg. Du er som regel høflegare og meir formell når du skriv til vaksne, i alle fall til vaksne du ikkje kjenner. Vi skil mellom personlege og formelle brev. Personlege brev skriv vi til venner og familie. Formelle brev skriv vi til alle andre. Kor formelt du skriv, kjem an på kven du skriv til, og kva som er formålet eller situasjonen. Når vi skriv personlege brev til folk vi kjenner, er eg og du det viktigaste. Når vi skriv formelle brev eller e-postar, er saka det viktigaste. Du kan tenkje på formelle brev som ein parallell til at du pyntar deg i dei finaste kleda dine og handhelsar når du møter ein framand.

Hald kontakt

Visste du at i gamle dagar var det vanleg å seie «De» til vaksne folk ein ikkje kjende? Det blei rekna som uhøfleg å seie «du»: «Kunne De vere så snill å sende meg saltet?» «Takk skal De ha.» I dag blir desse høflege tiltaleformene nesten ikkje bruka lenger, bortsett frå når ein snakkar med kongen og dronninga. Men på mange andre språk er det heilt vanleg med eigne høflege tiltaleformer.

Samtaleoppgåver 1. Hender det at du bukkar eller neiar? I kva situasjonar gjer du det i så fall? 2. Når handhelsar du? Vis formelle og uformelle måtar å handhelse på. 3. Snakk om og vis ulike måtar å helse på. Du kan gjerne svare med fleire forslag til kvart spørsmål. • • • • • • • 5G_05_09

Korleis helsar du munnleg på venner? Korleis helsar du på vaksne i familien din? Korleis helsar du på foreldra til venner? Korleis helsar du på andre vaksne? Når klemmer du? Korleis skriv du ei opningshelsing i brev? Korleis avsluttar du med ei helsing i brev?

4. Korleis kan du vise at du er høfleg når du skriv til nokon?

Hald kontakt

Øv på helsemåtar Det er mange måtar å helse på kvarandre på. I nokre situasjonar er det kanskje mest naturleg å nikke til kvarandre eller seie eit kort «Hei». I andre situasjonar gir de kvarandre ein god klem. Men korleis helsar du når du skriv til nokon? Kva helsemåte du brukar, kjem an på kven du skriv til, om du skriv i eit formelt eller eit uformelt språk, og kva som er formålet med teksten din.

Kjenner du til nokon måtar å helse på som er vanlege på andre språk og i andre kulturar?

Hald kontakt

Øv på helsemåtar 5. Gå saman i par og spel rollespel. Prøv ut ulike måtar å helse på. Vel helsemåtar som høver til situasjonane: • • • • •

Du møter ein nær venn du trefte i går. Du møter ein nær venn du ikkje har sett på lenge. Du treffer på far til ein i parallellklassen. Du er i butikken og skal kjøpe noko. Du ringjer til eit sentralbord og ber om å få snakke med ein vaksen du kjenner.

6. Lag ei felles liste med helsemåtar. Sorter dei i formelle og uformelle helsemåtar. 7. Kva helsemåtar av desse kunne du ha bruka i eit brev eller ein e-post til rektor?

Kjære Hei

Hallo

Glad i deg! xxx

Vennleg helsing

Klem

Les og jobb med tekstane på side 131–136 i tekstboka.

Hald kontakt

Pronomen Ord som «eg», «du» og «vi» blir kalla personlege pronomen. Du brukar sannsynlegvis desse orda heile tida, både når du snakkar og når du skriv. Det er ikkje så rart, for mykje av det du snakkar eller skriv om, handlar om deg sjølv og andre. Dersom du til dømes skal fortelje ein venn om kva du gjorde i går, brukar du sannsynlegvis «eg» ganske mange gonger. Det er litt det same når du skriv personlege brev. Då skriv du om deg sjølv til ein person du kjenner. Då er det heilt naturleg å bruke ord som «eg», «du», «vi» og «de».

Oppgåver om personlege pronomen 1. Fortel ein venn kva du gjorde i går. Den andre tel kor mange gonger du brukar orda eg, meg, vi, oss, de, du og deg. 2. Kva heiter det personlege pronomenet eg på bokmål? Kva andre personlege pronomen kan du på bokmål?

Finn dei personlege pronomena i diktet «Uvisst». Diktet står på side 130 i tekstboka.

Hald kontakt

Eintal

Fleirtal Subjektsform

Objektsform

Subjektsform Objektsform

1. person

meg

vi, me

oss

2. person

deg

dykk

3. person

han, ho, det

han, ho (henne), det

dei

Oppgåve til skjemaet 3. Har du lært dei personlege pronomena på engelsk? Set om skjemaet til engelsk, og skriv det inn i boka di.

Subjekt og objekt Alle delar av ei setning har ein funksjon. Den som utfører ei handling, kallar vi subjektet. Den som handlinga rettar seg mot, kallar vi objektet. Subjektet er den eller det som gjer noko i setninga. Når det personlege pronomenet står som subjekt, brukar vi subjektsforma. Eksempel

Han et is. Dei drakk kakao. Vi skriv brev.

Hald kontakt

Objektet er den som blir påverka av handlinga. Når det personlege pronomenet står som objekt, brukar vi objektsforma. Eksempel

Han likar ho/henne. Hunden beit meg. Gutane skremde dei. Etter preposisjonar skal det personlege pronomenet også stå i objektsforma. Preposisjonar er ord som til, frå, etter, over, under og hos. Du lærer meir om preposisjoner på side 122 i kapittel 8.

Eksempel

Blir du med heim til meg? Denne gåva er frå oss. Ho sprang etter dei. Når subjektet og objektet er det same, brukar vi seg i tredje person eintal og fleirtal. Vi kallar dette for refleksivt pronomen fordi det viser tilbake til subjektet. Eksempel

Han slo seg. Dei gler seg.

Å bruke subjekt og objekt 4. Skriv tre setningar der du brukar både eg og meg. Eksempel: Eg slo meg. 5. Forklar skilnaden mellom desse to setningane: Ho slo seg. Ho slo henne.

Hald kontakt

6. Lag tre setningar med det refleksive pronomenet seg. Du kan bruke verb som vaske seg, grue seg, klare seg. 7. Skriv tre setningar der du brukar henne. Eksempel: Han ville gi henne noko fint til bursdagen. 8. Skriv tre setningar der du brukar dykk. Eksempel: Dei er alltid gøy å vere saman med dykk.

Skriv betre med pronomen Pronomen er ord som står i staden for andre ord. Ofte er eit substantiv bytt ut med eit pronomen. I staden for å seie «Marius pussar alltid tennene før Marius skal leggje seg», seier vi «Marius pussar alltid tennene før han skal leggje seg». Det personlege pronomenet «han» viser til substantivet Marius. Når vi skriv, kan vi bruke personlege pronomen for å variere språket. Men vi må passe på at lesaren forstår kva substantiv vi viser til. Vi brukar ofte substantiv den første gongen vi nemner ein person eller ein ting. Men neste gong, når lesaren veit kva vi snakkar om, kan vi byte ut substantivet med eit personleg pronomen. I kveld var Marius trøyttare enn vanleg. Han pussa tenner og lengta etter å leggje seg saman med alle kosedyra. Dei låg og venta i senga.

Substantiv er ord som set namn på ting. Vi skil mellom samnamn og særnamn. Du kan repetere substantiv på kaleido5.cdu.no

Hald kontakt

Nina og Lise på kino Nina var på kino med Lise. Nina og Lise likte filmen veldig godt. Etter filmen drog Nina og Lise heim til Lise. Lise bur saman med foreldra og veslebroren. Foreldra, veslebroren og Lise har kvart sitt soverom. Då Lise og Nina hadde ete, ville Lise og Nina spele på datamaskinen. Nina vann sjølv om Nina ikkje hadde spelt det mange gonger før. Nina drog heim etterpå. Nina var veldig trøytt då Nina kom heim til foreldra sine, og gjekk raskt og la seg. Nina var veldig glad då Nina tenkte tilbake på dagen sin.

Gjer teksten betre 9. Byt ut særnamna i forteljinga med personlege pronomen slik at det er lett å forstå kven som gjer kva. Eksempel: Nina var på kino med Lise. Dei likte filmen veldig godt. Samanlikn teksten din med teksten til ein annan.

Hald kontakt

Då mamma måla huset I sommar skulle mamma måle huset. Huset skulle få ny farge. Mamma måla huset blått. Huset blei veldig fint. Mamma var veldig flink til å måle når vêret var fint. Når det regna, gjekk mamma inn for å vente. Å vente var fint. Inne var huset stille. Huset hadde vindauge med fine, blåe gardiner. Vinden bles varmt gjennom huset og rasla i gardinene. Det var som om huset pusta.

Gjer teksten betre 10. Byt ord i forteljinga slik at ho blir betre. Ordet det kan også vere eit pronomen. Bruk pronomena det og ho der du synest det passar. Samanlikn teksten din med teksten til ein annan.

Gjer fleire oppgåver om personlege pronomen på kaleido5.cdu.no

Hald kontakt

Eksempeltekst På neste side kan du lese eit døme på eit personleg brev. Pilene viser korleis brevet er bygd opp.

Snakk om teksten

•

Sjå på brevet på neste side. Kven er avsendaren, og kven er mottakaren?

•

Trur du at dei to jentene er gode venner? Grunngi svaret ditt med å vise til brevet.

•

Les innleiinga. Kva fortel Synne her? Synest du det er ein fin måte å begynne på?

•

Les det første avsnittet i hovuddelen. Kva vil Synne oppnå med å skrive til Sana?

•

Les det andre avsnittet i hovuddelen. Kva fortel Synne om her? Er det fleire grunnar til at Synne skriv til Sana?

•

Les avslutninga. Synest du det er ein fin måte å avslutte på? Grunngi svaret ditt.

•

Sjå på avslutningshelsinga. Kva andre avslutningshelsingar høver i personlege brev til venner?

Hald kontakt

Hei, Sana!

Opningshelsing

Eg er på sommarleir, og det er veldig gøy. Eg badar

Innleiing

og et is kvar einaste dag. Men dei er ganske strenge her. Det er ikkje lov til å bruke mobil, men vi kan sende brev.

Det er noko eg vonar du kan hjelpe meg med. Du veit dei nye, dyre joggeskoa eg fekk til bursdagen min?

Eg trur kanskje eg har mista dei. Eg leita etter dei

rett før eg reiste, men eg greidde ikkje å finne dei. Eg trur kanskje eg gløymde dei att i garderoben

Hovuddel

etter treninga på torsdag. Kan du stikke bort og

spørje om nokon har funne dei? Dersom dei er der,

slepp eg å seie det til mamma og pappa. Dei blir berre sure og seier at eg ikkje greier å passe på tinga mine. Du er grei :)

Eg har det kjempefint her. I

går stupte eg frå tremeteren, det har eg aldri våga før. Det var skikkeleg gøy !

Korleis er det heime? Eg gler

Avslutning

meg til å komme heim og vere saman med deg :) Helsing Synne

Avslutningshelsing

Hald kontakt

Øv på personleg brev

Innleiing Innleiinga i eit brev er ofte kort. Ho kan vere på ei eller to setningar. I personlege brev er det vanleg å starte med å få kontakt med den du skriv til. Du kan begynne med nokre ord om kvar du er, eller kanskje med eit hyggjeleg spørsmål om korleis det går.

Øv på innleiing 1. Tenk deg at du skal skrive brev til ein vaksen i familien som du ikkje har sett på ei stund. Skriv eit forslag til korleis du kan begynne.

5G_05_12

Samanlikn innleiingane de har skrive.

Hald kontakt

Hovuddel Hovuddelen er den lengste delen av brevet. Det er her du skal forklare kva du har på hjartet. Om du skriv til ein venn, vil du kanskje fortelje noko spesielt som har hendt. Eller kanskje vil du berre fortelje litt om kva du gjer, og om korleis du har det. Undervegs er det viktig å halde på kontakten. Det kan du gjere med å stille spørsmål til den du skriv til.

Øv på hovuddelen 2. Skriv eit framhald på brevet til ein vaksen i familien din. Kva kan du fortelje om i hovuddelen av brevet? Samanlikn tekstane de har skrive.

Avslutning Det er vanleg å avslutte brev med ei setning som hjelper til at de held kontakten. Sjå på eksempelteksten på side 25. Der avsluttar Synne brevet med å seie at ho gler seg til å vere saman med Sana.

Øv på avslutning 3. Skriv ei avslutning på det personlege brev til ein i familien din. Hugs å avslutte med ei helsing som passar til mottakaren. Samanlikn breva dykkar.

Hald kontakt

Eksempeltekst På neste side kan du lese eit eksempel på ein formell e-post. Pilene viser kva teksten inneheld og korleis han er bygd opp.

Snakk om teksten

•

Sjå på teksten på neste side. Kven er mottakaren av e-posten? Kven er avsendaren? Kva står det i emnefeltet?

•

Les innleiinga og hovuddelen. Kva er det klassen ønskjer å oppnå med å skrive til rektor?

•

Kvifor er det så viktig å seie nøyaktig når og kvar rektor er invitert?

•

Samanlikn opninga på brevet til Sana med opninga på e-postbrevet til rektor. Kva er skilnaden?

•

Sjå på avslutninga. Samanlikn henne med avslutningshelsinga i det personlege brevet frå Synne. Kva er skilnaden?

Hald kontakt

Til: rektor@skule.no

Mottakar

Emne: Invitasjon til møte

Emnefelt

Opningshelsing

Til rektor Larsen, Klassen har lenge diskutert kvar vi skal reise på klassetur i år. Vi har lyst til å dra til Sverige. Der skal vi drive med aktivitetar vi kan lære mykje av.

Innleiing

Kva tenkjer du om dette? Trur du det er råd å få til? Vi vil gjerne snakke med deg før vi begynner å organisere oss og skaffe pengar til turen.

Hovuddel

Du er derfor invitert til oss neste onsdag i 5. time i klasserom nummer 12 i 3. etasje. Vi håpar du kan komme på møtet vårt.

Avslutning

Med vennleg helsing Klasse 5 B

Avslutningshelsing

SEND

Hald kontakt

Øv på formell e-post

Innleiing Når du skal skrive eit formelt brev eller ein formell e-post, er det viktig å vere høfleg og tydeleg. Start med ei opningshelsing og ei eller to setningar om kva som er formålet med brevet, altså kvifor du skriv. I formelle brev kan du lage ei overskrift som viser tydeleg kva som er hovudformålet med brevet. I e-postar kan du skrive eit nøkkelord eller ei nøkkelsetning i emnefeltet, slik at mottakaren forstår kva e-posten handlar om, utan å måtte lese heile e-posten først.

Øv på innleiing 5G_05_13 1. Tenk

deg at du skal skrive ein e-post til alle foreldra på trinnet. Du skal invitere dei til ei førestilling på skulen. Skriv eit forslag til korleis du kan begynne. Lag eit forslag til emne for e-posten. Finn eit nøkkelord som gjer at mottakarane forstår kva som er formålet med e-posten.

Samanlikn innleiingane dykkar, og diskuter kva som skal stå i emnefeltet.

Hald kontakt

Hovuddel I hovuddelen kan du forklare saka nærare. Dersom du skal invitere til eit arrangement, må du kort og sakleg greie ut om kva arrangementet går ut på. Du må også passe på at det kjem tydeleg fram når og kvar det skal gå føre seg.

Øv på hovuddelen 2. Skriv hovuddelen av e-posten til foreldra. Fortel om førestillinga, og hugs å skrive når og kvar dei skal møte opp, og om dei skal ha med seg noko. Samanlikn det de har skrive.

Avslutning I formelle brev kan du avslutte med ei setning om at du ser fram til å få svar, eller at du håpar personen kan komme. Sjå på eksempelteksten på side 29. Her avsluttar elevane med å skrive at dei håpar rektor kan komme på møtet.

Øv på avslutning 3. Skriv ei avslutning på e-posten til foreldra. Set inn ei avslutningshelsing og skriv under. Les tekstande til kvarandre.

Nå mottakaren! I e-postar er det viktig å sørgje for at e-postadressa er heilt rett skriven. Viss ikkje, kjem ikkje e-posten fram til mottakaren. Dersom du skal sende eit brev i posten, må du skrive fullt namn og heile postadressa på ein konvolutt og setje frimerket på rett stad, øvst i høgre hjørne.

Namn Adresse

Rektor Åse D avidsen Løkka skole Skoleveien 1 1400 Ski

Frimerke

Hald kontakt

Skriv til nokon! Vel ei av oppgåvene: 1. Skriv eit svarbrev til Synne, som er på sommarleir. Hugs å svare på spørsmåla ho stiller, og underteikn brevet med Sana. 2. Skriv eit brev som skal liggje i ein tidskapsel. Tenk deg at brevet skal gravast ned og ikkje opnast før om 50 år. Tenk på kva du trur ein på din eigen alder har lyst til å lese om 50 år. Fortel om livet ditt og kva du likar å gjere. 3. Sjokoladefabrikken har bestemt seg for å slutte å lage favorittsjokoladen din. Skriv eit formelt brev til sjokoladefabrikken. Skildre sjokoladen og kvifor du meiner det er feil å ta han ut av produksjon. 4. Les teksten om nettmobbing på side 126–128 i tekstsamlinga. Skriv ein e-post til alle foreldra på trinnet. Forklar dei kvifor det er viktig å snakke om nettmobbing, og kva dei kan gjere.

Legg ein plan Når du har bestemt deg for kva oppgåve du skal skrive, må du tenkje på: •

kven er lesaren din?

•

kva vil du skrive til nett denne lesaren?

•

om det høver best å vere formell eller personleg

Legg ein plan for kva du har lyst til å skrive om. Skriv dette ned i punkt, eller lag eit tankekart.

Hald kontakt

Skriv i veg! Skriv eit førsteutkast av teksten. HUGS! •

Helsing

•

Innleiing

•

Hovuddel

•

Avslutning

•

Avslutningshelsing

•

Underskrift

To stjerner og eitt ønske Les førsteutkastet for ein annan elev. Gi kvarandre tilbakemeldingar med to stjerner og eitt ønske. De kan bruke desse spørsmåla: •

Høver innhaldet og språket til mottakaren?

•

Kjem saka i brevet klart nok fram? Er du høfleg og sakleg?

•

Dersom det er ein invitasjon: Kjem formålet med møtet og tid og stad godt og klart nok fram?

•

Har du hugsa å få med alle delane i brevet?

•

Er det noko i brevet som må forklarast eller greiast ut nærare?

•

Sjå over rettskrivinga, og sjekk om det er variasjon i pronomenbruken.

Du kan øve meir på rettskriving bakarst i boka på side 129–139 og på kaleido5.cdu.no

Hald kontakt

Klar, ferdig – presenter! Ta omsyn til to stjerner og eitt ønske når du skriv ferdig teksten. Les gjennom setningane dine for å sjekke om dei fungerer. Når du har sett over teksten din, kan du presentere det du har skrive for andre. Dersom du har ein verkeleg mottakar, kan du sende brevet. Vent i spenning på om du får svar!

Hald kontakt

Kva har du lært? Oppsummering •

Gi minst tre døme på ulike måtar å kommunisere på.

•

Gi døme på ord og uttrykk du ville ha bruka til ein venn, men som du ikkje ville bruka til læraren din.

•

Forklar kvifor det er lurt å tenkje seg om før ein legg noko ut på nettet.

•

Forklar og gi døme på skilnader mellom eit personleg brev og eit formelt brev.

•

Gi nokre døme på kva det vil seie å vere høfleg i formelle brev.

•

Kva er viktig å hugse på når ein skal skrive ein invitasjon?

•

Forklar kva personlege pronomen er, og gi døme på personlege pronomen.

•

Skriv tre setningar der du brukar personlege pronomen i subjekt og objekt.

•

Forklar ekspertorda på side 5.

FORTEL! • Snakk om biletet •

Kva er ei forteljing?

•

Når fortel du?

•

Kva forteljingar finn du i illustrasjonen?

•

Attfortel minst ei av forteljingane. Kva trur du kjem til å hende vidare?

•

Kva forteljingar fortel guten?

•

Kva forteljingar fortel jenta?

•

Er det skilnad på kva gutar og jenter fortel om?

•

Kva slag forteljingar likar du?

Ekspertord in medias res personskildring miljøskildring konflikt helt verb

å innleie ei forteljing på ein fengjande måte

Dette ska du lære: l

å byggje opp spenninga i ei forteljing

infinitiv presens preteritum perfektum imperativ

å lage ei god avslutning på ei forteljing å skrive og framføre ei forteljing å bruke ulike verbtider

Fortel!

Munnlege forteljingar Kvifor fortel vi? Menneska har alltid fortalt kvarandre historier. Dei som levde for mange tusen år sidan, fortalde mens dei vermde seg ved bålet, eller mens dei laga reiskapar og arbeidde om kveldane. Forteljingane var livsviktige. Dei blei ikkje berre bruka til å underhalde, dei blei også bruka til å fortelje om kva som var farleg, og for at barna skulle lære det dei måtte kunne. Menneska hadde alt dei visste om historie og religion frå forteljingane. Før vi fekk skrift, blyant og papir, måtte menneska få all kunnskapen sin gjennom det dei fortalde kvarandre. Forteljingane kunne handle om det som var kjent, om det som var langt borte, eller om slikt ein hadde høyrt andre fortelje om.

Eventyrfortellersken (1844) av Adolph Tidemand 38

Fortel!

Tenkjeskrivingsoppgåve 1. Kva likar du å fortelje om?

Kva gjer du når du fortel? Du fortel også om ting som har hendt. «No skal du høyre kva som har hendt» eller «Veit du kva eg gjorde i går?», kan du seie. Når du fortel munnleg, kan du snakke med, sjå og høyre på den du fortel til. Du kan kommunisere direkte med mottakaren din og forklare eller fortelje meir om det trengst. Du kan også skape energi og humor gjennom å bruke smil og kroppsspråk. I munnlege forteljingar kan du dessutan spele personane i forteljinga og herme, tøyse, tulle, le, rope eller veive med armane for å få folk til å høyre etter. Kva brukar du å gjere når du fortel?

Fortel!

Oppgåver om å fortelje munnleg 2. Tenk på noko fint, morosamt eller hyggjeleg. Set dykk saman i par og fortel etter tur. Hugs å vere ein aktiv lyttar. 3. Etter at de er ferdige med å fortelje, kan de svare på desse spørsmåla saman: • • •

Korleis begynte de forteljingane dykkar? Korleis fekk de den andre til å høyre etter? Kva gjorde den som lytta?

4. Fortel om ein film eller ei bok du likar veldig godt. Forklar kvifor du likar filmen/boka. 5. Skriv ei liste over tre eller fem ting som gjer forteljingar morosame eller spennande. Del lista med ein annan.

Å skrive ei forteljing Når du skriv ei forteljing, står orda åleine. Då må du bruke andre verkemiddel for å fange lesaren og halde på merksemda. Det skal du lære meir om i dette kapittelet.

Øv meir på munnleg forteljing på side 138–147 i tekstboka.

Sebra (2005) av Gigi Sudbury 40

Fortel!

Fang lesaren! Forteljingar kan vere sanne, men dei kan også vere oppdikta. Når du fortel ei historie, tek du lesaren med inn i ei anna verd, ei verd der du lagar reglane. Når du diktar, kan du bestemme kven som skal vere med i forteljinga, korleis det skal sjå ut der, og kva som skal skje. For at andre skal få lyst til å høyre eller lese forteljinga di, må du prøve å fange merksemda til den som lyttar eller les. Når du skal skrive ei forteljing, kan du jobbe med å lage ein god start som gjer at lesaren får lyst til å lese vidare. Opninga er viktig for å fange lesaren. Ho må verke slik at det går an å førestille seg personar, stader og handling, som om det var ein film. Dersom orda dine skaper bilete i hovuda på andre, då har du lesaren din på kroken. Her er tre ulike måtar å lage opningar på:

Opning 1

Opning 2

In medias res

Personskildring

Opning 3 Miljøskildring

Fortel!

ln medias res

Opning 1

Nokre forteljingar begynner midt i handlinga. Det blir kalla in medias res. Det er eit omgrep frå latin som tyder «midt i tinga». Vi brukar det om opningar som går rett inn i noko spennande, som her, i starten på spenningsboka Tause skrik.

In medias res

Frå Tause skrik av Arne Svingen

Tause skrik Han høyrde ein lyd. Han var så vidt høyrleg. Klokka var over tre om natta, og han hadde ikkje sove eit sekund. Han spissa øyrene og klemde dyna oppunder haka. Kva var det? Han våga ikkje puste i redsle for å gå glipp av fleire lydar. Kunne det komme frå foreldra? Men nei, der var lyden igjen, eit veikt knepp. Kvar kom det frå? Og så høyrde han to tydelege klikk. Var det no det skulle skje? Var det no dei kom? Handflatene som klemde dyna var sveitte og magemusklane skalv. Arne Svingen

Oppgåver til teksten 1. Kva er det som gjer opninga på Tause skrik så spennande? 2. Kva ord i teksten syner at personen er redd? 3. Sjå på overskrifta. Kva førestiller du deg når du les tittelen? 4. Kva trur du vil skje vidare?

Fortel!

Å bli dregen inn i handlinga Når vi begynner in medias res, blir lesaren dregen rett inn i handlinga i forteljinga. I utdraget frå Tause skrik får vi ikkje vite så mykje om kven som ligg i senga. Men vi skjønar at det er ein gut, og at han er redd for at nokon skal komme. Det har tydelegvis hendt noko, men i staden for å begynne med kva som har hendt, begynner forteljinga midt i ein spennande situasjon. Mange spenningsforteljingar begynner midt i handlinga.

Øv på in medias res 5. Skriv ei in medias res-opning. Lag eit avsnitt på minst fem setningar. Del teksten din med ein annan. Forslag til korleis du kan begynne: – Ikkje gjer det! Døra small att ... – Eg vil aldri sjå deg meir! Sveitten sila, og kinna brann.

Les døme på fleire in medias res-opningar på side 149–154 i tekstboka.

6. Del teksten din med ein annan. Snakk om kva de trur vil komme til å skje vidare.

Fortel!

Personskildring

Opning 2 Personskildring

Frå Albert og andre ugagnskråker av Ole Lund Kirkegaard

Andre forteljingar tek til med ei skildring av dei viktigaste personane i forteljinga. På den måten blir lesaren kjend med personane i forteljinga før handlinga startar. Dersom forteljinga handlar om ein person lesarane kan kjenne seg litt att i, eller ein det er noko særskilt med, kan det gjere lesaren nyfiken.

Albert Mor til Albert hadde vona at Albert ville vekse og bli ein pen og veloppdregen gut med skil i håret og blanke, blå auge. Men slik kom Albert aldri til å sjå ut. I staden for å bli pen og veloppdregen, blei han stygg og uoppdregen. Håret hans var stritt som på ein feiekost, og auga hans blei nesten borte bak eit par skitne, runde briller som mor hans rett som det var måtte lappe saman med plaster. For Albert slo dei sund kvar gong han fall ned frå eit pæretre. Men Albert var heilt likeglad med korleis han såg ut. Han hadde det altfor travelt med andre ting til å uroe seg for håret sitt eller auga sine. Ole Lund Kirkegaard

Oppgåver til teksten 1. Les teksten om Albert. Bruk eigne ord til å skildre så nøye som råd korleis Albert ser ut. 2. Kva er spesielt ved utsjånaden til Albert? 3. Kva får vi vite om korleis Albert er som person? 4. Korleis ser du Albert føre deg? Lag ein illustrasjon av han.

Fortel!

Å skildre ein person Viss du skal lage ei personskildring, kan du prøve å sjå føre deg den personen du skildrar. Lag eit bilete inni hovudet ditt eller ei teikning på eit ark. Korleis ser personen ut? Tenk på hår, hud, auge, nase og munn. Kva klede skal personen ha på seg? Dersom du greier å setje ord på detaljane, blir det mogleg for lesaren din å førestille seg personen. Ofte kan utsjånaden spegle kva eigenskapar personen har. Er han eller ho skummel, grei, redd, snill, slem? Kanskje liknar personen eit monster eller eit dyr? Er det noko spesielt med personen din? Det kan vere måten ho eller han går eller snakkar på. Viss det er noko særskilt med personen, er det lettare å førestille seg korleis ho eller han er.

Fortel!

Øv på personskildring 5. Snakk om personane på denne og førre side. Kven trur du dei er? Kva heiter dei? Korleis er dei? 6. Vel ein av personane og skriv ei personskildring. Skildre utsjånaden. Dikt deg inn i korleis personen er, og gi han eller ho nokre eigenskapar. Skriv eit avsnitt på minst fem setningar. Samanlikn tekstane til kvarandre.

Les fleire personskildringar på side 155–161 i tekstboka.

Fortel!

Miljøskildring Ein tredje måte å starte ei forteljing på er å skildre staden der handlinga skal gå føre seg. Det blir kalla ei miljøskildring. Opninga på «Det svarte pariserhjulet» er ei miljøskildring. Forteljaren Opning 3 begynner med å beskrive staden der handlinga skjer. I denne forteljinga Miljøskildring er det viktig å få fram ei stemning gjennom å skildre staden. Staden er skummel. Vêret, mørkret og lyden av vinden gjer sitt til å gjere det skummelt. Det samme gjer biletet av flaggermusene og skjelettet.

Det svarte pariserhjulet Tivoliet hadde komme til byen som ein oktobervind, som ei mørk flaggermus som kom fykande over den kalde innsjøen så det skrangla i skjelettet, jamrande, sukkande, kviskrande gjennom natta til telta stod der i det mørke regnet. Det blei verande ein månad ved den grå, urolege oktober-sjøen, i det svarte vêret, i stadig sterkare stormar og ein meir og meir blytung himmel.

Frå «Det svarte pariserhjulet» av Ray Bradbury i Pass deg! R.L. Stine velger sine yndlingsgrøssere

Ray Bradbury

Oppgåver til teksten 1. Kva blir tivoliet samanlikna med i den første setninga i tekstutdraget? 2. Kva for skumle ord finn du i teksten? 3. Korleis er vêret? Korleis kan vêret skape stemning? Gi nokre døme.

Fortel!

Å skildre ein stad Når du skal lage ei miljøskildring, bør du bruke sansane dine. Korleis ser det ut? Korleis luktar det der? Korleis høyrest og kjennest staden? Tenk gjennom om det skal vere natt eller dag, om det skal vere mørkt eller lyst, kaldt eller varmt, gammalt eller nytt, spennande eller fint. Når du startar med ei miljøskildring, må du lage ho slik at lesaren kan sjå staden føre seg.

Øv på miljøskildring 4. Beskriv ein stad. Det kan vere kva stad som helst, til dømes: • • • •

ein sjokoladefabrikk ei søppelfylling eit klasserom rommet ditt

Bestem deg for om du vil skape god eller dårleg stemning. Bruk alle sansane dine, og skriv eit avsnitt på minst fem setningar. Tenk gjennom kva ord du nyttar når du skal skape stemning.

Jobb meir med miljøskildringar på side162–166 i tekstboka.

Fortel!

Skap spenning! Det aller viktigaste i ei forteljing er at det skjer noko spennande. Det må vere noko spesielt vi skal fortelje om. Det spesielle, hovudsaka i ei forteljing, kallar vi konflikt. Ein konflikt er ei utfordring eller eit problem, og dette problemet skal bli løyst i forteljinga. Konflikten driv handlinga framover. Det kan vere at nokon har gjort noko gale, eller at nokon manglar noko. Forteljinga er til for å løyse problem og konfliktar. Nokon skal vinne noko eller få noko tilbake. Dei som kranglar når forteljinga begynner, skal bli einige. Nokon skal vinne, andre skal tape. Nokon skal kanskje til og med døy eller bli borte for alltid ...

Oppgåver til illustrasjonen 1. Sjå på illustrasjonen. Kva er konflikten? Kva problem må løysast? 2. Kven handlar forteljinga om? 3. Samarbeid om å lage ei kort forteljing med utgangspunkt i illustrasjonen.

Fortel!

Kven er helten? I mange forteljingar er det ein tydeleg helt. Nokon må løyse konflikten, og denne personen er helten. For å løyse problemet må helten gjennom mange utfordringar eller prøver. Helten må kanskje ut på reise og slåst mot motstandarar. I mange forteljingar er det ein kamp mellom dei gode og dei vonde. Det er nokon vi heiar på, og nokon vi håpar det går dårleg med.

Oppgåver og heltar og skurkar 4. Kjenner du ein eller fleire forteljingar om kampen mellom det gode og det vonde frå film, bøker, eventyr, teikneseriar eller spel? Lag ei liste. 5. Vel ei av bøkene eller filmane på lista di. Fortel om kva som er konflikten, og kven som er helt og skurk. Vel sjølv om du vil avsløre kva som blir løysinga på konflikten. Du kan også late det vere ei overrasking for dei som har lyst til å lese eller sjå filmen.

Les tekstane på side 167–171 i tekstboka.

6. Teikn ein helt. Byt teikninga med ein annan. Beskriv kvarandre sine heltar. 7. Superheltar er heltar som har ein eller fleire særleg gode eigenskapar. Kan du namnet på ein eller fleire superheltar? Kva eigenskapar har dei?

Fortel!

Å utvide augneblinken Ein måte å byggje opp spenninga i ei forteljing på, er å late tida stoppe opp. Ofte er det slik i forteljingar at når det nærmar seg ei løysing og det er på det mest spennande, blir tempoet seinka og augneblinken utvidar seg. Då blir det ekstra spennande.

På veg inn i borga No skal du lese eit utdrag frå Mio, min Mio av Astrid Lindgren. Mio og bestevennen Jum-Jum har akkurat sleppt fri frå dødsfare. No er Jum-Jum plutseleg borte, og Mio er på veg inn i Riddar Katos borg heilt åleine. Riddar Kato er verkeleg vond. Han har eit hjarte av stein, og på den eine armen har han ei klo av jern. Mio er på veg oppover ei trapp som er nesten umogleg å komme opp. Så åleine som eg var då eg begynte å gå oppover trappa igjen, var nok ingen i heile verda. Så tunge som mine steg var nok ingen andre. Eg orka nesten ikkje å lyfte føtene, og trappetrinna var så høge og så mange. Så mange … Men eitt av dei var det siste. Og eg visste ikkje at det var det siste. Eg visste ikkje at trappa tok slutt, det veit ein ikkje når ein går i trapper og det er mørkt. Eg tok eit steg, og så var det ingen ting under føtene mine. Eg sette i eit skrik og fall, og i fallet prøvde eg å klore meg fast. Akkurat idet eg fall, greidde eg å klamre meg fast til det øvste og siste trappetrinnet. Eg hang der og sprella og leitte med føtene etter noko å stå på. Men det var ingen ting der. Eg svevde over eit svart djup utan botn. Eg var så redd, og det fanst ikkje hjelp. Snart styrtar eg ned, tenkte eg, og så er alt forbi … å, hjelp meg, kan ikkje nokon hjelpe meg! Då kom det nokon i trappa. Var det Jum-Jum som kom att? «Jum-Jum, snille Jum-Jum, hjelp meg,» kviskra eg. Eg såg han ikkje, for det var jo så mørkt. Eg såg ikkje det vennlege ansiktet hans og auga som var så like auga til Benka. Men han kviskra til meg. «Ja, ja, ta handa mi, så skal eg hjelpe deg,» kviskra han som eg trudde var Jum-Jum: «Ta handa mi, så skal eg hjelpe deg!» Og eg tok handa hans. Men det var inga hand. Det var ei klo av jern.

Frå Mio, min Mio av Astrid Lindgren

Hugsar du kva det vil seie å nærlese? Når du nærles, les du veldig sakte og nøye, ofte med blyanten i handa.

Fortel!

Oppgåver til Mio, min Mio 8. Nærles det første avsnittet. Korleis har Mio det? Kvifor er det så vanskeleg å gå i trappa, trur du? 9. Nærles resten av teksten. Kva tenkjer, føler og gjer Mio i den augneblinken han misser fotfestet? 10. Tenk på korleis det kjennest å gå åleine i mørkret. Skildrar teksten dette godt? Grunngi svaret ditt. 11. Korleis trur du Mio kjem seg ut av denne situasjonen? Skriv om det.

Fortel!

Utvid augneblinken Når du skal byggje opp høgdepunktet i ein konflikt, er det viktig å bruke tid på å skildre handlinga og situasjonen i den dramatiske augneblinken. Det kan du gjere ved å skrive kva personane seier eller tenkjer, og så skilde heilt nøyaktig alt som skjer. Lukter, lydar, tankar og kjensler blir viktigare. Og tida stansar nesten opp. Beskriv først veldig nøyaktig tinga som skjer.

Skildre kjenslene og tankane dette får fram.

Skriv om korleis kroppen reagerer på det som skjer.

Skriv om stemninga på staden. Les teksten på side 172–174 i tekstboka.

Fortel!

Øv på å utvide augneblinken 12. Snakk saman om korleis det kjennest å sitje i ein berg-og-dal-bane og vere redd. Lag ei felles liste med ord som kan brukast når du skal skildre ein slik augneblink. 13. Beskriv denne augneblinken: Du sit i vogna i ein berg-og-dal-bane på veg opp ein bratt bakke. Beskriv gleda og redsla før vogna stuper ned den første bakken og du ropar UUØØÆÆÆH! Bruk alle sansane dine. Beskriv nøyaktig kva som skjer, og kva du ser og høyrer. Skildre korleis du tenkjer, og korleis du føler deg. Etterpå kan de lese tekstane høgt for kvarandre.

Fortel!

Til slutt Det er viktig å få til ein god slutt. Det finst mange måtar å gjere det på. I dette kapittelet skal du få lese eit døme på ein lukkeleg slutt, og eitt døme på ein overraskande slutt.

Lukkeleg slutt Mange forteljingar har ein lukkeleg slutt. Du kjenner det kanskje frå eventyra? I eventyr går det alltid bra til slutt, endå om det ser stygt ut for helten undervegs. Vi vonar helten vår skal klare seg, men vi veit det ikkje før forteljinga er slutt. Det er det som gjer at forteljinga blir spennande. Vi håpar det skal gå bra med helten vår, og det bli spennande fordi vi ikkje veit om det kjem til å gå bra.

Askeladden som kappåt med trollet Det var en gang en bonde som hadde tre sønner. Fattig var han, og gammel og skrøpelig, og sønnene ville ikke ta seg til noe. Til gården hørte en stor, god skog, og den ville faren at guttene skulle hogge i, og se å få betalt unna noe på gjelden. Langt om lenge fikk han dem også med på det, og den eldste skulle ut og hogge først. Da han hadde kommet bort til skogen og hadde tatt til å hogge på ei skjegget gran, kom det et stort, digert troll til ham. «Dersom du hogger i skogen min, skal jeg drepe deg!» sa trollet. Da gutten hørte det, kastet han øksa og la hjem igjen det beste han kunne. Han kom rent andpusten hjem og fortalte det som hadde hendt ham, men faren sa han var et harehjerte; trolla hadde aldri skremt ham fra å hogge da han var ung, mente han. Dagen etter skulle den andre sønnen av sted, og det gikk ikke bedre med ham. Da han vel hadde hogd noen hogg i grana, kom trollet til ham også og sa: «Dersom du hogger i skogen min, skal jeg drepe deg!» Gutten torde snaut se på ham, han kastet øksa og la på sprang liksom broren, og vel så fort. Da han kom hjem igjen, ble faren sint, og sa at aldri hadde trolla skremt ham da han var ung.

Frå Asbjørnsen og Moe og de gode hjelperne: En eventyrfeiring

Fortel!

Tredje dagen ville Askeladden i vei. «Ja, du!» sa de to eldste, «du skal vel klare det, du som aldri har vært utenfor stuedøra!» Han svarte ikke større på det, Askeladden, men ba bare om å få dugelig niste med seg, og så fikk han en fersk, hvit ost i skreppa, og la av gårde. 56

Fortel!

Da han hadde hogd en liten stund, kom trollet til ham og sa: «Dersom du hogger i skogen min, skal jeg drepe deg!» Men gutten var ikke sen. Han sprang bort i skogen etter osten og krystet den så mysa skvatt. «Tier du ikke still,» skrek han til trollet, «skal jeg klemme deg, som jeg klemmer vannet av denne hvite steinen!» «Nei, kjære, spar meg,» sa trollet, «jeg skal hjelpe deg å hogge.» Ja, på det vilkår sparte gutten ham, og trollet var dyktig til å hogge, så det ble mange tylfter den dagen. Da det led mot kvelden, sa trollet: «Nå kan du følge med hjem, det er nærmere til meg enn til deg.» Ja, gutten ble med, og da de kom hjem til trollet, skulle han gjøre opp varme på peisen, mens gutten skulle gå etter vann til grautgryta. Men det sto to jernbøtter der, så store og tunge at han ikke orket å lee på dem engang. «Det er ikke verdt å ta med disse fingerbølene,» sa gutten, «jeg går etter hele brønnen, jeg.» «Nei, kjære vene,» sa trollet, «jeg kan ikke miste brønnen min. Gjør du opp varme, så skal jeg gå etter vann.» Da han kom tilbake med vannet, kokte de opp ei dugelig stor grautgryte. «Det er det samme,» sa gutten, «vil du som jeg, så kappeter vi.» «Å ja!» svarte trollet, for var det noe det kunne, så var det å ete. Og så satte de seg til bords. Men gutten lurte seg til å ta skinnskreppa foran seg, og så øste han mer i skreppa enn han åt selv. Da skreppa var full, tok han opp tollekniven sin og rispet et hull i skreppa. Trollet så på ham, men sa ikke noe. «Nei, nå orker jeg ikke mer,» sa han. «Du skal ete!» svarte gutten. «Jeg er snaut halvmett ennå, jeg. Gjør du som jeg gjorde, og skjær hull på magen, så eter du så mye du vil.» «Men det gjør vel gruelig vondt?» spurte trollet. «Å, ikke noe å snakke om,» svarte gutten. Så gjorde trollet som gutten sa, og så kan en vel vite at han satte livet til. Men gutten tok alt sølv og gull som fantes i berget, og gikk hjem med det. Med det kunne han alltid få betalt unna noe på gjelden.

ei tylft – 12 tømmerstokkar

fingerbøl – blir bruka for å verne fingertuppen når ein syr for hand

Asbjørnsen og Moe 57

Fortel!

OppgĂĽver til teksten 1. Kven er dette ein lukkeleg slutt for? Grunngi svaret ditt. 2. Kven er helten, og kven er skurken i eventyret? 3. Oskeladden er ein luring. Forklar med eigne ord korleis han lurer trollet. 4. Lag ei felles liste over forteljingar de kjenner som har ein lukkeleg slutt.

Fortel!

Overraskande slutt Alle likar ein overraskande slutt som samstundes er truverdig. Ein av personane kan gjere eller seie noko som endrar på alt. Kanskje dukkar noko eller nokon opp som ingen hadde venta. Helten kan få hjelp, ha flaks, vere lur eller dyktig, slik at situasjonen endrar seg heilt.

Oppgåver om overraskande slutt 5. Kan du ei forteljing som endar slik: «Og så kom/hende brått ...» «Og det hadde vi aldri trudd om vi ikkje hadde vore der.» «Og at det skulle gå bra til slutt, hadde vi aldri trudd!» Kan du fortelje ei slik forteljing? 6. Fortel om ein gong det hende noko overraskande i familien din. Kva var det som var overraskande? 7. Har du sett ein film eller lese ei bok der det var ein overraskande slutt? Fortel han!

Dustane Dette er forteljinga Dustane av Roald Dahl. Ho handlar om to forferdeleg stygge og skremmande menneske som elskar å plage og ete aper og fuglar. Apa Klubbe Klopp og fuglen Rulle Rask har bestemt seg for å ta hemn. Dei har lurt dei to menneska til å hengje opp ned.

Frå Dustane av Roald Dahl

Men hovuda er ikkje laga for at dei skal stå opp ned. Viss du står på hovudet for lenge, skjer det forferdelege ting, og det var då herr Dust fekk der verste forskrekkinga. Med så mykje vekt ovanfrå, begynte hovudet hans å bli dytta inn i kroppen hans. Etter ei stund hadde det forsvunne fullstendig. det hadde sokke inn i dei feite foldene i den tjukke nakken hans. – Eg krympar! babla herr Dust. – Det gjer eg også! skreik fru Dust. – Hjelp meg! Redd meg! Hent legen! hylte herr Dust. – Eg har fått den FORFERDELEGE KRYMPAREN! Det hadde han. Fru Dust hadde også fått den FORFERDELEGE 59

Fortel!

KRYMPAREN! og denne gongen var det ikkje noko juks. Denne gongen skjedde alt verkeleg! Hovuda deira KRYMPA inn i nakkane deira ... Og så begynte nakkane å KRYMPE inn i kroppane deira ... Og så begynte kroppane å KRYMPE inn i beina deira ... Og så begynte beina å KRYMPE inn i føtene deira ... Og ei veke seinare, på ein nydeleg ettermiddag med sol, kom ein mann som heitte Fred for å lese av gassmålaren. Då ingen svara då han banka på, kika Fred inn i huset, og der såg har to haugar med gamle klede på golvet. Og så såg han to par sko og ein spaserstokk. Det var alt som var att av herr og fru Dust. Og alle saman, Fred også, ropte ... – HURRA!! Roald Dahl

Oppgåver til teksten 8. Kva er overraskande med slutten i Dustane? 9. Kan ei ape og ein fugl vinne over slemme og mektige menneske utan at det skjer noko overraskande? Diskuter dette. 10. Når nokon døyr til slutt, er det vanlegvis trist. Er dette ein trist slutt?

Fortel!

Verb Verbet er den ordklassen som fortel kva nokon gjer, tenkjer eller seier. Mange verb har handling i seg. Det vil seie at nokon gjer eller utfører noko. Andre verb handlar om å vere eller ha noko. Verbet er det viktigaste ordet i ei setning. Setningar inneheld alltid minst eitt verb. Oppslagsforma av verbet, den du må bruke når du til dømes skal slå opp eit verb i ei ordliste, heiter infinitiv. Vi brukar infinitivsmerket å framfor verb i infinitiv.

Oppgåver til illustrasjonen 1. Finn så mange verb som mogleg, og skriv dei ned i boka di. Skriv dei i oppslagsforma, infinitiv. Eksempel: å spele 2. Finn infinitivsforma av desse verba: hoppa, åt, gjekk, såg, sprang, var, beit, venta, måla, skreiv, las og gav. Skriv dei i skriveboka di.

Fortel!

Verbtider Verbet viser oss kva tid noko hender. Den verbtida som fortel kva som skjer akkurat no, kallar vi presens. Verbtidene som fortel kva som hende i går, kallar vi preteritum og presens perfektum. Når du snakkar eller skriv, brukar du automatisk ulike tider av verbet. Sjå på denne setninga: «Eg er litt trøytt i dag, for eg la meg seint i går.» Kva for to verbtider er bruka her?

I GÅR

Notid

Fortid

Infinitiv

Presens

Preteritum

Presens perfektum

å bli

blir

blei

har blitt

å komme

kjem

kom

har komme

å stå

står

stod

har stått

å sløkkje

sløkkjer

sløkte

har sløkt

I GÅR

I DAG

Oppgåver til teikneserien 3. Skriv ei forteljing med utgangspunkt i teikneserien. 4. Set strek under alle verba du har bruka i forteljinga di. Kva verbtider står dei i?

Fortel!

Notid Notidsforma heiter presens. Vi brukar ho på litt ulike måtar. Her er tre måtar å bruke presens på. Presens brukar vi om det som skjer akkurat no. Eksempel

No hoppar ho! Her sit eg og et matpakka mi. Vi brukar også presens om tilstandar, og om det som gjentek seg regelmessig. Eksempel

Eg likar is. Eg syklar til skulen kvar dag. Vi kan også bruke presens om noko som skal skje i morgon eller seinare. Eksempel

Eg kan ikkje vere med, for i morgon trenar eg. Vi dreg om ti minutt. Her ligg eg med bandasjar over heile kroppen. Eg synest synd på meg sjølv. I morgon ligg eg nok framleis her.

Fortel!

Fortid Preteritum eller presens perfektum er fortidsformer. Vi brukar dei om handlingar som har hendt i fortida.

Preteritum er den vanlegaste fortidsforma. Når vi fortel om noko som har hendt, brukar vi ofte preteritum. Eksempel

Rett før det ringde inn, var ho på plass. Ho sette frå seg sykkelen, låste han og gjekk inn. Presens perfektum er sett saman av to verb: eit hjelpeverb og eit hovudverb. Hjelpeverbet står i presens. Hjelpeverbet er som regel å ha, men nokre gonger går det også å bruke verbet å vere. Eksempel

Han har flytta til ein annan stad. Helsesøster er gått for dagen.

Fortel!

Verb i forteljingar Når vi fortel, brukar vi ofte fortid. Men når personane i forteljinga snakkar, brukar vi presens. Eksempel

«Eg nektar å vere med!», sa Petter. Han var raud av sinne.

Oppgåver om verb i forteljingar 5. Sjå på alle forteljingane i dette kapittelet. Finn ut om dei er skrivne i fortid. Kan du greie å finne eit eksempel på bruk av presens? Skriv setninga i skriveboka di. Hugs å bruke hermeteikn eller talestrek dersom det er ein person som seier noko. 6. Finn infinitivsforma av desse verba: høyrde, seier, teiknar, tenkte, et, sov, les, misser, regna, lærde Bruk verba og skriv om noko som hende på skulen i går. Skriv ei setning med kvart av verba. Kva tid må verba stå i då? 7. Kjenner du fabelen om haren og skjelpadda som skulle springe om kapp? Haren var så sikker på at han kom til å vinne at han la seg til å sove. Men gjett kven som vann løpet? Jo, det var skjelpadda. Attfortel denne fabelen med dine eigne ord. Skriv han ned i skriveboka di. Strek under alle verba du har bruka.

Fortel!

Lygeregle Eg blei litt forseinka til skulen i dag, og kom litt for seint. Sånn ein time om lag. Men det var fordi kongens slott stod i brann. Eg sløkte det sjølv med vatn i spann. Brannsjefen sa det var profesjonelt, så eg blei utropt til dagens helt. Trond Brænne

Oppgåve til diktet 8. Skriv diktet med verb i presens. Verba er markerte med feit skrift. Etterpå kan du lage ei oversikt over bøyinga av verba bli og vere i presens, preteritum og presens perfektum.

Fortel!

Imperativ Imperativ er den forma vi brukar når vi vil at nokon skal gjere noko. Eller når vi vil at dei skal late vere å gjere noko. Det er den forma vi brukar når vi leikar «Kongen befaler». Stå, vent, hald, stans og hopp er alle verb i imperativ. Verb i imperativ kan stå heilt åleine i ei setning, utan hjelp frå nokon andre ord. Ofte set vi utropsteikn etter verb i imperativ.

Oppgåver om imperativ 9. Set desse verba i imperativ og lag setningar. Avslutt setningane med utropsteikn: slutte, sparke, gjere, vere, flytte, gå, komme Eksempel: Ver stille! 10. Tenk deg at du skal bruke setningane i førre oppgåve som ein del av ei forteljing. Set setningane i hermeteikn, dikt opp ein person som skal seie dei, og skriv to–tre setningar som skildrar situasjonen dei er i.

Gjer fleire oppgåver om verb på kaleido5.cdu.no

For eksempel: «Ver stille!», ropte pappa. Vi sat i bilen på veg heim frå påskeferie. Bror min og eg hadde krangla heile vegen, så det var ikkje rart at pappa var litt irritert.

Fortel!

Eksempeltekst Snakk om teksten •

Kva type opning har forteljinga?

•

Kva er konflikten? Kva problem har hovudpersonen?

•

Korleis byggjer spenninga seg opp?

•

Korleis sluttar forteljinga?

•

Kva tid er forteljinga skriven i?

•

Kva verbtid står replikkane i?

FILMKVELDEN Lukta av popcorn kitla i nasen. Det dogga på brusflaskene på bordet. Skålene hadde toppar av fargerike gummigodtfigurar og småsjokoladar. Sofaen var full av puter. Alt var klart. Vi hadde tre filmar å velje mellom: ein action-film, ein om nokre vampyrar og ein kjærleiksfilm. Kanskje vi fekk tid til å sjå alle tre? Konflikt

Eg hadde vore nokså skeptisk til heile forslaget. Men mamma heldt på sitt. – Du må ta initiativ sjølv òg, du kan ikkje berre sitje og vente på at nokon skal komme og banke på døra di, hadde ho sagt. Men det kunne ein faktisk, hadde eg tenkt. Då risikerte ein ingenting – ikkje å bli avvist, ikkje å verke desperat – ingenting. Mamma hadde lagt merke til at det var blitt mykje mindre trafikk på døra vår det siste halvåret. Med eit bekymra mammauttrykk i ansiktet kikka ho inn på rommet der eg sat bøygd over pc-en. Eg lét som ingenting, for ingenting blir betre av at mamma bekymrar seg, eller endå verre: prøver å ordne opp. Men til slutt hadde eg gått med på denne

Overskrift Opning

Hovuddel

Fortel!

filmkvelden, kanskje mest for å sleppe maset til mamma. Men også fordi det faktisk begynte å bli temmeleg einsformig å sitje aleine kveld etter kveld.

Augneblinken utvidar seg

Eg kikka ut av det store vindauget som vende ut mot gata. Men det var ingen å sjå. Magen min murra. Det kjendest som om eg hadde svelgt tre levande karper, slike store gullfiskar som sym rundt i dammen utanfor rådhuset. Eg retta på duken. Tok opp ein sur frosk, men la han tilbake. No var klokka ti over sju. Murringa i magen hadde blitt verre. Kanskje eg heldt på å bli sjuk? Då kunne eg seie til mamma at eg måtte avlyse på grunn av sjukdom. Det hadde letta forklaringsproblema mine.

Hovuddel

Eg gjekk bort til vindauget att. No var det blitt heilt mørkt ute. Eg plukka av blad etter blad på den dumme potteplanta og kastet dei ned på teppet.

Løysinga på konflikten

Akkurat då alle stilkane var ribba, ringde det på døra. Karpene i magen kasta på seg då eg hinka bort til døra og opna. Utanfor stod alle saman, i dei raude og svarte draktene, sveitte og møkkete. – Sorry ass, men dommaren var forseinka, så kampen måtte utsetjast ein halv time. Korleis går det med beinet ditt? Vi hadde sikkert ikkje blitt banka om du hadde vore med.

Avslutning

Les fleire forteljingar på side 175–196 i tekstboka.

Fortel!

Øv på å skrive forteljing Opning 1 In medias res

No skal du skrive ei heil forteljing. Men først skal du øve meir på dei ulike delane av ei forteljing. Kanskje kan du bruke noko av det du skriv her når du skal i gang med å skrive den endelege forteljinga di.

Fang lesaren! Opning 2

I dette kapittelet har du jobba med tre ulike måtar å begynne ei forteljing på:

personskildring

In medias res Personskildring Miljøskildring

Opning 3

Vel ei av oppgåvene under, og skriv ei opning som fangar lesaren din.

miljøskildring

Øv på å fange lesaren 1. Skriv ei opning som startar «midt i handlinga». Du vaknar frå eit mareritt, men lesaren veit ikkje at det er eit mareritt. Finn gjerne inspirasjon i opningane på side 149 og 151 i tekstboka. 2. Skriv ei personskildring. Avgjer kven du skal skrive om. Det kan vere ein levande person eller ein du har dikta opp. Beskriv auge, hår, munn eller nase. Gi personen din ein ting, noko spesielt. Det kan vere briller, stokk, fotball, sko, klede, sykkel eller noko anna du sjølv kjem på. Skriv eit avsnitt på minst tre setningar. 3. Skriv ei miljøskildring. Tenk på ein skikkeleg skummel stad. Det kan vere eit skummelt hus, ein stad i heimen din eller ute i skogen eller i byen. Skildre staden gjennom å bruke sansane dine: lyd, lukt, syn og berøring. Skriv eit avsnitt på minst tre setningar.

Fortel!

Skap spenning! For å få til ei god forteljing er det viktig at det skjer noko spennande. Det må vere ein konflikt eller eit problem som skal løysast i forteljinga. Kanskje er det ein person i forteljinga du ønskjer lesaren skal heie på? For å byggje opp spenninga, kan du late helten din gå gjennom nokre prøvingar. Dersom du utvidar den augneblinken der det ser umogleg ut for helten, kan du halde spenninga oppe hos lesaren din.

Øv på å byggje opp spenninga 1. Les denne opninga: «Det var du som tok han. Trine såg deg.» Alle andleta var vende mot Pia, og ho kjende at fjeset blei varmt og raudt. «Nei, det var ikkje meg, eg lovar. Eg synest ikkje ein gong den sjokoladen er god.» Pia var desperat i stemma no. Kva er konflikten? 2. Lag eit framhald. Skriv eit avsnitt om kva som vil skje vidare. Du kan halde fram slik: Plutseleg sa ei jente ... Alle ropte i munnen på kvarandre ... Læraren kom og sa ... Alle sprang til ... 3. Sjå for deg at du skal gå i mørkret. Du er redd. Du famlar deg framover langs veggen med hendene. Beskriv korleis det kjennest å røre seg framover i rommet. Etterpå skildrar du nøyaktig kva tankar og kjensler du får. Plutseleg kjenner du at det er noko der som ikkje skal vere der, og som gjer at hjartet ditt frys til is. Skriv slik at augneblinken utvidar seg. Bruk gjerne utdraget frå Mio, min Mio som inspirasjon.

Fortel!

Til slutt I dette kapittelet har du blitt presentert for to måtar å avslutte ei forteljing på: Lukkeleg slutt Overraskande slutt No skal du få dikte to ulike avslutningar på forteljinga i teikneserien.

Øv på slutten 1. Skriv ein lukkeleg slutt på forteljinga i teikneserien. 2. Skriv ein overraskande slutt på forteljinga i teikneserien. 3. Samanlikn tekstane dykkar.

Fortel!

Skriv ei forteljing Vel ei av oppgåvene: 1. Lat deg inspirere av illustrasjonen på side 36, og skriv ei av forteljingane du finn der. 2. Skriv ei forteljing om noko skummelt som skjer på ei reise. Du kan gjerne ta utgangspunkt i illustrasjonen på denne sida. 3. Skriv ei forteljing om eit mareritt. Du kan gjerne hente inspirasjon frå forteljingane i dette kapittelet og i tekstboka. 4. Skriv ei forteljing som handlar om at nokon vil ta deg. 5. Skriv ei spennande forteljing om ein helt som løyser eit problem. Du kan få hjelp til skrive forteljing på kaleido5.cdu.no

Fortel!

Planlegg teksten din Du kan gjerne ta utgangspunkt i noko du alt har skrive mens du har jobba med dette kapittelet. Dersom du har skrive ei opning, ei personskildring, ei miljøskildring eller ein utvida augneblink som du er særskilt nøgd med, kan du gjerne bruke det du har. Du kan også få idear frå tekstane i grunnboka og tekstboka, eller frå medelevane dine. Finn ut: Kvar skal forteljinga gå føre seg? Kven skal forteljinga handle om? Kva er konflikten? Kva problem er det som skal løysast? Korleis skal forteljinga slutte?

! t k k i j r e e t å r i e h e h e r t i rme – de ! De insp s i l b g t å h r e e i t u H Skriv i veg! HUGS!

•

Overskrift

•

Ei opning som fangar lesaren

•

Ein konflikt

•

Ein hovuddel der det skjer noko spennande

•

Ein slutt

Fortel!

To stjerner og eitt ønske Del det du har skrive med ein annan. Gi kvarandre tilbakemeldingar med to stjerner og eitt ønske. De kan bruke desse spørsmåla: •

Kva type opning har du skrive? Kva har du gjort for å fange lesaren?

•

Kva er konflikten eller problemet som skal løysast i forteljinga?

•

Korleis byggjer du opp spenninga? Kan du gjere forteljinga endå meir spennande, til dømes ved å utvide ein augneblink?

•

Korleis er slutten?

Lytt til tilbakemeldingane og sjå om du kan gjere teksten din endå betre.

Siste sjekk Før du gjer teksten din heilt ferdig og skriv han så pent du kan, er det lurt å ta ein siste sjekk. Desse spørsmåla kan hjelpe deg med å sjå over teksten din: •

Har du skrive forteljinga di i fortid? Har du greidd å halde deg til fortidsformene, unntatt i replikkar?

•

Sjekk rettskriving og teiknsetjing.

•

Les teksten din høgt for deg sjølv. Det er ein fin måte å sjekke om språket er naturleg og flyt godt. Du kan øve meir på rettskriving bakarst i boka på side 129–139 og på kaleido5.cdu.no

Fortel!

Klar, ferdig – presenter! Når de er ferdige med forteljingane dykkar, kan de presentere dei skriftleg og munnleg. De kan: •

hengje dei opp i klasserommet

•

samle dei i eit hefte

•

arrangere ei forteljestund og lese forteljingane høgt for kvarandre

TIPS NÅR DU SKAL LESE HØGT Ta det med ro, det er ikkje om å gjere å bli fort ferdig.

Legg merke til teiknsetjinga i teksten: punktum, komma, utropsteikn, spørjeteikn. Teikna fortel korleis du skal bruke stemma, og kvar du skal ta korte og lange pausar.

Bruk stemma, andletsuttrykk og kroppen din til å understreke det som er viktig i det du les. 76

Les høgt og tydeleg slik at alle kan høyre deg, også dei som sit lengst unna.

Ta ein pause av og til, og sjå på dei eller den du les for.

Prøv å finne rytmen og stemninga i teksten. Er det action, kan du lese raskare. Er det skummelt, kan du dempe stemma di litt.

Fortel!

Kva har du lært? Oppsummering •

Gi døme på ulike måtar å begynne ei forteljing på.

•

Forklar og gi døme på kva du kan gjere for å byggje opp spenninga i ei forteljing.

•

Gi nokre døme på ulike måtar å avslutte ei forteljing på.

•

Skriv fem setningar der du brukar verb i presens.

•

Skriv fem setningar der du brukar verb i preteritum.

•

Forklar korleis du kan bruke verbtidene presens og preteritum i ei forteljing.

•

Forklar ekspertorda på side 37.