Kaleido 6 Grunnbok A (kap. 1) by Cappelen Damm

Ingeborg Anly, Eirik Lissner og Sture Nome

Grunnbok A

Nynorsk

© CAPPELEN DAMM AS 2016 Føresegnene i åndsverklova gjeld for materialet i denne publikasjonen. Utan særskild avtale med Cappelen Damm AS er all eksemplarframstilling og tilgjengeleggjering berre tillate så langt det har heimel i lov eller avtale med Kopinor, interesseorgan for rettshavarar til åndsverk. Bruk som er i strid med lov eller avtale, kan føre til erstatningsansvar og inndraging og straffast med bøter eller fengsel. Kaleido dekkjer alle måla i Kunnskapsløftet etter revidert plan 2013 i faget norsk og er laga til bruk på barnetrinnet i grunnskulen. Illustrasjonar: Sjå eiga liste Grafisk design: Melkeveien Designkontor AS Omslagsdesign: Mette Gundersen Forlagsredaktør: Sigrid Briseid Biletredaktør: Kjersti Laake Omsetjing til nynorsk: Helga G. Eriksen Trykk og innbinding: Livonia Print SIA, Latvia 2016 Utgåve 1 Opplag 1 ISBN 978-82-02-50510-3 www.kaleido.cdu.no

Om Kaleido 6 Kaleido har tre bøker på 6. trinn: Kaleido 6 Grunnbok A Kaleido 6 Grunnbok B Kaleido 6 Tekstbok Det er til saman åtte kapitel i dei to grunnbøkene. Du finn dei same kapitla i tekstboka. Dei blå boblene fortel deg når du kan finne fram tekstboka:

Les meir om dette i tekstboka.

Desse symbola fortel deg korleis du skal jobbe med oppgåvene: Munnlege oppgåver Skriftlege oppgåver Eplet er eit symbol på kunnskap. Det kjem frå forteljinga om Adam og Eva. Da Eva tok ein bit av eplet frå kunnskapens tre, fekk ho kunnskap om verda – på godt og vondt. I Kaleido møter du eplet når du skal lære om ord og uttrykk og undre deg over kva dei tyder og kvar dei kjem frå. Andre undre-spørsmål og tenkjepausar står i tenkjeboble: På kaleido6.cdu.no finn du fleire oppgåver til kvart kapittel.

INNHALD 1. Følg skriveløypa – Lag eit portrettintervju Les portrettintervju Eksempeltekst:

side 6 8

Portrettintervju

Portrett og observasjonar

Dei gode spørsmåla

Eksempeltekst:

Portrettintervju

Bli kjend med skriveløypa

Skriveløypa

Skriv eit portrettintervju!

Språk og grammatikk:

Å variere ord og setningar 37 Teiknsetjing i sitat

Kva har du lært?

39 43

2. Vis meg korleis

side 44

Om å instruere

Å lese instruksjonar

Kort og godt

Språk og grammatikk:

Eksempeltekst:

Verb

Determinativ

Preposisjonar

Instruksjon

Skriv ein instruksjon!

Kva har du lært?

3. Sterke meiningar

side 74

Kunsten å overtyde Eksempeltekst:

76 Argumenterande tekst

Kva er eit godt argument?

Å byggje ut argument

Tre typar argument

Å bruke eksempel

Å tilbakevise motargument

Vinn diskusjonen!

Språk og grammatikk:

Adjektiv

102

Adverb

105

Skriv ein argumenterande tekst!

110

Oppsummering

115

4. Kva skjer?

side 116

Ulike medium

118

Kva står det om i avisa?

122

Å bruke kjelder

126

Språk og grammatikk: Eksempeltekst:

Orda du vel

128

Teiknsetjing

130

Reportasje

134

Øv på å skrive reportasje

136

Ver reporter – skriv reportasje!

140

Oppsummering

145

Rettskriving

side 147

Følg skriveløypa

FØLG SKRIVELØYPA – LAG EIT PORTRETTINTERVJU! • Snakk og skriv om biletet •

Sjå på illustrasjonen på venstre side. Kven trur de desse menneska er?

•

Vel ein av personane, og beskriv korleis personen ser ut.

•

Snakk eller skriv om kven de trur personane er, og kva dei kan ha opplevd.

•

Tenk deg at du skal intervjue ein av desse personane. Kva spørsmål ville du ha stilt?

å skrive eit portrettintervju å bruke skrivestrategiar i eige skrivearbeid

Dette ska du lære: l

portrettintervju intervjuobjekt eksempeltekst ope spørsmål oppfølgingsspørsmål lesestrategiar skrivestrategiar tenkjeskrive idémyldre kriterium disposisjon

å følgje dei fem fasane i skriveløypa: 1. Før du skriv 2. Skriv i veg! 3. Gjer teksten betre 4. Gjer teksten ferdig 5. Klar, ferdig – presenter!

ryddeskrive

å variere ord og setningar mens du skriv

hermeteikn

revidere synonym talestrek

Følg skriveløypa

Les portrettintervju Eit portrettintervju er ein teksttype som er ganske vanleg i aviser, vekeblad og magasin. Ofte handlar portrettintervju om kjende personar som politikarar, forfattarar, skodespelarar eller idrettsstjerner. Ordet portrettintervju er sett saman av orda portrett og intervju. Eit portrett er eit fotografi eller måleri av ein person. Eit intervju er ein samtale mellom to personar der den eine skriv det den andre seier. Formålet med portrettintervjuet er å gi eit bilete av personen og la personen fortelje om seg sjølv på ein slik måte at lesaren blir litt kjend med kven han eller ho er. Vi kallar ein person som blir intervjua, for eit intervjuobjekt. Spørsmåla i eit portrettintervju handlar om personen sitt liv. Det kan handle om kva han eller ho gjer, eller om det har hendt noko spesielt i livet til intervjuobjektet ditt. I dette kapittelet skal du lese fleire døme på portrettintervju, og til slutt skal du sjølv skrive eit portrettintervju. Du får bruk for alt du lærer i dette kapittelet når du skal førebu, skrive og presentere ditt eige portrettintervju. For at du skal kunne skrive eit best mogleg portrettintervju, skal du først få bli godt kjend med denne typen tekstar. Du skal få øve på å stille gode spørsmål og på å observere andre, leggje merke til detaljar og lage gode skildringar av dei. Du skal også bli kjend med nokre skrivestrategiar som du kan bruke når du skriv alle slags tekstar. Hugs at det ikkje heiter å herme, det heiter å bli inspirert.

Om å lese eksempeltekstar Før du skriv sjølv, er det nyttig og interessant å lese gode døme på den teksttypen du skal skrive. Du blir kjend med korleis språket, stilen, oppbygginga og innhaldet i denne typen tekstar er gjennom å lese eksempeltekstar. Dersom du les mange liknande tekstar, blir det lettare for deg å skrive denne typen tekst sjølv. La deg inspirere, og tenk på kva du kan gjere i ditt eige intervju! Det er lov å etterlikne eksempeltekstane når du skriv.

Følg skriveløypa

Eksempeltekst Martin Ødegaard er blitt ein verdskjend fotballspelar. Det unge fotballtalentet frå Drammen har fått kontraktar med store, utanlandske klubbar og flytta frå Noreg. Det er ikkje ofte han lèt seg intervjue. Men for nokre år sidan, då han framleis gjekk på Børresen ungdomsskule i Drammen, blei han intervjua av nokre medelevar.

INTERVJU MED MARTIN Vi har snakka med Martin Ødegaard (14). Han spelar for Godset, og har for nokre månader sidan vore på besøk i Tyskland og spela med Bayern München. Han er spådd ei lysande framtid med fotballen. – Korleis er det å spele for Godset? – Det er veldig fint, det er ein fin klubb, dei spelar fin fotball og eg trivst godt. – Korleis er lagkameratane dine? – For det første er dei gode i fotball, og for det andre er dei snille og hyggjelege menneske. – I kva posisjon spelar du, og korleis likar du å spele i

Innleiing med kort presentasjon av personen

Hovuddel med spørsmål og svar

Godset – vanleg forkorting for fotballklubben Strømsgodset frå Drammen

Følg skriveløypa

Hovuddel med spørsmål og svar

Avslutning

denne posisjonen? – Eg spelar sentral midtbane, og eg likar det veldig godt. – Korleis var det å spele i utlandet? – Det var annleis og uvant, dei spelar på ein annleis måte enn det vi gjer i Noreg. Det var uvant, men veldig spennande og morosamt. – Korleis er treningsøktene om du samanliknar Bayern og Godset? – Det er mange av dei same øvingane, men det er litt annleis i Tyskland. Dei er meir opptekne av å halde på ballen enn det vi er i Noreg. – Korleis har dette påverka skulegangen din? – På Børresen skule har dei vore veldig snille, så eg har fått veldig mykje fri frå skulen, og dei har eigenleg ikkje synst det har vore noko problem. I tillegg har eg vore flink til å jobbe, så det har gått bra. – Skal du gjere ferdig skulen viss du får ein kontrakt? – Ja, det skal eg. – Er det nokon som har vist interesse for deg? – Godset har jo sagt at dei har lyst til å gi meg kontrakt når eg blir 15. – Kven er førebiletet ditt? – Det er Lionel Messi, fordi eg likar måten han spelar fotball på, han har ein heilt spesiell spelestil. – Kva er målet ditt for framtida? – Det er å kunne leve av fotball. Han er no tilbake i Noreg og held fram med å gå på Børresen og spele for Godset. Erdem, Marcus, Murat og Erik

Følg skriveløypa

Snakk om eksempelteksten •

Synest du intervjuet med Martin Ødegaard var interessant? Grunngi svaret ditt.

•

Kven har skrive intervjuet?

•

Kvifor trur du dei har valt å intervjue Martin Ødegaard?

•

Korleis presenterer dei Martin Ødegaard?

•

Kva spør dei om?

•

Korleis svarar Martin Ødegaard på spørsmåla?

•

Trur du Martin Ødegaard er lett å intervjue? Grunngi svaret.

•

Kva andre spørsmål kunne du tenkje deg å stille til Martin Ødegaard?

•

Gi intervjuet to stjerner og eitt ønske: Sei to ting som var bra, og ein ting som kunne ha vore endå betre.

Godt sagt – Dersom du var journalist, kva ville Martin Ødegaard spurt Martin Ødegaard om? – Nei, det er ikkje godt å seie, seier Ødegaard etter ein liten kunstpause. – Eg veit ikkje heilt. Det er jobben dykkar. Så det har eg ikkje tenkt så mykje over, humrar Real Madrid-proffen til NTB.

Les fleire portrettintervju på side 31–48 i tekstboka.

Følg skriveløypa

Portrett og observasjonar Før du skal skrive eit portrettintervju, skal du lære meir om portrett og øve på å observere andre. Å observere er eit anna ord for å sjå og leggje merke til ting. Å trene seg opp til å observere er ein smart måte å bli betre til å skrive på. Kanskje blir du òg ein god menneskekjennar? Ord og uttrykk Kjenner du desse uttrykka? Dei kjem frå fransk: en face: framantil en profil: frå sida

Når du skal skrive eit portrettintervju, kan du bruke observasjonane dine i teksten. Det kan løfte teksten din om du tek med noko av det du har lagt merke til som er spesielt med den personen du skal skildre. Sjå på teksten under. Han er skriven av ein sjetteklassing som har observert ein venn i klassen.

Filip Når eg ser han på fotballbanen blir eg sjalu. Eg veit at eg aldri kjem til å bli like god som han. Nesten kvar gong eg ser han, står det «Ronaldo» på ryggen. Eg trur han er veldig fan. Det eine auga er litt raudt – han har fortalt meg at han alltid har hatt det. Håret er brunt, mørkebrunt, på toppen er det skinande, litt som gull. Når han jobbar, er han konsentrert – litt som Ronaldo i aksjon. Han sit heilt på tuppen av stolen når han jobbar. Eg trur han snart kjem til å dette av. Han er alltid full av glede. Eg trur håret er viktig for han, i alle fall fiksar han på det heile tida. Han sit bak meg i klasserommet. Når han vil prate med meg eller vise meg ting, er det alltid koseleg. Han har eit raudt arr på kinnet, men det eg veit om Filip, er at han er ein god venn! Vera (11 år)

Oppgåver om å observere kvarandre 1. Jobb i par. Set dykk mot kvarandre med skriveboka i fanget. Observer kvarandre, og skriv ned det de ser. Hugs at de skal ta omsyn til den andre. Ikkje kritiser eller bruk ord du ikkje ville lika å høyre sjølv. Skriv også ned det de tenkjer om personen de skriv om. 2. Les tekstane høgt for kvarandre.

Følg skriveløypa

Ulike typar portrett Å lage eit portrett er å observere eit menneske og så prøve å vise det fram, gjerne på eit måleri eller ei teikning. Eit portrett kan også vere eit fotografi eller ein skulptur. Ofte er det hovudet som blir framstilt, men det er ingen regel. Personen på biletet kan sitje, liggje eller stå. Det som er viktig, er at kunstnaren prøver å lage eit bilete som liknar, men som òg seier litt om personlegdomen til mennesket ho har framfor seg. Omgivnad og ulike gjenstandar er ofte med for å fortelje meir om personen på biletet.

Kva trur du eit sjølvportrett er? Finst det noko i vår tid som liknar på det «gamle» sjølvportrettet?

Sjølvportrett med ape av Frida Kahlo frå 1940

Pikeportrett av Hans Heyerdahl

Oppgåver til biletet 3. Sjå på portrettet av Hans Heyerdahl. Beskriv jenta på biletet. Få med så mange detaljar som mogleg i skildringa di. Korleis ser ho ut? Kva klede har ho på seg? Kva fargar har kunstnaren valt å bruke? Kva har kunstnaren valt å ta med? 4. Kven trur du jenta er? Kor gammal trur du ho er? Kvar bur ho, og kva tid lever ho i? Gi henne eit namn, og dikt opp ei historie om henne.

Følg skriveløypa

Portrett i litteraturen I litteraturen finst det også portrett. Då må forfattaren skrive slik at den som les kan sjå personen føre seg. Kanskje finn du eit «portrett» i ei av dei bøkene du les også? Her skal du få lese eit eksempel på eit litterært portrett: Frå Charlie og sjokoladefabrikken av Roald Dahl

Portrett av Willy Wonka Willy Wonka stod heilt åleine innanfor porten til fabrikken. Men så liten han var! Han hadde flosshatt på hovudet. Han var kledd i snippkjole av nydeleg, plommefarga fløyel. Buksene hans var flaskegrøne. Hanskane hans var perlegrå. Og i den eine handa heldt han ein fin spaserstokk med gullknapp. Haka hans var dekt av eit sirleg lite fippskjegg. Og auga hans var så tindrande at ingen hadde sett maken til dei. Det såg ut som dei blenkte og skein mot deg heile tida. Ja, heile andletet hans strålte av berre lått og moro! Og så dyktig han såg ut til å vere! Så kvikk og spel levande! Heile tida gjorde han nokre små, lynsnare rørsler med hovudet, la det snart til den eine sida, snart til den andre sida mens han såg på alle med klare, tindrande auge. Han minte dei om eit ekorn, slik han heile tida var i rørsle – jo, akkurat som eit kjapt og spel levande ekorn som du kan sjå i parken. Plutseleg tok han nokre kjappe dansetrinn i snøen, slo ut med armane og smilte til barna som stod like ved porten. – Velkomne, kjære venner! ropte han. – Hjarteleg velkomne til fabrikken min! Røysta hans var så spinkel og Har du tenkt på dette? pipete. – Vil de så komme fram, ein I musikken finst det også portrett. Beethoven skreiv stykket «Til for ein! heldt han fram etter endå Elise». Viss du høyrer godt etter, nokre dansetrinn. Roald Dahl

kan du jo prøve å gjette deg fram til kven Elise kan vere. Ein venn? Ei han er glad i?

Følg skriveløypa

Oppgåver til teksten 5. Nærles skildringa av Willy Wonka. Kva fortel teksten om korleis Willy Wonka ser ut? 6. Kva dyr blir Willy Wonka samanlikna med? Forklar. 7. Samanlikn skildringa i teksten med biletet frå filmen. Synest du det liknar? 8. Finn alle adjektiva i skildringa av Willy Wonka, og skriv dei i boka di. Kanskje får du bruk for nokre av dei neste gong du skal lage ei skildring?

Følg skriveløypa

Kven?

Visste du at det heiter å stille spørsmål? Du kan spørje om noko, men du kan ikkje spørje eit spørsmål. Du stiller eit spørsmål.

Kva?

Dei gode spørsm spørsmåla Når du skal intervjue nokon, må du tenkje igjennom kva spørsmål du skal stille. Dersom du har førebudd deg og stiller gode spørsmål, er det meir sannsynleg at du får gode svar som er lange og fyldige. Føremålet med spørsmåla må vere å bli kjend med personen og få han eller henne til å seie noko som det er interessant å lese om. Dette får du lettast til når du stiller opne spørsmål der den som svarar kan fortelje sjølv. Med opne spørsmål meiner vi spørsmål som krev meir enn berre eit kort ja- eller nei-svar. Dei opnar for eit langt og utfyllande svar, og det går an å svare på mange forskjellige måtar. Dersom den som blir intervjua, berre svarar «ja», «nei» eller «veit ikkje» på spørsmåla dine, må du prøve å få intervjuobjektet ditt til å seie meir. Du kan for eksempel stille fleire spørsmål om det same. Det er også mogleg å be den andre om å utdjupe det han eller ho meiner, forklare nærare, beskrive eller fortelje meir. Du kan også stille oppfølgingsspørsmål om det er noko du vil vite meir om.

Dei seks gode hjelparane til journalisten Når du stiller spørsmål, kan du begynne med eitt av spørjeorda: Kven? Kva? Kvar? Korleis? Kvifor? Når? Desse spørjeorda blir ofte kalla journalistens seks gode hjelparar. Bruk spørjeorda når du formulerer spørsmål.

Kvar?

Korleis?

Følg skriveløypa

Oppgåver om spørjeord og spørjemåtar 1. Kva for eit av desse to spørsmåla opnar for eit mest mogleg fyldig svar? Skriv eit tenkt svar på kvart av spørsmåla. Har du bestemt deg for å slutte med handball? Kvifor har du tenkt å slutte med handball? 2. Bruk spørjeord og skriv om desse ja-/nei-spørsmåla til opne spørsmål: Likar du å drive med sport? Likar du å lese? Er du ein open person? 3. Tenk ut andre måtar å få folk til å fortelje om seg sjølv på. Du treng ikkje nødvendigvis stille spørsmål. Du kan også seie: Fortel om … Kvifor? Forklar korleis du … Beskriv ein vanleg dag. Skriv minst tre andre setningar du kan bruke for å få intervjuobjektet til å dele noko med deg. 4. Jobb i par, og øv på å stille oppfølgingsspørsmål for å få den andre til å fortelje meir. Eksempel: – Kva for eit fag likar du best? – Engelsk. – Kvifor likar du engelsk så godt? – Fordi det er gøy. – Kva er det som er så gøy med engelsk? Still læringspartnaren din eitt av spørsmåla under. Lytt interessert til svaret, og still så mange oppfølgingsspørsmål som mogleg. Byt roller. Har du nokon faste oppgåver heime? Kva ser du for deg at du gjer om ti år? Kva land har du mest lyst til å reise til?

Når?

Følg skriveløypa

5. Sjå på intervjuet med Martin Ødegaard på side 9–10. Å vere ein aktiv lyttar Viss du skal skrive eit godt intervju, er det viktig å vere ein aktiv og god lyttar og vise at du er interessert i det den andre har å fortelje. I kva andre samanhengar er det viktig å vere ein god lyttar?

a) Kva spørjeord blir bruka? b) Kva spørsmål i intervjuet er opne? c) Kva oppfølgingsspørsmål kunne dei ha stilt for å få Martin Ødegaard til å fortelje meir? Vel to av svara i teksten, og lag eit oppfølgingsspørsmål til kvart svar. 6. Samtal om kva det vil seie å vere ein god lyttar.

Følg skriveløypa

Eksempeltekst I dette portrettintervjuet møter vi journalisten Mah-Rukh Ali. Portrettintervjuet er skrive av ein journalist for ei nettavis for vaksne studentar. Spørsmål og svar er viktige, men det er fleire skildringar her enn i intervjuet med Martin Ødegaard. Gjennom skildringane får vi vite noko om veremåten og personlegdomen til intervjuobjektet.

JENTA SOM INGEN KUNNE MÅLBINDE Berre 23 år gammal blei Mah-Rukh Ali det yngste nyhendeankeret i TV2 si historie. Korleis greier ein det? På ein Frognerkafé i Oslo kjem ei elegant Mah-Rukh Ali hastande inn døra. Vi ventar på henne lengst inne i lokalet, og Mah-Rukh må gå forbi den lange kaffibaren for å komme bort til bordet vårt. Folk tittar diskret opp frå kaffikoppane sine når hun passerer dei. Hun har definitivt ei slåande framtoning. Det var berre så vidt det dyktige nyhendeankeret fann eit hòl i kalenderen så vi kunne gjennomføre intervjuet. Mah-Rukh har nemleg fleire jern i elden enn gjennomsnittet, ho er åleinemor og pendlar mellom Bergen og Oslo. Korleis greier ho å få tid til alt og samtidig framstå så avslappa og samla, undrar vi. Mah-Rukh visste

Frå Studenttorget.no

Overskrift som spelar på eit kjent eventyr Ingress som presenterer personen

Skildring av korleis ho ser ut, og korleis folk reagerer på henne

nyhendeanker – programleiar i nyhendeprogram på tv eller radio

Følg skriveløypa

TOPP –eit ungdomsblad frå 1980-åra Game Boy – eit dataspel frå 1990-åra

Mellomtittel Spørsmål som skal gjere lesaren nyfiken Fyldig svar på spørsmålet

Overgang til neste sitat

Direkte sitat med talestrek og komma

eigentleg alltid at ho skulle bli journalist. Ho var ung då ho begynte å skrive, og gradvis voks nyhendeinteressa hennar også. Far hennar var journalist og snakka mykje om jobb rundt middagsbordet. For Mah-Rukh, som alltid hadde vore oppteken av formidling og å uttrykkje seg, vekte farens journalisthistorier interessa hennar og inspirerte henne. Journalistyrket blei rett og slett etter kvart eit naturleg val for henne. – Når du veks opp med ein pappa som er journalist, så får du det litt inn heime, smiler ho. Alt i oppveksten begynte Mah-Rukh å skrive om ting som engasjerte henne. Og mens andre 13-åringar las TOPP og spela Game Boy, var Mah-Rukh skribent for det antirasistiske magasinet Samora. Utan filter

– Korleis klarte du å bli skribent så tidleg? – Skriving var ein hobby for meg. Eg skreiv om spørsmål som opptok meg, og eg var oppteken av det som handla om meg. Eg sende mykje av det eg hadde skrive inn til ulike avisredaksjonar. Dei fleste tekstane hamna nok berre i søppeldunken hos redaksjonane, men då eg var 12–13 år, fekk eg fast spalte i Samora. Med foreldre frå Pakistan og dermed pakistansk bakgrunn, blei ho raskt medviten om sin eigen identitet og stilte seg sjølv mange spørsmål som ung. – Eg skreiv mange avisartiklar om identitet og rasisme. Det opptok meg mykje å ha ein annan bakgrunn, og retten til å vere individ i eit storsamfunn. Eg ville finne min plass i det norske samfunnet. Eit forlag vist snart interesse for tekstane og tankane til jenta – ein draum for 14 år gamle Mah-Rukh. Slik fekk ho skrive debattboka «Den sure virkeligheten» som Tiden Norsk forlag gav ut det året ho fylte 15. – Det er ei bok som er veldig ærleg, slik ungdom er. Ho har ingen filter, og eg skreiv det eg følte utan omsyn til kva folk ville meine, fortel ho smilande.

Følg skriveløypa

Oppskrifta på suksess

Mellomtittel

På mange måtar lever Mah-Rukh draumelivet til kvar journalist og romantikar. Ho er ung, pen, mor og har ein jobb som betyr noko. Ho hastar frå by til by og frå land til land, og har full kontroll når ho les opp nyhende framfor skjermen. Dette har ho fått til tilsynelatande utan nokon karriereplan. For henne har det i staden alltid handla om å gjere det ho har lyst til. Så korleis får ein kabalen til å gå opp på denne måten? Når eg spør Mah-Rukh om kva som har vore avgjerande for suksessen hennar, blir ho blyg. – Suksess, synest du det? Ho smiler sjenert. – Eg har berre vore oppriktig oppteken av det eg jobbar med. – Men viss du ser på ditt eige liv, kva vil du seie skal til for å lykkast? Mah-Rukh må tenkje før ho greier å svare. Det er tydeleg at hun ikkje trur det finst eit enkelt svar på dette spørsmålet. For henne er jobben ein enorm del av livet hennar, men ho anerkjenner at ikkje alle har eit slikt forhold til arbeidet sitt. – Ein skal finne ein jobb som gir ei meining, og jobbe med noko ein trur på. For meg er jobben ein stor del av identiteten min. Ein skal vere mindre oppteken av kva andre synest, og satse på det ein trur på sjølv. Mah-Rukh er stille eit ørlite sekund før ho avsluttar med eit varmt smil. – Det gjeld alt anna her i livet også.

Her har journalisten slått saman svar på fleire spørsmål

Ope spørsmål

Journalisten fortel att

Avslutning

Anne Marte Stange Smebye karriereplan – ein plan for å få den jobben ein helst vil ha

Les fleire portrettintervju på side 31–48 i tekstboka.

identitet – kva eigenskapar ein person har, kva dei kan og kven dei er

Følg skriveløypa

Snakk om eksempelteksten

Ord og uttrykk Kjenner du desse uttrykka frå teksten? Kva betyr dei, og kva trur du dei kjem av? hòl i kalenderen mange jern i elden utan filter å få kabalen til å gå opp

•

Kven blir Mah-Rukh Ali samanlikna med i overskrifta? Kva er likskapen mellom Mah-Rukh Ali og prinsessa i eventyret, trur du?

•

Korleis blir Mah-Rukh Ali presentert i ingressen?

•

Finn tre måtar Mah-Rukh Ali blir skildra på i intervjuet. Korleis reagerer folk på henne når ho kjem inn på kafeen?

•

Kva spørsmål blir stilte i dette intervjuet?

•

Finn to døme på oppfølgingsspørsmål.

•

Finn to døme på direkte sitat. Korleis kan du sjå at det er direkte sitat?

•

Finn nokre døme på at journalisten har slått saman svar på spørsmål og skrive eigne tekstar. Kva synest du om det?

•

Mange tekstar sluttar med ei «punch line», ei treffande setning som passar godt som avslutning. Kven får det siste ordet i denne teksten? Kva synest du om avslutninga?

Prinsessa som ingen kunne målbinde av Erik Werenskiold 22

Følg skriveløypa

Bli kjend med skriveløypa I dette kapittelet skal du bli kjend med skriveløypa. Denne skal du følgje når du skal skrive eit portrettintervju i dette kapittelet, og når du skal skrive andre typar tekst i dei andre kapitla. Skriveløypa viser kva du kan gjere når du skal skrive ein tekst. Ho deler inn skrivinga i fem fasar, og ho skildrar ulike skrivestrategiar. Du har lært om lesestrategiar og om korleis du kan bli ein god leser med å vere ein strateg. Det same gjeld når du skriv. Når du skal skrive, kan det løne seg å bruke skrivestrategiar. Skrivestrategiar er alle aktivitetane du gjer før du skriv, mens du skriv, og fram til teksten er heilt ferdig og kan presenterast. Dei strategiane du lærer om i dette kapittelet, vil du møte igjen i andre kapittel i Kaleido 6.

Du finn ei oversikt over dei sju lesestrategiane på side 7–9 i tekstboka.

Oppgåver om skriveløypa •

Sjå på skriveløypa på dei to neste sidene. Kva fem fasar er ho delt inn i?

•

Sjå på det første biletet. Kva gjeremål er det lurt å gjennomføre før du begynner å skrive?

•

Kvifor kan det vere lurt å planleggje før ein begynner å skrive?

•

Kva gjer jenta på biletet i fase 2: Skriv i veg?

•

Kvifor kan det vere nyttig å skrive fleire utkast av den same teksten?

•

På det tredje biletet ser du at dei jobbar med å gi kvarandre tilbakemeldingar på førsteutkastet. Kva ser dei på?

•

Sjå på det fjerde biletet. Kva skjer her?

•

Kva er det siste du gjer med tekstane dine før du leverer og presenterer dei?

•

Sjå på det femte biletet. Kva skjer her?

Les kva forfattarar og journalistar skriv om å skrive, og bli inspirert til å skrive sjølv! Sjå side 24–30 i tekstboka.

Følg skriveløypa

Skriveløypa Før du skriv

Tenkjeskrive Ryddeskrive

Idémyldre

Skrivestrategiar: • snakke om ulike kriterium • lage liste over ekspertord • tenkjeskrive • idémyldre • ryddeskrive • tenkje igjennom form, formål og mottakar • lese eksempeltekstar • lage disposisjon • samle informasjon

Liste

over ekspert

KAR

TTA

ord

Samle informas

jon

t at

es syn

Eg For det andre

Innleiing

I till egg lut tv il e g

Hovuddel

Til s

Avslutning SK

RIV

TØ

Skriv i veg!

Skrivestrategiar: • bruke skriveramme for å strukturere teksten • bruke setningsopnarar og anna skrivestøtte

Følg skriveløypa MOTTAKAR

Kriterium

Gjer teksten betre

Skrivestrategiar: • lese eksempeltekstane på nytt • sjekke kriteria • lese over teksten • lese tekstane til kvarandre • gi kvarandre tilbakemeldingar med to stjerner og eitt ønske • flytte, stryke, leggje til, endre – ord, setningar, avsnitt

Gjer teksten ferdig

Ordk bo

Sk ret riv t

Skrivestrategiar: • lese teksten høgt for deg sjølv eller andre • sjekke rettskriving og teiknsetjing

Klar, ferdig – presenter!

• setje opp teksten slik at han kan presenterast • presentere teksten munnleg og/eller skriftleg

Følg skriveløypa

Skriv eit portrettintervju Vel ei av oppgåvene, og følg skriveløypa 1. Skriv eit portrettintervju med ein av medelevane dine. Formålet er at dei andre elevane og læraren din skal bli betre kjende med den du intervjuar. 2. Skriv eit portrettintervju med ein venn som ikkje går i klassen eller gruppa di. Formålet er at dei andre elevane og læraren din skal bli litt kjende med kven denne personen er. 3. Skriv eit portrettintervju med ein eldre person. Formålet er at dei andre elevane og læraren din skal lære noko om korleis det var å vere ung før i tida. 4. Skriv eit portrettintervju med ein vaksen som er viktig for deg. Tenk at intervjuet skal kunne stå i eit temahefte om heltar.

Før du skriv

Før du skriv, er det lurt å bruke tid på å gruble og jobbe fram idear som du kan bruke når du skal skrive. Kva og kven har du lyst til å skrive om? Har du nokre konkrete idear til personar du kan intervjue? Skriv dei ned med ein gong, for det er lett å gløyme alle dei ideane du får i starten av skrivinga. Når du har bestemt deg for kva oppgåve du skal skrive og kven du skal intervjue, kan du begynne å tenkje igjennom kven denne personen er. Her er nokre skrivestrategiar du kan bruke for å komme i gang:

Følg skriveløypa

Tenkjeskrive

Tenkjeskriv om personen du skal skrive om. Kva veit du frå før om denne personen? Kva er spesielt, typisk eller spennande med han eller henne? Skriv ned alt du kjem på. Idémyldre

Snakk med andre for å få idear til kva spørsmål du kan stille. Tenk ut kva spørsmål du skal stille som kan gi deg gode og interessante svar.

Tenkjeskrive Idémyldre

Lese eksempeltekstar

Sjå på eksempeltekstane i dette kapittelet og portrettintervjua i tekstboka. Kanskje dei kan gi deg nokre idear til fleire spørsmål du kan stille? Snakke om kriterium

Liste

KA TTA MO

over ekspert

ord med Snakk om kva som kjenneteiknar eit godt intervju. Saman læraren kan de setje opp nokre kriterium. Lage tankekart

Samle iAktivitetar nformasj on

Lag eit tankekart over kva du vil spørje intervjuobjektet ditt om.

interesser

Skule

INTERVJUOBJEKT

Familie

Venner 27

Følg skriveløypa

Lag ei liste med spørsmål

Det er alltid lurt å førebu nokre gode spørsmål før du skal intervjue nokon. Då er sjansen mykje større for at du får gode og interessante svar. Hugs at det er du som bestemmer kva de skal snakke om. Kva er du nysgjerrig på å få vite? Du treng ikkje å spørje om ting du alt veit. Det som er viktig, er å stille opne spørsmål som gjer det mogleg for intervjuobjektet ditt å fortelje noko som du ikkje veit frå før. Tenk på kva som er spesielt med den personen du skal intervjue, og korleis du kan få dette fram i teksten din. Dersom den du intervjuar begynner å snakke om noko du synest er interessant, kan du stille oppfølgingsspørsmål som får han eller ho til å seie meir om det. Oppfølgingsspørsmåla er ofte ikkje planlagde på førehand. Men at du ikkje heilt kan vite kva personen vil svare, er noko av det som gjer det spennande å intervjue. Plutseleg begynner de å snakke om noko som er kjempeinteressant, men som er noko anna enn det du hadde førebudd.

Følg skriveløypa

: BESTEFAR D E M U J INTERV eskulen? t frå barn s e b u d r a s • Kva hug ulen? å gå på sk • Lika du du best? – Kva lika lika? det du ikkje r a v a v K n? – ut på skule t e d g å s • Korleis hugsar du? r a r a r læ a • Kv nge? arane stre – Var lær ? var timane is le r o K med? – est saman m u d r a v frå skulen. t d o g • Kven r a s g hu m noko du kulen? • Fortel o re etter s je g å e d a k • Kva bru r? på aktiviteta ? • Gjekk du opulære då p r a v r ta vite – Kva akti kk du på? – Kva gje det var? a du synest du is le r ekse opp d o v K å – d e m is veldig annle t? lik • Kva var r e g kva voks opp, o betre før? – Kva var tt? betre no? – Kva er il seie til slu v u d lt ie s e noko sp • Er det

Sjå over spørsmåla

Når du har skrive ei liste med spørsmål, kan du jobbe vidare med henne. Samarbeid og sjå gjennom listene for kvarandre. De kan bruke denne sjekklista: Er det nok spørsmål? Viss ikkje, kan du lage nokre fleire. Er det for mange spørsmål? I så fall kan du stryke nokon. Er det spørsmål som liknar mykje på kvarandre? Slå dei saman. Er det spørsmål du eigentleg veit svaret på? Stryk dei. Er det spørsmål du ikkje trur det er spennande å få svar på? Stryk dei, og byt dei ut med andre. Står spørsmåla i ei naturleg rekkjefølgje?

Du kan lese om eit intervju som ikkje gjekk heilt som planlagt, på side 30 i tekstboka.

Følg skriveløypa

Gjennomfør intervjuet

No kan du gjennomføre intervjuet. Hugseliste: Føremålet med intervjuet er å få vite meir om intervjuobjektet. Bruk sansane dine og legg merke til korleis intervjuobjektet ditt er, kva han eller ho gjer, og korleis han eller ho svarar. Ver ein god lyttar og vis interesse for kva den andre seier. Gi intervjuobjektet ditt tid til å svare. Still opne spørsmål og oppfølgingsspørsmål viss du vil vite meir. Du kan ta notat under intervjuet. Men du kan også filme det eller ta opp lyden viss du vil sleppe å notere mens du lyttar til den du intervjuar. Då kan du lytte til intervjuet att og ta notat etterpå. Ta eit foto av personen. Prøv å ta eit foto som fortel noko om han eller henne.

Følg skriveløypa

Ryddeskriv

Når du har gjennomført intervjuet og fått svar på spørsmåla dine, har du sannsynlegvis mange notat. Då startar jobben med å rydde i notata dine og velje ut kva du vil ha med i teksten din. Dette har vi kalla å ryddeskrive. Du kan begynne med å setje ring rundt det du lika aller best, og stryke det du ikkje synest er viktig, eller som kjem fleire gonger. Sjå igjennom notata dine og tenk: Kva synest du er mest interessant? Kva må du ha med? Kva kan du stryke? Kva er spesielt med personen? Kva skal overskrifta vere? Kva sitat skal du ta med? Kva skal du begynne med? Har du ein god idé til ei avslutning?

Følg skriveløypa

Lag ein disposisjon

Når du har sett gjennom og rydda i notata dine, kan du lage ein disposisjon. Ein disposisjon er ein plan for kva delar teksten skal innehalde, og kva rekkjefølgje dei skal stå i. Det er ikkje sikkert du vil begynne med det første spørsmålet du stilte. Kanskje du heller vil begynne med ei skildring av personen. Du kan også ta inn små skildringar av personen gjennom heile intervjuet. Kanskje har du eit perfekt sitat som kan stå heilt til slutt?

DISPOSISJON

på skildring av spreke mormor då ho kom sykkel for å hente meg sykle – spørsmålet om når ho begynte å å sykle på – forteljinga om då ho skulle lære ein stor herresykkel

–

– –

spørsmål og svar om skulen då ho var barn ske avslutte med noko om at det var gan annleis den gongen

Følg skriveløypa Skriv i veg!

No kan du skrive i veg. Her skal du få litt hjelp på vegen med delar av portrettintervjuet ditt: Skriv ei innleiing

Som du ser av eksempeltekstane, kan eit portrettintervju begynne på forskjellige måtar. Her er fleire forslag: Du kan begynne med ei veldig kort innleiing om kven personen er, før du går i gang med det første spørsmålet, slik som i intervjuet med Martin Ødegaard. Du kan begynne med ei meir omfattande skildring av personen og så lage ein overgang til det første spørsmålet, slik som i intervjuet med Mah-Rukh Ali. Eller kanskje du heller vil begynne med noko morosamt eller fint som intervjuobjektet ditt har sagt? Sjå igjennom portrettintervjua i tekstboka for å finne inspirasjon til korleis du kan begynne.

Oppgåver om innleiing 1. Skriv eit utkast til ei innleiing til teksten din. 2. Del teksten med ein annan, og gi kvarandre to stjerner og eitt ønske. Tenk gjennom kva endringar du vil gjere. t at

es syn

Eg For det andre

Innleiing

I till egg lut tv il e g

Hovuddel

Til s

Avslutning SK

RIV

TØ

Følg skriveløypa

Beskriv personen

Føremålet med eit portrettintervju er at den som les, skal bli litt kjend med personen som blir intervjua. Når du skal lage eit portrett av ein person, kan du derfor gjerne beskrive korleis personen ser ut, og kven personen er. Skildringa kan stå heilt i starten av intervjuet, som ein del av innleiinga. Ho kan også stå seinare i teksten. Det går også an å dele opp skildringa i fleire delar og setje inn litt her og litt der. Tenk på personen og på kva som er typisk for han eller henne. Når du skal beskrive nokon, kan du beskrive både utsjånad og veremåte. Du kan beskrive auge, hår, andlet, stemme, lått, humor, måtar å bruke blikk og stemme på, måtar å røre seg på, eigenskapar, interesser, dugleikar og styrkar.

Oppgåver om skildring 3. Lag ei kort og positiv skildring av personen du skal intervjue. Prøv å få fram noko ved personlegdomen til intervjuobjektet ditt. 4. Les teksten høgt for ein annan. Gi kvarandre to stjerner og eitt ønske på skildringane. Etterpå kan du stryke, leggje til, flytte eller endre på ord og setningar for å forbetre teksten din.

Følg skriveløypa

Skriv hovuddelen

Set inn dei spørsmåla og svara du vil ha med i intervjuet. Vurder om du vil slå saman nokre av spørsmåla, og om du vil lage nokre overgangar mellom spørsmåla og svara. Ein overgang er ofte éin eller to setningar som beskriv personen eller staden der intervjuet skjer.

Oppgåver om hovuddelen 5. Ta utgangspunkt i disposisjonen, og skriv inn dei spørsmåla du har planlagt i den rekkjefølgja du har bestemt deg for. 6. Del teksten med ein annan, og gi kvarandre to stjerner og eitt ønske. Tenk gjennom kva endringar du vil gjere.

Skriv ei avslutning

Når du har skrive eit utkast til eit portrettintervju der du har teke med alle spørsmåla og svara du vil bruke, kan du skrive ei avslutning. Det er to enkle måtar å avslutte eit intervju på. Den eine er å takke for intervjuet og la intervjuobjektet få det siste ordet, for eksempel med ei kort historie eller eit svar på det siste spørsmålet. Ein annan måte å avslutte intervjuet på, er å bruke noko som alt er framheva anten i hovuddelen eller i innleiinga, til dømes: Eg ønskjer … lykke til vidare med …

Oppgåver om avslutning 7. Vel korleis du vil avslutte portrettintervjuet ditt, og skriv eit utkast til ei avslutning. 8. Vis teksten til ein annan. Gi kvarandre tilbakemeldingar med to stjerner og eitt ønske. 9. Jobb vidare med avslutninga.

Følg skriveløypa

Gjer teksten betre

Når du har skrive eit utkast til alle delane av teksten, kan du lese igjennom hele intervjuet og tenkje gjennom om du synest teksten skildrar personen godt. Presenter intervjuet ditt for ein annan, og gi kvarandre tilbakemeldingar med to stjerner og eitt ønske. De kan bruke desse spørsmåla: Er det lett å få eit inntrykk av personen? Får du bruka spesielle historier i intervjuet? Er avslutninga ei god nok avrunding på portrettintervjuet? Er innleiinga god? Får vi lyst til å vite meir om personen? Bør du endre på nokre setningar eller ord? Kanskje skal du vise det til den personen du har intervjua også? Den som er intervjua, har jo fått eit portrett, og då må det som står i intervjuet vere rett og fint. For at ein tekst skal bli skikkeleg god, må ein ofte skrive fleire utkast. Sjølv proffe skribentar jobbar ofte med fleire utkast av ein tekst. Å forbetre tekst kallast også å revidere. Når du reviderer, kan du: leggje til ord og setningar trekkje frå ord og setningar endre ord og setningar flytte på ord og setningar

MOTTAKAR

Kriterium

Følg skriveløypa

Å variere ord og setningar Før vi går inn i dei siste fasane i arbeidet med tekstane, skal vi sjå litt på kva du kan gjere for å variere språket når du skriv. Å variere ord

På femte trinn lærte du om synonym. Synonym er ord som betyr det same eller nesten det same, for eksempel venn, kamerat og kompis. De tre orda kan brukast med den same grunntydinga, men vi forstår dei likevel litt ulikt. I nokre samanhengar passar det betre å bruke venn enn kompis. Men du kan også bruke orda om kvarandre for å variere språket ditt. Kan du finne fleire synonym til ordet venn?

Oppgåver 1. Alle intervju handlar om at intervjuobjektet seier noko. Når vi siterer, brukar vi ytringsverb som for eksempel «seie» eller «fortelje». a) Sjå på ytringsverba i eksempeltekstane i dette kapittelet og i tekstboka. Skriv dei i ei liste. b) Samarbeid med ein læringspartnar, og fyll på lista med fleire synonym til verbet «seie». c) Vurder om du kan bruke nokre av synonyma i portrettintervjuet ditt for å variere. Kanskje passar det å bruke synonym som rope, smile, humre, kviskre, bryte ut. 2. Sjå igjennom teksten din, og finn ut om det er ord du brukar mange gonger. Finn synonym til desse orda, og vurder kva ord du vil endre på.

Å variere setningar

Når du les gjennom teksten din, ser du kanskje at mange av setningane dine begynner med det same ordet eller har nesten den same oppbygginga. I eit portrettintervju snakkar 37

Følg skriveløypa

personen ofte om seg sjølv. Viss du byggjer opp intervjuet med spørsmål og svar, kan det bli litt mange setningar som begynner med ordet «eg». Korleis er det i teksten din? Korleis begynner spørsmåla i intervjuet ditt? Dersom du ser at du har bruka det same spørjeordet mange gonger etter kvarandre, kan du kanskje endre på eit av spørsmåla. Sjå igjennom svara til intervjuobjektet. Du har lov til å formulere om nokre av svara for å få den flyten og variasjonen som trengst, du treng ikkje å gi att alt ordrett. Viss intervjuobjektet brukar den same setningsoppbygginga fleire stader, kan du finne andre måtar å begynne nokre av setningane på. Du kan også droppe nokre av sitata og referere det intervjuobjektet har sagt.

Oppgåver

Jobb meir med å variere ord og setningar på kaleido6.cdu.no

3. Set ring rundt det første ordet i kvar setning. Då blir det lett å sjå om det er mange setningar som begynner likt. Endre nokre av setningane. Du kan til dømes endre rekkjefølgja på orda i setninga eller lage heilt nye setningar. 4. Sjå på illustrasjonen av talen til kongen. Her har kongen, sikkert i samarbeid med ein taleskrivar, gjort mange endringar i teksten. Teksten har blitt revidert. Å revidere vil seie å leggje til, trekkje frå, endre og flytte på ord og setningar. Kva endringar har du gjort i din eigen tekst?

Følg skriveløypa

Teiknsetjing i sitat Når du intervjuar nokon, vel du om du vil gi att det intervjuobjektet ditt seier direkte, eller om du vil referere det dei har sagt med dine eigne ord. Hermeteikn

Når du skriv ordrett ned det nokon seier, markerer du dette ved å setje hermeteikn. Eit anna namn på hermeteikn er gåsauga. Hugs å setje komma etter sitatet, rett før ytringsverbet.

Oppgåver 1. Skriv om desse setningane til direkte tale. Bruk hermeteikn, og set komma etter sitatet. Eksempel: Marcus sa at han ikkje hadde lyst til å vere med på hytta. «Eg har ikkje lyst til å vere med på hytta», sa Marcus. a) Aleksander fortalde at det hadde regna heile ferien. b) Siri kunne oppglødd fortelje at Brann endeleg hadde vunne ein fotballkamp. c) Emilie la seg ned og skreik etter is. d) Mormor sa at ho har sett inn 500 kroner til oss. 2. Tenk deg at du har gløymt kva leksene er, og ringjer ein venn for å spørje kva de har. Skriv ned samtalen som ein dialog. Hugs å bruke hermeteikn. 3. Tenk deg at du er journalist og skal intervjue ei idrettsstjerne du likar. Skriv ned tre spørsmål til denne personen, og finn på svara. Bruk riktig teiknsetjing.

Følg skriveløypa

Talestrek

Du kan også markere direkte tale med å bruke talestrek. Denne skriv du før du begynner sitatet. For å vise at sitatet er slutt, kan du begynne på eit nytt avsnitt.

Oppgåver 4. Skriv om desse setningane. Bruk talestrek ved direkte tale. Hugs å setje komma før ytringsverbet. Eksempel: – Eg synest det er så keisamt å spele sjakk, sukka Vilde. a) Hamid forklarte at det ikkje er så lett å finne fram i byen. b) Emma spurde om eg kunne sende henne smøret. c) Selina sa at ho skulle forklare meg matteleksa. d) Læraren sukka og sa ho berre tenkte på sjokoladepudding. 5. Skriv ned tre setningar som kunne ha blitt sagt i ein mat- og helsetime. Bruk talestrek i direkte tale. 6. Skriv ned tre setningar som kunne ha blitt sagt i ein gymtime. Bruk talestrek i direkte tale.

Jobb meir med teiknsetjing på kaleido6.cdu.no

7. Skriv ned tre setningar som kunne ha blitt sagt rundt middagsbordet. Bruk talestrek i direkte tale.

Følg skriveløypa

Gjer teksten ferdig

Når du har jobba så lenge med ein tekst som du har gjort i dette kapittelet, er det gøy å kunne vise han fram til andre. Men då er det ein fordel at teksten er presentabel. Akkurat slik du pyntar deg når du skal på fest for å sjå presentabel ut, bør du også sørgje for at teksten kan visast fram. Les over teksten din, og sjekk rettskrivinga og teiknsetjinga. Skriv teksten pent inn – anten for hand eller på maskin. Set inn eit foto av personen, og skriv ein kort bilettekst. Sjekk rettskrivingsemna bakarst i boka på side 147–157 og på kaleido6.cdu.no

Ordk bo

Sk ret riv t

Følg skriveløypa

Klar, ferdig – presenter!

Presenter tekstane for kvarandre, og gi kvarandre to stjerner og eitt ønske på arbeidet. Ver stolt av teksten din, og les han opp med høg og klår røyst. Vis portrettintervjuet til den du har intervjua.

Følg skriveløypa

Kva har du lært? Oppsummering •

Sjå på skriveløypa på side 24–25. Bruk henne til å fortelje og beskrive kva du gjorde i dei ulike fasane av skrivinga.

•

Gi nokre døme på nokre lesestrategiar.

•

Gi nokre døme på nokre skrivestrategiar.

•

Forklar kva som er føremålet med eit portrettintervju.

•

Forklar og gi nokre døme på opne spørsmål.

•

Forklar kva det vil seie å vere ein aktiv lyttar.

•

Forklar kva det vil seie å revidere ein tekst.

•

Skriv om denne setninga til eit sitat. Bruk anten hermeteikn eller talestrek, og hugs komma før ytringsverbet: Han sa stolt at han var kjempenøgd med portrettintervjuet sitt.

•

Finn minst fem synonym til verbet «å seie».

•

Forklar ekspertorda på side 7.

•

Sjå på måla for kapittelet på side 7, og reflekter over om du har nådd dei.

Vis meg korleis