Dommarar som ytrar seg: Utdrag by Cappelen Damm

Innhald Føreord....................................................................................................................... 9 Kapittel 1 Innleiing .................................................................................................................... 11 Kapittel 2 Grunnleggjande om inhabilitet ............................................................................ 14 2.1 Domstollova, EMK og Grunnlova ............................................................. 14 2.2 Kategoriar av habilitetsspørsmål ............................................................. 18 2.3 Nokre kommentarar til det metodiske .................................................... 19 Kapittel 3 Nærare om inhabilitet grunna meiningsytringar ............................................ 23 3.1 Innleiande kommentarar ............................................................................ 23 3.2 Omgrepsparet «partisk» og «upartisk» .................................................. 25 3.3 Nokre av dei omsyna som gjer seg gjeldande ....................................... 28 3.3.1 Grunnar til å utvisa varsemd ..................................................................... 28 3.3.2 Kvifor meiningsytringar ikkje er uproblematisk ..................................... 30 3.3.3 Framlegg til eit overordna vurderingskriterium ..................................... 33 3.4 Kva det øvrige rettskjeldebiletet tilseier .................................................. 34 3.5 Nokre kommentarar til EMDs rettspraksis ............................................. 37 3.6 Eit blikk på andre lands rett ....................................................................... 39 3.7 Avrunding og overgang .............................................................................. 43 Kapittel 4 Tre overordna spørsmål ........................................................................................ 44 4.1 Innleiande kommentarar ............................................................................ 44 4.2 Førehandsoppfatninga sin innverknad .................................................... 45 4.3 Kor ope sinn dommaren verkar til å ha ................................................... 45

innhald

4.4

Om dommarens ytringar kan gje inntrykk av ei problematisk tilknyting ............................................... 48 4.5 Samanfatning ............................................................................................... 49 Kapittel 5 Konkrete vurderingsmoment .............................................................................. 51 5.1 Innleiande kommentarar ............................................................................ 51 5.2 Kva for domarrolle vi har med å gjera ..................................................... 52 5.3 Kva for spørsmål meiningsytringa gjeld .................................................. 54 5.3.1 Kva for spørsmålstypar som er aktuelle .................................................. 54 5.3.2 Kor sentralt spørsmålet er for saka .......................................................... 55 5.3.3 Kor tvilsamt og uavklart spørsmålet framstår ....................................... 57 5.4 Kva for ytring og engasjement vi har med å gjera ................................. 60 5.4.1 Kor spesifikk meiningsytringa er .............................................................. 60 5.4.2 Kor sterkt og på kva måte .......................................................................... 62 5.4.3 Om ytringane kan knyttast til partskonstellasjonen ............................. 69 5.5 Kor problematisk ytringa framstår ........................................................... 73 5.6 Tidspunktet for ytringa ............................................................................... 76 5.7 Kva rolle dommaren hadde då han uttala seg ........................................ 81 5.8 Om ein part har krevd at dommaren skal vika sete .............................. 82 5.9 Øvrige moment ............................................................................................ 83 Kapittel 6 Utvalde typetilfelle ................................................................................................ 85 6.1 Innleiande kommentarar ............................................................................ 85 6.2 Avleia inhabilitet .......................................................................................... 85 6.3 Dommaren har vist engasjement gjennom organisasjonsmedlemskap ....................................................... 86 6.3.1 Innleiande kommentarar ............................................................................ 86 6.3.2 Spesielt aktuelle omstende ....................................................................... 88 6.3.3 Meddommarar med organisasjons- eller bransjetilhøyrsle ................ 91 6.4 Tidlegare avgjerdsgrunnar ......................................................................... 92 6.5 Tidlegare yrkesroller ................................................................................... 98 6.6 Dommaren hadde ei rolle ved lovtilblivinga ........................................... 100 6.6.1 Innleiande kommentarar ............................................................................ 100 6.6.2 Føringar i EMD sin rettspraksis ................................................................. 102 6.6.3 Norsk rettspraksis om lovtilblivingstilfella – analyse og kritikk .......... 111 6.7 Utsegner i samband med dommarutnemninga ..................................... 123

innhald

Kapittel 7 Avsluttande kommentarar ................................................................................... 125 Litteratur og kjelder ............................................................................................... 129 Domsregister............................................................................................................ 133

Føreord Dommarar har ei sentral og viktig rolle i vår rettsstat. Den som meiner seg utsett for urett, eller som meiner å ha eit krav mot nokon andre, kan venda seg til domstolane for å få avgjord kva som er rett. Det er ei grunnleggjande forventning i samfunnet vårt at ein dommar søkjer å avgjera kvar sak på grunnlag av lova og retten, og ikkje utifrå utanforliggjande omsyn. Partar i retten forventar at dommaren vil lytta til deira sak, og ha ei nøytral tilnærming. Dommaren skal vera uavhengig og upartisk. For å sikra partanes rett til ein upartisk dommar, har vi reglar om når dommaren må trø frå som inhabil. Ein part skal sleppa å frykta for at dommaren på førehand favoriserer den andre parten i rettstvisten. Om dommaren er i nær slekt med ein av partane eller har ei sterk økonomisk eigeninteresse i saka sitt utfall, er det klart at han ikkje kan vera dommar i saka. I andre tilfelle vil spørsmålet om dommaren er inhabil vera vanskeleg are, og by på vanskelege grensedragingar. Den følgjande framstillinga har som mål å grava djupare i ein del slike spørsmål. Fellesnemnaren for dei tilfella eg vil sjå nærare på er at dommaren blir hevda å vera inhabil fordi han har komme med ei eller fleire meiningsytringar eller på annan måte har gjeve til kjenne haldningar som kan tenkjast å påverka utfallet av saka. Som andre samfunnsborgarar kan ein dommar ha gjeve til kjenne synspunkt på politiske spørsmål eller andre typar samfunnsspørsmål. Fagdommarar kan ha teke del i fagjuridiske debatter og ha uttrykt synspunkt på generelle rettslege spørsmål. Kan det ha noko å seia for habiliteten til ein dommar i konkrete saker om han har komme med meiningsytringar om det eine eller andre? Og kva skal til i så fall? Det er ein del av biletet at vi lever i ei tid då vi sett fleire og fleire spor. Det vi gjer, seier og skriv blir i eit betydeleg omfang liggjande tilgjengeleg 9

føreord

på nettet, og kan bli søkt fram på eit seinare tidspunkt. Det er berre å tenkja på alle dei forskjellige ytringane mange av oss kjem med på sosiale medier med jamne mellomrom. Det framstår difor aktuelt å undersøkja nærare og diskutera kva som skal til for at ein dommar skal bli inhabil på grunn av meiningsytringar han har komme med. Den framstillinga som følgjer er meint som eit innspel til den diskusjonen – men eg har ingen illusjon om at siste ord med dette er sagt. Denne boka har vorte til som ein del av mitt arbeid som førsteamanuensis ved rettsvitskap ved Handelshøgskolen, Universitetet i Stavanger. Eg vil gjerne takka UiS for gode arbeidsvilkår, og eg vil takka dei andre rettsvitskapleg tilsette ved UiS for eit godt og stimulerande rettsvitskapleg miljø. Eg vil vidare takka Cappelen Damm Akademisk, og spesielt redaktør Hans Andreas Tvedt, for godt samarbeid og stor forståing i prosessen fram mot utgjeving. Eg vil retta ein spesiell takk til professor Magne Strandberg ved Universitetet i Bergen for mange verdifulle faglege innspel til manuset. Eg vil også takka advokat Kyrre Tangen Andersen i Kluge advokatfirma for verdifulle faglege innspel. Så er det viktig å understreka at dei feil og manglar som enno måtte hefta ved framstillinga er underteikna sitt ansvar, og ingen andre sitt. Framstillinga er søkt oppdatert fram til 1. oktober 2018.

Kapittel 1

Innleiing Temaet for denne framstillinga er når ein dommar vil vera inhabil grunna meiningsytringar av generell karakter. Med dette tenkjer eg på at dommaren har gjeve til kjenne synspunkt eller haldningar som ikkje er direkte knytta til den konkrete saka han eller ho skal avgjera, men som likevel kan tenkjast å ha relevans for utfallet av ho. Det kan peikast på mange moglege døme på slike situasjonar. Det kan vera at ein dommar har uttrykt eit synspunkt på eit rettsleg spørsmål, til dømes korleis ei lovføresegn skal tolkast. Dommaren får så opp ei sak kor tolkinga av lovføresegna er eit av dei omtvista spørsmåla. Kan dommaren då vera inhabil fordi han tidlegare har uttala seg om tolkingsspørsmålet?1 Eit anna døme er at ein dommar tidlegare har komme med sterke synspunkt om eit samfunnsspørsmål, slik som barnevernets handtering av visse sakstypar, og så skal delta i pådømminga av ei sak på dette samfunnsområdet. Kan dette gjera at dommaren må vika sete?2 Eller kva om det viser seg at ein dommar har gjeve uttrykk for rasistiske haldningar, og ein av partane i saka har minoritetsbakgrunn?3 I alle desse døma er det meiningsytringar av meir eller mindre generell karakter som gjer at det er grunnlag for å drøfta om dommaren er inhabil. Som eg skal komma attende til, skil slike situasjonar seg frå mange av dei klassiske inhabilitetssituasjonane, som når dommaren eller nokon han er nært knytta til har ei personleg økonomisk interesse i utfallet av saka. Det vil sjølvsagt ikkje vera vasstette skott mellom denne typen habilitets spørsmål og andre typiske habilitetsspørsmål. Grensa mellom forskjellige kategoriar av inhabilitet vil vera flytande. Kva som ligg i uttrykket «mei-

1 2 3

Sjå til dømes Rt. 2003 s. 1094. Sjå til dømes HR-2017-90-U. Sjå til dømes EMDs dom 23. april 1996 Remli v. France avsnitt 47–48.

kapittel 1

ningsytringar av generell karakter» kan heller ikkje avgrensast heilt presist med omsyn til alle forskjellige situasjonar som har oppstått og vil oppstå i praksis, og ei slik presis avgrensing er ingen føresetnad for analysane i denne framstillinga. Døma ovanfor skulle uansett gje ein god illustrasjon av kva typar habilitetsspørsmål som vil vera i fokus. Det kan leggjast til at av omsyn til språkleg flyt vil eg i fortsetjinga stundom nytta kun ordet «meiningsytring» i staden for uttrykket «meiningsytring av generell karakter». Lovføresegnene om når ein dommar er inhabil til å handsama ei sak, finn vi i lov 13. august 1915 nr. 5 om domstolene (domstollova) §§ 106 til 108. Spørsmålet om inhabilitet grunna meiningsytringarer er ikkje regulert av nokon av spesialreglane i §§ 106 og 107. Vi må difor falla attende på den generelle regelen i § 108, som lyder som følgjer: Dommer eller lagrettemedlem kan heller ikke nogen være, når andre særegne omstendigheter foreligger, som er skikket til å svekke tilliten til hans uhildethet. Navnlig gjelder dette, når en part av den grunn krever, at han skal vike sete.

Det overordna spørsmålet blir altså om og når meiningsytringar av generell karakter kan utgjera eit særskilt omstende som er skikka til å svekkja tilliten til at dommaren er uhilda, altså upartisk. Vidare i framstillinga vil eg først gjera kort greie for kva reglane om inhabilitet for dommarar generelt sett går ut på, og seia noko om tilhøvet mellom forskjellige kategoriar av habilitetsspørsmål (sjå kapittel 2). Eg vil deretter vurdera nærare kva som skal til for at ein dommar skal bli inhabil på grunn av meingsytringar. Eg vil gjennomføra denne drøftinga i fleire steg, då denne overordna problemstillinga gjev opphav til ei rekkje underspørsmål og typetilfelle. I kapittel 3 vil eg løfta fram nokre overordna perspektiv. For det første er det utifrå ordlyden i domstollova § 108 («uhildethet») ikkje openbert kvifor meiningsytringar av generell karakter overhovudet skal kunna føra til inhabilitet. Samstundes har vi, som vi vil sjå, rettspraksis som viser at inhabilitet stundom vil inntreffa på grunn av slike meiningsytringar. Eg vil difor sjå nærare på rettskjeldegrunnlaget for at meingsytringar kan føra til inhabiliet. Dette vil omfatta ei drøfting av dei omsyna som gjer seg særskilt gjeldande i samband med denne typen habilitetsspørsmål. 12

innleiing

Som vi vil sjå tilseier rettskjeldebiletet at ein dommar kan bli inhabil på grunn av meiningsytringar, men at terskelen for det jamnt over vil vera høg. Dette leier vidare, i kapittel 4, til eit forsøk på å identifisera nokre overordna spørsmål, eller overordna prinsipp, for dei konkrete vurderingane som må gjennomførast i einskildtilfelle. I kapittel 5 vil eg så sjå nærare på ei rekkje konkrete moment som kan hevdast å vera spesielt relevante for vurderinga av denne typen habilitetsspørsmål. På bakgrunn av enkelte av momenta i kapittel 5 vil eg i kapittel 6 sjå nærare på eit knippe typetilfelle som eg meiner fortener særskilt merksemd. Til sist, i kapittel 7, vil eg prøva å samanfatta funna.

Kapittel 2

Grunnleggjande om inhabilitet 2.1 Domstollova, EMK og Grunnlova Som alt nemnd er det domstollova §§ 106 til 108 som regulerer når ein dommar er inhabil (eller ugild) til å handsama ei sak. Desse føresegnene gjeld for domstolane si verksemd generelt sett, og er dermed ikkje avgrensa til enkelte sakstypar. Dei vil difor gjelda for såvel straffesaker som for sivile saker. Dei vil gjerne gjelda også for sakstypar som det gjeld spesielle prosessreglar for, slik som konkurssaker eller skiftesaker, eventuelt vil likelydande føresegner gjelda.4 Vidare gjeld føresegnene for alle som deltek som dommarar i ei sak, uavhengig av kva dommarkategori den einskilde tihøyrer. Føresegnene gjeld altså for den juridiske fagdommaren, som typisk vil vera tilsett ved domstolen, såvel som for eventuelle meddommarar. Både i straffesaker og sivile saker kan det vera med meddommarar.5 Meddommardeltaking er nok likevel mest utbreidd i straffesaker, då det er påbydd for ein del straffesaker at retten skal setjast med meddommarar.6 Både i sivile saker og straffesaker kan retten eventuelt setjast med ein eller fleire fagkunnige meddommarar.7

4 5 6 7

Sjå t.d. lov 8. juni 1984 nr. 58 om gjeldsforhandling og konkurs (konkurslova) § 148; lov 21. februar 1930 om skifte (skiftelova) § 4. Sjå lov 22. mai 1981 nr. 25 om rettergangsmåten i straffesaker (straffeprosesslova) § 276; lov 17. juni 2005 nr. 90 om mekling og rettergang i sivile tvister (tvistelova) § 9-12(1). Sjå t.d. straffeprosesslova § 276(1). Sjå t.d. tvistelova § 9-12(2) og straffeprosesslova § 277, samt domstollova § 94.

grunnleggjande om inhabilitet

Føresegnene om inhabilitet vil vidare gjelda uavhengig av kva instans saka står for. Eit spørsmål er om terskelen for inhabilitet vil vera den samme, eller om den vil variera med kva sakstype vi har med å gjera, eller med kva dommarkategori den aktuelle dommaren tilhøyrer. Eg vil komma attende til dette i kapittel 5, når eg drøftar forskjellige moment. For dei tilfella som denne framstillinga gjeld, er det den generelle føresegna i § 108 som er aktuell, og ordet «uhildethet» i § 108 blir eit nøkkelord. Det avgjerande er om ein dommar er «uhilda» eller ikkje i møte med ei sak. Orda «uhilda» og «upartisk» er synonyme,8 og eg vil difor nytta «upartisk» vidare i denne framstillinga. Det avgjerande etter domstollova § 108 er altså om det ligg føre omstende som svekkjer tilliten til at dommaren er upartisk. Det følgjer av rettspraksis at vi må tolka domstollova § 108 i ljos av Den europeiske menneskerettskonvensjonen (EMK) artikkel 6 og praksis frå Den europeiske menneskerettsdomstolen (EMD) kring denne føresegna.9 Dette har samanheng med at EMK gjeld som norsk lov med rang over anna lovgjeving, noko som følgjer av lov 21. mai 1999 nr. 30 om styrking av menneskerettighetenes stilling i norsk rett (menneskerettslova) §§ 2 og 3. Ifølgje EMK artikkel 6 har både ein straffesikta og ein part i ei sivil sak rett på å få saka si vurdert av eit uavhengig og upartisk avgjerdsorgan («an independent and impartial tribunal»). Det samme følgjer no av lov, Grunnlova § 95, som fastsett at «[a] lle har rett til å få saka si avgjord av ein uavhengig og upartisk domstol». Det er spesielt dei siste 20 til 30 åra at EMK artikkel 6 og EMDs praksis knytta til denne føresegna har vorte sett på som viktig for vurderinga av om ein dommar er inhabil. Dette har ført til ei viss skjerping av habilitetskrava, altså at det generelt skal noko mindre til i dag for at ein dommar blir vurdert til å vera inhabil i å følgje domstollova § 108 enn kva som var tilfelle tidlegare.10 Dette inneber at eldre rettspraksis om domstollova § 108 må nyttast med ei viss varsemd når det gjeld å fastleggja kva habilitetskrav som gjeld i dag. Samstundes vil det variera med den spesifikke problemstillinga 8 9 10

Sjå https://ordbok.uib.no/perl/ordbok.cgi?OPP=+uhilda&ant_bokmaal=5&ant_nynorsk=5&begge=+&ordbok=begge (pr. 29. mai 2018). Sjå t.d. Rt. 2013 s. 1570 avsnitt 20–21. Ibid. avsnitt 20.

kapittel 2

akkurat kor stor betyding denne generelle senkinga av inhabilitetsterskelen har, som vi vil sjå seinare i denne framstillinga. Det følgjer av EMD sin praksis at retten til ein upartisk domstol kan vera krenka på anten subjektivt eller objektivt grunnlag, og det samme vil gjelda etter domstollova § 108. Som Høgsterett seier i Rt. 2013 s. 1570 avsnitt 20–21: Domstolloven § 108 fastsetter at en person ikke kan være dommer i en sak hvis «særegne omstendigheter foreligger, som er skikket til å svekke tilliten til hans uhildethet». Dette innebærer for det første at det ikke må foreligge omstendigheter som gjør at dommeren ikke er i stand til å treffe en upartisk avgjørelse uten å skjele til irrelevante hensyn ut fra et subjektivt perspektiv. For det andre må det ikke foreligge forhold som knytter dommeren til en part på en slik måte at det for partene og allmennheten kan reises spørsmål ved dommerens upartiskhet. Denne objektive tilnærmingen – hvordan forholdet tar seg ut fra utsiden – har fått økende vekt (...). Dette har medført en innstramming av habilitetsreglene og innebærer at eldre praksis ikke alltid vil være veiledende for hva som er rettstilstanden i dag. (…) Domstolloven § 108 må tolkes i lys av EMK artikkel 6 nr. 1 og praksis fra EMD. Og etter EMK er det vanlig å skille mellom en subjektiv og objektiv tilnærming. Ved den subjektive tilnærmingen er det dommerens personlige overbevisning, interesser og forutinntatthet som blir vurdert. Under den objektive testen er det avgjørende om det foreligger konkrete omstendigheter som gir klageren grunn til å frykte at dommeren ikke er upartisk (...)

EMD sjølv har formulert dette som følgjer: As to the question of ‘impartiality’ for the purposes of Article 6 § 1, there are two aspects to this requirement. First, the tribunal must be subjectively free of personal prejudice or bias. Secondly, it must also be impartial from an objective viewpoint, that is, it must offer sufficient guarantees to exclude any legitimate doubt in this respect. Under the objective test, it must be determined whether, quite apart from the judges’ personal conduct, there are ascertainable facts which may raise doubts as to their impartiality. In this respect even appearances

grunnleggjande om inhabilitet

may be of a certain importance. What is at stake is the confidence which the courts in a democratic society must inspire in the public and above all in the parties to proceedings (...)11

Eit spørsmål er altså om dommaren subjektivt sett vil vera upartisk. Som EMD har framheva, vil det som oftast vera vanskeleg å føra prov for at dommaren reint faktisk søkte å favorisera den eine parten. Hovudtyngda vil difor ofte liggja på det andre spørsmålet, som er om ein part hadde grunn til å tvila på om dommaren ville vera upartisk.12 Det skal då leggjast vekt på korleis dei aktuelle omstenda framstår for partane og allmenta. Parten sitt eige synspunkt er viktig, men ikkje utan vidare avgjer ande; «[w]hat i decisive is whether this fear can be held to be objectively justified».13 Partens grunn for å tvila på om dommaren vil vera upartisk må altså vera haldbar frå ein objektiv synsvinkel. Det samme følgjer av domstollova § 108 andre punktum, som sleg fast at det skal leggjast vekt på om ein part har krevd at dommaren skal vika sete. Ifølgje Høgsterett sin praksis treng det ikkje vera avgjerande at ein part har sett fram eit slikt krav.14 Sjølv om EMD og Høgsterett skil mellom ein subjektiv og ein objektiv test, er det viktig å understreka at begge desse testane kan knyttast til det samme underliggjande spørsmålet: kva ligg det eigentleg i at dommaren skal vera upartisk? EMD-sitatet like ovanfor illustrerer dette. Som EMD uttrykkjer det, går den objektive testen ut på at det ikkje skal vera nokon haldbar tvil «in this respect», altså med omsyn til om dommaren er upartisk subjektivt sett («subjectively free of personal prejudice or bias»). Eit viktig spørsmål med omsyn både til den subjektive og objektive testen blir difor kva ordet «upartisk» tyder i denne samanhengen. Dette underliggjanda spørsmålet blir viktig vidare i denne framstillinga. Sjå EMDs dom 6. mai 2003 Kleyn and others v. The Netherlands [GC] avsnitt 191. Sjå også, når det gjeld SNs («FNs») menneskerettskomite si tilnærming til upartisk-kravet i SNs konvensjon for sivile og politiske rettar (SP) artikkel 14 nr 1, HRC General Comment No. 32 (U.N. Doc. CCPR/C/GC/32 (2007)) avsnitt 21: «The requirement of impartiality has two aspects. First, judges must not allow their judgment to be influenced by personal bias or prejudice, nor harbour preconceptions about the particular case before them, nor act in ways that improperly promote the interests of one of the parties to the detriment of the other. Second, the tribunal must also appear to a reasonable observer to be impartial». 12 Sjå t.d. EMDs dom 15. desember 2005 Kyprianou v. Cyprus [GC] avsnitt 119. 13 Sjå t.d. EMDs dom 6. mai 2003 Kleyn and others v. The Netherlands [GC] avsnitt 194. 14 Sjå Rt. 2013 s. 1570 avsnitt 46. 11

kapittel 2

2.2 Kategoriar av habilitetsspørsmål Rettspraksis om domstollova § 108 gjeld ei lang rekkje forskjellige tilfelle kor dommaren kan vera inhabil. Det kan vera at dommaren er knytta til ein av partane eller prosessfullmektigane på ein måte som fell utanfor opprekninga i domstollova § 106, men som likevel inneber at tilliten til at han kan opptre upartisk, er svekt.15 Det kan også vera at dommaren eller nokon han står nær har ei personleg økonomisk interesse i utfallet av saka.16 I tilfelle som dette kan det vera grunn til å frykta at dommaren, medvite eller umedvite, kjem til å favorisera den eine parten utifrå usaklege omsyn. Ein dommar kan også bli inhabil fordi han allereie har teke stilling til nokre av dei faktiske spørsmåla som er omstridde i saka, til dømes i samband med varetektsfengsling, eller på annan måte har vore involvert i den samme rettstvisten som han no er sett til å avgjera. Dette gjeld ikkje vilkårslaust, men kjem an på omstenda.17 Det at ein dommar har vorte kjend med dei faktiske omstenda i saka på ein annan måte enn gjennom rettargangen, til dømes gjennom private samtalar med eit vitne, kan også føra til inhabilitet.18 I tilfelle som dette er det dommarens omgang med den konkrete saka på førehand som er i fokus. Det er nokre viktige skilnader mellom ovanfor nemnde inhabilitets kategoriar og den typen habilitetsspørsmål som er i fokus i denne framstillinga. Dersom dommaren på eit tidlegare tidspunkt har gjeve uttrykk til dømes for sitt syn på eit av dei generelle, rettslege spørsmåla som saka reiser, kan ikkje dette utan vidare samanliknast med ei personleg øko nomisk interesse i utfallet av ei konkret sak eller ein nær personleg relasjon med ein av partane. Situasjonen skil seg også frå dei situasjonane kor dommaren på førehand har hatt omgang med den konkrete saka, til dømes gjennom fengslingsavgjerder. Det at dommaren har gjeve uttrykk for synspunkt av generell karakter som så viser seg å kunna få betyding for utfallet av ei konkret sak, kan difor sjåast på som ein eigen kategori av habilitetsspørsmål. I desse situasjonane

15 16 17 18

Sjå t.d. Rt. 2006 s. 89. Sjå t.d. HR-2016-106-A. Sjå t.d. Rt. 1990 s. 1166 U; Rt. 2002 s. 587; Rt. 2006 s. 1518 U. Sjå t.d. EMDs dom 10. juni 1996 Pullar v. The United Kingdom avsnitt 37–38.

grunnleggjande om inhabilitet

vil enkelte omsyn gjera seg gjeldande på ein litt annan måte enn for dei to tidlegare nemnde inhabilitetskategoriane. Dette vil eg komma nærare inn på i kapittel 3.19 Den grovkategoriseringa av forskjellige typar habilitetsspørsmål som eg har gjennomført ovanfor er ikkje meint som ei uttømmande kategorisering av moglege inhabilitetssituasjonar. Som understreka i kapittel 1, kan dessutan grensa mellom forskjellige kategoriar av habilitetsspørsmål vera flytande. Poenget med kategoriseringa er å kontrastera dei situasjonane kor fokuset ligg på meiningsytringar av generell karakter med enkelte andre hovudkategoriar av habilitetsspørsmål. I fortsetjinga vil eg utdjupa ytterlegare kva som kjenneteiknar habilitetsspørsmålet i dei situasjonane kor hovudgrunnen til inhabilitetsklagemålet er meiningsytringar som dommaren har komme med.

2.3 Nokre kommentarar til det metodiske Før eg går vidare med denne utdjupinga, vil eg komma med nokre få supplerande kommentarer om den metodiske tilnærminga. Eg tek i denne framstillinga utgangspunkt i vanleg norsk juridisk metode. Eg vil drøfta spørsmålet om inhabilitet på bakgrunn av meiningsytringar i ljos av dei rettskjeldene og argumenttypane som blir rekna som relevante i norsk rett, slik som lovføresegner, rettspraksis og dei omsyn og verdiar som gjer seg særskilt gjeldande på det aktuelle rettsområdet.20 Hovudfokuset i fortsetjinga vil liggja på rettspraksis frå Høgsterett og Høgsteretts ankeutval (Ankeutvalet), i tillegg til rettspraksis frå EMD, som eg allereie har omtala ovanfor. Førearbeida til domstollova § 108 er no av

Det kan nemnast at Volker Meinert, Befangenheit im Rechtsstreit, Berlin 2015 s. 74 ff skil mellom to grovkategoriar av inhabilitetstilfelle, nemlig inhabilitet grunna personlege tilhøve og inhabilitet grunna dommarens aktivitet og atferd. Dei inhabilitetstilfella eg ser på i denne framstillinga vil falla innanfor den andre av desse to kategoriane. Sjå vidare Matthew Groves, «Public Statements by Judges and the Bias Rule», Monash University Law Review, 2014 Vol. 40 No. 1 s. 115–147 (s. 120), som skil mellom følgjande hovudkategoriar av kjelder for inhabilitet: interesse («interest»), atferd («conduct»), tilknyting («association») og utanforliggjande informasjon («extraneous information»). Den andre kategorien, nemlig atferd, omfattar dommarens ytringar i det offentlege rom, det vera seg utsegner spesifikt knytta til ei konkret sak eller utsegner om det temaet saka gjeld. Sjå t.d. framstillinga av norsk juridisk metode i Ragna Aarli/Synne Sæther Mæhle, Juridisk metode i et nøtteskall, Oslo 2018; Torstein Eckhoff, Rettskildelære, 5. utgave ved Jan E. Helgesen, Oslo 2001; Nils Nygaard, Rettsgrunnlag og standpunkt, Oslo 2004.

kapittel 2

gammal dato, og vil ha avgrensa vekt i høve til den nasjonale og internasjonale rettspraksis som har komme til gjennom hundre år. Når det gjeld avgjerder frå Ankeutvalet om prosessrettslege spørsmål, reknar eg desse for å ha ei viss vekt for løysinga av prosessrettslege spørsmål. Dei vil generelt ikkje ha samme vekt som avgjerder frå sjølve Høgsterett, noko det er viktig å vera medviten på.21 I fortsetjinga vil eg også trekkja inn andre lands rett ved fleire høve. Slike komparativrettslege innslag vil tena fleire funksjonar. Andre lands rett kan fungera som eit av fleire argument for at ei problemstilling bør løysast på det eine eller andre viset, men vil sjølvsagt ikkje ha samme autoritet som nasjonale lovføresegner, førearbeid og rettspraksis. Vidare så kan andre lands rett bidra til å setja det norske regelverket og norsk rettspraksis inn i ein større samanheng, og slik gje verdifulle perspektiv til analysen av det nasjonale rettskjeldematerialet. Andre lands rett kan såleis fungera som inspirasjon for normformulering både i samspel med og eventuelt i fråver av autoritative nasjonale rettskjelder, og kan også vera med på å danna grunnlag for kritikk av den gjeldande rettstilstanden.22 Eit ytterlegare poeng er at vi i lov 10. februar 1967 om behandlingsmåten i forvaltningssaker (forvaltningslova) § 6 finn ei parallell føresegn til domstol lova § 108. Forvaltningslova § 6 regulerer når ein offentleg tenestemann er inhabil til å leggja til rette for eller treffa avgjerd i ei sak som er til hand saming hos forvaltninga. Forvaltningslova § 6 første ledd reknar opp ein del spesifikke omstende som automatisk inneber inhabilitet, og minner slik om domstollova § 106. Andre ledd utfyller første ledd, og lyder som følgjer: Likeså er han ugild når andre særegne forhold foreligger som er egnet til å svekke tilliten til hans upartiskhet; blant annet skal legges vekt på om avgjørelsen i saken kan innebære særlig fordel, tap eller ulempe for ham selv eller noen som han har nær personlig tilknytning til. Det skal også legges vekt på om ugildhetsinnsigelse er reist av en part.

Slik også Jens Edvin A. Skoghøy, «I hvilken utstrekning bør rettsoppfatninger av Høyesterett kunne fravikes» i Tore Schei/Jens Edvin A. Skoghøy/Toril M. Øie (red.), Lov Sannhet Rett. Norges Høyesterett 200 år, Oslo 2015 s. 254–290 (s. 280–281). For liknande perspektiv på verdien av andre lands rett, sjå t.d. Ragna Aarli/Synne Sæther Mæhle, Juridisk metode i et nøtteskall, Oslo 2018 s. 114–115.

grunnleggjande om inhabilitet

Formuleringa «når andre særegne forhold foreligger som er egnet til å svekke tilliten til hans upartiskhet» viser at vi har med samme type vurderingstema å gjera som ifølgje domstollova § 108. Slik som i domstollova § 108 skal det ved vurderinga leggjast vekt på om ein part har fremja ei inhabilitetsinnvending. Sidan vurderingstemaet langt på veg er dei samme, kan det tenkjast at rettskjelder som gjeld habilitetsnormen i forvaltningslova § 6 andre ledd har ein viss overføringsverdi til vurderingar etter domstollova § 108, og vice versa. Rettskjelder som gjeld forvaltningslova § 6 andre ledd må imidlertid nyttast med varsemd i domstolskonteksten. Det er skilnad på forvaltningskonteksten og domstolskonteksten, og dette må det takast omsyn til. Det kan hevdast at det generelt sett er grunn til å operera med ei enno strengare tilnærming til dommarhabilitet enn til forvaltningshabilitet.23 Samstundes kan tilhøva variera mykje for forskjellige typar forvaltningssaker og for forskjellige forvaltningsorgan. Det må vurderast konkret om og på kva måte rettskjelder som gjeld forvaltningshabilitet har overføringsverdi for eit spørsmål om dommarhabilitet. Nokre kommentarar til dei profesjonsetiske normene som gjeld for dommarar er også på sin plass her. Ifølgje domstollova § 55 tredje ledd skal ein dommar «utføre sin dommergjerning upartisk og på en måte som inngir alminnelig tillit og respekt». På bakgrunn av denne generelle lovføresegna om korleis ein dommar skal utføra si dommargjerning, har Domstoladministrasjonen og to dommarorganisasjonar vedteke etiske prinsipp for dommaratferd – dommaratferdsprinsippa.24 Desse etiske prinsippa regulerer naturleg nok ikkje spørsmålet om når ein dommar er inhabil eller ikkje, då dette er regulert av domstollova §§ 106 til 108. Samstundes følgjer det av dommaratferdsprinsippa at ein dommar skal opptre slik at det i så liten grad som mogleg vil vera grunnlag for å stilla spørsmål ved dommarens habilitet, noko som er godt i tråd med domstollova § 55 tredje ledd. 23 24

Sjå t.d. Jan Fridthjof Bernt, Norsk Lovkommentar: Forvaltningsloven, note 97, www.rettsdata.no (pr. 30. september 2018). Dei etiske prinsippa for dommaratferd er vedteke av Den norske dommerforening, Teknas etatsforening for jordskrifterettene og Domstoladministrasjonen, og har vore gjeldande frå oktober 2010. Sjå https://www.domstol.no/no/tilsynsutvalget-for-dommere/Etiske-retningslinjer (pr. 30. september 2018).

kapittel 2

Dei sentrale føresegnene er dei som vi finn i punkt 3 og 11 i dommar atferdsprinsippa. Punkt 3 første ledd lyder: «En dommer skal være og framtre som upartisk og opptre slik at det ikke med rimelighet kan stilles spørsmål ved dommerens nøytralitet». Punkt 11 sleg fast at ein dommar har ytrings-, trus-, og organisasjonsfridom, men at «en dommer skal ved utøvelsen av slike rettigheter ta hensyn til (...) domstolens upartiskhet (...)». Det er nærliggjande å tenkja at ein type atferd som ifølgje dommar atferdsprinsippa kan gje grunnlag for å stilla spørsmål ved dommarens nøytralitet, er relevant å trekkja inn ved ei habilitetsvurdering. Det har altså ei viss interesse for vårt føremål kva typar atferd desse etiske prinsippa åtvarar mot. Eg vil komma attende til nokre døme på dette seinare i framstillinga. Tilsynsutvalet for dommarar er det organet som handhevar dommar atferdsprinsippa, og avgjerder frå dette utvalet kan vera med og kasta ytterlegare ljos over kva som følgjer av desse etiske prinsippa. Slike avgjerder vil sjølvsagt ikkje ha samme vekt som høgsterettsavgjerder, og dei vil heller ikkje direkte gjelda spørsmålet om ein dommar har vore inhabil, då dette ligg utanfor utvalets kompetanse å vurdera. Om Tilsynstuvalet har funne at ein dommar har opptrådd på ein måte som ga grunnlag for å stilla spørsmål ved dommarens nøytralitet, så vil uansett dette vera ein indikasjon på at det kan ha vore grunnlag for å stilla spørsmål ved sjølve habiliteten. Avgjerder frå Tilsynsutvalet kan difor ha ei viss interesse for ei drøfting av når ein dommar er inhabil, men dei må sjølvsagt nyttast med varsemd.25

For ei utgreiing om rettskjeldeverdien av avgjerder frå Tilsynsutvalet, sjå Camilla Bernt, Meklerrollen ved mekling i domstolene, Bergen 2011 s. 39–44.