Diktboka
0000 100866 GRMAT Diktboka 190501.indb 1
16/05/2019 15:28
Per Olav Kaldestad og Hanne Knutsen
Diktboka
Om arbeid med poetiske tekstar i skolen
0000 100866 GRMAT Diktboka 190501.indb 3
16/05/2019 15:28
© CAPPELEN DAMM AS, Oslo, 2019 ISBN 978-82-02-61582-6 5. utgåve, 1. opplag 2019 Føresegnene i åndsverklova gjeld for materialet i denne publikasjonen. Utan særskild avtale med Cappelen Damm AS er all eksemplarframstilling og tilgjengeleggjering berre tillate så langt det har heimel i lov eller avtale med Kopinor, interesseorgan for rettshavarar til åndsverk. Bruk som er i strid med lov eller avtale, kan føre til erstatningsansvar og inndraging og kan straffast med bøter eller fengsel. Omslagsdesign: Anna Salander Sats: Bøk Oslo AS Trykk og innbinding: Livonia Print SIA, 2019, Latvia www.cda.no akademisk@cappelendamm.no
0000 100866 GRMAT Diktboka 190501.indb 4
16/05/2019 15:28
Føreord Diktboka har lenge vore eit standardverk i lærarutdanninga. Dette er den femte reviderte utgåva. Teoridelen er gjennomrevidert og utvida. Vi presenterer ymse nyare innspel til korleis diktsjangeren kan aktualiserast i vår tid, og korleis læraren kan støtta elevane sitt arbeid med lesing og skriving av dikt. I antologien har vi teke ut nokre dikt og sett inn nye, særleg frå det siste tiåret. Poesien er ein arena for kunstutfalding og kunstoppleving. Grunnlaget er språkleg materialglede, ei glede tilsvarande den vi kan finna i barns språkleik: Det handlar om språket og det personlege forholdet til språket. Diktet er den mest gjennomførte poetiske sjangeren. Her blir eit emne framkalla i ord som er utsøkte med omsyn til klang, rytme, bilde og meiningsplan. Eit dikt kan såleis ikkje omtalast eller forklarast: Det uttaler seg sjølv. Den som vil formidla poesi, må ta utgangspunkt i dette. Dikt er den mest disiplinerte og konsentrerte forma for språkbruk – og det gode diktet har samtidig ein villskap i seg som utvidar språket. Ikkje noko er viktigare for vårt daglege språk. Det opphavlege målet vårt med Diktboka var å framheva det poetiske språket i ei tid då norskopplæringa var dominert av sakprosa. Alt tyder på at det framleis er nødvendig med ei bok som viser korleis ein kan byggja på og utvikla barns språkskapande evner. Stord 26. februar 2019 Per Olav Kaldestad og Hanne Knutsen
0000 100866 GRMAT Diktboka 190501.indb 5
16/05/2019 15:28
Innhald
Føreord. . . . ........................................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 DEL I OM DIKT OG DIKTUNDERVISNING.......... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Kapittel 1 Poetisk språk og barns utgangspunkt for dikting.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Barn og poetisk språk. . ............................. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Barns dikting og barnekulturen................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Nærlys på poetisk språk........................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Poesi, lyrikk, dikt..................................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Dikt og økokritikk................................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Dikt i sosiale medium. . ............................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Barns dikting og poetisk språk i skolen........ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Kapittel 2 Nokre grunnprinsipp for diktundervisning. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Diktskriving innanfor rammer.. .................. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Elevtilpassa progresjon og vurdering. . .......... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Lesing og skriving i samspel. . .................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Leikande tilnærming................................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Rom for refleksjon og teoretisk overbygning.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Grunnlag i faglege kjerneelement. . ............. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
0000 100866 GRMAT Diktboka 190501.indb 7
16/05/2019 15:28
8 diktboka Kapittel 3 Metodar og arbeidsmåtar for tilnærming til dikt.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Innfallsvinklar til diktskriving. . .......... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Sansa................................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Assosiera............................. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Fabulera................................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Kommunisera........................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Innfallsvinklar til diktlesing............. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Poetisk leik............................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Utforsking gjennom høgtlesing... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Framføringsmåtar. . ................. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Kapittel 4 Støtte for diktskriving................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Skrivesituasjonen til elevane............ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Å bruka litterære mønster............... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Prinsipp for linjedeling. . .................. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Skrivekurs på ungdomstrinnet. . ........ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Frå Håvamål til melding på mobilen.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Kapittel 5 Støtte for munnleg formidling av dikt.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Grunnlagsarbeid med munnleg uttrykk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 Utforsking gjennom eksperimentering med verkemiddel.. . . . . . . . . . . . 124 Artikulasjon........................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Tempo.................................. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Stemmeleie.. .......................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Stemmestyrke........................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Pause.................................. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Trykk.................................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Rytme og flyt. . ....................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Tonefall. . ............................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 Framføring med reflektert bruk av verkemiddel.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Krav til elev og lærar..................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
0000 100866 GRMAT Diktboka 190501.indb 8
16/05/2019 15:28
innhald 9
Kapittel 6 Bruk av dikt i større samanhengar............ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 Dikt som impuls til andre uttrykk............... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 Dikt som del av undervisningsforløp........... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 Dikt i tverrfagleg temaarbeid..................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Dikt i scenisk kollasj.. ............................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Kapittel 7 Om antologien og diktkategoriane............ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 DEL II EIN KATEGORISERT DIKTANTOLOGI....... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Ønske. . . . . ............................................. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 Løgn. . . . . . . . ............................................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Draum. . . . ............................................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 Bilde.. . . . . . . ........................................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 Kontrast.. . ........................................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Rolle.. . . . . . ............................................. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 Gåte. . . . . . . ............................................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 Figur.. . . . . . . ........................................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 Lyd. . . . . . . . . ............................................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 Uvesentlege ting. . ................................. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 Forteljing.............................................. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 Utvald faglitteratur................................. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323 Kjeldeliste dikt. . .................................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 Diktregister.. ........................................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
0000 100866 GRMAT Diktboka 190501.indb 9
16/05/2019 15:28