Kan de glastuinbouw het klimaat redden?

Of redt het klimaat de glastuinbouw?

De glastuinbouw springt steeds zuiniger om met energie. Dat is vooral te danken aan de gestegen productiviteit en innovaties op energiegebied. Maar absoluut gezien is het energiegebruik van de sector nog altijd substantieel en draagt zij - via CO2-emissies - bij aan de opwarming van het klimaat. Energiebesparing blijft dus van cruciaal belang. Tegelijk kan de glastuinbouw van klimaatverandering profiteren.

Klimaatverandering is sinds de eeuwwisseling een steeds urgenter thema geworden. Klimaatmaatregelen die voortvloeien uit het Akkoord van Parijs en het recente Akkoord van Brussel (55% minder CO2-uitstoot in 2030 t.o.v. 1990 en klimaatneutraal in 2050) moeten dit tegengaan, maar de praktijk is weerbarstig. Volgens het KNMI zal een nieuw kabinet een extra stap moeten zetten om de opwarming van de aarde tegen te gaan. Bij ongewijzigd beleid wordt de kritische grens van anderhalve graad wereldwijde opwarming mogelijk al over negen jaar bereikt, denkt het meteorologisch instituut. Maar het gevreesde ‘tipping point’ kan ook tien of twintig jaar later komen. Hoe dan ook: er zal hard gewerkt moeten worden om een wereldwijde klimaatcrisis te voorkomen.

Kolen versus ‘renewables’

Hoewel politici al een jaar spreken over ‘groen herstel’ na de pandemie, komt hier voorlopig niets van terecht. De concentratie van broeikasgassen in de atmosfeer stijgt - na een ‘dip’ in coronajaar 2020 - weer volgens het Internationaal Energie Agentschap (IAE). Het IAE verwacht dit jaar een toename van de CO2-uitstoot met maar liefst vijf procent. Hoewel het gebruik van wind- en zonne-energie sterk toeneemt, neemt het gebruik van kolenstroom met 60% meer toe dan alle hernieuwbare energie bij elkaar, een ontnuchterende voorspelling. Aanjager is de wereldwijde vraag naar stroom, die dit jaar stijgt met 4,5%. Het olieverbruik blijft dalen - circa 3% - door minder vlieg- en transportbewegingen, maar het gasverbruik zal ruim 3% stijgen. Dat laatste kun je positief noemen - aardgas is immers een schonere brandstof - maar draagt nog altijd bij aan de opwarming van de aarde.

Regelbaar vermogen

Afscheid van fossiele brandstoffen lijkt dus nog ver weg. Sterker nog: de laatste jaren is de elektriciteitsproductie door gascentrales toegenomen. Dat komt omdat er niet genoeg zon-, wind- en biomassacentrales zijn om heel Nederland van duurzame, hernieuwbare stroom te voorzien. Maar aardgasverbranding heeft een half zo lage CO2-uitstoot als steenkool. Tegelijk is de prijs voor uitstoot van CO2 fors gestegen, wat steenkool minder aantrekkelijk maakt. Bovendien heeft het >>

We zeggen klimaat wel belangrijk te vinden, maar grote gevolgen voor ons consumptiegedrag heeft dat (nog) niet.

kabinet besloten om steenkool voor elektriciteitsopwekking per 2030 te verbieden. Dit alles maakt het aanzetten van gascentrales en WKK’s lucratief. Als de zon niet schijnt of de wind niet waait, is regelbaar vermogen nodig. Met steenkool gaat dat niet, waardoor aardgas steeds belangrijker wordt. Biomassa en kernenergie staan volop ter discussie en waterstof staat nog in de kinderschoenen.

Generatie Greta

De consument is in de geglobaliseerde wereldeconomie gewend geraakt aan een leven vol goedkope luxe, vlees eten en Instagram-toerisme. ‘Duurzaam’ staat voor veel consumenten gelijk aan ‘biologisch’ of ‘duur’. We stemmen op Partij voor de Dieren of een andere groene partij, maar kiezen in het winkelschap toch vaak voor ‘goedkoper’. We zeggen klimaat wel belangrijk te vinden, maar grote gevolgen voor ons consumptiegedrag heeft dat (nog) niet, ‘Generatie Greta’ wellicht uitgezonderd. Ondanks de coronalockdowns stevenen we af op een klimaatramp, waarschuwen 14.000 wetenschappers. Het weer slaat op hol, ecosystemen storten in, steden worden onbewoonbaar, bosbranden onbeheersbaar. De laatste vijf jaar zijn de warmste ooit gemeten. Het zeewater warmt op, gletsjers smelten sneller. De CO2-concentratie in de atmosfeer brak in april 2021 een record met 416 ppm.

Klimaatneutraal in 2040

De glastuinbouw werkt al sinds de jaren ’90 aan verduurzaming, met name op energiegebied. Het programma Kas als Energiebron wordt alom gezien en geprezen als een schoolvoorbeeld van samenwerking tussen onderzoek, overheid en bedrijfsleven. Een programma dat nog steeds zijn vruchten afwerpt. Energiezuinige kassen, dubbele schermen, geothermie, restwarmte, biomassa, zonthermie, aquathermie, warmtepompen met ondergrondse warmte- en koudeopslag en led-belichting deden hun intrede. Het aardgasverbruik per kg product daalde aanzienlijk.

Tegelijk is de glastuinbouw langer en intensiever gaan belichten. Absoluut gezien blijft het totale energieverbruik van de glastuinbouw groot. WKK’s draaien weer - dankzij de gunstige sparkspread - volop mee en zijn essentieel om de pieken en dalen van wind- en zonstroom op het net op te vangen. Ze bieden belichtende telers ook relatief goedkope elektriciteit, warmte en CO2. Toch haalde de sector als enige maakindustrie in Nederland in 2020 alle klimaatdoelen. De ambitie is klimaatneutraal in 2040. Gaan we dat halen?

Gelijk speelveld

We kunnen allang klimaatneutraal telen, zegt Sjaak Bakker van Wageningen University & Research. “Heel simpel: we zetten gewoon een windmolen neer of een zonnepaneel van een paar hectare, wekken er elektriciteit mee op en zetten een warmtepomp neer voor de warmtevoorziening, met een CO2 winningsysteem. We kunnen ook naar Mars, of op de Noord- en Zuidpool telen. Vraag me niet wat het kost, maar het kan wel.”

Techniek is niet het probleem, wil de manager van WUR Glastuinbouw maar benadrukken. “Ik heb weleens in opdracht van Svensson berekend wat het zou kosten om in een Nederlandse kas heel zwaar op energie te besparen en welke meerprijs dat zou betekenen. Dat viel eigenlijk best wel mee, nog geen 20 cent per kilo tomaten. Toch is dat een obstakel. Want de consument betaalt dan door de marges in de keten circa 1 euro extra. Dat gaan de meeste consumenten niet betalen. Zo’n investering is dan economisch nog niet duurzaam. Bovendien hebben we ook te maken met de vrije markt, zonder een Europees level playing field. Dat wordt in alle discussies over klimaatverandering weleens vergeten.”

“De belangrijkste truc blijft: vermindering van de CO2-uitstoot.”

CO2-afvang en -opslag

De belangrijkste truc blijft: vermindering van de CO2-uitstoot, zegt Bakker. “Ik ben voor vermindering van verbruik, verhoging van efficiency en omschakeling naar alternatieven. In die volgorde. Voorwaarde is wel dat een stabiele CO2-voorziening voor de glastuinbouw goed geregeld is.” Wat CO2-afvang en -opslag (CCS) betreft: “We gebruiken nu CO2 van de industrie, die dat liever in de ondergrond wil opslaan, omdat dat meetelt voor hun emissiedoelen. Levering aan de tuinbouw niet. CO2 opslaan is leuk, maar is in mijn optiek niet het eerste waar je aan moet denken. Voor CO2-afvang heb je enorme luchthoeveelheden nodig. Dat kost ook energie. Al gaan de innovaties op dat gebied gestaag door. Denk ook aan CO2 van afvalcentrales en van chemische bedrijven.” >>

Klimaatneutraal en circulair

De tuinbouw-WKK is vrijgesteld van emissiebelasting, maar hoelang blijft dat zo, als de politiek - al dan niet gedwongen - sneller moet verduurzamen? Bakker: “Je kunt de CO2-uitstoot hier wel zwaarder gaan belasten, maar dan verplaats je het probleem een paar honderd of duizend kilometer over de grens, waar de uitstoot misschien twee keer zo hard gaat. En het gaat ten koste van de Nederlandse productie. Zonder productie verliezen we onze leidende positie. Dan verdwijnt hier ook de handel en toeleverende industrie.”

Heb je een advies voor het volgende kabinet? “Hier zie ik zowel de belichtingsduur als -niveaus alleen maar toenemen. Dat betekent dat we in de toekomst eerder een warmteoverschot dan een -tekort krijgen. Ik vind WKK’s nog altijd een hele slimme manier om elektriciteit, warmte en CO2 mee op te wekken. Als je dat kunt combineren met warmteopslag en warmtepompen e.d. liggen daar echt nog wel mogelijkheden. Ondersteun dat dan met fiscale prikkels en adequate wetgeving. En laat telers zelf bepalen hoe ze klimaatneutraal en circulair willen telen. Ik zeg bewust niet: fossielvrij. Fossielvrij is een middelvoorschrift, daar ben ik niet van. Als we de CO2 die bij verbranding van aardgas vrijkomt vastleggen of compenseren, is het toch ook goed. Hier en daar gebeurt dat al. Hetzelfde geldt voor biomassa. Als je daarvoor bomen moet omhakken en je hakt ze sneller om dan er aan hout bij groeit, dan is het gewoon niet duurzaam.”

Leefbare toekomst

Voor Meiny Prins van Priva is duurzaamheid geen kostenpost, maar de sleutel naar een leefbare toekomst. En - als je naar energie kijkt - ook naar meer autonomie. “Politici kunnen wel zeggen dat duurzaamheid te duur is, te ingewikkeld, de opgave veel te

40 jaar schermen

In hoeverre hebben schermen bijgedragen aan de verduurzaming van de glastuinbouw? Sjaak Bakker (WUR Glastuinbouw): “Schermen hebben een behoorlijk groot effect op je energieverbruik, met name in periodes met veel warmteverlies, dus ‘s winters en ‘s nachts. Je kunt ze flexibel inzetten. Zonder nadelige effecten, als je het tenminste goed doet. Je hebt ook niet de structurele lichtverliezen van bijvoorbeeld een dubbeldek. Je kunt met enige regelmaat van scherm veranderen en zo profiteren van innovaties. Schermen hebben steeds meer functies gekregen. Je ziet ook het maatwerk in schermen toenemen: materialen die geschikt zijn voor gewas A, B of C. Denk ook aan schermen die specifieke golflengtes aanpassen naar golflengtes waar een plant het meest aan heeft.”

Een dubbel scherm is tegenwoordig standaard bij Nederlandse tuinders, iets wat 40 jaar geleden ondenkbaar was, zegt Bakker. “Wat ook heeft geholpen is Het Nieuwe Telen, de kennisontwikkeling rond het gebruik van schermen, de beheersing van het kasklimaat, en de inzet voor verschillende doelen. Er is ook veel veranderd in de constructie, ophanging en aandrijving van schermen, met veel minder lichtverlies. Twee schermen op hetzelfde dradenbed, het veel nauwkeuriger regelen van kieren, het kwam er allemaal bij. De levensduur van schermen is ook toegenomen. Het is gewoon een vast onderdeel geworden van de bedrijfsuitrusting van elke moderne ondernemer.”

groot en weet ik wat allemaal, maar ze vergeten één ding: dat is de economie. Ondernemers hebben die keuze voor een duurzame toekomst allang gemaakt. Omdat zij weten dat dat essentieel is voor hun continuïteit. Dat is geen vraag meer, maar een gegeven. Duurzaamheid is ook een bron van miljoenen nieuwe banen, van minder klimaatschade, lagere gezondheidskosten en groeiende inkomens. Als je kijkt naar het Klimaatakkoord van Nederland, wat dat zou gaan kosten: 2 tot 3 miljard per jaar tot 2030. Maar we besteden 80 tot 100 miljard per jaar aan de zorg en aan sociale zekerheid. Waar heb je het over!”

Het huidige lineaire denken in BNP zullen we los moeten laten, we moeten circulair leren denken, vervolgt de CEO. “Wat we ook los moeten laten is de belasting op arbeid; de belasting op grondstoffen moet omhoog. Als we iets willen doen aan de stijgende kosten voor de zorg, dan moeten we de btw op lokaal geteelde groenten eraf halen. En een suikertaks invoeren. Laat de food-industrie die gewoon doorgaat met het ziek maken van mensen, er maar voor betalen. Stop dat geld maar in het potje stijgende gezondheidskosten. Denk voor het klimaat ook aan een vleestaks.” Autonomous Growing

Wat ik zo jammer vind aan de discussie in Nederland over klimaatoplossingen, zegt Prins: “De overheid denkt nog steeds: het moet centraal, het moet grootschalig, het gaat om hardware, want dat zijn we gewend. We hebben gas gehad, dat werd centraal verspreid, en iemand verdient er dan geld aan. Ik vind juist: het moet decentraal, kleinschalig en het gaat om software. We hebben het in Nederland steeds vaker over het versterken van het stroomnet en hoeveel miljarden dat wel niet gaat kosten. Zodat iedereen terug kan leveren aan het centrale grid: ben je gek! Dat wil je toch helemaal niet, je wilt gewoon aan je buurman kunnen leveren.”

Voor gebouwen hebben wij software ontwikkeld, waarmee je tot 40% op je energierekening kunt besparen en zelfs meer op fossiele brandstoffen als je ook warmtepompen en dergelijke gebruikt, vervolgt Prins. “Dat hoeft niet ten koste te gaan van het comfort voor de gebruikers, integendeel. Dat wordt zelfs beter! Het gebruik van algoritmes in combinatie met een cloudomgeving, zoals een digital twin, biedt ongekende mogelijkheden voor het sturen van gebouwen én kassen. Vorig jaar zijn we >>

“Dat wil je toch helemaal niet, je wilt gewoon aan je buurman kunnen leveren.”

in Mexico, Amerika en Australië ook bij telers begonnen. Eerst op een paar hectare. Dat is best spannend, zo’n zwarte doos met software, maar het werkt wel. Nu is al voor zo’n 100 hectare getekend door kwekers die een stap willen maken naar Autonomous Growing, omdat het hun werk verlicht. Er wordt een slimme basis neergelegd, daar gaat het om. Je hebt minder hulpbronnen nodig en je productiviteit wordt beter. Dan koppel je duurzaamheid aan meer rendement!” Hightech of indoor? Zal klimaatverandering een push geven aan de teelt in hightech kassen of aan indoor farming? Dat hangt ervan af waar je in de wereld produceert, zegt Jan de Ruyter van ABN AMRO. “Klimaat verandert in verschillende delen van de wereld op een andere manier. Hier hebben we een paar tropenjaren gehad, maar in Spanje is het nog erger. Daar zie je kassen verdwijnen en worden er avocado’s voor neergezet. Het voordeel van glastuinbouw is dat je binnen grenzen het klimaat kan beheersen. Dat geldt nog meer voor indoor farming met autonoom telen. Daar zitten grote investeerders achter. Dat gaat eigenlijk alleen maar over data. Die zien planten als een verzameling data, die je met protocollen kan sturen.” Hij vervolgt: “Ik sprak een ontwikkelaar in Vertical Farming die zei: wij hebben een robot voor iedere teeltlaag. Dat vraagt om een gigantische investering. Blijkbaar kunnen zij het zich permitteren: een robot die soms niks staat te doen. De kosten van VF zijn natuurlijk erg hoog. Een paar jaar terug hoorde ik 2.000 euro per m2, nu 1.000 euro per m2. De oogsten stijgen van 25 naar 50 kilo per m2. Kosten omlaag en productie omhoog: dan komt er gewoon een moment dat het rendabel gaat worden.” Bij toenemende klimaatverandering en waterschaarste zou indoor farming weleens een winnaar kunnen zijn. De Ruyter ziet ook kansen voor het telen van algen, zeewier en insecten. “Tuinders zijn kampioen intensiveren en kunnen in een hele kleine ruimte met beperkte middelen heel veel produceren. Nu speelt

“Bij toenemende dat zich vooral buiten de tuinbouw af. Dat geldt ook klimaatverandering voor cannabis. Een ideale en waterschaarste toekomst voor de tuinbouw zou indoor farming weleens een zou kunnen zijn: we gaan volledig duurzaam en gecontroleerd de meest winnaar kunnen optimale voeding voor zijn.” mensen en dieren creëren. Via de veredeling zou je naast een focus op nutriënten ook kunnen werken aan de ontwikkeling van gewassen waarvan de restproducten een hogere waarde hebben.” Duurzaamheid en financiering Gaat duurzaamheid een rol spelen in de financiering van tuinbouwbedrijven? De Ruyter: “Als je nog even terugkijkt, zie je dat er al een hoop duurzame investeringen gestimuleerd zijn. Denk aan fiscale regelingen als de SDE, maar ook aan

GroenLabel-kassen. Als we kijken naar nu, zie je dat het best lastig is om aan de voorwaarden van GroenLabel te voldoen. Met de huidige technologische eisen zie je dat er vrij weinig kassen groen gefinancierd worden. Dat is jammer, want het was altijd een van de grootste projecten binnen groenfinanciering en heeft de verduurzaming behoorlijk gestimuleerd.”

Wat de financiële toekomst van de glastuinbouw betreft: “De ambitie van de sector ligt zo hoog dat wij er geen extra eisen aan hoeven te stellen. De voorwaarden die daaraan gesteld zijn, zijn natuurlijk wel voor ons relevant. Als er een uitbreiding moet komen van aardwarmte en restwarmte, om maar een paar voorbeelden te noemen, moet dat wel mede door de overheid gefaciliteerd worden. Wij gaan gewoon mee met de telers die daarin willen investeren of plannen in die richting hebben. Dat is de energiekant. De andere aspecten van duurzaamheid - denk aan chemie en arbeidsomstandigheden - bepalen hoe het product gewaardeerd gaat worden door consumenten. We zien ondernemers daar goede stappen in zetten. Ook komt er meer aandacht voor in de keten.”

Ramp of ‘blessing in disguise’?

Wat als de politiek niet de moed of wil heeft om niet-duurzaam gedrag van zijn kiezers terug te dringen of te bestraffen, denk bijvoorbeeld - heel radicaal - aan jaarlijkse CO2-emissierechten per aardbewoner, vrij te besteden aan kinderen, reizen of het eten van vlees? Wat als de wereldelite, de 1%, die volgens The Guardian twee keer zoveel CO2 uitstoot als de armste 50% van de wereldbevolking, niet wenst te betalen voor zijn vervuilende gedrag? Wat als de optelsom van alle klimaatmaatregelen over tien of twintig jaar onvoldoende blijkt? Wat als zich een volgende pandemie aandient, met nog meer logistieke, sociale en economische ontwrichting? Het zijn ongemakkelijke vragen.

Er zit echter ook een positieve kant aan: de behoefte aan bedekte teelten stijgt wereldwijd als gevolg van klimaatverandering. Corona heeft de belangstelling voor voedselzekerheid, gezonde voeding en een groene omgeving extra aangewakkerd. Er is meer aandacht voor milieu, natuurbehoud en biodiversiteit dan ooit. Mede dankzij natuurvorser Sir David Attenborough staat de tuinbouw er internationaal goed voor. Zijn klimaatverandering en pandemieën dus goed voor de tuinbouw? Meiny Prins: “Ja, enorm! Ik denk dat we als tuinbouw een nieuw tijdperk ingaan en de nichemarkt waarin we nu zitten de wereldmarkt van morgen is.” Wordt tuinbouw mainstream? “Ja, dit is een grote uitdaging, ook om in te blijven innoveren en voorop te blijven lopen.”