Donostiako okupazioaren testuingurua

Fronteak desegitean, Defentsa Batzordearen ahalegina

Donostiaren erorketa atzeratzea izan zen. Buruntzako frontea haustean, indar nafar matxinoek Urnieta eta Hernanira aurrera egin zuten. Gainera, irailaren 6an, Galiziar Legioaren errefortzua batu zitzaien, 700 gizonez osatua Urnieta azpiratu zuten, baina errepublikaren aldeko indarren bonbaketari ezin eutsiz, ekaiztearen erdian atzera egin zuten berriz. Irailaren 11tik aurrera, borroka biziak eta ehunka baja izan ziren defentsa-lerroa osatzen zuten Errenteria eta Hernani arteko muinoetan, artean ere errepublikazaleen eskuetan: Oriamendi, Santa Barbara, Santiagomendi, Txoritokieta, San Marko; defendatzaileen artean, asturiar boluntarioak zeuden

Borroka, ordea, etsia zen Donostiatik hegoaldeko mendietan borrokek jarraitzen zuten bitartean, Donostiako errepublikaren aldeko indarren ordezkariak Foru Aldundian bildu ziren irailaren 12ko eguerdian Errepublikar eta sozialistek hiriaren ebakuazioaren alde egin zuten; anarkistek eta jeltzaleek, berriz, ezetz, baina arrazoi desberdinengatik: anarkistek hiria "ahal den moduan" defendatzearen alde, jeltzaleek, berriz, hiria atzean utzita suntsitua izateko arriskua ikusten zuten ebakuazioa eginez gero Emakumeek hiriak borrokarik gabe men egin zezan eskatu zuten.

EAJ-PNVko agintariek ebakuazioa ordenan egitearen ardura hartu zuten, Telesforo

Monzón tartean Steer kazetari britainiarrak kontatzen du armak hartu zituztela anarkisten kontra, Donostia sutan jarriko zuten errezeloz Bankuetako diru-kutxak kamioietan sartu zituzten Bilbora bidean. Donostiarrek ere, izuak jota, zutabetan hiria utzi eta Bizkaiko bidea hartu zuten trumilka, hamar milaka. Hainbat herritarrek, berriz, itsasora jotzea erabaki zuten muga pasa eta Ipar Euskal Herrira heltzeko. Irailaren 12ko arratsaldean, ebakuazioari ekin zitzaion Pasaiatik azken itsasontziak ebakuatu zituzten. Gehienak Bilbora abiatu ziren, baina batzuk Getaria eta Mutrikun pausatu ziren. Euzkal-Erria, Domayo eta Mourisca izan ziren Pasaiako azken itsasontziak.

Irailaren 13ko goizean, Errenteria Errepublikaren aldeko indarrez hustuta ikustean, Beorlegi koronelaren tropak Donostiara sartu ziren, batere borrokarik gabe. Tercio de Lácar deitutako tertzioa, 25 gizonez osatua, izan zen Mirakruz gainetik behera aurreratzen lehena, Ignacio Ureta buruzagi zutela. Berehala konturatu ziren kaleak erdihutsik zirela, bereziki langileauzoetan. Oria ibarrean gora heldutako Jose Soltxaga teniente-koronelak bat egin zuen haiekin Donostiaren okupazioan. Barrusok egindako kalkulu zorrotzaren arabera, 6 000 izango ziren Donostiara heldutako tropa matxinatuak. 13an, Donostiaren itsas ebakuazioa amaitu zen, eta Askatasunaren Hiribidean tropa kolpistak sartu ahala irten ziren azken itsasontziak, Donostiako ordena mantentzen zuten gudariak ontziratu ondoren Donostiako badiatik ere EuzkalErria, Domayo eta Mourisca itsasontziak izan ziren irteten azkenak Itsas ebakuazio handi horretan, orotara, itsasontzi hauek parte hartu zuten: Torpedero nº 3, gehienean Bizkaiko Defentsa Batzordeak igorritako hogei merkataritza ontzi, bakailao arrantzako bost ontzi, eta beste ehun itsasontzi, arrantzakoak zein aisialdikoak. Jendez gainezka zihoazen.