27
SJÓGVUR & FÓLK — #5
Frá marknaðargrundaðari skipan til politiska útlutan?
“
Soleiðis fer ein nýskipan í fisk
T
Jógvan Mørkøre
AÐ ER VORÐIÐ eitt fólkakrav, at fólkið alt skal eiga lut í ríkidøm inum á sjónum. Fiskivinnan skal lata gjald fyri at sleppa at troyta hetta tilfeingi, sum er fólksins ogn. Eitt gjald skal fara í landskassan burtur av tilfeingisrentuni, sum eingin í dag ivast í finst í fiskarínum. Milliónahandlarnir í árunum 2005-2007 og almennu søl urnar av makrelkvotum eftir 2011 hava sannført almennin gin um at fiskivinnan eigur at lata tilfeingisg jald. Veljara kanningar vísa at umleið tríg gir fjórðingar av velja runum meta tað vera rætt at fiskiv inn an rindar fyri fiskirættindini. Her er ikki stórvegis munur á áskoðan hvar í landinum tú spyrt henda spurning.
Hvørja kós velja vit? Skulu tilfeingisgjøldini í fiskivinnuni og alivinnuni aftur minkast niður í einki, og skulu nýskipaninar rullast aftur— samstundis sum persónsskatturin skal lækkast og vælferðin styrkjast? Tað ber jú ikki til. Vit fáa ikki ‘bæði—og’ men mugu velja ‘antin—ella’. Tí vælferð kostar. Skulu tilfeingisgjøldini lækkast við fleiri 100 milliónum, mugu vanlig fólk rinda fleiri 100 milliónir meiri í skatti, um ikki vælferðin skal skerjast ógvusliga. Tað er at flyta pening frá vanligum fólki til nakrar fáar fyritøkur, sum fáa framíhjárættindi til at nýta okkara tilfeingi—okkara fisk og okkara firðir… Tí gjørdu vit beinanvegin nøkur hugsjónarlig val, sum góvu okkum betri fíggjarligt rásarúm.Til dømis broyttu vit inntøkugrundarlagið. Heldur enn at
monnum og fiskimonnum te irra ogn. Gott var tá hjá poli tiskum flokki at kunna skýra seg sum fiskimannaflokk og verða viðurkendur sum slíkur IDEOLOGISERINGIN AV av fólki í fiskivinnuni. Í dag FISKIVINNUPOLITIKKINUM eru frægastu fiskimiðini hjá Tá ið spurningurin um tilfe politikarum løntakarar í al ingisrentu av fyrstan tíð tók mennari og privatari tænas seg upp fyri eini tredivu árum tuvinnu. Løntakarar í fiskaríi síðani, tá ið búskaparfrøðingar og í fiskavøruídnaði eru væl dittaðu sær til at mæla til at færri í dag—eini 10 prosent— taka inn tilfeingisr ent u na meðan onnur liggja um 90 við at leggja avgjald á fiski prosent tilsamans. Og fiskurin vinnu na og gevast við geva í sjónum er vorðin ogn Føroya studning, var tað í almenna fólks við áseting í 1994. So kjakinu m hildið at vera ør ídag er tað vorðið eitt náttúr vitistos. Tað ið tá varð hildið ligt krav at fiskivinnan skal at vera heiðin tala, er í dag gjalda til tað almenna. viðurkent sum gott latín. Og Hetta gjald er tó ikki heilt ídag er kravið frá vinstraveingi einfalt at fáa inn. í politikki at tann yvirflóð av Tí spurningurin er um pengum sum tykist at vera í hetta við tilfeingisrentuni fiskiv innu ni, kann rinda tá ikki er ein fiktión. Og um ið pengar resta í aðrastaðni í samfelagnum. At soleiðis er vorðið er kan ska ikki so løgið, tá ið hugsað verður um hvussu nógv sam felagið er broytt hesi mongu árini. Tá ið avgjørt varð á sinni at halda seg leysan av EEC, sum tað tá æt, fyri at tað føroyska fólkið skuldi kunna hava fiskiríkidømið kring Føroyar fyri seg sjálvt, vóru útvið tveir triðingar av løn takarunum í fiskivinnuni. Útróðrarmenn, fiskimenn og flakakvinnur vóru so at siga Føroya fólk. Tá ið bretskir og týskir trolarar vórðu tveit tir út um 200 fjórðingar, var tað fyri at tryggja útróðrar MARIA OLSEN
hon er verulig, hvussu stór er hon so? Summir búskapar frøðingar hava tvíhildið um uppboðssølu sum svarið upp á bæði spurningin um hvussu tilfeingisrentan skal fáast inn, og hvussu fæst at vita hvat ið rætta ella sanna virðið er á he sari rentu. (Og summir politi karar, serliga í Tjóðveldi, præ dika enntá rættvísi um eina leið, tá ið uppboðssøla verður hildin fram sum loysnin ið kann kvetta allar knútar av.) Ideologiskt verður hetta vanliga hildið at vera eitt sjónarmið ið hoyrir heima á høgraveingi, men teir stóru f lokkarnir á høgrav eingi n um í føroyskum politikki vísa sum heild uppboðssøluni frá sær. Búskaparmetingar siga at tilfeingisrentan tát tar í hálva millia rd krónur í
hækka lønarskattin hjá hvørjum einstøkum føroyingi, rinda alivinnan og fiskivinnan nú eitt rímiligari gjald fyri síni framíhjárættindi. Tað hevur givið okkum fleiri enn 300 milliónir krónur eyka at raðfesta fyri…. Vit hava sett eina nýggja fiskivinnuskipan í verk. Hon byggir á grundreglurnar um at livandi tilfeingið í sjónum er ogn Føroya fólks og kann ongantíð gerast privat ogn. Og, ja, nakrir tættir mangla framvegis, áðrenn nýskipanin virkar til fulnar. Men halda vit fast í grundreglunum í nýskipanini, so fara vit at síggja fleiri nýggjar og stórar íløgur heilt skjótt… Stóra og grundleggjandi arbeiðið er nú gjørt. Vit tóku ábyrgd—vit tordu at taka neyðugu tøkini ið skiftandi stjórnir ikki tordu at taka í áravís… Høvdu vit einki gjørt, høvdu nøkur verið nógv ríkari og nøkur fátækari. Vit høvdu verið nærri einum stættarsamfelagi, har nøkur eru A-borgarar og onnur eru B-borgarar. —Aksel Johannesen, løgmaður (úr frágreiðing løgmans á Ólavsøku 2019)
uppsjóvarfiskiskapi og fyri flakatrolarar útvið 100 mió., meðan tilfeingisrenturnar eru negativar fyri vanligar trolarar og línuskip; millum 50 og 100 mió. kr. So har spurningurin um at taka inn tilfeingisrentu up prunaliga var fyri at kunna stýra fiskivinnuni í heimas jógvi, so er hetta ikki longur relevant. Spurningurin er kom in inn í føroyskan politikk við fullari megi í sambandi við umfordeiling. Tað sum hevur framprovokerað hetta, vóru umfatandi skipahandla r í 2005 og fylgjandi árunum, har seld vórðu fiskirættindi fyri ørandi upphæddir, og ein miðsavning tók dyk á seg, so ræðið á fiskirættindum kom at liggja í Eysturoynni og
Norðoyggjum. Hetta reitti almenningin og politisku ski panina, tí talan var um ræt tindi sum tey ið nú tóku mil liónaupphæddir úr vinnuni, høvdu fingið fyri einki. Samstundis kom tað í kjalar vørrinum á at politiskir flokkar vóru farnir at tosa um at breiðka skattagrundarlagið við at lata landið fáa lut í teimum yvirskotum sum vóru í fiskivinnuni. Serliga vóru tað Tjóðveldi og Javnaðarflokkur in ið bóru hetta fram upp un dir løgtingsvalið í 2004. Harnæst er spurningurin hvuss u hon skal fáast inn. Her hevur Landsstýrið roynt at tvíhildið um uppboðssølu av kvotum sum longst, men hevur rent seg fast í harðari mótstøðu ikki bert frá and støðuni, men eisini innanhýs is í samgonguflokkunum. Og so ikki minst mótstøðu frá vinnuni. Nakað er komið inn umvegis uppboðssølu, men í minna lagi í mun til ætlað, so roynt hevur ístaðin verið við lóggávu um veiðugjøld. Men her hevur einki borið til. Í buktini liggur ein triði spurn i ngur: hvar skal he sin peningu r fara, og hvat skal hann brúkast til? Til vælferðartænastur, soleiðis sum løgmaður vil hava tað? Rættvísgjørt við einum reto rikki, at “tað er at flyta pen ing frá vanligum fólki til nakrar fáar fyritøkur sum fáa framíhjárættindi til at nýta okkara tilfeingi – okkara fisk og okkara firðir”.