SJOGVURogFOLK.com
TIL ØLL HÚSKI OG ALLAR POSTSMOGUR HJÁ VIRKJUM OG STOVNUM
#5 • AUGUST 2019
Kunningar- og kjakblað um fiskivinnu, alivinnu og sjóvinnu. Annfinnur Garðalíð, for maður í Føroya Skiparaog Navigatørfelag, heitir á politikararnar um at avtaka “totalt miseydnaða” uppboðs sølu av fiskirættindum. Les á síðu 36
Tema: • Endurnýggjan av fiskiflotanum • Framtíðin og nýskipanin Kaj Johannessen, Enniberg: Er uppboðssølan marknaður ? 3 Munur í treytum millum fiski- og alivinnu 6-8
Vilja hava uppboðs sølu avtikna MARIA OLSEN
Blástu upp fiktiva tilfeingisrentu við skandaløst skeivum hýrum Búskaparráðið roknaði púra skeivt tó við fyrivarni—og myndugleikar, tíðindamiðlar og onnur kíkaðu og settu hýrurnar á uppsjóvarskipum til tríggjar og eina hálva ferðir hægri enn tað sum uppgerðirnir vísa. Eivind Jacobsen & Búi Tyril
Ú
TROK NINGAR við fyrivarnum hjá Búskap arráðnum, ið myndugleikar og onnur tó brúktu sum óreingi ligar sannroyndir, hava síðani 2014 ligið til grund fyri álvars ligum skeivleikum í føroysk um niðurstøðum um tilfeing is rentu. Somu útrokningar lógu harvið eisini, heilt ella partvís, sum grund fyri polit isku m avgerðu m ið bygdu á uppblásta r ímyndi ngar í tí almenna rúminum um eina árliga tilfeingisrentu upp á eina milliard í tí føroysku
fiskiv innuni. Hetta framgon gur av eitt nú uppgerðum yvir útgoldnar hýrur sum Sjógvur & Fólk hevur fingið innlit í frá einum av manninga rfeløg un um. Fakfelagið hevur síðani væl afturi í farnu øld ført hagtøl yvir manningarpartar og lønar útg jaldingar umborð á føroysk u m fiskiskipum— nakað sum er væl kent eitt nú umvegis ársfrágreiðingar sum felagið hevur givið út alment. Ein stórur skeivleiki lá í at manningarhýrur á føroyskum uppsjóvarskipum vórðu—í frymlum sum Búskapa rráðið
vísti til í sínari Búskaparfrá greiðing frá juni 2014, Búskapar renta og tilfeingi s renta í føroyska búskapinum: Upprit frá Búskaparráðnum— settar fleiri ferðir hægri enn tað tær veruliga vóru. ĺ upp
ritinum varð, í sambandi við útrokningar av tilfeingis rentuni, støði nevniliga tikið í at miðal manningarhýran á uppsjóvarskipunum var so høg sum 2,5 milliónir krónur, tó at hon sambært uppgerðirnar
Fríhandilsavtala við eysturlond í eygsjón 14-15 Thor: ‘Smíðja meðan jarnið er heitt’ 16-17 Tí er skipasmíð gull vert 20-21 Magni Laksáfoss: Vit liva øll av útflutningi 22-23 Mørkøre: Soleiðis fer ein nýskipan í fisk 27-29
í veruleikanum lá um 700.000 krónur. Meðan Búskaparráðið tók greitt fyrivarni móti møgul igum skeivleikum í tølunum, tóku onnur meira ókristiskt til sín teir frymlar sum ráðið hevði almannakunngjørt. Kringvarp Føroya gjørdi ferð eftir ferð, yvir eitt long ri tíða rskeið, brúk av somu (Framhald á s. 38) skeivu Verksmiðju- og uppsjóvar trolarin Norðborg—manningin fær góð hýru, tó ikki so góða sum summi halda.
2
SJÓGVUR & FÓLK — #5
Her er nógv at hyggja nærri at VÆLKOMIN til fimtu útgávu av Sjógvur & Fólk. ĺ hesum nummarinum hyggja vit nærri at nøkrum spurningum sum eru aktuellir ikki bert fyri fiskivinnuna, men fyri alt tað føroyska samfelagið. Lat okkum tó beinanvegin staðfesta at hetta blaðið er ikki partapolitiskt, sjálvt um vinnupolitiskir spurningar er partur av tí vit skriva um. Øll sum skriva fyri okkum fáa greitt at vita hetta; og tey sum skriva fyri okkum hava rættiliga ymiskar politiskar uppfatanir um eitt og annað, júst so sum tað eigur at vera. So her er eingin ideologi ella flokspolitikkur sum leggur linjurnar fyri hvat vit skriva; vinstra ella høgra, loysing ella samband, siðbundið ella nýmotans—slíkar mótsetningar ætla vit ikki at forstørra. Hinvegin vilja vit arbeiða sakliga við teimum spurningum vit taka upp, soleiðis at onkur nytta kann spyrjast burturúr, uttan mun til hvar ið lesarin stendur. Tá alt tað er sagt so skerst ikki burtur at hetta blaðið kemur út í einari rættiliga rokutari tíð, har nógv verður tosað um fiski vinnuna og framtíðina, um ta sonevndu nýskipanina og um hvat ið kann vera neyðugt at umhugsa av nýggjum. Tað kemst ikki uttan um eitt stórt evni sum fiskirættindi og herundir trupulleikarnar við nýggjum hugtøkum sum eru innførd og vorðin partur av lóggávuni, ikki minst uppboðssølan av fiskirættindum. Menningarkvotur vísir seg eisini at vera problematiskt, upp á fleiri mátar, bæði tá tað kemur til at skilja hvat endamálið er við teimum kvotunum, og tá tað kemur til sáttmálaviðurskiftini— har er knappliga komin ein nýggj vera, ein rættindahavari, sum ikki er partur av tí arbeiðsmarknaðarliga bygnaði sum hevur verið uppbygdur gjøgnum langar tíðir. Vit nerta við nakrar eymar tær, eitt nú tilfeingisrentuna, soleiðis sum hon bleiv roknað út—á ivasomum grundarlag— og kortini umtalað sum himmalskur sannleiki; har hyggja vit nærri at yvirdrívilsum sum førdu við sær ein storm av politikki, til stóran ampa fyri vinnuna. Eitt stórt tema vit viðgera er tørvurin á endurnýgging í tí føroyska fiskiflotanum, umframt í flakavinnuni. Eisini hyggja vit sum vera man at uppboðssøluni av fiskirættindum, og hvussu hon vísir seg sum ein trupulleika. Vit hava eina samanbering av fiskivinnuni og aliv innuni, ikki minst hvat viðvíkur rættindum og avgjøldum. Jógvan Mørkøre samfelagsfrøðingur hevur eina spennandi, hvassa og víðfevnda greining av tilgongdini kring føroyskan fiskivinnupolitikk, og niðurstøðurnar eru ikki sum tær vit eru von við at hoyra í tí almenna rúminum. Magni Laksáfoss búskaparfrøðingur vísir í einum stuttum og greiðum samandrátti av tí sum hann segði herfyri tá hann vardi sína doktararitgerð, hvørjar inntøkukeldur tað føroyska samfelagið hevur, og hvat sambandið er millum búskapin og fólkatalið. Vónandi fært tú sum lesari nógv burtur úr hesum blaðnum, uttan mun til um tú ert heima ella til arbeiðis, um tú arbeiðir innan fiskivinnuna ella okkurt heilt annað, eisini um tú ert við í politiskum arbeiði, líka mikið fyri hvønn flokk. So er bert eftir at siga góðan lesihug!
Ov fáir fiskidagar: Lítið avreitt hóast toskarok Eivind Jacobsen
ÚTRÓÐRARFLOTIN, og fyri alt tað allur heimaflot in sum hann er, stendur í tí sera óhepnu støðu at hóast fiskiskapurin í ár er tann besti menn vita um, røkka fiski dagarnir ikki til at koma í nær námindi av tí sum vinnan og fiskifrøðin eru samd um liggur innan fyri burðardygt mark. Teir 337 útróðrarbáta rnir í bólki 5B sum hava avreitt í ár, blivu lagdir í juli, tí teir høvdu brúkt teir tilsama ns 3.400 fiskidagarnar sum teir høvdu fingið tillutað. Fyrr í ár varð annars ein semja gjørd um eina umsit ingarætlan fyri heimaflotan, ein semja sum inniber at vit kunnu fiska 25.000 tons av toski burðardygt. Men fyrra hálvár í ár hevur allur heima flotin tilsamans bert fiskað 9.957 tons av toski, sum also liggur langt undir helvtina av tilmælinum. Løgtingið samtykti tann 2. august at hækka talið á døgum hjá Bólki 5B við 2.150 døgum, Mett verður at tað røkkur nakrar mánaðir fram. Bólkur 5B, sum umfatar parttíðar riknar útróðrarbátar, hevur fiskað í alt 1.276 tons fyrra hálvár. Ein framskriving bendir á at allur heimaflotin í ár fer at fiska tilsamans um leið 20.000 tons, sum er 5.000 tons minni enn umsitingar ætlanin loyvir. Taka vit hædd fyri at línuskip hava brúkt nógvar dagar á innaru leið, koma vit at fiska vit væl minni enn 20.000 tons í 2019. Dagarnir í bólki 5 eru skornir hvørt ár seinastu
. S J O G V U R o g F O L K . c o Útgáva: GlobalOne Press Ltd, Elevator Westhill Business Centre, Arnhall Business Park, Westhill AB32 6UF, United Kingdom +44 (0)845 053 1842 • www.nordixis.com Ritstjórn: Búi Tyril (ábyrgd) • bui.tyril@nordixis.com Maria Olsen (fotoredaktørur) • maria.olsen@nordixis.com Eivind Jacobsen • eivind@r7.fo Viðvirkandi: Magni Laksáfoss, Jógvan Mørkøre, Jón Ragnar Thorsteinsson Design, framleiðsla: Bravo Golf Spf • torshavn@nordixis.com
Takk til lýsarar og stuðlar: Bergfrost, Christian í Grótinum, Effo, Enniberg, Forlagið Brúgvin, Framherji, Fuglafjarðar Havn, Føroya Fiskimannafelag, Føroya Reiðarafelag, Føroya Skipara- og Navigatørfelag, North Pelagic, Havsbrún, JFK, Klaksvíkar Sleipistøð, Thor, Varðin, Vónin, Wärtsilä.
m
dagar. Tilsamans eru tí brúk tir 5.883 dagar fyrra hálvár í 2019. Hetta skal samanber ast við umleið 11.000 dagar fyrra hálvár árini 2001-2003. Bólkur 5 hevði tí í mesta lagi kunnað brúkt 50 prosent av teimum døgum teir brúktu í 2001-2003. Tølini í talvu 1 vísa eisini at tað er serliga í bóki 5B at talið á brúktum døgum veksur tá meira fiskur er at fáa. Hetta ger seg eisini galdandi í 20182019. Reglurnar fyri hvør er í bólki 5A og 5B hava javnan verið broyttar, og tí ber ikki væl til at samanbera millum ár uttan so at 5A og 5B verða taldir undir einum. Sum sæst, so var tann samlaða veiðin fyrra hálvár 2001-2003 hjá bólkum 5A og 5B munandi hægri enn í 2019. Vit sígg ja eisini at talið á brúktum døgum fyri árini 2001-2003 var munandi hægri, og tí er miðal veiðin per dag í 2019 væl hægri enn hon var frá 2001-2003. Brúktir dagar og avreidd nøgd av toski 1. hálvár 2001-2003 og 1. hálvár 2018 og 2019.
Brúktir fiskidagar og avreidd nøgd av toski fyrra hálvár 2019 Avreidd tons: Bólkur 5A
Ár w w w
nógvu árini. Fyri f lestu útróðrarmenn hevur hetta ikki verið til stórvegis, tí lítið var at fáa í nøkur ár og av tí sama var nóg mikið av døgum allíkaval. Men nú ið rokfiskiskapur hevur tikið seg upp, er tørvur á fiskidøgunum, og harafturat fer “hvør fjøl á flot”, sum tikið verður til. Tað sama gjørdi seg galdandi frá 2001 til 2003, tá bólkar 5A og 5B brúkti so mikið sum 22-24.000 dagar. Bólkar 5A og 5B eru also útróðrarbátar undir 15 tons. Yvirlitið hjá Fiskimálaráðn um yvir brúktar dagar vísir at ein jøvn minking hevur verið í brúktum døgum. Síðan tey góðu árini 2000-2003 er talið á brúktum døgum fallið so mikið at bólkar 5A og 5B brúktu tilsamans ikki meira enn 4.086 dagar alt árið (2017). Bólkur 5A, sum umfatar fulltíðar riknar útróðrarbátar, telur ídag 80 bátar; í 2003 vóru 135 bátar í hesum bólki. ĺ bólki 5B vóru 545 bátar í 2003. Fyrra hálvár í 2019 hevur bólkur 5A brúkt 2.452 dagar og 5B hevur brúkt 3.431
Avreidd tons: Brúktir dagar: Bólkur 5B Allir bólkar
Miðal kg/dag
Veidd tons: Allir bólkar
2001
1.552
2.335
11.668
333,13
14.631
2002
1.920
2.077
11.050
361,74
19.735
2003
2.215
2.088
11.532
373,15
17.647
2018
409
798
2.914
414,28
4.738
2019
2.208
1.276
5.883
592,21
9.957
Sum yrkisfólk gera vit okkara besta fyri at lýsa mál og faktuell viðurskifti rætt og endurgeva keldur neyvt. Vit taka tó fyrivarni móti møguligum prentvillum og øðrum feilum ið kunnu koma fyri av misgáum, misskiljingum ella øðrum orsøkum. Hendan útgávan er ikki ætlað sum fíggjarlig ella lógarlig ráðgeving; hvørki ritstjóri,
medarbeiðarar ella aðrir persónar viðvirkandi ella nevndir í hesari útgávu, ei heldur lýsarar ella stuðlar, kunnu ábyrgdast vegna møguligan búskapar ligan miss ella annan skaða sum so ella so hevði, beinleiðis ella óbeinleiðis, kunnað verðið knýttur at avgerðum grundaðar á innihald í hesari útgávu.
3
SJÓGVUR & FÓLK — #5
“Vit skulu kappast við aðrar tjóðir, vit skulu ikki oyðileggja fyri hvønn annan”, sigur Kaj Johannessen, reiðari, sum ávarar um at uppboðssølan av fiskirættindum ger at stórur partur av avlopinum í tí føroysku vinnuni fer til at kappbjóða um rættindi at fiska. Búi Tyril
A
T GERA fyrr sjálvsøgd rættindi at veiða fisk um til eina vøru sum tey ið reka fiskiskip skulu noyðast at keypa frá tí almenna umveg is eitt uppboðssølu monopol, hevur einki við van l igan vinnu- og marknaðarbúskap at gera, men er heldur at sam anbera við “kasinobúskap” og “hazardspæl”—har alt er loyni ligt og eingin veit hvørjari hond hin spælarin situr við. Tað sigur Kaj Johannessen, reiðari fyri flakatrolaran Enni berg, sum samstundis heitir á politikarar um at umhugsa av nýggjum partar av lógini um fyrisiting av sjófeingi, herund ir serliga tað sum snýr seg um uppboðss øluna av fiskir ætt indum. “Tey fiskiskip sum hava prógvað sítt virði yvir eitt longri áramál, eiga at kunna varðveita síni grundleggjandi fiskirættindi sum eitt slag av langtíðar rættindum,” segði reiðarin í samrøðu við Sjógvur & Fólk. Sum dømi nevndi hann fiskiskapin á fjarleiðum, eitt nú í Barentshavinum. Tað er skjótt at gloyma tað søguliga, men tað liggur ofta meira í tí enn hvat ið fólk vanliga tykjast tilv itað um, vísti hann á. “Reiðaríini hava ikki fingið hesi rættindi burtur úr ongum, tvørtur ímóti—rættindini eru komin sum úrslit av at skip ini hava fiskað har tey hava fiskað, yvir langa tíð. Høvdu skipini ikki havt verið har og fiskað, so vóru snøgt sagt eingi rættindi. At síggja burt ur frá hesum í lóggávuhøpi er at seta tingini yvir stýr, og tað er heilt einfalt ábyrgdar leyst yvir fyri teimum mongu hvørs lívsgrundarlag er knýtt at fiskiskapinum. Er ætlanin er broyta treytirnar, so eigur tað at verða gjørt við so mikið longu m skotbrá at tað ikki verðu r orsøk til órímiligan inntøkumiss fyri fólk.”
Uppboðssølan av f iski rættindum gjørdist tá avtorn aði minni umfatandi enn ætl anin upprunaliga tóktist vera. Kortini, eins og flest øll innan fiskiv innuna vit hava tosað við um evnið, metir Kaj Johann essen hesa uppboðssølu sum nakað “sera destruktivt” fyri vinnu na og samfelagið, og nakað sum sannlíkt er við til at minka um íløguhugin. “At gera fiskirættindini so ótrygg er tað sama sum at hækka váðan tilsvarandi í sambandi við íløgur í fiski vinnuna,” segði hann. “Hesin váð i n er longu framma nu nda n kendur fyri at vera høgur í hesa ri vinn uni í mun til aðrar vinnu r. Orsakað av tí nógvu óviss uni sum leingi hevur valdað kring lógg ávuna, hava fólk y virh øvur verið ógvu l iga afturhalda ndi tá tað kemu r til íløgur í føroysk fiskiskip. Tann nýggja lóggávan sum vit fingu hevur tíverri ikki broytt upp á hesa umstøðu, heldu r hinvegin—óvissan um hvørji fiskirættindi eitt reiðarí hevur tey komandi árini er nú stað fest við lóg. Hvørki reiðarí ella bankar vilja engagera seg í at byggja nýggj skip tá ið ivin um møguligt avkast gerst ov stór u r. Rættindi sum bara vara í átta ár viga ov lítið til at sannføra lánveitarar og íleggj arar; men um rættindini koma at vara longri, kann tann ivin hinvegin gerast minni.”
merkir at vandin fyri at ikki at kunnu reka virksemið longur orsakað av manglandi rætt indu m er knappliga vorðin ovurhonds stórur; tað var jú ikki undir sovorðnum treyt um vit etableraðu okkum í hesari vinnuni.” Men kann uppboðssølan ikki samanberast við útbjóð ing av byggiverkætlanum? “Teir sum bjóða upp á eitt anlegsarbeiði kunnu vera rættiliga vísir í fáa goldið fyri sítt arbeiði; men ein sum á uppboðssøluni bjóðar upp á fisk sum svimur i havinu m, kann ikki vera vísur í at fáa fiskin og er harvið í vanda fyri ikki at fáa goldið fyri sítt ar beiði—enn verri, viðkomandi noyðast at rinda uttan mun til um tað eydnast at fáa fiskin innan ta ásettu tíðarammuna.” “Uppboðssølan av rættind um virkar eftir óforútsigilig um og sera stívrendum treyt um, sum ger at reiðaríini verða í praksis kroyst út í at kapp bjóða stóran part av avlopin um burtur,” legði Kaj Johann essen afturat. “Hon inniber at vit í veru ‘ALT DIKTERAÐ’ Men er uppboðssølan ikki leikanum verða frátikin møgu bert ein máti at staðfesta hvør leika n at planleggja okkara ið er dugnaligast á marknað virksemi, og hvør kann liva við tí? Við uppboðssøluni ber inum? “Hetta hevur einki við jú ikki til at byggja upp álitis markn a ðarbúskap at gera, relatiónir og samráða seg fram sum annars verður pástaðið. til hóskiligar handilstreytir ið Hetta er meira at samanbera báðir partar eru nøgdir við og við kasinobúskap. Trupulleik kunnu leggja langtíðar ætlan in liggur jú í at hendan upp ir eftir, sum jú er vanligt inn boðs s ølan hevur monopol an handil, serliga tá talan er uppá at selja fiskirættindi, og um týðandi veitingar. Tað er tað merkir at tú kanst ikki jú beint tvørturímóti við hes keypa tey aðrastaðni frá. Tað ari uppboðssøluni—her er alt
JÓANIS NIELSEN — JN.FO
Er monopol uppboðssøla av fiskirættindum marknaðarbúskapur, spyr Enniberg
dikterað einvegis upp á nakk kappast í Føroyum um rætt an á okkum í vinnuni, í lógar indini, heldur enn at standa innar navni.” saman her og brúka kreftirnar til at fáa tað besta burtur úr ‘MÁ RÆTTAST UPPAFTUR’ veiðini og leggja dentin á at Víðari segði Kaj Johannessen: klára okkum í kappingini úti “Innan handil og marknaðar á marknaði nu m—tí markn búskap veitst tú at tær avtalur aðurin fyri vørurnar er ikki í tú hevur um veitingar mugu Føroyum,” legði Kaj Johann virka, annars mást tú siga tær essen afturat. upp og finna aðrar veitarar ella “Vit skulu kappast við aðrar aðrar loysnir. Tílíkt er grund tjóðir, vit skulu ikki oyðileggja leggjandi, nakað sum ein og fyri hvønn annan. Eg fái meg hvør fyritøka byggir sín a r illa til at trúgva at føroyingar, rutinur og mannagongdir á; í berum kleyvarskapi og polit í okkara vinnu er tað full ikki, ætla sær við fríum vilja komiliga neyðugt at hava alt at taka rentabilitetin úr fiski virksemið í so tryggum og vinnuni. Men tað er júst tað góðum skipanum sum til ber. sum verður netto úrslitið, um Men við hesum uppboðssølu ov stórur partu r av tí sum monop oli velja politikarnir anna rs hevði verið avlop má at spæla hazard við rættind brúkast til at keypa rættindi unum, sjálvum grundarlagn fyri. So um hetta ikki verður um hjá øllu m sum virka í rættað, so fara skipini her bara fiskivinnu ni. Hetta er sera at eldast og gerast minni og destruktivt. Her er, við vilja minni effektiv í mun til nýggj ella ikki, lagt upp til illkynj skip, alt meðan okkara kapp aða innanhýsis kapping sum er ingarneytar úti í heimi end heilt óneyðug, har tað áhald urnýggja sínar flotar og fáa av andi verður spøkt við vandan tí sama eisini framleitt dygd um fyri at knappliga at kunna arbetri vøru. Tað vil so eisini sita við ongum og noyðast at minka hýrur og kann hugsast leggja virksemið niður og siga at fara at drena okkum fyri tey fólki upp. Tað órógvar jú og bestu sjófólkini, sum jú lætt pínir eisini fólk at verða sett liga fáa tilboð um betri hýrur óneyðugt upp ímóti hvørjum í øðrum londum. Hetta eiga øðrum, har tað sær út sum at okkara politika ra r at leggja ætlanin er at man skal mót sær í geyma og taka í størsta abeiða og rykkja grundarlagið álvara.” undan hvørjum øðrum. Hetta Reiðarin endaði samrøð er sera óføroyskt og vil føra til una við at leggja afturat: “Ein vaksandi spjaðing og klandur, og hvør kann rokna út at um og tað kann ikki vera gott fyri hetta heldur fram, so verðu r samfelagið.” einki til landskassan at heinta “Tað kann ikki vera mein úr hesa ri vinnuni áðrenn vit ingin at tvinga føroysk reiðarí vita av. Tí má hetta rættast til at leggja so stóru orku í at uppaftur í lógini.” []
4
SJÓGVUR & FÓLK — #5
EIVIND JACOBSEN
Fleiri bátar avreiddu til TG Seafood í Hvalba hendan dagin í juli.
Rógva út frá Hvalba
Gera klárt til makrel og sild á heimsins mest framkomna frystivirki
Eivind Jacobsen
EIN GÓÐAN DAG í juli vóru vit á havnarlagnum í Hvalba, tá snellubátarnir komu at avreiða til TG Seafood. Avtala er at flakavirkið tekur ímóti um kvøldið millum klokkan 7 og 9. Fyrsti maður við sóu var hvalbingurin Bjarki Berg, sum hevði loyvi í bóki 5B, fyri parttíðar riknar útróðrarbátar; hann harmaðist um at hann slapp ikki út við báti sínum ‘Sjóriddarin’, tí bólkur 5B var lagdur. Men har var so ikki nógv at gera við tað, annað enn at bíða. At ganga hendur í lumma fekk hann seg ikki til, so hann hjálpti til við at landa og lempaði ís í kassarnar sum skuldu umborð til næstu túrar. Tað hevur verið góður fiskiskapur vestan fyri suðuroynna í summar, og fleiri bátar hava roynt har við snellu, nakrar fáar fjórðingar vestanfyri. Við teimum flestu av bátunum hevur bara ein maður verið. Ein bátur hevði verið úti í tveir dagar og kom inn at landa 3.700 pund, mest toskur, stórur toskur. Hetta var einasti bátur mannaður við ungum monnum. Við vóru faðir og sonur. Teir royndu vestanfyri og teir sova umborð. Teir høvdu fingið na kað av fiski líka til midnátt fyrsta dagin, kanska góð 300 pund fram móti midnátt. Tá er svøvnurin ikki nógvur. Hinir bátarnir høvdu eisini væl brúkiligt fiskarí. Teir sum mannaðu hesar vóru eldri menn um 75 ára aldur. Tann ið hevði mest fyri dagin hevði 1.700 pund, næstan alt stórur toskur. Fleiri av bátunum sum avreiddu í Hvalba hendan dagin vóru av Tvøroyri. Orsøkin til at teir landaðu í Hvalba var at nú teir rógva út vestanfyri, verður teinurin at sigla nógv styttri, og teir spara við hesum ein tíma hvønn vegin. Við snellu verður fiskað í dagsljósi, so tá dagarnir eru langir og veðrið gott, eru tveir tímar nógv at spara. Fiskiskapurin hevur verið góður, og tað mundi gera sítt til at lagið var gott á monnum. [] Heldur lempa ís enn at ganga hendur í lumma.
Skjótt eru tær nýggju flakalinjurnar hjá Varðanum Pelagic eisini klárar at taka í nýtslu aftaná at virkið aftur byrjaði at taka ímóti uppsjóvarfiski til innfrysting fyri einum ári síðani; seinni kemur surimiverksmiðjan—men nú er tíð til makrel og sild. hon skal. Uppsjóvarvirkið var sum so klárt fyri einum ári TÍ VELDIGA frysti síðani til og kundi taka ímóti virkinum á Tvøroyri— fiski til innfrystinga r og arb sambært upplýsingar eiða rættiliga skjótt undan; heimsins mest framkomna av skerilinjurnar vóru ikki lindar sínum slag—gongur framá tá men verða tað væntandi í við at installera og fínstilla tær september, skilst. nógvu teldustýrdu maskinurn “Tað gongur rættan veg,” ar, soleiðis at framleiðslan segði framleiðsluleiðarin Ól kann koma upp á tað stig sum avur Bjarkhamar tá vit tos aðu við hann seinast, um miðjan august. “Nú byrjar jú makreltíðin, og bátarnir fara eisini at royna eftir sild sam stundis, so vit eru klár nú at taka ímóti makreli og sild. ĺ fyrstu syftu er tað heilfrysting, men nú verða flakalinjurnar Eivind Jacobsen & Búi Tyril
EIVIND JACOBSEN
Á
w w w
.SJOGVUR
o g
FOLK.
c o m
væntandi klárar at taka í nýt slu um miðjan september ella har á leið, og aftan á fáa vit jú gjørt meira við fiskin.” Varðin Pelagic hevur koyrt nú í umleið eitt ár síðan virkið varð bygt uppaftur aftan á eldin í 2017. Virkið er so stórt sum 11.400 fermetrar tilsamans. Av hesum eru umleið 1.000m 2
5
SJÓGVUR & FÓLK — #5
Bankar vildu ikki fíggja Varðan Pelagic Í JANUAR 2012 bleiv felagið Varðin Pelagic stovnað, og longu í juli sama ár tók virkið ímóti fiski. Tilsamans kostaði tað gott og væl 200 milliónir krónur—serliga maskinurnar kostaðu, væl meira enn bygn ingar. Men tað gekk alt annað enn væl at fáa bankarnar at trúgva upp á verkætlanina, og Varðin Pelagic fekk nei til fígging—eingin peninga stovnu r vildi. Hví allir pen ingastovnar søgdu nei til at fíggja verkætlanina, fæst sum vera man ikki nakað alment svar uppá. So ella so høvdu teir helst ilt við at trúgva upp á hana. Sjálvandi kann ein trupul leiki vera at føroyskir bankar eru smáir og 200 mió. kr. eru sera nógvir pengar hjá teim um; hesir bankarnir skulu jú hugsa um vandan fyri at missa pengar og hava ikki ráð til at taka so stóran váða á seg. Men útlendskir bankar vildu heldur ikki fíggja. Fyrst aftaná at virkið var komið í gongd og eigararnir høvdu prógvað at tað bar til, so fekk Varðin Pelagic lán upp á umleið 120 mió., framgong ur av roknskapinum. Ofta verð u r sagt at 25 pro s ent eginfígging og 75 ps. banka f ígging er rími ligt. Lutfallið hjá Varðanum
Pelagic aftaná at teir byrjaðu vendi øvugt og var nærri 75 ps. eginfígging og 25 ps. banka fígging. Roknskapirnir vísa at Varðin Pelagic er stovnað við 98 mió. í partapeningi. Tann 31. desember 2013—also tvey ár aftaná at felagið var komið í gongd—hevur Varðin Pel agic eina bankaskuld upp á 155 mió. Men felagið skyldar eisini 126 mió. til Varðan og skipini hjá Varðanum. Tað hevði sostatt verið ómøguligt at bygt virkið á Tvøroyri, um Varðin ikki átti so mikið av peningi. Somu leiðis sæst at sjálvt fíggjarliga so sterk feløg, átt og stýrd av fólki sum so dyggiliga hava prógvað at tey duga, fáa kort ini ikki fígging til nýtt, ókent virksemi. ĺ roknskapinum fyri 2018 síggja vit at tað nýggja virkið stendu r í 632 mió. kr. Vøru goymsl a n er 185 mió. og keyparar skylda felagnum 33 mió. Har framgongur eisini at bankaskuldin er 272 mió. og skuldin til móðurfelag og skip er 248 mió., og eginognin er 370 mió. kr. Tað hevði eisini verið ómøguligt at bygt virkið upp aftur aftan á eldin, um eigar arnir ikki vóru so væl fyri— Varðin og minnilutaeigararnir hava í 2018 lagt umleið 620 mió. í kontantum pengum til at fíggja bygning og goymslu. []
“Teir vóru sera væl nøgdir við vørudygdina í fiskinum, tá hann verður landaður her. Vit skulu finna finna rætta javnvág millum prís og vørudygd. Tað óvanliga við tí sum vit kunnu bjóða er at dygdin er sera høg
samstundis sum nøgdirnar eru stórar—so hetta verður spennandi.” Í november-desember verða skipini væntandi liðug at fiska sild og makrel, og tá byrj ar veiðin eftir svartkjafti. []
Eivind Jacobsen
í kontrollrúminum er yvirlit yvir allar partar av virkinum umvegis skermar og eitt ótal av teldustýrdum skipanum—í forgrundini Teitur Midjord maskinlærlingur, og Dávur Hentze, maskinmaður; Ólavur Bjarkhamar, framleiðsluleiðari (høvuðsmynd).
Men Varðin Pelacig hevur í langa tíð granskað í surimi, og hevur brúkt nógvar pengar upp á verkætlanina, sum nú er komin rættiliga langt. Eitt nú hava tey fingið tekningarn ar av framleiðslu klárar, og hava eisini funnið fram til júst hvørjar maskinur ið skulu brúkast til framleiðsluna. “Vit hava arbeitt leingi við hesum og eru nú komin so mikið langt at vit hava funn ið eina hóskiliga loysn, bæði hvat viðvíkur maskinum og øðrum detaljum,” segði Ólav ur Bjarkhamar. “Men tað fer at taka nakað av tíð afturat, eisini orsakað av ymiskum handilsligum spurningum sum komu inn í myndina— svartkjafta fars og surimi er ein heimur fyri seg, og vit hava ikki beinleiðis verið har fyrr, so vit hava verið noydd til at gjørt ein heilan hóp av kanningarbeiði, bæði innan fyri tað tekniska og tað hand ilsliga.”
umsetning men lítið av vinn ingi—nøgdirnar eru stórar men kiloprísurin lágur. “Við at virðisøkja kunnu vit fáa munandi betri prís,” stað festi Ólavur Bjarkhamar. Sambær t framleiðslu leiðaran er ætlanin at fáa 25 prosent og kanska meira burt urú r til fars, og seinni eisini surimi, úr tí svartkjafti sum skipini hjá Varðanum landa á Tvøroyri. Avskurðir, sum eru høvd, stertar, magar og annað, skulu framleiðast til fiskamjøl og fiskaolju; tað er nevniliga tann størra helvtin sum er avskurður í slíkari framleiðslu. Surimi verður ofta brúkt til at gera ymiskar rættir sum skulu líkjast skeljadjórum. Eitt nú verður ‘crab sticks’ ofta gjørt úr surimi. Surimi er ein víðarivirking av farsi, og er sera væl egnað til fiskavørur sum eftirlíkna øðrum fiska mati ið kann vera dýrari ella MARIA OLSEN meir tvørligur í aðrar mátat at fáa fatur á. Marknaðurin fyri svart ‘HETTA VERÐUR SPENNANDI’ kjafta fars og surimi er eitt nú settir av til framleiðslu av farsi Hugskotið aftan fyri svart Norður Amerika og Fjareyst og surimi úr svartkjafti. Eisini kjafta verksmiðjuna er at fáa ur, og Varðin Pelagic hevur skulu umleið 1.000m 2 brúkast virksemi alt árið á Varðanum havt vitjan av áhugaðum til at framleiða fiskamjøl og Pelagic, tí svartkjaftur verður keyparum, upplýsti Bogi Jo fiskaolju. fiskaður aðrar tíðir á árinum hannesen, søluleiðari. Men tað er als ikki einfalt enn makrelur og sild. Virkið at gera annað við svartkjaftin liggur sum er stilt ta tíðina á enn at heilfrysta hann. Fisk árinum teir fiska svartkjaft. Á urin er lítil og bleytur og tor hendan hátt kann størri nytta førur at skera og harafturat fáast burtur úr íløgunum, og sera viðhvamur hvat feskleika somuleiðis kunnu tey bjóða viðvíkur—hann má landast fólki arbeiði árið runt. so skjótt sum møguligt aftan Harumftamt er talan um á at hann er fiskaður, og har at fáa meira lønsemi í svart afturat krevur hann sera góða kjaftin, tí sum heilfrystur og køling allan vegin. sum ídnaðarfiskur gevur hann Finnur Fríði landar; Góðskueftirlit (vinstrumegin); Nær við høvuðsinngongdina (mótsett síða, høgrumegin); Tann nýggi bygningurin er 11.400m2 (móts. s., vinstrum.).
MARIA OLSEN
6
SJÓGVUR & FÓLK — #5
TILFEINGISGJALD: EIN FJØÐUR ELLA FIMM HØNUR Eivind Jacobsen
BÚSK APARR Á ÐIÐ segði í 2014 at tilfeingisrentan kann vera so mikið sum 40 prosent av avreið ingar v irðinum í fiskivinnuni. Ein trupulleiki er tó at tølini í tí frá greiðingini vóru skeiv. Fiskimála ráðið brúkar sama hátt at rokna og sigur at miðal hýran í 2015 var 2.487.000, hóast okkara kanningar vísa at tað rætta talið hevði verið 704.000 (sí aðrastaðni í hesum blaðn um). Tað at sama skeiva tal endaði í einari spurna rk apping í KvF har spurt varð um hvussu høg frítíðar lønin var hjá teimum sum sigla við nótaskipum, gevur eina ábending um hvussu víða tann skeivi boðs kapurin varð spreiddur. Harumframt kemur at tey tøl ini sum vórðu brúkt í Búskaparfrá greiðingini, vórðu ikki ætlað sum facitlisti men sum hugsað dømi; kortini blivu tey av tíðindamiðlum júst brúkt sum ítøkilig fakta sum partur av einum argumenti um at fiskimenn tjena ov nógv og at orsøkin er at fiskivinnan tjenar ov nógv. Men hóast onkur hevur víst á hesar skeivleikar, hevur eftir øllum at døma eingin ómakað sær at jus tera metingina av tilfeingisrentuni. Tilfeingisrentan í fiskivinnuni verður tí avgjørd á samgongufundi, og heldur ikki her fyriliggur nøkur saklig grundgeving fyri meting ini. Eisini tykist Fíggjarmálaráðið brúka áður umrøddu frágreiðing við skeivum tølum til at rokna út eitt tal sum so gjørdist partur av uppskoti til fíggjarlóg—eitt tal sum Fiskimálaráðið síðani roknar um til oyru per kilo fyri part av fiskirætt indum og uppboðssølu av øðrum parti av rættindunum. So verður gjørd ein saklig met ing út frá skeivum tølum. Hetta verður síðan sent niðan í Løgtingið, sum so telvar aftur og fram og eing in semja fæst; so verður sama til feingisg jald brúkt sum varð ásett árið frammanu nda n—ein leist u r sum er brúktur meira enn einaferð. Alivinnan hevur hinvegin fingið eitt einfalt gjald, sum tó verður mett at raka skeivt og forða fyri víðarimenning í Føroyum. Hetta er kortini eitt avgjald sum øll skilja og sum er einfalt at rokna út. Enntá eru atlit tikin til at prísir hækka og lækka, og gjaldið er progressivt. So tilfeingisg jaldið er greitt og lætt at skilja í aliv innuni og er nógv lægri har enn tað er í fiskivinnuni. Í fiski vinnuni er tað ógreitt, og ásett á náttartíð handan stongdar dyr eftir meting sum eingin skilir. Enn eina ferð sæst at treytirnar í alivinnuni eru munandi betri enn tær eru í fiskiv innuni. []
Villur ella aldur fiskur: Fiskivinnan og alivinnan eru nær skyldar upp á nógvar mátar og eru báðar partur av fiskavøru ídnaðinum; tó hava hesar vinnur sera ymiskar treytir at virka undir í Føroyum—vit hyggja nærri at teimum størstu mununum.
A
Eivind Jacobsen & Búi Tyril
VLOPINI í alivinnuni eru íd ag munandi størri enn tey eru í fiskiv innuni, men alsamt fleiri undrast yvir at fiskivinnan, á so at siga øllum økjum, hevur verri lógarog reglukarmar at virka undir enn ali vinnan. Tað sum kanska serliga undr ar, er at tað í inniverandi valskeiði eru framdar grundleggjandi nýskipanir av lógarkørmunum fyri báðar hesar vinn ur—nýskipanair sum tó peika heilt hvør sín veg. Tað hevur eydnast alivinnuni at effektivt samskipa grundleggjandi sjónarmið og ætlanir, soleiðis at lítil ivi er um hvat ið alivinnan ynskir í mun til krøv frá myndugleikum og øðrum. Hinvegin er fiskivinnan meira fjøl táttað og bestendur í veruleikanum av fleiri vinnugreinum sum vissuliga hava fiska rí til felags men tó eru ymiskar í nógvu m—ymisk fiskasløg, ymiskur reiðskapur, ymiskar støddir á bátum og skipum, ymiskar fiskileiðir, ymisk áhugamál. Yvirskipað hava tó fiskivinnan og alivinnan bæði eitt og annað til felags, ikki minst virka báðar innan fiskavøru ídnaðin og liva av at selja fiskavørur til altjóða marknaðir. “Í fiskivinnuni eru ofta nógvar ymiskar meiningar,” staðfesti Hanus Hansen, stjóri í JFK samtakinum og formaður í Føroya Reiðarafelag, í sam røðu við Sjógvur & Fólk. “So tað sigur seg sjálvt, at samanhald í vinnuni er neyðugt fyri at kunna uppnáa betri treytir at virka undir. Hetta er eisini nakað vit arbeiða við í Reiðarafelagn
um—vit royna at samansjóða og sam skipa sjónarmiðini so frægt sum tað ber til, men tað er ein tilgongd og tekur tíð.” At tað er torført at lóggeva í einari vinnu sum er so fjøltáttað og samansett, munnu flest øll skilja. Men at munurin millum millum fiskivinnuna og alivin nuna er vorðin so stórur tá tað kemur til lógir og reglur, er nakað sum Hanus Hansen vil vísa á og hava broytt, ikki minst tá talan er um rættindi og áramál knýtt at teimum. “Fyrst og fremst eiga vit at fegnast yvir ta sólskinssøgu sum okkara ali vinna er blivin til,” segði hann. “So vit eiga sjálvandi at gera alt fyri at varð veita eina sterka alivinnnu og fyri alt í verðini ikki fara inn politiskt og óróg va hana, sum vit tíverri síggja í fiski vinnuni.” “Men tað undrar stórliga at hesar vinnur hava fingið so ólíkar treytir at virka undir,” legði Hanus Hansen aft urat. “Munurin er komin tey seinastu fáu árini, men tað er eingin ivi um at tað ber til at rætta nakrar av hesum skeivleikum við at broyta partar av tí nýggju lógini um fyrisiting av sjófeingi. Her hugsi eg serliga um at verandi rætt indi at fiska eru í lógini sett til at vara í bert átta ár, hóast tær íløgur ið krevjast her eru stórar og mugu hava eina langa avskrivingartíð fyri at tað skal hanga saman búskaparliga fyri eitt reiðarí. Til samanberingar vara norsk fiskirættindi í 25 ár, og tað er sjálvandi við atliti til at íløgur í dýr og framkomin skip skulu kunna forrenta seg. Akkurát hvussu leingi fiskirættindini skulu vara, kunnu vit jú altíð diskutera; men alt undir 12 ár gevur í grundini onga meining. So
ein byrjan hevði verið at broytt lógina soleiðis at fiskirættindi vara í minst 12 ár eins og aliloyvir.” Við øðrum orðum, um ætlanin er at javnseta hesar vinnur, kann tað gerast við at betra treytirnar hjá fiskivinnuni. ÓJAVNI Í ÍLØGUM Men umframt gildistíðina á rættindum, er eisini stórur munur á avgjøldum. Fyri uppsjóvarfisk er eitt veiðigjald, til feingisgjald, sum svarar til millum 10 og 30 prosent av avreiðingarvirðinum,
Útlendsk luttøka: Púra ymisk krøv fáa ov stórt vald í felag við føroyskum aliloyvi. Samstundis loyvdi tann nýgg Í ALIVINNUNI er loyvt útlendingi at ja lógin kortini, at hóast hvør einstakur eiga upp til 20 prosent av partabrøvu útlendingar bara kann eiga 20 prosent, num í felag við aliloyvi í Føroyum. kunnu útlendingar tilsamans eiga 100 Hendan áseting kom í alilóggávuna prosent av partapeninginum. tá tað norska alifelagið Salmar, sum Um vit hyggja eftir søguni hjá átti áleið 20 prosent av partabrøvun PanFish/Marine Harvest/Mowi í um í Bakkafrost, vísti áhuga fyri at Føroyum, so áttu hesi meira enn 50 keypa meira. Hetta var stutt eftir at prosent av aliloyvunum, tá nýggj lóg Bakkafrost varð skrásett á børsinum ásetti 49 prosent sum hámark. Ein av í Oslo. Áðrenn hesa lógarbroyting bankunum átti góðan fimting av parta kundu útlendingar eiga størri part, brøvunum í felagnum, sum bankin men markið bleiv ásett til 20 prosent, bjóðaði Bakkafrost at keypa; men so eingin einstakur útlendingur skuldi Marine Harvest/Mowi gjørdi tá eina Eivind Jacobsen
gamla avtalu um forkeypsrætt gald andi og kundi sostatt ogna sær hesi partabrøv. Hetta keypið, herundir tann gamla avtalan um forkeypsrætt, bleiv eisini vælsignað í Vinnumálaráðnum. Sostatt er Mowi í dag 100 prosent út lendskt felag, meðan útlendingar eiga 70-75 prosent av partapeninginu m í Bakkafrost; í Luna (HiddenFjord) eiga tveir føroyingar 100 prosent av parta brøvunum. Hetta bendir á at lóggáva og reglur verða gjørdar tá politikarar ynskja loysn í einum átrokandi máli, heldur enn at verða vegleiddar (Framhald á s. 8)
7
SJÓGVUR & FÓLK — #5
Munur í treytum undrar
ANTI-TRUST: FLÓTANDI MØRK Eivind Jacobsen
Hanus Hansen, stjóri í JFK og formaður í Føroya Reiðarafelag.
MARIA OLSEN
og tað er høgt samanborið við 5 prosent tøkug jaldið í ali vinnuni. Alivinnan og fiskivinnan eru báðar tilfeingisvinnur, og báðar vinnur fáast við livandi fisk sum svimur í sjónum. Náttúran avger í stóran mun fiskiskapin, sum er ójavnur frá ári til ár; alivinnan avger hin vegin sjálv á leið hvussu nógv hon framleiðir, men náttú r an ávirkar altíð tað endaliga úrslitið nakað; onkur ár hava sjúkur havt sera stóra áv irk an. Báðar vinnu r mugu tó fyrihalda seg til at tað finnist eitt ovara mark, sum kort ini illa kann ásetast neyvt og
er treytað av viðurskiftum í nátt ú r u ni. Báðar vinnurn ar selja sínar vøru r á altjóða marknaðinum og runt allan heim. Somuleiðis hava tær starvsfólk sum eru limir í sama fakfelag; tær keypa maskinur til framleiðslu frá somu veitar um og fáa tænastur frá somu fyritøkum—smiðjur, elektrik arar, handlar og onnur veita tænastur til bæði fiski- og ali vinnuna. Bæði tann føroyska ali vinn a n og tann føroyska fiskiv innan framleiða og selja fiskavørur sum utta nl ands verða mettar sum tað besta av tí besta.
Fiskivinna og alivinna eru kapitalk revjandi í mun til ta samlaðu søluna, og vandin fyri at missa pengar er stórur. Tað ber ikki til bara at leasa state-of-the-art tøkni; fyri at standa seg í kappingini krevst vitan innan fleiri økir, og tað tekur langa tíð at byggja upp eina sterka støðu á einum marknað. Við øðrum orðum, um ætl anin er at spæla við í fremstu deild krevjast nógvur kapitalur og stórar íløgur. Og her sæst ein týðil ig u r munur millu m íløguhugin í alivinnuni mót vegis fiskiv innuni: Í alivinnuni hava tær tríggjar fyritøkurnar
boðað frá íløguætlanum fyri millum tríggjar og fýra mill iardir krónur tey komandi trý árini. Til samanberingar hava onga r av verandi fyritøkum í fiskivinnuni fráboðað stórar íløguætlanir til endurnýggjan ella víðarimenning av fiski flotanum—har tykjast øll vera í bíðistøðu. “Tað átti at verið náttúrligt at ásett hesum báðum vinn um grund leggja ndi treytir sum eru rættiliga eins,” segði Hanus Hansen. “Og ein og hvør sum vil kann síggja at treytirna r hjá hesum vinnum eru alt annað enn javnbjóðis í løtuni.” Partur av ójavnanum ligg ur í at lógar- og regluverkið fyri aliv innuna verður umsitið av Vinnumálaráðnum, meðan tað fyri fiskiv innuna hoyrir undir Fiskimálaráðið. Men hóast vinnu m ála ráðharrin hevur alment sagt at eftir hansara tykki eiga øll fiskirættindi at verða seld á uppboðssølu, so fyriliggur enn eingin ætlan um at selja aliloyvir umvegis uppb oðs sølu, skilst. ‘EINGIN VEIT HVÍ’ Heldur eingin serlig grund geving fyriliggur alment um hví aliv innan hevur 12 ára loyvir og fiskiv innan bert 8 ára loyvir. Eitt sum ger seg galdandi her, er at Føroyar eru býttar upp í aliøkir sum ikki uttan víðari kunnu lutast til annan alara enn tann ið frammanundan hevur fingið økið tillutað. Í tí føri har fiskiella aliloyvi verður útlutað (Framhald á næstu síðu)
Uppboðssøla av rættindum: heilt hvør sítt fjórðingur av teimum samlaðu fiskirættindunum í leysari luft. ALILOYVIR verða tillutað Also, alivinnan veit 100 og endurnýggjað uttan at tey prosent sikk u rt hvat hon skifta eigara. Í fiskivinnuni hevur at ráða yvir, meðan er hinvegin heimild at taka fiskivinnan veit ikki hvat hon minst 15 prosent av rættind hevur at halda seg til. unum til uppboðssølu og 8,5 Tað valdast eisini hvør prosent til menningarkvotur. ein er í fiskiv innuni. Tey sum Sostatt hanga umleið ein vóru, mistu umleið 25 prosent Eivind Jacobsen
av sínum rættindum orsakað av tí nýggju lógini. Tey kunnu so velja at innrætta seg eftir hesu m ella royna at bjóða á uppboðssølu. Um nýggir aktørar velja at royna seg, mugu teir keypa alt á uppboðssølu. Somuleiðis hevur formað urin í einu m samgonguflok
ki sagt at hann ynskir 100 prosent av fiskirættindunum seld um uppboðssølu, og tað sama segði fiskimálaráðharr in seg ynskja tá hann setti ný skipanarbólkin. Tey sum hava søgulig rættindir mugu so statt fyrihalda seg til at tey 75 prosent tey hava eftir, kunnu eisini verða tikin frá teimum
Í ALIVINNUNI KANN eitt felag, í tali, eiga 50 pro sent av aliloyvunum í Føroy um. Í fiskivinnuni kann eitt felag eiga 20 ps. av teimum samlaðu fiskir ætti ndu nu m, tó ber til at eiga upp til 30 ps. av teimum pelagisku rættind unum. Tá aliloyvir skuldu defin erast mundi Vinnumálaráð ið strekkja lógina í hvørjari lykkju fyri at gera tað møgu ligt hjá einari alifyritøku at eiga meira enn 50 ps. av ali loyvunum—har var einki øki og eingin aling sum ikki taldi við. Tað bleiv uttan iva gjørt við góðari meining og ætlað til samfelagsins besta—tey strektu seg fyri at røkka tí úrsliti sum tey mettu vera best fyri samfelagið. Kanska fekk onkur størst fyrimun av tí valda leistinum, men tað er eingin orsøk at halda annað enn at hetta bleiv gjørt fyri samfelagsins besta. Tá uppskot um fiskivinnu nýskipan sá dagsins ljós varð ásett eitt lágt anti-trust mark. Markið var so lágt at fleiri fyritøkur høvdu mist part av sínum rættindum; serliga Varðin og JFK høvdu verðið noydd at skert aktivitetin. Aftaná at tingfólk høvdu brúkt eitt ár at gera fleiri sem jur, fyri tað nógva handan stongda r dyr og á náttartíð, kom eitt úrslit—nú var einki samtak so stórt at tað noydd ist at skerja aktivitetin. Men felags fyri anti-trust mark upp á 50 ps. í aliv innuni og 20 ps. í fiskivinnuni er at eingin grundgev ing fyril igg ur um fyri hví júst galdandi hámark er valt. Tað er eisini orsøk at halda at slík mørk verða ásett politiskt og at tá avgerðin verður tikin, veit al menningurin einki um hví úrslitið bleiv tað sum tað nú er. []
og seld á uppboðssølu. Her skal havast í huga at bæði teori og praksis vísa at uppboðssøla eftir tí leisti vit hava sæð, í longdini ikki riggar fyri tey sum bjóða. Harvið kann aftur stað festast at treytirnar í alivinn uni og fiskivinnuni er beint mótsettar hvørjum øðrum. []
8
SJÓGVUR & FÓLK — #5
Framgongd hjá
Villur ella aldur fiskur… (framhald av s. 7) øðrum, aftaná 8 ella 12 ára upp sagnar t íð, eigur alarin í høvuðs heitu m 12 ára gamlar aliringar at niðurskriva, meðan reiðarin hevur eitt 8 ára gamalt skip sum longu tá skal vera liðugt niðurskrivað og hava mist sítt virði, sum er absurd. Út frá hesum er greitt, um nakað, at eitt fiskiloyvi eigur at hava longri upp sagnartíð enn eitt aliloyvi. Eitt nú gjørdi Strand ferðsl a n, sum hoyrir undi r Samferðslumála ráðið, í juni 2019 nýggja r sáttmálar um busskoyring, og longdi áramá lið úr fimm upp í sjey ár, hetta tí at fimm ára avtala varð mett at vera ov stutt.
Semja var soleiðis um at báðir partar fingu nakað burturúr at leingja ára málið avtalan var galdandi. Hóast nøkur saklig grundgev ing fyri áseting av longdini á ali- og fiskiloyvum ikki sæst, so ger tað seg galdandi at bæði áramálini eru ásett í góðum tíðum, tó at tað serliga er í ringum tíðum at ein lóggáva skal standa sína roynd. “Tað er greitt at loyvini hjá ali vinnu ni eru munandi trygga ri og betri enn tey hjá fiskiv innuni,” segði Hanus Hansen. “Men hví tað er so—er tað eftir øllum at døma eingin sum veit.” []
Skipini hjá Framherja fiska væl, ikki minst góðum toskatíðum heima og á fjarleiðum fyri at takka; og makrelur er guff, serliga tá veiddur við nót til japanskar keyparar—tó ávarar leiðslan móti uppboðssølu av fiskirættindum.
GRUNDLEGGJANDI TREYTIR: FISKIVINNA/ALIVINNA Fiskivinnan
Alivinnan
Loyvi/rættindi 8 ár
Loyvi/rættindi 12 ár
E
Tilfeingisgjald uppsjóvarfiskur 10-30% Tøkugjald 5% Tilfeingisgjald botnfiskur 0%
Tøkugjald 5%
Antitrust 20%
Antitrust 50%
Max útlendskur ognarskapur 0%
Max útlendskur ognarskapur 100%
Uppboðssøla av rættindum 15-25%
Uppboðssøla av rættindum 0%
Menningarkvotur 8,5%
Menningarkvotur 0%
Útlendsk luttøka… (framhald av s. 6) av nakrari størri ætlan ella strategi. Við øðrum orðum sæst eingin reyður tráður í hesum avgerðum; hinvegin tykist talan vera um lóg sum verður smíðjað ad-hoc. Um alivinnan er nøgd við støðuna so er tað kanska tí at vinnan hevur verið við í tilgongd ini, sannlíkt av tí orsøk at hon hevur samskipað síni áhugamál væl og talað sína søk við felags rødd. Hvat viðvíkur kørmunum fyri fiskivinnuna er hinvegin samtykt á tingi at allir útlendingar skulu út úr vinnuni í seinasta lagi í 2024. Tað merkir at teir útlendingar sum eiga noyðast at selja. Um teir ikki gera tað, so missir felagið loyvi at reka vinnu. Lóggávan loyvir sostatt ikki at tey sum áttu áðrenn lógin bleiv samtykt framhaldandi kunnu eiga—beint
Laksaaling á Gøtuvík.
mótsett tí sum er galdandi í aliv inn uni. Eingin almenn grundgeving fyri liggur fyri hesari áseting, sum eisini er partur av politiskum semjum gjørdar á náttartíð handan stongdar dyr. Ein avleiðing av hesum er at Íslandssáttmálin er uppsagdur. Tað varð tó ikki nevnt í viðmerkingunum til fiskiv innunýskipanina. Hvør avleiðingin verður av avtal um við ES og Bretland fæst neyvan at vita fyrr enn í 2024. Og um parta brøvini verða tvangsseld, kann talan gerast um endurg jaldskrøv tá av torn ar. Tó er einki av hesum viðgjørt í viðmerkingunum til ta samtyktu fiskiv innunýskipanina, og tí ber held ur ikki til at siga hvat fyri støðu Løg tingið hevur til hetta. []
MARIA OLSEN
Búi Tyril
IN AV TEIMUM fremstu og mest fjøl táttaðu fyritøkunum innan ta føroysku fiskivinnuna, Framherji, hevði eina nettosølu sum kom upp á nærum 550 milliónir krónur í fjør, sambært roknskapin, næstan 100 mió. meira enn árið fyri. Ársúrslitið táttaði upp ímóti 85 mió. kr., eitt yvirskot 14 mió. hægri enn tað sum lá á botnlinjuni fyri 2017. Samtakið rindaði tilsamans 101 mió. í skatti og tilfeingisgjøldum í 2018, svarandi til 54 prosent av úrslitinum áðrenn skatt; árið fyri rindaði samtakið 56 mió. í skattum og avgjøld um, sum umboðaði 44 ps. av úrslitinum áðrenn skatt. Miðaltalið á fulltíðarsettum starvsfólkum vaks upp í 128, úr 122. Virksemið í Framherja er sterkt fokuserað á fiskivinnu men er samstundis spreitt yvir fleiri lyklaøki innan hesa vinnu á sjógvi og landi. Eitt er uppsjóvarskipini Fagraberg og Høgaberg; eitt annað frystitrolarin Akraberg; eitt triðja línuskipini Stapin og Skørin; og eitt fjórða lut vísur ognarskapur í reiða rínu m og upsa- og saltfiskavirkinum Faroe Origin, frystivirkinum Pelagos og frostgoymsluni Bergfrost. Fagraberg tekur rættiliga nógv og hevur al tíð verið kendur fyri at fiska væl; tí umboðar hann eisini ein trivaligan part av virkseminum í Framherja. Tann heldur minni men væl nýggjari Høgaberg—sum eisini er betur útgjørdur hvat køling viðvíkur—hevur, í samstarvi við Pelagos og japanskar fiskakeyparar, veitt makrel við nót í eina tíð sum eitt slag av royndar verkætlan fyri at vita um teir kræsnu keypararnir kundu góð taka vøruna. Sambært upplýsingar frá Framher ja og Pelagos hevur hetta eydnast so mikið væl at fitt av nótafiskaðum makreli varð útfluttur til Japan í fjør, og tann samhandilin heldur fram. Akraberg, sum fiskar við dupultum troli, gjørdi herfyri ein roktúr í Barentshavinum og kom heim í juli við 920 tonsum av frystum toski og 400 tonsum av súrløgu, aftan á fiskarí í bert 18 dagar. Umframt tosk og hýsu fiskar Akraberg eisini rækjur. Skipið hevur tó ikki eina fult útgjørda rækjuverksmiðju um borð, og tí verður tann veiðin fram leidd sum frystar posarækjur. Og tá tað ikki er nøkur verksmiðja í Føroyum sum tekur ímóti rækjum, er loyvt føroyskum fiskiskipum at landa rækjur uttanlands, og hetta hevur Akraberg eisini gjørt brúk av nakrar ferðir.
Reiðarin, vinstrumegin, á brúnni umborð á Akraberg, saman við Eyðun á Bergi, skipara; Akraberg inni á Fuglafirði í juli aftan á roktúr (niðri undir); Fagraberg (niðast vinstru megin á mótsettu síðu); Høgaberg (niðast høgru megin á mótsettu síðu).
MARIA OLSEN
9
SJÓGVUR & FÓLK — #5
Framherja tó ávaring afturvið
Gaffiltrukkur til arbeiðis at hjálpa til at fáa fongin hjá Akraberg yvir í frostgoymsluna hjá Bergfrost; Fryst fiskavøra verður lossað úr lastini á Akraberg.
MARIA OLSEN
Frystilínuskipið Stapin skuldi til Eystur Grønlands í næstum, um tað mundið vit tosaðu við reiðaríið tíðliga í august. Eins og Stapin hevur hitt línuskipið hjá Framherja, Skørin, fingið væl av góðum toski í eina tíð; túrarnir hjá Skørini eru tó sum vera man væl styttri við tað at talan er um feskfisk. TÝÐANDI SAMSTARV ĺ leiðslufrágreiðingini til ársroknskapin hjá Framherja varð sligið fast, eins og árið fyri, at útlit eru fyri lønandi rakstri; tó varð samstundis ávarað um at úrslitini kunnu skjótt fara at minka munandi við tí almenna vinnupolit ikki sum hevur verið førdur. “Landsins leiðsla hevur avgjørt at partur av Barentshavs kvot uni og pelagiska tilfeinginum skal seljast á uppboðssølu,” varð staðfest. “Hetta gongur út yvir lønsemið og úrslitið hjá felagnum.”
Stjóri er Anfinn Olsen. Elisabeth Eldevig og hann stovnaðu felagið í 1990unum saman við tí íslendska felagn um Samherji, og eiga tað framvegis saman. Parturin hjá Samherja er tó spakuliga minkaður gjøgn um árini og er ídag um 24 prosent. Anfinn Olsen og Elisabeth Eldevig hava bæði master út búgving innan fiskivinnu tøkni. Tá tey stovnaðu Fram herja og byrjaðu í smáum, var búskaparlig kreppa í Føroyum. Avbjóðingarnar vóru stórar, og
tað var alt annað enn lætt at koma í gongd. “Tað tekur langa tíð at byggja nakað upp í hesari vinnu ni,” viðmerkti Anfinn Olsen. “Tú sleppur ikki und an at gera ein stóran innsats yvir longri tíð og tú noyðist at toyggja teg nógv og veru liga stríðast fyri tí eisini—og vænta at forðingar eru á vegn um. Eitt sum var ógvuliga torført, serliga tey fyrstu árini, var at tað kravdist nógv meira likvidir pengar enn hvat vit høvdu roknað við. Tað fyrsta skipið vit keyptu var eitt ódn
MARIA OLSEN
artak, og tað var kortini alt ov lítið av kvotu til at fáa veruligt virksemi í. So tað var eitt baks øll tey árini at leggja lunnar undir tað sum so við og við bleiv til hesa fyritøkuna.” Samstarvið við íslendingar hevur havt stóran týdning. “Tað tætta samstarvið vit hava havt við Samherja hevur givið báðum pørtum nógvar fyrimunir, til dømis innan fiski v innutøkni men eisini handils l iga og fíggjarliga,” legði stjórin afturat. “Nú sigur tann nýggja lóg in at útlendingar skulu ikki
kunna eiga nakran part í før oyskum fiskiskipum. Vit hava tó framvegis eina vón um at politi ka rar fáa tann partin broyttan aftur áðrenn skaðin av tí verður ov stórur. Tí at heilt forbjóða útlendskari lut tøku í vinnuni er sum at skjóta seg sjálvan í fótin; vit eiga at loyva tí í avmarkaðan mun, og hava eitt munadygt eftirlit við at tey mørk sum lógin setir verða yvirhildin. Upp á tann mátin tryggja vit at ágóðin frá tí føroyska fiskiríkidøminum kemur tí føroyska samfelagn um til góðar.” []
JENS KRISTIAN VANG
10
SJÓGVUR & FÓLK — #5
Nýggjur motorur kann spara nótaskipum olju kilowatt tíma. Motorurin fæst við 8 til 16 cylindarum. Tann minsta WÄRTSILÄ 31 er komin í ta útgávan av motorinum hevur 4.880 kendu Guinness metbókina sum KW svarandi til 6.600 hestakreftir. heimsins mest effektivi 4-takt Størsti variantur av motorinum er diesel motorur. Útrokningarnar 9.760 KW sum svarar til 13.200 sum liggja til grund fyri hesum HK. snúgva seg um hvussu lítið av olju Í tí føroyska fiskiflotanum eru motorurin brúkar í mun til effekt— tað bara nótaskip sum hava so stóra og Wärtsilä 31 brúkar ikki meir maskinu. Trolararnir í Barentshavi enn 167 gram av diesel fyri hvønn num liggja beint undir í stødd. Byg Eivind Jacobsen
du teir nýtt, høvdu teir óivað eisini keypt motorar sum spara olju og eru umhvørvisvinarligir. Leif Abelgaard frá Wärtsilä var við til at menna tann nýggja motorin. Vanliga eru nýggir mot ora r ein betran av eldri modellum, greiddi hann frá. Men soleiðis var ikki hesaferð. Tá teir byrjaðu upp á Wärtsilä 31 motorin valdu teir at byrja frá botni. Og tað meta teir
vera orsøkina til at úrslitið bleiv ein motorur sum er nógv effektivari enn aðrir motorar. Teir hugsaðu eisini um at eigarin skuldi spara pengar upp á viðlíkahald, og tað eydn aðist at leingja tíðina sum gongur ímillum hvørt viðlíkahald. Okkurt viðlíkahald sum fyrr skuldi gerast hvørja ferð motorurin hevur koyrt 2.000 tímar, skal ídag gerast fyri hvørj ar 8.000 tímar. Á hendan hátt sparir eigarin pengar. Somuleiðis gongur motorurin meira optimalt alla tíðina. Termiskur effektivitetur sigur okkum hvussu nógv av oljuni verður til framdrift og hvussu nógv blívur til (Framhald á s. 21)
‘Altjóða íløgur í nógvum vinnum— tíbetur’
Capto – rættiliga fangandi
Capto er ein nýggjur nettráður til flótitrol sum Vónin hevur ment. Capto er sera slitsterkt og stívt, og er tí lætt at handfara og hevur samstundist eisini eina langa livitíð. Set teg í samband við okkum fyri at hoyra meira.
Vónin // Bakkavegur 22 // P.O.Box 19 // FO-530 Fuglafjørður // Føroyar // Tel +298 474 200 // info@vonin.com // vonin.com
JOHNNY í Grótinum vísir á at vit í Føroyum ídag njóta gott av váðafúsum altjóða íløgum innan flest allar vinnugreinar. “Húsalán, fartelefon, bilar, bensin, vøruflut ningur, laksur, betong og gistingarhús eru bara nakrar av vørum og tænastum sum ídag finnast í útboði á tí føroyska marknaðinum við hjálp av váðafúsari útlendskari fígging,” viðmerkti búskaparfrøðingurin. Eitt dømi er BankNordik, hvørs partabrøv eru børsskrásett, har útlendskir partaeigarar eiga helmingin av eginognini, sum er bókað til góðar tvær milliardir krónur. Eitt annað dømi er Bakkafrost, við einum børsvirði upp á slak ar 20 milliardir krónur, har váðafúsir altjóða íleggjarar so sum pensjónsgrunnar eiga meira enn tveir triðingar av partabrøvunum. “Bara í hesum báðum børsskrásettu fyritøk um njóta vit sum samfelag ágóðan av yvir 15 mia. kr. í váðafúsum íløgum,” segði Johnny í Grótinum. Tey seinastu 10 árini hava íslendingar átt tann eina televeitaran í Føroyum, men í fjør seldu teir meirilutan av partapeninginum. Í hotellv innuni samstarvar okkara heimliga flogfelag við altjóða Hilton hotellketuna, með an ein stórur norskur íleggjari í nógv ár hevur verið partaeigari í Smyril Line samtakinum. Og Skipafelagið hevur í nógv ár verið partur av tí íslendska flutningssamtakinum Eimskip. “Tað føroyska samfelagið hevur brúk fyri váðafúsari altjóða fígging fyri at kunna veita íbúgvunum her kapitalkrevjandi tænastur og vøru r, og fyri at kunna hava eina nøktandi mongd av áhugaverdum størvum her,” segði Johnny í Grótinum í samrøðu við Sjógvur & Fólk. “Ein uppteljing vil við vissu vísa at ein stórur partur av størvunum í tí privata geiranum hevur sum fortreyt hesa váðafúsu altjóða fígg ing,” legði hann afturat. “Tíbetur hava vit megnað at fingið til vega hesar váðafúsu íløgur, av tí at djørv og víðskygd vinnulívsfólk hava gagnnýtt møguleikarnar í tí samansjóðaða altjóða kapitalmarknaðinum.” []
11
SJÓGVUR & FÓLK — #5 MARIA OLSEN
Váðafús altjóða fígging ger okkum ríkari sum land, sigur Johnny í Grótinum, sum var formaður í Nýskipanar nevndini; hann mælir til “ávísar avmarkingar” heldur enn fult forboð fyri útlendskum ognarskapi í fiskivinnuni á sjónum. Johnny í Grótinum, búskaparfrøðingur, var formaður í Nýskipanarnevndini; Frystar fiskavørur verða avskipaðar (niðanfyri).
Í
Búi Tyril
2016 framleiddi ein bólkur av serfrøðingum eina frágreiðing til fiskimála ráðharran um ta ætlaðu fiski vinnunýskipanina, ið skuldi fáa virknað í seinasta lagi frá 1. januar 2018. Formaður í ser frøðingabólkinum var táver andi sjúkrahússtjórin Johnny í Grótinum, sum eisini er útbúgv in búskaparfrøðingur. Nú ið tann nýggja skipanin hevur virkað í hálvtannað ár, hava vit hitt Johnny í Grótin um á máli fyri at diskutera tilráðingar í frágreiðingini og gongdina annars síðani frá greiðingin varð løgd fram á heysti 2016. Eitt av teimum politisku krøvunum til nýskipanina var at fullkomið bann skuldi setast fyri útlendskum ognarskapi í fiskiv innuni á sjónum. ĺ eftir meting í fjør summar ávaraði tó Johnny í Grótinum um negativar avleiðingar av hes um. Men hvat fer sannlíkt at henda, um føroyingar halda fast við ætlanina at avvikla alla n útlendska n ognarlut í føroyska ri fiskiveiði tey kom andi fimm-seks árini, spurdi Sjógvur & Fólk.
Útlendskur peningur ger Føroyar ríkari “Tað mest sjálvsagda er jú at íløgurnar í fiskivinnuni fara at fækka,” svaraði Johnny í Grótinum. “Men tað er eis ini upplagt at íløgurnar í aðrar vinnuf yritøkur fara at fækka tey komandi árini. Hetta tí tey kapitalsterkastu føroysku fel øgini fara at seta pening í hini feløgini innan fiskiveiði—tí har eru teir útlendsku eigarnir noyddir at selja. Hesar íløgur verða við øðrum orðum ikki gjørda r í aðrar vinnugreinar. Her er talan er um milliardir av krónum, hvørs fígging skal finnast aðrastaðni. Úrslitið verðu r, alt annað líka, einar fá t æk a ri Føroyar við færri vinnum øguleikum og færri arbeiðsplássum.” Men fara teir føroysku peningastovnarnir ikki bara at yvirtaka fíggingina frá teimu m útlendsku partaeig arunum, spurdu vit.
“Nei,” svar a ði Johnny í Grótinum, “tað kann eg sum fyrr vera ndi bankamaðu r við vissu tryggja teg um, at tað fara peningastovna rnir ikki. Eitt er at peningastovnarnir í heila tikið ikki eru so váðafúsir at teir ynskja at fíggja so stóran part av fiskivinnuni í Føroyum. Men sjálvt um teir ynsktu tað, hava teir ikki loyvi til tað, tí tær herdu reglurnar ið fylgdu aftan á fíggjarkreppuna í 2008 seta mørk fyri hvussu nógvan pening peningastovnar kunnu læna út til fiskiv innuna sum váðafúsa vinnu og tey einstøku reiðaríini í vinnuni. Teir stóru bankarnir hava longu rakt markið fyri hvussu nógv teir kunnu læna út til f leiri av teimum stóru fiskiv innu fyri tøkunum. Harnæst meldaðu bankarnir eisini greitt út í teirra hoyringssvari til okkum í ser f røði ngab ólkinum, at tann ætlaða nýskipanin fór at viðføra herd krøv og hægri lánirentur vegna størri ótrygg leika í vinnuni.”
til fiskivinnuna frá altjóða kapitalmarknaðinum.” Sjógvur & Fólk: Men hví fingu vit yvirhøvur eina fiski vinnunýskipan, um avleiðing arnar eru so neiligar? “Tann almenna orsøkin til at okka ra politiska skipan í 2007 uppsegði øll fiskiloyvir við atlit til at fáa eina nýggja f iskiv innul ógg ávu, var at vit skuldu fáa staðfest tann almenna ræðisrættin yvir okk ara fiskirættindum. ‘Ogn Før oya fólks’ var eitt hugtak sum fylti nógv í tí samanhanginum. Bakgrundin var eftir øllum at døma, at nakrir skipahandlar vóru farnir fram, har stór virð ir vóru farin úr fiskiv innuni til privatar fyritøku r, og har teir nýggju eiga ra rnir í fleiri førum samstarvaðu við váða fúsar altjóða íleggjarar.” Johnny í Grótinum helt fram: “Tann politiska skipanin óttaðist fyri at ræðisrætturin yv i r fiskivinnuni endaði á útlendsku m hondum, og at vinningurin av teimum sølun um endaði í privatum hondum. ‘KANN LOYSAST SMIDLIGARI’ Hetta varð eisini beinleiðis Búskaparfrøðingurin legði skrivað í viðmerkingarnar til afturat: “Samanumtikið frem ta løgtingslógina sum í 2007 ur tann politiska skipanin segði upp øll fiskiloyvini at í løtuni búskaparliga sjálv fara úr gildi tann 1. januar pínslu—upp á hálsin av tí før 2018.” oyska samfelagnum—við at Lupu politikararnir ikki forða fyri váðafúsari fígging framav í sínum ivri?
“Kanska. Tí trupulleikin við kapitalisering av tilfeingis rentu ni, har vinningurin av framíhjárætti ndu nu m í alla framtíð verður tikin úr vinn uni, kann loysast upp á fleiri máta r. Ein máti er at tann almenni myndugleikin selir rættindini; ein annar máti er at leggja tilfeingisgjald á fiskir ættindini—soleiðis at rættu rin hjá almennu Føroy um vegna alt samfelagið til hendan eykavinning verður framdur í verki. Fyri mær er eingin ivi um, at langtíðar rættindi við hóskandi ásettum tilfeingisg jøldum er skynsam asta loysnin.” Hvussu við útlendskari luttøku í fiskivinnuni—eigur hon ikki at vera loyvd í um leið sama mun sum í eitt nú aliv innuni? Johnny í Grótinum: “Ja, hin trupulleikin við ov stór um útlendskum ræðis r ætti í fiskivinnuni kann eisini loysast meira smidliga enn núv era ndi ætla ni r um full komiliga at banna váðafús um altjóða íløgu m. Eitt nú kunnu myndugleik a rnir leita sær íblástur í aliv innuni, har okka ra myndugleikar hava megnað at sett í verk ávísar avmarkingar fyri útlendskum ræðisrætti uttan tó beinleiðis at forða fyri altjóða íløgum.” []
12
SJÓGVUR & FÓLK — #5
Alneyðugt fyri flakavirkir at gera íløgur í nýggja tøkni Meðan okkara gomlu flakavirkir ikki eru kappingarfør og ikki klára at endurnýggja seg, hava virkini í alivinnuni og uppsjóvarvinnuni kunnað gjørt íløgur í nýggjari tøkni sum økir munandi um produktivitet og lønsemi. Eivind Jacobsen
T
EY ELSTU flakavirkini í Føroyum eru meira enn 60 ára gomul, og hetta er ein trupulleiki. Tað ber ikki til at innrætta gamlar bygningar optimalt, og vánaligt skiftisavlop ger at tað hvørki eru pengar til effektivar maskinur ella nýggjar bygningar. Seinnapartin av 1970unum og frameftir fingu vit flakavirki á hvørjum tanga. Tað vóru umleið 30 flakavirkir tá tey vóru flest. Nógv flakavirkir blivu bygd fyri at útvega arbeiði til bygdafólkið. At sjómarkið bleiv flutt út á 200 fjórðingar í 1970unum, og tey skip vit áttu ikki longur sluppu at fiska aðrastaðni, gjørdi at føroyingar noyddust at fiska undir Føroyum. Tað nýggjasta av hesum gomlu virkjum er tað sum Kjartan Joensen í Leirvík bygdi, har Norðfra heldur til ídag. Tað sum hevur týdning á einum flaka virki er tó ikki aldurin á bygninginum. Alt avgerandi eru tær maskinur sum eru tøkar á virkinum og plássið at seta tær á. Ídag eru munandi færri fiskavirkir enn tað vóru fyri sig 35 árum síðan. Kósin i Klaksvík, Faroe Origin í Runavík og Delta á Tvøroyri eru tey sum keypa so at siga allan upsan sum verður fiskaður undir Føroyum. Vaðhorn á Strondum og Fiskavirkið í Gøtu framleiða saltfisk; Faroe Origin á Toftum er eisini farin at framleiða saltfisk. Tavan í Leirvík framleiðir gullaks helvtina av árinum og tá er rættiliga nógv arbeiði; restina av árinum er óstøðugt arb eiði, men tey framleiða upsa, tosk, hýsu og sild hina helvtina av árinum, og starvs fólkið fær eina ársintøku. Sandoy Seafood framleiðir nakað av toski. Tey keypa alt á uppboðssøluni. Norð fra framleiðir liðugtvørur, sum verða seldar í Føroyum og uttanlands. Eingi skip eru knýtt at Norðfra, men trolararnir á land leiðini avreiða ofta har og tað er eitt ískoyti til virki og starvsfólk. So eru nøkur onnur smá virkir. Onkur fiskakeypari fæst mest við at útflyta. Nevið, sum er 100 prosent føroyskt, heldur til á havnalagnum í Runavík. Tey keypa smærri nøgdir og framleiða til ávísar kundar uttan lands. Nevið eigur eisini eitt fiskavirki í Ís landi. Vit hava ikki nevnt øll, men vit kunnu staðfesta at tað eru fleiri virkir sum keypa hvítan fisk. 13 fiskavirkir eru ídag limir í Føroya Ráfiskakeyparafelag.
skorið av flakakvinnum. Síðan ferð fiskurin ígjøgnum ein kutara, sum sker flakið í bitar. Hesin kutari er heilautomatiskur og brúkar myndatól at hyggja og vekt at viga, soleiðis at stykkini viga júst tað tey skulu. Eisini sker kutarin fiskin sundur soleiðis at sporl er fyri seg og restin fyri seg, um tað ynskist. Aftaná fer tað skorna flakið í ein band frystara. Bandfrystari er eitt transportband sum melur spakuliga soleiðis at flakið fer inn feskt í øðrum endanum og kemur útaft ur fryst í hinum endanum. Hesi nevndu framleiðslutól, f laka maskina, reinskerilinja, kutari og band frystari eru á øllum størri fiskavirkjum. Men flakamaskinurnar eru gamlar og tær nýggjastu kunnu meira. Reinskerilinjur eru gamlar og tær nýggjaru kunnu væl meira. Kutari er knívur meðan teir nýggjastu brúka vatnstrálur og kunnu nógv meira. Bandfrystari eru rímuliga nýggir og helst á hædd við tað nýggjasta á marknaðinum. Tískil er produktiviteturin neyvan so góður sum hann kundi verið. Vasking á flakavirkjum er eisini týdn ingarmikil. Tað kostar nógvar pengar at vaska. Maskinur eru truplar at vaska, tí ofta eru krókar sum eru truplir at røkka. Tess meira fiskur verður skorin tess størri møguleikar eru hjá bakterium at fáa fóta festi. Krøvini til vasking vaksa og tí má hugsast um vasking í samband við nýíløgur. Tað krevur ofta nógv meira pláss enn mett verður áðrenn íløgur verða gjørdar. Sjálvandi verður okkurt skift út á teimum gomlu flakavirkjunum, og onkur íløga verður eisini gjørd, treyðugt so. Men tá vit samanbera við uppsjóvarvirkir og laksavirkir, so eru upsa- og hvítfiskavirkini eftirbátar. Tey hava ofta reyð tøl á botnlin juni, og tí er sera trupult at fíggja nýggj ar maskinur. Og tá eingin veit at siga um fiskiskapin í komandi tíðum, er atgongdin til rávøru rættiliga ótrygg.
AVLOPIÐ RØKKUR IKKI TIL NÝÍLØGUR Vit tosaðu við Egil Olsen suðuri á Tvøroyri. Egil hevur verið í fiskivinnuni tey seinastu 30 árini. Hann helt at tað var trupult at fáa nøktandi avlop at til endurnýggja virkini. Flestu flakamaskinurnar eru frá 1980unum; so tær eru gamlar, sjálvt um tær rigga. Men tað finnast nýggjari maskinur. Tá vit hyggja inn á laksavirkini síggja vit at tær maskinurnar sjálvar leggja fiskin í flakamaskinuna. Í Føroyum eru flestu flakamaskinurnar í ali- og fiskivinnuni av merkinum Bader. Vit spurdi eisini Egil Olsen um hann MANNAGONGDIR Á FLAKAVIRKJUM helt tað er møguligt at gera nakað við Flakavirkir brúka í dag flakamaskinur at støðuna. Hann helt at eitt alternativ var skera fiskin til flak. Síðan verður tað rein at seta avmarkingar (Framhald á s. 24)
Manglandi flotanum aftur Tann føroyski fiskiflotin er við at dragna afturúr álvarsliga í mun til okkara kappingarneytar; meðan norðmenn, íslendingar, grønlendingar og onnur byggja nýtt í heilum, brenna vit inni við óneyðuga orkudýrum og dálkandi skipum. Okkara flotti uppsjóvarfloti tjenti nógv, og mong í okkara M TAÐ mundið tá ið grannalondum mundu vera uppsjóvartrolarin Trónd grøn av øvund yvir hesar priv ur í Gøtu kom, í 2010, vóru iligeraðu føroyingarnar. føroyingar av røttum stoltir Ikki langt framman und av sínum fiskiflota—og høvdu an Tróndi í Gøtu hevði okk verið tað í nøkur ár. Fólk í øðr ara uppsjóvarfloti fingið fleiri um londum sóu upp til okkum aðrar nýbygningar, sum eisini í hesum høpi, undraðust yvir vóru at rokna sum framkom hesa lítlu tjóð sum tó var so in skip, onkur av teimum sera stór innan fiskivinnuna, og framkomin: Norðborg, Finn hevði so framkomin skip. ur Fríði, Krúnborg (nú Fagra Búi Tyril
U
13
SJÓGVUR & FÓLK — #5
Dávid Jacobsen, nevndarformaður í Varðanum, við Finni Fríða og Tummas T í bakgrundini; Tróndur í Gøtu liggur tí gearið er farið, og hóast eitt nýtt er bílagt er leveringstíðin mett til eitt ár (niðast vinstrumegin); Varðin hevur fingið leigað Gitte Henning við forkeypsrætti, og har hevur Varðin kanska gjørt kvettið, tí her er talan er um eitt nýtt og framkomið uppsjóvarskip—Gitte Henning er ikki meira enn eitt ára gomul (niðast høgrumegin).
vørudygd og ikki eru nóg eff ektiv, skjótt út á síðuspor, har lægri prísur fæst fyri vøruna og møguleikarnir fyri at klára seg gerast tilsvarandi minni. Hetta inniber at tað at hava nýggj og hóskilig skip er ein fyritreyt fyri at kunna standa seg í kappingini um teir góðu keypararnar sum geva høgan prís fyri dygdar vøru, sambært f leiri keldur sum vit hava tosað við.
verður ongantíð tað sama sum at byggja nýtt. Hinvegin tá tú byggir nýtt, so fært tú útgjørt skipið við nýggjastu og frem stu tøkni, og innrættað tað neyvt eftir tørvi og endamáli; upp á tann mátan fær man muna ndi betur gagnnýtt ta vitan man hevur upparbeitt, í tráð við ynskiligar arbeiðsum støður og alt tað. Tað er nakað heilt annað.” Og hvat er tað so sum er avgerandi fyri at kunna seta BRENNA INNI VIÐ GOMLUM nýggj uppsjóvarskip í ordra? Tey nýggju skipini hava Svarið vit hava fingið frá øll nevni l iga betri tøknifrøði um síðum er í stuttum: fígg enn gomul skip, ikki minst tá ing. MARIA OLSEN talan er um køling av veiðini, Eitt nýtt uppsjóvarskip sum er sera avgerandi fyri kosta r nevniliga fleiri hundr vørudygdina. Nýggj tøkni er að millión i r at byggja, og eisini av sera stórum týdningi eingin vil fíggja um ikki tann tá tað snýr seg um motorarnar sum bíleggu r kann vísa á at sum dríva skipið: teir nýgg skipið hevur góð fiskirættindi ju brenna minni olju, dálka tryggjað fyri minst 12-15 ár. minni og lata út smærri nøgdir “Bankarnir vilja ella kunnu av CO2. Harumframt kemur ikki fíggja nýggj føroysk fiski at tann fremsta yrkisvitanin skip sum er,” sigur Dávid Jac eisini hevur lyndi til at savnast obsen, “enntá um vit hava so á teimum bestu skipunum— mikið inni á bók at vit strangt eftirspurningurin á tí dugna tikið kundu fíggjað tað við ligasta fólkinum er høgur og tí egnum midlum. Men at gjørt hava hesi ofta lættast við at fáa tað hevði neyvan verið skyn kjans við teimum nýggjastu og samt, tí raksturin av felagnum ina av at uppsjóvarflotin ikki yvirh øvur er so umráðandi bestu skipunum. kosta r nógv og krevur sera hevur megnað at endurnýggj sum sagt verður frá, og hví “Tað er ein veldigur munur høgan likviditet. Vit hava ein að seg í gulltíðunum sum hava ella hví ikki tað er so. á at keypa gamalt og byggja trupulleika her, og hann er verið millum 2010 og 2017? Her var ikki torført at nýtt,” sigur Dávid Jacobsen, við at gerast akuttur—nógv Men lat okkum fyrst, staðfesta at í dagsins ferðhøga nevndarformaður í Varðanum. av teimum eldru skipunum í áðrenn vit hyggja nærri at tí og kappingarharða altjóða “Tá eitt skip er til sølu er tað flotanum eru nú so gomul at spurninginum, fáa skil á um vinnuumhvørvi, glíða tey sum næstan altíð tí at seljarin vil eingin vil keypa tey.” [] endurnýggingin av flotanum ikki megna at bjóða nøktandi hava eitt betri skip; so at keypa
endurnýgging av kann koma um brekku berg) og Christian í Grótinum. Men spola so fram smá tíggju ár, og vit standa ídag næstan ‘sum reyvin av fjórðu deild’ í mun til londini kring okkum. Hvat er hent? Hvussu kundi alt hetta broytast so skjótt? Hesin spurningur er nógv frammi fyri tíðina millum fólk sum hava við fiskivinnuna at gera. Eitt er at broytingarnar í heiminum eru skjótar ídag, og at krøvini til tey ið skulu standa seg í altjóða kapping eru hørð. Men flest øll ið vit hava tosað við eru samd um at føroyingar onkursvegna hava sovið í tímanum her. Er tað vinnan sjálv, ella er tað tann politiski klassin sum fyrst og fremst eigur skuld
14
SJÓGVUR & FÓLK — #5
Í eygsjón: Fríhandilsavtala Føroyar er eitt sera sterkt vørumerki í Russlandi, okkara nógv størsta útflutningsmarknað—men tað er neyðugt nú at fáa fríhandilsavtalu við Russland og hini londini í EABS, áðrenn kappingin kemur í gongd har. Jón Thorsteinsson & Búi Tyril
F
ØROYAR HAVA í løt uni góðar vónir um at fáa eina fríhandilsavtalu við Eur asiatiska Búskaparliga Sam veldið (EAEU—Eurasian Economic Union), eitt nýtt og stórt búskaparligt samveldi í Eyst u r Europa og Norður Asia. Russiska Ríkjasamband ið, ið er tað størsta landið í EABS, hevur í nøkur ár verið okkara týdningarmesti út flutningsmarknaður, og ein formlig avtala um fríhandil við EABS hevði kunnað við virkað til at framtíðartryggjað okkara handilsviðurskifti við Russland og hini londini í EABS, umframt at ein slík avtala hevði givið møguleikar fyri breiðari vinnuligum og øðrum samstarvi. Sjógvur & Fólk hevur tosað við sendimann Føroya í Russ landi, Hákun J. Djurhuus. EAEU varð stovnað fyri bert fáum árum síðani, og kann tí sigast at vera ein nýggjur spælari á altjóða palli num. EABS londini eru fimm í tali sum nú er, og landaøkið ið londini fevna um er ovur stórt, eins og talan er um so nógvar íbúgvar sum góðar 183 milliónir. Og nevnast kann at hetta samveldið hevur bæði felags flagg og limamerki. Tá tað kemur til samhand il millum hetta búskaparøkið og onnur lond, hava Føroyar á ein hátt verið við frá byrjan og hava skapt sær eina serstøðu á hesu m marknað vegna okk ara stóra útflutning til Russ lands; men tað skerst ikki burt u r at tað er neyðugt hjá
Føroyum, so ella so, at røkka einum tryggum og støðugum handilssambandi við hendan nýggja felagsskap. “Tað sum formliga er øðr vísi í mun til støðuna sum hon var fyrr, er at nú hevur tú ikki bara við Russland at gera,” segði Hákun Djurhuus. “Nú hevur tú Kazakhstan, Kyrgyzstan, Armenia og Hvítarussland inni í myndini eisini, so nú arbeiða vit yvir fyri øllum blokkinum.” Hákun legði afturat at EABS londini hava eina toll samgongu, og at tey arbeiða fram ímóti tættari sínamil lum búskaparligum samstarvi. “Hatta er ein felags marknaður sum ikki minnir sørt um ES,” vísti hann á. SEMJUSKJAL Í 2017 var landsstýrismaðurin í uttanríkis- og vinnumálum, Poul Michelsen, á arbeiðsferð í Russlandi, har fundur varð hildin við russiska Uttanrík isráðið í Moskva og við Russ iska Ríkjasambands Hand ils- og ĺdnaða rk amarið (RF CCI). Harafturat luttóku føroyska r fyritøkur í stóru al tjóða matvørumessuni World Food Moscow. Og nú hava Føroyar verið í samráðingum við EABS í eina tíð. “Ein samráðingargongd um so viðfevnandi viðurskifti sum handil og samstarv mill um lond tekur tíð, og tað skal vera semja millum limalond ini í EABS um fríhandilssátt málar við onnur lond, men har er avgjørt áhugi fyri tættari samstarvi við Føroyar,” segði Hákun Djurhuus víðari.
Í fjør varð eitt týðandi stig tikið á leiðini ímóti einari frí handilsavtalu við EABS, tá eitt semjuskal, eisini nevnt eitt MoU (Memorandum of Understanding) varð undir skrivað í Føroyum av Poul Michelsen uttanríkisráðharra og Tatianu Valovaya, idnaðar málaráðharra fyri EABS. ĺ skjalinum staðfesta báðir part ar at teir vilja arbeiða víðari fram ímóti tættari samstarvi. “Hetta semjuskalið er eitt týdni ngarm ikið grundstøði undir arbeiðinum fram ímóti einum formligum fríhandils sáttmála, ið vónandi kemur se inni,” segði Hákun Djurhuus. NULL TOLL Sendimaður Føroya í Russ landi er nú eisin góðtikin sum sendimaður í øllum EABS londunum, og Hákun Djurhuus hevur havt fundir við hini londini í samgonguni og er eisini í fer við at vitja tey. “Teirra støða til tættari samstarv við Føroyar er sera jalig uppá allar mátar,” segði hann. Ein felagsnevnd við um boðum fyri Føroyar og EABS londini er eisini sett, og part arnir hava avtalað at hitt ast eina ferð um árið. Fyrsti fund u r í nevndini—hildin tann 27. mai í Moskva, við umboðum fyri øll limalondini og Føroyar—varð skipaður við Tatianu Valovaya sum orðstýr ara (chair) og Poul Michelsen sum viðorðstýrara (co-chair). Har varð tosað um eina røð av møguligum samstarvs økjum og avtalað at tann næsti fundu ri n skal verða hildi n
Poul Michelsen, uttanríkisráðharri, og Tatiana Valovaya, idnaðar málaráðharri fyri EABS (ovast); Frá felagsnevndarfundi í Moskva tann 27. mai, við umboðum fyri øll limalondini í EABS og Føroyar; Føroyingar taka lut á bókamessu í Moskva í desember 2018— Niels Jákup Thomsen og Urd Johannesen (niðast vinstrumegin).
í Føroy u m komandi ár. Tá verða eisini vinnuumboð fyri øll EABS londini boðin við, sambært Hákun Djurhuus. Tann parturin verður skipaður sum eitt vinnuforum við síð una av tí formliga fundinum millum myndugleikarnar. “Hetta er ótrúliga spenn andi, tí fyri okkum eru fleiri av hesum marknaðunum púra ótroyttir,” segði tann eldhug aði sendimaðurin. Um tann ítøkiliga spurn ingin um fríhandilssáttmála,
greiddi Hákun Djurhuus frá at ein fríhandilsavtala fer at trygg ja Føroyum marknaða r atgongd undir WTO reglum, tað vil siga, undir altjóða sam tyktum reglum og, ikki minst, ein fríhandilsavtala fer helst at innibera at ongar tollforðingar ella aðrar avmarkingar koma at vera á føroyskum vørum til EABS. BÚSKAPARFORUM Eitt ið EABS londini hava tikið stig til fyri at fáa í lag
Eurasiatiska Búskaparliga Samveldið (EABS) EURASIATISKA Búskap arliga Samveldið (EAEU— Eurasian Economic Union) varð stovnað í 2014-15 og hevur fimm limir. Umframt Russland, við góðum 146 milliónum íbúgvum, eru hesi londini limir í EABS: Hvítarussland (9,5 mió., Kazakhstan (góðar 17 mió.), Kyrgyzstan (uml. 6 mió.) og Armenia (3 mió.).
Tað búgva samb ært al menn hagtøl tilsama ns væl oman fyri 183 mió. í EABS, og bruttot jóðar ú r t økan hjá samveldinum liggur um tað sum svarar til 1900 milli ardir US dollarar, sambært EAEUnion.org. EABS INNARI MARKNAÐUR: Eins og í ES byggir tann inna ri marknaðurin í EABS
á tey sonevndu fýra frælsini. Vørur, tænastur, kapitalur og fólk kunnu ferðast frítt um síná millum landamørkini hjá limalondunum í EABS. Harafturat er talan um felags politikk á fleiri økjum, eitt nú innan ídnað, landbúnað og orku, og møguleiki er fyri enn størri samskipan og inte gratión í framtíðini, til dømis innan gjaldoyra viðurskifti. []
15
SJÓGVUR & FÓLK — #5
við eystanlond
Útflutningsvirði í 1.000 kr: Størstu 24 keyparalond
Á fiskivinnumessu í St. Pætursborg, Hákun Djurhuus hittir ráðharra úr Murmansk; Frá Economic forum í St. Pætursborg fyri stuttum— sendimaðurin saman við m.a. umboðum fyri Vónina (niðast).
størri sínámillum samstarv, er eitt árligt búskaparforum tey kalla Eur asian Week, eitt forum bæði fyri EABS londini og triðjalond so sum Føroyar. Í fjør var Armenia vertur fyri tiltakinum, og tá vóru umboð fyri al mennu Føroyar og Vinnuhúsið við. Í ár verður Eurasian Week í Kyrgyzstan frá 24. til 27. september, og næsta ár verður tað í Hvítarusslandi. Sambært sendimannin geva hesi tiltøk góðar møguleikar at byggja upp samband við myndugleikar og vinnulív í EABS londunum. “Tað er forbiðið interessant at hoyra perspektivini hjá hesum londum um hvar tey fara, ikki minst í mun til triðjalond,” viðmerkti hann. Umframt hesi tiltøk er eisini eitt risastórt árligt altjóða búskaparligt forum í St. Pætursborg, har føroysk
vinnuumboð og umboð fyri føroyskar myndugleikar hava verið við. Á hvør jum ári luttaka yvir 10.000 fólk úr meira enn 120 londum, so hetta er eitt tað størsta í heiminum av sínum slag har stór f yrit økur luttaka, umframt bæði stjórnarl eiða rar og uttanrík sráðharrar. Eitt nú var ein stór send inevnd úr USA við seinast, hóast tey politisku viðurskiftini millum USA og Russland hava verið eitt sindur ivasom í seinastuni. Hara fturat var ES um boðað, umframt einstøk ES lond og EBS londini. Hákun Djurhuus legði dent á at hesin stóri altjóða áhugin fyri tí ið fyriferst í EABS økinum er ein spegling av at tað hendir sera nógv har. STERKUR STERTUR Russland er ídag so nógv tann størsti einstaki marknaðurin fyri føroyska r
fiskavørur, og tað er serliga alifiskur og pelagiskur fiskur vit útflyta til Russ lands. Útivið 30 prosent av tí russiska innflutninginum av fiskavørum kemur úr Føroyum, skilst—og tað sigur ikki lítið, tí Russland er stórt, og fólkum har dámar væl fisk. “Tað er vanligt at síggja føroysk an laks á menu’ini á matstovum her,” segði Hákun Djurhuus. “Og tá eg sigi at eg eri úr Føroyum, er tað ikki óvanligt at fólk smílast og vísa seg at vita nokkso nógv um okk ara land.” Hetta gevur ikki bert eina mynd av tí alstóra týdningi tann russiski marknaðurin hevur fyri føroyskan út flutning og búskap, og harvið fyri livi støðið og vælferðina tí í føroyska sam felagnum—tað vísir at Føroyar er eitt óvæntað sterkt vørumerki í Russlandi. Tá Føroyar í 2011 við Jacob Vest ergaard sum fiskimálaráðharra, eftir úrslita leysa r samr áðingar við hini makrel lond ini, ásetti sær sína egnu makrelk votu uppá 150.000 tons, gjørdist ein avleiðing at ES boykottaði føroyskan makrel. Tískil mátti finnast ein nýggjur marknaður fyri henda n fisk in. Og tá so ES og onnur lond sam tyktu eitt handilsbann ímóti Russland í 2014, fór táverandi løgmaður, Kai Leo Johannesen, til Russlands at sam ráðast um sølu av føroyskum laksi til russarar. Hesar hendingar góvu Føroyum eina serstøðu á tí russiska marknað inum. Hyggja vit at teimum føroysku út flutningstølunum, sæst at í áru nu m 2008-2010 var ávísur útflutningur til Russlands, men hesin kann næsta n kallast ein viðfáningur í mun til tað ið hendi seinni. Í 2011 er eitt lop uppeftir, og í 2012 nærkast útflutni ngu rin eini hálvari milliard krónu r. Síðani tekur gongd in veruliga dik á seg, og í 2016 táttar sølan til Russlands í tvær milliardir kr. 2017 var eitt serliga gott ár, har útflutningurin kom upp á hálva triðu milliard, og í 2018 lá hann væl oman fyri tvær milliardir. So tað er einki at taka seg aftur í at hetta snýr seg um ovurhonds stór virði, serliga fyri eitt so lítið land sum Føroyar.
2017 2018 Russiska Ríkjasambandið 2.534.412 2.190.711 Stóra Bretland 769.537 840.205 Danmark 562.693 705.710 USA 778.959 705.303 Kina 460.106 644.248 Noreg 465.082 379.722 Italia 292.587 336.106 Póland 252.626 270.405 Spania 227.458 256.486 Frankaríki 249.691 236.363 Týskland 746.993 209.093 Niðurlond 447.278 188.515 Ísland 120.306 142.807 Nigeria 92.964 132.005 Portugal 44.826 71.295 Svøríki 74.624 56.867 Grønland 46.286 56.816 Litaua 67.092 56.666 Kanada 32.536 55.644 Japan 60.027 51.631 Sam. Arabisku Emiratini 36.814 51.006 Belgia 52.635 47.986 Ukraina 13.675 40.850 Grikkaland 35.002 34.522
Útflutningsvirði í milliardum kr til Russiska Ríkjasambandið 2008-2018 3.0 2.5 2.0 1.5 1.0 .5 0
08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18
Kelda: Hagstova Føroya
KAPPINGIN KEMUR Føroyar hava fyri neyðini at smíða meðan jarnið er heitt, tí tað ber ikki til at siga nær handilsbannið hjá ES mótvegis Russlandi verður avtikið og tey viðurskiftini verða norma l iserað. Handilsbannið er nýliga blivið longt við einum ári, og enn bendir einki á at tað verður avtikið innan stutta tíð; men tá ið tað einaferð hendir, missa Føroyar ta serstøðu á tí russiska marknaðinum sum vit hava havt nú tey seinnu árini. “Tá hevði verið gott um vit vóru komin á mál við einari fríhandils avtalu,” segði sendimaðurin. “Tí vit skulu minnast til at Føroyar eru lítlar (Framhald á næstu síðu)
Føroysk sendifólk kring heimin FØROYAR hava sendifólk í Moskva, Brússel, Keypmannahavn, London, Reykjavík, og nú eisini Beijing. Tey føroysku sendifólkini eru í starvi í fýra ár í senn við møguleika fyri at leingja setanina nakað. Tey virka eitt nú sum millumliður mill u m føroyskar og útlendskar myndugleikar og millum føroyskt og útlendskt vinnulív. Eis ini arbeiða tey við at tryggja vunnin rættindi og vinna nýggj rættindi fyri Føroyar, umframt at marknaðarføra landið á ymsum økjum og viðgera fyrispurninga r frá fólki úr vinnu og øðrum pørtum. []
16
SJÓGVUR & FÓLK — #5
Í eygsjón: Fríhandilsavtala… (framhald av s. 15) í mun til onnur lond ið hava somu á huga m ál sum vit á tí russiska marknaðinum.” Hákun Djurhuus metir at um vit ikki hava tryggjað okka ra serstøðu við einum fríhandilssáttmála til ta tíð, kann tað ganga eins skjótt nið uraftur sum tað hevur gingið upp tey seinnu árini. “Í eini broyttari støðu kunnu summi av okk a ra granna londu m skjótt gerast kappingarneytar hjá Føroyum á tí russiska marknaðinum,” viðmerkti hann. “Íslendingar, ið vóru við á tí seinasta búskaparforuminum í St. Pætursborg, fara helst at vera til reiðar at selja makrel til russar. Skotar ala nógvan laks, og hjá teimum er tann russiski marknaðurin uttan iva áhugaverdur. Og norðmenn kunnu veita bæði makrel og laks. Yvirhøvur eru lond í Vestu r Europa sera virk in í Russlandi og royna at optimera síni handilsviðurskifti við Russland hóast handilsstongsu lin hjá ES—tí møguleikarnir í Russlandi og EABS eru ómetaliga stórir.” Eitt annað er at tá handilsbannið hjá ES ímóti Russlandi einaferð er av, kann spurningu rin um toll á fiska vørur til tann russiska marknaðin, ella EABS, gerast viðkomandi. Og í hesum sambandi kemur eisini spurn ingurin um virðisøktar fiskavørur, tí tað kann hugsandi gerast áhugavert fyri føroyar í størri mun enn nú at útflyta hágóðskaðar vørur til Russ lands og onnur EABS lond. So eis ini av hesa ri orsøk hevur tað týdn ing at Føroyar fáa fríhandilsavtalu við EABS, meðan vit enn hava eina fyrimunarliga støðu í Russlandi sum veitari av dygdargóðum fiskavørum. Ein fríhandilsavtala kann við øðrum orðum tryggja at Føroyar framhald andi liggja eitt fet framman fyri eitt nú kappingarneytarnar í Norður Atlantinum. BÁÐAR VEGIR Samhandil og samstarv er ein spurn ingur um bæði at lata og at fáa. Tá tað kemur til sjálvan fiskiskapin, hava føroyingar og russarar leingi havt avtalur um kvotur hjá hvørjum øðrum, og um ein fríhandils sáttmáli kemur, verður tað ein spurningur um í størri mun at lata upp fyri vørum og tænastum frá hinum partinum. Tað verður spennandi at síggja hvørjar EABS vørur og tænastur kunnu gera seg galdandi í Føroyum, og hara ft u rat tykist bøurin at vera taðaður fyri øðrum enn føroyskum fiskaút flutn i ngi til Russl ands. Tí, sum Hákun Djurhuus sigur, Før oya r eru eitt gott brand, ið er kent manna millum bæði fyri fisk og tón leik. Fyri stuttum hevði Eivør eina sera væl móttikna konsert í Russ landi, og aðrir føroyskir tónleika r ar hava eisini spælt har við góðari móttøku, umframt tað at føroyska r
bøku r og filmir gera vart við seg í Russl andi. “Yvirhøvur vita fólk í Moskva og St. Pætursborg rættiliga nógv um Føroyar, og tekin eru um at ferðavinnan í Russlandi er farin undir at marknaðarføra Føroyar sum ferðamál,” legði Hákun Djurhuus afturat. So umframt at tryggja vera ndi støðu, liggur eitt stórt potentiali í einum fríhandilssáttmála fyri víðari menning av handilssambandinu m og menta narligum samstarvi land anna millum. Og higartil hava vit at kalla bara havt handilssamband við Russland, umframt eitt sindur við Hvítar ussland, men eingin veit hvat kann spyrjast burtur úr størri sam starvi við hini fýra EABS londini. HURÐ TIL KINA Tað hevur tey seinnu árini í Europa og aðrastaðni verið stórur áhugi fyri øktum samhandli við Kina, og her eru Føroyar eisini við. Sølutølini fyri tey seinnu árini siga sína týðu ligu søgu. Í 2017 var tann føroyski útflutningurin til Kina omanfyri 460 milliónir krónur, og í fjør út fluttu vit fyri nærum 650 mió. kr. til Ríkið í Miðjuni, sum kinesarar hava kallað sítt land frá gamlari tíð. Kina var í fjør fimt størsti útflutnings marknaður hjá Føroyum, og í vár tók landstýrismaðurin í Uttanr íkis- og Vinnumálum stig til at seta á stovn eina føroyska sendistovu í Beijing. Tilnevndur sendimaður har er Sig mundur Ísfeld, ið hevur arbeitt við at fáa í lag handilsavtalur við lond í fjareystri. Tann føroyska sendistovan í Kina læt upp tann 1. august í ár. Men eisini í sambandi við ein fríhandilssáttmála við EABS kunnu liggja møguleika r fyri atgongd til Kina. Sum helst heimsins størsti bú skapur er Kina ein veldigur markn aður við einari vaksandi, keypisterk ari miðalstætt. Eitt sum er vert at hyggja nærri at í hesum høpi, er at EABS landið Kazakhstan, ið er stórt og hevur felags landamark við Kina, hevur eitt tollfrítt øki sama n við Kina. Kazakhstan roynir at lokka fleiri íleggja rar til hetta øki, sum kann vera áhugavert fyri føroying ar—økið hevur beinleiðis atgongd inn á tann kinesiska markna ðin. Sambært Hákun Djurhuus fara um boð fyri almennu Føroyar og før oyska vinnu at vitja nevndu frízonu nú í heyst. Samanumtikið er tað virksemi sum í løtuni fer fram millum Føroyar og EABS londini við til at leggja lunna r undir okkara støðu í fram tíðini. Sambandið millum Føroyar og hesi londini eystanfyri er á gátt ini til eitt nýtt skeið við vaksandi samstarvi og samhandli, og hetta eru sera spennandi útlit fyri bæði tað føroyska vinnulívið og samfelagið sum heild. []
‘Vit mugu smíðja Tað ræður um fyri føroyingar at ikki endurtaka mistakið við koltrolarunum sum komu í 1950unum—eitt skifti hendir í løtuni innan maskintøkni á skipum, og tað er neyðugt at endurnýggja fiskiflotan meðan høvi er, sigur stjórin á Thor. Búi Tyril
R
EIÐARÍIÐ Thor ætlar at byggja ein nýggj an frystitrolara til at veiða botnfisk, rækjur og uppsjóvarfisk, upplýsir stjórin í felagnum, Hans Andrias Kelduberg. Samstundis ávarar hann um støðuna í tí stóra eldri partinum av tí føroyska fiskiflotanum, sum í vaksandi mun er við at gerast afturúrsigldur í mun til fiskiflotar í londum vit kappast við. Tann ætlaði nýbygningurin, sum skal avloysa fyrrverandi Ran og Kappan, fer sambært met inga r at kosta góðar 300 milliónir krónur, og Thor er í løtuni í samráðingum við skipasmiðjur um møguligan sáttmála at byggja ein fjøltáttað an, 86 metur langan trolara. Endalig avgerð um byggingina var ikki tikin enn sambært Hans Andrias Kelduberg, tá vit tosaðu við hann um mánaðarskiftið juli-august. Hans Andrias Kelduberg, Eins og fyrrverandi Ran, sum herfyri varð stjóri og høvuðseigari í Thor, seldur til Nigeria, er Kappin frá 1970unum, á høvuðsskrivstovuni í Hósvík. dýrur í rakstri og viðlíkahaldi og tískil ikki serliga effektivur. Sum skilst er ætlanin at selja Kappan eisini. “At byggja ein nýggjan frystitrolara meta vit sum hóskandi loysn,” segði Hans Andrias Kelduberg. “Her er tó neyðugt við langtíðar fiskirættindum, tí tað ber ikki til at gera eina sovorðna íløgu við støði í rættindum sum sku lu keypast á uppboðssølu fyri ikki at tala um menningark votur. Váðin er í hesum høpi rætti liga stórur, so íløgan kann ikki hava ov stutta tíð til avskriving og skal forrentast yvir eitt longi áramál. Men tann lága rentan í løtuni ger at fíggingin verður ikki so dýr, og hetta kann
TofTagjógv 3, fo-650 TofTir www.fmf.fo • fmf@fmf.fo Tel.: +298 414141
… r u k s fi r u ð ó g r Her e
17
SJÓGVUR & FÓLK — #5
meðan jarnið er heitt’ MARIA OLSEN
fyri nøkr u m árum síðani. Hetta ger at betri prísir kunnu fáast upp á nýbygningar, um framt at fíggingin er lutfals liga bílig. Men tað sum fram um alt ger seg galdandi í sam an h ang i num, er at okkara fiskifloti sum heild er vorðin alt ov gama l og afturúrsigldur. Hetta er sera vandamikið fyri okka ra kappinga rføri, tí onn ur lond hava innsæð tað neyð uga í at endurnýggja nú—tí vit eru mitt í einum stórum mask intøkniligum skifti, og tey skip sum ikki hava motor við nýggjari, orkusparandi og reinførari brenning koma ikki at standa seg í kappingini.” Til samanberingar vísti stjórin á tvey mótsett dømi, eitt svart og eitt bjart—øðru megin koltrolararnir ið føroy ingar keyptu frá bretum í 1950unum, sum allir høvdu avoldaða tøkni og sum allir fóru av knóranum, og hinu megin línuskipini ið vórðu bygd í 1960unum til at skifta út 80 ára gamlar sluppir, sum eydnaðist sera væl, við fleiri vera rættiliga avgerandi fyri at ein sera stórur trupulleiki fyri andi endurnýgging av tí før av hesum skipum framvegis kunna fáa eitt avkast.” fiskiskipini í Føroyum um tey oyska fiskflotanum. Fíggjar í rakstri. “Hjá okkum at keypt ein ikki endurnýggja seg. Har liga er løtan røtt til hetta av tí “Løtan er nú, vit mugu 15-20 ára gamlan frystitrolara mugu vit hugsa sum okka ra rentan er framvegis lág sam smíðja meðan jarnið er heitt,” fyri 70-120 mió. hevði verið grannar og endurnýggja okk stundis sum versnaðar tíðir í segði hann. burturvið,” legði stjórin aft um.” oljuvinnuni hava gjørt skipa urat. smiðjur svangar eftir ordrum. ‘MÁ BROYTAST’ “Skip gerast munandi dýra ‘LØTAN ER NÚ’ “Eitt er at rentan er søgu Ein væl útgjørdur frystitrol ri at reka sum árini ganga, og Eins og flest onnur í vinnuni liga lág,” viðmerkti hann. ari hevur stórar fyrimunir tá tey blíva ikki meira effekt vit hava tosað við, meinar “Eitt ann a ð er at skipa rættindi eru knýtt at ymiskum iv. Eisini brúka tey munandi Hans Andrias Kelduberg at smiðjurnar hava ikki so nógv fiskaríum, vísti Hans Andrias meira olju, og tað kann gerast tíðin er komin til eina mun at gera ídag sum tær høvdu á. “Við at frysta veiðina um
borð spara vit orku og fáa meira burturúr, serliga tá talan er um uppsjóvarfisk. Rækjur kunnu vit fiska frá februar til august, og uppsjóvarfiskinum verður so roynt eftir tær tíðir á árinum tá ið best prísur fæst fyri hann; eisini ber til at veiða botnfisk, um tað skal vera.” Um Facebook viðmerking hjá Bjarna Petersen, skipara á Arctic Viking, sum vísti á at eitt nú norðmenn og russarar gera stórar íløgur í nýggj og framkomin skip, segði Hans Andrias við VP: “Vit eru eftirbátar á fiski feltinum. Vit hava ineffektiv skip og brúka alt ov nógva olju í mun til hvat kemur inn á dekkið. Tey nýggju skipini eru munandi effektivari og brúka minni olju.” Stjórin á Thor, sum sjálv ur er fyrrverandi fiskiskipari, legði afturat: “Nýggjar íløgur verða ikki gjørdar fyrrenn verandi fiskiv innuskipan er broytt soleiðis at langtíðar loyvir eru á skipunum, so tey aftur kunna geva avkast. Um hetta ikki hendir skjótt, so doyr vinnan spakuliga burt ur, og Føroyar fara at útflyta munandi minni.” “Tað er faktiskt óhugnaligt hvussu skjótt tað gongur,” segði hann. “Longu í fjør minka ði útf lutni ngurin og tað kann elva til ávísa r trup ulleikar fyri landskassa n, tí pengar mangla í til vælferð og annað.” []
Frá sild og skel til flatfisk og makrel Thor er kent fyri at reka veitingarskip innan oljuvinnu men hevur sínar sterku røtur í fiskivinnuni; ein stolt søga legðist afturat við yvirtøkuni av O. C. Joensen, sum byrjaði at taka ímóti jákupsskel fyri 50 árum síðani. harafturat er felagið virkið in nan uppsjóvarfiskiskap. HOR HEVUR í umleið Stjórin og høvuðseigar 15 ár rikið fiskivinnu bæði in, Hans Andrias Kelduberg, á sjógvi og landi. Umframt ognaði sær sítt fyrsta skip jákupsskel og reyðkrabba, longu sum blaðungur fiski sum felagið fiskar og fram skipa ri fyri sløkum 30 árum leiðir til útflutnings undir O. síðani, tá hann mitt í ringastu C. Joensen navninum, tekur krepputíð keypti línuskipið Thor lut í fiskiskapi eftir eitt Túgvustein, sum hann síðani nú svartkalva og havtasku, og førdi í fleiri ár og fiskaði svart Eivind Jacobsen & Búi Tyril
T
kalva undir Føroyum, og hem ara í kanadiskum sjógvi. Hann stovnaði Thor sum partafelag, og virksemið mentist til at umfata fleiri garnaskip; men tað var serliga aftaná at felag ið fór inn í tænastuvinnu fyri frálanda olju og gass at menn ingin tók dik á seg. Thor átti eitt skifti stórar trolarar sum fiskaðu rossa
í føroyskum sjógvi, sum legði lunnar undir at Føroyar kundu fleirfalda síni rættindi til tann makrel í Kyrrahavinum og norðu ra tlanti ska mak rel fel a gið var gjøgnum hetta stovnin. Felagið hevur í løtuni ætl virk s emi við til at tryggja Føroyum søgulig fiskir ætt anir um at byggja ein nýggjan indi í altjóða sjógvi. Um frystitrolara fyri góðar 300 somu tíð var felagið við til milliónir krónur, sum skal at vísa á yvir fyri føroyskum kunna fiska rækjur og botn myndugleikum, í samstarvi fisk so væl sum uppsjóvarfisk. við Føroya Reiðarafelag og Áðrenn nakar byggisáttmáli onn u r, tað óvæntað stóra verður undirskrivaður vil fel makrelríkidømið sum svimur agið (Framhald á næstu síðu)
18
SJÓGVUR & FÓLK — #5 VAGASKIP.DK
Frá sild og skel til… (framhald av s. 17) tó tryggja sær varandi fiski Tó tók virkið ímóti fjarðasild rættindi, sigur stjórin. gjøgnum 1970 og 1980ini. “O. C. Joensen gjørdi eisini SØGURÍKT O. C. JOENSEN royndir við gørnum í 1980 við ĺ 2006 keypti Thor skeljavirkið laksaskipinum Juvel,” vísti O. C. Joensen á Oyri, sum Hans Andrias Kelduberg á. fokuserar á jákupsskel. Vør “Og teir fingu makrel eystan an verður framleidd og fryst á fyri Føroyar; makrelurin bleiv Oyri fyri síðani at verða send saltaður á Oyri.” til Fjareystur til víðari virking. O. C. Joensen á Oyri Tann lidna vøran verður fyri byrjaði heilt afturi í 1890, tá tað mesta seld til Frankaríkis Ole Christian Joensen fekk og USA, meðan sjálvar skelj handilsloyvi. Tey fyrstu árini arnar verða seldar til Hollands. var tað ein vanligur handil “Vit munandi betra úrtøk eins og handlar í øðrum bygd una á skelini tá hon verður um, men synirnir hjá honum pilkað við hond, og kunnu tá fóru so og við undir at keypa eisini taka biproduktini,” seg og selja fisk, samstundis sum ði virkisleiðarin Dánjal Jákup tørvu rin á vanligum handli Andreassen. minkaði á Oyri tá ið vegasam O. C. Joensen er eitt søgu bandið gjørdist betri. ríkt felag við traditiónum inn “Í 1930unum fór virkið í an fyrst og fremst skeljafisk, gongd við at salta sild, sum herundir rækjur, men eisini ikki var óvanligt tá í tí stóru uppsjóvarfisk, nevniliga sild sildatíðini,” segði Hans An sum felagið saltaði og útflutti drias Kelduberg. øll árini heilt frá seinna heims “ĺ 1957 keypti felagið slupp bardaga til sildafiskiskapurin ina Agnas Louise, sum fiskaði steðgaði first í 1970unum. sild við gørnum, og trý ár se
Tey fyrstu skipini hjá O. C. Joensen— sluppin Agnas Louise, vinstrumegin, keypt í 1957 til at fiska sild við gørnum; Poppy varð keypt í 1960, eisini til sildaveiði, men varð løgd um til skeljaveiði í 1970; Skeljavirkið á Oyri (niðast).
inni sluppina Poppy, eisini til sildaveiði. Tað virksemið við sildini vardi fram til umleið 1970, tá norðhavssildin hvarv. So fór felagið í holt við skelja fisk, og Poppy byrjaði at fiska jákupsskel í 1970, sama ár sum virkið á Oyri byrjaði at taka ímóti jákupsskel.” Tann fyrsta royndin eftir jákupsskel varð gjørd av Fiski rannsóknarstovuni heilt afturi í 1961; prísurin var tó ov lágur tá til at gera hetta áhugavert. Men so tá ið O. C. Joensen sendi prøvar til USA í 1970, bjóðaðu amerikanarar góðan
prís, og tá batnaðu útlitini fyri skeljaveiði. O. C. Joensen sendi so Poppy til Hetlands í november sama ár at seta seg inn í skelja veiði. Teir vóru í Hetlandi í eina góða viku og keyptu reiðskap og annað har áðrenn teir komu aftur. So fóru teir at royna eftir jákupsskel und ir Føroyum, og teir fingu ta fyrstu tíðina umleið 40 tons um mánaðin. Veiðin vaks tó sum frá leið, serliga aftaná at Poppy varð skift út við ein nýggjari trolara.
MARIA OLSEN
vera betri enn onnur sild úr Føroyum. Í 1973 fekk skeljavirkið maskinu sum vaskaði og rysti matin úr skelini, ein automat isering ið spardi nógva arb eiðsmegi. Tann framleidda vøran bleiv fryst í Vestmanna, og mett varð at brúgvin um Streymin lætti væl um hjá O. C. Joensen. Virkið keypti í 1979 trol aran Norðheim, sum varð bygd u r í Rosslau í Eyst ur Týsklandi í 1966, og Norð heim fiskar framvegis jákups skel fyri O. C. Joensen. FRAMVEGIS JÁKUPSSKEL Umframt skeljavirkið á O. C. Joensen tóku ikki ein Oyri og skeljatrolaran Norð ans ímóti jákupsskel, tí nakað heim umfatar O. C. Joensen av fjarðasild varð eisini avreitt krabbabátin Varðborg, frysti til virkið, sum eitt nú í 1971 trolaran Kappan og garnabát avskipaði einar 600 tunnur in Túgvustein. til Svøríkis og Pólands, um Hini trý fiskiskipini í flot leið helvt um helvt til hvørt anum hjá Thor eru garnaskip land. Tað segðist at polakkar ið Thor, djúpv atnst rolarin ynsktu sildina frá O. C. Joen Phoenix og uppsjóva rskipið sen frámerkta, tí hon skuldi Hoyvík. []
Eivind Jacobsen
FØROYINGAR hava fiskað tosk í Barentshavinum langt aftur í tíðina, og tey skip ið hava rættindi at fiska har hava tað við støði beinleiðis í søgu frá 1930unum og aftaná, áðrenn fiskim ørk i ni vórðu flutt út. Fýra føroyskar frystitrol arar hava fiskað tosk og nakað av øðrum botnfiski í Barents havinum tey seinnu árini, men nú gjørdust teir ein færri af taná at Sjúrðarberg varð seldur av landinum í fjør. Teir tríggir sum er eftir eru sostatt Gadus, Akraberg og Enniberg Tá sjómarkið bleiv flutt út á 200 fjórðingar í 1977 noydd ust føroyingar, fyri at kunna halda fram at fiska har, at gera avtalu við Russland og Norra um fiskiveiði í Barents havinum.
Tey trý reiðaríini við toskar ætti ndum í Barents havin u m eru: JFK við 43 prosent av teimum føroysku rættindunum, Framherji við 33 ps. og Enniberg við 25 ps. Prosentini eru tó vegleiðandi og kunnu vera óneyv—ein partur av kvotuni er tons og ein partur er felags; tí broytist prosentparturin alt eftir hvus su stór tann samlaða kvotan er. Kvotan er ójøvn frá ári til ár. Besta árið nakrantið í Bar entshavinum var 1956, og tá var eingin kvota men frítt at fiska. Tann samlaða veiðan har kom tá upp á 1,4 milliónir tons av toski. Í 1989 var veiðan tilsamans bara 187.000 tons. ĺ 2014 var hon tó 986.000 tons. Í ár (2019) verður roknað við at veiðin í alt kemur at liggja um 730.000 tons. Tann samlaða føroyska kvotan av toski, sum í lutfalli
fylgir tí samlaðu heildarkvot uni í Barentshavinum, hevur ligið um 25-30.000 tons tey seinastu árini. Aftaná at tað varð ásett við lóg at 15 ps av tí føroysku kvot u ni í Barentshavinum skulu seljast á uppboðssølu og 8,5 ps. kunnu útlutast sum menningark vota, valdi JFK at selja Sjúrðaberg, soleiðis at tey nakað tódnaðu rættindini hjá reiða rínum kundu samlast á einum skipi, nevniliga Gadus. Sum vera man eru kvoturnar hjá Framherja og Enniberg eisini farnar at minka, og tað inniber at teirra trolarar hava ov lítið av kvotu til at kunna fiska alt árið. Akraberg, sum Framherji eigur, hevur fiskað rækjur fyri at útnytta kapasite tin, og tað sama ger Enniberg nú eisini; Enniberg yvirtók rækjuloyvið hjá Havborg, ið varð seld av landinum í 2017.
JFK
Føroyingar hava fiskað í Barentshavinum í minst 90 ár
Flakatrolarin Gadus hjá reiðarínum JFK, eitt felag stovnað í 1913 og við trolarasøgu í Barentshavinum heilt aftur til 1933.
Tey reiðarí sum ídag hava kvotu í Barentshavinum, hava havt tað í nógv ár. JFK byrjaði í 1933 við Skálaberg. Enni berg bleiv keyptur frá JFK í 1978 og kann tí sigast at verða partur av tí sama historikki. Framherji yvirtók Vesturvón, sum byrjaði í 1969; Fram
herji hevur eisini loyvið sum Nónhamar hevði. Í 2018 avreiddu teir før oysku frystitrolararnir ið veiða tosk og annan botnfisk í Barentshavinum fyri 461 mió. kr, íroknað rækjur og íroknað veiði aðrastaðni enn í Barents havinum. []
19
SJÓGVUR & FÓLK — #5 THOR OFFSHORE
Support/escort skipið Thor Modi, bygt í 2015, á Besiktas skipa smiðjuni í Turkalandi; Niðast, frá vinstru— support/escort skipini Thor Frigg, Thor Freyja og Thor Magni, øll bygd á Besiktas í Turkalandi í 2015.
Thor: Vunnu pláss innan olju og gass við bakgrund í fiskivinnu At leita út í heim og finna “grønari bø” hevur søguliga í stóran mun lagt lunnar undir føroyska fiskivinnu og aðra sjóvinnu—og gevur framvegis meining sum ímynd av vinnumøguleikum, sigur Hans Andrias Kelduberg, stjóri á Thor.
H
Búi Tyril
A NS A NDR I AS Kelduberg, stjóri og høvuðseigari í Thor sam t akinum í Hós v ík, er kendu r sum ein ágrýtin, al tjóða orienteraður vinnulívs maðu r og sum ein væl org aniseraður leiðari. At hann er fyrrverandi fiskiskipari merk ist rættiliga skjótt, um tú fært høvi til at hava eina samrøðu við hann; men tú merkir eis ini at veiðimanna instinktið er væl tamt aftan á mong ár inn an tænastuvinnu við handils skipum—í frálanda tænastu fyri oljuvinnuna, ein vinna sum er eyðkend av einari aðra ri mentan og sum virkar und ir heilt øðrum fyritreytum samanborið við fiskivinnuna. “Vit fingust við fiskarí burtur a v, f iskaðu millum annað svartkalva við gørnum,” greiddi hann frá. “Men so kom oljuleiting við Føroyar upp á tal í 1990unum, og vit skiltu at feløgini sum gjørdu seismiska r kanningar høvdu tørv á tænastuskipum. Vit høvdu eitt f iskiskip sum
vísti seg at kunna brúkast til endam áli ð, og samstarvið við seismikk skipið riggaði væl. Tað var soleiðs vit komu í gongd innan hesa vinnuna.” Tænastuveiting í sambandi við seismiskar kanningar og seinni boringar við Føroyar gjørdist soleiðis startskotið til eitt heilt nýtt tíðarskeið fyri Thor—og fyri alt tað, ein nýggjan kapitul fyri føroyskt vinnulív. Virksemið vant skjótt upp á seg, og Thor fór í alsamt størri mun undir at veita sína tænastu, ikki bert langt uttan fyri føroyskt sjóøki men eisini langt uttan fyri Norðsjógvin. Eitt tilvildarligt check av flotakortinum á heimasíðuni hjá Thor vísir at tey átta supp ort- og eskortskipini hjá fel agnum beint nú eru stødd á hesum støðum: uttan fyri ta kanadisku eysturstrondina, út fyri Vestur Afrika, vestan fyri Malaysia, norður úr Indonesia, í Norðsjónum, og í Norska Havinum. Fýra av hesum veitingar skipu m—Thor Freyja, Thor Frigg, Thor Modi, Thor
Magni—vórðu bygd í 2015 í Turkalandi, neyvt eftir spec ifikatión hjá kunda; við øðrum orðum, sera framkomin og nýmótans skip, smíðjað til endamálið tey verða brúkt til. Hini veitingarskipini í flotanum telja Thor Omega og Thor Alpha, smíðjað í Føroy um í 2008 og 2009; Thor As sister, bygdur í Kina í 2006; og Tórsvík, eitt eldri skip bygt í Danmark í 1979. HALDA TØRN Thor Omega, sum varð bygd ur á Skála, skal umbyggjast í næstum, og sáttmáli um hetta er undirskrivaður við MEST. Talan er um at gera pláss fyri nýggjum kømurum og til hoyrandi hentleikum, við at byggja og seta í eina nýggja sektión undir brúnni. “Tey fýra nýggjastu skip ini hava øll havt langtíðar sáttmála síðani tey komu í tænastu,” segði Hans Andrias Kelduberg. “Tey flestu av hin um skipunum arbeiða undir styttri sáttmálum. Tíbetur hava vit sum heild nokkso nógv at gera, sjálvt um tíðirn
THOR OFFSHORE
ar í oljuvinnuni hava ikki verið góðar hesi seinastu fimm ár ini.” Neyðugt hevur verið í oljuvinnuni, eisini hjá Thor, at trimma og spara har sum til ber. Sostatt er stavsfólka hópurin minkaður eitt sindur, soleiðis at ídag starvast tilsam ans, íroknað tey sum arbeiða á sjónum, umleið 200 fólk í samtakinum, sum fevnir um reiðaríini Thor Offshore og Thor Fisheries og skeljavirkið O. C. Joensen á Oyri. “Vit ganga høgt uppí at skapa góð arbeiðspláss,” segði stjórin. “Hetta er týdningarmikið fyri øll, ikki minst fyri okk ara fólk og fyri felagið sjálvt. Tí fyri at standa seg í altjóða kapping mást tú hava starvs fólk sum eru dugnalig, og fyri at fáa fatur á teimum og síðani at kunna varðveita tey, mást tú síggja til at tey trívast á sínum arbeiðsplássi. Hetta er vælkent og ljóðar einfalt, men er ikki tess minni um ráðandi—ein avbjóðing sum alla tíðina er har.” At duga at tillaga seg tá broytingar henda í tí vinnu liga umhvørvinum er somu leiðis av størsta týdningi, vísti hann á. Men hvat er tað sum serliga hevur gjørt at Thor hevur megnað at staðið seg so væl?
“Eg haldi tað hevur havt stóran týdning at vit hava verið rættiliga kvik í at laga okkum til broyttar umstøður. Eisini at ikki hava øll eggini í einari kurv, og verið bæði í fiskivinnuni og frálandavinn uni. Men kanska enn viktig ari er at vit hava eydnast í at skipa okkum væl, samstundis sum vit hava lagt dent á at halda fokus í gerandisdegn um, í øllum meldrinum sum hendir alla tíðina—at duga at delegera arbeiði og ábyrgd arøkir út er partur av hesum, somuleiðis røtt raðfesting av uppgávum, og týdningurin av øllum tí kann illa yvirmetast. Eitt annað sum hevur týdning tá tað kemur til leiðslu, ikki minst, er at hava ta mentalu styrkina og treystið til at ikki geva upp tá tað leikar hart á— tað vísir seg ferð eftir ferð.” Hans Andrias Kelduberg legði afturat: “Hetta við at leita longur út og finna grøn ari bø, eins og góðir fiskimenn altíð hava gjørt, er eisini nak að sum eg haldi er partur av okkara lyndi. Tað hevur verið við til at gjørt Thor Offshore til tað tað er ídag; men vón andi fer Thor Fisheries eisini at fáa størri ágóða, so ella so, av tí arbeiði vit gjørdu við at útvega Føroyum atgongd til fiskiskap eftir rossamakreli í Kyrrahavinum. Vit vóru eisini við í arbeiðinum at vísa á tað ríkidømi av makreli sum varð staðfest í føroyskum sjógvi fyri umleið 10 árum síðani.” []
20
SJÓGVUR & FÓLK — #5
Tí er skipasmíð gull vert Fiskiflotin má endurnýggjast, men nýhugsan krevst í mun til føroyskt skipasmíð— møguleikarnir fyri menning her eru ov stórir til at lata fara framvið, sigur Klaksvíkar Sleipistøð, ið saman við øðrum hevur sjósett átakið ‘Dygdarskip’.
N
Breiðanes á beding í Klaksvík; Teknikarar umvæla motordeilir umborð á fiskiskipi (niðast vinstrumegin); Arbeiði inni á verkstað (niðast høgrumegin); Detalja frá tí nýggju høllini hjá KSS (ovast høgrumegin).
Búi Tyril
ÓGV VERÐUR tos að um at stórir partar av tí føroyska fiski f lota num hava endurnýgg ing fyri neyðini, og í hesum sambandi er ein annar stórur spurningur eisini komin á breddan—eru møguleikarnir sum liggja í føroyskum skipa smíði nóg væl troyttir? Tað stutta svarið er nei, meina umboð fyri samtakið Dygdarskip, sum vilja virka fyri at vinna breiða undir tøku fyri sínum átaki um at fáa í lag betri karmar fyri føroyskt skipasmíð. Síðani tankarnir vórðu lagdir fram alment undir Atlantic Fair í mai, hava sum skilst kunn andi fundir verið hildnir við leiðandi politikarar, peninga stovnar og fyritøkur. Sam bært Klaksvíkar Sleipi støð (KSS), ið saman við øðrum høvuðsveitaru m—Artic on, El-Ser vice, Radiob úðini, Blikksmiðjuni, KMS Køling og Johs. Elektro—hevur tikið stig til Dygdarskip, verður ov lítið gjørt ídag fyri at fáa fleiri skip bygd í Føroyum. “Tíðin er komin til at broyta hetta,” segði Frimodt Rasmussen, stjóri á KSS. “Vit hava havt væl størri virksemi í Føroyum á hesum øki, og vit hava framvegis teir førleikar ið krevjast. Vit fegn ast um at nýbygningar eru í gerð í Føroyum beint nú, men sannleikin er at vit hava leingi havt ov lítið skipasmíð í Før oyum.” Ein orsøk til hesa støðu kann vera eitt hægri kostn
að a r s tig í Føroyum enn aðra s taðni. Men lond vit kappast við innan skipasmíð fyri føroysk reiðarí—eitt nú Turka l and, Spania, Noreg og Danmark—hava serligar stuðulsskipanir fyri at eggja til at fáa skip bygd har. Skipa smíð verður ofta raðfest høgt tí tað hevur lyndi til at skapa nógv virksemi og kasta nógv av sær til lokalt vinnulív og til samfelagið. AVLEITT VIRKSEMI “Ringvirknaðirnir av skipa smíði eru nógv størri enn fólk geva sær far um,” segði Frimodt Rasmussen. “Hetta hevur við tað at gera at skipa bygging er eitt víðfevnt og umfatandi arbeiði sum krevur nógvan serkunnleika, nógv ymisk starvsfólk og nógvar ymiskar veitarar. Tað avleidda virksemið er so nógv, nógv meira enn vit ofta halda.” “Sjálvir skrokkarnir eru ikki tann mest vitanartungi partu rin,” segði hann víðari, “og tað er uttan iva kostnaðar liga skilabest at fáa teir gjørd ar aðrastaðni enn í Føroyum fyri síðan at taka teir higar til liðugtgerð. Men tað er umráð andi fyri Føroyar at vit fáa før oyskar loysnir—verkætlaninir har føroyingar standa fyri øll um frá tekniborði til innbúgv, deksútgerð, brúgvaútgerð, el, vatn, hita, ventilatión, og stutt sagt alt annað sum ikki fylgir við skrokkinum. Tá tryggja vit ein munandi marknað til føroyskar veitarar.” Sum er missa føroyskir veitarar tað nógva av tí sum verður nevnt eftirmarknaður—
nógv av tí viðlíkahaldi og øðr um arbeiði sum ofta er partur av byggisáttmálum. “Føroysk skip eru flest øll designað og bygd aðrastaðni enn í Føroyum,” viðmerkti Sof u s Gregersen, sølu- og marknaðarleiðari á KSS. “Alt tað sum hongur við í byggisáttmálunum er rætti liga umfatandi og skapar tils ama ns nógv virksemi, sjálva ndi fyrst og fremst tá skipið verður bygt men eisini eftirfylgjandi—í nógv ár, tá talan er um viðlíkahald, um vælingar, umbyggingar og annað.” Tað at krøvini til hvørja einstaka byggiverkætlan eru sera ymisk, er eisini ein av orsøkunum til at skipasmíð skapar so nógv virksemi bæði beinleiðis og avleitt. “Eitt nú vísa kanning ar í Danmark at fyri hvørt arbeiðspláss innan skipasmíð verða trý til fimm onnur arbeiðs pláss skapt, og tað sigur ikki lítið um hvussu týdningarmikil hendan vinn an er,” legði Sofus Gregersen afturat.
MARIA OLSEN
MENNING Við at lata føroysk skip byggja í útlandinum missa føroyingar ikki bert inntøkur og arbeiðs pláss men harafturat ta før leikamenning og tøkniligu menning sum annars kundi verið við til at skapt størri framburð í Føroyum. “Tað er so ótrúliga nógv sum liggur í hesum at bygg ja skip í Føroyum,” segði Fri modt Rasmussen. “Eitt er at kommunur og landskassi høvdu fingið størri skattainntøkur; eitt annað er at reiðarí sum lata skip bygg ja fáa munandi lættari við at halda eftirlit við byggingini og samskifta lættari og skjót ari við veitarar í sambandi við arbeiðið.” Ein høvuðsforðing her verður mett at liggja í at tað er lutfalsliga dýrt at byggja skip í Føroyum samanborið við aðrastaðni. Hvat er svarið upp á hendan trupulleikan? “Eg haldi vit eiga at um hugsa ymiskar møguleikar.
Vit veita sum er í Føroyum átta prosent stuðul til skipa bygging; aðrastaðni verður í veruleikanum meira latið í stuðli, tó gongur tað ofta und ir ymisku m heitum. Bretar, spaniólar, danir, norðmenn, turka r og onnur hava ymisk ar skipanir ið beinleiðis ella óbeinleiðis stuðla skipasmíði, umframt at veita lagaliga fígg ing. Eitt nú í Noreg fáa reiðarí langfreistað statslán við eittprosent rentu tá tey byggja skip har. Hetta er ikki uttan orsøk—londini vit kappast við hava greinað hesi viðurskifti við atliti til tann stóra samfel agsbúskaparliga týdning ið skipasmíð vísir seg at hava. Altjóða kappingin er hørð og ofta misjøvn hvat viðvíkur treytum; tí hava londini hvør í sínum lagi sett upp ymiskar skipa nir við skattaf yrimun um, fíggjarf yrimunum, um hvørvist ilt øk u m, økisstuðli og øðrum, soleiðis at tað skal loys a seg hjá reiðaríum at byggja síni skip har.” Hvat kundu vit gjørt ítøki liga í Føroyum? “Vit kundu eitt nú hækkað stuðulin til skipabygging upp í 15-20 prosent, soleiðis at tað ikki var dýrari at byggja skip her enn aðrastaðni,” segði Fri modt Rasmussen. “Eis i ni kundu vit roynt meira at borið so í bandi at vit fingu ein fíggingarleist serliga til før oyskt skipasmíð. Vit kundu hartil lokkað reiðarí við at tey sluppu undan ávís um skattum ella avg jøldu m, eitt nú tilfeingisg jaldi, um
21
SJÓGVUR & FÓLK — #5
MARIA OLSEN
Frimodt Rasmussen, stjóri á KSS, er ein av stigtakarunum til átakið Dygdarskip.
Tá tað kemur til menning innan tøkni, kunnu Føroyar eisini gerast til eitt meira áhugavert stað fyri út lendska r fyritøkur, helt Sofus Greg ersen. “Vit høvdu kunnað gjørt so nógv við tøkniliga menning um vit fingu meira skipasmíð í Føroyum. Tað kundi verið til dømis beinleiðis menning av tólum ella menning í sambandi við loysnir av ymiskum slag. Um vit bera okkum rætt at, og kanska samskipa slíka menning við útbúgvingarverkið, so kann tað utta n iva gerast áhuga vert fyri mong. Og hví ikki eisini gera tað áhugavert fyri leiðandi útlendskar fyritøkur innan eitt nú maskintøkni at taka lut í føroyskum verkætlanum innan gransking og menning?” []
MARIA OLSEN
tey bygdu skip í Føroyum. Aftur ein annar møguleiki kundi verið—við tað at vit kortini eru farin undir at lata menningark votur í okkara fiskivinnu skipan—at sett sum treyt har at tann sum fær slíka kvotu eisini má byggja skip í Føroyum. Men sjálva ndi má tílíkt umhugsast væl og skipast upp á ein máta sum ikki leiðir til spekul atión og misnýtslu av stuðli; og tað ber uttan iva til.” “Vit skulu minnast til at føroyingar eru kappingarførir innan skipasmíð,” legði Sofus Gregersen afturat. “ĺ løtuni er kappingin tíverri kostn aðarliga til fyrimuns fyri onnur lond enn Føroyar, orsakað av skipanum tey hava fram um okkum tá tað kemur til beinleiðis og óbeinleiðis stuðul um framt serlig fíggingartilboð.”
KSS hevur fingið nýggja verkstaðshøll við stórum hurðum; Gerandismynd frá tí gamla verkstaðnum hjá KSS (vinstrumegin).
Nýggjur motorur… (framhald av s. 10) spillvarma og fer út í luftina. Til dømis upplýsir SEV at á Sundi blíva góð 40 prosent til elorku og smá 60 ps. til hita og spillvarma. Fyri 30 árum síðan var term i skur effektivitetur á skips m otorum umleið 35 prosent, men tann nýggjasti motorurin liggur um 50 ps. Absoluttur termiskur effektiv itetur er sambært teoribøkur 57 ps. Roknað verður ikki við at til ber í praxis at røkka 57 ps. termiskum effektiv iteti. Tó er Wärtsilä nú so nær
hesum at tað helst bara kann gerast talan um smávegis betringar. Men sum skilst eru ávísir møguleikar við turbo og øðrum við, sum kunnu økja effektina og spara orku. Eitt nótaskip brúkar um leið 11-16.000 litrar av olju hvønn dag, og tá munar hvørt prosent. Leif Abelgaard upplýsti at ein eldri Wärtsilä 32, sum fleiri føroysk nótaskip hava, brennur umleið 15 prosent meira enn tann nýggi Wärt silä 31 motorurin. []
22
SJÓGVUR & FÓLK — #5
Dygdargódar vørur úr havinum
Vit liva øll av Tað er beinleiðis skeivt, tá tað í tí almenna kjakinum ofta verður sagt at vit kunnu liva av at klippa hvørjum øðrum—vit liva øll av inntøkunum sum koma inn í samfelagið úr útlondum, fyrst og fremst frá útflutningi, staðfesti Magni Laksáfoss í PhDritgerðini hann vardi á Roskilde Universitet í mai í ár.
T
Magni Laksáfoss
ANN FØROYSKI búskap urin er, eins og búskapirnir í f lestum øðrum smærri samfeløgum, óloysiliga tengdur at inntøkunum ið koma inn í sam felagið úr útlondum. Hesa r inntøk urnar koma úr fimm ymiskum keld um, har fiskivinnan er størsta keldan, alivinnan næststørsta, veitingar til útlandið (serliga ferðavinnan) trið størsta, føroyska arbeiðsmegin í út londum fjórðistørsta og ríkisveiting in fimtistørsta. Mynd 1 vísir gongdina í inntøku keldunum undir tíðarskeiðinum frá 1985 til 2014. Fiskivinnan hevur gjøgnum alt tíða rskeiðið verið størsta innt øku keldan, men alivinnan hevur fingið alt størri týdning og er tey seinastu árini um at vera eins stór og fiski vinnan. Tær tríggjar minstu inn tøku k eldurnar eru nærum eins stórar í 2014; men tað sæst at meðan inntøkurnar frá bæði veitingum til útlandið og frá arbeiðsmegini í út londum eru øktar tey seinastu 15 ár ini, er týdningurin av ríkisveitingini vorðin alsamt minni. Lutfallið millum inntøkurnar úr útlondum og tann føroyska búskapin er umleið eitt til hálvtannað. Hetta merkir at hvørja ferð ein millión verður skapt í nýggjum inntøkum úr útlandinum, veksur tann føroyski búskapurin við umleið hálvari aðru millión. Hetta lutfallið hevur verið rættiliga støðugt so langt aftur í tíð sum hagtøl finnast fyri tann før oyska búskapin—hetta er aftur til 1962.
P/F Northpelagic · Postboks 329 · Nordhavnin 8 FO-726 Ánirnar · Føroyar · Tel. +298 207000 Fax: +298 207010 · np@np.fo · www.cig.fo
ÚTFLUTNINGUR—VØKSTUR Orsøkin til tað tætta tilknýtið mill um útflutning og vøkstur er at alt búskaparligt virksemi í einum sam felag krevur innflutning, og tað ein asta ið kann gjalda fyri innflutningin er útflutningur. Harvið hava útflutn ings inntøkurnar ein serligan týdn ing, tí tær seta eina avmarking inn fyri hvussu nógv búskaparligt virk semi kann vera í einum samfelag— tess størri útflutnings inntøkurnar eru, tess størri kann tað búskapar liga virksemið vera í samfelagnum. Hetta er eitt vælkent fyribrigdi úr búskaparfrøðini, sum stundum verður nevnt ‘export-led growth’
og stundum ‘balance-of-paymentsconstrained economy’. Fyri lættari at skilja hvussu út f lutnings inntøkurnar ávirka bú skapin, verður ofta samanlíknað við eitt baðikar. Vatnið rennur inn í baðikarið gjøgnum kranan, og hetta er at samanlíkna við útflutn ings inntøkurnar; samstundis renn ur vatn út úr frárenslinum, hetta er innflutningurin. Bæði støddin á krananum og á frárenslinum avgera hvussu nógv vatn er í baðik arinum. Tað er sostatt ikki einans útflutnings inntøkurnar, ið hava týdning fyri støddina av búskapinum, tí eisini vinnur ið kappast móti innflutning inum hava týdning. Um vit til dømis kunnu framleiða okkara egnu orku, heldur enn at innflyta hana, vilja vit á tann hátt minka um frárenslið og varðveita meiri pening í samfelagn um og harvið fáa ein størri búskap. TÝDNINGARMIKLAR VINNUR Tað tætta atknýtið til inntøku rna r úr útlondum merkir at útflutnings vinnurnar hava ein serligan týdning fyri búskapin, og eiga tí politiskt at verða viðgjørdar á ein serligan hátt. Hetta merkir at vinnupolitikkurin eigur at verða lagdur eftir at skapa so stórar inntøkur úr útlondum sum gjørligt. Tað eigur ikki at verða lagdir ov nógvir fótonglar fyri útflutnings vinn u na, heldur eigur at verða strembað eftir at vinnan fær so góðar karmar sum til ber. Hetta merkir ikki at eingi krøv og treytir skulu setast til útflutnings vinnu rnar, tí sjálvsagt skulu tær eisini liva upp til tey krøv ið eitt framkomið samfelag eigur at seta vinnunum.
SJÓGVUR & FÓLK — #5
23
MARIA OLSEN
útflutningi—Magni Laksáfoss
Bingjuskip á Havnini verður lossað—inntøkukeldurnar fyri tað føroyska samfelagið eru fyrst og fremst útflutningur frá fiskivinnu og alivinnu, harnæst ferðavinna og aðrar veitingar til útlandið, síðan føroysk arbeiðsmegi í útlondum, og so ríkisveitingin.
Ein góður vinnupolitikkur sær heildina í tí vinnupolitiska landslagn um. Eitt nú hevur tað týdning at tað almenna stuðlar vinnuni við at hava tær røttu útbúgvingarnar til fólkið, hevur gransking sum stuðlar upp undir menning av vinnunum, og setur krøv ið gera at vinnurnar fara væl við um hvørvinum og tryggja at eisini kom andi ættarlið hava góðar møguleikar at búleikast í landinum.
ofta tosað um burðartalið, javnrættindi og tolsemi í samfelagnum og at leggja dent á tey bleytu virðini. Veruleikin er tó tann, at tað er støddin á búskapin um ið avger støddina á fólkatalinum. Matematiskt er samanhangurin millum búskap og fólkatal semiloga ritmiskur. Fyri Føroyar merkir hetta at tá búskapurin veksur eitt prosent, veksur fólkatalið millum 80 og 90 fólk. Hetta er eisini eitt lutfall ið er rættiliga konstant yvir alt tað tíðarskeiðið vit BÚSKAPUR—FÓLKATAL hava hagtøl fyri, og í Føroyum er hetta Ofta verður kjakast um hvussu fólka sum sagt aftur til 1962. Hetta merkir talið í Føroyum kann økjast. Tá verður at tað er ikki tolsemi, javnrættur og
Mynd 1: Keldurnar til føroyska búskapin, 1985-2014.
tílíkt sum avger hvørt fólk búleikast í Føroyum, men hara ftur ímóti er tað gongdin í búskapinum ið hevur avger andi týdning. Tað merkir tó ikki at tolsemi, javn rættur tílíkt ongan týdning hevur; tí tað er ein spurningur um hvat tað er fyri eitt samfelag vit ynskja okkum í Føroyum.
Tí er tað umráðandi at tann nei ligi og skaðiligi hugburðurin mótvegis teimum ið skapa inntøkur til samfel agið, broytist. Tað nyttar ikki at vit skelda inn á fiskivinnuna, alivinnuna, ferðavinnuna, útisiglararnar o.s.fr. Hesi eru jú tey ið skapa tær inntøk urnar sum skulu til fyri at vit øll kunnu búleikast á klettunum. Heldur eiga vit at síggja jaligt og ÚTFLUTNINGUR, BÚSKAPUR, FÓLKATAL konstruktivt upp á tær inntøkuskap Mynd 2 vísir samanhangin millum út andi vinnurnar. flutning, búskap og fólkatal. Sum vit At enda eiga vit øll at leggja okkum longu hava sæð, er útflutningurin alt- í geyma at vit í Føroyum kunnu ikki avgerandi fyri støddina á búskapinum. liva av at klippa hvørjum øðrum—her Samanhangurin er ógvuliga støðugur skal peningur til úr útlandinum, og har og er, sum áður nevnt, í lutfallinum eru útflutningsv innurnar avgerandi. [] eitt til hálvtannað, umleið. Harvið kann búskapurin ikki vaksa uttan at útflutningurin fyrst er vaksin. Somuleiðis er samanhangurin mill Útflutningur um búskap og fólkatal eisini støðugur, har eitt prosent vøkstur í búskapinum økir um fólkatalið við 80-90 fólkum. Búskapur Seta vit hesa vitanina saman, síggja vit at tað í veruleikanum er gongdin í útflutningsvinnunum ið hevur avger Fólkatal andi týdning fyri bæði búskapin og fólkatalið. Ynskja vit ein størri búskap, eitt ríkari samfelag og eitt hægri fólkatal, Mynd 2: Samanhangurin millum liggur loysnin í útflutningsvinnunum. útflutning, búskap og fólkatal.
24 BAADER
Alneyðugt… (framhald av s. 12)
fyri at flyta óviðg jørda n fisk av landinum. Hetta kann ger ast við at seta eitt avgjald fyri óvirkaðan fisk sum samsvarar við mista lønarinntøku við útflyting av heilum fiski. Tað kundi lætt um atgongdina til fisk, sum so aftur á ymiskan hátt hevði betrað kappingar førið hjá f lakavirkjunum á landi. ĺ uppisjóvarvinnuni er av gjald sett á um fiskurin verður landaður uttanlands. Hetta hevur verið ein meginorsøk til at vit ídag hava uppisjóvar virkir á høgum stigi. Men Egil Olsen segði eisini at skal flakavinnuni verða lív lagað í longdini, verður neyðugt at gera okkurt munagott bein anvegin. TAÐ KOSTAR AT SPÆLA VIÐ Jónas R. Viðarsson, sum starv ast hjá Matis í Íslandi hevði framløgu í Aberdeen í mars í ár, har hann tosaði um aut omatiseringar á flakavirkjum. Jónas greiddi frá at í 1996 skar ein persónur 12 kilo um tíman av flaki og portiónum. Í 2005 komu fyrstu flowlinjur nar og tá øktist produktivitet urin upp í 33 kg. Í 2014 kom næsta generatión av f low linjum og meira enn tvífaldaði produktivitetin upp í 82 kg. Og í 2017 kom Flexicut/jet cutter, sum er lasarskerari við vatnstrálum. Við hesum er produktiviteturin øktur upp í 190 kg. um tíman per persón. Framgongdin er also frá 12 kg. upp til 190 kg. í 21 ár. Men tað kostar nógvar pengar at útvega sær ta nýggj astu og bestu tøknina. Flex icutter kostar umleið 9 milli ónir. Jónas vísti eisini á flaka virkið á Grundarfirði í Íslandi. Við at gera íløgur fyri 90 mió. rokna tey við at økja fram leiðsluna úr 20 tonsum upp í 30 tons per dag. Fyri at gera íløgur í eina fabrik á einum fiskavirki krevst at ársframleiðslan er minst 5.000 tons. Jónas R Viðarsson vísir eisini á at um tú ikki gert íløg ur, so ert tú ikki kappingar førur. []
SJÓGVUR & FÓLK — #5
Rækjuvirkið var flaggskipið
Undir gulltíðini í tí føroysku rækjuvinnuni var Rækjuvirkið á Oyri so framkomið at tað taldist millum tey bestu í heiminum av sínum slag, við alskyns nýggjari tøkni til framleiðslu, pakking og goymslustýring sum tá ikki var vanlig. Eivind Jacobsen & Búi Tyril
R
ÆKJUVIRKIÐ hjá O. C. Joensen á Oyri var ikki bert eitt stórt føroyskt arbeiðspláss í 1980unum, við upp til 120 fólkum í starvi— virkið var eitt tað fremsta av sínum slag í heiminum, hevði sera framkomnar skipanir til stýring av framleiðslu, tiðning, pakking og logistikki, og góðkenningar til allar hægstu krøv um reinføri og vørudygd. Eitt skifti áttu rækjur frá O. C. Joensen ein marknaðar part upp á heili níggju prosent í tí bretsku matstovu vinnuni, umframt at felagið vann skjótt fram í USA orsakað av einari vørudygd sum onnur ikki kundu kappast við. ĺ 1989 út flutti virkið fyri 458 milliónir, sum var sera nógv tá. Rækjuvirkið var eitt ný brot upp á fleiri mátar og var leingi stoltleikin í føroyskari framleiðsluvinnu—virkið var í nógvum langt framman fyri sínar kappingarneytar, og hevði longu tá fingið fatur á tøkni og ment mannagongdir til at tiðna sjófrystar rækjur so væl og varliga at dygdin í tí endaligu frystu vøruni frá O. C. Joensen var bæð høg og støðug, nakað sum eingin annar á marknaðin tá megnaði. “Amerikanarar vóru sera glaðir fyri okkara vøru,” minn ist Edmund Joensen, sum var stjóri í fyritøkuni í mong ár og ein av eftirkomarunum hjá Ole Christian Joensen, og forrestin eisini fólkatingsmað ur, fyrrverandi løgmaður og fyrr v erandi løgtingsfor maður. “Vit høvdu eftir øllum at døma besta produkt á ok kara marknað,” legði Edmund Joensen afturat. “So vit vunnu sera sterkar positiónir í Bret landi og USA.” Men hvat var tað sum fekk O. C. Joensen at yvirhøvur fara í holt við at framleiða rækjur? “Tað vóru nógv føroysk rækjuskip, og tey sigldu fram við Føroyum við fullari last av rækju m,” segði Edmund Joensen. “Her var rávøra sum hevði føroyskan uppruna og tí kundi meirvirkast uttan at nógvur tollur bleiv lagdur á, so hetta var áhugavert fyri virkið.”
Rækjutrolari tekur eitt hál inn á dekkið.
MARIA OLSEN
Soleiðis gjørdu O. C. Joensen av miðskeiðis í 1980unum at investera í eitt framkomið rækjuvirki, og ikki gekk long tíð fyrrenn tað var klárt, í 1986, at taka ímóti rækjum frá rækjutrolarunum. Virkið fekk sera góð skoðsmál, ikki minst fyri hegnisliga og nýmótans framleiðslustýring. Fleiri liðir í framleiðsluni vóru mettir at liggja framman fyri sína tíð, við automatiseraðum gongd um og eftirlitsskipanum av ymiskum slag—eitt nú bar til at fylgja rækjunum frá framleiðsluni og líka til enda brúkaran. Flakavirkir brúka slíkar skipanir í dag, men tá O. C. Joensen byrjaði við tiðning av sjófrystum og framkomnari goymslustýring við sporføri, var einki tílíkt í Føroyum, og tað var hartil óvanligt í londunum rundan um okkum.
rækju rnar vórðu tó vanliga pakkaðar umborð og seldar beinleiðis til Japan. “Rækjuskipini vóru sera glað fyri tann nýggja møgu leikan at selja í Føroyum,” segði Edmund Joensen. “Hetta bøtti eisini um prísin, tí ofta var prísurin á smáum rækjum sera lágur; men aftaná at Rækjuvirkið var komið í gongd, gjørdist prísurin meira stabilur. Vit keyptu eisini frá øðrum skip um, eitt nú avreiddu russisk skip onkuntið á Oyri eins og skip úr øðrum londum.” Men so komu f leiri til burðir, sum góvu Rækjuvirki num tung skot fyri bógvin: Handilsavtalan millum Før oyar og ES um triðjalandsfisk skerdi møguleikarnar mun andi, og eitt drúgvt ES sakar mál móti innfluttum rækjum úr Føroyum gjørdist eitt haft um beinini, hóast O. C. Joen sen at enda vann. SAKARMÁL SABOTERAÐU “Vanliga leggur ES sak tí at Rækjur eru ymiskar alt eftir fyritøkur í ES halda seg vera hvør árstíðin er og hvar tær hótta r, ella kanska bara tí at eru veiddar; til dømis eru tær kunnu fáa fyrimun burt rækjur veiddar í Kanada og í ur úr hesum,” viðmerkti Ed Barentshavinum ikki eins. Tí mund Joensen. var sporføri ein góð hjálp tá “Hetta sak a rm álið fór vøran skuldi seljast og eisini ígjøgnu m rættarskipanina í um keyparar høvdu klagumál flest øllum ES londum sum og ynsktu avsláttur. høvdu keypt frá Rækjuvirkin Um sama mundið var um.” tann føroyski rækjusflotin ei Tað ES saksøkti fyri var sini í hæddini, og O. C. Joen at ov nógvir kanadiarar søgd sen keypti meginpartin av ust at hava verið umborð á teimum smærru rækjunum frá teimum føroysku rækjuskip hesum skipunum. Tær størstu unum. Føroysk skip høvdu FØROYSKUR ÚTFLUTNINGUR AV RÆKJUM 1985-1989 & 1993 1985
1987
1988
1989
1993
Virði milliónir kr.
183
292
389
458
270
Lutfall av saml. útflutningsvirði
10%
15%
19%
19%
13%
tá sambært avtalu kanadiarar umborð, soleiðis at teir kundu læra seg at fiska rækjur. Men fyri at kunnu útflyta uttan toll til ES, kravdist at rækjurna r vóru fiskaðar av føroysku m skipum við føroyskari mann ing. Reglur vóru eisini um hvussu stórur partur av mann ingini skuldi verða føroyskur. Ein avleiðing av hesum sak a r m álum var at Rækju virkið ikki longur kundi keypa rækjur veiddar í Kanada, tí vandi var fyri at tollur skuldi gjaldast av teimum. Tá Rækjuvirkið langt um leingi hevði vunnið øll hesi sakarmál, hevði virkið í fleiri ár ikki kunnað keypt rækjur fiskaðar í Kanada. Tey eftirfylgjandi ár i ni hendi eisini tað at tann før oyski rækjuflotin misti síni veiðirættindi í alsamt størri mun uttan at føroyskir mynd ugleikar megnaðu at steðga gongdini ella at tryggja til svarandi nýggj rættindi til flotan. Aftan á ár 2000 var farið at ganga afturá í rækjufram leiðsluni á Oyri. Umframt at handilssáttmálin við ES var vánaligur, kom óstøðugleiki í gjaldoyra viðurskiftini við USA; alt hetta meðan rækju prísu rin lækkaði nógv, sam stundis sum kreppan í rækju flotanum gjørdi at næstan allir føroyskir rækjutrolarar máttu gevast. Ein trupulleiki í handils sáttmálanum við ES var at Føroyar kundu bara framleiða 3.000 tons av rækjum, soleiðis at alt tað sum var oman fyri markið fekk álagt so nógvan toll at tað loysti seg ikki. Men 3.000 tons svaraði til minni enn helvtina av framleiðslu kapasitetinum hjá O.C. Jo ensen. Samanlagt gjørdist tað ov trupu lt hjá O. C. Joensen at fáa avlop, og tað endaði við at virkið helt uppat við at fram leiða rækjur. []
SJÓGVUR & FÓLK — #5
Einki er sum Sjómannadagurin
Sjógvur & Fólk mátti til prentingar dagin fyri Sjómannadagin 2019, men vit vóru vís í at dagurin aftur hesuferð fór at vera ógloymandi og læruríkur, og valdu sjálvandi eisini hesuferð at fara til Klaksvíkar. Myndirnar her frá Sjómanadegnum í fjør tók Dávur Winther.
FUEL COSTS AND EMISSIONS ARE REDUCED – A LOT
WÄRTSILÄ 31 BREAKS GUINNESS WORLD RECORD FOR FUEL EFFICIENCY
wartsila.com
25
26
SJÓGVUR & FÓLK — #5
Kollfirðingar vilja endurreisa rækjuflotan Grundarlag eigur at vera fyri fleiri nýggjum føroyskum rækjuskipum, sigur Bjarni Petersen, skipari á Arctic Viking, einasta trolara eftir í tí rækjuflota sum fyri 30 árum síðan varð roknaður sum heimins fremsti. ind Thomsen, Jóhan Joensen, Svanberg Petersen, Anfinn JULI 1986 STEV NDI Dam, Marius Johannesen og tann spildurnýggi trolarin Niklái Petersen. Arctic Viking inn á Kolla Trolarin var útgjørdur við fjørð. Ei undur í at móttøkan nýggjastu og bestu tøkni tá, á kaini var stórfingin—hetta eitt nú Kronborg maskinu til var fyrsti nýbygningur til automatiska rækjupilking, og bygdina í 24 ár. á dekkinum vóru trý trolspøl, Arctic Viking er einasta sum gjørdi tað møguligt at rækjuskip sum er eftir í tí fiska við rækjutroli og flóti eina ferð so stolta føroyska troli. flotanum, ein floti sum taldi Í stuttum var Arctic Vik góðar 10 verksmiðju trolarar ing ein tann mest modernaði tá hann var í hæddini, í seinnu rækju t rolarin í heiminum. helvt av 1980unum og fram til Ikki tí, tað vóru flest allir hinir umleið 1990. føroysku rækjutrolararnir eis Tað vóru sjey ungir mans ini—føroyingar áttu heimsins lastar góð 500 tons av frystum rækjum. í Kollafirði sum settu pengar mest framkomna rækjuflota. Tann upprunaligi byggi í skipið, tann yngsti 28 ár og Arctic Viking er 58 met kostnaðurin var 90 milliónir; elsti 34: Bjarni Petersen, Eiv ur langur og 13m breiður og Eivind Jacobsen & Búi Tyril
Í
Jón Thorsteinsson
Søgur úr býnum Stuttsøgur um tíðina í dag
Kemur í heyst Í lítla, fjarskotna oyggjalandinum er trygt og fjálgt. Fólk koma og fara og sæta sær við bjørtum vónum. Men sjálvt í einum friðsælum gerandisdegi, har baktjaldið er fjøll, firðir og summarblómur, kunnu skriðurnar loypa og nærleikin gerast ein ampi. Tað svára og tað hugaliga troða dansin saman í hesum søgum, har tað ið ikki má henda, hendir viðhvørt. Lat okkum minna teg á bókina aftur, tá hon er útkomin! Send ein teldupost til jonthorsteinsson@gmail.com og skriva “Søgur úr býnum” sum evni.
Forlagið Brúgvin
men tann norska krónan fall nógv undir byggitíðini, og tí kostaði trolarin 78 mió. tá hann bleiv latin eigarunum. “Tí uppgáva hins almenna er at tryggja ytru umstøðurnar, meðan einstakligar skulu eiga fruktirnar av egnum fyritak semi,” segði Tummas Debes, táverandi borgarstjóri, í talu sína ri tá skipið kom á Kolla f jørð—orð sum garparnir umborð á Arctic Viking væl kunn u hava tikið til eftir tektar. Skipari var Bjarni Peter sen, og er tað framvegis. Hann kundi í juli í ár halda 33 ára jubileum sum skipari á sama trolara, nakað sum fáur man hava roynt. Onkur av hinum eigarunum hevur tó eisini verið við alla hesa tíðina.
ikki longur sluppu at fiska í sjóøkjum har tey fyrr hava roynt. Sum tann einasti av okka ra rækjutrolarum hevur Arctic Viking tó hórað undan og klárað seg, líka síðan hann kom fyri 33 árum síðan. Fyrr í ár skifti Arctic Vik ing motor og gjørdi aðrar ábøtur eisini. Umvælingarn ar kostaðu góðar 30 mió. kr., men vóru neyðugar og geva eitt nú munandi sparingar í oljunýtstlu, skilst. “Vit kannaðu møguleikan fyri at keypa eitt brúkt skip ella at byggja nýtt,” upplýsti Bjarni Petersen. “Men eitt brúkt skip frá 2002 kostaði 170 mió. og eitt nýtt góðar 300 mió. Av tí at vit bara hava rækjukvotuna at líta á, og hon er svikalig, var einki at gera uttan at umvæla.” NÝGGJUR MOTORUR SPARIR Tann gamli motorurin Arctic Viking hevur hesi hevði sanniliga tænt fyri seg. árini roynt eftir rækjum við “Motorurin hevði koyrt Kanada, Grønland og Sval óavbrotið i 29 ár um man ba rd, í russiskum pørtum av rokna r tímarnar,” segði skip Barentshavinum og enntá í arin. føroyskum sjóøki. Í 1992 var “Hetta er helst tað mesta eitt sindur av rækju at síggja í tíma t al ein slíkur motorur føroyskum øki, men tað vísti yvir h øvur hevur koyrt. Tí seg at vera ov lítið til at tað hóast ringa fiskitíð ymiska n loysti seg at royna eftir rækjum part av árinum so hava vit her. Teir hava funnið fleiri aldri ligið stillir uttan til við nýggjar rækjuleiðir, eitt nú í líkahald.” kanadiskum øki, men tøkkin fyri tað hevur verið so sum so. ASPIRANTAR UMBORÐ? Í russiskum sjógvi hava teir Í Barentshavinum fáast rækjur eisini funnið nógvar nýggjar summarh álvuna, hinvegin leiðir, sum russarar nú njóta gev u r vetrarhálvan næstan gott av, og har hava føroyingar einki. Men skip skulu helst so framvegis rækjukvotu. vera í vinnu alt árið fyri ikki Annars hevur tann før at missa tey bestu sjófólkini. oyska rækjuvinnan sum heild “Vit royna alt árið eftir havt ivasamar umstøður í rækjum,” legði skiparin aftur longri tíð. Føroyingar megn at. “Norðmenn høvdu fyrr aðu ikki at tryggja annars fleiri trolarar sum bara fiskaðu hevdv unnin rættindi, og flot rækjur, men eingin er eftir av in tódnaði í takt við at skipini tei mu m. (Framhald á s. 37)
27
SJÓGVUR & FÓLK — #5
Frá marknaðargrundaðari skipan til politiska útlutan?
“
Soleiðis fer ein nýskipan í fisk
T
Jógvan Mørkøre
AÐ ER VORÐIÐ eitt fólkakrav, at fólkið alt skal eiga lut í ríkidøm inum á sjónum. Fiskivinnan skal lata gjald fyri at sleppa at troyta hetta tilfeingi, sum er fólksins ogn. Eitt gjald skal fara í landskassan burtur av tilfeingisrentuni, sum eingin í dag ivast í finst í fiskarínum. Milliónahandlarnir í árunum 2005-2007 og almennu søl urnar av makrelkvotum eftir 2011 hava sannført almennin gin um at fiskivinnan eigur at lata tilfeingisg jald. Veljara kanningar vísa at umleið tríg gir fjórðingar av velja runum meta tað vera rætt at fiskiv inn an rindar fyri fiskirættindini. Her er ikki stórvegis munur á áskoðan hvar í landinum tú spyrt henda spurning.
Hvørja kós velja vit? Skulu tilfeingisgjøldini í fiskivinnuni og alivinnuni aftur minkast niður í einki, og skulu nýskipaninar rullast aftur— samstundis sum persónsskatturin skal lækkast og vælferðin styrkjast? Tað ber jú ikki til. Vit fáa ikki ‘bæði—og’ men mugu velja ‘antin—ella’. Tí vælferð kostar. Skulu tilfeingisgjøldini lækkast við fleiri 100 milliónum, mugu vanlig fólk rinda fleiri 100 milliónir meiri í skatti, um ikki vælferðin skal skerjast ógvusliga. Tað er at flyta pening frá vanligum fólki til nakrar fáar fyritøkur, sum fáa framíhjárættindi til at nýta okkara tilfeingi—okkara fisk og okkara firðir… Tí gjørdu vit beinanvegin nøkur hugsjónarlig val, sum góvu okkum betri fíggjarligt rásarúm.Til dømis broyttu vit inntøkugrundarlagið. Heldur enn at
monnum og fiskimonnum te irra ogn. Gott var tá hjá poli tiskum flokki at kunna skýra seg sum fiskimannaflokk og verða viðurkendur sum slíkur IDEOLOGISERINGIN AV av fólki í fiskivinnuni. Í dag FISKIVINNUPOLITIKKINUM eru frægastu fiskimiðini hjá Tá ið spurningurin um tilfe politikarum løntakarar í al ingisrentu av fyrstan tíð tók mennari og privatari tænas seg upp fyri eini tredivu árum tuvinnu. Løntakarar í fiskaríi síðani, tá ið búskaparfrøðingar og í fiskavøruídnaði eru væl dittaðu sær til at mæla til at færri í dag—eini 10 prosent— taka inn tilfeingisr ent u na meðan onnur liggja um 90 við at leggja avgjald á fiski prosent tilsamans. Og fiskurin vinnu na og gevast við geva í sjónum er vorðin ogn Føroya studning, var tað í almenna fólks við áseting í 1994. So kjakinu m hildið at vera ør ídag er tað vorðið eitt náttúr vitistos. Tað ið tá varð hildið ligt krav at fiskivinnan skal at vera heiðin tala, er í dag gjalda til tað almenna. viðurkent sum gott latín. Og Hetta gjald er tó ikki heilt ídag er kravið frá vinstraveingi einfalt at fáa inn. í politikki at tann yvirflóð av Tí spurningurin er um pengum sum tykist at vera í hetta við tilfeingisrentuni fiskiv innu ni, kann rinda tá ikki er ein fiktión. Og um ið pengar resta í aðrastaðni í samfelagnum. At soleiðis er vorðið er kan ska ikki so løgið, tá ið hugsað verður um hvussu nógv sam felagið er broytt hesi mongu árini. Tá ið avgjørt varð á sinni at halda seg leysan av EEC, sum tað tá æt, fyri at tað føroyska fólkið skuldi kunna hava fiskiríkidømið kring Føroyar fyri seg sjálvt, vóru útvið tveir triðingar av løn takarunum í fiskivinnuni. Útróðrarmenn, fiskimenn og flakakvinnur vóru so at siga Føroya fólk. Tá ið bretskir og týskir trolarar vórðu tveit tir út um 200 fjórðingar, var tað fyri at tryggja útróðrar MARIA OLSEN
hon er verulig, hvussu stór er hon so? Summir búskapar frøðingar hava tvíhildið um uppboðssølu sum svarið upp á bæði spurningin um hvussu tilfeingisrentan skal fáast inn, og hvussu fæst at vita hvat ið rætta ella sanna virðið er á he sari rentu. (Og summir politi karar, serliga í Tjóðveldi, præ dika enntá rættvísi um eina leið, tá ið uppboðssøla verður hildin fram sum loysnin ið kann kvetta allar knútar av.) Ideologiskt verður hetta vanliga hildið at vera eitt sjónarmið ið hoyrir heima á høgraveingi, men teir stóru f lokkarnir á høgrav eingi n um í føroyskum politikki vísa sum heild uppboðssøluni frá sær. Búskaparmetingar siga at tilfeingisrentan tát tar í hálva millia rd krónur í
hækka lønarskattin hjá hvørjum einstøkum føroyingi, rinda alivinnan og fiskivinnan nú eitt rímiligari gjald fyri síni framíhjárættindi. Tað hevur givið okkum fleiri enn 300 milliónir krónur eyka at raðfesta fyri…. Vit hava sett eina nýggja fiskivinnuskipan í verk. Hon byggir á grundreglurnar um at livandi tilfeingið í sjónum er ogn Føroya fólks og kann ongantíð gerast privat ogn. Og, ja, nakrir tættir mangla framvegis, áðrenn nýskipanin virkar til fulnar. Men halda vit fast í grundreglunum í nýskipanini, so fara vit at síggja fleiri nýggjar og stórar íløgur heilt skjótt… Stóra og grundleggjandi arbeiðið er nú gjørt. Vit tóku ábyrgd—vit tordu at taka neyðugu tøkini ið skiftandi stjórnir ikki tordu at taka í áravís… Høvdu vit einki gjørt, høvdu nøkur verið nógv ríkari og nøkur fátækari. Vit høvdu verið nærri einum stættarsamfelagi, har nøkur eru A-borgarar og onnur eru B-borgarar. —Aksel Johannesen, løgmaður (úr frágreiðing løgmans á Ólavsøku 2019)
uppsjóvarfiskiskapi og fyri flakatrolarar útvið 100 mió., meðan tilfeingisrenturnar eru negativar fyri vanligar trolarar og línuskip; millum 50 og 100 mió. kr. So har spurningurin um at taka inn tilfeingisrentu up prunaliga var fyri at kunna stýra fiskivinnuni í heimas jógvi, so er hetta ikki longur relevant. Spurningurin er kom in inn í føroyskan politikk við fullari megi í sambandi við umfordeiling. Tað sum hevur framprovokerað hetta, vóru umfatandi skipahandla r í 2005 og fylgjandi árunum, har seld vórðu fiskirættindi fyri ørandi upphæddir, og ein miðsavning tók dyk á seg, so ræðið á fiskirættindum kom at liggja í Eysturoynni og
Norðoyggjum. Hetta reitti almenningin og politisku ski panina, tí talan var um ræt tindi sum tey ið nú tóku mil liónaupphæddir úr vinnuni, høvdu fingið fyri einki. Samstundis kom tað í kjalar vørrinum á at politiskir flokkar vóru farnir at tosa um at breiðka skattagrundarlagið við at lata landið fáa lut í teimum yvirskotum sum vóru í fiskivinnuni. Serliga vóru tað Tjóðveldi og Javnaðarflokkur in ið bóru hetta fram upp un dir løgtingsvalið í 2004. Harnæst er spurningurin hvuss u hon skal fáast inn. Her hevur Landsstýrið roynt at tvíhildið um uppboðssølu av kvotum sum longst, men hevur rent seg fast í harðari mótstøðu ikki bert frá and støðuni, men eisini innanhýs is í samgonguflokkunum. Og so ikki minst mótstøðu frá vinnuni. Nakað er komið inn umvegis uppboðssølu, men í minna lagi í mun til ætlað, so roynt hevur ístaðin verið við lóggávu um veiðugjøld. Men her hevur einki borið til. Í buktini liggur ein triði spurn i ngur: hvar skal he sin peningu r fara, og hvat skal hann brúkast til? Til vælferðartænastur, soleiðis sum løgmaður vil hava tað? Rættvísgjørt við einum reto rikki, at “tað er at flyta pen ing frá vanligum fólki til nakrar fáar fyritøkur sum fáa framíhjárættindi til at nýta okkara tilfeingi – okkara fisk og okkara firðir”.
28 Ella skal tað virðast, at tey ið eru í fiskivinnuni síggja seg lata pening úr vinnuni, og vilja tí at hesin peningur skal fara til okkurt ið er meinings fult fyri tey. Sum er, eru fólk í fiskivinnuni komin til sættis við at gjøld skulu latast fyri fiskirættindi, so tað átti at borið til at fingið endarnar at rokkið saman, so semja fæst um eina “varandi fiskivin nunýskipan”, soleiðis sum si tandi samgonga setti sær fyri. EINGIN VARANDI FISKIVINNU NÝSKIPAN Tað bleiv sera avmarkað við marknaðargrundaðari útlu tan av fiskirættindum, tá ið av tornaði. Útlutanin av fiskirættin dum fór stórt sæð fram sum vant, so fyri at fáa pening inn fyri henda partin, varð tíggjað til eina lóggávu um veiðugjøld. Men hóast landsstýrismaðurin royndi fleiri ferðir, kom henda lóggávan ikki ígjøgnum. Og har sum ein víðfevnd uppboðssøla ið skuldi tryg gja rættvísi við at lova fleiri aktørum framat, bleiv eitt avmarkað eiti, sum síðani hevur havt alskyns trupullei kar at koma at virka sum ein marknað—har varð roynt at bøta um tað sonevnda ræt tvísið við at lata summum økjum menningarkvotur. Henda neyðloysn hevur bert heilt fáar søgur at vísa á, har tað kann sigast at hava birt upp undir menning lokalt. Fyri tað nógva hevur tað eisini gingið av skriðuni til við hes um partinum av politikkinum. So tað er avmarkað hvussu nógv er at “rulla aftur”, soleiðis sum løgmaður málber seg. Og um tað er so nógv at byggja víðari á aftan á løgtingsvalið. Hesin reformur ið skuldi eitast at vera, og sum bar tað glæsiliga navnið ‘Ein nýggj og varandi fiskivinnuskipan’, varð skoraður ígjøgnum við einum lítlum meiriluta hin 12. desember 2017. Samgon
SJÓGVUR & FÓLK — #5
gan kláraði at banka innanhý sis ófriðarkroppar upp á pláss so hon kundi mynstra 16 at kvøður, og síðani fekk hon hjálp frá einum uttanflokka politikara og einum tinglimi úr Miðflokkinum. Men ein gin flokkur í andstøðuni kom samgonguni til hjálpar. Fær samgongan eitt gott val, so kanska fær tað ið vunnið er frið, men teir trupulleikar ið hon hevur havt við at fáa aðra uppfylgjandi lóggávu ígjøgn um, vilja ivaleyst halda fram. REFORMURIN KOLLDØMDUR FRÁ BYRJAN Sum stjórnmálafrøðingur so vil eg so staðiliga mæla frá at man setur í verk eina skipan har ið tað hvørki er undirtøka í politisku skipanini og heldur ikki í vinnuni sum skal liva undir tí. Unn Laksá, PhD í stjórn málafrøði og limur í serfrøðin ganevndini ið gjørdi fiskivin nunýskipanarálitið Ein nýggj og varandi fiskivinnuskipan fyri Føroyar’, í Radaranum, KvF 13. des ember 2017. Tá lógin um fyrisiting av sjófeingi varð samtykt stutt fyri jólum í 2017, fekk hon ikki nógv góðorð við sær. Flestu í nevndini ið hálvtan nað ár fyrr høvdu skrivað álit til fiskimálaráðharran, høvdu hug at venda bæði honum og nýggju lógini bakið. Sum nýskipan var hon “absolutt ikki eydnað”, sum Unn Laksá tók til í útvarps sending dagin eftir, at lógin varð samtykt. Eitt var at allur glant rileikurin í politisku proses sini—ikki minst innanhýsis í samgonguni—førdi til ein ei rindaleysan dóm, at talan var um eina skipan uttan kjølfesti í politisku skipanini. Tað sum verri var, var at undirtøkan fyri skipanini var uppaftur minni í tí partinum av vin nulívinum ið skuldi liva undir henni. Har samgongan í setningi
num til nevndina hevði lagt dent á at tað skuldi farast frá privatari sølu av loyvum og fiskirættindum, og frá politiskari útlutan av fiskirætt indum, til eina marknaðar grundaða skipan, var tað skjótt at staðfesta at her var ikki tala n um vinnulóggávu sum so, og marknaðurin í nýggju skipanini var eitt eiti; tí her skuldi takast atlit til eina røð av skipabólkum í einum býti sum var lógarfest at skula vera. Skottini ímillum skipabólkar nar forðaðu fyri eini effektivi sering av flotanum sum heild og harvið samstundis fyri at samfelagið kundi vænta sær at tilfeingisrentan í fiskivinnuni kundi vaksa. So har ið denturin varð lagdur á at skipanin skuldi vera mark naðargr undað, tóktist eingin í nevndini at vilja standa inni fyri he sum, men heldur at ein marknaðgrundað skipan varð slept: “Marknaðargrundað skipan er tað vit høvdu áðrenn við umsetiligum eginkvotum” (Unn Laksá í nevndu KvFsending). Í fiskivinnuni sjálvari var mótstøðan ikki bara ímóti uppboðssølu, men eisini at kvotur skuldu koma í staðin fyri fiskidagar. Spurningurin um at av marka veiðuna á heimaleiðum við umsetiligum kvotum hevur verið uppi fyrr. At fis ka undir kvotaskipan er ikki ókent hjá teimum ið fiska á fjarleiðum, men hevur on gantíð vunnið undirtøku sum stýringsamboð í sambandi við fiskivinnuna í heimasjógvi. Eitt orðaskifti tók seg í 1993 upp í einum samstarvi, nevnt Samstarv VinnulívStovnar, har vinna, gransking og umsiting vóru umboðað, hvørt tað kanska var eitt hug skot at royna eina skipan við umsetiligum kvotum. Úti í heimi vóru tey farin at royna seg við tí tey nevndu ITQ , Individual Transferable Quo tas, also umsetiligum eins taklingakvotum. Skipað varð fyri eini verkætlan sum skuldi kanna hvussu slík skipan kundi virka samanborið við verandi skipan við tekniskum reguleringum. Tey ið fíggjaðu vóru Føroya Reiðarafelag, Føroya Fiskimannafelag og Føroya Landsstýri. Fjølmið lar og politikarar vórðu hildnir uttanfyri. Uppskot um kvotur ið kundu handlast millum reiðarar vóru partur av hes um. Kvotur sum langtíðar lis ensir býtt út á landaøki. Og bólkakvotu til útróðurin, ið
MARIA OLSEN
ikki skuldi vera partur av tí vanliga handlinum. Men einki av hesum kom veruliga út í eitt alment orðaskifti, tí áðrenn komið varð so langt at nøkur semja varð rokkin vóru Føroyar farn ar á heysin og undir danska umsiting. Drálað hevði verið ov leingi í Føroyum við at gera neyðugu umskipanina av fiskivinnuni, so nú gjørdu danir tað fyri føroyingar, og tað við harðari hond. Eitt av átøkunum í 1993 var at noyða eina kvotaskipan ígjøgnum, men tað var ikki ein skip an har kvotur kundu verða selda r millum skip ella mill um reiðarí og tað almenna. Endamálið var ikki at fáa eina tilfeingisrentu inn, men bert at avmarka veiðuna til tað ið fiskifrøðingar kundu mæla til, TAC á enskum ella MLV á føroyskum. Hetta var illa dámt í fiskivinnuni. Hetta var ikki teirra skipan men ein skipan komin úr erva, top-down, ella kanska rættari uttanífrá. So eitt tað fyrsta løgtingið gjørdi tá ið tað hevði fingið valdið aftur, var at taka illa lýddu kvotaskipanina av og seta fiskidagaskipan ístað in. Hetta var nakað ið hevði breiða undirtøku í vinnu ni. Hetta var teirra skipan.
Nýggja hálovaða orðið var fiskidagar, meðan kvotaskip an gjørdist eitt bannlýst orð í orðaskiftinum. Læran átti í stuttum at verið at tað spyrst einki gott burtu r úr at noyða politikk nið u r yvir høvdið á fiski vinn u ni úr erva. Men tað hevði samgongan ikki virðing fyri, men leyp við høvdinum fremst beint inn í múrin við síni kvotu skipan. Tað var dømt til at miseydnast. Royndirnar síðani at vinna nýggju skipanini undirtøku Í teimum pørtum av land inu m sum høvdu notið gott av økingini í pelagiska fiski skapinum, kom tað dátt við at nýskipanin førdi til eina mink ing av teimum fiskirættindum
SJÓGVUR & FÓLK — #5
hetta vann ikki frama, og noyddist síðani at leggja fyri løgtingið—aftaná at løgmað ur hevði útskrivað valið—at hækka dagatalið hjá bólki 5B. Her gjørdist eyðmýking in fullkomin. Ein samgonga av tinglimum úr øllum flokkum uttan Framsókn hækkaði upp skotna talið—25 atkvødd u fyri og 2 ímóti. Tað mest løgna í hesum er helst tað at hetta var tað seinasta og einasta ið eftir var hjá samgonguni í royndini at tryggja burðardygga fiskiveiðu Útflutningur, býti % og eina burðardygga fiski vinnu, men eisini her glapp. Toskur 11,0 Tað hevur annars itið seg at Hýsa 2,0 fiskidagaskipanin er hin rætta, tí hon regulerar seg sjálva. Tað Upsi 3,5 er bert ein spurningur um at Laksur 42,1 stilla dagatalið rætt, sigst. Síl 0,1 Stóru flokkarnir í samgong uni og øll andstøðan boygn Svartkjaftur 2,0 aðu fyri trýstinum og løgdu Sild 6,1 seg eftir at partrola í einum heilt øðrum slagi av fiski Makrelur 8,6 skapi: atkvøðufiskiskapi. Og Rækjur 1,0 her mundi tað telja minni, um Onnur fiskasløg 18,0 talan veruliga var um at hjálpa einum neyðstøddum útróðri, Aðrar vørur 5,6 tí tað man vera so sum so Tilsamans 100,0 hvussu nógv av teimum sum vóru við til at fiska upp daga talið í bólki 5B, og sum nú Nota: Skip, flogfør o.l. ikki við. Kelda: Hagstova Føroya. skuldu leskast upp undir valið, í roynd og veru áttu at verið ið tey hildu seg hava forvunn sams varandi. Samgongan sá ein: Talan var um reina polit roknað upp í fiskivinnuna. ið sær undir gomlu skipanini. tað ikki bert sum sína upp iska útluting. Menning var tað Hetta var serliga galdandi gávu at minka inntøkurnar ilt at fáa eyga á. Tvørturímóti. LÆRAN FRÁ KOLLSIGLDA í Norðoyggjum og partvíst hjá teimum stóru reiðaríunum So har ið samgongan setti NÝSKIPANARARBEIÐNUM í Eyst u roynni. Tað førdi í Norðoyggjum og Eystur sær fyri at fremja marknaðar Tað sum átti at verið lært av við sær at samgonguflokka r oynni, men eisini at mótvirka grundaða útlutan ístaðin fyri hesum miseydnaða reform mistu undirtøku í hesum økj miðsavnan av valdi hjá hesum politiska útlutan, gjørdist arbeiði er fyrst og fremst at um; serliga Tjóðveldi, sum á fyritøkunum. Amboðið ella endin heldur hin øvugti: Farið undirtøka krevst ikki bara komm u nuvalinum á heysti vápnið til at forða fyri hesum varð frá eini marknaðargrund politiskt millum flokkar, men 2016 misti tveir av trimu m vóru antitrust-reglur. aðari skipan til politiska útlut fyrst og fremst í fiskivinnuni. bý r áðsl imum í Klaksvíkar Tað løgna í øllum hesum an. Annars verður ongantíð talan Býráði. er at tá ið samgongan varð Samgongan hevði eisini um nakra varandi nýskipan, Samgongan hevur síðani skipað og samgonguskjalið sett sær fyri at fáa fiskiv inn og tá er tað at taka munnin ov roynt at styrkt seg í øðrum skrivað, varð einki nevnt um una og serkunnleikan hjá fullan at skýra tað nýskipan økj u m av landinum við at økismenning. Ivaleyst tí at tey Havstovuni at samvirka um ella reform. luta út kvotur til menning. ið førdu pennin høvdu eina umsitingarætlan av botnfiska Tað krevur í fyrsta lagi, at Tað mátti ikki eita seg at vera turkaratrúgv uppá at ein al stovnunum til tess at tryggja tað verður virt at tað fyrst og økiskvotur, tí kom tað at eita menn uppboðssøla vildi javna langtíðarjavnvág. Tá ið tað fremst er fiskivinnan ið má menningarkvotur; men økini allar ójavnar, eisini millum ikki eydnaðist at fáa skift sleppa at stýra sær sjálvari. uttan fyri Landnyrðingsøkið økini. fiskidagarnar út við kvotur, so Og í øðrum lagi, at politikarar vórðu favoriserað. Úrslitið er hareftir. Sam mátti umsitingarætlanin, sum heldur leggja seg eftir at stýra Retorikkurin er harðnaður gongan hevur ongantíð gjørt eftir ætlanini hjá samgonguni sær sjálvum. sær greitt hvat ið verulig skuldi byggja á kvotu skip menning av virkjum innan an, ístaðin lagast til verandi fiski v innu merkir, so tað fiskidagaskipan. Tað varð væl kundi ikki enda við øðrum móttikið í vinnuni og í stórum enn við eini politiskari útlu pørtum av andstøðuni. Men tan til tey øki har samgongu heldur ikki hesin parturin av flokkarnir royndu at verja borg nýskipanini helt. og helst vinna tað innaftur ið Dagatalið hjá útróðrinum í bleiv mist í Norðoyggjum og bólki 5B var uppi longu mið Eysturoy. skeiðis í juli, so umsitingarætl Tá ið feløg við høvuðssæti anin kom beinanvegin undir í Eysturoy og Norðoyggjum trýst. Landss týrism aðurin ikki kundu koma upp á tal at í fiskiv innumálum royndi í vera uppi í menningarprosj fyrstu syftu at kyrra við at ektum í Sandoy og Suðuroy, skjóta upp at flyta fiskidagar kann niðurstøðan bert vera frá bólkinum 5A til 5B, men
29 Tað átti ikki at verið so trup u lt, verður hildið fast um at talan er og skal vera um vinnup olitikk og IKKI vælferðarpolitikk sum so. Tíverri tykjast løgmaður og við honum onnur í polit iska lívinum av vera dottin í somu fellu, sum tá ið studn ingsøðin leikaði í upp á tað harðasta í 1980unum. Tá fóru penga rnir úr landsk assa n um til eina vinnu ið gjørdist meira og meira bundin av at skulla hava studning. Nú fer tilfeingisg jald í alsamt stríðari streymi frá fiskivinnuni og í landskassan. Tað sæst aftur í tí politiska lívinum, har yvir skotið í landskassanum fær krøvini fram um fleiri tunlar, meira alment byggjarí, hægri lønir og meira vælferð sum heild. Tað er ilt hjá politika r um at byrgja fyri hesum, við tí nýggju slanguni inn í land skassan. Við hetta lag verður landskassin bundin av til feingisg jaldi úr fiskivinnuni. Samstundis sum inflatión og ovur h iting av búskapinum hevur tikið dyk á seg. Politikarar og búskapar frøðingar hava fyrr noyðst at fyrih ildið seg til møguligar inntøkur frá eini oljuvinnu, og tá var svarið at hesin peningur átti at farið í ein grunn og ikki út í peningarenslið. Inspir atiónin var norski oljugrunn urin, har peningurin verður savn a ður til eitt vaksandi eftirl ønart rýst í framtíðini. Tað átti at verið lagamanni at gjørt tað sama við tilfeingis gjøld úr fiskivinnuni—og ali vinnuni fyri tann skuld. Tað hevði skapt frið politiskt og ivaleyst eisini í vinnuni. Nakað hevði ivaleyst noyðst at farið til útreiðslur knýtta r at vinnuni, so sum eftirlit og menning, men her er tað umráðandi at tað byggir á breiðar semjur og at arms longd a r prinsippið verður galdandi í útinningini av hes um. []
30
SJÓGVUR & FÓLK — #5
Upsafiskaríið kring Føroyar hevur ikki verið so nógv at reypa av í seinastuni, hóast tekin eru um at okkara størsti botnfiskastovnur kann vera á rættari kós aftur— upsin hevur fyri ein part lyndi til at flyta seg nógv.
T
Eivind Jacobsen
ANN SAMLAÐA nøgdin av veiddum upsa fyrsta hálvár í ár, stívliga 9.000 tons, liggur um leið ein fimting niðan fyri ta nøgd ið varð veidd sama tíðarskeið í fjør. Har til kemur at prísurin hevur verið lækk andi, soleiðis at tað samlaða avreiðing arv irðið á upsanum er minkað næstan 30 prosent sama tíðarskeið, úr 79,5 milliónum niður í 56,8 mió. krónur. Hinvegin er tilsvarandi meira til av toski, og tað kann hava bjargað fleiri av upsabátunum—teirra saml aða avreiðingarvirði er, tá øll fiskasløg eru íroknað, bert minkað við tveimum prosentum. Tilsamans hava hesir trola rarnir avreitt fyri umleið 190 mió. kr. fyrra hálvár í 2019. Tað er also ikki nógvur upsi til nú; kortini hoyra vit ofta um økir sum verða stongd vegna boð frá skipunum um at nógvur smáur upsi er at fáa. Sambært frásagnirnar er hesin upsin longri enn 50 centimetrar men undir 55cm. Í Føroyum er markið millum upsa og smáan upsa 55cm, meðan markið aðrastaðni er 50cm. Sostatt bendir alt á at nakað er til av smáum upsa og at útlitini fyri kom andi ár eru sámulig. Tey seinnu árini hevur upsaveiðin annars ligið millum 24.000 og 30.000 tons, sum er lægri enn miðal tey sein astu 50 árini.
Upsin er lumpin
toski vísa at sera fá merkir koma aftur vórðu merktir, vórðu 30 ps. fiskaðir í úr øðrum londum, fyriheldur hetta seg íslendskum og 12 ps. í norskum og ES rættiliga nógv øðrvísi við upsa. sjógvi, meðan einans 58 ps. av teimum Í sínari PhD ritgerð frá 2012 fingust aftur í føroyskum sjógvi. greiðir Eyðna í Homrum frá um tær Sostatt er greitt at tess eldri tann merkingar av upsa sum eru gjørdar føroyski upsin er, tess størri eru sann í Føroyum, og eisini verður saman líkindini fyri at hann verður fingin af borið við merkingar í Norra og Ís tur aðrastaðni enn við Føroyar. landi. Fiskamerkini sum eru komin Hagtøl skulu altíð tulkast við fyri aftur vísa at næstan alt sum er merkt varni. Her má eitt nú havast í huga at í Íslandi og Norra verður fingið aftur einans fáir fiskar vórðu merktir. Ein FLYTIR Í ONNUR LOND har; men av tí sum merkt er í Føroyum niðurstøða kann vera at stórur partur Upsin er størsti botnfiskastovnur undir kemur nógv aftur í Íslandi. Av upsa av upsanum merktur undir Føroyum Føroyum, og at troyta hendan stovn longri enn 60 centimetrar komu heili verður eftirfylgjandi fiskaður í øðrum er gamal siður—vit lesa at føroyin 26,4 prosent aftur í Íslandi. londum. Men tað er tó ikki prógvað gar kastaðu nót eftir upsa longu fyri Av teimum upsum sum vórðu at munandi partur av upsanum sum f leiri 100 árum síðan. Síðan 1961 veiddir meira enn trý ár aftaná at teir svimur á Føroyagrunninum rýmur hevur Havstovan framleitt hagtøl, og í tilráðingini frá ICES eru somuleiðis Bólkur 2 1/1-30/6 1/1-30/6 Munur kr Munur % hagtøl. Hagtølini fyri upsaveiði vísa Partrolarar 2018 2019 2018/19 2018/19 eisini at vit hava fiskað stórar nøgdir av upsa undir Føroyum í nógv ár. Avreiðingarvirði 192.787.551 188.645.170 - 4.142.381 - 2,1 Upsi verður roknaður at vera í ætt Harav upsi 79.485.121 56.789.218 - 22.695.903 - 28,6 við tosk og hvíting. Men hóast upsin Harav toskur 13.236.885 34.386.969 21.150.084 159,8 vanliga verður fiskaður við botntroli, so uppførir hann seg í ymiskum førum Avreidd tons í alt 24.565 23.144 - 1.421 - 5,8 eins og pelagisk fiskasløg. Upsi sten Harav upsi 11.687 9.205 - 2.482 - 21,2 dur t.d. nógv oftari í torvum enn hvat Harav toskur 817 2.014 1.197 146,5 toskur ger. Meðan merkiroyndir av
í onnur lond tá hann gerst eldri enn fimm ár. Hinvegin er tað mótsetta heldur ikki prógvað. ÓJØVN ÁR TIL UPSA Tølini sum Havstovan brúkar røkka aftur til 1961. Tað árið var veiðin ikki meir enn 9.600 tons. 12 ár seinni, í 1973, lá hon heilt uppi á 57.431 ton sum, sum má sigast at vera rættiliga nógv. Hetta var áðrenn vit fingu 200 fjórðinga sjómark, og tá áttu føroying ar ikki trolarar sum fiskaðu upsa. Tað gingu 17 ár til vit slerdu rekordina frá 1973. Í 1990 fiskaðu vit nevniliga so mikið sum 61.628 tons av upsa. Tað besta árið í 1980unum var 1984, tá vit fiskaðu 55.000 tons. Men í 2006 veiddu vit 66.902 tons, sum er okkara besta upsaár nakrantíð. Og tað ringasta árið fyri hesa veiði, sum má sigast at ganga upp og niður, var 1996, tá vit einans fiskaðu tilsamans 20.000 tons av upsa.
Talva yvir avreiðingarvirði og nøgd fyrra hálvár 2018 og 2019 (Vørn).
31
SJÓGVUR & FÓLK — #5 MARIA OLSEN
Fram í kór heldur enn í flór Stressandi spurningar um endurnýgging av fiskiflotanum, um fiskirættindi í mun til íløgur og fígging, um manningarfeløg sum óttast brot móti vunnum rættindum, um útróðrar kaos mitt í rokfiskiskapi—har er ov mikið at tríva í. Búi Tyril—Fiskivinnan.com
T
Partrolarin Stelkur hjá Faroe Origin tekur inn eitt stórt hál.
Ídag verður upsin fyri tað mesta fisk a ður við partrol arum; umleið 2 prosent av tí fiskaða upsanum verða fingin við snellu. Í ár hava 26 trolarar verið til fiskiskap í bólki 2, sambært yvirlitinum hjá Vørn. Tað eru 10 pør og seks stakir trolarar, ið fyrr vórðu bólkaðir sum djúpvantstrolarar. Fyri 30 árum síðan vóru umleið 56 partrolarar og 12 djúpvatns trolarar.
AÐ TRÝTUR IKKI við avbjóðingum tá tað kem ur til at fáa í lag vælvirkandi lógarkarmar fyri ta føroysku fiskivinnuna. Fyri umleið 12 árum síðani samtykti okkara høga ting at siga upp øllum verandi fiskirættindum at fara úr gildi til tann 1. januar 2018. Hildið varð eftir øllum at døma at 10 ár var nóg mikið av skotbrái til at fáa smíðjað og samtykt eina nýggja lóggávu, eina nýskipan, uttan mun til hvør ið fór at sita í Landsstýr inum. ĺdag er greitt at hendan samtykt var í veruleikanum ein fullkomin abdikatión av allari ábyrgd. Onkur vil siga at tað eigur ikki at undra alt ov mikið, tí politikarar eru politikarar; men tann ruðu leiki sum so leingi hevur gjørt seg galdandi innan føroysk an fiskivinnupolitikk bleiv í stóran mun sleptur leysur við hesari ábyrgdarleysu støðu frá politiskari síðu. Fleiri samgongur hava síðani roynt at komið í gongd við at skipa karmarnar av nýggjum men eingin hevur eydnast higartil. Nú kom so ein sokallað nýskipan ígjøgn
bjargaður bara av hesum eina góða degi. Tá talan er um torvu fiska rí undir Føroyum er tað ofta bara í ein-tveir dagar at trolararnir fáa fisk. Og all ir fáa ikki fisk í senn. Tað er vanligt at okkurt skip rakar betri á enn okkurt annað skip í eina tíð, og so skiftir, og teir sum fingu nógv fáa tá minni meðan onkur annar fær meira. Torvufiskarí er sum vera man spennandi hjá teimum TORVUFISKISKAPUR ið raka væl á tann dagin. Skiparar vit hava tosað við siga Men tað er ikki so spennandi at líkt er til at væl meira torvu hjá øðrum at hoyra at onkur fiskarí er í ár enn tað anna rs hevur fingið meira enn teir hevur verið tey seinastu árini. sjálvir hava fingið. Men tað Torvufiskarí vil siga at av og skiftur skjótt; tað vita teir sum á fáa trolararnir stór sera stór fiska. Tað er tað sum ger tað hál av upsa. Tá er so nógv at spennandi at fiska. Helst er tað er munurin millum góðan tað orsøkin til at summi tíma og vánaligan túr. Ein góðan á sjógvin. Tað krevst ein ávís dag ber væl til at fáa so nógv ur mentalitetur fyri at trívast at ein túrur upp á 10 dagar er á sjónum. []
um politiskt, men hon hevur yvirhøvur ikki havt undirtøku í vinnuni og hevur eisini verið broytt f leiri ferðir, og lítið bendir á at hon ikki verður broytt enn meira áðrenn langt um líður. Her er so ein teori: Arb eiðið við nýskipanini hevur verið merkt av einum so høgum stressfaktori at mong av teimum sum hava tikið lut hava illa kunnað fingið tann arbeiðsfrið sum í veruleikan um krevst fyri at tað skal kun na eydnast. At fáa skil á einum so stórum hurlivasa krevur bæði tíð og tol, umframt stór oyru, góðar greiningar frá fólki við innliti, og meiningsful lar samtalur við allar partar í vinnuni—har má orðast ein verulig ætlan sum hongur saman, og ikki kollsiglir so skjótt rákið vendir ella vin durin øtlar. Nakrir innlýsandi spurn ingar mugu setast og arbeiðast ígjøgnum systematiskt, so mikið væl at úrslitið sum kem ur burturúr er nakað sum allir partar kenna seg at eiga í, so teirra undirtøka harvið eisini verður ein sjálvfylgja. Tá er talan um eina loysn sum er víðfevnd, sum tekur atlit til øll viðkomandi áhuga mál í vinnuni og samfelagnum. Tá høvdu spurningar um akutta endurnýgging av fiski flotanum ikki stungið seg upp í ótíð sum ketta upp úr høv datrog; alt tílíkt hevði longu verið umhugsað í einari veru ligari ætlan. Tað hevði so inniborið at hædd eisini hevði verið tikin fyri spurningum um hvussu
skip verða fíggjað, hvat slag av trygd ið krevst, í hvønn mun og undir hvørjum treytum møgulig útlendsk luttøka átti at verið loyvd ella ikki. Støði hevði tá eisini verið tikið í tí sannroynd at nýggj skip eru meira orkusparandi, minni dálkandi og í allar mátar meira effektiv enn gom ul, og tí bæði búskaparliga og umhvørvisliga meira ynskilig. BEST FYRI ØLL Torførir kjarnuspurningar um rættindi at fiska, og hví slík rættindi verða latin hvørjum, undir hvørjum fyritreytum, hvørjar avmarkingar ið skulu vera tengdar at teimum, hvørji krøv ið skulu fylgja við—teir spurningarnir høvdu somu leiðis verið avkláraðir, um enn aftan á grundiga umhugsan. Tá hevði eingin verið í iva um hvørjar spælireglurnar eru, og yvirskipað endamál høvdu verið greið í mun til ymisk atlit—veri seg til sam felagsbúskap, útflutningsvirði, arbeiðspláss, útbúgving, gran sking og menning, ella annað. Tann veruliga ætlanin hevði eisini gjørt upp við spurningar so sum ójavnt ok millum fiskivinnu og alivinnu tá tað kemur til eitt nú avgjøld og longd á loyvum og rættind um; tí báðar vinnurnar eru partur av fiskavøru ídnaðinum, sum livir av at selja fiskavørur á altjóða marknaðum. Eisini hevði tað flótandi markið millum fulltíðar og parttíðar riknan útróður verðið lagt í eina fastari legu sum ikki ger tilveruna ov órættvísa móti teimum ið hava útróður sum livibreyð, sum
stríðast eisini í ringum tíðum men sum, tá ein skái endi liga kann geva teimum ein hart tiltrongdan bonus, verða yvirrend av øllum øðrum sum knappliga vilja framat so skjótt tað frættist at nógvur fiskur er at fáa. Umframt hóskiliga javn vág millum fiski- og alivinnu, hevði ein verulig ætlan lagt karmar sum tryggjaðu skyn samar og natúrligar javnvágir millum tey ymisku fiskaríini— uppsjóvarfisk, upsa, botnfisk, skeljafisk—og millum størri skip og minni bátar. Eisini teir møguleikar eitt alternativ sum havbit um boðar, og sum Løgtingið fyri ikki so langari tíð síðan hevur samtykt at vit skulu kanna nærri, høvdu verið tiknir meira í álvara. Tað sama er at siga um taraaling, ið tó longu í ávísan mun er komið í gongd og sær út sum ein lovandi vinnuspíri. Ein verulig ætlan hevði sjálvandi eisini fevnt um at lagt optimalar rammur fyri virksemi á landi í tann mun tað er grundleggjandi fyri fiskivinnuna og fiskavøru ídnaðin, herundir framleiðsla av frystum, feskum, saltaðum, royktum, turkaðum ella nið ursjóðaðum vørum, umframt goymslu og flutning so væl sum aðrar tænastur, eitt nú heilsu frøðiligt eftirlit, vørumenn ing, marknaðarførsla og søla. Hetta hevði eisini umfatað alt frá arbeiðsumstøðum og sátt málaviðurskiftum til kapp ing á altjóða marknaðum og viðurskifti annars kring utt anríkishandil. Við at gjørt eina slíka ætlan, og gjørt hana væl og sakliga á so breiðum grundar lag, hevði uttan iva eisini borið til at minkað munandi um politiskt klandur og spjaðing í samanhanginum, soleiðis at arbeiðið týðiliga og greitt snúði seg um hvat sum er best fyri land og fólk, fyri samfelagið og vinnuna og harvið øll. []
Lossa ísaðan fisk í Klaksvík.
32
SJÓGVUR & FÓLK — #5
Fuglafjørður. Kraftdepil Føroya vinnulívs.
Nordixis
FUGLAFJØRÐUR kann væl og virðiliga kallast Føroya fremsti vinnudepil av sínum slag. Fleiri av landsins bestu fyritøkum hava sæti her — eitt fjøltáttað og framkomið vinnulív hevur tikið seg upp við virksemi savnaðum serliga kring havnarlagið. Fleiri av feløgunum sum búleikast her kappast á hægsta stigi í altjóða høpi, og hava eina tøkniliga og handilsliga vitan og serfrøði sum av røttum má sigast at liggja í heimsklassa. Umframt fiskivinnu, fyrst og fremst uppsjóvarvinnuna, sum í 1960unum legði lunnar undir tað nógva av hesari stóru menning, hava vit so við og við fingið aðrar vinnugreinar afturat, mest knýttar at sjóvinnu og fiskaídnaði, íroknað alivinnu, bæði hvat viðvíkur framleiðslu og tænastum. Her vitja mong skip, m.a. uppsjóvarskip og frystitrolararar úr ymsum londum, mestsum hvørja viku, ofta dagliga, og virksemið kring hetta er meira umfatandi enn fólk flest geva sær um. Her mala vinnuhjólini bæði stútt og skjótt, útboðið av altumráðandi tænastum til ídnaðin er stórt, og tey krøv ið verða sett til dygd eru sera høg. Her er veruliga talan um ein kraftdepil.
Vit bjóða skipum og manningum eina fullkomna loysn. Fuglafjarðar Havn liggur sera væl fyri, eisini í mun til veður og vind, og hevur tilsamans 1.200m av atløgubryggju, dýpi fram við kaikanti millum 6m og 14m. Tænasturnar sum fáast í Fuglafirði skara framúr á fleiri økjum, og ongastaðni í Føroyum er betri enn her at — • Landa uppsjóvarfisk, til matnað ella ídnað; • Leggja upp frysta vøru á goymslu (goymsluorka umleið 30.000 tons); • Heinta fiskireiðskap (trol, nótir, tilhoyri); • Fáa umvælingar gjørdar (stál, maskinur, elektronikk o.a.); • Taka feskvatn ella proviant; • Bunkra (MGO, HFO og allar blandingar har ímillum); • Sleppa av við spillolju; • Og mangt meira — spyr okkum. +298 238054 www.portoffuglafjordur.com
bunkers
BERGFR ST
+298 77 00 60
COLD STORE
Fuglafjarðar Havn
33
SJÓGVUR & FÓLK — #5
Manningarfeløg: Sáttmálatryggjað rættindi hanga í tunnum tráð Ei undur í at manningarfeløgini eru ill og hørm um ‘rættindahavara’ hugtakið í lógini um sjófeingi, har skipanin við veiðiloyvum tengd at skipum eisini er avtikin — feløgini eru við at missa eftirlitið við sínum sáttmálaviðurskiftum. irliti við at lógin verður hildin. So mikið tykist greitt: uttan ØROYA Fiskimannafelag mun til um lógin verður fylgd og Føroya Skipara- og ella ikki, so eigur umsitingin á Navigatørfelag eru sum skilst Fiskimálaráðnum sína ábyrgd, í øðini og skelkað av tí sum ella í minsta lagi eina skyldu tann nýggja lógin um sjófeingi at greiða frá týðiliga og klárt inniber fyri teirra limir, ikki hvussu hesin problematikk minst tá tað kemur til at kun ur hongur saman eftir teirra na halda eftirlitið við at hýrur bestu sannføring. verða goldnar sambært gald andi sáttmálar. Trupulleikin JÚST FAKFELØGINI stendst serliga í sambandi við “Tað vísti seg at tað var ikki rætt at skip verða leigað til fiski at loysa veiðiloyvið frá stálin skap av pørtum sum nú kall um,” staðfestir Jan Højgaard, ast ‘rættindahavarar’ í sam formaður Fiskimannafela gs bandi við menningarkvotur ins, í einum skrivi undir heit og kvotur keyptar umvegis inum “Veiðiloyvi mugu aftur uppboðssølu. á skipini.” Ein ‘rættindahavari’ er “Hetta hevur givið mann nevniliga ikki neyðturviliga ingarfeløgunum stórar trupul eitt fiskireiðarí og hevur tí leikar,” skrivar hann. heldur ikki neyðturviliga “Áðrenn loyvini vórðu tikin nakran sáttmála við mann av skipunum, kundu mannin ingarfeløgini. Tað sum fyrr garfeløgini nýta sáttmálan til kallaðist veiðiloyvi, og sum at tryggja okkum sáttmálaá sambært lóg altíð var tengt setta hýrupartin av heildar at skipi—og harvið eisini var veiðini. Hetta ber ikki altíð til umfatað av sáttmálum millum í dag, tí nú eiga rættindaha reiðarí og manningarfeløg— varar fiskin.” er snøgt sagt ikki til í tí nýgg “Hetta hava fiskimenn kent ju lógini. sviðan av tá rættindahavarin Soleiðis eru manningar spekulerar við sølu inni á feløgini nú, í teimum førum landi,” leggur Jan Højgaard ‘rættindahavarin’ ikki er eitt afturat. fiskireiðarí, vorðin avbyrgd “Av royndum vita vit at nú frá annars sáttmálabundnum tað er latið víðopið fyri spe innliti í viðurskifti kring kulantum, so kemur tað upp avtalur um prís á landaðum fiski—hóast teirra hýrur júst eru treytaðar av hesum prísi. Føroya Fiskimannafelag og Føroya Skipara- og Navi gatørfelag hava sum skilst gjørt vart við hendan trupul leika yvir fyri Vinnunevndini í Løgtinginum, men enn er óg reitt hvat ið politikararnir ætla ella ikki ætla at gera við málið. Eins og vit hava víst á fyrr á hesum bloggi, meinar Fiskimannafelagið eitt nú at ósamsvar í fleiri førum hevur verið millum lóg og prak sis í sambandi við útlutan av veiðirættindum, umframt at ógreiði valdar viðvíkjandi eft Búi Tyril—Fiskivinnan.com
F
Deksarbeiði umborð á uppsjóvarskipum
byggjandi vinnulívið, ið skal tryggja framtíðina hjá føroy ingum, at følna. Tað ber til undir verandi lóggávu at lata lítið og onki virði vera úti á skipinum, við at rættindahav arin keypir sjálvur fiskin fyri ein prís ið er væl niðanfyri tað hann kundi farið fyri. Soleiðis ber eisini til at virðisøkja í 3. og 4. liði, uttan at manning arfeløgini kunnu fara eftir reiða ranum, tí tað er rættin dahavari ið hevur fingið grønt ljós til at virðisøkja uttanfyri Føroyar.” Víðari sigur formaðurin: “Føroyingar hava [mist], og koma við hesi skipan at missa rísastórar upphæddir, tað kunnu vit ikki góðtaka. Hetta snýr seg um at skapa góð kor til føroyska samfelagið. Tað gera vit við at steðga spekul atión og geva góðar karmar til okkara vinnu.” Júst so. At máa burtur av tí tryggleika sum við stríð og strev er uppbygdur og tryg gjaður umvegis sáttmálarnar á arbeiðsmarknaðinum er ein vandamikil kós at ganga fyri eitt samfelag. Royndirnir vísa, ikki bert her heima men aðrastaðni við, at júst fak feløgini eru við til at borga fyri at eitt samfelag kann varðveita ein sterkan bul av
góðum arbeiðsplássum og hollari vitan. Slíkir bygnaðir mugu varðveitast, um man ikki vil enda sum eitt u-land. NEYVAN SEINASTA ORÐ “Sum advokatur havi eg staðfest at Løgtingið hevur heimild at lóggeva á økinum, hóast avleiðingarnar stund um kunnu vera óhepnar,” viðmerkti Páll Nielsen til skrivið hjá Jan Højgaard. Um sítt arbeiði fyri Fiski mannafelagið segði advokat urin: “Uppgávan hjá mær hevur verið at staðfesta hvørjar ítøkiligar ávirkanir tann nýg gja lóggávan hevur á gald andi sáttmálar (t.v.s. rættindi og skyldur hjá manning og reiðara), og at kanna hvussu sáttmálarnir kunnu tillagast ta nýggju lóggávuna.” Hann legði afturat: “Sum m.a. Jan Højgaard hevur víst á, so er stóri trupulleikin at lógin gevur møguleika fyri at nýggir aktørar koma inn í skipanina, og at hesir ikki eru partar av sáttmála kompleksinum í fiskivinnuni. Sáttmálin hevur sum fyritreyt at tað er reiða r in (skipið) sum eigur kvotuna og fiskalastina, og hetta sæst m.a. í frábýtisrættinum, har manningin kann krevja part av veiðini frábýtta, soleiðis
at manningin sjálv kann selja sín part av veiðini. Hetta ber jú ikki til um tað er ein uttan fyristandandi persónur (felag) sum eigur veiðina, tí reiðarin kann ikki ráða yvir ognunum hjá øðrum.” Okkara elsta fakfelag, Føroya Skipara- og Navigatør felag, verður annars 125 ár í næsta ár. Formaðurin í felagn um, Annf innur Garðalíð hevði eina stutta viðmerking: “Navigatørar sóu týdningin í at sigla undir skipaðum við urskiftum, har spurningar so sum hvat eiga vit av lastini, hvat eiga vit av veiðivirðinum, vórðu avkláraðir.” “Men,” legði Annfinnur Garðalíð harmur afturat, “nú er líkt til at tað sum er uppar beitt eftir 125 ár, vilja ráðandi politikarar smildra sundur.” Spurdir um teir kunnu liva við støðuni sum hon er, hava umboðini fyri Fiski mannafelagið og Skipara- og Navigatørfelagið onga við merking í løtuni. Sannlíkt man vera at feløgini bíða við møguligum útspæli ella tiltøkum til nýtt landsstýri er skipað aftan á komandi løgtingsval. Men hvat enn ið hendir ella ikki hendir, og nær—í hesum máli er neyvan seinasta orð sagt enn. []
MARIA OLSEN
34
SJÓGVUR & FÓLK — #5
Vóna at vinna a laksalúsini aftan á Síðan 2006 hevur yvirhøvur gingið væl at ala laks í Føroyum, men lúsin er ein kostnaðarmikil plága sum hevur etið alsamt meira burtur av lønseminum í vinnuni, samstundis sum sjúka hevur rakt nøkur alibrúk. Eivind Jacobsen & Búi Tyril
H
ÓAST VIT í Før oyum hava framleitt nógv a n laks hesi seinastu árini, eru vit slopp in undan stórum felli; men laksalúsin hevur leingi verið ein trupulleiki og er framveg is torfør at fáa heilt bilbugt við, hóast stór og dýr tiltøk eru sett í verk móti snultaranum. “Fyri trimum árum síðan høvdu vit rættiliga stórar av bjóðingar av laksalús,” segði Rúni Dam, stjóri á ráðgev ingarv irkinum Avrik. “Tað er tó líkt til at trup ulleikin er minkaður frá at umboða nakað sum minnir um eina álvarsliga hóttan til at vera nakað sum tamarhald tykist vera á og sum kann loysast. Men tað er greitt at hesin trupulleikin má ikki undirmetast, tí vandi er alla tíðina fyri at lús i n bluss ar upp—hon nørist nevniliga ófatiliga skjótt.” Sostatt ræður tað at alla tíðina um at halda lúsini í skák og forða fyri at hon kemur fyri seg, tí so skjótt hon ger tað kann hon gera stóran skaða. Og nú ið nýggj, umhvørv is v inarlig viðgerð verður kombinerað við longri tíð á landi fyri smoltið og styttri tíð í sjónum fyri laksin, er lukkutíð okkurt sum bendir á at tey seinastu tiltøkini móti lúsini fara at muna væl meira enn nakað fyrr hevur gjørt. ĺ løtuni verður sum skilst bíðað í spenningi eftir hvussu leikur fer. Men sum heild gongur sera væl í okkara alivinnu, og tað sum fyrst og fremst hevur givið henni vind í seglini, er tann høgi søluprísurin á laksinum, serliga tí føroyska. Samstundis er framleiðslan fleirfaldað síðan 2006, tá hon lá um 20.000 tons; tey sein astu umleið seks árini hevur hon verið umleið 80.000 tons árliga. Vøkstur kann eisini ganga ov skjótt, eins og alivinnan hevur ásannað fyrr. Undir tíðarskeiðnum 1998-2004 øk tist framleiðslan nevniliga úr 20.000 tonsum upp í 71.000 tons upp á bert seks ár. Tá fingu alibrúkini ILA sjúkuna,
sum gjørdi at fiskurin mátti slaktast tó at hann kundi sel jast og etast. Men prísurin á alilaksi, serliga føroyskum, stóð í botni, og soleiðis fóru flest okkara al ibrúk um koll, meðan penin gastovnar mistu hundraðtals milliónir krónur. Tað eydnaðist tíbetur at venda gongdini, og síðan 2006 er útflutningsvirðið á laksinum hækkað úr 500 mió. upp í 3,8 milliardir kr. í 2017; í 2018 lækkaði tó virðið við umleið 500 mió. til 3,3 mia.
kr. í 2012. Men síðan 2012 er prísurin hækkaður hvørt ár, til hann náddi upp á 62 kr. kilo í 2017; í 2018 lækkaði prísurin so aftur fyri fyrstu ferð í seks ár og kom niður á 56 kr. kilo. Sambært Kontali Ana lyse hava føroyingar hvørt ár síðani 2008 eisini fingið hægri exportprís enn norðmenn. “Aliringar liggja jú á sjó num, og tí eru ávísir vandar og ávísar avmarkingar at taka hædd fyri,” staðfesti Rúm Dam. “Tey seinastu meira enn 30 árini hava vit havt aling á VÆL SKIPAÐ DATA flestu firðum í Føroyum. Vit Hagtøl frá aliráðgevanum kunnu siga at tess meira laks Avrik vísa at síðan 1993 hevur vit ala, tess størri verður trýstið miðal prísurin fyri útfluttan á náttúruna, og tí noyðast føroyskan alilaks verið rætti alarar at finna ta røttu javn liga ójavnur. Hann lá um 30 vágina, soleiðis at sum mest kr. kilo 1993, hækkaði eitt fæst burtur úr so burðardygt sindur fram til 1995 og fall sum møguligt. Men her má so í tvey á og gekk síðan upp eisini takast hædd fyri óvanl aftur til ein lítlan tind í 2000 igum hendingum so sum sjúk men skramblaði so heilt niður um og øðrum sum í ringasta á 20 kr. í 2003, fyri síðan at føri kann gera enda á alingini toyggja seg uppeftir og detta á sjónum. Júst soleiðis sum tað niður aftur tvær ferðir, við altíð er í nýggjum vinnum, eru einum toppi á umleið 40 kr. í nógvir feilir gjørdir og nógv er 2010, og so niður aftur á 30 lært.”
MARIA OLSEN
Ein stórur vandi liggur í sjúkum, sum kunnu taka seg upp og spreiða seg til øll ali brúkini. “Fyri at fyribyrgja hes um, hava vit strangar reglur sum siga at allu r fiskur sum kann vera sjúkur skal slaktast beinan veg,” segði Rúni Dam. “Hetta kemur eisini fyri av og á, men tey seinastu árini hava vit bert havt einstøk dømir, tíbetur. Men tá tað hendir, eru avleiðinga rna r so mikið stórar at tær síggjast væl aftur í hagtølunum.” “Vit seta umleið 15 mió. smolt út um árið,” vísti Rúni Dam á. “Tað vil siga at fyri hvørjar 150.000 laksa r sum doyggja hækkar felli eitt prosent. Við t.d. sjúku ella al gum og kanska einari óhepn ari avlúsing, kann man missa eina til f leiri ferð 150.000 fiskar.” Also tá okkurt rakar, er avleið i ng i n sera stór. Hin vegin, av tí at alarar nú eiga so nógv ymisk aliøkir, verður skaðin í krónum kortini ikki so stórur. Fyrr, tá hvør alari bert átti eitt lítið øki, kundi eitt slíkt óhapp lættari enda við konkursi fyri teir alarar sum blivu raktir av tí. Orsøkin til at hagtølini fyri alivinnuna eru so væl skipað sum tey eru, liggur í at Avrik hevur beinleiðis at gongd til tær mongu skráset inga rna r sum alarnir dagliga gera. Sambært ‘Ringar á Sjón um’, ein bók sum Helgi Jac obsen skrivaði og Havbún að a rfelagið gav út í 2011, byrjaðu føroyingar fyri umleið 50 árum síðan at ala í størri mátistokki. Men fleiri fingust við aling langt áðrenn 1970, eins og framgongur í bókini.
fiskurin illa fyri, og enn verri so hvørt sum meira lús kemur, sambært Kirstin Eliasen, ið er granskari og leiðari á deildini fyri fiskaheilsu á Fiskaaling. Laksalús livir á laksi, og tað skulu tvær kynsbúnar lýs á sama fiski til fyri at nørast; men tað gongur skjótt fyri seg—har er sera stutt tíð mil lum ættarliðini. Frá tí at lak salús gýtir, ganga bara tríggir til seks dagar til ungarnir eru klaktir, og longu aftan á eina til tvær vikur hevur tann lítla lúsin sett seg á laksin. Tvær vi kur aftaná at lúsin hevur fest seg, klárar hon at flyta seg á laksinum; 24 dagar aftaná at lúsin hevur fest seg er hon fullvaksin, og 42 dagar aftaná at hon hevur fest seg, er hon gýtingarfør. Tað merkir at hvørt æt tarlið strekkir seg yvir umleið 60-70 dagar. Hitin í sjónum hevur nógv at siga fyri hvussu skjótt tað gongur frá tí at lúsin hevur sett seg á laksin til hon gerst kynsbúgvin. Og við tað at hvør einstøk laksalús leggur í miðal 13.000 egg, og longu tveir mánaðir seinni hevur hvør ungi klakt enn eitt ættar lið av snultarum, so er greitt at her er talan um ótoy sum nørist við øgiligari ferð. Tískil krevst ein veldigur inn s ats u r til at halda lúsa stovninum niðri so frægt sum gjørligt. Við so stuttari tíð millum hvørt ættarlið, gerast lýsnar eis i ni skjótt mótstøðuførar móti ymiskum evnu m, sum aftur ger tað trupult at viðgera móti lús. Soleiðis royndu alarar í nógv ár at brúka ymiska n heilivág, men tað gekk bara stutt tíð til lýsnar vórðu mót støðuførar og virknaðurin av heilivágnum var burtur. Hesi seinastu árini eru NÓGVIR LÚSAUNGAR alararnir ístaðin farnir undir Ein tann størsta avbjóðingin at brúka rognkelsi, feskvatn hjá alivinnuni er laksalúsin, og heitt vatn. Lýsnar tola ikki sum ger at fiskurin veksur se feskvatn, sum fær tær at loys inni. Er ov nógv av henni, so na frá fiskinum. Rognkelsi eta uppstanda fleiri vansar fyri lús av laksinum og svimja í ali fiskaheilsuna. Tá talið av lús ringunum saman við honum. í alibrúkum veksur, kann ein Føroyskir alarar brúka avleiðing gerast at fiskurin ídag ikki heilivág móti laksa missir hugin at eta og tí veksur lús, og hava ikki gjørt tað í seinni. Eisini kemur tað fyri at longri tíð. fiskar doyggja av hesum. Alarar hava funnið útav at Er ov nógv av lús so gerst um fiskurin ikki stendur ov
35
SJÓGVUR & FÓLK — #5
vaksandi felli í alivinnuni
MARIA OLSEN
leingi í sjónum, so er trupul leikin av lús munandi minni. Hvørja ferð laksurin verður tikin í einum aliøki, verður økið í fýra mánaðir lagt stilt hvat viðvíkur alivirksemi— sum eisini er ásett við lóg. Hetta minkar um dálking á botninum undir aliringum og minkar um vandan fyri at laksalús livir víðari í økinum fram til næstu útseting. ĺ stuttum merkir nógvur laksur á sjónum at tað eisini er nógv laksalús til staðar, og her vísa hagtølini at fellið hevur verið vaksandi. Síðan 2006, tá lítið av laksi var í sjónum samanborið við nú, hevur fellið—tað lutfalsliga talið á laksi sum er deyður í ringunum fyri síðan at verða burtu rb eindur—verið vak sandi. Fellið var heilt niðri á 2,7 prosentum í 2005 men var í 2018 komið upp á so mikið sum 17,2 prosent, sambært Kontali Analyse. Also nærum sætti hvør laksur í Føroyum sum varð settur á sjógv í fjør,
doyði áðrenn hann var nóg stórur til at verða tikin. “Hóast 17,2 prosent ljóðar sum eitt høgt tal, so er tað framvegis lægri enn tað er hjá øðrum hvørt ár,” segði Rúni Dam. “Í Føroyum hava tølini yvir felli tey seinastu mongu árini ligið langt niðan fyri til svarandi tøl í øðrum londum.” Men nú tey seinastu tvey árini hevur Chile yvirhálað okkum á hesu m øki, skilst. Ein orsøk til hetta kann vera at vinnan har noyddist at slakta alt í 2016, og tí er enn so lítið av alifiski í sjónum har. Eitt tílík støða gjørdi seg galdandi í Føroyum í 2005, tá aliv inn an ikki hevði ikki pengar til at seta smolt út á sjógv. KAPPING Felli er annars eitt tal sum alarar ganga sera høgt uppí, ikki minst tí tað hevur ógvu liga stóran týdning fyri fram leiðslukostnað og kapp i ng arføri. Tey seinastu tvey-trý
árini hevur fellið í Føroyum verið á leið tað sama sum í Norra og nakað hægri enn í Chile. Og av tí at Norra og Chile eru nógv tey størstu framleiðaralondini, so er tann kappinga r f yrimunu r vit høv du á hesum øki mistur. Síðan 2010 hevur fram leiðslukostnaðurin í Føroyum verið lægri enn í Norra og Chile; men í fjør fór okkara framleiðslukostnaður upp um tann í Norra og Chile. Sostatt hava vit eisini mist tann kap pingarfyrimunin. Í løtuni hevur okkara aliv inna bestu úrslit at vísa, men tað er tí at føroyskur laksur framvegis fær betri prís á marknaðinum enn laksur úr Norra og Chile. Fleiri orsøkir eru til at framleiðslukostnaðurin vek sur og kappingarførið versnar. Onkur óhapp so sum algur í Kolbanargjógv og sjúka í Vágoynni síggjast væl aftur; men størsta einstaka orsøkin til at kappinga rførið minkar
er laksalús, metir Rúni Dam. “Laksalúsin rakar øll ali brúkini alla tíðina,” viðmerkti hann. “So tann stóra avbjóðin gin er at minka fellið elvt av laksalús. Og har vil eg meta at okkara alarar fylgja væl við og avlúsa javnan, og tað sær út til at rognkelsi og feskvatn er ein gongd leið sum loysir uppgávuna, kombinerað við strategiina at geva fiskinum styttri tíð í sjónum.” So lúsin er ein av orsøku num til tær risastóru íløgur nar í framkomnar smolt støðir, sum ger tað møguligt fyri alararnar at lata smoltini vaksa seg enn størri áðrenn tey verða sett út á sjógv —størri smolt merkir styttri tíð fyri laksin í sjónum, harvið minni av lús og minni tørvur á at av lúsa ofta. Soleiðis er ætlanin at fáa fellistølini munandi niður, samstundir sum laksurin verður betur fyri, etur meira og veksur skjótari. “Tey seinastu tølini vísa at
fellið er sera lágt nú,” segði Rúni Dam. “So tað sær hóast alt rættiliga gott út; men enn er laksurin í ringunum og alararnir hava ongan hug at selja skinnið fyrr enn bjørnin er skotin.” []
36
SJÓGVUR & FÓLK — #5
Vilja hava uppboðssølu avtikna N
Búi Tyril
Ú BÆÐI ár og dagar eru fráliðin síðan tað nógva av tí sonevndu nýskipanini av fiskivinnuni kom í gildi, trýtu r ikki við órógv millum leiðandi fólk í vinnuni um vaksandi óviss ur og minkandi inn t økur orsakað av uppboðssøluni av fiskirættindum. ĺ almennari viðmerking til støðuna heitir formaðurin í Skipara- og Navigatørfelagn um á Landsstýrið og Løgting ið um at broyta partar av lóg ini um fyrisiting av sjófeingi, soleiðis at uppboðssølan av fiskirættindum verður avtikin umframt at broytingar verða gjørdar í treytunum kring menningarkvotur fyri at steðga tí hann kallar “eitt álop á sáttmálatryggjað rættindi.” “Uppboðssølan av fiskirætt indum hevur sett tann vanliga fiskimannin langt niður í løn,” segði formaðurin í samrøðu
við Sjógvur & Fólk. “Eingin fær nakað burtu r úr hesum, og rættindini verða javnan keypt alt ov dýrt; tí soleiðis er hetta lagt upp. Landsk assin hevur skorað kass a n sum tann einasti, men tað verður ein stokkut gleði tí hetta ger vinnuna fátækari, og tað merkist áðrenn vit vita av. Tí vilja vit heita á øll sum sita í okkara Landsstýri og Løg tingi, uttan mun hvønn flokk tey hoyra til, um at steðga hes ari uppboðssølu sum skjótast, áðrenn skaðin av henni gerst enn verri enn hann longu er.” ‘UMHUGSA STIG’ Annfinnur Garðalíð legði aft urat at manningar á fiskiskip um hava merkt sviðan av minkandi inntøkum síðan uppboðssølan av rættindu m tók seg upp. Samstundis kriti se raði hann lógarsmíðið kring fiski rættindini fyri at hava sett mann i ngarfeløgini í eina
“ótolandi” støðu tá tað kemur til at hava eftirlit við at sátt málar verða hildnir. “Nógvar manningar hava mist munandi inntøkur tey seinastu umleið fýra árini, í onkru m førum heilt absurd nógv,” segði hann. “Vit hava víst á dømir har manningin hevur mist heilt upp í 90 prosent av søluvirð inum í sambandi við avreiðing, tí landsk assin er farin avstað við øllum. Sum fakfelag hava vit ferð eftir ferð víst á vandan við at koyra fiskirættindi sum anna rs altíð hava verið trygg á uppboðssølu, men politikar arnir tykjast hvørki at hoyra ella skilja.” “Nú er sjón fyri søgn,” legði formaðurin afturat, “og øll kunnu ídag staðfesta at hend an uppb oðss ølan er totalt miseydnað, og hevur als ikki givið okkum fleiri aktørar í vinnuni, sum anna rs var eitt stórt argument fyri at innføra hana. Hvat viðv íkur menn
MARIA OLSEN
Annfinnur Garðalíð, formaður í Føroya Skipara- og Navigatørfelag, heitir á landsins politikarar um at avtaka uppboðssøluna av fiskirættindum, sum hann kallar “totalt miseydnaða” fyri fiskivinnuna og tey sum sigla við fiskiskipunum.
Uppsjóvarfiskur verður pumpaður úr trolposa.
ingark votum, so hevur Skipa ra- og Navigatørfelagið víst á vandan við at tað er trupult at avrokna manningar sum fiska menningark votur, tí tá er tað ein triði persónur ella felag sum eigur kvotu na—ein so kallaður rættindahavari, sum ongan sáttmála hevur við manningarfeløgini. Mann ingarfeløgini hava jú sáttmála við Føroya Reiðarafelag, men eftir tí nýggju lógini kann ein rættindahavari vera hvør sum helst og nýtist hvørki at eiga
skip ella vera limur í Reiðara felagnum." "Hetta er nakað nýtt, og hetta er so mikið álvarsligt at tað er ótolandi; tí tað setir alt tað í vanda fyri at falla burt ur sum parta rnir á arbeiðs marknaðinum hava bygt upp gjøgnu m samr áði nga r yvir langar tíðir. Vit hava eisini sagt frá at vit kunnu snøgt sagt ikki góðtaka hetta. Vit umhugsa møgulig stig men bíða við avgerð um hetta til aftan á valið.” []
Fiskimannafelagið tekur undir við áheitan Búi Tyril
MARIA OLSEN
FORMAÐURIN í Føroya Fiski m annafelag, Jan Høj gaard, sigur at hann “tekur fult undir” við tí sum formað urin í Skipara- og Nav igatør felagnum, Annfinnur Garða líð, sigur í hesum blaðnum, har hann alment heitir á pol itikararnar um at avtaka upp boðssøluna av fiskirættindum. Jan Højgaard segði við Sjógvur & Fólk í stuttari viðmerking: “Har eru vit púra samdir, eg taki fult undir við hasari áheitanini. Hetta er eitt trupulleiki sum fyllir nógv, og tað er vorðið alsamt meira greitt at okkurt má gerast har og tað skjótt. Vit mhugsa støðuna og fara at tosa saman í næstum.” [] Les eisini omanfyri: ‘Vilja hava uppboðssølu avtikna’.
SJÓGVUR & FÓLK — #5
Tí vilja bankarnir ikki fíggja fiskiskip BankNordik segði fyri tíð síðani at óvissa kring fiskirættindi er ein viðvirkandi táttur í at bankin heldur seg aftur í at fíggja fiskiskip— politiskur ótryggleiki um rættindi ger tað framvegis vónleyst at vita um ein slík íløga kann forrentast. MARIA OLSEN
Búi Tyril & Eivind Jacobsen
T
Á TAÐ KEMUR til ums tøðu rna r hjá føroy ingu m at útvega fígging til nýggj fiskiskip, bendir alt á at lítið og einki er broytt til tað betra tey seinnu árini. Meðan føro ysk i r peningarstovnar langt frá altíð hava staðið á odda í at fíggja nýbygningar, og fyri alt tað virkir á landi, so gevur eitt nú ein fram løga hjá Árna Ellefsen, forst stjóra í BankNordik, greiðar ábendingar um hvussu bankar hugsa í hesum høpi: jú størri váði, jú hægri renta; tess verri útlit fyri at ein íløga kann geva avkast, tess minni sann líkt at fígging verður játtað. “Hví fíggjar BankNordik ikki ein størri part av høvuðs vinnu okkara?” spurdi banka stjórin millum annað í sínari framl øgu undir tiltaki nu m ‘Kveikjaraf undur um fiskirætt indi og fígging’ í 2016, har tað eisini framgekk at bankans samlaðu útlán til fiskiskip lógu um 430 milliónir krónur, svara ndi til umleið fýra pro sent av øllum útlánum bank ans. Til spurningin svaraði hann: “Fígging til fiskiv inn
una hevur seinastu árini verið ávirkað av at óvissa er um fiskir ættindi eftir 2018; at parta r av vinnuni ikki hava verið lønsamir; at kapping er við útlendskar veitarar um fígging til tann meiri lønsama partin av vinnuni; at tað ikki er møguligt at veðseta fiski loyvi/rættindi.” Kreditmeting er partur av mannagongdini tá ið ein ban ki skal taka støðu til møgu liga fígging, minti Árni Ell efsen víðari á undir heitinum “Kredittmeting av fyritøkum í fiskivinnuni í dag,” og helt fram: “Lønsamur rakstur ið er haldbarur uppá sikt: Rakstur in av fyritøkuni skal metast at verða lønsamur alla avdráttar tíðina (t.d. 15 ár fyri eitt fiski skip). Jú størri óvissa um fram tíðar rakstur og lønsemi, tess minni fígging og hægri renta.” Og víðari, “Eginkapital ur og/ella ábyrgdarkapitalur: Fiskivinnan er meiri váðafull enn aðrar vinnur, og krevur tí eisini lutfalsliga hægri egin-/ ábyrgda rk apital. Jú størri egin-/ábyrgdark apitalurin er, lægri verður rentan.” Og síðani um “Virði ið kunnu veðsetast: Bankin
ynskir trygd fyri at læna pen ing út. Jú umsetiligari trygdin er, tess lægri vil rentan verða.” Hetta er alt sagt á penum bankamáli, men boðskapurin er tó rættiliga greiður: “Vit fíggja lítið sum er, tí óvissan um fiskiloyvini er so stór sum hon er.” Framløgan var eitt íkast til kjakið um eina komandi fiski vinnunýskipan. At útlitini fyri at fáa fígging til fiskivinnuna mundu fara at batna undir eina ri nýggjari lóggávu sum ikki fór at borga fyri trygg ari rættindum, ber illa til at ímynda sær. “Kapitalkostnaðurin er tengdu r at váðanum,” segði bankastjórin víðari, og sipaði helst eisini til at tað er hóast alt ein fyrimunur hjá vinnu fyritøkum at fáa kostnaðar lága fígging av eitt nú íløgum heldur enn at fíggja úr egnum kassa. “Jú størri partur kann fíggjast við láni til lága rentu, tess lægri gerst samlaði kap italkostnaðurin.” ‘VILJIN AT LÆNA FER NIÐUR’ Síðan hartaði hann, um enn rímiliga diskret, Búskapar ráðið fyri nakað av tí meira óhepna (Framhald á s. 39)
37
Kollfirðingar vilja… (framh. av s. 26) ĺdag er tað so at øll hini skipini, bæði norðmenn og russarar og EU skip sum fiska á somu leiðum sum vit fiska, hava aðrar kvotur eisini umframt rækjukvotu.” Bjarni Petersen vísti á at umframt rækjuk votuna í russ iskum sjógvi, eiga føroyingar 700 dagar við Svalbard og óav markað í Loynikrókinum; hartil kemur Eystur Grønland, har tó einki hevur verið at fingið í nógv ár. Tilsamans skuldi hetta rokkið til fýra-fimm rækjutrolarar. “Um vit gjørdu tað soleiðis at føroysk rækjuskip eisini høvdu eitt sindur av pelagiskum rættindum, so høvdu vit kunnað havt fleiri nýggj rækjuskip, eini fýra-fimm. Tá høvdu vit fiskað meira av rækjum og tað hevði givið okk um fleiri arbeiðspláss, hægri útflutning og fleiri pengar til samfelagið.” Eisini vísti skiparin á at føroyingar, eins og norðmenn longu gera, kundu fingið fleiri aspirantar umborð á rækju trolarar, serliga um hesir gerast fleiri. “Um vit til dømis høvdu eini fimm slík skip so var pláss fyri aspirantum umborð soleiðis sum norðmenn gera. Sum er uppala vit so at siga ongar nýggjar aktørar ella sjómenn. Á hvørjum norskum trolara eru eini tríggir-fýra aspirantar, har reiðaríið lønar við 9.000 kr. um mánaðin og landið við 9.000 kr., eftir hvat eg havi hoyrt. Hjá okkum er eingin slik skipan av nøkrum slag; men eg haldi hetta er vert at umhugsa.” ‘HYGG EFTIR NORÐMONNUM’ Skiparin hevði í juli eisini eina viðmerking á Facebook sum varð endurgivin í onkrum av tíðindamiðlunum. “Her liggja vit í russiskum sjógvi millum 20 mestsum nýggjar russiskar rækjubátar, allir keyptir seinastu tvey-trý árini,” skrivaði hann undir yvirskriftini “Nýskipan eftir reyv.” “Hetta eru forholdsvís nýggj skip sum norðmenn/grøn lendingar og kanadiarar hava selt, tí teir hava allir bygt nýtt nú so lagaligar fíggingartreytir eru. Sama er í Loynik rók inum/Svalbard, men har eru tað spildurnýggir norðmenn/ EU skip vit liggja ímillum, allir við hvítfiskakvotu uttan vit. Flestu teirra hava nýggja tøkni til trý trol. Hetta meðan eg siti og bíti negl av berum ergrilsi yvir førda ‘nýskipanørvitis-politikkin’—vit einsamallir eftir av tí fyrr so stolta føroyska rækjuflotanum upp á eini 12 skip.” Skiparin legði afturat: “Felags fyri allar hesar rækjubát ar er at teir hava aðra kvotu eisini, ja summir í føroyskum sjógvi, eftir makreli og svartkjafti. Vit hava bara rækjuk votu, og tá lítið og einki er at fáa av rækjum frá september til mars (seks mánaðir) er bert rækjur illa lønandi aleina; so var upplagt at man fekk eina makrel- og svartkjaftakvotu, sum passar júst við ta ringu rækjuvertíðina. Tað vil siga fiska rækjur fra mars til september og uppisjóvarfisk frá oktober til februar.” “Um soleiðis bleiv gjørt kundu vit havt minst seks nýggj rækjuskip sum hvørt hevði xxxx tons av uppsjóvark votu— skip sum frysta veiðina direkta livandi umborð til besta prís. Tá hevði verið ráð til nýíløgur av skipum til endamálið, hetta ístaðin fyri søplan vekk av menningark votu og upp boðssøluk votu sum einki gevur til nakran.” ĺ aðrari hvassari viðmerking segði hann víðari: “Annars skilji eg ikki við mín besta fantasi at politikarar kunnu hugsa sum teir tykjast gera, við uppboðssølu- og menningakvotum upp á einans eitt ár—tað sigur bara hvussu stutt teir hugsa, um teir yvirhøvur hugsa. Tað er eingin banki sum vil fíggja nakað við slíkum fiskarípolitikki, og har haldi eg at bankanir eru mestsum ov tigandi.” Hann mælti til at hyggja nærri at norskum langtíðar rættindum og skipanum til frama fyri umhvørvi og nýíløgur. “Politikararnir burdu heldur hugt eftir norðmonnum— har er tað langtíðar eginkvota upp á 25 ár, tí als einki annað ber til um man skal fylgja við í kappingini. Hartil hava norðmenn stuðul i NOX grunninum til at modernisera fyri at minka um CO2 útlát, pluss tað at reiðarin kann taka út átta prosent av bruttosøluni, sum hann fær í stuðli til nýíløgur; tað svarar til einar 10-15 milliónir um árið eyka. Vit hava framvegis einki av hesum, og ikki so mikið sum diskutera tað.” []
38
SJÓGVUR & FÓLK — #5
Blástu upp fiktiva… (framhald av s. 1) tølum, bæði í tíðinda- og í kjaksendingum, har einstakir bús kaparfrøðingar vóru fúsir at styrkja søguna um at ein milliard í tilfeingsrentu var tøk at heinta úr fiskiv innuni. Eitt nú var Herman Oskarsson gestur í sjónvarpskjaki tann 7. februar 2017, har hann vísti til tølini í frágreiðingini frá Bú skaparráðnum og umtalaði tey sum vísindalig fakta og gav út trykk fyri at spurningur ikki kundi setast við tey. HIMMALRÓPANDI Eisini bygdi Fiskimálaráðið víðari útrokningar, metinga r og aðrar avgerðir á somu tøl. ĺ einum svari dagfest so seint sum 16. mai 2017, til umbøn um alment innlit frá fríyrkis tíðindamanni, vísti Fiskimálaráðið beinleiðis til uppritið frá Búskaparráðnum. “Vísandi til samskifti við teg og [aðalstjóra Fiskimálaráðsins] fyrr í mánaðinum um nakrar útrokningar av tilfeingisrentu,” stendur innleiðandi í svarskrivinum til tíðindamannin. Fiskimálaráðið helt fram: “Viðfest er rokniark við uppdater aðum tølum fyri árini 2011-15 fyri flotan. Tølini eru fingin til vega frá Januar. Útrokningarnar eru gjørdar á sama hátt sum Búskaparráðið gjørdi í 2014 frágreiðingini.” Niðanfyri sæst hvussu tilfeingisrentan er tald saman sam bært Búskaparfrágreiðingina: Milliónir kr Ónormal hýra Ónormalur vinningur
396 76
Íalt
472
Rationalisering í heimaflotanum
341
Goldið á uppboðssølu 2012 Tilsamans
70 883
Í roknskapargreiningini hjá Januar sum Fiskimálaráðið vísir til, stendur ein samlað upphædd sum skal siga hvat hýrurnar eru tilsamans, pluss eitt tal sum skal vísa hvussu nógvir lønmóttak arar á skipunum sum hava fingið hesa upphædd, og síðani er upphæddin dividerað við manningartalinum fyri at koma fram til eina miðal hýru. Trupulleikin er bara, sum okkara greining vísir, at hvørki upphæddin ella manningartalið samsvara við tað sum tær veruligu uppgerðirnar vísa. Hóast uppgerðin hjá Januar ikki tykist vera ætlað til út rokningar av nøkrum so avanceraðum sum tilfeingisrentu, valdi Fiskimálaráðið at brúka somu tøl, eins og Búskaparráðið gjørdi. Vit fingu innlit í uppgerðirnar yvir allar hýrur frá fiskiskip um í bólkinum Nótaskip fyri árini 2015 og 2017, og saman bóru hýrurnar frá 2015 við tølini sum standa í rokniarkinum hjá Fiskimálaráðnum, og munurin er himmalrópandi. Tølini hjá Fiskimálaráðnum sum byggja á uppritið frá Bú skaparráðnum frá juni 2014 siga: Hýra tilsamans kr. Ársverk Miðal hýra kr.
412.855.000 166
Tilfeingisrenta í mió. kr. sambært Búskaparráðið (2014) “Ónormal hýra” til manningar
“Ónormalur vinningur” hjá reiðarum
Tøkt fyri landskassan
396
76
472
- 141
- 33
- 174
255
43
298
Mett tilfeingisrenta Áður goldið Eftir at taka inn
Hendan skeiva útrokningin av tilfeingisrentu skal taka støði í tølum fyri fiskiskip fyri 2012.
Manningarhýrur mugu lækka fyri at dekka 85 prosent av tilfeingisrentuni, metti Búskaparráðið
Í
Eivind Jacobsen & Búi Tyril
JUNI 2014 gjørdi Búskap arráðið eina meting um tilfeingisrentu, har nógv fyrivarni vórðu tikin viðvíkj andi tølum ið vórðu brúkt sum dømi. Men fólk vóru skjót at yvirt ulka og spinna politiskar vinklar úr hesum, og detaljur so sum fyrivarni og nettotøl duttu burtur ímillum í øllum tosinum; ístaðin varð kjakast dúgliga um bruttotalið í met ingini hjá Búskaparráðnum. Eftir stendur tó at Búskap arráðið metti at 85 prosent av tí tilfeingisrentu sum átti at verðið heintað úr fiskivinnuni kundi staðfestast í “ónorm alu m hýrum” til manninga r, meðan 15 ps. kundu staðfest ast í “ónormalum vinningi” hjá reiðaríum. Fyritreytirnar í útrokningingunum detta tó sundu r orsakað av skeivari sama nteljing av manningar hýrunum, sæst í nærri grein ing sum Sjógvur & Fólk av dúk a r aðra s taðni í hesum blaðnum. Uppritið hjá Búskapar ráðnu m var í tveimum, har
av annar parturin var um tilfeingisrentu í tí føroysku fiskiv innuni, sum ráðið metti at vera føra fyri at gjalda 472 milliónir krónur eyka í lands kassan út frá tí tilfeingisrentu sum longu var at heinta, um framt skattir og avgjøld á fiskiv innuna. Hin parturin snúði seg um at optimera fiskiflotan á Føroyag runnin um við at minka um talið á skipum munandi—tó uttan stórvegis frágreiðingar hesum viðvíkjandi—soleiðis at hetta kundi økja tilfeingisrentuna við øðrum 341 mió. til lands kassan umframt vanligar skattir og avgjøld. Her er talan um sokall aðar rationaliseringar gjørdar eftir einum modelli við hjálp av rokniarki, uttan at analys era verandi flota og uttan at greina fiskiskapin nærri hvat viðvíkur tørvi á reiðskapi og stødd á bátum og skipum í mun til týðandi fyritreytir so sum galdandi havvistfrøði og botnv iðurskifti. Ikki tess minn i verður í upp r it i num mett at við at lækka talið á skipum og
GREINING manningu m kunnu eftirver andi skip fiska so mikið bet ur, og at fiskastovnarnir tískil vaksa, soleiðis at somu skip kunnu fáa enn meira. Eftir øllum at døma er tó heilt sæð burtur frá hav lívfrøðiligum og øðrum um støðum sum kunnu vera avgerandi, herundir at fiska stovnar flyta seg gjarna í mun til føði, streym og annað, og eta ofta av egnum slag, ella verða etnir, serliga tá nógv er til av fiski í mun til føðina. Tí er tað ikki uttan orsøk at royndir fiskimenn eru skept iskir yvir fyri tankanum at goyma villan fisk í havin um—teir vita av royndum at fiskurin kann hvørva áðrenn hann er fingin til høldar. Tær umrøddu 341 mió. í tilfeingisrentu eru also í besta føri sera ivasamar. FLEIRI IVAST Soleiðis varð—við teimum 472 mió. pluss tær 341 mió., íroknað 70 mió. sum longu
2.487.000
Okkara greining vísir tó at hesi tølini ið verða brúkt eru alt annað enn røtt, og ei heldur ætlað til at útrokna tilfeingisrentu. ĺ tí almennu ársfrágreiðingini hjá Føroya Fiskimannafelag sæst týðiliga at samsvar ikki er millum goldnar hýrur og tey tølini sum Fiskimálaráðið brúkar við ávísing til Búskaparráðið og Januar. Hetta sæst neyvari í innanhýsis skjølum við hagtølum hjá manningarfelag, sum Sjógvur & Fólk hevur fingið innlit í, og sum stava frá upplýsingum ið reiðarí senda fakfelagnum sam bært avtalu og praksis ið hevur verið galdandi í fleiri mansaldrar. Hagtølini hjá manningarfelagnum vísa at hóast Fiskimála ráðið og Búskaparráðið ganga út frá at manningin á teimum 11 skipunum sum eru umfatað í teirra greining telur 166, so er hinvegin tað rætta manningartalið 345,3—ein munur upp á 179 lønmóttakarar. Og enn verri, tá hugt verður eftir hýruútreiðsl unum vísir tað seg at meðan Fiskimálaráðið sigur at hýrurnar tilsamans vóru 413 mió., siga hagtølini hjá manningarfelagnum yvir útgjaldinga rnar at tann samlaða hýran á uppsjóvarskip
Hýrur 2015 uppsjóvarskip (Nótaskip) Búskaparráðið/ Fiskimálaráðið
Manningarfelag
11
11
Mynstrað manning
166
345,3
Hýra tilsamans kr.
412.854.948
242.250.740
2.487.078
701.566
24.627
6.947
Tal á skipum
Miðal hýra kr. Miðal dagløn kr. unum var 243 mió.—ein munur upp á heilar 170 mió. kr. Sostatt eru tvær álvarsliga r vil lur í bara hesum partinum av útrokningini hjá Búskaparráðnum og Fiskimálaráðnum: 179 av
teimum sum fáa hýru útgoldna verða ikki tald við sum partur av manningini; og tann saml aða hýran er sett 170 mió. kr. hægri enn hon í veruleikanum var. []
39
SJÓGVUR & FÓLK — #5
Tí vilja bankarnir ikki… (framhald av síðu 37) markað til føroysk rættindi. Ein uppboðss øla kemur at ávirka fíggingina.” Her kundu vit lagt afturat, á meira gerandisligum máli, at ótryggleikin kring rættindi er elefanturin í rúminum. At keypa fiskirættindi umvegis upp b oðs s ølu kann als ikki javnmetast við tað at keypa rávøru frá einum veitara—har eru rammurnar nevniliga fast ar við kendum prísum og van liga uttan stórvegis váða fyri at øll vøran verður keypt undan einum í kappbjóðing. Veitarin av timbri ella mjøli, ella hvat talan nú er um, er í kapping við aðrar veitarar, bæði ver
vóru goldnar—komið fram til eina samlaða tilfeingisrentu upp á 883 mió. kr. Hendan upphædd bleiv tó skjótt í tí almenna kjakinum rundað uppeftir til eina heila milliard, m.a. av einstøkum búskapa r frøðingum ið fingu stóra rúmd í tíðindamiðlum. Also, sambært frágreiðing ina hjá Búskaparráðnum kundi verandi tilfeingisrenta í fiskiflotanum metast til 472 mió. (síða 26); tann størri saml a ða upphæddin upp á 883 mió. kr. bygdi hinvegin á at eitt hugsað dømi við op timering av heimaflotanum umboðandi 341 mió. eisini varð tikið við í myndina. Fyri at heinta hesa mettu verandi tilfeingisrentu upp á 472 mió. til landskassan skuldu manningarnar dekka— við at gjalda ella fara niður í hýru—so mikið sum 396 mió. (síður 16, 18, 20, 22, 24) meira til landskassan, meðan reiðaríini skuldu av við 76 mió. (s. 16, 18, 20, 22, 24) meira til landskassan. Tó er staðfest í somu frágreiðing at partur av til feingisrentuni longu var gold in lands- og kommunukassum, og at 141 mió. av teimum 396
mió. í “ónormalari hýru” vóru goldnar í skatti (s. 27-28), og at reiðarar av ársúrslitinum høvdu goldið 33 mió. í parta felgsskatti (s. 28). Soleiðis gevur útrokningin hjá Búskaparráðnum kortini ikki landskassanum tær 472 mió. sum tað bleiv gjørt til, men heldur 298 mió.—sum enntá bygdi á yvirdrivin tøl. Útrokningin hjá Búskap arráðnu m frá 2014 sigur at í 2012 fekk manningin 85 prosent av tilfeingisrentuni og reiðarin 15 prosent; við øðrum orðum skal manningin aftan á skatt gjalda 255 mió. (396141 mió.) og reiðarin 43 mió. (76-33 mió.) í tilfeingisgjaldi. Hendan útrokningin gevur framvegis eina ov høga til feingisrentu, tí hon byggir á skeivar fyritreytir; men tað er sum sagt ein onnur søga. Hóast øll tøl sum Búskap ar r áðið brúkar eru upp lýst týðiliga í Búskaparfrág reið ingini frá juni 2014, so tosaðu fjølm iðla fólk og politikarar sum um at 472 mió. var tann upp h æddin ið landskassin kundi rokna við at fáa. Summi fóru enntá so langt sum at tosa um milliarda upphæddir at heinta úr vinnuni, eftir øll um at døma uttan annað sum grunda rlag enn tað sum Bú skaparráðið legði fram í 2014. Uttan tó at greina ella aft urv ísa tær yvirdrivnu meting arn a r av tilfeingisrentuni, siga politikarar ídag kortini at manningarnar skulu ikki rinda tilfeingisgjald; higartil er tó ikki eydnast at lóggeva soleiðis at manningin sleppur undan hesum gjaldi. [] Les eisini á síðu 1: ‘Blástu upp fiktiva tilfeingisrentu við skandaløst skeivum hýrum’.
andi og potentiellar, og vil tí síggja til at kundin fær nøkt andi tænastu og kann kenna seg tryggan við at handils treytirnar ikki broytast frá degi til dags. Eitt sum eisini má havast í mentu her, er at fiskirættindi er ikki ein leverað vøra. Tú máast gjalda fyri kvotu sum tú keypir á uppboðssøluni, eisini um tað ikki eydnast at fiska hana av onkrari orsøk—hon er ikki umsetilig, og tú sleppur
ikki at flyta hana til eftirfylgj andi ár. Uttan mun til hvussu tað gongst við fiskaríi, veðri og rakstri annars, er eingin bøn her, eingin samráðing við tað almenna rættindamono polið—sum tað annars gjarna er millum fyritøkur sum handla sjálvboðið sínámillum og byggja upp sínámillum álit og gott samstarv. Og hvør fer at veita stór vegis fígging við støði í menn ingark votum, sum bara vara í heilt fá ár?
Bankamaðurin tók annars soleiðis samanum um “Sam band ímillum tilfeingisgjald, rentu og krav til eginkapital: Hægri tilfeingisgjald gevur hægri váða/rentu og størri krav til eginfígging; kilogjald skapar størri rakstraróvissu enn ein skattur á botnlinjuna; gjald fyri framtíðarrættindi á uppboðssølu geva størstu rakstr aró vissuna—viljin at læna fer niður og rentan fer upp.” []
EIVIND JACOBSEN
sum er komið frá teimum. “Fer at bera til at fíggja skip, uttan at hava trygd fyri fiskid øgum [ella kvotum] frammanundan?” varð spurt í Búskaparfrágreiðingini frá 2000, har eitt svar kom í næsta setningi: “Eins væl og virkir verða fíggjað uttan at rávøran er keypt frammanundan, ella trygd er fyri rávøruni í allari framtíð, so ber eisini til at fíggja skip uttan at eiga fiski dagar [ella kvotur].” “Jú, tað er rætt, men…” viðmerkti Árni Ellefsen. “Tað finst bara ein seljari av ‘rávøru ni’ (tað almenna í Føroyum); ‘Rávøran’ er av
Tríggir frítíðarfiskarar í Porkeri flekja dagsins fong.
Hamburgari skipar fyri frítíðarfiskaríi í Porkeri er her. Hann upplýsti at teir keypa ein pakkatúr, har ferð TA SEINASTU tíðina hava við Norrønu við egnum bili, vit hoyrt um útlendskar frí gisting í Føroyum og leiga av tíðar f iskarar sum landa í báti er íroknað. Teir búgva í Porkeri. Sum skilst er hetta leigaðum húsum í Porkeri, og ikki nakað nýtt, men tók seg bátarnir teir brúka eru somu spakuliga upp fyri 10 árum leiðis leigaðir lokalt. síðan tá umleið 10-15 útlend ingar komu at fiska. IKKI TAÐ STÓRA Flest allir hesir frítíðar Vit tosaðu eisini við ein fiska rarnir eru týskarar, og porkening, sum segði at tá tað er ein maður úr Hamburg týska rarnir byrjaðu her fyri sum alla tíðina hevur skipað 10 áru m síðan, vóru teir so fyri hjá teimum, upplýsa fólk fáir at eingin legði merki til í Porkeri. teir; men nú vóru teir so nóg Týskararnir vit tosaðu við vir at onkur har í bygdini ikki í bátahylinum í Porkeri vóru slapp framat at brúka sítt van fyrikomandi og greiddu frá liga bátapláss. Men týskara um ymiskt, og prátaðu eisini rnir høvdu víst á at teir høvdu um samfelagsmál í heimland keypt sær atgongd til at fiska inu m, eitt nú minkandi al her og áttu tí at kunna ligga mannaveitingar til pension har ið hesin annars plagdi at ist a r og vaksandi sosialar liggja. Neyvan nakað stórmál, spenningar kring spurningar men nóg mikið til at sum um flóttarfólki. mum ikki dámar støðuna. Ein segði at hann skuldi Fyrr vóru útlendingarnir vera her í tríggjar vikur og nógvir í hvørjum báti, men at hetta er fimta árið hann nú hevur Vørn givið greið Eivind Jacobsen
boð um hvussu nógv fólk í mesta lagi kunnu vera um borð í senn. Soleiðis skiftast frítíðarfiskararnir nú ístaðin, soleiðis at bátarnir eru úti í nakrar tímar og koma so aftur og fara avstað aftur við nýggjari. Teir sum hava verið við flekja síðani dagsins fong, sum so verður frystur og tikin við heim. Sambært lokalar keldur er talan um minst 100 týskar frítíðarfiskarar í Porkeri til samans gjøgnum summarið. Onkur heldur teir eru upp ímóti 200. “Onkur er her í 10 dagar, aðrir í fýra vikur,” segði ein kelda á staðnum. “Og tá onkur fer heim, so koma aðrir hendan veg.” Ilt er at meta um hvussu nógv teir fiska, men tað sær ikki út til at nøgdirnar eru stórar, tó er greitt at onkur dagur er betri enn annar. Sum onkur viðmerkti, “nøkur tons verða tað so altíð.” []
40
SJÓGVUR & FÓLK — #5
‘Ikki altíð best fyri fiskastovnar at skerja veiðina’
Tað gevur ikki meining at tvíhalda um ein einfaldan frymil sum setir natúrligan fiskadeyða alt ov lágt—fiskifrøðilig ráðgeving átti at slept dogmatikki og gjørt meira við lívfrøði og havfrøði, sigur Eivind Jacobsen, ið granskar fiskiskapin undir Føroyum. MARIA OLSEN
H
Búi Tyril
V USSU kunnu vit hækka okkara MSY (maximum sustain able yield) við 15 prosentum og kortini fiska burðardygd? Tann spurningin er Eivind Jacobsen farin undir at gran ska, í einari verkætlan sum hann vónar harvið kann geva svar upp á fleiri av teimum spurningum um fiskiskapin undir Føroyum sum fólk inn an fiskivinnuna hava reist tey seinastu mongu árini. Eivind Jacobsen er strand ingur, fyrrverandi fiskiskipari og fyrrverandi borgmeistari í Sjóvar Kommunu. Hann er eisini kendur sum vinnulívs maður—eitt nú átti hann Stranda Máling í nógv ár—og sum viðmerkjari í tí almenna rúminum; harafturat er hann kendur sum vertur fyri væl umtóktum útvarpssending um á R7, nevniliga Metis og Kom á 2069. ĺdag arbeiðir hann sum fríyrkis journalistur umframt at arbeiða við sínari gransk ingar verkætlan. “Eg havi altíð havt áhuga fyri fiskiskapi, kanska ser liga tí eg eri uppvaksin við fiskivinnuni tætt uppá,” sigur hann. “Pápi var eisini skipari, og hann veit nógv um fiskarí og søgu um fiskiskap og skip og alt tað. So har er longu ein byrjan.” Men hvat fekk teg at fara í holt við at granska fiskiveiði undir Føroyum? “Tað er fyrst og fremst áhugi fyri evninum. Har vóru eisini ábendingar um at nógv av tí sum fiskimenn siga um fiskiskap er rætt, og ráðgev ingin hjá ICES kann vera
MARIA OLSEN
Eivind Jacobsen, fyrrverandi skipari, er farin í holt við gransking innan fiskiskap undir Føroyum; Sild í framleiðslu (niðast).
ivasom. Har eru onkur glopp, nøkur ting sum ikki hanga saman tá tað kemur til ta fiskif røðiligu ráðgevingina— og tann ráðgevingin hevur jú sera stóra ávirkan á fiskivinn una, umvegis tað lógarliga umhvørvið sum vinnan hevur at innrætta seg eftir.” Hvat er tað serliga sum tú hyggur eftir í granskingini? “Partur av tí er ein grein ing av týðandi veikleikum í ávísum modellum sum verða brúkt til fiskifrøðiliga ráðgev ing. Ymiskt bendir á at støði ikki altíð verður tikið í hav lívfrøði ella havfrøði tá víst verður til vísindaliga ráðgev ing frá fiskifrøðini, men meira í einum rokniarki—einum gomlum frymli frá 1950unum
sum tíðin langt síðan er farin frá.” Kanst tú siga eitt sindur meira um tað? “Ja, har hugsi eg um tað sokallaða V PA-modellið, sum av onkrari grund vann undirtøku, kanska av tí at tað gav eitt einfalt svar upp á na kað sum er alt annað enn ein falt. Sambært tað modellið, sum tað enn verður tvíhildið um, setir man alt sum eitur natúrligur fiskadeyði til eitt konstant tal, eitt miðaltal—og tað er eitt rættiliga tilvildar liga valt tal, uttan vísindaligt grundarlag. Har sigur man at bara 20 prosent av tí fiski sum er gýtingarførur, t.e. tvey ár og eldri, doyr av natúrligum orsøkum; restin av øllum sum doyr, sigur man víðari, er tað sum verður fiskað. Og so ger man metingar av fiskastovn um út frá hesum, við at taka landingartøl og rokna aftur eftir, og ganga og dividera út frá somu premissu, nevniliga at bara ein fimtingur av fiskin um doyr natúrliga og restin sum doyr er tað sum verður fiskað.” Jamen, er tað so skeivt?
“Tað er fullkomiliga burt urv ið at brúka eitt so tilvildar ligt tal sum støði í ráðgeving ini. Hartil stendur greitt ídag at nógv meira enn fimtingurin av tí fiski sum kemur undan doyr av natúrligum ávum. Tað veruliga talið liggur uttan iva væl oman fyri 50 prosent; men veruleikin er at tað vari erar óendaliga nógv, so tað er neyvan lætt, um yvirhøvur gjørligt, at finna fram til hvat tað veruliga miðaltalið er. Ein hampiligur toskur gýtir eini 8-10 milliónir egg, eina til tvær ferðir í sínum lívi; so mikið er staðfest havlívfrøði liga—og av øllum hesum milliónunum av eggum koma í miðal bert eitt-tvey undan og verða til vaksnan fisk. Um alt kom undan, hinvegin, hevði eitt par verið nóg mikið til at hildið einum stovni uppi. Tað er púra greitt at ein sera stórur partur av fiskinum doyr natúrliga—hann kann verða etin av øðrum fiskum, kópi, hvali ella sjófugli, ella doyg gja í hungri. Síðani kemur eis ini at fiskurin flytir seg, fyrst og fremst í mun til føði, men eisini í mun til ymiskt annað í
havvistfrøðini, so sum broyt ingar í temperaturi, saltinni haldi og annað.” Men er tað ikki betri fyri fiskastovnarnar og tryggari fyri okkum at veiða ‘ov lítið’ heldur enn at veiða ‘ov nógv’? “Eg haldi vit skulu gera hvørki. Vit skulu veiða so nógv sum møguligt men burðar dygt; tað er best fyri fiska stovnarnar og tað er best fyri okkum. Tí tað sum í dagsins ráðgeving verður gloymt, men sum er heilt grundleggjandi í øllum hesum, er føðin. Fiskur er í nógvar mátar sum aðrar livandi verur og søkir seg til har ið føði er at fáa. Vit vita at fiskur sum fær ov lítið at eta, hann verður rak og veikur, og gýtir ikki. Tað merkir—og tað vita fiskimenn og flest øll sum hugsa seg um—at um tað er ov lítið av føði í part, so verður minni liviligt og minni vøkstur. So tá tú hevur ein ov stóran stovn, eisini tá talan er um ungfisk, er best fyri stovnin at fiska av honum so hann minkar; tí tá verður meira føði til tað sum livir eftir. Tí er tað ikki altíð best fyri fiskastovnar at skerja veiðina.” []