SJOGVURogFOLK.com

TIL ØLL HÚSKI OG ALLAR POSTSMOGUR HJÁ VIRKJUM OG STOVNUM

#5 • AUGUST 2019

Kunningar- og kjakblað um fiskivinnu, alivinnu og sjóvinnu. Annfinnur Garðalíð, for­ maður í Føroya Skiparaog Navigatørfelag, heitir á politikararnar um at avtaka “totalt mis­eydnaða” uppboðs­ sølu av fiskirættindum. Les á síðu 36

Tema: • Endurnýggjan av fiskiflotanum • Framtíðin og nýskipanin Kaj Johannessen, Enniberg: Er uppboðssølan marknaður ? 3 Munur í treytum millum fiski- og alivinnu 6-8

Vilja hava uppboðs sølu avtikna MARIA OLSEN

Blástu upp fiktiva tilfeingisrentu við skandaløst skeivum hýrum Búskaparráðið roknaði púra skeivt tó við fyrivarni—og myndugleikar, tíðindamiðlar og onnur kíkaðu og settu hýrurnar á uppsjóvarskipum til tríggjar og eina hálva ferðir hægri enn tað sum uppgerðirnir vísa. Eivind Jacobsen & Búi Tyril

Ú

TROK NINGAR við fyri­varnum hjá Bú­skap­ ar­ráðnum, ið mynd­ug­leikar og onnur tó brúktu sum ó­reingi­ ligar sannroyndir, hava síðani 2014 ligið til grund fyri álv­ars­ ligum skeivleikum í før­oysk­ um niðurstøðum um til­feing­ is­ rentu. Somu útrokningar lógu harvið eisini, heilt ella partvís, sum grund fyri polit­ isk­u m av­gerð­u m ið bygdu á upp­blást­a r ímynd­i ngar í tí almenna rúm­inum um eina árliga til­feing­is­­rentu upp á eina milli­ard í tí føroysku

fiski­v innuni. Hetta framgon­ gur av eitt nú upp­gerð­um yvir útgoldnar hýrur sum Sjógvur & Fólk hevur fingið innlit í frá ein­um av manning­a r­fel­øg ­un­ um. Fakfelagið hevur síðani væl afturi í farnu øld ført hag­tøl yvir manningarpartar og lønar ­út­g jald­ingar umborð á føroysk­ u m fiskiskipum— nak­að sum er væl kent eitt nú umvegis árs­frágreiðingar sum fel­agið hevur givið út alment. Ein stórur skeivleiki lá í at manningarhýrur á før­oysk­um uppsjóvarskipum vórðu—í fryml­um sum Bú­skap­a r­ráð­ið

vísti til í sínari Búskaparfrá­ greiðing frá juni 2014, Búskapar ­renta og tilfeing­i s­ renta í føroyska búskapinum: Upp­rit frá Bú­skap­ar­ráðnum— settar fleiri ferð­ir hægri enn tað tær veruliga vóru. ĺ upp­

rit­inum varð, í sambandi við útrokningar av tilfeingis­ rent­uni, støði nevniliga tikið í at miðal manningarhýran á upp­sjóvar­skipunum var so høg sum 2,5 milliónir krónur, tó at hon sambært upp­gerð­irn­ar

Fríhandilsavtala við eysturlond í eygsjón 14-15 Thor: ‘Smíðja meðan jarnið er heitt’ 16-17 Tí er skipasmíð gull vert 20-21 Magni Laksáfoss: Vit liva øll av útflutningi 22-23 Mørkøre: Soleiðis fer ein nýskipan í fisk 27-29

í veruleikanum lá um 700.000 krónur. Meðan Búskaparráðið tók greitt fyrivarni móti møgu­l­ ig­um skeivleikum í tølunum, tóku onnur meira ókristiskt til sín teir frymlar sum ráðið hevði almannakunngjørt. Kringvarp Føroya gjørdi ferð eftir ferð, yvir eitt long­ ri tíð­a r­skeið, brúk av somu (Framhald á s. 38) skeiv­u Verksmiðju- og uppsjóvar­ trolarin Norðborg—manningin fær góð hýru, tó ikki so góða sum summi halda.

2

SJÓGVUR & FÓLK — #5

Her er nógv at hyggja nærri at VÆLKOMIN til fimtu útgávu av Sjógvur & Fólk. ĺ hesum nummarinum hyggja vit nærri at nøkrum spurningum sum eru aktuellir ikki bert fyri fiskivinnuna, men fyri alt tað føroyska samfelagið. Lat okkum tó beinanvegin staðfesta at hetta blaðið er ikki partapolitiskt, sjálvt um vinnupolitiskir spurningar er partur av tí vit skriva um. Øll sum skriva fyri okkum fáa greitt at vita hetta; og tey sum skriva fyri okkum hava rættiliga ymiskar politiskar uppfatanir um eitt og annað, júst so sum tað eigur at vera. So her er eingin ideologi ella flokspolitikkur sum leggur linjurnar fyri hvat vit skriva; vinstra ella høgra, loysing ella samband, siðbundið ella nýmotans—slíkar mótsetningar ætla vit ikki at forstørra. Hinvegin vilja vit arbeiða sakliga við teimum spurningum vit taka upp, soleiðis at onkur nytta kann spyrjast burturúr, uttan mun til hvar ið lesarin stendur. Tá alt tað er sagt so skerst ikki burtur at hetta blaðið kemur út í einari rættiliga rokutari tíð, har nógv verður tosað um fiski­ vinnuna og framtíðina, um ta sonevndu nýskipanina og um hvat ið kann vera neyðugt at umhugsa av nýggjum. Tað kemst ikki uttan um eitt stórt evni sum fiskirættindi og herundir trupulleikarnar við nýggjum hugtøkum sum eru innførd og vorðin partur av lóggávuni, ikki minst uppboðssølan av fiskirættindum. Menningarkvotur vísir seg eisini at vera problematiskt, upp á fleiri mátar, bæði tá tað kemur til at skilja hvat endamálið er við teimum kvotunum, og tá tað kemur til sáttmálaviðurskiftini— har er knappliga komin ein nýggj vera, ein rættindahavari, sum ikki er partur av tí arbeiðsmarknaðarliga bygnaði sum hevur verið uppbygdur gjøgnum langar tíðir. Vit nerta við nakrar eymar tær, eitt nú tilfeingisrentuna, soleiðis sum hon bleiv roknað út—á ivasomum grundarlag— og kortini umtalað sum himmalskur sannleiki; har hyggja vit nærri at yvirdrívilsum sum førdu við sær ein storm av politikki, til stóran ampa fyri vinnuna. Eitt stórt tema vit viðgera er tørvurin á endurnýgging í tí føroyska fiskiflotanum, umframt í flakavinnuni. Eisini hyggja vit sum vera man at uppboðssøluni av fiskirættindum, og hvussu hon vísir seg sum ein trupulleika. Vit hava eina samanbering av fiskivinnuni og ali­v innuni, ikki minst hvat viðvíkur rættindum og avgjøldum. Jógvan Mørkøre samfelagsfrøðingur hevur eina spennandi, hvassa og víðfevnda greining av tilgongdini kring føroyskan fiskivinnupolitikk, og niðurstøðurnar eru ikki sum tær vit eru von við at hoyra í tí almenna rúminum. Magni Laksáfoss búskaparfrøðingur vísir í einum stuttum og greiðum sam­an­drátti av tí sum hann segði herfyri tá hann vardi sína doktararitgerð, hvørjar inntøkukeldur tað føroyska samfelagið hevur, og hvat sambandið er millum búskapin og fólka­talið. Vónandi fært tú sum lesari nógv burtur úr hesum blaðnum, uttan mun til um tú ert heima ella til arbeiðis, um tú arbeiðir innan fiskivinnuna ella okkurt heilt annað, eisini um tú ert við í politiskum arbeiði, líka mikið fyri hvønn flokk. So er bert eftir at siga góðan lesihug!

Ov fáir fiskidagar: Lítið avreitt hóast toskarok Eivind Jacobsen

ÚTRÓÐRARFLOTIN, og fyri alt tað allur heimaflot­ in sum hann er, stendur í tí sera óhepnu støðu at hóast fiskiskapurin í ár er tann besti menn vita um, røkka fiski­ dagarnir ikki til at koma í nær námindi av tí sum vinnan og fiskifrøðin eru samd um liggur innan fyri burðardygt mark. Teir 337 útróðrarbát­a rnir í bólki 5B sum hava av­reitt í ár, blivu lagdir í juli, tí teir høvd­u brúkt teir til­sam­a ns 3.400 fiski­dagarnar sum teir høvdu fingið tillutað. Fyrr í ár varð annars ein semja gjørd um eina umsit­ ingar­ætlan fyri heimaflotan, ein semja sum inniber at vit kunnu fiska 25.000 tons av toski burðardygt. Men fyrra hálvár í ár hevur allur heima­ flotin tilsamans bert fiskað 9.957 tons av toski, sum also liggur langt undir helvtina av tilmælinum. Løgtingið samtykti tann 2. august at hækka talið á døgum hjá Bólki 5B við 2.150 døgum, Mett verður at tað røkk­ur nakr­ar mánaðir fram. Bólkur 5B, sum umfatar parttíðar riknar útróðrarbátar, hevur fiskað í alt 1.276 tons fyrra hálvár. Ein fram­skriv­ing bendir á at allur heima­flot­in í ár fer at fiska tilsamans um­ leið 20.000 tons, sum er 5.000 tons minni enn umsitingar­ ætlanin loyvir. Taka vit hædd fyri at línuskip hava brúkt nógvar dagar á innaru leið, koma vit at fiska vit væl minni enn 20.000 tons í 2019. Dagarnir í bólki 5 eru skornir hvørt ár seinastu

. S J O G V U R o g F O L K . c o Útgáva: GlobalOne Press Ltd, Elevator Westhill Business Centre, Arnhall Business Park, Westhill AB32 6UF, United Kingdom +44 (0)845 053 1842 • www.nordixis.com Ritstjórn: Búi Tyril (ábyrgd) • bui.tyril@nordixis.com Maria Olsen (fotoredaktørur) • maria.olsen@nordixis.com Eivind Jacobsen • eivind@r7.fo Viðvirkandi: Magni Laksáfoss, Jógvan Mørkøre, Jón Ragnar Thorsteinsson Design, framleiðsla: Bravo Golf Spf • torshavn@nordixis.com

Takk til lýsarar og stuðlar: Bergfrost, Christian í Grótinum, Effo, Enniberg, Forlagið Brúgvin, Framherji, Fuglafjarðar Havn, Føroya Fiskimannafelag, Føroya Reiðarafelag, Føroya Skipara- og Navigatørfelag, North Pelagic, Havsbrún, JFK, Klaksvíkar Sleipistøð, Thor, Varðin, Vónin, Wärtsilä.

m

dagar. Tilsamans eru tí brúk­ tir 5.883 dagar fyrra hálvár í 2019. Hetta skal samanber­ ast við umleið 11.000 dagar fyrra hálvár árini 2001-2003. Bólkur 5 hevði tí í mesta lagi kunnað brúkt 50 prosent av teimum døgum teir brúktu í 2001-2003. Tølini í talvu 1 vísa eisini at tað er serliga í bóki 5B at talið á brúktum døgum veksur tá meira fiskur er at fáa. Hetta ger seg eisini galdandi í 20182019. Reglurnar fyri hvør er í bólki 5A og 5B hava javnan verið broyttar, og tí ber ikki væl til at samanbera millum ár uttan so at 5A og 5B verða tald­ir undir einum. Sum sæst, so var tann samlaða veiðin fyrr­a hálvár 2001-2003 hjá bólkum 5A og 5B munandi hægri enn í 2019. Vit sígg­ ja eisini at talið á brúktum døgum fyri árini 2001-2003 var munandi hægri, og tí er miðal veiðin per dag í 2019 væl hægri enn hon var frá 2001-2003. Brúktir dagar og avreidd nøgd av toski 1. hálvár 2001-2003 og 1. hálvár 2018 og 2019.

Brúktir fiskidagar og avreidd nøgd av toski fyrra hálvár 2019 Avreidd tons: Bólkur 5A

Ár w w w

nógvu árini. Fyri f lestu útróðrarmenn hevur hetta ikki verið til stórvegis, tí lítið var at fáa í nøkur ár og av tí sama var nóg mikið av døgum allíkaval. Men nú ið rokfiskiskapur hevur tikið seg upp, er tørvur á fiskidøgunum, og harafturat fer “hvør fjøl á flot”, sum tikið verður til. Tað sama gjørdi seg galdandi frá 2001 til 2003, tá bólkar 5A og 5B brúkti so mikið sum 22-24.000 dagar. Bólkar 5A og 5B eru also útróðrarbátar undir 15 tons. Yvirlitið hjá Fiskimálaráðn­ um yvir brúktar dagar vísir at ein jøvn minking hevur verið í brúktum døgum. Síðan tey góðu árini 2000-2003 er talið á brúktum døgum fallið so mikið at bólkar 5A og 5B brúktu tilsamans ikki meir­a enn 4.086 dagar alt árið (2017). Bólkur 5A, sum umfatar fulltíðar riknar útróðrarbátar, telur ídag 80 bátar; í 2003 vóru 135 bátar í hesum bólki. ĺ bólki 5B vóru 545 bátar í 2003. Fyrra hálvár í 2019 hevur bólkur 5A brúkt 2.452 dagar og 5B hevur brúkt 3.431

Avreidd tons: Brúktir dagar: Bólkur 5B Allir bólkar

Miðal kg/dag

Veidd tons: Allir bólkar

2001

1.552

2.335

11.668

333,13

14.631

2002

1.920

2.077

11.050

361,74

19.735

2003

2.215

2.088

11.532

373,15

17.647

2018

409

798

2.914

414,28

4.738

2019

2.208

1.276

5.883

592,21

9.957

Sum yrkisfólk gera vit okkara besta fyri at lýsa mál og faktuell viðurskifti rætt og endur­geva keldur neyvt. Vit taka tó fyrivarni móti møguligum prent­villum og øðrum feil­um ið kunnu koma fyri av misgáum, mis­skiljingum ella øðrum orsøkum. Hendan útgávan er ikki ætlað sum fíggjarlig ella lógarlig ráðgeving; hvørki ritstjóri,

medarbeiðarar ella aðrir persónar viðvirkandi ella nevndir í hesari útgávu, ei heldur lýsarar ella stuðlar, kunnu ábyrgdast vegna møguligan búskapar­ ligan miss ella annan skaða sum so ella so hevði, bein­leið­is ella óbeinleiðis, kunnað verðið knýttur at avgerðum grundaðar á innihald í hesari útgávu.

3

SJÓGVUR & FÓLK — #5

“Vit skulu kappast við aðrar tjóðir, vit skulu ikki oyðileggja fyri hvønn annan”, sigur Kaj Johannessen, reiðari, sum ávarar um at uppboðssølan av fiskirættindum ger at stórur partur av avlopinum í tí føroysku vinnuni fer til at kappbjóða um rættindi at fiska. Búi Tyril

A

T GERA fyrr sjálvsøgd rætt­indi at veiða fisk um til eina vøru sum tey ið reka fiskiskip skulu noyðast at keypa frá tí almenna umveg­ is eitt uppboðssølu monopol, hevur einki við van­ l igan vinnu- og marknaðarbúskap at gera, men er heldur at sam­ an­bera við “kasinobúskap” og “hazard­spæl”—har alt er loyni­ ligt og eingin veit hvørjari hond hin spælarin situr við. Tað sigur Kaj Johannessen, reið­ari fyri flakatrolaran Enni­ berg, sum samstundis heit­ir á pol­it­ik­arar um at umhugsa av nýggj­um partar av lóg­ini um fyri­siting av sjó­feingi, her­und­ ir serliga tað sum snýr seg um upp­boðs­s øluna av fiski­r ætt­ ind­um. “Tey fiskiskip sum hava prógv­að sítt virði yvir eitt longri áramál, eiga at kunna varð­veita síni grundleggjandi fiski­rættindi sum eitt slag av lang­tíðar rættindum,” segði reið­arin í samrøðu við Sjógvur & Fólk. Sum dømi nevndi hann fiski­skapin á fjarleiðum, eitt nú í Barentshavinum. Tað er skjótt at gloyma tað søguliga, men tað liggur ofta meira í tí enn hvat ið fólk vanliga tykjast til­v itað um, vísti hann á. “Reiðaríini hava ikki fingið hesi rættindi burtur úr ongum, tvørtur ímóti—rættindini eru komin sum úrslit av at skip­ ini hava fiskað har tey hava fisk­að, yvir langa tíð. Høvdu skip­ini ikki havt verið har og fiskað, so vóru snøgt sagt eingi rættindi. At síggja burt­ ur frá hesum í lóggávuhøpi er at seta tingini yvir stýr, og tað er heilt einfalt ábyrgdar­ leyst yvir fyri teimum mongu hvørs lívsgrundarlag er knýtt at fiskiskapinum. Er ætlanin er broyta treytirnar, so eigur tað at verða gjørt við so mikið long­u m skotbrá at tað ikki verð­u r orsøk til órímiligan inn­tøku­miss fyri fólk.”

Uppboðssølan av f iski­ rætt­indum gjørdist tá avtorn­ aði minni umfatandi enn ætl­ anin upprunaliga tóktist vera. Kortini, eins og flest øll innan fiski­v innuna vit hava tosað við um evnið, metir Kaj Johann­ es­sen hesa uppboðs­sølu sum nak­að “sera destruktivt” fyri vinn­u na og samfelagið, og nak­að sum sannlíkt er við til at minka um íløguhugin. “At gera fiskirættindini so ótrygg er tað sama sum at hækka váðan til­svar­andi í sam­bandi við íløgur í fiski­ vinn­una,” segði hann. “Hesin váð­ i n er longu framm­a n­u nd­a n kendur fyri at vera høgur í hes­a ri vinn­ uni í mun til aðrar vinn­u r. Orsak­að av tí nógvu óviss­ uni sum leingi hevur vald­að kring lóg­g ávuna, hava fólk y vir­h øvur verið ógvu ­l iga aftur­hald­a ndi tá tað kem­u r til íløgur í føroysk fiski­skip. Tann nýggja lóggávan sum vit fingu hevur tíverri ikki broytt upp á hesa umstøðu, held­u r hin­vegin—óviss­an um hvørji fiski­rætt­indi eitt reiðarí hev­ur tey komandi ár­ini er nú stað­ fest við lóg. Hvørki reiðarí ella bank­ar vilja engagera seg í at bygg­ja nýggj skip tá ið ivin um møguligt avkast gerst ov stór­ u r. Rættindi sum bara vara í átta ár viga ov lítið til at sann­føra lán­veit­arar og íleggj­ ar­ar; men um rættindini koma at vara longri, kann tann ivin hin­vegin gerast minni.”

merk­ir at vandin fyri at ikki at kunnu reka virksemið longur orsak­að av manglandi rætt­ ind­u m er knappliga vorðin ovur­honds stórur; tað var jú ikki undir sovorðnum treyt­ um vit etableraðu okkum í hes­ari vinnuni.” Men kann uppboðssølan ikki samanberast við útbjóð­ ing av byggiverkætlanum? “Teir sum bjóða upp á eitt anlegsarbeiði kunnu vera rætti­liga vísir í fáa goldið fyri sítt arbeiði; men ein sum á upp­boðssøluni bjóðar upp á fisk sum svimur i havin­u m, kann ikki vera vísur í at fáa fiskin og er harvið í vanda fyri ikki at fáa goldið fyri sítt ar­ beiði—enn verri, viðkomandi noyðast at rinda uttan mun til um tað eydnast at fáa fiskin innan ta ásettu tíðarammuna.” “Upp­boðssølan av rætt­ind­ um virkar eftir óforútsigi­lig­ um og sera stívrendum treyt­ um, sum ger at reiðaríini verða í praksis kroyst út í at kapp­ bjóða stóran part av avlopin­ um burtur,” legði Kaj Johann­ essen afturat. “Hon inniber at vit í veru­ ‘ALT DIKTERAÐ’ Men er uppboðssølan ikki leik­anum verða frátikin møgu­ bert ein máti at stað­festa hvør leik­a n at planleggja okkara ið er dugnaligast á markn­að­ virk­semi, og hvør kann liva við tí? Við uppboðssøluni ber in­um? “Hetta hevur einki við jú ikki til at byggja upp álitis­ markn­ a ðarbúskap at gera, relatiónir og samráða seg fram sum annars verður pástaðið. til hóski­lig­ar handilstreytir ið Hetta er meira at samanbera báð­ir partar eru nøgdir við og við kasinobúskap. Trupulleik­ kunnu leggja langtíðar ætl­an­ in liggur jú í at hendan upp­ ir eftir, sum jú er vanligt inn­ boðs­ s ølan hevur monopol an handil, serliga tá talan er uppá at selja fiskirættindi, og um týðandi veitingar. Tað er tað merkir at tú kanst ikki jú beint tvørturímóti við hes­ keypa tey aðrastaðni frá. Tað ari uppboðssøluni—her er alt

JÓANIS NIELSEN — JN.FO

Er monopol uppboðssøla av fiski­rættindum marknaðarbúskapur, spyr Enniberg

dikt­erað einvegis upp á nakk­ kapp­ast í Føroyum um rætt­ an á okkum í vinnuni, í lógar­ ind­ini, heldur enn at standa innar navni.” sam­an her og brúka kreft­irnar til at fáa tað besta burtur úr ‘MÁ RÆTTAST UPPAFTUR’ veið­ini og leggja dent­in á at Víðari segði Kaj Johannessen: klára okkum í kapp­ingini úti “Innan handil og marknaðar­ á markn­að­i n­u m—tí markn­ búskap veitst tú at tær avtalur aðurin fyri vørurnar er ikki í tú hevur um veitingar mugu Føroyum,” legði Kaj Jo­hann­ virka, annars mást tú siga tær essen afturat. upp og finna aðrar veit­ar­ar ella “Vit skulu kappast við aðrar aðrar loysnir. Tílíkt er grund­ tjóðir, vit skulu ikki oyðileggja leggj­andi, nakað sum ein og fyri hvønn annan. Eg fái meg hvør fyritøka byggir sín­ a r illa til at trúgva at før­oyingar, rutinur og mannagongd­ir á; í berum kleyvarskapi og polit­ í okkara vinnu er tað full­ ikki, ætla sær við fríum vilja komi­liga neyðugt at hava alt at taka rentabilitetin úr fiski­ virk­semið í so tryggum og vinn­uni. Men tað er júst tað góð­um skipanum sum til ber. sum verður netto úrslitið, um Men við hesum uppboðssølu ov stórur part­u r av tí sum mon­o­p oli velja politikarnir ann­a rs hevði verið av­lop má at spæl­a hazard við rættind­ brúkast til at keypa rættindi un­um, sjálvum grundar­lagn­ fyri. So um hetta ikki verður um hjá øll­u m sum virka í rætt­að, so fara skipini her bara fiski­vinn­u ni. Hetta er sera at eldast og gerast minni og destruktivt. Her er, við vilja minni effektiv í mun til nýggj ella ikki, lagt upp til illkynj­ skip, alt meðan okkara kapp­ aða innanhýsis kapp­ing sum er ingar­neytar úti í heimi end­ heilt óneyðug, har tað áhald­ ur­nýggja sínar flotar og fáa av andi verður spøkt við vand­an­ tí sama eisini framleitt dygd­ um fyri at knappliga at kunna ar­betri vøru. Tað vil so eis­ini sita við ongum og noyðast at minka hýr­ur og kann hug­sast legg­ja virksemið niður og siga at fara at drena okk­um fyri tey fólki upp. Tað órógvar jú og bestu sjó­fólk­ini, sum jú lætt­ pínir eisini fólk at verða sett liga fáa tilboð um betri hýrur óneyðugt upp ímóti hvørjum í øðrum lond­um. Hetta eiga øðrum, har tað sær út sum at okkara politik­a r­a r at leggja ætlanin er at man skal mót­ sær í geyma og taka í størsta abeiða og rykkja grundarlagið álvara.” undan hvørjum øðrum. Hetta Reiðarin endaði samrøð­ er sera óføroyskt og vil føra til una við at leggja afturat: “Ein vaksandi spjaðing og klandur, og hvør kann rokna út at um og tað kann ikki vera gott fyri hetta heldur fram, so verð­u r samfelagið.” einki til landskassan at heinta “Tað kann ikki vera mein­ úr hes­a ri vinnuni áðr­enn vit ing­in at tvinga føroysk reiðarí vita av. Tí má hetta rættast til at leggja so stóru orku í at upp­aft­ur í lógini.” []

4

SJÓGVUR & FÓLK — #5

EIVIND JACOBSEN

Fleiri bátar avreiddu til TG Seafood í Hvalba hendan dagin í juli.

Rógva út frá Hvalba

Gera klárt til makrel og sild á heimsins mest framkomna frystivirki

Eivind Jacobsen

EIN GÓÐAN DAG í juli vóru vit á havnarlagnum í Hvalba, tá snellubátarnir komu at avreiða til TG Seafood. Avtala er at flakavirkið tek­ur ímóti um kvøldið mill­um klokkan 7 og 9. Fyrsti maður við sóu var hvalb­ingurin Bjarki Berg, sum hevði loyvi í bóki 5B, fyri part­tíðar riknar útróðrar­bátar; hann harmaðist um at hann slapp ikki út við báti sínum ‘Sjó­riddarin’, tí bólkur 5B var lagdur. Men har var so ikki nógv at gera við tað, annað enn at bíða. At ganga hendur í lumma fekk hann seg ikki til, so hann hjálpti til við at landa og lempaði ís í kassarnar sum skuldu umborð til næstu túrar. Tað hevur verið góður fiskiskapur vestan fyri suður­oynna í summar, og fleiri bátar hava roynt har við snellu, nakr­ar fáar fjórðingar vestanfyri. Við teimum flestu av bát­un­um hevur bara ein maður ver­ið. Ein bátur hevði verið úti í tveir dagar og kom inn at landa 3.700 pund, mest toskur, stórur toskur. Hetta var einasti bátur mannaður við ung­um monnum. Við vóru faðir og sonur. Teir royndu vestanfyri og teir sova umborð. Teir høvdu fingið na­ kað av fiski líka til midnátt fyrsta dagin, kanska góð 300 pund fram móti midnátt. Tá er svøvnurin ikki nógvur. Hinir bátarnir høvdu eis­ini væl brúkiligt fiskarí. Teir sum mannaðu hesar vóru eldri menn um 75 ára aldur. Tann ið hevði mest fyri dagin hevði 1.700 pund, næstan alt stórur toskur. Fleiri av bátunum sum av­reiddu í Hvalba hendan dagin vóru av Tvøroyri. Orsøkin til at teir landaðu í Hvalba var at nú teir rógva út vestanfyri, verður teinurin at sigla nógv styttri, og teir spara við hesum ein tíma hvønn vegin. Við snellu verður fiskað í dagsljósi, so tá dagarnir eru langir og veðrið gott, eru tveir tímar nógv at spara. Fiskiskapurin hevur verið góður, og tað mundi gera sítt til at lagið var gott á monn­um. [] Heldur lempa ís enn at ganga hendur í lumma.

Skjótt eru tær nýggju flakalinjurnar hjá Varðanum Pelagic eisini klárar at taka í nýtslu aftaná at virkið aftur byrjaði at taka ímóti uppsjóvarfiski til innfrysting fyri einum ári síðani; seinni kemur surimiverksmiðjan—men nú er tíð til makrel og sild. hon skal. Uppsjóvarvirkið var sum so klárt fyri einum ári TÍ VELDIGA frysti­ síðani til og kundi taka ímóti virkinum á Tvøroyri— fiski til innfrysting­a r og arb­ sambært upplýsingar eiða rættiliga skjótt undan; heimsins mest framkomna av skeri­linjurnar vóru ikki lindar sínum slag—gongur framá tá men verða tað væntandi í við at installera og fínstilla tær september, skilst. nógvu teldustýrdu maskinurn­ “Tað gongur rættan veg,” ar, soleiðis at framleiðslan segði framleiðsluleiðarin Ól­ kann koma upp á tað stig sum av­­ur Bjarkhamar tá vit tos­ aðu við hann seinast, um miðj­an august. “Nú byrjar jú makreltíðin, og bátarnir fara eisini at royn­a eftir sild sam­ stundis, so vit eru klár nú at taka ímóti makreli og sild. ĺ fyrstu syftu er tað heilfrysting, men nú verða flakalinjurnar Eivind Jacobsen & Búi Tyril

EIVIND JACOBSEN

Á

w w w

.SJOGVUR

o g

FOLK.

c o m

væntandi klár­ar at taka í nýt­ slu um miðjan september ella har á leið, og aftan á fáa vit jú gjørt meira við fiskin.” Varðin Pelagic hevur koyrt nú í umleið eitt ár síðan virkið varð bygt uppaftur aftan á eld­in í 2017. Virkið er so stórt sum 11.400 fermetrar tilsamans. Av hesum eru umleið 1.000m 2

5

SJÓGVUR & FÓLK — #5

Bankar vildu ikki fíggja Varðan Pelagic Í JANUAR 2012 bleiv felagið Varðin Pelagic stovnað, og longu í juli sama ár tók virkið ímóti fiski. Tilsamans kostaði tað gott og væl 200 milliónir krónur—serliga maskinurnar kostaðu, væl meira enn bygn­ ing­ar. Men tað gekk alt annað enn væl at fáa bankarnar at trúgva upp á verkætlanina, og Varðin Pelagic fekk nei til fígg­ing—eingin peninga­ stovn­u r vildi. Hví allir pen­ inga­stovnar søgdu nei til at fíggja verkætl­anina, fæst sum vera man ikki nakað alment svar uppá. So ella so høvdu teir helst ilt við at trúgva upp á hana. Sjálvandi kann ein trupul­ leiki vera at føroyskir bankar eru smáir og 200 mió. kr. eru sera nógvir pengar hjá teim­ um; hesir bankarnir skulu jú hugsa um vandan fyri at missa peng­ar og hava ikki ráð til at taka so stóran váða á seg. Men út­lendskir bankar vildu heldur ikki fíggja. Fyrst aftaná at virkið var kom­ið í gongd og eigararnir høvdu prógvað at tað bar til, so fekk Varðin Pelagic lán upp á umleið 120 mió., fram­gong­ ur av roknskapin­um. Ofta verð­ u r sagt at 25 pro­ s ent eginfígging og 75 ps. banka­ f ígging er rími­ ligt. Lutfallið hjá Varðanum

Pelagic aftaná at teir byrjaðu vendi øvugt og var nærri 75 ps. eginfígging og 25 ps. banka­ fígging. Roknskapirnir vísa at Varð­in Pelagic er stovnað við 98 mió. í partapeningi. Tann 31. desember 2013—also tvey ár aftaná at felagið var komið í gongd—hevur Varðin Pel­ agic eina bankaskuld upp á 155 mió. Men felagið skyldar eis­ini 126 mió. til Varðan og skip­ini hjá Varðanum. Tað hevði sostatt verið ómøgu­ligt at bygt virkið á Tvør­oyri, um Varðin ikki átti so mikið av peningi. Somu­ leið­is sæst at sjálvt fíggjarliga so sterk feløg, átt og stýrd av fólki sum so dyggiliga hava prógv­að at tey duga, fáa kort­ ini ikki fígging til nýtt, ókent virk­semi. ĺ roknskapinum fyri 2018 síggja vit at tað nýggja virkið stend­u r í 632 mió. kr. Vøru­ goymsl­ a n er 185 mió. og keyparar skylda felagnum 33 mió. Har framgongur eisini at banka­skuldin er 272 mió. og skuld­in til móðurfelag og skip er 248 mió., og egin­ognin er 370 mió. kr. Tað hevði eisini verið ómøgu­ligt at bygt virkið upp­ aft­ur aftan á eldin, um eig­ar­ arnir ikki vóru so væl fyri— Varð­in og minni­luta­eigararnir hava í 2018 lagt umleið 620 mió. í kontant­um pengum til at fíggja bygning og goymslu. []

“Teir vóru sera væl nøgdir við vørudygdina í fiskinum, tá hann verður landaður her. Vit skulu finna finna rætta javnvág millum prís og vørudygd. Tað óvanliga við tí sum vit kunnu bjóða er at dygdin er sera høg

samstundis sum nøgdirnar eru stórar—so hetta verður spennandi.” Í november-desember verða skipini væntandi lið­ug at fiska sild og makrel, og tá byrj­ ar veiðin eftir svartkjafti. []

Eivind Jacobsen

í kontrollrúminum er yvirlit yvir allar partar av virkinum umvegis skermar og eitt ótal av teldustýrdum skipanum—í forgrundini Teitur Midjord maskinlærlingur, og Dávur Hentze, maskinmaður; Ólavur Bjarkhamar, framleiðsluleiðari (høvuðsmynd).

Men Varðin Pelacig hevur í langa tíð granskað í surimi, og hevur brúkt nógvar pengar upp á verkætlanina, sum nú er komin rættiliga langt. Eitt nú hava tey fingið tekningarn­ ar av framleiðslu klárar, og hava eisini funnið fram til júst hvørjar maskinur ið skulu brúkast til framleiðsluna. “Vit hava arbeitt leingi við hesum og eru nú komin so mikið langt at vit hava funn­ ið eina hóskiliga loysn, bæði hvat viðvíkur maskinum og øðrum detaljum,” segði Ólav­ ur Bjarkhamar. “Men tað fer at taka nakað av tíð afturat, eisini orsakað av ymiskum handilsligum spurningum sum komu inn í myndina— svartkjafta fars og surimi er ein heimur fyri seg, og vit hava ikki beinleiðis verið har fyrr, so vit hava verið noydd til at gjørt ein heilan hóp av kanningarbeiði, bæði innan fyri tað tekniska og tað hand­ ilsliga.”

umsetning men lítið av vinn­ ingi—nøgdirnar eru stórar men kiloprísurin lágur. “Við at virðisøkja kunnu vit fáa munandi betri prís,” stað­ festi Ólavur Bjarkhamar. Sambær t framleiðslu­ leiðaran er ætlanin at fáa 25 prosent og kanska meira burt­ ur­ú r til fars, og seinni eisini surimi, úr tí svartkjafti sum skipini hjá Varðanum landa á Tvøroyri. Avskurðir, sum eru høvd, stertar, magar og annað, skulu framleiðast til fiskamjøl og fiskaolju; tað er nevniliga tann størra helvtin sum er avskurður í slíkari framleiðslu. Surimi verður ofta brúkt til at gera ymiskar rættir sum skulu líkjast skeljadjórum. Eitt nú verður ‘crab sticks’ ofta gjørt úr surimi. Surimi er ein víðarivirking av farsi, og er sera væl egnað til fiskavørur sum eftirlíkna øðrum fiska­ mati ið kann vera dýrari ella MARIA OLSEN meir tvørligur í aðrar mátat at fáa fatur á. Marknaðurin fyri svart­ ‘HETTA VERÐUR SPENNANDI’ kjafta fars og surimi er eitt nú settir av til framleiðslu av farsi Hugskotið aftan fyri svart­ Norður Amerika og Fjar­eyst­ og surimi úr svartkjafti. Eis­ini kjafta verksmiðjuna er at fáa ur, og Varðin Pelagic hevur skulu umleið 1.000m 2 brúkast virksemi alt árið á Varðanum havt vitjan av áhugaðum til at framleiða fiskamjøl og Pelagic, tí svartkjaftur verður keyparum, upplýsti Bogi Jo­ fisk­aolju. fiskaður aðrar tíðir á árinum hannesen, søluleiðari. Men tað er als ikki einfalt enn makrelur og sild. Virkið at gera annað við svartkjaftin liggur sum er stilt ta tíðina á enn at heilfrysta hann. Fisk­ árinum teir fiska svartkjaft. Á urin er lítil og bleytur og tor­ hendan hátt kann størri nytta førur at skera og harafturat fáast burtur úr íløgunum, og sera viðhvamur hvat feskleika somuleiðis kunnu tey bjóða viðvíkur—hann má landast fólki arbeiði árið runt. so skjótt sum møguligt aftan Harumftamt er talan um á at hann er fiskaður, og har­ at fáa meira lønsemi í svart­ afturat krevur hann sera góða kjaftin, tí sum heilfrystur og køling allan vegin. sum ídnaðarfiskur gevur hann Finnur Fríði landar; Góðskueftirlit (vinstrumegin); Nær við høvuðs­inngongdina (mótsett síða, høgrumegin); Tann nýggi bygningurin er 11.400m2 (móts. s., vinstrum.).

MARIA OLSEN

6

SJÓGVUR & FÓLK — #5

TILFEINGISGJALD: EIN FJØÐUR ELLA FIMM HØNUR Eivind Jacobsen

BÚSK APARR Á ÐIÐ segði í 2014 at tilfeingisrentan kann vera so mikið sum 40 prosent av avreið­ ingar ­v irð­in­um í fiskivinnuni. Ein trupul­leiki er tó at tølini í tí frá­ greið­ingini vóru skeiv. Fiski­mála­ ráð­ið brúkar sama hátt at rokna og sigur at miðal hýran í 2015 var 2.487.000, hóast okkara kanningar vísa at tað rætta talið hevði verið 704.000 (sí aðrastaðni í hesum blaðn­ um). Tað at sama skeiva tal endaði í einari spurn­a r­k app­ing í KvF har spurt varð um hvussu høg frítíðar­ lønin var hjá teimum sum sigla við nótaskipum, gevur eina ábending um hvussu víða tann skeivi boðs­ kapurin varð spreidd­ur. Harumframt kemur at tey tøl­ ini sum vórðu brúkt í Bú­skap­ar­frá­ greiðingini, vórðu ikki ætlað sum facit­listi men sum hugsað dømi; kort­ini blivu tey av tíðindamiðlum júst brúkt sum ítøki­lig fakta sum partur av einum argumenti um at fiski­menn tjena ov nógv og at orsøkin er at fiskivinnan tjenar ov nógv. Men hóast onkur hevur víst á hesar skeivleikar, hevur eftir øllum at døma eing­in ómakað sær at jus­ tera meting­ina av tilfeingisrentuni. Tilfeingisrentan í fiskivinnuni verð­ur tí avgjørd á samgongufundi, og heldur ikki her fyriliggur nøkur sak­lig grundgeving fyri meting­ ini. Eisini tykist Fíggjarmálaráðið brúk­a áður umrøddu frágreiðing við skeiv­um tølum til at rokna út eitt tal sum so gjørdist partur av upp­skoti til fíggjar­lóg—eitt tal sum Fiski­mála­ráð­ið síðani roknar um til oyru per kilo fyri part av fiski­rætt­ indum og upp­boðs­sølu av øðrum parti av rætt­ind­unum. So verður gjørd ein saklig met­ ing út frá skeivum tølum. Hetta verður síð­an sent niðan í Løgtingið, sum so telv­ar aftur og fram og eing­ in semja fæst; so verður sama til­ feingis­g jald brúkt sum varð ásett ár­ið framman­u nd­a n—ein leist ­u r sum er brúktur meir­a enn einaferð. Alivinnan hevur hinvegin fingið eitt einfalt gjald, sum tó verður mett at raka skeivt og forða fyri víðari­menning í Føroyum. Hetta er kortini eitt avgjald sum øll skilja og sum er einfalt at rokna út. Enntá eru atlit tikin til at prísir hækka og lækka, og gjaldið er progressivt. So til­feingis­g jaldið er greitt og lætt at skilja í ali­v inn­uni og er nógv lægri har enn tað er í fiskivinnuni. Í fiski­ vinn­uni er tað ógreitt, og ásett á náttar­tíð handan stongdar dyr eftir met­ing sum eing­in skilir. Enn eina­ ferð sæst at treytirnar í alivinnuni eru munandi betri enn tær eru í fiski­v innuni. []

Villur ella aldur fiskur: Fiskivinnan og alivinnan eru nær skyldar upp á nógvar mátar og eru báðar partur av fiskavøru ídnaðinum; tó hava hesar vinnur sera ymiskar treytir at virka undir í Føroyum—vit hyggja nærri at teimum størstu mununum.

A

Eivind Jacobsen & Búi Tyril

VLOPINI í alivinnuni eru í­d ag munandi størri enn tey eru í fiski­v innuni, men alsamt fleiri undrast yvir at fiskivinnan, á so at siga øll­um økjum, hevur verri lógarog reglu­karmar at virka und­ir enn ali­ vinnan. Tað sum kanska serliga undr­ ar, er at tað í inniverandi valskeiði eru framdar grundleggjandi ný­skipanir av lógarkørmunum fyri báðar hesar vinn­ ur—nýskipanair sum tó peika heilt hvør sín veg. Tað hevur eydnast alivinnuni at effektivt samskipa grundleggjandi sjónar­mið og ætlanir, soleiðis at lítil ivi er um hvat ið alivinnan ynskir í mun til krøv frá myndugleikum og øðrum. Hin­vegin er fiskivinnan meira fjøl­ tátt­að og bestendur í veruleikanum av fleiri vinnugreinum sum vissuliga hava fisk­a rí til felags men tó eru ymiskar í nógv­u m—ymisk fiskasløg, ymiskur reiðskapur, ymiskar støddir á bátum og skipum, ymiskar fiskileiðir, ymisk áhugamál. Yvirskipað hava tó fiskivinnan og alivinnan bæði eitt og annað til felags, ikki minst virka báðar innan fiskavøru ídnaðin og liva av at selja fiskavørur til altjóða marknaðir. “Í fiskivinnuni eru ofta nógvar ymiskar meiningar,” staðfesti Hanus Hansen, stjóri í JFK samtakinum og formaður í Føroya Reiðarafelag, í sam­ røðu við Sjógvur & Fólk. “So tað sigur seg sjálvt, at samanhald í vinnuni er neyðugt fyri at kunna uppnáa betri treytir at virka undir. Hetta er eis­ini nakað vit arbeiða við í Reiðara­fel­agn­

um—vit royna at samansjóða og sam­ skipa sjónarmiðini so frægt sum tað ber til, men tað er ein tilgongd og tekur tíð.” At tað er torført at lóggeva í einari vinnu sum er so fjøltáttað og samansett, munnu flest øll skilja. Men at munurin millum millum fiskivinnuna og alivin­ nuna er vorðin so stórur tá tað kemur til lógir og reglur, er nakað sum Hanus Hansen vil vísa á og hava broytt, ikki minst tá talan er um rætt­indi og áramál knýtt at teimum. “Fyrst og fremst eiga vit at fegn­ast yvir ta sólskinssøgu sum okkara ali­ vinna er blivin til,” segði hann. “So vit eiga sjálvandi at gera alt fyri at varð­ veita eina sterka alivinnnu og fyri alt í verðini ikki fara inn politiskt og óróg­ va hana, sum vit tíverri síggja í fiski­ vinnuni.” “Men tað undrar stórliga at hesar vinnur hava fingið so ólíkar treytir at virka undir,” legði Hanus Hansen aft­ ur­at. “Munurin er komin tey seinastu fáu árini, men tað er eingin ivi um at tað ber til at rætta nakrar av hesum skeivleikum við at broyta partar av tí nýggju lógini um fyrisiting av sjófeingi. Her hugsi eg serliga um at ver­andi rætt­ indi at fiska eru í lógini sett til at vara í bert átta ár, hóast tær íløgur ið krevjast her eru stórar og mugu hava eina langa avskrivingartíð fyri at tað skal hanga saman búskaparliga fyri eitt reiðarí. Til samanberingar vara norsk fiskirættindi í 25 ár, og tað er sjálvandi við atliti til at íløgur í dýr og framkomin skip skulu kunna forrenta seg. Akkurát hvussu lein­gi fiskirættindini skulu vara, kunnu vit jú altíð diskutera; men alt undir 12 ár gevur í grundini onga meining. So

ein byrjan hevði verið at broytt lógina soleiðis at fiskirættindi vara í minst 12 ár eins og aliloyvir.” Við øðrum orðum, um ætl­an­in er at javnseta hesar vinn­ur, kann tað gerast við at bet­ra treytirnar hjá fiskivinnuni. ÓJAVNI Í ÍLØGUM Men umframt gildistíðina á rættindum, er eisini stórur munur á avgjøldum. Fyri upp­sjóvarfisk er eitt veiðigjald, til­ feingisgjald, sum svarar til mill­um 10 og 30 prosent av av­reiðingarvirðinum,

Útlendsk luttøka: Púra ymisk krøv fáa ov stórt vald í felag við før­oyskum aliloyvi. Samstund­is loyvdi tann nýgg­ Í ALIVINNUNI er loyvt útlendingi at ja lógin kortini, at hóast hvør einstakur eiga upp til 20 prosent av partabrøvu­ útlendingar bara kann eiga 20 prosent, num í felag við aliloyvi í Føroyum. kunnu útlendingar tilsamans eiga 100 Hendan áseting kom í alilóggávuna prosent av parta­pen­ing­inum. tá tað norska alifelagið Salmar, sum Um vit hyggja eftir søguni hjá átti áleið 20 prosent av parta­brøvun­ PanFish/Marine Harvest/Mowi í um í Bakkafrost, vísti áhuga fyri at Føroyum, so áttu hesi meira enn 50 keypa meira. Hetta var stutt eftir at pro­sent av aliloyvunum, tá nýggj lóg Bakkafrost varð skrásett á børsinum ásetti 49 prosent sum hámark. Ein av í Oslo. Áðrenn hesa lógarbroyting bankunum átti góðan fimting av parta­ kundu útlendingar eiga størri part, brøvunum í felagnum, sum bankin men markið bleiv ásett til 20 prosent, bjóðaði Bakkafrost at keypa; men so eingin einstakur út­lend­ingur skuldi Marine Harvest/Mowi gjørdi tá eina Eivind Jacobsen

gamla avtalu um forkeyps­rætt gald­ andi og kundi sostatt ogna sær hesi partabrøv. Hetta keypið, her­undir tann gamla avtalan um forkeyps­rætt, bleiv eisini vælsignað í Vinnumála­ráðnum. Sostatt er Mowi í dag 100 prosent út­ lendskt felag, meðan útlendingar eiga 70-75 prosent av parta­pen­ingin­u m í Bakkafrost; í Luna (Hidden­Fjord) eiga tveir føroyingar 100 prosent av parta­ brøv­un­um. Hetta bendir á at lóggáva og reglur verða gjørdar tá politikarar ynskja loysn í einum átrokandi máli, heldur enn at verða vegleiddar (Framhald á s. 8)

7

SJÓGVUR & FÓLK — #5

  Munur í treytum undrar

ANTI-TRUST: FLÓTANDI MØRK Eivind Jacobsen

Hanus Hansen, stjóri í JFK og formaður í Føroya Reiðarafelag.

MARIA OLSEN

og tað er høgt samanborið við 5 prosent tøku­g jaldið í ali­ vinn­uni. Alivinnan og fiskivinnan eru báðar tilfeingisvinnur, og báðar vinnur fáast við livandi fisk sum svimur í sjónum. Nátt­úran avger í stóran mun fiskiskapin, sum er ójavnur frá ári til ár; alivinnan avger hin­ vegin sjálv á leið hvussu nógv hon framleiðir, men nátt­ú r­ an ávirkar altíð tað enda­liga úrslitið nak­að; onkur ár hava sjúkur havt sera stóra á­v irk­ an. Báðar vinn­u r mugu tó fyrihalda seg til at tað finnist eitt ovara mark, sum kort­ ini illa kann ásetast neyvt og

er treytað av viðurskiftum í nátt ­­ú r ­u ni. Báðar vinnurn­ ar selja sínar vør­u r á altjóða marknaðinum og runt allan heim. Somu­leið­is hava tær starvsfólk sum eru limir í sama fakfelag; tær keyp­a maskinur til framleiðslu frá somu veitar­ um og fáa tænastur frá somu fyri­tøk­um—smiðjur, elektrik­ arar, handlar og onnur veita tæn­ast­ur til bæði fiski- og ali­ vinn­una. Bæði tann føroyska ali­ vinn­ a n og tann føroyska fiski­v inn­an framleiða og selja fiska­vørur sum utt­a n­l ands verða mettar sum tað besta av tí besta.

Fiskivinna og alivinna eru kapital­k revjandi í mun til ta saml­aðu søluna, og vandin fyri at missa pengar er stórur. Tað ber ikki til bara at leasa state-of-the-art tøkni; fyri at standa seg í kappingini krevst vitan innan fleiri økir, og tað tekur langa tíð at byggja upp eina sterka støðu á einum marknað. Við øðrum orðum, um ætl­ anin er at spæla við í fremstu deild krevjast nógvur kapitalur og stór­ar íløgur. Og her sæst ein týði­l ig ­u r munur mill­u m íløguhugin í alivinnuni mót­ vegis fiski­v innuni: Í alivinnuni hava tær tríggj­ar fyritøkurnar

boðað frá íløguætlanum fyri millum tríggjar og fýra mill­ iard­ir krónur tey komandi trý árini. Til samanberingar hava ong­a r av verandi fyritøkum í fiskivinnuni frá­boð­að stórar íløguætlanir til endurnýggjan ella víðarimenning av fiski­ flot­anum—har tykj­ast øll vera í bíðistøðu. “Tað átti at verið náttúrligt at ásett hesum báðum vinn­ um grund ­leggj­a ndi treytir sum eru rættiliga eins,” segði Hanus Hansen. “Og ein og hvør sum vil kann síggja at treytirn­a r hjá hes­um vinn­um eru alt annað enn javn­bjóðis í løtuni.” Partur av ójavnanum ligg­ ur í at lógar- og regluverkið fyri ali­v inn­una verður umsitið av Vinnumálaráðnum, meðan tað fyri fiski­v innuna hoyrir undir Fiskimálaráðið. Men hóast vinnu­ m ála­ ráð­harrin hevur alment sagt at eftir hansara tykki eiga øll fiski­rættindi at verða seld á upp­boðssølu, so fyri­liggur enn eingin ætlan um at selja ali­loyvir umvegis upp­b oðs­ sølu, skilst. ‘EINGIN VEIT HVÍ’ Heldur eingin serlig grund­ geving fyriliggur alment um hví ali­v inn­an hevur 12 ára loyvir og fiski­v innan bert 8 ára loyvir. Eitt sum ger seg galdandi her, er at Føroyar eru býttar upp í aliøkir sum ikki uttan víðari kunnu lutast til annan alara enn tann ið framman­undan hevur fingið økið tillutað. Í tí føri har fiskiella aliloyvi verður út­lut­að (Framhald á næstu síðu)

Uppboðssøla av rættindum: heilt hvør sítt fjórð­ingur av teimum samlaðu fiski­rættindunum í leysari luft. ALILOYVIR verða tillutað Also, alivinnan veit 100 og endur­nýggjað uttan at tey prosent sikk­ u rt hvat hon skifta eigara. Í fiskivinnuni hevur at ráða yvir, meðan er hinvegin heimild at taka fiskivinnan veit ikki hvat hon minst 15 prosent av rættind­ hevur at halda seg til. unum til uppboðssølu og 8,5 Tað valdast eisini hvør prosent til menningarkvotur. ein er í fiski­v inn­uni. Tey sum So­statt hanga umleið ein vóru, mistu umleið 25 pro­sent Eivind Jacobsen

av sínum rættindum orsakað av tí nýggju lógini. Tey kunnu so velja at inn­rætta seg eftir hes­u m ella royna at bjóða á upp­boðssølu. Um nýggir aktørar velja at royna seg, mugu teir keypa alt á upp­boðs­sølu. Somuleiðis hevur formað­ ur­in í ein­u m samgonguflok­

ki sagt at hann ynsk­ir 100 prosent av fiskirættindunum seld um uppboðssølu, og tað sama segði fiskimálaráðharr­ in seg ynskja tá hann setti ný­ skipanar­bólkin. Tey sum hava søgu­lig rættindir mugu so­ statt fyrihalda seg til at tey 75 pro­sent tey hava eftir, kunnu eisini verða tikin frá teimum

Í ALIVINNUNI KANN eitt felag, í tali, eiga 50 pro­ sent av aliloyvunum í Før­oy­ um. Í fiskivinn­uni kann eitt felag eiga 20 ps. av teim­um samlaðu fiski­r ætt­i nd­u n­u m, tó ber til at eiga upp til 30 ps. av teimum pelag­isk­u rætt­ind­ un­um. Tá aliloyvir skuldu defin­ er­ast mundi Vinnu­mála­ráð­ ið strekkja lógina í hvørjari lykk­ju fyri at gera tað møgu­ ligt hjá einari alifyritøku at eiga meira enn 50 ps. av ali­ loyv­unum—har var einki øki og eingin aling sum ikki taldi við. Tað bleiv uttan iva gjørt við góðari mein­ing og ætl­að til samfelagsins besta—tey strektu seg fyri at røkka tí úrsliti sum tey mettu vera best fyri samfelagið. Kanska fekk onk­ur størst fyrimun av tí valda leistinum, men tað er eing­in orsøk at halda annað enn at hetta bleiv gjørt fyri sam­felagsins besta. Tá uppskot um fiskivinnu­ nýskipan sá dagsins ljós varð ásett eitt lágt anti-trust mark. Markið var so lágt at fleiri fyritøkur høvdu mist part av sínum rættindum; ser­liga Varðin og JFK høvdu verðið noydd at skert aktivitetin. Aftaná at tingfólk høvdu brúkt eitt ár at gera fleiri sem­ jur, fyri tað nógva handan stongd­a r dyr og á náttar­tíð, kom eitt úrslit—nú var einki samtak so stórt at tað noydd­ ist at skerja aktivitetin. Men felags fyri anti-trust mark upp á 50 ps. í ali­v innuni og 20 ps. í fiskivinnuni er at eingin grund­gev ­ing fyri­l igg­ ur um fyri hví júst gald­andi hámark er valt. Tað er eisini orsøk at halda at slík mørk verða ásett pol­it­iskt og at tá avgerðin verður tik­in, veit al­ menn­ingurin einki um hví úrslitið bleiv tað sum tað nú er. []

og seld á uppboðssølu. Her skal havast í huga at bæði teori og praksis vísa at upp­boðssøla eftir tí leisti vit hava sæð, í longdini ikki riggar fyri tey sum bjóða. Harvið kann aftur stað­ fest­ast at treytirnar í alivinn­ uni og fiskivinnuni er beint mótsettar hvørjum øðrum. []

8

SJÓGVUR & FÓLK — #5

Framgongd hjá  

Villur ella aldur fiskur… (framhald av s. 7) øðrum, aftaná 8 ella 12 ára upp­ sagnar­ t íð, eigur alarin í høvuðs­ heit­u m 12 ára gamlar aliringar at niðurskriva, meðan reiðarin hevur eitt 8 ára gamalt skip sum longu tá skal vera liðugt niðurskrivað og hava mist sítt virði, sum er absurd. Út frá hesum er greitt, um nakað, at eitt fiskiloyvi eigur at hava longri upp­ sagn­ar­tíð enn eitt aliloyvi. Eitt nú gjørdi Strand­ ferðsl­ a n, sum hoyrir und­i r Sam­ferðslu­mála­ ráð­ið, í juni 2019 nýggj­a r sáttmálar um buss­koyring, og longdi ára­m­á l­ið úr fimm upp í sjey ár, hetta tí at fimm ára avtala varð mett at vera ov stutt.

Semja var soleiðis um at báðir part­ar fingu nakað burt­ur­úr at leingja ára­ málið av­talan var gald­andi. Hóast nøkur saklig grundgev­ ing fyri áseting av longdini á ali- og fiskiloyvum ikki sæst, so ger tað seg galdandi at bæði áramálini eru ásett í góðum tíðum, tó at tað serliga er í ringum tíðum at ein lóggáva skal standa sína roynd. “Tað er greitt at loyvini hjá ali­ vinn­u ni eru munandi trygg­a ri og betri enn tey hjá fiski­v innuni,” segði Hanus Hansen. “Men hví tað er so—er tað eft­ir øllum at døma eingin sum veit.” []

Skipini hjá Framherja fiska væl, ikki minst góðum toskatíðum heima og á fjarleiðum fyri at takka; og makrelur er guff, serliga tá veiddur við nót til japanskar keyparar—tó ávarar leiðslan móti uppboðssølu av fiskirættindum.

GRUNDLEGGJANDI TREYTIR: FISKIVINNA/ALIVINNA Fiskivinnan

Alivinnan

Loyvi/rættindi 8 ár

Loyvi/rættindi 12 ár

E

Tilfeingisgjald uppsjóvarfiskur 10-30% Tøkugjald 5% Tilfeingisgjald botnfiskur 0%

Tøkugjald 5%

Antitrust 20%

Antitrust 50%

Max útlendskur ognarskapur 0%

Max útlendskur ognarskapur 100%

Uppboðssøla av rættindum 15-25%

Uppboðssøla av rættindum 0%

Menningarkvotur 8,5%

Menningarkvotur 0%

Útlendsk luttøka… (framhald av s. 6) av nakrari størr­i ætlan ella strategi. Við øðrum orðum sæst eingin reyður tráður í hes­um avgerðum; hinvegin tykist talan vera um lóg sum verður smíðjað ad-hoc. Um alivinnan er nøgd við støðuna so er tað kanska tí at vinnan hevur verið við í tilgongd­ ini, sannlíkt av tí orsøk at hon hevur samskipað síni áhugamál væl og talað sína søk við felags rødd. Hvat viðvíkur kørmunum fyri fiskivinnuna er hinvegin samtykt á tingi at allir útlendingar skulu út úr vinnuni í seinasta lagi í 2024. Tað merkir at teir útlendingar sum eiga noyð­ast at selja. Um teir ikki gera tað, so missir felagið loyvi at reka vinnu. Lóg­gávan loyvir sostatt ikki at tey sum áttu áðrenn lógin bleiv samtykt framhaldandi kunnu eiga—beint

Laksaaling á Gøtuvík.

mótsett tí sum er galdandi í ali­v inn­ uni. Eingin almenn grundgeving fyri­ liggur fyri hesari áseting, sum eisini er partur av politiskum semjum gjørd­ar á náttartíð handan stongdar dyr. Ein avleið­ing av hesum er at Íslands­sátt­málin er uppsagdur. Tað varð tó ikki nevnt í viðmerkingunum til fiski­v innu­nýskipanina. Hvør avleiðingin verður av av­tal­ um við ES og Bretland fæst neyvan at vita fyrr enn í 2024. Og um parta­ brøv­ini verða tvangsseld, kann talan ger­ast um endur­g jaldskrøv tá av torn­ ar. Tó er einki av hesum viðgjørt í við­merkingunum til ta samtyktu fiski­v innu­ný­skipanina, og tí ber held­ ur ikki til at siga hvat fyri støðu Løg­ ting­ið hevur til hetta. []

MARIA OLSEN

Búi Tyril

IN AV TEIMUM fremstu og mest fjøl­ táttaðu fyritøkunum innan ta føroysku fiskivinnuna, Framherji, hevði eina netto­sølu sum kom upp á nærum 550 milliónir krónur í fjør, sambært rokn­skapin, næstan 100 mió. meira enn árið fyri. Ársúrslitið táttaði upp ímóti 85 mió. kr., eitt yvirskot 14 mió. hægri enn tað sum lá á botnlinjuni fyri 2017. Samtakið rindaði tilsamans 101 mió. í skatti og tilfeingisgjøldum í 2018, svarandi til 54 prosent av úrslitinum áðrenn skatt; árið fyri rindaði samtakið 56 mió. í skattum og avgjøld­ um, sum umboðaði 44 ps. av úrslit­inum áðrenn skatt. Miðaltalið á fulltíðarsett­um starvsfólkum vaks upp í 128, úr 122. Virksemið í Framherja er sterkt fokuserað á fiskivinnu men er samstundis spreitt yvir fleiri lyklaøki innan hesa vinnu á sjógvi og landi. Eitt er uppsjóvarskipini Fagraberg og Høgaberg; eitt annað frystitrolarin Akraberg; eitt triðja línuskipini Stapin og Skørin; og eitt fjórða lut­ vísur ognarskapur í reið­a rín­u m og upsa- og saltfiskavirkinum Faroe Or­igin, frystivirkinum Pelagos og frostgoymsl­uni Bergfrost. Fagraberg tekur rættiliga nógv og hevur al­ tíð verið kendur fyri at fiska væl; tí umboðar hann eisini ein trivaligan part av virkseminum í Framherja. Tann heldur minni men væl nýggjari Høgaberg—sum eisini er betur útgjørdur hvat køling viðvíkur—hevur, í samstarvi við Pelagos og japanskar fiskakeyparar, veitt makrel við nót í eina tíð sum eitt slag av royndar verkætlan fyri at vita um teir kræsnu keypararnir kundu góð­ taka vør­una. Sambært upplýsingar frá Framher­ ja og Pelagos hevur hetta eydnast so mikið væl at fitt av nótafiskaðum makreli varð útfluttur til Japan í fjør, og tann samhandilin heldur fram. Akraberg, sum fiskar við dupultum troli, gjørdi herfyri ein roktúr í Barentshavinum og kom heim í juli við 920 tonsum av frystum toski og 400 tonsum av súrløgu, aftan á fiskarí í bert 18 dagar. Umframt tosk og hýsu fiskar Akraberg eis­ini rækjur. Skipið hevur tó ikki eina fult útgjørda rækjuverksmiðju um­ borð, og tí verður tann veiðin fram­ leidd sum frystar posa­rækjur. Og tá tað ikki er nøkur verksmiðja í Føroyum sum tekur ímóti rækjum, er loyvt føroyskum fiskiskipum at landa rækjur uttanlands, og hetta hevur Akraberg eisini gjørt brúk av nakrar ferðir.

Reiðarin, vinstrumegin, á brúnni umborð á Akraberg, saman við Eyðun á Bergi, skipara; Akraberg inni á Fuglafirði í juli aftan á roktúr (niðri undir); Fagraberg (niðast vinstru­ megin á mótsettu síðu); Høgaberg (niðast høgru­ megin á mótsettu síðu).

MARIA OLSEN

9

SJÓGVUR & FÓLK — #5

   Framherja tó ávaring afturvið

Gaffiltrukkur til arbeiðis at hjálpa til at fáa fongin hjá Akraberg yvir í frostgoymsluna hjá Bergfrost; Fryst fiskavøra verður lossað úr lastini á Akraberg.

MARIA OLSEN

Frystilínuskipið Stapin skuldi til Eystur Grønlands í næstum, um tað mundið vit tosaðu við reiðaríið tíðliga í august. Eins og Stapin hevur hitt línuskipið hjá Framherja, Skørin, fingið væl av góðum toski í eina tíð; túrarnir hjá Skørini eru tó sum vera man væl styttri við tað at talan er um feskfisk. TÝÐANDI SAMSTARV ĺ leiðslufrágreiðingini til ársroknskapin hjá Framherja varð sligið fast, eins og árið fyri, at útlit eru fyri lønandi rakstri; tó varð samstundis ávarað um at úrslitini kunnu skjótt fara at minka munandi við tí almenna vinnupolit­ ikki sum hevur verið førdur. “Landsins leiðsla hevur avgjørt at partur av Barentshavs kvot­ uni og pelagiska tilfeingin­um skal seljast á uppboðssølu,” varð staðfest. “Hetta gongur út yvir lønsemið og úrslitið hjá felagnum.”

Stjóri er Anfinn Olsen. Elisabeth Eldevig og hann stovn­aðu felagið í 1990unum sam­an við tí íslendska felagn­ um Samherji, og eiga tað framvegis saman. Parturin hjá Samherja er tó spakuliga mink­aður gjøgn­ um árini og er ídag um 24 prosent. Anfinn Olsen og Elisabeth Eldevig hava bæði master út­ búgving innan fiskivinnu­ tøkni. Tá tey stovnaðu Fram­ herja og byrjaðu í smáum, var bú­skap­ar­lig kreppa í Føroyum. Av­bjóð­ingarnar vóru stórar, og

tað var alt annað enn lætt at koma í gongd. “Tað tekur langa tíð at bygg­ja nakað upp í hesari vinn­u ni,” viðmerkti Anfinn Olsen. “Tú sleppur ikki und­ an at gera ein stóran innsats yvir longri tíð og tú noyðist at toyggja teg nógv og veru­ liga stríðast fyri tí eisini—og vænt­a at forðingar eru á vegn­ um. Eitt sum var ógvuliga tor­ført, serliga tey fyrstu árini, var at tað kravdist nógv meira likvidir pengar enn hvat vit høvdu roknað við. Tað fyrsta skip­ið vit keyptu var eitt ódn­

MARIA OLSEN

artak, og tað var kortini alt ov lít­ið av kvotu til at fáa veruligt virk­semi í. So tað var eitt baks øll tey árini at leggja lunnar undir tað sum so við og við bleiv til hesa fyritøkuna.” Samstarvið við íslendingar hevur havt stóran týdning. “Tað tætta samstarvið vit hava havt við Samherja hevur giv­ið báðum pørtum nógvar fyri­munir, til dømis innan fiski­ v innutøkni men eisini handils­ l iga og fíggjarliga,” legði stjórin afturat. “Nú sigur tann nýggja lóg­ in at útlendingar skulu ikki

kunna eiga nakran part í før­ oysk­um fiskiskipum. Vit hava tó framvegis eina vón um at pol­it­i k­a rar fáa tann partin broytt­an aftur áðrenn skaðin av tí verður ov stórur. Tí at heilt forbjóða útlendskari lut­ tøku í vinnuni er sum at skjóta seg sjálvan í fótin; vit eiga at loyva tí í avmarkaðan mun, og hava eitt munadygt eftirlit við at tey mørk sum lógin setir verða yvirhildin. Upp á tann mátin tryggja vit at ágóðin frá tí føroyska fiskiríkidøminum kemur tí føroyska samfelagn­ um til góðar.” []

JENS KRISTIAN VANG

10

SJÓGVUR & FÓLK — #5

Nýggjur motorur kann spara nótaskipum olju kilowatt tíma. Motorurin fæst við 8 til 16 cylindarum. Tann minsta WÄRTSILÄ 31 er komin í ta útgávan av motorinum hevur 4.880 kendu Guinness metbókina sum KW svarandi til 6.600 hestakreftir. heimsins mest effektivi 4-takt Størsti variantur av motorinum er diesel motorur. Útrokningarnar 9.760 KW sum svarar til 13.200 sum liggja til grund fyri hesum HK. snúgva seg um hvussu lítið av olju Í tí føroyska fiskiflotanum eru motorurin brúkar í mun til effekt— tað bara nótaskip sum hava so stóra og Wärtsilä 31 brúkar ikki meir maskinu. Trolararnir í Barentshavi­ enn 167 gram av diesel fyri hvønn num liggja beint undir í stødd. Byg­ Eivind Jacobsen

du teir nýtt, høvdu teir óivað eisini keypt motorar sum spara olju og eru umhvørvisvinarligir. Leif Abelgaard frá Wärtsilä var við til at menna tann nýggja mot­orin. Vanliga eru nýggir mot­ or­a r ein betran av eldri modellum, greiddi hann frá. Men soleiðis var ikki hesa­ferð. Tá teir byrjaðu upp á Wärtsilä 31 motorin valdu teir at byrja frá botni. Og tað meta teir

vera orsøkina til at úrslitið bleiv ein motorur sum er nógv effektiv­ari enn aðrir motorar. Teir hugsaðu eisini um at eigarin skuldi spara pengar upp á viðlíkahald, og tað eydn­ aðist at leingja tíðina sum gongur ímillum hvørt viðlíkahald. Okkurt viðlíkahald sum fyrr skuldi gerast hvørja ferð motorurin hevur koyrt 2.000 tímar, skal ídag gerast fyri hvørj­ ar 8.000 tímar. Á hendan hátt sparir eigarin pengar. Somuleiðis gongur motorurin meira optimalt alla tíðina. Termiskur effektivitetur sigur okkum hvuss­u nógv av oljuni verður til framdrift og hvussu nógv blívur til (Framhald á s. 21)

‘Altjóða íløgur í nógvum vinnum— tíbetur’

Capto – rættiliga fangandi

Capto er ein nýggjur nettráður til flótitrol sum Vónin hevur ment. Capto er sera slitsterkt og stívt, og er tí lætt at handfara og hevur samstundist eisini eina langa livitíð. Set teg í samband við okkum fyri at hoyra meira.

Vónin // Bakkavegur 22 // P.O.Box 19 // FO-530 Fuglafjørður // Føroyar // Tel +298 474 200 // info@vonin.com // vonin.com

JOHNNY í Grótinum vísir á at vit í Føroyum ídag njóta gott av váðafúsum altjóða íløgum innan flest allar vinnugreinar. “Húsalán, fartelefon, bilar, bensin, vøruflut­ ningur, laksur, betong og gistingarhús eru bara nakrar av vørum og tænastum sum ídag finnast í útboði á tí føroyska marknaðinum við hjálp av váðafúsari útlendskari fígging,” viðmerkti búskaparfrøðingurin. Eitt dømi er BankNordik, hvørs partabrøv eru børsskrásett, har útlendskir partaeigarar eiga helmingin av eginognini, sum er bókað til góðar tvær milliardir krónur. Eitt annað dømi er Bakkafrost, við einum børsvirði upp á slak­ ar 20 milliardir krónur, har váðafúsir altjóða íleggj­arar so sum pensjónsgrunnar eiga meira enn tveir triðingar av partabrøvunum. “Bara í hesum báðum børsskrásettu fyritøk­ um njóta vit sum samfelag ágóðan av yvir 15 mia. kr. í váðafúsum íløgum,” segði Johnny í Grót­inum. Tey seinastu 10 árini hava íslendingar átt tann eina televeitaran í Føroyum, men í fjør seldu teir meirilutan av partapeninginum. Í hotell­v innuni samstarvar okkara heimliga flogfelag við altjóða Hilton hotellketuna, með­ an ein stórur norskur íleggjari í nógv ár hevur ver­ið partaeigari í Smyril Line samtakinum. Og Skipafelagið hevur í nógv ár verið partur av tí íslendska flutningssamtakinum Eimskip. “Tað føroyska samfelagið hevur brúk fyri váða­fúsari altjóða fígging fyri at kunna veita íbúgv­unum her kapitalkrevjandi tænastur og vør­u r, og fyri at kunna hava eina nøktandi mongd av áhugaverdum størvum her,” segði Johnny í Grótinum í samrøðu við Sjógvur & Fólk. “Ein uppteljing vil við vissu vísa at ein stórur partur av størvunum í tí privata geiranum hevur sum fortreyt hesa váðafúsu altjóða fígg­ ing,” legði hann afturat. “Tíbetur hava vit megnað at fingið til vega hes­ar váðafúsu íløgur, av tí at djørv og víðskygd vinnu­lívsfólk hava gagnnýtt møguleikarnar í tí sam­ansjóðaða altjóða kapitalmarknaðinum.” []

11

SJÓGVUR & FÓLK — #5 MARIA OLSEN

Váðafús altjóða fígging ger okkum ríkari sum land, sigur Johnny í Grótinum, sum var formaður í Nýskipanar­ nevndini; hann mælir til “ávísar avmarkingar” heldur enn fult forboð fyri útlendskum ognarskapi í fiskivinnuni á sjónum. Johnny í Grótinum, búskaparfrøðingur, var formaður í Nýskipanarnevndini; Frystar fiskavørur verða avskipaðar (niðanfyri).

Í

Búi Tyril

2016 framleiddi ein bólkur av serfrøðingum eina frágreiðing til fiski­mála­­ ráð­harran um ta ætlaðu fiski­ vinnu­ný­skipanina, ið skuldi fáa virknað í seinasta lagi frá 1. jan­uar 2018. Formaður í ser­ frøð­inga­bólkinum var tá­ver­ andi sjúkrahússtjórin Johnny í Grótinum, sum eisini er út­búgv ­in búskaparfrøðingur. Nú ið tann nýgg­ja skipanin hev­ur virkað í hálvtannað ár, hava vit hitt Johnny í Grótin­ um á máli fyri at diskutera til­ráðingar í frágreiðingini og gongdina annars síðani frá­ greið­ingin varð løgd fram á heysti 2016. Eitt av teimum politisku krøv­unum til nýskipanina var at fullkomið bann skuldi setast fyri útlendskum ognarskapi í fiski­v innuni á sjónum. ĺ eftir­ met­ing í fjør summar ávar­aði tó Johnny í Grótinum um negativar avleiðingar av hes­ um. Men hvat fer sannlíkt at henda, um føroyingar halda fast við ætlan­ina at avvikla all­a n út­lendsk­a n ognarlut í før­oysk­a ri fiski­veiði tey kom­ andi fimm-seks árini, spurdi Sjógvur & Fólk.

Útlendskur peningur ger Føroyar ríkari “Tað mest sjálvsagda er jú at íløgurnar í fiskivinnuni fara at fækka,” svaraði Johnny í Grótinum. “Men tað er eis­ ini upp­lagt at íløgurnar í aðrar vinnu­f yri­tøkur fara at fækka tey kom­andi árini. Hetta tí tey kap­­ital­sterkastu føroysku fel­ øg­ini fara at seta pening í hini fel­øg­ini innan fiski­veiði—tí har eru teir útlendsku eigarnir noydd­ir at selja. Hesar íløgur verða við øðrum orðum ikki gjørd­a r í aðrar vinnugreinar. Her er talan er um milliardir av krónum, hvørs fígging skal finn­ast aðrastaðni. Úrslitið verð­u r, alt annað líka, einar fá­ t æk­ a ri Føroyar við færri vinnu­m øguleikum og færri arbeiðs­plássum.” Men fara teir føroysku pen­inga­stovnarnir ikki bara at yvirtaka fíggingina frá teim­u m útlendsku parta­eig­ ar­unum, spurdu vit.

“Nei,” svar­ a ði Johnny í Grót­in­um, “tað kann eg sum fyrr ­ver­a ndi banka­mað­u r við vissu tryggja teg um, at tað fara pen­inga­stovn­a rnir ikki. Eitt er at pen­inga­stovnarnir í heila tikið ikki eru so váðafúsir at teir ynskja at fíggja so stóran part av fiskivinnuni í Føroyum. Men sjálvt um teir ynsktu tað, hava teir ikki loyvi til tað, tí tær herdu reglurnar ið fylgdu aftan á fíggjarkreppuna í 2008 seta mørk fyri hvussu nógvan pening peningastovnar kunnu læna út til fiski­v innuna sum váða­fúsa vinnu og tey einstøku reið­arí­ini í vinnuni. Teir stóru bank­arnir hava longu rakt mark­ið fyri hvussu nógv teir kunnu læna út til f leiri av teim­um stóru fiski­v innu fyri­ tøk­un­um. Har­næst meldaðu bank­arnir eisini greitt út í teirra hoyrings­svari til okkum í ser ­f røð­i nga­b ólkinum, at tann ætlaða nýskipanin fór at við­føra herd krøv og hægri láni­rentur vegna størri ótrygg­ leika í vinnuni.”

til fiskivinnuna frá altjóða kapital­marknaðinum.” Sjógvur & Fólk: Men hví fingu vit yvirhøvur eina fiski­ vinnu­ný­skipan, um avleiðing­ arn­ar eru so neiligar? “Tann almenna orsøkin til at okk­a ra politiska skipan í 2007 upp­segði øll fiskiloyvir við at­lit til at fáa eina nýggja f iski­v innu­l óg­g ávu, var at vit skuldu fáa staðfest tann almenna ræð­is­rættin yvir okk­ ara fiski­rætt­ind­um. ‘Ogn Før­ oya fólks’ var eitt hugtak sum fylti nógv í tí sam­an­hang­inum. Bak­grund­in var eft­ir øllum at døma, at nakrir skipa­handl­ar vóru farnir fram, har stór virð­ ir vóru farin úr fiski­v inn­uni til privatar fyri­tøk­u r, og har teir nýggju eig­a r­a rnir í fleiri førum sam­starv­aðu við váða­ fús­ar altjóða íleggjarar.” Johnny í Grótinum helt fram: “Tann pol­it­iska skipanin ótt­að­ist fyri at ræðisrætturin yv­ i r fiskivinnuni endaði á út­lendsk­u m hondum, og at vinn­ing­urin av teimum søl­un­ um endaði í privatum hondum. ‘KANN LOYSAST SMIDLIGARI’ Hetta varð eisini beinleiðis Búskaparfrøðingurin legði skrivað í viðmerkingarnar til aft­ur­at: “Samanumtikið frem­ ta løgtingslógina sum í 2007 ur tann politiska skipanin segði upp øll fiskiloyvini at í løtuni búskaparliga sjálv­ fara úr gildi tann 1. januar pínslu—upp á hálsin av tí før­ 2018.” oyska samfelagnum—við at Lupu politikararnir ikki forða fyri váðafúsari fígging framav í sínum ivri?

“Kanska. Tí trupulleikin við kapitalisering av tilfeingis­ rent­u ni, har vinningurin av fram­í­hjá­rætt­i nd­u n­u m í alla fram­tíð verður tikin úr vinn­ uni, kann loysast upp á fleiri mát­a r. Ein máti er at tann almenni myndugleikin selir rætt­indini; ein annar máti er at leggja tilfeingisgjald á fiski­r ættindini—soleiðis at rætt­u rin hjá almennu Før­oy­ um vegna alt samfelagið til hend­an eykavinning verður framd­ur í verki. Fyri mær er eing­in ivi um, at langtíðar rætt­indi við hóskandi ásett­um til­feingis­g jøldum er skyn­sam­ asta loysnin.” Hvussu við útlendskari lut­tøku í fiskivinnuni—eigur hon ikki at vera loyvd í um­ leið sama mun sum í eitt nú ali­v innuni? Johnny í Grótinum: “Ja, hin trupulleikin við ov stór­ um útlendskum ræðis­ r ætti í fiskivinnuni kann eisini loys­ast meira smid­liga enn nú­v er­a ndi ætl­a n­i r um full­ komi­liga at banna váða­fús­ um altjóða íløg­u m. Eitt nú kunnu myndug­leik ­a rnir leita sær íblástur í ali­v inn­uni, har okk­a ra myndug­leikar hava megn­að at sett í verk ávísar av­mark­ingar fyri út­lendsk­um ræðis­rætti utt­an tó beinleiðis at forða fyri altjóða íløgum.” []

12

SJÓGVUR & FÓLK — #5

Alneyðugt fyri flakavirkir at gera íløgur í nýggja tøkni Meðan okkara gomlu flakavirkir ikki eru kappingarfør og ikki klára at endurnýggja seg, hava virkini í alivinnuni og uppsjóvarvinnuni kunnað gjørt íløgur í nýggjari tøkni sum økir munandi um produktivitet og lønsemi. Eivind Jacobsen

T

EY ELSTU flakavirkini í Føroyum eru meira enn 60 ára gomul, og hetta er ein trupulleiki. Tað ber ikki til at inn­rætta gamlar bygningar optimalt, og vánaligt skiftisavlop ger at tað hvørki eru pengar til effektivar maskinur ella nýggjar bygningar. Seinnapartin av 1970unum og frameftir fingu vit flakavirki á hvørjum tanga. Tað vóru umleið 30 flakavirkir tá tey vóru flest. Nógv flakavirkir blivu bygd fyri at útvega arbeiði til bygdafólkið. At sjómarkið bleiv flutt út á 200 fjórðingar í 1970unum, og tey skip vit áttu ikki longur sluppu at fiska aðrastaðni, gjørdi at føroyingar noyddust at fiska undir Føroyum. Tað nýggjasta av hesum gomlu virkjum er tað sum Kjartan Joensen í Leirvík bygdi, har Norðfra heldur til ídag. Tað sum hevur týdning á einum flaka­ virki er tó ikki aldurin á bygninginum. Alt­ avgerandi eru tær maskinur sum eru tøkar á virkinum og plássið at seta tær á. Ídag eru munandi færri fiskavirkir enn tað vóru fyri sig 35 árum síðan. Kósin i Klaksvík, Faroe Origin í Runavík og Delta á Tvøroyri eru tey sum keypa so at siga allan upsan sum verður fisk­aður undir Føroyum. Vaðhorn á Strondum og Fiskavirkið í Gøtu framleiða saltfisk; Faroe Origin á Toftum er eisini farin at framleiða saltfisk. Tavan í Leirvík framleiðir gullaks helvt­ina av árinum og tá er rættiliga nógv arbeiði; restina av árinum er óstøðugt arb­ eiði, men tey framleiða upsa, tosk, hýsu og sild hina helvtina av árinum, og starvs­ fólkið fær eina ársintøku. Sandoy Seafood framleiðir nakað av toski. Tey keypa alt á uppboðssøluni. Norð­ fra framleiðir liðugtvørur, sum verða seldar í Føroyum og uttanlands. Eingi skip eru knýtt at Norðfra, men trolararnir á land­ leiðini avreiða ofta har og tað er eitt ískoyti til virki og starvsfólk. So eru nøkur onnur smá virkir. Onkur fiskakeypari fæst mest við at útflyta. Nevið, sum er 100 prosent føroyskt, heldur til á havnalagnum í Runavík. Tey keypa smærri nøgdir og framleiða til ávísar kundar uttan­ lands. Nevið eigur eisini eitt fiskavirki í Ís­ landi. Vit hava ikki nevnt øll, men vit kunnu staðfesta at tað eru fleiri virkir sum keypa hvítan fisk. 13 fiskavirkir eru ídag limir í Føroya Ráfiskakeyparafelag.

skorið av flakakvinnum. Síðan ferð fiskurin ígjøgnum ein kutara, sum sker flakið í bitar. Hesin kutari er heilautomatiskur og brúkar myndatól at hyggja og vekt at viga, soleiðis at stykkini viga júst tað tey skulu. Eisini sker kutarin fiskin sundur soleiðis at sporl er fyri seg og restin fyri seg, um tað ynskist. Aftaná fer tað skorna flakið í ein band­ frystara. Bandfrystari er eitt transportband sum melur spakuliga soleiðis at flakið fer inn feskt í øðrum endanum og kemur útaft­ ur fryst í hinum endanum. Hesi nevndu framleiðslutól, f laka­ maskina, reinskerilinja, kutari og band­ frystari eru á øllum størri fiskavirkjum. Men flakamaskinurnar eru gamlar og tær nýggjastu kunnu meira. Reinskerilinjur eru gamlar og tær nýggjaru kunnu væl meira. Kutari er knívur meðan teir nýggjastu brúk­a vatnstrálur og kunnu nógv meira. Bandfrystari eru rímuliga nýggir og helst á hædd við tað nýggjasta á marknaðinum. Tískil er produktiviteturin neyvan so góður sum hann kundi verið. Vasking á flakavirkjum er eisini týdn­ ingarmikil. Tað kostar nógvar pengar at vaska. Maskinur eru truplar at vaska, tí ofta eru krókar sum eru truplir at røkka. Tess meira fiskur verður skorin tess størri møguleikar eru hjá bakterium at fáa fóta­ festi. Krøvini til vasking vaksa og tí má hugsast um vasking í samband við nýíløgur. Tað krevur ofta nógv meira pláss enn mett verður áðrenn íløgur verða gjørdar. Sjálvandi verður okkurt skift út á teimum gomlu flakavirkjunum, og onkur íløga verður eisini gjørd, treyðugt so. Men tá vit samanbera við uppsjóvarvirkir og laksavirkir, so eru upsa- og hvítfiskavirkini eftirbátar. Tey hava ofta reyð tøl á botnlin­ juni, og tí er sera trupult at fíggja nýggj­ ar maskinur. Og tá eingin veit at siga um fiskiskapin í komandi tíðum, er atgongdin til rávøru rættiliga ótrygg.

AVLOPIÐ RØKKUR IKKI TIL NÝÍLØGUR Vit tosaðu við Egil Olsen suðuri á Tvøroyri. Egil hevur verið í fiskivinnuni tey seinastu 30 árini. Hann helt at tað var trupult at fáa nøktandi avlop at til endurnýggja virkini. Flestu flakamaskinurnar eru frá 1980unum; so tær eru gamlar, sjálvt um tær rigga. Men tað finnast nýggjari maskinur. Tá vit hyggja inn á laksavirkini síggja vit at tær maskinurnar sjálvar leggja fiskin í flakamaskinuna. Í Føroyum eru flestu flakamaskinurnar í ali- og fiskivinnuni av merkinum Bader. Vit spurdi eisini Egil Olsen um hann MANNAGONGDIR Á FLAKAVIRKJUM helt tað er møguligt at gera nakað við Flakavirkir brúka í dag flakamaskinur at støð­una. Hann helt at eitt alternativ var skera fiskin til flak. Síðan verður tað rein­ at seta avmarkingar (Framhald á s. 24)

Manglandi flotanum aftur Tann føroyski fiskiflotin er við at dragna afturúr álvarsliga í mun til okkara kappingarneytar; meðan norðmenn, íslendingar, grønlendingar og onnur byggja nýtt í heilum, brenna vit inni við óneyðuga orkudýrum og dálkandi skipum. Okkara flotti uppsjóvarfloti tjenti nógv, og mong í okk­ara M TAÐ mundið tá ið grannalondum mundu vera uppsjóvartrolarin Trónd­ grøn av øvund yvir hesar priv­ ur í Gøtu kom, í 2010, vóru il­­ig­­er­aðu føroyingarnar. før­oyingar av røttum stoltir Ikki langt framman und­ av sínum fiskiflota—og høvdu an Tróndi í Gøtu hevði okk­ verið tað í nøkur ár. Fólk í øðr­ ara upp­sjóv­ar­floti fingið fleiri um londum sóu upp til okk­um aðrar ný­bygn­ingar, sum eisini í hesum høpi, undraðust yvir vóru at rokna sum fram­kom­ hesa lítlu tjóð sum tó var so in skip, onkur av teimum sera stór innan fiskivinnuna, og framkom­in: Norðborg, Finn­ hevði so framkomin skip. ur Fríði, Krúnborg (nú Fagra­ Búi Tyril

U

13

SJÓGVUR & FÓLK — #5

Dávid Jacobsen, nevndarformaður í Varðanum, við Finni Fríða og Tummas T í bakgrundini; Tróndur í Gøtu liggur tí gearið er farið, og hóast eitt nýtt er bílagt er leveringstíðin mett til eitt ár (niðast vinstrumegin); Varðin hevur fingið leigað Gitte Henning við forkeypsrætti, og har hevur Varðin kanska gjørt kvettið, tí her er talan er um eitt nýtt og framkomið uppsjóvarskip—Gitte Henning er ikki meira enn eitt ára gomul (niðast høgrumegin).

vøru­dygd og ikki eru nóg eff­ ektiv, skjótt út á síðu­spor, har lægri prísur fæst fyri vør­una og møguleikarnir fyri at klára seg gerast tilsvarandi minni. Hetta inniber at tað at hava nýggj og hóskilig skip er ein fyritreyt fyri at kunna standa seg í kappingini um teir góðu keypararnar sum geva høgan prís fyri dygdar­ vøru, sambært f leiri keldur sum vit hava tosað við.

verð­ur ongantíð tað sama sum at byggja nýtt. Hinvegin tá tú byggir nýtt, so fært tú útgjørt skip­ið við nýggjastu og frem­ stu tøkni, og innrættað tað neyvt eftir tørvi og endamáli; upp á tann mátan fær man mun­a ndi betur gagnnýtt ta vit­an man hevur upparbeitt, í tráð við ynskiligar arbeiðsum­ støður og alt tað. Tað er nakað heilt annað.” Og hvat er tað so sum er av­gerandi fyri at kunna seta BRENNA INNI VIÐ GOMLUM nýggj uppsjóvarskip í ordra? Tey nýggju skipini hava Svar­ið vit hava fingið frá øll­ nevni­ l iga betri tøknifrøði um síðum er í stuttum: fígg­ enn gom­ul skip, ikki minst tá ing. MARIA OLSEN talan er um køling av veiðini, Eitt nýtt uppsjóvarskip sum er sera avgerandi fyri kost­a r nevniliga fleiri hundr­ vøru­dygd­ina. Nýggj tøkni er að millión­ i r at byggja, og eisini av sera stórum týdningi eing­in vil fíggja um ikki tann tá tað snýr seg um motorarnar sum bílegg­u r kann vísa á at sum dríva skipið: teir nýgg­ skip­ið hevur góð fiskirættindi ju brenn­a minni olju, dálka tryggj­að fyri minst 12-15 ár. minn­i og lata út smærri nøgdir “Bankarnir vilja ella kunnu av CO2. Harumframt kemur ikki fíggja nýggj føroysk fiski­ at tann fremsta yrkisvitanin skip sum er,” sigur Dávid Jac­ eis­ini hevur lyndi til at savnast ob­sen, “enntá um vit hava so á teimum bestu skipunum— mik­ið inni á bók at vit strangt eftir­spurningurin á tí dugna­ tikið kundu fíggjað tað við lig­asta fólkinum er høgur og tí egn­um midlum. Men at gjørt hava hesi ofta lættast við at fáa tað hevði neyvan verið skyn­ kjans við teimum nýggjastu og samt, tí raksturin av felagnum ina av at uppsjóvarflotin ikki yvir­h øvur er so umráðandi bestu skipunum. kost­a r nógv og krevur sera hevur megnað at endurnýggj­ sum sagt verður frá, og hví “Tað er ein veldigur munur høgan likviditet. Vit hava ein að seg í gulltíðunum sum hava ella hví ikki tað er so. á at keypa gamalt og byggja trupul­leika her, og hann er ver­ið millum 2010 og 2017? Her var ikki torført at nýtt,” sigur Dávid Jacobsen, við at gerast akuttur—nógv Men lat okkum fyrst, stað­festa at í dagsins ferðhøga nevndarformaður í Varðanum. av teimum eldru skipunum í áðr­enn vit hyggja nærri at tí og kappingarharða altjóða “Tá eitt skip er til sølu er tað flot­an­um eru nú so gomul at spurn­ing­in­um, fáa skil á um vinnu­umhvørvi, glíða tey sum næstan altíð tí at seljarin vil eingin vil keypa tey.” [] endur­nýggingin av flotanum ikki megna at bjóða nøktandi hava eitt betri skip; so at keypa

  endur­nýgging av   kann koma   um brekku berg) og Christian í Grótinum. Men spola so fram smá tíggju ár, og vit standa ídag næst­an ‘sum reyvin av fjórðu deild’ í mun til londini kring okk­um. Hvat er hent? Hvuss­u kundi alt hetta broytast so skjótt? Hesin spurningur er nógv frammi fyri tíðina millum fólk sum hava við fiskivinnuna at gera. Eitt er at broytingarnar í heim­inum eru skjótar ídag, og at krøvini til tey ið skulu stand­a seg í altjóða kapping eru hørð. Men flest øll ið vit hava tosað við eru samd um at føroyingar onkursvegna hava sovið í tímanum her. Er tað vinnan sjálv, ella er tað tann politiski klassin sum fyrst og fremst eigur skuld­

14

SJÓGVUR & FÓLK — #5

Í eygsjón: Fríhandilsavtala Føroyar er eitt sera sterkt vørumerki í Russlandi, okkara nógv størsta útflutningsmarknað—men tað er neyðugt nú at fáa fríhandilsavtalu við Russland og hini londini í EABS, áðrenn kappingin kemur í gongd har. Jón Thorsteinsson & Búi Tyril

F

ØROYAR HAVA í løt­ uni góðar vónir um at fáa eina fríhandilsavtalu við Eur­ asiatiska Búskaparliga Sam­ veldið (EAEU—Eurasian Economic Union), eitt nýtt og stórt búskaparligt sam­veldi í Eyst­ u r Europa og Norður Asia. Russiska Ríkja­samband­ ið, ið er tað størsta landið í EABS, hevur í nøkur ár verið okkara týdningarmesti út­ flutningsmarknaður, og ein formlig avtala um fríhandil við EABS hevði kunnað við­ virkað til at framtíðartryggjað okkara handilsviðurskifti við Russland og hini londini í EABS, umframt at ein slík avtala hevði givið møguleikar fyri breiðari vinnuligum og øðrum samstarvi. Sjógvur & Fólk hevur tosað við sendimann Føroya í Russ­ landi, Hákun J. Djurhuus. EAEU varð stovnað fyri bert fáum árum síðani, og kann tí sigast at vera ein nýggj­ur spælari á altjóða palli­ num. EABS londini eru fimm í tali sum nú er, og landaøkið ið londini fevna um er ovur­ stórt, eins og talan er um so nógvar íbúgvar sum góðar 183 milliónir. Og nevnast kann at hetta samveldið hevur bæði felags flagg og limamerki. Tá tað kemur til samhand­ il millum hetta búskaparøkið og onnur lond, hava Føroyar á ein hátt verið við frá byrjan og hava skapt sær eina serstøðu á hes­u m marknað vegna okk­ ara stóra útflutning til Russ­ lands; men tað skerst ikki burt ­u r at tað er neyðugt hjá

Før­oyum, so ella so, at røkka ein­um tryggum og støðugum handils­sambandi við hendan nýggja felagsskap. “Tað sum formliga er øðr­ vísi í mun til støðuna sum hon var fyrr, er at nú hevur tú ikki bara við Russland at gera,” segði Hákun Djurhuus. “Nú hevur tú Kazakhstan, Kyrgyzstan, Armenia og Hvítarussland inni í myndini eisini, so nú arbeiða vit yvir fyri øll­um blokkinum.” Hákun legði afturat at EABS londini hava eina toll­ samgongu, og at tey arbeiða fram ímóti tættari sínamil­ lum búskaparligum samstarvi. “Hatta er ein felags marknaður sum ikki minnir sørt um ES,” vísti hann á. SEMJUSKJAL Í 2017 var landsstýrismaðurin í uttanríkis- og vinnumálum, Poul Michelsen, á arbeiðsferð í Russlandi, har fundur varð hildin við russ­iska Uttan­rík­ is­ráðið í Moskva og við Russ­ iska Ríkjasambands Hand­ ils- og ĺdnað­a r­k amarið (RF CCI). Harafturat luttóku føroysk­a r fyritøkur í stóru al­ tjóða mat­vøru­messuni World Food Moscow. Og nú hava Føroyar verið í samráðingum við EABS í eina tíð. “Ein samráðingargongd um so viðfevnandi viðurskifti sum handil og samstarv mill­ um lond tekur tíð, og tað skal vera semja millum limalond­ ini í EABS um fríhandilssátt­ málar við onnur lond, men har er avgjørt áhugi fyri tættari sam­starvi við Føroyar,” segði Hákun Djurhuus víðari.

Í fjør varð eitt týðandi stig tik­ið á leiðini ímóti einari frí­ handilsavtalu við EABS, tá eitt semjuskal, eisini nevnt eitt MoU (Memorandum of Understanding) varð undir­ skrivað í Føroyum av Poul Michelsen uttanríkisráðharra og Tatianu Valovaya, idnaðar­ málaráðharra fyri EABS. ĺ skjalinum staðfesta báðir part­ ar at teir vilja arbeiða víðari fram ímóti tættari samstarvi. “Hetta semjuskalið er eitt týdn­i ngar­m ikið grundstøði undir arbeiðinum fram ímóti ein­um formligum frí­handils­ sátt­mála, ið vónandi kem­ur se­ inni,” segði Hákun Djurhuus. NULL TOLL Sendimaður Føroya í Russ­ landi er nú eisin góðtikin sum sendimaður í øllum EABS londunum, og Hákun Djurhuus hevur havt fundir við hini londini í samgonguni og er eisini í fer við at vitja tey. “Teirra støða til tættari samstarv við Føroyar er sera jalig uppá allar mátar,” segði hann. Ein felagsnevnd við um­ boðum fyri Føroyar og EABS londini er eisini sett, og part­ arnir hava avtalað at hitt­ ast eina ferð um árið. Fyrsti fund­ u r í nevndini—hildin tann 27. mai í Moskva, við umboðum fyri øll limalondini og Føroyar—varð skipaður við Tatianu Valovaya sum orðstýr­ ara (chair) og Poul Michelsen sum viðorðstýrara (co-chair). Har varð tosað um eina røð av møguligum samstarvs­ økj­um og avtalað at tann næst­i fund­u r­i n skal verða hild­i n

Poul Michelsen, uttanríkisráðharri, og Tatiana Valovaya, idnaðar­ málaráðharri fyri EABS (ovast); Frá felagsnevndarfundi í Moskva tann 27. mai, við umboðum fyri øll limalondini í EABS og Føroyar; Føroyingar taka lut á bókamessu í Moskva í desember 2018— Niels Jákup Thomsen og Urd Johannesen (niðast vinstrumegin).

í Før­oy ­u m komandi ár. Tá verða eisini vinnuumboð fyri øll EABS londini boðin við, sambært Hákun Djurhuus. Tann parturin verður skipaður sum eitt vinnuforum við síð­ una av tí formliga fundinum millum myndugleikarnar. “Hetta er ótrúliga spenn­ andi, tí fyri okkum eru fleiri av hes­­um marknaðunum púra ó­troytt­ir,” segði tann eld­hug­ aði sendimaðurin. Um tann ítøkiliga spurn­ ing­in um fríhandilssáttmála,

greiddi Hákun Djurhuus frá at ein fríhandilsavtala fer at trygg ­ja Føroyum markn­að­a r­ atgongd undir WTO reglum, tað vil siga, undir altjóða sam­ tyktum reglum og, ikki minst, ein fríhandilsavtala fer helst at innibera at ongar tollforðingar ella aðrar avmarkingar koma at vera á føroyskum vørum til EABS. BÚSKAPARFORUM Eitt ið EABS londini hava tikið stig til fyri at fáa í lag

Eurasiatiska Búskaparliga Samveldið (EABS) EURASIATISKA Bú­skap­ ar­liga Samveldið (EAEU— Eurasian Economic Union) varð stovnað í 2014-15 og hevur fimm limir. Umframt Russland, við góðum 146 milliónum íbúgvum, eru hesi londini limir í EABS: Hvítarussland (9,5 mió., Kazakhstan (góðar 17 mió.), Kyrgyzstan (uml. 6 mió.) og Armenia (3 mió.).

Tað búgva sam­b ært al­ menn hagtøl til­sam­a ns væl oman fyri 183 mió. í EABS, og brutto­t jóðar ­ú r ­t økan hjá sam­veld­in­um liggur um tað sum svarar til 1900 milli­ ard­ir US dollarar, sambært EAEUnion.org. EABS INNARI MARKNAÐUR: Eins og í ES byggir tann inn­a ri marknaðurin í EABS

á tey sonevndu fýra frælsini. Vør­ur, tænastur, kapitalur og fólk kunnu ferðast frítt um sín­á millum landamørkini hjá limalondunum í EABS. Har­afturat er talan um felags pol­itikk á fleiri økjum, eitt nú innan ídnað, landbúnað og orku, og møguleiki er fyri enn størri samskipan og inte­ gratión í framtíðini, til dømis inn­an gjaldoyra viðurskifti. []

15

SJÓGVUR & FÓLK — #5

   við eystanlond

Útflutningsvirði í 1.000 kr: Størstu 24 keyparalond

Á fiskivinnumessu í St. Pætursborg, Hákun Djurhuus hittir ráðharra úr Murmansk; Frá Economic forum í St. Pætursborg fyri stuttum— sendimaðurin saman við m.a. umboðum fyri Vónina (niðast).

størri sínámillum samstarv, er eitt árligt búskaparforum tey kalla Eur­ asian Week, eitt forum bæði fyri EABS lond­ini og triðjalond so sum Føroyar. Í fjør var Armenia vertur fyri til­takinum, og tá vóru umboð fyri al­ mennu Føroyar og Vinnu­húsið við. Í ár verður Eurasian Week í Kyrgyzstan frá 24. til 27. september, og næsta ár verður tað í Hvítarusslandi. Sambært sendimann­in geva hesi tiltøk góðar møgu­leik­ar at byggja upp samband við myndugleikar og vinnulív í EABS londunum. “Tað er for­bið­ið interessant at hoyra per­spektivini hjá hesum lond­um um hvar tey fara, ikki minst í mun til triðja­lond,” viðmerkti hann. Umframt hesi tiltøk er eis­ini eitt risastórt árligt altjóða búskaparligt forum í St. Pætursborg, har føroysk

vinnu­umboð og umboð fyri før­oyskar myndug­leikar hava verið við. Á hvør­ jum ári luttaka yvir 10.000 fólk úr meira enn 120 londum, so hetta er eitt tað størsta í heiminum av sínum slag har stór ­f yri­t økur luttaka, umframt bæði stjórnar­l eið­a rar og uttanrík­ sráðharrar. Eitt nú var ein stór send­ inevnd úr USA við seinast, hóast tey politisku viðurskift­ini mill­um USA og Russland hava verið eitt sindur ivasom í seinastuni. Har­a fturat var ES um­ boðað, umframt ein­støk ES lond og EBS londini. Hákun Djurhuus legði dent á at hesin stóri altjóða áhugin fyri tí ið fyriferst í EABS økinum er ein spegling av at tað hendir sera nógv har. STERKUR STERTUR Russland er ídag so nógv tann størsti einstaki marknaðurin fyri føroysk­a r

fiska­vørur, og tað er serliga alifiskur og pelagiskur fiskur vit útflyta til Russ­ lands. Útivið 30 prosent av tí russiska inn­flutninginum av fiskavørum kemur úr Føroyum, skilst—og tað sigur ikki lítið, tí Russland er stórt, og fólkum har dámar væl fisk. “Tað er vanligt at síggja føroysk­ an laks á menu’ini á matstovum her,” segði Hákun Djurhuus. “Og tá eg sigi at eg eri úr Føroyum, er tað ikki óvanligt at fólk smílast og vísa seg at vita nokkso nógv um okk­ ara land.” Hetta gevur ikki bert eina mynd av tí alstóra týdningi tann russiski marknaðurin hevur fyri føroyskan út­ flutning og búskap, og harvið fyri livi­ støðið og vælferðina tí í føroyska sam­ felagnum—tað vísir at Føroyar er eitt óvæntað sterkt vørumerki í Russlandi. Tá Føroyar í 2011 við Jacob Vest­ er­gaard sum fiski­mála­ráð­harra, eftir úrslita ­­leys­a r sam­r áðingar við hini makrel ­lond ­ini, ásetti sær sína egnu makrel­k votu uppá 150.000 tons, gjørd­ist ein avleiðing at ES boykottaði før­oyskan makrel. Tískil mátti finnast ein nýggjur marknaður fyri hend­a n fisk ­in. Og tá so ES og onnur lond sam­ tyktu eitt handils­bann ímóti Russland í 2014, fór táverandi løgmaður, Kai Leo Johannesen, til Russlands at sam­ ráðast um sølu av føroysk­um laksi til russarar. Hesar hendingar góvu Før­oyum eina serstøðu á tí russ­iska marknað­ in­um. Hygg­ja vit at teimum før­oysku út­ flutn­ings­tølunum, sæst at í ár­u n­u m 2008-2010 var ávís­ur út­flutn­ingur til Russ­lands, men hesin kann næst­a n kallast ein við­fáningur í mun til tað ið hendi seinni. Í 2011 er eitt lop upp­eft­ir, og í 2012 nærkast út­flutn­i ng­u rin eini hálvari milliard krón­u r. Síð­ani tekur gongd­ in veru­liga dik á seg, og í 2016 tátt­ar sølan til Russlands í tvær milliardir kr. 2017 var eitt serliga gott ár, har útflutn­ing­ur­in kom upp á hálva triðu mill­iard, og í 2018 lá hann væl oman fyri tvær milliard­ir. So tað er einki at taka seg aftur í at hetta snýr seg um ovur­honds stór virði, serliga fyri eitt so lítið land sum Føroyar.

2017 2018 Russiska Ríkjasambandið 2.534.412 2.190.711 Stóra Bretland 769.537 840.205 Danmark 562.693 705.710 USA 778.959 705.303 Kina 460.106 644.248 Noreg 465.082 379.722 Italia 292.587 336.106 Póland 252.626 270.405 Spania 227.458 256.486 Frankaríki 249.691 236.363 Týskland 746.993 209.093 Niðurlond 447.278 188.515 Ísland 120.306 142.807 Nigeria 92.964 132.005 Portugal 44.826 71.295 Svøríki 74.624 56.867 Grønland 46.286 56.816 Litaua 67.092 56.666 Kanada 32.536 55.644 Japan 60.027 51.631 Sam. Arabisku Emiratini 36.814 51.006 Belgia 52.635 47.986 Ukraina 13.675 40.850 Grikkaland 35.002 34.522

Útflutningsvirði í milliardum kr til Russiska Ríkjasambandið 2008-2018 3.0 2.5 2.0 1.5 1.0 .5 0

08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18

Kelda: Hagstova Føroya

KAPPINGIN KEMUR Føroyar hava fyri neyðini at smíða meðan jarnið er heitt, tí tað ber ikki til at siga nær handilsbannið hjá ES mót­veg­is Russlandi verður av­tik­ið og tey viðurskiftini verða norm­a l ­is­erað. Handilsbannið er nýliga blivið longt við ein­um ári, og enn bendir einki á at tað verður avtikið innan stutta tíð; men tá ið tað eina­ferð hendir, missa Føroyar ta ser­støðu á tí russiska markn­að­in­um sum vit hava havt nú tey seinnu árini. “Tá hevði verið gott um vit vóru kom­in á mál við einari frí­handils­ avtalu,” segði sendi­maðurin. “Tí vit skulu minn­ast til at Føroyar eru lítlar (Framhald á næstu síðu)

Føroysk sendifólk kring heimin FØROYAR hava sendifólk í Moskva, Brússel, Keypmannahavn, London, Reykjavík, og nú eisini Beijing. Tey føroysku sendi­fólkini eru í starvi í fýra ár í senn við møguleika fyri at leing­ja setanina nakað. Tey virka eitt nú sum millumliður mill­ u m føroyskar og útlendskar myndugleikar og millum føroyskt og útlendskt vinnulív. Eis­ ini arbeiða tey við at tryggja vunn­in rættindi og vinna nýggj rættindi fyri Føroyar, umframt at markn­aðarføra landið á ymsum økjum og viðgera fyrispurn­ing­a r frá fólki úr vinnu og øðrum pørtum. []

16

SJÓGVUR & FÓLK — #5

Í eygsjón: Fríhandilsavtala… (framhald av s. 15) í mun til onnur lond ið hava somu á­ huga­ m ál sum vit á tí russiska markn­að­in­um.” Hákun Djurhuus metir at um vit ikki hava tryggjað okk­a ra serstøðu við einum frí­handils­sáttmála til ta tíð, kann tað ganga eins skjótt nið­ ur­aftur sum tað hevur ging­ið upp tey seinnu árini. “Í eini broyttari støðu kunn­u summi av okk ­a ra granna ­lond­u m skjótt ger­ast kappingarneytar hjá Før­oy­um á tí russiska markn­að­in­um,” við­merkti hann. “Íslend­ingar, ið vóru við á tí sein­asta búskaparforumin­um í St. Pætursborg, fara helst at vera til reiðar at selja makrel til russar. Skotar ala nógv­an laks, og hjá teimum er tann russ­iski marknaðurin utt­an iva áhugaverdur. Og norð­menn kunnu veita bæði makrel og laks. Yvirhøvur eru lond í Vest­u r Europa sera virk­ in í Russlandi og royna at optim­era síni handilsviðurskifti við Russ­land hóast handilsstongs­u lin hjá ES—tí møguleikarnir í Russlandi og EABS eru ómeta­liga stórir.” Eitt annað er at tá handils­bann­ið hjá ES ímóti Russlandi einaferð er av, kann spurning­u rin um toll á fiska­ vørur til tann russiska marknaðin, ella EABS, gerast viðkomandi. Og í hes­um sambandi kem­ur eisini spurn­ ing­urin um virðis­øktar fiskavørur, tí tað kann hugsandi gerast áhugavert fyri føroyar í størri mun enn nú at útflyta hágóðskaðar vørur til Russ­ lands og onnur EABS lond. So eis­ ini av hes­a ri orsøk hevur tað týdn­ ing at Før­oyar fáa fríhandilsavtalu við EABS, meðan vit enn hava eina fyri­munarliga støðu í Russlandi sum veitari av dygdargóðum fiskavørum. Ein fríhandilsavtala kann við øðrum orðum tryggja at Før­oyar framhald­ andi liggja eitt fet framman fyri eitt nú kapping­ar­neytarnar í Norður Atl­ant­inum. BÁÐAR VEGIR Samhandil og samstarv er ein spurn­ ingur um bæði at lata og at fáa. Tá tað kemur til sjálvan fiski­skapin, hava føroyingar og russarar leingi havt avtal­ur um kvotur hjá hvørjum øðr­um, og um ein fríhandils sátt­máli kemur, verður tað ein spurningur um í størri mun at lata upp fyri vørum og tænast­um frá hinum partinum. Tað verður spennandi at síggja hvørjar EABS vørur og tænastur kunnu gera seg gald­andi í Føroyum, og har­a ft ­u r­at tykist bøurin at vera tað­aður fyri øðrum enn før­oysk­um fiska­út ­flutn ­i ngi til Russ­l ands. Tí, sum Hákun Djurhuus sigur, Før­ oy­a r eru eitt gott brand, ið er kent manna mill­um bæði fyri fisk og tón­ leik. Fyri stutt­um hevði Eivør eina sera væl mót­tikna konsert í Russ­ landi, og aðrir føroyskir tón­leik­a r­ ar hava eisini spælt har við góðari móttøku, um­framt tað at før­oysk­a r

bøk­u r og filmir gera vart við seg í Russ­l andi. “Yvirhøvur vita fólk í Moskva og St. Pætursborg rætti­l­iga nógv um Føroyar, og tek­in eru um at ferðavinn­an í Russlandi er farin undir at markn­að­ar­føra Føroyar sum ferða­mál,” legði Hákun Djur­huus aft­urat. So umframt at trygg­ja ver­a ndi støðu, liggur eitt stórt pot­entiali í einum frí­handils­sátt­mála fyri víðari menn­ing av handilssamband­in­u m og ment­a narligum sam­starvi land­ anna millum. Og higartil hava vit at kalla bara havt handils­samband við Russ­land, umframt eitt sindur við Hvíta­r uss­land, men eingin veit hvat kann spyrjast burtur úr størri sam­ starvi við hini fýra EABS londini. HURÐ TIL KINA Tað hevur tey seinnu árini í Europa og aðrastaðni verið stórur áhugi fyri øktum samhandli við Kina, og her eru Føroyar eisini við. Sølutølini fyri tey seinnu árini siga sína týðu­ ligu søgu. Í 2017 var tann føroyski útflutningurin til Kina omanfyri 460 milliónir krónur, og í fjør út­ fluttu vit fyri nærum 650 mió. kr. til Ríkið í Miðjuni, sum kinesarar hava kall­að sítt land frá gamlari tíð. Kina var í fjør fimt størsti útflutnings­ marknaður hjá Føroyum, og í vár tók landstýrismaðurin í Uttan­r íkis- og Vinnumálum stig til at seta á stovn eina føroyska sendistovu í Beijing. Tilnevndur sendimaður har er Sig­ mundur Ísfeld, ið hevur arbeitt við at fáa í lag handilsavtalur við lond í fjareystri. Tann føroyska sendistovan í Kina læt upp tann 1. august í ár. Men eisini í sambandi við ein fríhandils­sátt­mála við EABS kunn­u liggja møgu­leik­a r fyri atgongd til Kina. Sum helst heimsins størsti bú­ skap­ur er Kina ein veldigur markn­ aður við einari vaks­andi, keypisterk­ ari miðalstætt. Eitt sum er vert at hygg­ja nærr­i at í hesum høpi, er at EABS landið Kazakhstan, ið er stórt og hevur felags landa­mark við Kina, hevur eitt tollfrítt øki sam­a n við Kina. Kazakhstan roynir at lokka fleiri íleggj­a rar til hetta øki, sum kann vera áhugavert fyri føroy­ing­ ar—økið hevur beinleiðis at­gongd inn á tann kinesiska markn­a ðin. Sambært Hákun Djur­huus fara um­ boð fyri almennu Før­oyar og før­ oyska vinnu at vitja nevndu frízonu nú í heyst. Samanumtikið er tað virksemi sum í løtuni fer fram mill­um Føroyar og EABS lond­ini við til at leggja lunn­a r undir okkara støðu í fram­ tíðini. Sambandið mill­um Føroyar og hesi lond­ini eystan­fyri er á gátt­ ini til eitt nýtt skeið við vaksandi samstarvi og samhandli, og hetta eru sera spennandi útlit fyri bæði tað føroyska vinnu­lívið og samfelagið sum heild. []

‘Vit mugu smíðja   Tað ræður um fyri føroyingar at ikki endurtaka mistakið við koltrolarunum sum komu í 1950unum—eitt skifti hendir í løtuni innan maskintøkni á skipum, og tað er neyðugt at endurnýggja fiskiflotan meðan høvi er, sigur stjórin á Thor. Búi Tyril

R

EIÐARÍIÐ Thor ætlar at byggja ein nýggj­ an frysti­trol­ara til at veiða botnfisk, rækjur og uppsjóvarfisk, upplýsir stjór­in í felagnum, Hans Andr­ias Kelduberg. Sam­stund­is ávarar hann um støð­una í tí stóra eldri partinum av tí føroyska fiskiflotanum, sum í vaksandi mun er við at gerast aftur­úr­sigldur í mun til fiskiflotar í londum vit kappast við. Tann ætlaði nýbygn­ing­urin, sum skal avloysa fyrr­ver­andi Ran og Kappan, fer sambært met­ ing­a r at kosta góðar 300 milliónir krónur, og Thor er í løtuni í sam­ráð­ingum við skipa­smiðjur um møguligan sáttmála at bygg­ja ein fjøl­táttað­ an, 86 metur langan trolara. Endalig avgerð um bygg­ingina var ikki tikin enn sambært Hans Andrias Kelduberg, tá vit tosaðu við hann um mán­aðar­skiftið juli-august. Hans Andrias Kelduberg, Eins og fyrrverandi Ran, sum herfyri varð stjóri og høvuðseigari í Thor, seldur til Nigeria, er Kappin frá 1970unum, á høvuðsskrivstovuni í Hósvík. dýrur í rakstri og viðlíkahaldi og tískil ikki serliga effektivur. Sum skilst er ætl­an­in at selja Kappan eisini. “At byggja ein nýggjan frysti­trolara meta vit sum hósk­­andi loysn,” segði Hans Andrias Kelduberg. “Her er tó neyðugt við langtíðar fiski­rættindum, tí tað ber ikki til at gera eina sovorðna íløgu við støði í rættindum sum sku­ lu keypast á upp­boðs­sølu fyri ikki at tala um menning­ar­k votur. Váðin er í hesum høpi rætti­ liga stórur, so íløg­an kann ikki hava ov stutta tíð til avskriving og skal forrentast yvir eitt longi áramál. Men tann lága rentan í løtuni ger at fígg­ingin verður ikki so dýr, og hetta kann

TofTagjógv 3, fo-650 TofTir www.fmf.fo • fmf@fmf.fo Tel.: +298 414141

… r u k s fi r u ð ó g r Her e

17

SJÓGVUR & FÓLK — #5

   meðan jarnið er heitt’ MARIA OLSEN

fyri nøkr­ u m árum síðani. Hetta ger at bet­ri prísir kunn­u fáast upp á nýbygningar, um­ framt at fígg­ingin er lut­fals­ liga bílig. Men tað sum fram um alt ger seg galdandi í sam­ an­ h ang­ i num, er at okkara fiski­floti sum heild er vorðin alt ov gam­a l og afturúr­sigld­ur. Hetta er sera vanda­mik­ið fyri okk­a ra kapp­ing­a r­føri, tí onn­ ur lond hava innsæð tað neyð­ uga í at endurnýggja nú—tí vit eru mitt í einum stórum mask ­in­tøkniligum skifti, og tey skip sum ikki hava motor við nýggjari, orkusparandi og rein­førari brenning koma ikki at standa seg í kappingini.” Til samanberingar vísti stjórin á tvey mótsett dømi, eitt svart og eitt bjart—øðru­ megin koltrolararnir ið føroy­ ingar keyptu frá bretum í 1950unum, sum allir høvdu av­oldaða tøkni og sum allir fóru av knóranum, og hinu­ megin línuskipini ið vórðu bygd í 1960unum til at skifta út 80 ára gamlar sluppir, sum eydnaðist sera væl, við fleiri vera rætti­liga avgerandi fyri at ein sera stórur trupulleiki fyri andi endurnýgging av tí før­ av hesum skipum framvegis kunna fáa eitt avkast.” fiskiskipini í Føroyum um tey oyska fiskflotanum. Fíggjar­ í rakstri. “Hjá okkum at keypt ein ikki endurnýggja seg. Har liga er løtan røtt til hetta av tí “Løtan er nú, vit mugu 15-20 ára gamlan frysti­trol­ara mugu vit hugsa sum okk­a ra rentan er framvegis lág sam­ smíðja meðan jarnið er heitt,” fyri 70-120 mió. hevði ver­ið grannar og endurnýggja okk­ stundis sum versnaðar tíðir í segði hann. burturvið,” legði stjórin aft­ um.” oljuvinnuni hava gjørt skipa­ ur­at. smiðjur svangar eftir ordrum. ‘MÁ BROYTAST’ “Skip gerast munandi dýra­ ‘LØTAN ER NÚ’ “Eitt er at rentan er søgu­ Ein væl útgjørdur frysti­trol­ ri at reka sum ár­ini ganga, og Eins og flest onnur í vinnuni liga lág,” viðmerkti hann. ari hevur stórar fyrimunir tá tey blíva ikki meira effekt­ vit hava tosað við, meinar “Eitt ann­ a ð er at skipa­ rætt­indi eru knýtt at ymiskum iv. Eisini brúka tey munandi Hans Andrias Kelduberg at smiðj­urn­ar hava ikki so nógv fisk­arí­um, vísti Hans Andrias meira olju, og tað kann gerast tíðin er komin til eina mun­ at gera ídag sum tær høvdu á. “Við at frysta veiðina um­

borð spara vit orku og fáa meir­a burturúr, serliga tá talan er um uppsjóvarfisk. Rækjur kunnu vit fiska frá februar til august, og uppsjóvarfiskinum verður so roynt eftir tær tíðir á árinum tá ið best prísur fæst fyri hann; eisini ber til at veiða botnfisk, um tað skal vera.” Um Facebook viðmerking hjá Bjarna Petersen, skipara á Arctic Viking, sum vísti á at eitt nú norðmenn og russarar gera stórar íløgur í nýggj og fram­komin skip, segði Hans Andrias við VP: “Vit eru eftirbátar á fiski­ feltinum. Vit hava ineffektiv skip og brúka alt ov nógva olju í mun til hvat kem­ur inn á dekkið. Tey nýggju skipini eru munandi effektiv­ari og brúka minni olju.” Stjórin á Thor, sum sjálv­ ur er fyrrverandi fiskiskipari, legði afturat: “Nýggjar íløgur verða ikki gjørdar fyrrenn verandi fiski­v innu­skipan er broytt so­leiðis at langtíðar loyv­ir eru á skip­un­um, so tey aft­ur kunna geva avkast. Um hetta ikki hendir skjótt, so doyr vinnan spakuliga burt­ ur, og Føroyar fara at útflyta mun­andi minni.” “Tað er faktiskt óhugnaligt hvussu skjótt tað gongur,” segði hann. “Longu í fjør mink­a ði út­f lutn­i ngurin­ og tað kann elva til ávís­a r trup­ ul­leikar fyri landskass­a n, tí peng­ar mangla í til væl­ferð og annað.” []

Frá sild og skel til flatfisk og makrel Thor er kent fyri at reka veitingarskip innan oljuvinnu men hevur sínar sterku røtur í fiskivinnuni; ein stolt søga legðist afturat við yvirtøkuni av O. C. Joensen, sum byrjaði at taka ímóti jákupsskel fyri 50 árum síðani. harafturat er felagið virkið in­ nan uppsjóvarfiskiskap. HOR HEVUR í umleið Stjórin og høvuðseigar­ 15 ár rikið fiskivinnu bæði in, Hans Andrias Kelduberg, á sjógvi og landi. Umframt ogn­aði sær sítt fyrsta skip jákupsskel og reyðkrabba, long­u sum blaðungur fiski­ sum felagið fiskar og fram­ skip­a ri fyri sløkum 30 árum leiðir til útflutnings undir O. síð­ani, tá hann mitt í ringastu C. Joensen navninum, tekur krepputíð keypti línuskipið Thor lut í fiskiskapi eftir eitt Túgvustein, sum hann síðani nú svartkalva og havtasku, og førdi í fleiri ár og fiskaði svart­ Eivind Jacobsen & Búi Tyril

T

kalva undir Føroyum, og hem­ ara í kanadiskum sjógvi. Hann stovnaði Thor sum parta­felag, og virksemið mentist til at um­fata fleiri garnaskip; men tað var serliga aftaná at fel­ag­ ið fór inn í tænastuvinnu fyri frálanda olju og gass at menn­ ing­in tók dik á seg. Thor átti eitt skifti stórar trol­arar sum fiskaðu rossa­

í føroyskum sjógvi, sum legði lunn­ar undir at Føroyar kundu fleir­falda síni rætt­indi til tann makrel í Kyrrahavinum og norð­u r­a tlant­i ska mak rel­ fel­ a gið var gjøgnum hetta stovn­in. Felagið hevur í løtuni ætl­ virk­ s emi við til at tryggja Før­oyum søgulig fiski­r ætt­ an­ir um at byggja ein nýggjan indi í altjóða sjógvi. Um frysti­trolara fyri góðar 300 somu tíð var felagið við til milliónir krónur, sum skal at vísa á yvir fyri føroyskum kunna fiska rækjur og botn­ mynd­ug­leikum, í samstarvi fisk so væl sum uppsjóvarfisk. við Føroya Reiðarafelag og Áðrenn nakar byggisáttmáli onn­ u r, tað óvæntað stóra verður undirskrivaður vil fel­ makrel­ríkidømið sum svimur ag­ið (Framhald á næstu síðu)

18

SJÓGVUR & FÓLK — #5 VAGASKIP.DK

Frá sild og skel til… (framhald av s. 17) tó tryggja sær varandi fiski­ Tó tók virkið ímóti fjarðasild rættindi, sigur stjórin. gjøgnum 1970 og 1980ini. “O. C. Joensen gjørdi eisini SØGURÍKT O. C. JOENSEN royndir við gørnum í 1980 við ĺ 2006 keypti Thor skeljavirkið laksaskipinum Juvel,” vísti O. C. Joensen á Oyri, sum Hans Andrias Kelduberg á. fokuserar á jákupsskel. Vør­ “Og teir fingu makrel eystan an verður framleidd og fryst á fyri Føroyar; makrelurin bleiv Oyri fyri síðani at verða send saltaður á Oyri.” til Fjareystur til víðari virking. O. C. Joensen á Oyri Tann lidna vøran verður fyri byrj­aði heilt afturi í 1890, tá tað mesta seld til Frankaríkis Ole Christian Joensen fekk og USA, meðan sjálvar skelj­ handils­loyvi. Tey fyrstu árini arnar verða seldar til Hollands. var tað ein vanligur handil “Vit munandi betra úr­tøk­ eins og handlar í øðrum bygd­ una á skelini tá hon verður um, men synirnir hjá honum pilk­að við hond, og kunnu tá fóru so og við undir at keypa eis­ini taka biproduktini,” seg­ og selja fisk, samstundis sum ði virkis­leiðarin Dánjal Jákup tørv­u rin á vanligum handli Andrea­s­sen. mink­aði á Oyri tá ið vegasam­ O. C. Joensen er eitt søgu­ bandið gjørdist betri. ríkt felag við traditiónum inn­ “Í 1930unum fór virkið í an fyrst og fremst skeljafisk, gongd við at salta sild, sum herundir rækjur, men eisini ikki var óvanligt tá í tí stór­u uppsjóvarfisk, nevniliga sild silda­tíðini,” segði Hans An­ sum felagið saltaði og útflutti drias Kelduberg. øll árini heilt frá seinna heims­ “ĺ 1957 keypti felagið slupp­ bardaga til sildafiskiskapurin ina Agnas Louise, sum fisk­aði steðgaði first í 1970unum. sild við gørnum, og trý ár se­

Tey fyrstu skipini hjá O. C. Joensen— sluppin Agnas Louise, vinstrumegin, keypt í 1957 til at fiska sild við gørnum; Poppy varð keypt í 1960, eisini til sildaveiði, men varð løgd um til skeljaveiði í 1970; Skeljavirkið á Oyri (niðast).

inni sluppina Poppy, eisini til sildaveiði. Tað virksemið við sildini vardi fram til umleið 1970, tá norðhavssildin hvarv. So fór felagið í holt við skelja­ fisk, og Poppy byrjaði at fiska jákups­skel í 1970, sama ár sum virkið á Oyri byrjaði at taka ímóti jákupsskel.” Tann fyrsta royndin eftir jákups­skel varð gjørd av Fiski­ rann­sóknarstovuni heilt afturi í 1961; prísurin var tó ov lágur tá til at gera hetta áhugavert. Men so tá ið O. C. Joensen sendi prøvar til USA í 1970, bjóð­aðu amerikanarar góðan

prís, og tá batnaðu útlitini fyri skeljaveiði. O. C. Joensen sendi so Poppy til Hetlands í november sama ár at seta seg inn í skelja­ veiði. Teir vóru í Het­landi í eina góða viku og keyptu reið­skap og annað har áðrenn teir komu aftur. So fóru teir at royna eftir jákupsskel und­ ir Føroyum, og teir fingu ta fyrstu tíðina umleið 40 tons um mánaðin. Veiðin vaks tó sum frá leið, serliga aftaná at Poppy varð skift út við ein nýggj­ari trolara.

MARIA OLSEN

vera betri enn onnur sild úr Føroyum. Í 1973 fekk skeljavirkið mask­inu sum vaskaði og rysti mat­in úr skelini, ein automat­ is­ering ið spardi nógva arb­ eiðs­megi. Tann framleidda vør­an bleiv fryst í Vestmanna, og mett varð at brúgvin um Streym­in lætti væl um hjá O. C. Joensen. Virkið keypti í 1979 trol­ aran Norðheim, sum varð bygd­ u r í Rosslau í Eyst­ ur Týsk­landi í 1966, og Norð­ heim fiskar framvegis jákups­ skel fyri O. C. Joensen. FRAMVEGIS JÁKUPSSKEL Umframt skeljavirkið á O. C. Joensen tóku ikki ein­ Oyri og skeljatrolaran Norð­ ans ímóti jákupsskel, tí nakað heim umfatar O. C. Joensen av fjarðasild varð eisini avreitt krabba­bátin Varðborg, frysti­ til virkið, sum eitt nú í 1971 trol­aran Kappan og garna­bát­ avskipaði einar 600 tunnur in Túgvustein. til Svøríkis og Pólands, um­ Hini trý fiski­skip­ini í flot­ leið helvt um helvt til hvørt an­um hjá Thor eru garnaskip­ land. Tað segðist at polakkar ið Thor, djúp­v atns­t rolarin ynsktu sildina frá O. C. Joen­ Phoenix og upp­sjóv­a r­skipið sen frámerkta, tí hon skuldi Hoyvík. []

Eivind Jacobsen

FØROYINGAR hava fisk­að tosk í Barentshavinum langt aftur í tíðina, og tey skip ið hava rættindi at fiska har hava tað við støði beinleiðis í søgu frá 1930unum og aftaná, áðrenn fiski­m ørk ­i ni vórðu flutt út. Fýra føroyskar frysti­trol­ arar hava fiskað tosk og nak­að av øðrum botnfiski í Bar­ents­ havinum tey seinnu ár­ini, men nú gjørdust teir ein færri af­ taná at Sjúrðarberg varð seldur av landinum í fjør. Teir tríggir sum er eftir eru so­statt Gadus, Akraberg og Enni­berg Tá sjómarkið bleiv flutt út á 200 fjórðingar í 1977 noydd­ ust føroyingar, fyri at kunna halda fram at fiska har, at gera avtalu við Russland og Norra um fiskiveiði í Barents­ havinum.

Tey trý reiðaríini við toska­r ætt­i ndum í Barents­ havin­ u m eru: JFK við 43 prosent av teim­um føroysku rættindun­um, Framherji við 33 ps. og Enni­berg við 25 ps. Prosentini eru tó vegleiðandi og kunnu vera óneyv—ein partur av kvotuni er tons og ein partur er felags; tí broytist prosentparturin alt eftir hvus­ su stór tann samlaða kvotan er. Kvotan er ójøvn frá ári til ár. Besta árið nakrantið í Bar­ ents­havinum var 1956, og tá var eingin kvota men frítt at fiska. Tann samlaða veiðan har kom tá upp á 1,4 milliónir tons av toski. Í 1989 var veiðan tilsamans bara 187.000 tons. ĺ 2014 var hon tó 986.000 tons. Í ár (2019) verður roknað við at veiðin í alt kemur at liggja um 730.000 tons. Tann samlaða føroyska kvotan av toski, sum í lutfalli

fylgir tí samlaðu heildarkvot­ uni í Barentshavinum, hevur lig­ið um 25-30.000 tons tey sein­astu árini. Aftaná at tað varð ásett við lóg at 15 ps av tí føroysku kvot­ u ni í Barentshavinum skulu seljast á uppboðssølu og 8,5 ps. kunnu útlutast sum menn­ing­ar­k vota, valdi JFK at selja Sjúrðaberg, soleiðis at tey nak­að tódnaðu rættindini hjá reið­a rínum kundu saml­ast á ein­um skipi, nevniliga Gad­us. Sum vera man eru kvoturn­ar hjá Framherja og Enniberg eisini farnar at minka, og tað inniber at teirra trol­arar hava ov lítið av kvot­u til at kunna fiska alt árið. Akra­berg, sum Fram­herji eig­ur, hevur fiskað rækjur fyri at útnytta kapasite­ tin, og tað sama ger Enniberg nú eisini; Enni­berg yvirtók rækjuloyvið hjá Havborg, ið varð seld av landinum í 2017.

JFK

Føroyingar hava fiskað í Barents­havinum í minst 90 ár

Flakatrolarin Gadus hjá reiðarínum JFK, eitt felag stovnað í 1913 og við trolarasøgu í Barentshavinum heilt aftur til 1933.

Tey reiðarí sum ídag hava kvotu í Barentshavinum, hava havt tað í nógv ár. JFK byrj­aði í 1933 við Skálaberg. Enni­ berg bleiv keyptur frá JFK í 1978 og kann tí sigast at verða partur av tí sama historikki. Fram­herji yvirtók Vesturvón, sum byrjaði í 1969; Fram­

herji hevur eisini loyvið sum Nónham­ar hevði. Í 2018 avreiddu teir før­ oysku frystitrolararnir ið veiða tosk og annan botnfisk í Bar­ents­havinum fyri 461 mió. kr, íroknað rækjur og íroknað veiði aðrastaðni enn í Barents­ hav­inum. []

19

SJÓGVUR & FÓLK — #5 THOR OFFSHORE

Support/escort skipið Thor Modi, bygt í 2015, á Besiktas skipa­ smiðjuni í Turka­landi; Niðast, frá vinstru— support/escort skipini Thor Frigg, Thor Freyja og Thor Magni, øll bygd á Besiktas í Turka­landi í 2015.

Thor: Vunnu pláss innan olju og gass við bakgrund í fiskivinnu At leita út í heim og finna “grønari bø” hevur søguliga í stóran mun lagt lunnar undir føroyska fiskivinnu og aðra sjóvinnu—og gevur framvegis meining sum ímynd av vinnumøguleikum, sigur Hans Andrias Kelduberg, stjóri á Thor.

H

Búi Tyril

A NS A NDR I AS Keldu­berg, stjóri og høv­uðseigari í Thor sam­ t akinum í Hós­ v ík, er kend­u r sum ein ágrýt­in, al­ tjóða orienteraður vinnu­lívs­ mað­u r og sum ein væl org­ an­is­er­aður leiðari. At hann er fyrrverandi fiskiskipari merk­ ist rættiliga skjótt, um tú fært høvi til at hava eina samrøðu við hann; men tú merkir eis­ ini at veiðimanna instinktið er væl tamt aftan á mong ár inn­ an tænastuvinnu við handils­ skipum—í frálanda tænastu fyri oljuvinnuna, ein vinna sum er eyðkend av einari aðra­ ri mentan og sum virkar und­ ir heilt øðrum fyritreytum saman­borið við fiskivinnuna. “Vit fingust við fiskarí burtur­ a v, f iskaðu millum ann­að svartkalva við gørnum,” greiddi hann frá. “Men so kom olju­leiting við Føroyar upp á tal í 1990unum, og vit skiltu at feløgini sum gjørdu seismisk­a r kanningar høvdu tørv á tænastuskipum. Vit høvdu eitt f iskiskip sum

vísti seg at kunna brúkast til enda­m ál­i ð, og samstarvið við seism­ikk skipið riggaði væl. Tað var soleiðs vit komu í gongd innan hesa vinnuna.” Tænastuveiting í sam­bandi við seismiskar kanningar og seinni boringar við Føroyar gjørd­ist soleiðis startskotið til eitt heilt nýtt tíðarskeið fyri Thor—og fyri alt tað, ein nýggj­an kapitul fyri føroyskt vinnu­lív. Virksemið vant skjótt upp á seg, og Thor fór í alsamt størri mun undir at veita sína tæn­astu, ikki bert langt uttan fyri føroyskt sjóøki men eisini langt uttan fyri Norðsjógvin. Eitt tilvildarligt check av flota­kortinum á heimasíðuni hjá Thor vísir at tey átta supp­ ort- og eskortskipini hjá fel­ agn­­um beint nú eru stødd á hes­um støðum: uttan fyri ta kan­ad­isku eysturstrondina, út fyri Vestur Afrika, vestan fyri Malaysia, norður úr Indo­nesia, í Norðsjónum, og í Norska Havinum. Fýra av hesum veit­ingar­ skip­u m—Thor Freyja, Thor Frigg, Thor Modi, Thor

Magn­i—vórðu bygd í 2015 í Turkalandi, neyvt eftir spec­ ifik­atión hjá kunda; við øðrum orðum, sera fram­komin og nýmótans skip, smíðjað til endamálið tey verða brúkt til. Hini veitingarskipini í flot­anum telja Thor Omega og Thor Alpha, smíðjað í Før­oy­ um í 2008 og 2009; Thor As­ sister, bygdur í Kina í 2006; og Tórsvík, eitt eldri skip bygt í Danmark í 1979. HALDA TØRN Thor Omega, sum varð bygd­ ur á Skála, skal umbyggjast í næstum, og sáttmáli um hetta er undirskrivaður við MEST. Talan er um at gera pláss fyri nýggjum kømurum og til­ hoyrandi hentleikum, við at byggja og seta í eina nýggja sektión undir brúnni. “Tey fýra nýggjastu skip­ ini hava øll havt langtíðar sátt­mála síðani tey komu í tænastu,” segði Hans Andrias Keldu­berg. “Tey flestu av hin­ um skipunum arbeiða undir styttri sáttmálum. Tíbetur hava vit sum heild nokkso nógv at gera, sjálvt um tíðirn­

THOR OFFSHORE

ar í oljuvinnuni hava ikki verið góðar hesi seinastu fimm ár­ ini.” Neyðugt hevur verið í oljuvinnuni, eisini hjá Thor, at trimma og spara har sum til ber. Sostatt er stavsfólka­ hóp­urin minkaður eitt sindur, soleiðis at ídag starvast til­sam­ ans, íroknað tey sum arbeiða á sjónum, umleið 200 fólk í samtakinum, sum fevnir um reiðaríini Thor Offshore og Thor Fisheries og skeljavirkið O. C. Joensen á Oyri. “Vit ganga høgt uppí at skapa góð arbeiðspláss,” segði stjór­in. “Hetta er týdningarmikið fyri øll, ikki minst fyri okk­ ara fólk og fyri felagið sjálvt. Tí fyri at standa seg í altjóða kapping mást tú hava starvs­ fólk sum eru dugnalig, og fyri at fáa fatur á teimum og síðani at kunna varðveita tey, mást tú síggja til at tey trívast á sínum arbeiðsplássi. Hetta er vælkent og ljóðar einfalt, men er ikki tess minni um­ ráðandi—ein avbjóðing sum alla tíðina er har.” At duga at tillaga seg tá broytingar henda í tí vinnu­ liga umhvørvinum er somu­ leiðis av størsta týdningi, vísti hann á. Men hvat er tað sum serliga hevur gjørt at Thor hevur megnað at staðið seg so væl?

“Eg haldi tað hevur havt stóran týdning at vit hava verið rættiliga kvik í at laga okkum til broyttar umstøður. Eisini at ikki hava øll eggini í einari kurv, og verið bæði í fiskivinnuni og frálandavinn­ uni. Men kanska enn viktig­ ari er at vit hava eydnast í at skipa okkum væl, samstundis sum vit hava lagt dent á at halda fokus í gerandisdegn­ um, í øllum meldrinum sum hendir alla tíðina—at duga at delegera arbeiði og ábyrgd­ ar­økir út er partur av hesum, somuleiðis røtt raðfesting av uppgávum, og týdningurin av øllum tí kann illa yvirmetast. Eitt annað sum hevur týdning tá tað kemur til leiðslu, ikki minst, er at hava ta mentalu styrkina og treystið til at ikki geva upp tá tað leikar hart á— tað vísir seg ferð eftir ferð.” Hans Andrias Kelduberg legði afturat: “Hetta við at leit­a longur út og finna grøn­ ari bø, eins og góðir fiskimenn altíð hava gjørt, er eisini nak­ að sum eg haldi er partur av okk­ara lyndi. Tað hevur verið við til at gjørt Thor Offshore til tað tað er ídag; men vón­ andi fer Thor Fisheries eis­ini at fáa størri ágóða, so ella so, av tí arbeiði vit gjørdu við at útvega Føroyum atgongd til fiski­skap eftir rossamakreli í Kyrra­havinum. Vit vóru eisini við í arbeiðinum at vísa á tað ríki­dømi av makreli sum varð stað­fest í føroyskum sjógvi fyri umleið 10 árum síðani.” []

20

SJÓGVUR & FÓLK — #5

Tí er skipasmíð gull vert Fiskiflotin má endurnýggjast, men nýhugsan krevst í mun til føroyskt skipasmíð— møguleikarnir fyri menning her eru ov stórir til at lata fara framvið, sigur Klaksvíkar Sleipistøð, ið saman við øðrum hevur sjósett átakið ‘Dygdarskip’.

N

Breiðanes á beding í Klaksvík; Teknikarar umvæla motordeilir umborð á fiskiskipi (niðast vinstrumegin); Arbeiði inni á verkstað (niðast høgrumegin); Detalja frá tí nýggju høllini hjá KSS (ovast høgrumegin).

Búi Tyril

ÓGV VERÐUR tos­ að um at stórir partar av tí føroyska fiski­ f lot­a num hava endur­nýgg­ ing fyri neyðini, og í hesum sambandi er ein annar stórur spurningur eisini komin á breddan—eru møguleikarnir sum liggja í føroyskum skipa­ smíði nóg væl troyttir? Tað stutta svarið er nei, meina umboð fyri samtakið Dygdarskip, sum vilja virka fyri at vinna breiða undir­ tøku fyri sínum átaki um at fáa í lag betri karmar fyri føroyskt skipasmíð. Síðani tankarnir vórðu lagdir fram alment und­ir Atlantic Fair í mai, hava sum skilst kunn­ andi fund­ir verið hildnir við leiðandi politikarar, peninga­ stovnar og fyritøkur. Sam­ bært Klaksvíkar Sleipi­ støð (KSS), ið saman við øðrum høvuðsveitar­u m—Arti­c on, El-Ser vice, Radio­b úðini, Blikksmiðjuni, KMS Køling og Johs. Elektro—hevur tikið stig til Dygdar­skip, verður ov lítið gjørt ídag fyri at fáa fleiri skip bygd í Føroyum. “Tíðin er komin til at broyt­a hetta,” segði Frimodt Ras­mus­sen, stjóri á KSS. “Vit hava havt væl størri virk­semi í Føroyum á hesum øki, og vit hava framvegis teir førleikar ið krevjast. Vit fegn­ ast um at nýbygningar eru í gerð í Føroyum beint nú, men sann­leikin er at vit hava leing­i havt ov lítið skipasmíð í Før­ oy­um.” Ein orsøk til hesa støðu kann vera eitt hægri kostn­

að­ a r­ s tig í Føroyum enn aðra­ s taðni. Men lond vit kapp­ast við innan skipasmíð fyri føroysk reiðarí—eitt nú Turka­ l and, Spania, Noreg og Danmark—hava serligar stuðuls­skipanir fyri at eggja til at fáa skip bygd har. Skipa­ smíð verður ofta raðfest høgt tí tað hevur lyndi til at skapa nógv virksemi og kasta nógv av sær til lokalt vinnulív og til sam­felagið. AVLEITT VIRKSEMI “Ringvirknaðirnir av skipa­ smíði eru nógv størri enn fólk geva sær far um,” segði Fri­modt Rasmussen. “Hetta hevur við tað at gera at skipa­ bygging er eitt víðfevnt og um­fatandi arbeiði sum krevur nógv­an serkunnleika, nógv ym­isk starvsfólk og nógvar ym­iskar veitarar. Tað av­leidda virk­semið er so nógv, nógv meira enn vit ofta halda.” “Sjálvir skrokkarnir eru ikki tann mest vitanartungi part­u rin,” segði hann víðari, “og tað er uttan iva kostnaðar­ liga skilabest at fáa teir gjørd­ ar aðrastaðni enn í Føroyum fyri síðan at taka teir higar til lið­ugt­gerð. Men tað er umráð­ andi fyri Føroyar at vit fáa før­ oyskar loysnir—verk­ætl­an­inir har føroyingar standa fyri øll­ um frá tekniborði til innbúgv, deks­útgerð, brúgvaútgerð, el, vatn, hita, ventilatión, og stutt sagt alt annað sum ikki fylgir við skrokkinum. Tá tryggja vit ein munandi marknað til før­oyskar veitarar.” Sum er missa føroyskir veitarar tað nógva av tí sum verð­ur nevnt eftirmarknaður—

nógv av tí viðlíkahaldi og øðr­ um arbeiði sum ofta er part­ur av byggisáttmálum. “Føroysk skip eru flest øll de­sign­að og bygd aðrastaðni enn í Føroyum,” viðmerkti Sof­ u s Gregersen, sølu- og markn­aðarleiðari á KSS. “Alt tað sum hongur við í byggi­sáttmálunum er rætti­ liga umfatandi og skapar til­s am­a ns nógv virksemi, sjálv­a ndi fyrst og fremst tá skip­ið verð­ur bygt men eisini eftir­fylgjandi—í nógv ár, tá talan er um viðlíkahald, um­ vælingar, umbyggingar og annað.” Tað at krøvini til hvørja einstaka byggiverkætlan eru sera ymisk, er eisini ein av orsøkunum til at skipasmíð skapar so nógv virksemi bæði beinleiðis og avleitt. “Eitt nú vísa kanning­ ar í Danmark at fyri hvørt arbeiðs­pláss innan skipasmíð verða trý til fimm onnur arbeiðs­ pláss skapt, og tað sigur ikki lítið um hvussu týdn­ingarmikil hendan vinn­ an er,” legði Sofus Gregersen afturat.

MARIA OLSEN

MENNING Við at lata føroysk skip byggja í útlandinum missa føroyingar ikki bert inntøkur og arbeiðs­ pláss men harafturat ta før­ leika­menning og tøkniligu menn­ing sum annars kundi verið við til at skapt størri fram­burð í Føroyum. “Tað er so ótrúliga nógv sum liggur í hesum at bygg­ ja skip í Føroyum,” segði Fri­ modt Rasmussen. “Eitt er at kommunur og lands­kassi høvdu fingið størri skatta­inntøkur; eitt annað er at reiðarí sum lata skip bygg­ ja fáa munandi lættari við at halda eftirlit við byggingini og samskifta lættari og skjót­ ari við veitarar í sambandi við arbeiðið.” Ein høvuðsforðing her verð­ur mett at liggja í at tað er lut­falsliga dýrt at byggja skip í Føroyum samanborið við aðra­staðni. Hvat er svarið upp á hendan trupulleikan? “Eg haldi vit eiga at um­ hugsa ymiskar møguleikar.

Vit veita sum er í Føroyum átta prosent stuðul til skipa­ bygg­ing; aðrastaðni verður í veru­leik­anum meira latið í stuðli, tó gongur tað ofta und­ ir ym­isk­u m heitum. Bretar, span­iólar, danir, norðmenn, turk­a r og onnur hava ymisk­ ar skipanir ið beinleiðis ella óbein­leiðis stuðla skipasmíði, um­framt at veita lagaliga fígg­ ing. Eitt nú í Noreg fáa reiðarí lang­freistað statslán við eittprosent rentu tá tey byggja skip har. Hetta er ikki uttan orsøk—londini vit kappast við hava greinað hesi viðurskifti við atliti til tann stóra samfel­ ags­búskaparliga týdning ið skipa­smíð vísir seg at hava. Altjóða kappingin er hørð og ofta misjøvn hvat viðvíkur treyt­um; tí hava londini hvør í sínum lagi sett upp ymiskar skip­a nir við skatta­f yri­mun­ um, fíggjar­f yri­munum, um­ hvørvis­t il­t øk ­u m, økisstuðli og øðrum, soleiðis at tað skal loys­ a seg hjá reiðaríum at bygg­ja síni skip har.” Hvat kundu vit gjørt ítøki­ liga í Føroyum? “Vit kundu eitt nú hækk­að stuð­ul­in til skipabygging upp í 15-20 prosent, soleiðis at tað ikki var dýrari at bygg­ja skip her enn aðrastaðni,” segði Fri­ modt Rasmussen. “Eis­ i ni kundu vit roynt meira at borið so í bandi at vit fingu ein fígg­ing­ar­leist serliga til før­ oyskt skipasmíð. Vit kundu har­til lokkað reiðarí við at tey slupp­u undan ávís­ um skattum ella av­g jøld­u m, eitt nú tilfeing­is­g jaldi, um

21

SJÓGVUR & FÓLK — #5

MARIA OLSEN

Frimodt Rasmussen, stjóri á KSS, er ein av stigtakarunum til átakið Dygdarskip.

Tá tað kemur til menning inn­an tøkni, kunnu Føroyar eis­ini gerast til eitt meira áhuga­vert stað fyri út­ lendsk­a r fyritøkur, helt Sofus Greg­ ersen. “Vit høvdu kunnað gjørt so nógv við tøkniliga menning um vit fingu meira skipasmíð í Føroyum. Tað kund­i verið til dømis beinleiðis menn­ing av tólum ella menning í sambandi við loysnir av ymiskum slag. Um vit bera okk­um rætt at, og kanska samskipa slíka menning við út­búgv­ingar­verkið, so kann tað utt­a n iva gerast áhuga­ vert fyri mong. Og hví ikki eisini gera tað áhugavert fyri leiðandi útlendskar fyri­tøkur innan eitt nú maskintøkni at taka lut í føroyskum verkætlanum inn­an gransking og menning?” []

MARIA OLSEN

tey bygdu skip í Før­oyum. Aftur ein ann­ar møguleiki kundi verið—við tað at vit kortini eru farin und­ir at lata menn­ingar­k votur í okkara fiskivinnu­ skipan—at sett sum treyt har at tann sum fær slíka kvotu eisini má byggja skip í Føroyum. Men sjálv­a ndi má tí­líkt umhugsast væl og skipast upp á ein máta sum ikki leiðir til spekul­ atión og mis­nýtslu av stuðli; og tað ber utt­an iva til.” “Vit skulu minnast til at før­oyingar eru kappingarførir inn­an skipasmíð,” legði Sofus Greg­ersen afturat. “ĺ løtuni er kappingin tí­verri kostn­ aðarliga til fyrimuns fyri onnur lond enn Føroyar, orsakað av skipanum tey hava fram um okkum tá tað kemur til bein­leiðis og óbein­leiðis stuðul um­ framt ser­lig fíggingartilboð.”

KSS hevur fingið nýggja verkstaðshøll við stórum hurðum; Gerandismynd frá tí gamla verkstaðnum hjá KSS (vinstrumegin).

Nýggjur motorur… (framhald av s. 10) spillvarma og fer út í luft­ina. Til dømis upp­lýsir SEV at á Sundi blíva góð 40 prosent til elorku og smá 60 ps. til hita og spillvarma. Fyri 30 árum síðan var term­ i skur effektivitetur á skips­ m otorum umleið 35 pro­sent, men tann nýggjasti mot­orurin liggur um 50 ps. Abs­olutt­ur termiskur effektiv­ it­etur er sambært teoribøkur 57 ps. Roknað verður ikki við at til ber í praxis at røkka 57 ps. termiskum effektiv­ iteti. Tó er Wärtsilä nú so nær

hes­um at tað helst bara kann gerast talan um smávegis betring­ar. Men sum skilst eru ávís­ir møguleikar við turbo og øðrum við, sum kunnu økja effektina og spara orku. Eitt nótaskip brúkar um­ leið 11-16.000 litrar av olju hvønn dag, og tá munar hvørt prosent. Leif Abelgaard upp­lýsti at ein eldri Wärtsilä 32, sum fleiri føroysk nótaskip hava, brennur umleið 15 pro­sent meira enn tann nýggi Wärt­ silä 31 motorurin. []

22

SJÓGVUR & FÓLK — #5

Dygdargódar vørur úr havinum

Vit liva øll av    Tað er beinleiðis skeivt, tá tað í tí almenna kjakinum ofta verður sagt at vit kunnu liva av at klippa hvørjum øðrum—vit liva øll av inntøkunum sum koma inn í samfelagið úr útlondum, fyrst og fremst frá útflutningi, staðfesti Magni Laksáfoss í PhDritgerðini hann vardi á Roskilde Universitet í mai í ár.

T

Magni Laksáfoss

ANN FØROYSKI bú­skap­ urin er, eins og bú­skap­irnir í f lestum øðrum smærri sam­feløgum, óloysiliga tengdur at inntøkunum ið koma inn í sam­ felagið úr útlondum. Hes­a r inn­tøk­ urnar koma úr fimm ymiskum keld­ um, har fiskivinnan er størsta keldan, alivinnan næststørsta, veitingar til útlandið (serliga ferðavinnan) trið­ størsta, føroyska arbeiðsmegin í út­ lond­um fjórðistørsta og ríkis­veiting­ in fimtistørsta. Mynd 1 vísir gongdina í inn­tøku­ keld­unum undir tíðarskeið­in­um frá 1985 til 2014. Fiskivinnan hevur gjøgn­um alt tíð­a r­skeiðið verið størsta inn­t øku­ keldan, men alivinnan hevur fingið alt størri týdning og er tey seinastu árini um at vera eins stór og fiski­ vinn­an. Tær tríggjar minst­u inn­ tøku­ k eldurnar eru nærum eins stórar í 2014; men tað sæst at meðan inntøkurnar frá bæði veitingum til útlandið og frá arbeiðsmegini í út­ londum eru øktar tey seinastu 15 ár­ ini, er týdningurin av ríkisveitingini vorðin alsamt minni. Lutfallið millum inn­tøk­urn­ar úr út­londum og tann før­oyska búskapin er umleið eitt til hálvtannað. Hetta merkir at hvørja ferð ein milli­ón verður skapt í nýggjum inntøkum úr útland­inum, veksur tann føroyski bú­skap­urin við umleið hálvari aðru mill­i­ón. Hetta lutfallið hevur verið rætt­iliga støðugt so langt aftur í tíð sum hagtøl finn­ast fyri tann før­ oyska búskapin—hetta er aftur til 1962.

P/F Northpelagic · Postboks 329 · Nordhavnin 8 FO-726 Ánirnar · Føroyar · Tel. +298 207000 Fax: +298 207010 · np@np.fo · www.cig.fo

ÚTFLUTNINGUR—VØKSTUR Orsøkin til tað tætta tilknýtið mill­ um útflutning og vøkstur er at alt bú­skaparligt virksemi í einum sam­ felag krevur innflutning, og tað ein­ asta ið kann gjalda fyri innflutningin er útflutningur. Harvið hava útflutn­ ings inntøkurnar ein serligan týdn­ ing, tí tær seta eina avmarking inn fyri hvuss­u nógv búskaparligt virk­ semi kann vera í einum samfelag— tess størri útflutn­ings inntøkurnar eru, tess størri kann tað búskapar­ liga virksemið vera í samfelagnum. Hetta er eitt vælkent fyribrigdi úr búskaparfrøðini, sum stundum verður nevnt ‘export-led growth’

og stundum ‘balance-of-paymentsconstrained economy’. Fyri lættari at skilja hvussu út­ f lutn­ings inntøkurnar ávirka bú­ skap­in, verður ofta samanlíknað við eitt baðikar. Vatnið rennur inn í baðikarið gjøgnum kranan, og hetta er at saman­líkna við útflutn­ ings inntøkurnar; sam­stundis renn­ ur vatn út úr frárensl­inum, hetta er innflutningurin. Bæði støddin á kran­anum og á frárenslinum avgera hvussu nógv vatn er í baði­k ar­in­um. Tað er sostatt ikki einans útflutnings inn­tøkurnar, ið hava týdning fyri stødd­ina av búskapinum, tí eisini vinn­ur ið kappast móti innflutning­ inum hava týdning. Um vit til dømis kunnu framleiða okkara egnu orku, heldur enn at innflyta hana, vilja vit á tann hátt minka um frárenslið og varðveita meiri pening í samfelagn­ um og harvið fáa ein størri búskap. TÝDNINGARMIKLAR VINNUR Tað tætta atknýtið til inn­tøk­u rn­a r úr útlondum merkir at útflutnings­ vinnurnar hava ein serligan týdning fyri búskapin, og eiga tí politiskt at verða viðgjørdar á ein serligan hátt. Hetta merkir at vinnu­politikkurin eigur at verða lagdur eftir at skapa so stórar inntøkur úr útlondum sum gjør­ligt. Tað eigur ikki at verða lagd­ir ov nógvir fót­onglar fyri út­flutnings­ vinn­ u na, heldur eigur at verða strembað eftir at vinnan fær so góðar karmar sum til ber. Hetta merkir ikki at eingi krøv og treytir skulu setast til útflutnings­ vinn­u rnar, tí sjálvsagt skulu tær eisini liva upp til tey krøv ið eitt fram­komið samfelag eigur at seta vinn­unum.

SJÓGVUR & FÓLK — #5

23

MARIA OLSEN

   útflutningi—Magni Laksáfoss

Bingjuskip á Havnini verður lossað—inn­tøk­ukeldurnar fyri tað føroyska samfelagið eru fyrst og fremst útflutningur frá fiskivinnu og alivinnu, harnæst ferðavinna og aðrar veitingar til útlandið, síðan føroysk arbeiðsmegi í út­lond­um, og so ríkis­veiting­in.

Ein góður vinnupolitikkur sær heild­ina í tí vinnupolitiska lands­lagn­ um. Eitt nú hevur tað týdning at tað al­menna stuðlar vinnuni við at hava tær røttu útbúgvingarnar til fólkið, hevur gransking sum stuðlar upp undir menning av vinnunum, og setur krøv ið gera at vinnurnar fara væl við um­ hvørvinum og tryggja at eisini kom­ andi ættarlið hava góðar møguleikar at búleikast í landinum.

ofta tosað um burðartalið, javn­rættindi og tolsemi í samfelagnum og at leggja dent á tey bleytu virðini. Veruleikin er tó tann, at tað er støddin á bú­skap­in­ um ið avger støddina á fólkatalinum. Matematiskt er samanhangurin mill­um búskap og fólkatal semi­loga­ ritmiskur. Fyri Føroyar merkir hetta at tá búskapurin veksur eitt prosent, veks­ur fólkatalið millum 80 og 90 fólk. Hetta er eisini eitt lutfall ið er rættiliga konstant yvir alt tað tíðarskeiðið vit BÚSKAPUR—FÓLKATAL hava hagtøl fyri, og í Føroyum er hetta Ofta verður kjakast um hvussu fólka­ sum sagt aftur til 1962. Hetta merkir talið í Føroyum kann økjast. Tá verður at tað er ikki tolsemi, javn­rættur og

Mynd 1: Keldurnar til føroyska búskapin, 1985-2014.

tílíkt sum avger hvørt fólk búleikast í Føroyum, men har­a ftur í­móti er tað gongdin í búskapinum ið hevur avger­ andi týdning. Tað merkir tó ikki at tolsemi, javn­ rættur tílíkt ongan týdning hevur; tí tað er ein spurningur um hvat tað er fyri eitt samfelag vit ynskja okkum í Føroyum.

Tí er tað umráðandi at tann nei­ ligi og skaðiligi hugburðurin mótvegis teim­um ið skapa inntøkur til sam­fel­ agið, broytist. Tað nyttar ikki at vit skelda inn á fiskivinnuna, alivinnuna, ferðavinnuna, útisiglararnar o.s.fr. Hesi eru jú tey ið skapa tær inn­tøk­ urn­ar sum skulu til fyri at vit øll kunnu búleikast á klettunum. Heldur eiga vit at síggja jaligt og ÚTFLUTNINGUR, BÚSKAPUR, FÓLKATAL konstruktivt upp á tær inntøku­skap­ Mynd 2 vísir samanhangin millum út­ andi vinnurn­ar. flutning, búskap og fólkatal. Sum vit At enda eiga vit øll at legg­ja okkum longu hava sæð, er útflutningurin alt- í geyma at vit í Før­oy­um kunnu ikki avgerandi fyri støddina á búskapinum. liva av at klippa hvørjum øðrum—her Samanhangurin er ógvuliga støðugur skal peningur til úr útland­in­um, og har og er, sum áður nevnt, í lutfallinum eru útflutnings­v inn­urnar av­gerandi. [] eitt til hálvtannað, umleið. Harvið kann búskapurin ikki vaksa uttan at útflutningurin fyrst er vaksin. Somuleiðis er samanhang­urin mill­ Útflutningur um búskap og fólka­tal eisini støðugur, har eitt prosent vøkstur í búskapinum økir um fólkatalið við 80-90 fólkum. Búskapur Seta vit hesa vitanina sam­an, síggja vit at tað í veruleik­an­um er gongdin í út­flutningsvinnunum ið hevur av­ger­ Fólkatal andi týdning fyri bæði búskapin og fólka­talið. Ynskja vit ein størri bú­skap, eitt rík­ari samfelag og eitt hægri fólkatal, Mynd 2: Samanhangurin millum ligg­ur loysnin í útflutningsvinnunum. útflutning, búskap og fólkatal.

24 BAADER

Alneyðugt… (framhald av s. 12)

fyri at flyta óvið­g jørd­a n fisk av land­inum. Hetta kann ger­ ast við at seta eitt avgjald fyri óvirkaðan fisk sum samsvarar við mista lønarinntøku við útflyting av heilum fiski. Tað kundi lætt um atgongdina til fisk, sum so aftur á ymiskan hátt hevði betrað kappingar­ førið hjá f laka­virkjunum á landi.  ĺ uppisjóvarvinnuni er av­ gjald sett á um fiskurin verður landaður uttanlands. Hetta hevur verið ein meginorsøk til at vit ídag hava uppisjóvar­ virkir á høgum stigi. Men Egil Olsen segði eisini at skal flakavinnuni verða lív lagað í longdini, verður neyðugt at gera okkurt munagott bein­ anvegin. TAÐ KOSTAR AT SPÆLA VIÐ Jónas R. Viðarsson, sum starv­ ast hjá Matis í Íslandi hevði framløgu í Aberdeen í mars í ár, har hann tosaði um aut­ omatiseringar á flakavirkjum. Jónas greiddi frá at í 1996 skar ein persónur 12 kilo um tím­an av flaki og portiónum. Í 2005 komu fyrstu flowlinjur­ nar og tá øktist produktivitet­ urin upp í 33 kg. Í 2014 kom næsta generatión av f low­ linjum og meira enn tvífaldaði produktivitetin upp í 82 kg. Og í 2017 kom Flexicut/jet cutter, sum er lasarskerari við vatnstrálum. Við hesum er produktiviteturin øktur upp í 190 kg. um tíman per persón. Framgongdin er also frá 12 kg. upp til 190 kg. í 21 ár. Men tað kostar nógvar pengar at útvega sær ta nýggj­ astu og bestu tøknina. Flex­ icutter kostar umleið 9 milli­ ónir. Jónas vísti eisini á flaka­ virkið á Grundarfirði í Íslandi. Við at gera íløgur fyri 90 mió. rokna tey við at økja fram­ leiðsluna úr 20 tonsum upp í 30 tons per dag. Fyri at gera íløgur í eina fabrik á einum fiskavirki krevst at ársframleiðslan er minst 5.000 tons. Jónas R Viðarsson vísir eis­ini á at um tú ikki gert íløg­ ur, so ert tú ikki kappingar­ førur. []

SJÓGVUR & FÓLK — #5

Rækjuvirkið var flaggskipið

Undir gulltíðini í tí føroysku rækjuvinnuni var Rækjuvirkið á Oyri so framkomið at tað taldist millum tey bestu í heiminum av sínum slag, við alskyns nýggjari tøkni til framleiðslu, pakking og goymslustýring sum tá ikki var vanlig. Eivind Jacobsen & Búi Tyril

R

ÆKJUVIRKIÐ hjá O. C. Joensen á Oyri var ikki bert eitt stórt føroyskt arbeiðspláss í 1980unum, við upp til 120 fólkum í starvi— virkið var eitt tað fremsta av sínum slag í heiminum, hevði sera framkomnar skipanir til stýring av framleiðslu, tiðning, pakking og logistikki, og góðkenningar til allar hægstu krøv um reinføri og vørudygd. Eitt skifti áttu rækjur frá O. C. Joensen ein marknaðar­ part upp á heili níggju prosent í tí bretsku matstovu vinnuni, umframt at felagið vann skjótt fram í USA orsakað av einari vørudygd sum onnur ikki kundu kappast við. ĺ 1989 út­ flutti virkið fyri 458 milliónir, sum var sera nógv tá. Rækjuvirkið var eitt ný­ brot upp á fleiri mátar og var leingi stoltleikin í føroyskari framleiðsluvinnu—virkið var í nógvum langt framman fyri sínar kappingarneytar, og hevði longu tá fingið fatur á tøkni og ment mannagongdir til at tiðna sjófrystar rækjur so væl og varliga at dygdin í tí endaligu frystu vøruni frá O. C. Joensen var bæð høg og støðug, nakað sum eingin ann­ar á marknaðin tá megn­aði. “Amerikanarar vóru sera glaðir fyri okkara vøru,” minn­ ist Edmund Joensen, sum var stjóri í fyritøkuni í mong ár og ein av eftirkomarunum hjá Ole Christian Joensen, og forrestin eisini fólkatingsmað­ ur, fyrrverandi løgmaður og fyrr­ v erandi løgtingsfor­ maður. “Vit høvdu eftir øllum at døma besta produkt á ok­ kara markn­að,” legði Edmund Joen­sen afturat. “So vit vunnu sera sterkar positiónir í Bret­ landi og USA.” Men hvat var tað sum fekk O. C. Joensen at yvirhøvur fara í holt við at framleiða rækjur? “Tað vóru nógv føroysk rækjuskip, og tey sigldu fram við Føroyum við fullari last av rækj­u m,” segði Edmund Joensen. “Her var rávøra sum hevði føroyskan uppruna og tí kundi meirvirkast uttan at nógvur tollur bleiv lagdur á, so hetta var áhugavert fyri virkið.”

Rækjutrolari tekur eitt hál inn á dekkið.

MARIA OLSEN

Soleiðis gjørdu O. C. Joensen av miðskeiðis í 1980unum at investera í eitt framkomið rækjuvirki, og ikki gekk long tíð fyrrenn tað var klárt, í 1986, at taka ímóti rækjum frá rækjutrolarunum. Virkið fekk sera góð skoðsmál, ikki minst fyri hegnisliga og nýmótans framleiðslustýring. Fleiri liðir í framleiðsluni vóru mettir at liggja framman fyri sína tíð, við automatiseraðum gongd­ um og eftirlitsskipanum av ymiskum slag—eitt nú bar til at fylgja rækjunum frá framleiðsluni og líka til enda­ brúkaran. Flakavirkir brúka slíkar skipanir í dag, men tá O. C. Joensen byrjaði við tiðning av sjó­frystum og framkomnari goymslu­stýring við sporføri, var einki tílíkt í Føroyum, og tað var hartil óvanligt í londun­um rundan um okkum.

rækj­u rn­ar vórðu tó vanliga pakk­aðar umborð og seldar beinleiðis til Japan. “Rækjuskipini vóru sera glað fyri tann nýggja møgu­ leikan at selja í Føroyum,” segði Edmund Joensen. “Hetta bøtti eisini um prísin, tí ofta var prísurin á smáum rækjum sera lágur; men aftaná at Rækjuvirkið var komið í gongd, gjørdist prísurin meira stabilur. Vit keyptu eisini frá øðrum skip­ um, eitt nú avreiddu russisk skip onkuntið á Oyri eins og skip úr øðrum londum.” Men so komu f leiri til­ burðir, sum góvu Rækjuvirki­ num tung skot fyri bógvin: Handils­avtalan millum Før­ oy­ar og ES um triðjalandsfisk skerdi møguleikarn­ar mun­ andi, og eitt drúgvt ES sakar­ mál móti innfluttum rækjum úr Føroyum gjørdist eitt haft um beinini, hóast O. C. Joen­ sen at enda vann. SAKARMÁL SABOTERAÐU “Vanliga leggur ES sak tí at Rækjur eru ymiskar alt eftir fyri­tøkur í ES halda seg vera hvør árstíðin er og hvar tær hótt­a r, ella kanska bara tí at eru veiddar; til dømis eru tær kunnu fáa fyrimun burt­ rækjur veiddar í Kanada og í ur úr hesum,” viðmerkti Ed­ Barentshavinum ikki eins. Tí mund Joensen. var sporføri ein góð hjálp tá “Hetta sak ­a r­m álið fór vøran skuldi seljast og eisini ígjøgn­u m rættarskipanina í um keyparar høvdu klagumál flest øllum ES londum sum og ynsktu avsláttur. høvdu keypt frá Rækjuvirkin­ Um sama mundið var um.” tann føroyski rækjusflotin ei­ Tað ES saksøkti fyri var sini í hæddini, og O. C. Joen­ at ov nógvir kanadiarar søgd­ sen keypti meginpartin av ust at hava verið umborð á teimum smærru rækjunum frá teimum føroysku rækjuskip­ hesum skipunum. Tær størstu unum. Føroysk skip høvdu FØROYSKUR ÚTFLUTNINGUR AV RÆKJUM 1985-1989 & 1993 1985

1987

1988

1989

1993

Virði milliónir kr.

183

292

389

458

270

Lutfall av saml. útflutningsvirði

10%

15%

19%

19%

13%

tá sambært avtalu kanadiarar umborð, soleiðis at teir kundu læra seg at fiska rækjur. Men fyri at kunnu útflyta uttan toll til ES, kravdist at rækjurn­a r vóru fiskaðar av føroysk­u m skipum við føroyskari mann­ ing. Reglur vóru eisini um hvussu stórur partur av mann­ ingini skuldi verða føroyskur. Ein avleiðing av hesum sak­ a r­ m álum var at Rækju­ virkið ikki longur kundi keyp­a rækjur veiddar í Kanada, tí vandi var fyri at tollur skuldi gjaldast av teimum. Tá Rækjuvirkið langt um leingi hevði vunnið øll hesi sakarmál, hevði virkið í fleiri ár ikki kunnað keypt rækjur fiskaðar í Kanada. Tey eftirfylgjandi ár­ i ni hendi eisini tað at tann før­ oyski rækjuflotin misti síni veiði­rættindi í alsamt størri mun uttan at føroyskir mynd­ ug­leikar megnaðu at steðga gongdini ella at tryggja til­ svar­andi nýggj rættindi til flotan. Aftan á ár 2000 var farið at ganga afturá í rækjufram­ leiðsluni á Oyri. Umframt at handilssáttmálin við ES var vána­ligur, kom óstøðugleiki í gjaldoyra viðurskiftini við USA; alt hetta meðan rækju­ prís­u rin lækkaði nógv, sam­ stundis sum kreppan í rækju­ flotanum gjørdi at næstan allir føroyskir rækjutrolarar máttu gevast. Ein trupulleiki í handils­ sáttmálanum við ES var at Før­oyar kundu bara framleiða 3.000 tons av rækjum, soleiðis at alt tað sum var oman fyri mark­ið fekk álagt so nógvan toll at tað loysti seg ikki. Men 3.000 tons svaraði til minni enn helvtina av framleiðslu kapasitetinum hjá O.C. Jo­ ensen. Samanlagt gjørdist tað ov trup­u lt hjá O. C. Joensen at fáa avlop, og tað endaði við at virkið helt uppat við at fram­ leiða rækjur. []

SJÓGVUR & FÓLK — #5

Einki er sum Sjómannadagurin

Sjógvur & Fólk mátti til prentingar dagin fyri Sjómanna­dagin 2019, men vit vóru vís í at dagurin aftur hesuferð fór at vera ógloymandi og læru­ríkur, og valdu sjálvandi eisini hesuferð at fara til Klaksvíkar. Myndirnar her frá Sjómanadegnum í fjør tók Dávur Winther.

FUEL COSTS AND EMISSIONS ARE REDUCED – A LOT

WÄRTSILÄ 31 BREAKS GUINNESS WORLD RECORD FOR FUEL EFFICIENCY

wartsila.com

25

26

SJÓGVUR & FÓLK — #5

Kollfirðingar vilja endurreisa rækjuflotan Grundarlag eigur at vera fyri fleiri nýggjum føroyskum rækjuskipum, sigur Bjarni Petersen, skipari á Arctic Viking, einasta trolara eftir í tí rækjuflota sum fyri 30 árum síðan varð roknaður sum heimins fremsti. ind Thomsen, Jóhan Joensen, Svanberg Petersen, Anfinn JULI 1986 STEV NDI Dam, Marius Johannesen og tann spildurnýggi trolarin Niklái Petersen. Arctic Viking inn á Kolla­ Trolarin var útgjørdur við fjørð. Ei undur í at móttøkan nýggjastu og bestu tøkni tá, á kaini var stórfingin—hetta eitt nú Kronborg maskinu til var fyrsti nýbygningur til automatiska rækjupilking, og bygd­ina í 24 ár. á dekkinum vóru trý trolspøl, Arctic Viking er einasta sum gjørdi tað møguligt at rækju­skip sum er eftir í tí fisk­a við rækjutroli og flóti­ eina­ ferð so stolta føroyska troli. flot­anum, ein floti sum taldi Í stuttum var Arctic Vik­ góðar 10 verksmiðju trolarar ing ein tann mest modernaði tá hann var í hæddini, í seinnu rækju­ t rolarin í heiminum. helvt av 1980unum og fram til Ikki tí, tað vóru flest allir hinir umleið 1990. føroysku rækjutrolararnir eis­ Tað vóru sjey ungir mans ini—føroyingar áttu heimsins last­ar góð 500 tons av frystum rækjum. í Kollafirði sum settu pengar mest framkomna rækjuflota. Tann upprunaligi byggi­ í skipið, tann yngsti 28 ár og Arctic Viking er 58 met­ kostnaðurin var 90 milliónir; elsti 34: Bjarni Petersen, Eiv­ ur langur og 13m breiður og Eivind Jacobsen & Búi Tyril

Í

Jón Thorsteinsson

Søgur úr býnum Stuttsøgur um tíðina í dag

Kemur í heyst Í lítla, fjarskotna oyggjalandinum er trygt og fjálgt. Fólk koma og fara og sæta sær við bjørtum vónum. Men sjálvt í einum friðsælum gerandisdegi, har baktjaldið er fjøll, firðir og summarblómur, kunnu skriðurnar loypa og nærleikin gerast ein ampi. Tað svára og tað hugaliga troða dansin saman í hesum søgum, har tað ið ikki má henda, hendir viðhvørt. Lat okkum minna teg á bókina aftur, tá hon er útkomin! Send ein teldupost til jonthorsteinsson@gmail.com og skriva “Søgur úr býnum” sum evni.

Forlagið Brúgvin

men tann norska krónan fall nógv undir byggitíðini, og tí kostaði trolarin 78 mió. tá hann bleiv latin eigarunum. “Tí uppgáva hins almenna er at tryggja ytru umstøðurnar, með­an einstakligar skulu eiga frukt­irnar av egnum fyritak­ semi,” segði Tummas Debes, tá­verandi borgarstjóri, í talu sín­a ri tá skipið kom á Kolla­ f jørð—orð sum garparnir um­borð á Arctic Viking væl kunn­ u hava tikið til eftir­ tektar. Skipari var Bjarni Peter­ sen, og er tað framvegis. Hann kundi í juli í ár halda 33 ára jubileum sum skipari á sama trolara, nakað sum fáur man hava roynt. Onkur av hinum eigarunum hevur tó eisini verið við alla hesa tíðina.

ikki longur sluppu at fiska í sjó­økjum har tey fyrr hava roynt. Sum tann einasti av okk­a ra rækjutrolarum hevur Arctic Viking tó hórað undan og klárað seg, líka síðan hann kom fyri 33 árum síðan. Fyrr í ár skifti Arctic Vik­ ing motor og gjørdi aðrar ábøtur eisini. Umvælingarn­ ar kostaðu góðar 30 mió. kr., men vóru neyðugar og geva eitt nú munandi sparingar í oljunýtstlu, skilst. “Vit kannaðu møguleikan fyri at keypa eitt brúkt skip ella at byggja nýtt,” upplýsti Bjarni Petersen. “Men eitt brúkt skip frá 2002 kostaði 170 mió. og eitt nýtt góðar 300 mió. Av tí at vit bara hava rækjukvotuna at líta á, og hon er svikalig, var einki at gera uttan at umvæla.” NÝGGJUR MOTORUR SPARIR Tann gamli motorurin Arctic Viking hevur hesi hevði sanniliga tænt fyri seg. árini roynt eftir rækjum við “Motorurin hevði koyrt Kanada, Grønland og Sval­ ó­av­brotið i 29 ár um man b­a rd, í russiskum pørtum av rokn­a r tímarnar,” segði skip­ Bar­entshavinum og enntá í ar­in. før­oyskum sjóøki. Í 1992 var “Hetta er helst tað mesta eitt sindur av rækju at síggja í tíma­ t al ein slíkur motorur føroyskum øki, men tað vísti yvir­ h øvur hevur koyrt. Tí seg at vera ov lítið til at tað hóast ringa fiskitíð ym­isk­a n loysti seg at royna eftir rækjum part av árinum so hava vit her. Teir hava funnið fleiri aldri ligið stillir uttan til við­ nýggjar rækjuleiðir, eitt nú í líka­hald.” kanadiskum øki, men tøkkin fyri tað hevur verið so sum so. ASPIRANTAR UMBORÐ? Í russiskum sjógvi hava teir Í Barentshavinum fáast rækjur eisini funnið nógvar nýggjar summar­h álvuna, hinvegin leiðir, sum russarar nú njóta gev­ u r vetrarhálvan næstan gott av, og har hava føroyingar einki. Men skip skulu helst so framvegis rækjukvotu. vera í vinnu alt árið fyri ikki Annars hevur tann før­ at missa tey bestu sjófólkini. oyska rækjuvinnan sum heild “Vit royna alt árið eftir havt ivasamar umstøður í rækjum,” legði skiparin aftur­ longri tíð. Føroyingar megn­ at. “Norðmenn høvdu fyrr aðu ikki at tryggja annars fleiri trolarar sum bara fiskaðu hevd­v unnin rættindi, og flot­ rækjur, men eingin er eftir av in tódnaði í takt við at skipini tei mu m. (Framhald á s. 37)

27

SJÓGVUR & FÓLK — #5

Frá marknaðargrundaðari skipan til politiska útlutan?

“

Soleiðis fer ein nýskipan í fisk

T

Jógvan Mørkøre

AÐ ER VORÐIÐ eitt fólkakrav, at fólkið alt skal eiga lut í ríkidøm­ in­um á sjónum. Fiskivinnan skal lata gjald fyri at sleppa at troyta hetta tilfeingi, sum er fólksins ogn. Eitt gjald skal fara í landskassan burtur av tilfeingisrentuni, sum eingin í dag ivast í finst í fisk­arínum. Milliónahandlarnir í ár­unum 2005-2007 og almennu søl­ urnar av makrelkvotum eftir 2011 hava sannført almennin­ gin um at fiskivinnan eigur at lata til­feingis­g jald. Veljara­ kanningar vísa at umleið tríg­ gir fjórðingar av velj­a runum meta tað vera rætt at fiski­v inn­ an rindar fyri fiskirættind­ini. Her er ikki stórvegis munur á á­skoð­an hvar í landinum tú spyrt henda spurning.

Hvørja kós velja vit? Skulu tilfeingisgjøldini í fiskivinnuni og alivinnuni aftur minkast niður í einki, og skulu nýskipaninar rullast aftur— samstundis sum persónsskatturin skal lækkast og vælferðin styrkjast? Tað ber jú ikki til. Vit fáa ikki ‘bæði—og’ men mugu velja ‘antin—ella’. Tí vælferð kostar. Skulu tilfeingisgjøldini lækkast við fleiri 100 milliónum, mugu vanlig fólk rinda fleiri 100 milliónir meiri í skatti, um ikki vælferðin skal skerjast ógvusliga. Tað er at flyta pening frá vanligum fólki til nakrar fáar fyritøkur, sum fáa framíhjárættindi til at nýta okkara tilfeingi—okkara fisk og okkara firðir… Tí gjørdu vit beinanvegin nøkur hugsjónarlig val, sum góvu okkum betri fíggjarligt rásarúm.Til dømis broyttu vit inntøkugrundarlagið. Heldur enn at

monn­um og fiskimonnum te­ irra ogn. Gott var tá hjá poli­ tiskum flokki at kunna skýra seg sum fiskimannaflokk og verða viðurkendur sum slíkur IDEOLOGISERINGIN AV av fólki í fiskivinnuni. Í dag FISKIVINNU­POLITIKKINUM eru frægastu fiskimiðini hjá Tá ið spurningurin um tilfe­ politikarum løntakarar í al­ ingisrentu av fyrstan tíð tók mennari og privatari tænas­ seg upp fyri eini tredivu árum tuvinnu. Løntakarar í fiskaríi síðani, tá ið bú­skap­ar­frøðingar og í fiskavøruídnaði eru væl dittaðu sær til at mæla til at færri í dag—eini 10 prosent— taka inn tilfeingis­r ent ­u na meðan onnur liggja um 90 við at leggja avgjald á fiski­ prosent tilsamans. Og fiskurin vinn­u na og gevast við geva í sjónum er vorðin ogn Føroya studn­ing, var tað í almenna fólks við áseting í 1994. So kjakin­u m hildið at vera ør­ ídag er tað vorðið eitt náttúr­ vitistos. Tað ið tá varð hildið ligt krav at fiskivinnan skal at vera heiðin tala, er í dag gjalda til tað almenna. viðurkent sum gott latín. Og Hetta gjald er tó ikki heilt ídag er kravið frá vinstraveingi einfalt at fáa inn. í politikki at tann yvirflóð av Tí spurningurin er um peng­um sum tykist at vera í hetta við tilfeingisrentuni fiski­v inn­u ni, kann rinda tá ikki er ein fiktión. Og um ið pengar resta í aðrastaðni í samfelagnum. At soleiðis er vorðið er kan­ ska ikki so løgið, tá ið hugsað verður um hvussu nógv sam­ felagið er broytt hesi mongu árini. Tá ið avgjørt varð á sinni at halda seg leysan av EEC, sum tað tá æt, fyri at tað føroyska fólkið skuldi kunna hava fiskiríkidømið kring Føroyar fyri seg sjálvt, vóru útvið tveir triðingar av løn­ takarunum í fiskivinnuni. Útróðrarmenn, fiski­menn og flakakvinnur vóru so at siga Føroya fólk. Tá ið bretskir og týskir trolarar vórðu tveit­ tir út um 200 fjórðingar, var tað fyri at tryggja útróðrar­ MARIA OLSEN

hon er verulig, hvussu stór er hon so? Summir búskapar­ frøðingar hava tvíhildið um uppboðssølu sum svarið upp á bæði spurningin um hvussu tilfeingisrentan skal fáast inn, og hvussu fæst at vita hvat ið rætta ella sanna virðið er á he­ sari rentu. (Og summir politi­ karar, serliga í Tjóðveldi, præ­ dika enntá rættvísi um eina leið, tá ið uppboðssøla verður hildin fram sum loysnin ið kann kvetta allar knútar av.) Ideologiskt verður hetta vanliga hildið at vera eitt sjónarmið ið hoyrir heima á høgraveingi, men teir stóru f lokkarnir á høgra­v eing­i n­ um í føroyskum politikki vísa sum heild uppboðssøluni frá sær. Búskaparmetingar siga at til­feing­is­rentan tát­ tar í hálva milli­a rd krónur í

hækka lønarskattin hjá hvørjum einstøkum føroyingi, rinda alivinnan og fiskivinnan nú eitt rímiligari gjald fyri síni framíhjárættindi. Tað hevur givið okkum fleiri enn 300 milliónir krónur eyka at raðfesta fyri…. Vit hava sett eina nýggja fiskivinnu­skipan í verk. Hon byggir á grundreglurnar um at livandi tilfeingið í sjónum er ogn Føroya fólks og kann ongantíð gerast privat ogn. Og, ja, nakrir tættir mangla framvegis, áðrenn nýskipanin virkar til fulnar. Men halda vit fast í grund­reglunum í nýskipanini, so fara vit at síggja fleiri nýggjar og stórar íløgur heilt skjótt… Stóra og grundleggjandi arbeiðið er nú gjørt. Vit tóku ábyrgd—vit tordu at taka neyðugu tøkini ið skiftandi stjórnir ikki tordu at taka í áravís… Høvdu vit einki gjørt, høvdu nøkur verið nógv ríkari og nøkur fátækari. Vit høvdu verið nærri einum stættarsamfelagi, har nøkur eru A-borgarar og onnur eru B-borgarar. —Aksel Johannesen, løgmaður (úr frágreiðing løgmans á Ólavsøku 2019)

uppsjóvarfiskiskapi og fyri flakatrolarar útvið 100 mió., með­an tilfeingisrenturnar eru negativar fyri vanligar trolarar og línu­skip; millum 50 og 100 mió. kr. So har spurningurin um at taka inn tilfeingisrentu up­ prunaliga var fyri at kunna stýra fiskivinnuni í heimas­ jógvi, so er hetta ikki long­ur relevant. Spurningurin er kom­ in inn í føroyskan politikk við fullari megi í sambandi við umfordeiling. Tað sum hevur framprovokerað hetta, vóru umfatandi skipahandl­a r í 2005 og fylgjandi árunum, har seld vórðu fiskirættindi fyri ørandi upphæddir, og ein miðsavning tók dyk á seg, so ræðið á fiskirættind­um kom at liggja í Eysturoynni og

Norðoyggjum. Hetta reitti almenningin og politisku ski­ panina, tí talan var um ræt­ tindi sum tey ið nú tóku mil­ liónaupphæddir úr vinnuni, høvdu fingið fyri einki. Samstundis kom tað í kjalar ­vørr­­in­um á at politiskir flokkar vóru farnir at tosa um at breiðka skatta­grundarlagið við at lata land­ið fáa lut í teimum yvirskotum sum vóru í fiskivinnuni. Serliga vóru tað Tjóðveldi og Javnaðarflokk­ur­ in ið bóru hetta fram upp un­ dir løg­tingsvalið í 2004. Harnæst er spurningurin hvuss­ u hon skal fáast inn. Her hev­ur Landsstýrið roynt at tvíhildið um uppboðssølu av kvotum sum longst, men hevur rent seg fast í harðari mótstøðu ikki bert frá and­ støðuni, men eisini innan­hýs­ is í samgonguflokkunum. Og so ikki minst mótstøðu frá vinnuni. Nakað er komið inn umvegis upp­boðs­sølu, men í minna lagi í mun til ætlað, so roynt hevur ístaðin verið við lóggávu um veiðugjøld. Men her hevur einki borið til. Í buktini liggur ein triði spurn­ i ngur: hvar skal he­ sin pen­ing­u r fara, og hvat skal hann brúkast til? Til vælferðartænastur, soleiðis sum løgmaður vil hava tað? Rættvísgjørt við einum reto­ rikki, at “tað er at flyta pen­ ing frá vanligum fólki til nakrar fáar fyritøkur sum fáa framíhjárættindi til at nýta okkara tilfeingi – okkara fisk og okkara firðir”.

28 Ella skal tað virðast, at tey ið eru í fiskivinn­uni síggja seg lata pening úr vinnuni, og vilja tí at hesin peningur skal fara til okkurt ið er meinings­ fult fyri tey. Sum er, eru fólk í fiskivinnuni komin til sættis við at gjøld skulu latast fyri fiskirættindi, so tað átti at borið til at fingið endarnar at rokkið saman, so semja fæst um eina “varandi fiskivin­ nunýskipan”, soleiðis sum si­ tandi samgonga setti sær fyri. EINGIN VARANDI FISKI­VINNU­ NÝSKIPAN Tað bleiv sera avmarkað við marknaðargrundaðari útlu­ tan av fiskirættindum, tá ið av tornaði. Útlutanin av fiskirættin­ dum fór stórt sæð fram sum vant, so fyri at fáa pening inn fyri henda partin, varð tíggjað til eina lóggávu um veiðugjøld. Men hóast landsstýrismaðurin royndi fleiri ferðir, kom henda lóggávan ikki ígjøgnum. Og har sum ein víðfevnd uppboðssøla ið skuldi tryg­ gja rættvísi við at lova fleiri aktørum framat, bleiv eitt avmarkað eiti, sum síðani hevur havt alskyns trupullei­ kar at koma at virka sum ein marknað—har varð roynt at bøta um tað sonevnda ræt­ tvísið við at lata summum økjum menningarkvotur. Henda neyðloysn hevur bert heilt fáar søgur at vísa á, har tað kann sigast at hava birt upp undir menning lokalt. Fyri tað nógva hevur tað eisini gingið av skriðuni til við hes­ um partinum av politikkinum. So tað er avmarkað hvussu nógv er at “rulla aftur”, soleiðis sum løgmaður málber seg. Og um tað er so nógv at byggja víðari á aftan á løgtingsvalið. Hesin reformur ið skuldi eitast at vera, og sum bar tað glæsiliga navnið ‘Ein nýggj og varandi fiskivinnuskipan’, varð skoraður ígjøgnum við einum lítlum meiriluta hin 12. desember 2017. Samgon­

SJÓGVUR & FÓLK — #5

gan kláraði at banka innanhý­ sis ófriðarkroppar upp á pláss so hon kundi mynstra 16 at­ kvøður, og síðani fekk hon hjálp frá einum uttanflokka politikara og einum tinglimi úr Miðflokkinum. Men ein­ gin flokkur í andstøðuni kom samgonguni til hjálpar. Fær samgongan eitt gott val, so kanska fær tað ið vunnið er frið, men teir trupulleikar ið hon hevur havt við at fáa aðra uppfylgjandi lóggávu ígjøgn­ um, vilja ivaleyst halda fram. REFORMURIN KOLLDØMDUR FRÁ BYRJAN Sum stjórnmálafrøðingur so vil eg so staðiliga mæla frá at man setur í verk eina skipan har ið tað hvørki er undirtøka í politisku skipanini og heldur ikki í vinnuni sum skal liva undir tí. Unn Laksá, PhD í stjórn­ málafrøði og limur í serfrøðin­ ganevndini ið gjørdi fiskivin­ nunýskipanarálitið Ein nýggj og varandi fiskivinnuskipan fyri Føroyar’, í Radaranum, KvF 13. des­ emb­er 2017. Tá lógin um fyrisiting av sjófeingi varð samtykt stutt fyri jólum í 2017, fekk hon ikki nógv góðorð við sær. Flestu í nevndini ið hálvtan­ nað ár fyrr høvdu skrivað álit til fiskimálaráðharran, høvdu hug at venda bæði honum og nýggju lógini bakið. Sum nýskipan var hon “absolutt ikki eydnað”, sum Unn Laksá tók til í útvarps­ sending dagin eftir, at lógin varð samtykt. Eitt var at allur glant­ rileikurin í politisku proses­ sini—ikki minst innanhýsis í samgonguni—førdi til ein ei­ rindaleysan dóm, at talan var um eina skipan uttan kjølfesti í politisku skipanini. Tað sum verri var, var at undirtøkan fyri skipanini var uppaftur minni í tí partinum av vin­ nulívinum ið skuldi liva undir henni. Har samgongan í setningi­

num til nevndina hevði lagt dent á at tað skuldi farast frá privatari sølu av loyvum og fiskirættindum, og frá politisk­ari útlutan av fiskirætt­ indum, til eina marknaðar­ grundaða skipan, var tað skjótt at staðfesta at her var ikki tal­a n um vinnulóggávu sum so, og marknaðurin í nýggju skipanini var eitt eiti; tí her skuldi takast atlit til eina røð av skipabólkum í einum býti sum var lógarfest at skula vera. Skottini ímillum skipabólkar­ nar forðaðu fyri eini effektivi­ sering av flotanum sum heild og harvið samstundis fyri at samfelagið kundi vænta sær at tilfeingisrentan í fiskivinnuni kundi vaksa. So har ið denturin varð lagdur á at skipanin skuldi vera mark naðargr undað, tóktist eingin í nevndini at vilja standa inni fyri he­ sum, men heldur at ein marknaðgrundað skipan varð slept: “Marknaðargrundað skipan er tað vit høvdu áðrenn við umsetiligum eginkvotum” (Unn Laksá í nevndu KvFsending). Í fiskivinnuni sjálvari var mótstøðan ikki bara ímóti uppboðssølu, men eisini at kvotur skuldu koma í staðin fyri fiskidagar. Spurningurin um at av­ marka veiðuna á heimaleiðum við umsetiligum kvotum hevur verið uppi fyrr. At fis­ ka undir kvotaskipan er ikki ókent hjá teimum ið fiska á fjarleiðum, men hevur on­ gantíð vunnið undirtøku sum stýringsamboð í sambandi við fiskivinnuna í heimasjógvi. Eitt orðaskifti tók seg í 1993 upp í einum samstarvi, nevnt Samstarv VinnulívStovnar, har vinna, gransking og umsiting vóru umboðað, hvørt tað kanska var eitt hug­ skot at royna eina skipan við umsetiligum kvotum. Úti í heimi vóru tey farin at royna seg við tí tey nevndu ITQ , Individual Transferable Quo­ tas, also umsetiligum eins­ taklingakvotum. Skipað varð fyri eini verkætlan sum skuldi kanna hvussu slík skipan kundi virka samanborið við verandi skipan við tekniskum reguleringum. Tey ið fíggjaðu vóru Føroya Reiðarafelag, Føroya Fiskimannafelag og Føroya Landsstýri. Fjølmið­ lar og politikarar vórðu hildnir uttanfyri. Uppskot um kvotur ið kundu handlast millum reiðarar vóru partur av hes­ um. Kvotur sum langtíðar lis­ ens­ir býtt út á landaøki. Og bólkakvotu til útróðurin, ið

MARIA OLSEN

ikki skuldi vera partur av tí vanliga handlinum. Men einki av hesum kom veruliga út í eitt alment orðaskifti, tí áðrenn komið varð so langt at nøkur semja varð rokkin vóru Føroyar farn­ ar á heysin og undir dansk­a umsiting. Drálað hevði verið ov leingi í Føroyum við at gera neyðugu umskipanina av fiskivinnuni, so nú gjørdu danir tað fyri føroyingar, og tað við harðari hond. Eitt av átøkunum í 1993 var at noyða eina kvotaskipan ígjøgnum, men tað var ikki ein skip­ an har kvotur kundu verða seld­a r millum skip ella mill­ um reiðarí og tað almenna. Endamálið var ikki at fáa eina tilfeingisrentu inn, men bert at avmarka veiðuna til tað ið fiskifrøðingar kundu mæla til, TAC á enskum ella MLV á føroyskum. Hetta var illa dámt í fiskivinnuni. Hetta var ikki teirra skipan men ein skip­an komin úr erva, top-down, ella kanska rættari uttan­í­frá. So eitt tað fyrsta løg­tingið gjørdi tá ið tað hevði fingið vald­ið aftur, var at taka illa lýddu kvotaskipanina av og seta fiskidagaskipan ístað­ in. Hetta var nakað ið hevði breiða undirtøku í vinn­u ni. Hetta var teirra skipan.

Nýggja hálovaða orðið var fiski­dagar, meðan kvota­skip­ an gjørdist eitt bannlýst orð í orða­skiftinum. Læran átti í stuttum at ver­ið at tað spyrst einki gott burt­u r úr at noyða politikk nið­ u r yvir høvdið á fiski­ vinn­ u ni úr erva. Men tað hevði samgongan ikki virðing fyri, men leyp við høvdinum fremst beint inn í múrin við síni kvotu­ skipan. Tað var dømt til at miseydnast. Royndirnar síðani at vinna nýggju skipanini undirtøku Í teimum pørtum av land­ in­u m sum høvdu notið gott av økingini í pelagiska fiski­ skap­inum, kom tað dátt við at nýskip­anin førdi til eina mink­ ing av teimum fiski­rætt­ind­um

SJÓGVUR & FÓLK — #5

hetta vann ikki frama, og noydd­ist síðani at leggja fyri løg­ting­ið—aftaná at løgmað­ ur hevði útskrivað valið—at hækka dagatalið hjá bólki 5B. Her gjørdist eyðmýking­ in full­komin. Ein samgonga av ting­limum úr øll­um flokk­um uttan Framsókn hækkaði upp­ skotna talið—25 atkvødd­ u fyri og 2 ímóti. Tað mest løgna í hesum er helst tað at hetta var tað sein­asta og einasta ið eftir var hjá samgonguni í royndini at tryggja burðardygga fiskiveiðu Útflutningur, býti % og eina burðardygga fiski­ vinnu, men eisini her glapp. Toskur 11,0 Tað hevur annars itið seg at Hýsa 2,0 fiskidagaskipanin er hin rætta, tí hon regulerar seg sjálva. Tað Upsi 3,5 er bert ein spurning­ur um at Laksur 42,1 stilla dagatalið rætt, sigst. Síl 0,1 Stóru flokkarnir í samgong­ uni og øll andstøðan boygn­ Svartkjaftur 2,0 aðu fyri trýstinum og løgdu Sild 6,1 seg eftir at partrola í einum heilt øðrum slagi av fiski­ Makrelur 8,6 skapi: atkvøðufiskiskapi. Og Rækjur 1,0 her mundi tað telja minni, um Onnur fiskasløg 18,0 tal­an veruliga var um at hjálpa ein­um neyðstøddum útróðri, Aðrar vørur 5,6 tí tað man vera so sum so Tilsamans 100,0 hvussu nógv av teimum sum vóru við til at fiska upp daga­ tal­ið í bólki 5B, og sum nú Nota: Skip, flogfør o.l. ikki við. Kelda: Hagstova Føroya. skuldu leskast upp undir valið, í roynd og veru áttu at verið ið tey hildu seg hava forvunn­ sam­s varandi. Samgongan sá ein: Talan var um reina polit­ roknað upp í fiskivinnuna. ið sær undir gomlu skipanini. tað ikki bert sum sína upp­ iska útluting. Menning var tað Hetta var serliga galdandi gávu at minka inntøkurnar ilt at fáa eyga á. Tvørturímóti. LÆRAN FRÁ KOLLSIGLDA í Norð­oyggjum og partvíst hjá teimum stóru reiðaríunum So har ið samgongan setti NÝSKIPANARARBEIÐNUM í Eyst­ u roynni. Tað førdi í Norðoyggjum og Eystur­ sær fyri at fremja marknaðar­ Tað sum átti at verið lært av við sær at samgonguflokk­a r oynni, men eisini at mótvirka grundaða útlutan ístaðin fyri hesum miseydnaða reform­ mistu undirtøku í hes­um økj­ mið­savnan av valdi hjá hesum politiska útlutan, gjørdist arbeiði er fyrst og fremst at um; serliga Tjóðveldi, sum á fyri­tøkunum. Amboðið ella end­in heldur hin øvugti: Farið undir­tøka krevst ikki bara komm­ u nuvalinum á heysti vápn­ið til at forða fyri hesum varð frá eini marknaðargrund­ polit­iskt millum flokkar, men 2016 misti tveir av trim­u m vóru antitrust-reglur. að­ari skipan til politiska út­lut­ fyrst og fremst í fiskivinnuni. bý ­r áðs­l imum í Klaksvíkar Tað løgna í øllum hesum an. Ann­ars verður ongantíð talan Bý­ráði. er at tá ið samgongan varð Samgongan hevði eisini um nakra varandi nýskipan, Samgongan hevur síðani skip­að og samgonguskjalið sett sær fyri at fáa fiski­v inn­ og tá er tað at taka munnin ov roynt at styrkt seg í øðrum skrivað, varð einki nevnt um una og serkunnleikan hjá fullan at skýra tað nýskipan økj­ u m av landinum við at økis­menning. Ivaleyst tí at tey Hav­stovuni at samvirka um ella reform. luta út kvotur til menning. ið førdu pennin høvdu eina um­sitingarætlan av botn­fiska­ Tað krevur í fyrsta lagi, at Tað mátti ikki eita seg at vera turkaratrúgv uppá at ein al­ stovnunum til tess at tryggja tað verður virt at tað fyrst og økiskvotur, tí kom tað at eita menn uppboðssøla vildi javna lang­tíðarjavnvág. Tá ið tað fremst er fiskivinnan ið má menn­ingarkvotur; men økini allar ójavnar, eisini millum ikki eydnaðist at fáa skift sleppa at stýra sær sjálvari. uttan fyri Landnyrð­ings­økið økini. fiski­dagarnar út við kvotur, so Og í øðrum lagi, at politikarar vórðu favoriserað. Úrslitið er hareftir. Sam­ mátti umsitingarætlanin, sum heldur leggja seg eftir at stýra Retorikkurin er harðnaður gongan hevur ongantíð gjørt eftir ætlanini hjá samgonguni sær sjálvum. sær greitt hvat ið verulig skuldi byggja á kvotu­ skip­ menn­ing av virkjum innan an, ístaðin lagast til verandi fiski­ v innu merkir, so tað fiski­dagaskipan. Tað varð væl kund­i ikki enda við øðrum mót­tikið í vinnuni og í stórum enn við eini politiskari útlu­ pørt­um av andstøðuni. Men tan til tey øki har samgongu­ heldur ikki hesin parturin av flokk­arnir royndu at verja borg nýskipanini helt. og helst vinna tað innaftur ið Dagatalið hjá útróðrinum í bleiv mist í Norðoyggjum og bólki 5B var uppi longu mið­ Eysturoy. skeið­is í juli, so umsitingarætl­ Tá ið feløg við høvuðs­sæti an­in kom beinanvegin undir í Eysturoy og Norðoyggjum trýst. Lands­s týris­m aðurin ikki kundu koma upp á tal at í fiski­v innu­málum royndi í vera uppi í menningar­prosj­ fyrstu syftu at kyrra við at ekt­um í Sandoy og Suðuroy, skjóta upp at flyta fiskidagar kann niðurstøðan bert vera frá bólkinum 5A til 5B, men

29 Tað átti ikki at verið so trup­ u lt, verður hildið fast um at talan er og skal vera um vinnu­p olitikk og IKKI vælferð­ar­politikk sum so. Tíverri tykjast løgmaður og við honum onnur í pol­it­ iska lívinum av vera dottin í somu fellu, sum tá ið studn­ ings­øðin leikaði í upp á tað harð­asta í 1980unum. Tá fóru peng­a rnir úr lands­k ass­a n­ um til eina vinnu ið gjørdist meira og meira bundin av at skulla hava studn­ing. Nú fer til­feing­is­g jald í alsamt stríðari streymi frá fiskivinnuni og í landskassan. Tað sæst aftur í tí politiska lívinum, har yvir­ skotið í landskassanum fær krøvini fram um fleiri tunlar, meira alment byggjarí, hægri lønir og meira vælferð sum heild. Tað er ilt hjá polit­ik­a r­ um at byrgja fyri hesum, við tí nýggju slanguni inn í land­ skassan. Við hetta lag verð­ur landskassin bundin av til­ feingis­g jaldi úr fiskivinnuni. Sam­stundis sum inflatión og ovur­ h iting av búskapinum hev­ur tikið dyk á seg. Politikarar og búskapar­ frøð­ingar hava fyrr noyðst at fyri­h ildið seg til møguligar inntøkur frá eini oljuvinnu, og tá var svarið at hesin pening­ur átti at farið í ein grunn og ikki út í peningarenslið. Inspir­ atión­in var norski oljugrunn­ urin, har peningurin verður savn­ a ður til eitt vaksandi eftir­l ønar­t rýst í framtíðini. Tað átti at verið lagamanni at gjørt tað sama við tilfeingis­ gjøld úr fiskivinnuni—og ali­ vinn­uni fyri tann skuld. Tað hevði skapt frið politiskt og iva­leyst eisini í vinnuni. Nakað hevði ivaleyst noyðst at farið til útreiðslur knýtt­a r at vinnuni, so sum eftir­lit og menning, men her er tað umráðandi at tað byggir á breiðar semjur og at arms­ longd­ a r prinsippið verður gald­andi í útinningini av hes­ um. []

30

SJÓGVUR & FÓLK — #5

Upsafiskaríið kring Føroyar hevur ikki verið so nógv at reypa av í seinastuni, hóast tekin eru um at okkara størsti botnfiskastovnur kann vera á rættari kós aftur— upsin hevur fyri ein part lyndi til at flyta seg nógv.

T

Eivind Jacobsen

ANN SAMLAÐA nøgdin av veidd­um upsa fyrsta hálvár í ár, stívliga 9.000 tons, liggur um­ leið ein fimting niðan fyri ta nøgd ið varð veidd sama tíðarskeið í fjør. Har­ til kemur at prís­urin hevur verið lækk­ andi, soleiðis at tað samlaða avreiðing­ ar­v irðið á ups­an­um er minkað næstan 30 prosent sama tíðarskeið, úr 79,5 milli­ón­um niður í 56,8 mió. krónur. Hinvegin er tilsvarandi meira til av toski, og tað kann hava bjargað fleiri av upsabátunum—teirra saml­ aða avreiðingarvirði er, tá øll fiskasløg eru íroknað, bert minkað við tveimum prosent­um. Tilsamans hava hesir trol­a rarnir avreitt fyri umleið 190 mió. kr. fyrra hálvár í 2019. Tað er also ikki nógvur upsi til nú; kortini hoyra vit ofta um økir sum verða stongd vegna boð frá skipunum um at nógvur smáur upsi er at fáa. Sambært frásagnirnar er hesin upsin longri enn 50 centimetrar men undir 55cm. Í Føroyum er markið millum upsa og smáan upsa 55cm, meðan markið aðrastaðni er 50cm. Sostatt bendir alt á at nakað er til av smáum upsa og at útlitini fyri kom­ andi ár eru sámulig. Tey seinnu árini hevur upsaveiðin annars ligið millum 24.000 og 30.000 tons, sum er lægri enn miðal tey sein­ astu 50 árini.

Upsin er lumpin

toski vísa at sera fá merkir koma aft­ur vórðu merktir, vórðu 30 ps. fiskaðir í úr øðrum londum, fyriheldur hetta seg íslendskum og 12 ps. í norskum og ES rættiliga nógv øðrvísi við upsa. sjógvi, meðan einans 58 ps. av teimum Í sínari PhD ritgerð frá 2012 fingust aftur í føroyskum sjógvi. greiðir Eyðna í Homrum frá um tær Sostatt er greitt at tess eldri tann merkingar av upsa sum eru gjørdar føroyski upsin er, tess størri eru sann­ í Føroyum, og eisini verður saman­ lík­indini fyri at hann verður fingin af­ borið við merkingar í Norra og Ís­ tur aðrastaðni enn við Føroyar. landi. Fiska­merkini sum eru komin Hagtøl skulu altíð tulkast við fyri­ aftur vísa at næstan alt sum er merkt varni. Her má eitt nú havast í huga at í Íslandi og Norra verður fingið aftur einans fáir fiskar vórðu merktir. Ein FLYTIR Í ONNUR LOND har; men av tí sum merkt er í Føroyum niðurstøða kann vera at stórur partur Upsin er størsti botnfiskastovnur undir kemur nógv aftur í Íslandi. Av upsa av upsanum merktur undir Føroyum Føroyum, og at troyta hendan stovn longri enn 60 centimetrar komu heili verður eftirfylgjandi fiskaður í øðrum er gamal siður—vit lesa at føroyin­ 26,4 prosent aftur í Íslandi. londum. Men tað er tó ikki prógvað gar kastaðu nót eftir upsa longu fyri Av teimum upsum sum vórðu at munandi partur av upsanum sum f leiri 100 árum síðan. Síðan 1961 veidd­ir meira enn trý ár aftaná at teir svimur á Føroyagrunninum rýmur hevur Havstovan framleitt hagtøl, og í tilráðingini frá ICES eru somuleiðis Bólkur 2 1/1-30/6 1/1-30/6 Munur kr Munur % hagtøl. Hagtølini fyri upsaveiði vísa Partrolarar 2018 2019 2018/19 2018/19 eisini at vit hava fiskað stórar nøgdir av upsa undir Føroyum í nógv ár. Avreiðingarvirði 192.787.551 188.645.170 - 4.142.381 - 2,1 Upsi verður roknaður at vera í ætt Harav upsi 79.485.121 56.789.218 - 22.695.903 - 28,6 við tosk og hvíting. Men hóast upsin Harav toskur 13.236.885 34.386.969 21.150.084 159,8 vanliga verður fiskaður við botntroli, so uppførir hann seg í ymiskum førum Avreidd tons í alt 24.565 23.144 - 1.421 - 5,8 eins og pelagisk fiskasløg. Upsi sten­ Harav upsi 11.687 9.205 - 2.482 - 21,2 dur t.d. nógv oftari í torvum enn hvat Harav toskur 817 2.014 1.197 146,5 toskur ger. Meðan merkiroyndir av

í onnur lond tá hann gerst eldri enn fimm ár. Hinvegin er tað mótsetta held­ur ikki prógvað. ÓJØVN ÁR TIL UPSA Tølini sum Havstovan brúkar røkka aftur til 1961. Tað árið var veiðin ikki meir enn 9.600 tons. 12 ár seinni, í 1973, lá hon heilt uppi á 57.431 ton­ sum, sum má sigast at vera rættiliga nógv. Hetta var áðrenn vit fingu 200 fjórðinga sjómark, og tá áttu føroy­ing­ ar ikki trolarar sum fiskaðu upsa. Tað gingu 17 ár til vit slerdu rekordina frá 1973. Í 1990 fiskaðu vit nevniliga so mikið sum 61.628 tons av upsa. Tað besta árið í 1980unum var 1984, tá vit fiskaðu 55.000 tons. Men í 2006 veiddu vit 66.902 tons, sum er okkara besta upsaár nakrantíð. Og tað ringasta árið fyri hesa veiði, sum má sigast at ganga upp og niður, var 1996, tá vit einans fiskaðu tilsamans 20.000 tons av upsa.

Talva yvir avreiðingarvirði og nøgd fyrra hálvár 2018 og 2019 (Vørn).

31

SJÓGVUR & FÓLK — #5 MARIA OLSEN

Fram í kór heldur enn í flór Stressandi spurningar um endurnýgging av fiskiflotanum, um fiskirættindi í mun til íløgur og fígging, um manningarfeløg sum óttast brot móti vunnum rættindum, um útróðrar kaos mitt í rokfiskiskapi—har er ov mikið at tríva í. Búi Tyril—Fiskivinnan.com

T

Partrolarin Stelkur hjá Faroe Origin tekur inn eitt stórt hál.

Ídag verður upsin fyri tað mesta fisk­ a ður við partrol­ arum; umleið 2 prosent av tí fiskaða ups­an­um verða fingin við snellu. Í ár hava 26 trolarar verið til fiskiskap í bólki 2, sambært yvirlitinum hjá Vørn. Tað eru 10 pør og seks stakir trolarar, ið fyrr vórðu bólkaðir sum djúpvantstrolarar. Fyri 30 árum síðan vóru umleið 56 partrolarar og 12 djúpvatns­ trolarar.

AÐ TRÝTUR IKKI við avbjóðingum tá tað kem­ ur til at fáa í lag vælvirkandi lógarkarmar fyri ta føroysku fiskivinnuna. Fyri umleið 12 árum síðani samtykti okkara høga ting at siga upp øllum verandi fiskirættindum at fara úr gildi til tann 1. januar 2018. Hildið varð eftir øllum at døma at 10 ár var nóg mikið av skotbrái til at fáa smíðjað og samtykt eina nýggja lóggávu, eina nýskipan, uttan mun til hvør ið fór at sita í Landsstýr­ inum. ĺdag er greitt at hendan samtykt var í veruleikanum ein fullkomin abdikatión av allari ábyrgd. Onkur vil siga at tað eigur ikki at undra alt ov mikið, tí politikarar eru politikarar; men tann ruðu­ leiki sum so leingi hevur gjørt seg galdandi innan føroysk­ an fiskivinnupolitikk bleiv í stóran mun sleptur leysur við hesari ábyrgdarleysu støðu frá politiskari síðu. Fleiri samgongur hava síðani roynt at komið í gongd við at skipa karmarnar av nýggjum men eingin hevur eydnast higartil. Nú kom so ein sokallað nýskipan ígjøgn­

bjargaður bara av hesum eina góða degi. Tá talan er um torvu­ fisk­a rí undir Føroyum er tað ofta bara í ein-tveir dagar at trolararnir fáa fisk. Og all­ ir fáa ikki fisk í senn. Tað er vanligt at okkurt skip rakar betri á enn okkurt ann­að skip í eina tíð, og so skiftir, og teir sum fingu nógv fáa tá minni meðan onkur ann­ar fær meira. Torvufiskarí er sum vera man spennandi hjá teimum TORVUFISKISKAPUR ið raka væl á tann dagin. Skiparar vit hava tosað við siga Men tað er ikki so spennandi at líkt er til at væl meira torvu­ hjá øðrum at hoyra at onkur fiskarí er í ár enn tað ann­a rs hevur fingið meira enn teir hevur verið tey seinastu árini. sjálvir hava fingið. Men tað Torvufiskarí vil siga at av og skiftur skjótt; tað vita teir sum á fáa trolararnir stór sera stór fiska. Tað er tað sum ger tað hál av upsa. Tá er so nógv at spennandi at fiska. Helst er tað er munurin millum góðan tað orsøkin til at summi tíma og vánaligan túr. Ein góðan á sjógvin. Tað krevst ein ávís­ dag ber væl til at fáa so nógv ur mentalitetur fyri at trívast at ein túrur upp á 10 dagar er á sjónum. []

um politiskt, men hon hevur yvirhøvur ikki havt undirtøku í vinnuni og hevur eisini verið broytt f leiri ferðir, og lítið bendir á at hon ikki verður broytt enn meira áðrenn langt um líður. Her er so ein teori: Arb­ eið­ið við nýskipanini hevur verið merkt av einum so høgum stressfaktori at mong av teimum sum hava tikið lut hava illa kunnað fingið tann arbeiðsfrið sum í veruleikan­ um krevst fyri at tað skal kun­ na eydnast. At fáa skil á einum so stórum hurlivasa krevur bæði tíð og tol, umframt stór oyru, góðar greiningar frá fólki við innliti, og meiningsful­ lar samtalur við allar partar í vinnuni—har má orðast ein verulig ætlan sum hongur saman, og ikki koll­siglir so skjótt rákið vendir ella vin­ durin øtlar. Nakrir innlýsandi spurn­ ingar mugu setast og arbeiðast ígjøgnum systematiskt, so mikið væl at úrslitið sum kem­ ur burturúr er nakað sum allir partar kenna seg at eiga í, so teirra undirtøka harvið eisini verður ein sjálvfylgja. Tá er talan um eina loysn sum er víðfevnd, sum tekur atlit til øll viðkomandi áhuga­ mál í vinn­uni og samfel­agnum. Tá høvdu spurningar um akutta endurnýgging av fiski­ flotanum ikki stungið seg upp í ótíð sum ketta upp úr høv­ datrog; alt tílíkt hevði longu verið umhugsað í einari veru­ ligari ætlan. Tað hevði so inniborið at hædd eisini hevði verið tikin fyri spurningum um hvussu

skip verða fíggjað, hvat slag av trygd ið krevst, í hvønn mun og undir hvørjum treytum møgulig útlendsk lut­tøka átti at verið loyvd ella ikki. Støði hevði tá eisini verið tikið í tí sannroynd at nýggj skip eru meira orkusparandi, minni dálkandi og í allar mátar meira effektiv enn gom­ ul, og tí bæði búskaparliga og umhvørvisliga meira ynskilig. BEST FYRI ØLL Torførir kjarnuspurningar um rættindi at fiska, og hví slík rættindi verða latin hvørjum, undir hvørjum fyritreytum, hvørjar avmarkingar ið skulu vera tengdar at teimum, hvørji krøv ið skulu fylgja við—teir spurningarnir høvdu somu­ leiðis verið avkláraðir, um enn aftan á grundiga umhugsan. Tá hevði eingin verið í iva um hvørjar spælireglurnar eru, og yvirskipað endamál høvdu verið greið í mun til ymisk atlit—veri seg til sam­ felagsbúskap, útflutningsvirði, arbeiðspláss, útbúgving, gran­ sking og menning, ella annað. Tann veruliga ætlanin hevði eisini gjørt upp við spurningar so sum ójavnt ok millum fiskivinnu og alivinnu tá tað kemur til eitt nú avgjøld og longd á loyvum og rættind­ um; tí báðar vinnurnar eru partur av fiskavøru ídnaðinum, sum livir av at selja fiskavørur á altjóða marknaðum. Eisini hevði tað flótandi markið millum fulltíðar og parttíðar riknan útróður verðið lagt í eina fastari legu sum ikki ger tilveruna ov órættvísa móti teimum ið hava útróður sum livibreyð, sum

stríðast eisini í ringum tíðum men sum, tá ein skái endi­ liga kann geva teimum ein hart tiltrongdan bonus, verða yvirrend av øllum øðrum sum knappliga vilja framat so skjótt tað frættist at nógvur fiskur er at fáa. Umframt hóskiliga javn­ vág millum fiski- og alivinnu, hevði ein verulig ætlan lagt karmar sum tryggjaðu skyn­ samar og natúrligar javnvágir millum tey ymisku fiskaríini— uppsjóvarfisk, upsa, botnfisk, skeljafisk—og millum størri skip og minni bátar. Eisini teir møguleikar eitt alternativ sum havbit um­ boðar, og sum Løgtingið fyri ikki so langari tíð síðan hevur samtykt at vit skulu kanna nærri, høvdu verið tiknir meira í álv­ara. Tað sama er at siga um taraaling, ið tó longu í ávísan mun er komið í gongd og sær út sum ein lovandi vinnuspíri. Ein verulig ætlan hevði sjálvandi eisini fevnt um at lagt optimalar rammur fyri virksemi á landi í tann mun tað er grundleggjandi fyri fiskivinnuna og fiskavøru ídn­aðin, herundir framleiðsla av frystum, feskum, saltaðum, roykt­um, turkaðum ella nið­ ur­sjóðaðum vørum, umframt goymslu og flutning so væl sum aðrar tænastur, eitt nú heilsu­ frøðiligt eftirlit, vørumenn­ ing, marknaðarførsla og søla. Hetta hevði eisini um­fat­að alt frá arbeiðsumstøðum og sátt­ málaviðurskiftum til kapp­ ing á altjóða marknaðum og viðurskifti annars kring utt­ an­ríkis­handil. Við at gjørt eina slíka ætlan, og gjørt hana væl og sakliga á so breiðum grundar­ lag, hevði uttan iva eisini borið til at minkað munandi um pol­itiskt klandur og spjaðing í samanhanginum, soleiðis at arbeiðið týðiliga og greitt snúði seg um hvat sum er best fyri land og fólk, fyri samfelagið og vinnuna og harvið øll. []

Lossa ísaðan fisk í Klaksvík.

32

SJÓGVUR & FÓLK — #5

Fuglafjørður. Kraftdepil Føroya vinnulívs.

Nordixis

FUGLAFJØRÐUR kann væl og virðiliga kallast Føroya fremsti vinnudepil av sínum slag. Fleiri av landsins bestu fyritøkum hava sæti her — eitt fjøltáttað og framkomið vinnulív hevur tikið seg upp við virksemi savnaðum serliga kring havnarlagið. Fleiri av feløgunum sum búleikast her kappast á hægsta stigi í altjóða høpi, og hava eina tøkniliga og handilsliga vitan og serfrøði sum av røttum má sigast at liggja í heimsklassa. Umframt fiskivinnu, fyrst og fremst uppsjóvarvinnuna, sum í 1960unum legði lunnar undir tað nógva av hesari stóru menning, hava vit so við og við fingið aðrar vinnugreinar afturat, mest knýttar at sjóvinnu og fiskaídnaði, íroknað alivinnu, bæði hvat viðvíkur framleiðslu og tænastum. Her vitja mong skip, m.a. uppsjóvarskip og frystitrolararar úr ymsum londum, mestsum hvørja viku, ofta dagliga, og virksemið kring hetta er meira umfatandi enn fólk flest geva sær um. Her mala vinnuhjólini bæði stútt og skjótt, útboðið av altumráðandi tænastum til ídnaðin er stórt, og tey krøv ið verða sett til dygd eru sera høg. Her er veruliga talan um ein kraftdepil.

Vit bjóða skipum og manningum eina fullkomna loysn. Fuglafjarðar Havn liggur sera væl fyri, eisini í mun til veður og vind, og hevur tilsamans 1.200m av atløgubryggju, dýpi fram við kaikanti millum 6m og 14m. Tænasturnar sum fáast í Fuglafirði skara framúr á fleiri økjum, og ongastaðni í Føroyum er betri enn her at — • Landa uppsjóvarfisk, til matnað ella ídnað; • Leggja upp frysta vøru á goymslu (goymsluorka umleið 30.000 tons); • Heinta fiskireiðskap (trol, nótir, tilhoyri); • Fáa umvælingar gjørdar (stál, maskinur, elektronikk o.a.); • Taka feskvatn ella proviant; • Bunkra (MGO, HFO og allar blandingar har ímillum); • Sleppa av við spillolju; • Og mangt meira — spyr okkum. +298 238054 www.portoffuglafjordur.com

bunkers

BERGFR ST

+298 77 00 60

COLD STORE

Fuglafjarðar Havn

33

SJÓGVUR & FÓLK — #5

Manningarfeløg: Sáttmálatryggjað rættindi hanga í tunnum tráð Ei undur í at manningarfeløgini eru ill og hørm um ‘rættindahavara’ hugtakið í lógini um sjófeingi, har skipanin við veiðiloyvum tengd at skipum eisini er avtikin — feløgini eru við at missa eftirlitið við sínum sáttmálaviðurskiftum. ir­liti við at lógin verður hildin. So mikið tykist greitt: uttan ØROYA Fiskimannafelag mun til um lógin verður fylgd og Føroya Skipara- og ella ikki, so eigur umsitingin á Navigatørfelag eru sum skilst Fiskimálaráðnum sína ábyrgd, í øðini og skelkað av tí sum ella í minsta lagi eina skyldu tann nýggja lógin um sjó­feingi at greiða frá týðiliga og klárt inniber fyri teirra limir, ikki hvussu hesin problem­atikk­ minst tá tað kemur til at kun­ ur hongur saman eftir teirra na halda eftirlitið við at hýrur bestu sannføring. verða goldnar sambært gald­ andi sáttmálar. Trupulleik­in JÚST FAKFELØGINI stendst serliga í sambandi við “Tað vísti seg at tað var ikki rætt at skip verða leigað til fiski­ at loysa veiðiloyvið frá stálin­ skap av pørtum sum nú kall­ um,” staðfestir Jan Højgaard, ast ‘rættindahavarar’ í sam­ for­maður Fiskimanna­fel­a gs­ bandi við menningarkvotur ins, í einum skrivi undir heit­ og kvotur keyptar umvegis in­um “Veiðiloyvi mugu aft­ur uppboðssølu. á skipini.” Ein ‘rættindahavari’ er “Hetta hevur givið mann­ nevniliga ikki neyðturviliga ingar­feløgunum stórar trupul­ eitt fiskireiðarí og hevur tí leik­ar,” skrivar hann. heldur ikki neyðturviliga “Áðrenn loyv­ini vórðu tikin nakran sáttmála við mann­ av skip­un­um, kundu mannin­ ingarfeløgini. Tað sum fyrr garfeløgini nýta sáttmálan til kallaðist veiðiloyvi, og sum at tryggja okkum sáttmálaá­ sambært lóg altíð var tengt setta hýrupartin av heildar­ at skipi—og harvið eisini var veiðini. Hetta ber ikki altíð til umfatað av sáttmálum millum í dag, tí nú eiga rættindaha­ reiðarí og manningarfeløg— varar fiskin.” er snøgt sagt ikki til í tí nýgg­ “Hetta hava fiskimenn kent ju lógini. sviðan av tá rættindahavarin Soleiðis eru manningar­ spekulerar við sølu inni á feløgini nú, í teimum førum landi,” leggur Jan Højgaard ‘rættindahavarin’ ikki er eitt afturat. fiskireiðarí, vorðin avbyrgd “Av royndum vita vit at nú frá annars sáttmálabundnum tað er latið víðopið fyri spe­ innliti í viðurskifti kring kulantum, so kemur tað upp­ avtalur um prís á landaðum fiski—hóast teirra hýrur júst eru treytaðar av hesum prísi. Føroya Fiskimannafelag og Føroya Skipara- og Navi­ gatørfelag hava sum skilst gjørt vart við hendan trupul­ leika yvir fyri Vinnunevndini í Løgtinginum, men enn er ó­g reitt hvat ið politikararnir ætla ella ikki ætla at gera við málið. Eins og vit hava víst á fyrr á hesum bloggi, meinar Fiski­mannafelagið eitt nú at ósamsvar í fleiri førum hevur verið millum lóg og prak­ sis í sambandi við útlutan av veiðirættindum, umframt at ógreiði valdar viðvíkjandi eft­ Búi Tyril—Fiskivinnan.com

F

Deksarbeiði umborð á uppsjóvarskipum

byggj­andi vinnulívið, ið skal tryggja framtíðina hjá føroy­ ingum, at følna. Tað ber til undir verandi lóggávu at lata lítið og onki virði vera úti á skipinum, við at rættinda­hav­ arin keypir sjálvur fiskin fyri ein prís ið er væl niðanfyri tað hann kundi farið fyri. Soleiðis ber eisini til at virðisøkja í 3. og 4. liði, uttan at manning­ ar­feløgini kunnu fara eftir reið­a ranum, tí tað er rættin­ dahavari ið hevur fingið grønt ljós til at virðisøkja uttanfyri Føroyar.” Víðari sigur formaðurin: “Før­oyingar hava [mist], og koma við hesi skipan at miss­a rísastórar upphæddir, tað kunnu vit ikki góðtaka. Hetta snýr seg um at skapa góð kor til føroyska samfelagið. Tað gera vit við at steðga spekul­ atión og geva góðar karmar til okk­ara vinnu.” Júst so. At máa burtur av tí tryggleika sum við stríð og strev er uppbygdur og tryg­ gjaður umvegis sáttmálarnar á arbeiðsmarknaðinum er ein vandamikil kós at ganga fyri eitt samfelag. Royndirnir vísa, ikki bert her heima men aðrastaðni við, at júst fak­ feløgini eru við til at borga fyri at eitt samfelag kann varðveita ein sterkan bul av

góðum arbeiðsplássum og hollari vitan. Slíkir bygnaðir mugu varðveitast, um man ikki vil enda sum eitt u-land. NEYVAN SEINASTA ORÐ “Sum advokatur havi eg staðfest at Løgtingið hevur heimild at lóggeva á økinum, hóast avleiðingarnar stund­ um kunnu vera óhepnar,” viðmerkti Páll Nielsen til skrivið hjá Jan Højgaard. Um sítt arbeiði fyri Fiski­ manna­felagið segði advokat­ urin: “Uppgávan hjá mær hevur verið at staðfesta hvørj­ar ítøkiligar ávirkanir tann nýg­ gja lóggávan hevur á gald­ andi sáttmálar (t.v.s. rættindi og skyldur hjá manning og reiðara), og at kanna hvussu sáttmálarnir kunnu tillagast ta nýggju lóggávuna.” Hann legði afturat: “Sum m.a. Jan Højgaard hevur víst á, so er stóri trupulleikin at lógin gevur møguleika fyri at nýggir aktørar koma inn í skipanina, og at hesir ikki eru partar av sáttmála kompleksinum í fiskivinnuni. Sáttmálin hevur sum fyritreyt at tað er reið­a r­ in (skipið) sum eigur kvotuna og fiskalastina, og hetta sæst m.a. í frábýtisrættinum, har manningin kann krevja part av veiðini frábýtta, soleiðis

at manningin sjálv kann selja sín part av veiðini. Hetta ber jú ikki til um tað er ein uttan­ fyristandandi persónur (felag) sum eigur veiðina, tí reiðarin kann ikki ráða yvir ognunum hjá øðrum.” Okkara elsta fakfelag, Føroya Skipara- og Navigatør­ felag, verður annars 125 ár í næsta ár. Formaðurin í felagn­ um, Annf innur Garðalíð hevði eina stutta viðmerking: “Navigatørar sóu týdning­in í at sigla undir skipaðum við­ ur­skiftum, har spurningar so sum hvat eiga vit av lastini, hvat eiga vit av veiðivirðinum, vórðu avkláraðir.” “Men,” legði Annfinnur Garða­líð harmur afturat, “nú er líkt til at tað sum er uppar­ beitt eftir 125 ár, vilja ráðandi pol­i­tikarar smildra sundur.” Spurdir um teir kunnu liva við støðuni sum hon er, hava umboðini fyri Fiski­ manna­felagið og Skipara- og Navigatørfelagið onga við­ merking í løtuni. Sannlíkt man vera at feløgini bíða við møguligum útspæli ella tiltøkum til nýtt landsstýri er skipað aftan á komandi løgtingsval. Men hvat enn ið hendir ella ikki hendir, og nær—í hesum máli er neyvan seinasta orð sagt enn. []

MARIA OLSEN

34

SJÓGVUR & FÓLK — #5

Vóna at vinna a laksalúsini aftan á Síðan 2006 hevur yvirhøvur gingið væl at ala laks í Føroyum, men lúsin er ein kostnaðarmikil plága sum hevur etið alsamt meira burtur av lønseminum í vinnuni, samstundis sum sjúka hevur rakt nøkur alibrúk. Eivind Jacobsen & Búi Tyril

H

ÓAST VIT í Før­ oy­um hava framleitt nógv­ a n laks hesi sein­astu árini, eru vit slopp­ in undan stórum felli; men laksa­lúsin hevur leingi verið ein trupulleiki og er fram­veg­ is torfør at fáa heilt bilbugt við, hó­ast stór og dýr tiltøk eru sett í verk móti snultaranum. “Fyri trimum árum síðan høvdu vit rættiliga stórar av­ bjóð­ingar av laksalús,” segði Rúni Dam, stjóri á ráð­gev­ ing­ar­v irkinum Avrik. “Tað er tó líkt til at trup­ ul­leikin er minkaður frá at umboða nakað sum minnir um eina álvarsliga hóttan til at vera nak­að sum tamarhald tykist vera á og sum kann loysast. Men tað er greitt at hesin trupulleikin má ikki undirmetast, tí vandi er alla tíðina fyri at lús­ i n bluss­ ar upp—hon nørist nevniliga ófatiliga skjótt.” Sostatt ræður tað at alla tíðina um at halda lúsini í skák og forða fyri at hon kemur fyri seg, tí so skjótt hon ger tað kann hon gera stóran skaða. Og nú ið nýggj, um­hvørv­ is­ v inarlig viðgerð verður kom­binerað við longri tíð á landi fyri smoltið og styttri tíð í sjónum fyri laksin, er lukkutíð okkurt sum bendir á at tey seinastu tiltøkini móti lúsini fara at muna væl meira enn nakað fyrr hevur gjørt. ĺ løtuni verður sum skilst bíðað í spenningi eftir hvussu leikur fer. Men sum heild gongur sera væl í okkara alivinnu, og tað sum fyrst og fremst hevur givið henni vind í seglini, er tann høgi søluprísurin á laks­inum, serliga tí føroyska. Samstundis er framleiðslan fleirfaldað síðan 2006, tá hon lá um 20.000 tons; tey sein­ astu umleið seks árini hevur hon verið umleið 80.000 tons árliga. Vøkstur kann eisini ganga ov skjótt, eins og alivinnan hevur ásannað fyrr. Undir tíðarskeiðnum 1998-2004 øk­ tist framleiðslan nevniliga úr 20.000 tonsum upp í 71.000 tons upp á bert seks ár. Tá fingu alibrúkini ILA sjúkuna,

sum gjørdi at fiskurin mátti slaktast tó at hann kundi sel­ jast og etast. Men prísurin á alilaksi, serliga føroyskum, stóð í botni, og soleiðis fóru flest okkara al­ ibrúk um koll, meðan penin­ gastovnar mistu hundraðtals milliónir krónur. Tað eydnaðist tíbetur at venda gongdini, og síðan 2006 er útflutningsvirðið á laksinum hækkað úr 500 mió. upp í 3,8 milliardir kr. í 2017; í 2018 lækkaði tó virðið við umleið 500 mió. til 3,3 mia.

kr. í 2012. Men síðan 2012 er prísurin hækkaður hvørt ár, til hann náddi upp á 62 kr. kilo í 2017; í 2018 lækkaði prísurin so aftur fyri fyrstu ferð í seks ár og kom niður á 56 kr. kilo. Sambært Kontali Ana­ lyse hava føroyingar hvørt ár síðani 2008 eisini fingið hægri exportprís enn norðmenn. “Aliringar liggja jú á sjó­ num, og tí eru ávísir vandar og ávísar avmarkingar at taka hædd fyri,” staðfesti Rúm Dam. “Tey seinastu meira enn 30 árini hava vit havt aling á VÆL SKIPAÐ DATA flestu firðum í Føroyum. Vit Hagtøl frá aliráðgevanum kunn­u siga at tess meira laks Avrik vísa at síðan 1993 hevur vit ala, tess størri verður trýstið miðal prísurin fyri útfluttan á náttúruna, og tí noyðast føroyskan alilaks verið rætti­ alarar at finna ta røttu javn­ liga ójavnur. Hann lá um 30 vágina, soleiðis at sum mest kr. kilo 1993, hækkaði eitt fæst burtur úr so burðardygt sindur fram til 1995 og fall sum møguligt. Men her má so í tvey á og gekk síðan upp eisini takast hædd fyri óvanl­ aftur til ein lítlan tind í 2000 igum hendingum so sum sjúk­ men skramblaði so heilt niður um og øðrum sum í ringasta á 20 kr. í 2003, fyri síðan at føri kann gera enda á alingini toyggja seg uppeftir og detta á sjónum. Júst soleiðis sum tað niður aftur tvær ferðir, við altíð er í nýggjum vinnum, eru einum toppi á umleið 40 kr. í nógvir feilir gjørdir og nógv er 2010, og so niður aftur á 30 lært.”

MARIA OLSEN

Ein stórur vandi liggur í sjúkum, sum kunnu taka seg upp og spreiða seg til øll ali­ brúkini. “Fyri at fyribyrgja hes­ um, hava vit strangar reglur sum siga at all­u r fiskur sum kann vera sjúkur skal slaktast beinan veg,” segði Rúni Dam. “Hetta kemur eisini fyri av og á, men tey seinastu árini hava vit bert havt einstøk dømir, tíbetur. Men tá tað hendir, eru avleiðing­a rn­a r so mikið stórar at tær síggjast væl aftur í hagtølunum.” “Vit seta umleið 15 mió. smolt út um árið,” vísti Rúni Dam á. “Tað vil siga at fyri hvørjar 150.000 laks­a r sum doyggja hækkar felli eitt prosent. Við t.d. sjúku ella al­ gum og kanska einari óhepn­ ari avlúsing, kann man missa eina til f leiri ferð 150.000 fiskar.” Also tá okkurt rakar, er avleið­ i ng­ i n sera stór. Hin­ veg­in, av tí at alarar nú eiga so nógv ymisk aliøkir, verður skaðin í krónum kortini ikki so stórur. Fyrr, tá hvør alari bert átti eitt lítið øki, kundi eitt slíkt óhapp lættari enda við konkursi fyri teir alarar sum blivu raktir av tí. Orsøkin til at hagtølini fyri ali­vinnuna eru so væl skipað sum tey eru, liggur í at Avrik hevur bein­leið­is at­ gongd til tær mongu skráset­ ing­a rn­a r sum alarnir dagliga gera. Sambært ‘Ringar á Sjón­ um’, ein bók sum Helgi Jac­ obsen skrivaði og Hav­bún­ að­ a rfelagið gav út í 2011, byrjaðu føroyingar fyri umleið 50 árum síðan at ala í størri mátistokki. Men fleiri fingust við aling langt áðrenn 1970, eins og framgongur í bókini.

fiskurin illa fyri, og enn verri so hvørt sum meira lús kemur, sambært Kirstin Eliasen, ið er granskari og leiðari á deildini fyri fiskaheilsu á Fiskaaling. Laksalús livir á laksi, og tað skulu tvær kynsbúnar lýs á sama fiski til fyri at nørast; men tað gongur skjótt fyri seg—har er sera stutt tíð mil­ lum ættarliðini. Frá tí at lak­ salús gýtir, ganga bara tríggir til seks dagar til ungarnir eru klaktir, og longu aftan á eina til tvær vikur hevur tann lítla lúsin sett seg á laksin. Tvær vi­ kur aftaná at lúsin hevur fest seg, klárar hon at flyta seg á laksinum; 24 dagar aftaná at lúsin hevur fest seg er hon fullvaksin, og 42 dagar aftaná at hon hevur fest seg, er hon gýtingarfør. Tað merkir at hvørt æt­ tarlið strekkir seg yvir umleið 60-70 dagar. Hitin í sjónum hevur nógv at siga fyri hvussu skjótt tað gongur frá tí at lúsin hevur sett seg á laksin til hon gerst kynsbúgvin. Og við tað at hvør einstøk laksalús leggur í miðal 13.000 egg, og longu tveir mánaðir seinni hevur hvør ungi klakt enn eitt ættar­ lið av snultarum, so er greitt at her er talan um ótoy sum nørist við øgiligari ferð. Tískil krevst ein veldigur inn­ s ats­ u r til at halda lúsa­ stovn­inum niðri so frægt sum gjørligt. Við so stuttari tíð millum hvørt ættarlið, gerast lýsnar eis­ i ni skjótt mótstøðuførar móti ymiskum evn­u m, sum aftur ger tað trupult at viðgera móti lús. Soleiðis royndu alarar í nógv ár at brúka ymisk­a n heilivág, men tað gekk bara stutt tíð til lýsnar vórðu mót­ støðuførar og virknaðurin av heilivágnum var burtur. Hesi seinastu árini eru NÓGVIR LÚSAUNGAR alararnir ístaðin farnir undir Ein tann størsta avbjóðingin at brúka rognkelsi, feskvatn hjá alivinnuni er laksalúsin, og heitt vatn. Lýsnar tola ikki sum ger at fiskurin veksur se­ feskvatn, sum fær tær at loys­ inni. Er ov nógv av henni, so na frá fiskinum. Rognkelsi eta uppstanda fleiri vansar fyri lús av laksinum og svimja í ali­ fiskaheilsuna. Tá talið av lús ring­un­um saman við honum. í ali­brúk­um veksur, kann ein Føroyskir alarar brúka avleiðing gerast at fiskurin ídag ikki heilivág móti laksa­ missir hugin at eta og tí veksur lús, og hava ikki gjørt tað í seinni. Eisini kemur tað fyri at longri tíð. fiskar doyggja av hesum. Alarar hava funnið útav at Er ov nógv av lús so gerst um fiskurin ikki stendur ov

35

SJÓGVUR & FÓLK — #5

  vaksandi felli í alivinnuni

MARIA OLSEN

leingi í sjón­um, so er trupul­ leikin av lús mun­andi minni. Hvørja ferð laksurin verður tikin í einum aliøki, verður økið í fýra mánaðir lagt stilt hvat viðvíkur alivirksemi— sum eisini er ásett við lóg. Hetta minkar um dálking á botninum undir aliringum og minkar um vandan fyri at laksalús livir víðari í økinum fram til næstu útseting. ĺ stuttum merkir nógvur laksur á sjónum at tað eisini er nógv laksa­lús til staðar, og her vísa hagtølini at fellið hevur verið vaksandi. Síðan 2006, tá lítið av laksi var í sjónum sam­an­borið við nú, hevur fellið—tað lutfalsliga talið á laksi sum er deyður í ringunum fyri síðan at verða burt­u r­b eindur—verið vak­ sandi. Fellið var heilt niðri á 2,7 prosentum í 2005 men var í 2018 komið upp á so mikið sum 17,2 prosent, sambært Kontali Analyse. Also nærum sætti hvør laksur í Føroyum sum varð sett­ur á sjógv í fjør,

doyði áðrenn hann var nóg stórur til at verða tikin. “Hóast 17,2 prosent ljóðar sum eitt høgt tal, so er tað framvegis lægri enn tað er hjá øðrum hvørt ár,” segði Rúni Dam. “Í Føroyum hava tølini yvir felli tey seinastu mongu árini ligið langt niðan fyri til­ svarandi tøl í øðrum londum.” Men nú tey seinastu tvey árini hevur Chile yvirhálað okkum á hes­u m øki, skilst. Ein orsøk til hetta kann vera at vinnan har noyddist at slakta alt í 2016, og tí er enn so lítið av alifiski í sjónum har. Eitt tílík støða gjørdi seg galdandi í Føroyum í 2005, tá ali­v inn­ an ikki hevði ikki pengar til at seta smolt út á sjógv. KAPPING Felli er annars eitt tal sum alarar ganga sera høgt uppí, ikki minst tí tað hevur ógvu­ liga stóran týdning fyri fram­ leiðslukostnað og kapp­ i ng­ ar­føri. Tey seinastu tvey-trý

árini hevur fellið í Føroyum verið á leið tað sama sum í Norra og nakað hægri enn í Chile. Og av tí at Norra og Chile eru nógv tey størstu framleiðaralondini, so er tann kapp­ing­a r ­f yri­mun­u r vit høv­ du á hesum øki mistur. Síðan 2010 hevur fram­ leiðslukostnaðurin í Føroyum verið lægri enn í Norra og Chile; men í fjør fór okkara framleiðslukostnaður upp um tann í Norra og Chile. Sostatt hava vit eisini mist tann kap­ pingarfyrimunin. Í løtuni hevur okkara aliv­ inna bestu úrslit at vísa, men tað er tí at føroyskur laksur framvegis fær betri prís á marknaðinum enn laksur úr Norra og Chile. Fleiri orsøkir eru til at fram­leiðslu­kostnaðurin vek­ sur og kapp­ing­ar­førið versnar. Onkur óhapp so sum algur í Kolbanargjógv og sjúka í Vágoynni síggjast væl aftur; men størsta einstaka orsøkin til at kapp­ing­a r­førið minkar

er laksalús, metir Rúni Dam. “Laksalúsin rakar øll ali­ brúkini alla tíðina,” viðmerkti hann. “So tann stóra avbjóðin­ gin er at minka fellið elvt av laksalús. Og har vil eg meta at okkara alarar fylgja væl við og avlúsa javnan, og tað sær út til at rognkelsi og feskvatn er ein gongd leið sum loysir uppgávuna, kombinerað við strategiina at geva fiskinum styttri tíð í sjónum.” So lúsin er ein av orsøku­ num til tær risastóru íløgur­ nar í framkomnar smolt­ støðir, sum ger tað møguligt fyri alararnar at lata smoltini vaksa seg enn størri áðrenn tey verða sett út á sjógv —størri smolt merkir styttri tíð fyri laksin í sjónum, harvið minni av lús og minni tørvur á at av­ lúsa ofta. Soleiðis er ætlanin at fáa fellistølini munandi niður, samstundir sum laksurin verður betur fyri, etur meira og veksur skjótari. “Tey seinastu tølini vísa at

fellið er sera lágt nú,” segði Rúni Dam. “So tað sær hóast alt rættiliga gott út; men enn er laksurin í ringunum og alararnir hava ongan hug at selja skinnið fyrr enn bjørnin er skotin.” []

36

SJÓGVUR & FÓLK — #5

Vilja hava uppboðssølu avtikna N

Búi Tyril

Ú BÆÐI ár og dagar eru fráliðin síðan tað nógva av tí sonevndu nýskipanini av fiskivinnuni kom í gildi, trýt­u r ikki við órógv millum leið­andi fólk í vinnuni um vaks­andi óviss­ ur og minkandi inn­ t økur orsakað av uppboðssøluni av fiski­rætt­indum. ĺ almennari viðmerking til støðuna heit­ir formaðurin í Skipara- og Navigatørfelagn­ um á Lands­stýr­ið og Løg­ting­ ið um at broyta partar av lóg­ ini um fyrisiting av sjó­feingi, so­leiðis at uppboðssølan av fiski­rættindum verður avtikin um­framt at broytingar verða gjørdar í treytunum kring menningarkvotur fyri at steðg­a tí hann kallar “eitt álop á sáttmálatryggjað rættindi.” “Uppboðssølan av fiskirætt­ ind­um hevur sett tann vanliga fiski­mannin langt niður í løn,” segði formaðurin í samrøðu

við Sjógvur & Fólk. “Eingin fær nakað burt­u r úr hesum, og rættindini verða javnan keypt alt ov dýrt; tí soleiðis er hetta lagt upp. Lands­k assin hevur skorað kass­ a n sum tann einasti, men tað verður ein stokkut gleði tí hetta ger vinnuna fátækari, og tað merkist áðrenn vit vita av. Tí vilja vit heita á øll sum sita í okk­ara Lands­stýri og Løg­ tingi, uttan mun hvønn flokk tey hoyra til, um at steðga hes­ ari uppboðssølu sum skjótast, áðr­enn skaðin av henni gerst enn verri enn hann longu er.” ‘UMHUGSA STIG’ Annfinnur Garðalíð legði aft­ ur­at at manningar á fiskiskip­ um hava merkt sviðan av minkandi inntøkum síðan upp­boðssølan av rættind­u m tók seg upp. Samstundis krit­i s­e raði hann lógarsmíðið kring fiski­ rætt­indini fyri at hava sett mann­ i ngarfeløgini í eina

“ótol­andi” støðu tá tað kemur til at hava eftirlit við at sátt­ málar verða hildnir. “Nógvar manningar hava mist munandi inntøkur tey sein­astu umleið fýra árini, í onkr­u m førum heilt absurd nógv,” segði hann. “Vit hava víst á dømir har manning­in hevur mist heilt upp í 90 pro­sent av søluvirð­ in­um í sam­bandi við avreiðing, tí lands­k assin er farin avstað við øll­um. Sum fakfelag hava vit ferð eftir ferð víst á vandan við at koyra fiskirættindi sum ann­a rs altíð hava verið trygg á upp­boðssølu, men politikar­ arn­ir tykjast hvørki at hoyra ella skilja.” “Nú er sjón fyri søgn,” legði formaðurin afturat, “og øll kunnu ídag staðfesta at hend­ an upp­b oðs­­s ølan er totalt miseydnað, og hevur als ikki givið okkum fleiri aktørar í vinnuni, sum ann­a rs var eitt stórt argument fyri at inn­føra hana. Hvat við­v íkur menn­

MARIA OLSEN

Annfinnur Garðalíð, formaður í Føroya Skipara- og Navigatørfelag, heitir á landsins politikarar um at avtaka uppboðssøluna av fiskirættindum, sum hann kallar “totalt miseydnaða” fyri fiskivinnuna og tey sum sigla við fiskiskipunum.

Uppsjóvarfiskur verður pumpaður úr trolposa.

ing­ar­k votum, so hevur Skipa­ ra- og Navigatør­fel­agið víst á vandan við at tað er trup­ult at avrokna mann­ing­ar sum fiska menningar­k vot­ur, tí tá er tað ein triði persónur ella felag sum eigur kvot­u na—ein so­ kallaður rætt­inda­havari, sum ongan sáttmála hevur við manningarfeløgini. Mann­ ing­ar­feløgini hava jú sáttmála við Føroya Reið­ara­felag, men eftir tí nýgg­ju lógini kann ein rætt­inda­havari vera hvør sum helst og nýtist hvørki at eiga

skip ella vera limur í Reið­ara­ felagn­um." "Hetta er nakað nýtt, og hetta er so mikið álvarsligt at tað er ótol­andi; tí tað setir alt tað í vanda fyri at falla burt­ ur sum part­a rnir á arb­eiðs­ markn­að­in­um hava bygt upp gjøgn­u m sam­r áð­i ng­a r yvir langar tíðir. Vit hava eisini sagt frá at vit kunnu snøgt sagt ikki góðtaka hetta. Vit um­hugsa møgu­lig stig men bíða við av­gerð um hetta til aft­an á valið.” []

Fiskimannafelagið tekur undir við áheitan Búi Tyril

MARIA OLSEN

FORMAÐURIN í Føroya Fiski­ m annafelag, Jan Høj­ gaard, sigur at hann “tekur fult undir” við tí sum formað­ ur­in í Skipara- og Nav ­ig­at­ør­ felagnum, Annfinnur Garða­ líð, sigur í hesum blaðnum, har hann alment heitir á pol­ itik­ararnar um at avtaka upp­ boðs­søluna av fiskirættindum. Jan Højgaard segði við Sjógvur & Fólk í stuttari viðmerking: “Har eru vit púra samdir, eg taki fult undir við hasari áheitanini. Hetta er eitt trupulleiki sum fyllir nógv, og tað er vorðið alsamt meira greitt at okkurt má gerast har og tað skjótt. Vit mhugsa støðuna og fara at tosa saman í næstum.” [] Les eisini omanfyri: ‘Vilja hava upp­boðs­sølu avtikna’.

SJÓGVUR & FÓLK — #5

Tí vilja bankarnir ikki fíggja fiskiskip BankNordik segði fyri tíð síðani at óvissa kring fiskirættindi er ein viðvirkandi táttur í at bankin heldur seg aftur í at fíggja fiskiskip— politiskur ótryggleiki um rættindi ger tað framvegis vónleyst at vita um ein slík íløga kann forrentast. MARIA OLSEN

Búi Tyril & Eivind Jacobsen

T

Á TAÐ KEMUR til um­s tøð­u rn­a r hjá før­oy­ ing­u m at útvega fígging til nýggj fiskiskip, bendir alt á at lítið og einki er broytt til tað betra tey seinnu árini. Meðan før­o ysk ­i r peningarstovnar langt frá altíð hava staðið á odda í at fíggja nýbygningar, og fyri alt tað virkir á landi, so gevur eitt nú ein fram­ løga hjá Árna Ellefsen, forst­ stjóra í BankNordik, greiðar ábending­ar um hvussu bankar hugsa í hesum høpi: jú størri váði, jú hægri renta; tess verri útlit fyri at ein íløga kann geva avkast, tess minni sann­ líkt at fígging verður játt­að. “Hví fíggjar BankNord­ik ikki ein størri part av høv­uðs­ vinnu okkara?” spurdi banka­ stjór­in millum annað í sínari fram­l øgu undir tiltak­i n­u m ‘Kveikj­ara­f undur um fiski­rætt­ indi og fígging’ í 2016, har tað eis­ini framgekk at bankans saml­aðu útlán til fiski­skip lógu um 430 mill­iónir krón­ur, svar­a ndi til umleið fýra pro­ sent av øllum út­lán­um bank­ ans. Til spurningin svaraði hann: “Fígging til fiski­v inn­

una hevur seinastu árini verið ávirk­að av at óvissa er um fiski­r ættindi eftir 2018; at part­a r av vinnuni ikki hava ver­ið lønsamir; at kapping er við útlendskar veitarar um fígg­ing til tann meiri lønsama part­in av vinnuni; at tað ikki er møguligt at veðseta fiski­ loyvi/rættindi.” Kreditmeting er part­ur av manna­gongdini tá ið ein ban­ ki skal taka støðu til møgu­ liga fígging, minti Árni Ell­ ef­sen víðari á undir heitinum “Kreditt­meting av fyritøkum í fiskivinnuni í dag,” og helt fram: “Lønsamur rakstur ið er hald­barur uppá sikt: Rakst­ur­ in av fyritøkuni skal metast at verða lønsamur alla avdrátt­ar­ tíð­ina (t.d. 15 ár fyri eitt fiski­ skip). Jú størri óvissa um fram­ tíðar rakstur og lønsemi, tess minni fígging og hægri renta.” Og víðari, “Eginkapital­ ur og/ella ábyrgdarkapitalur: Fiskivinnan er meiri váðafull enn aðrar vinnur, og krevur tí eis­ini lutfalsliga hægri egin-/ ábyrgd­a r­k apital. Jú størri egin-/ábyrgdar­k apitalurin er, lægri verður rentan.” Og síðani um “Virði ið kunnu veðsetast: Bankin

ynsk­ir trygd fyri at læna pen­ ing út. Jú umsetiligari trygdin er, tess lægri vil rentan verða.” Hetta er alt sagt á penum bankamáli, men boðskapurin er tó rættiliga greiður: “Vit fíggja lítið sum er, tí óvissan um fiskiloyvini er so stór sum hon er.” Framløgan var eitt íkast til kjakið um eina komandi fiski­ vinnu­nýskipan. At útlitini fyri at fáa fígging til fiskivinnuna mundu fara at batna undir ein­a ri nýggjari lóggávu sum ikki fór at borga fyri trygg­ ari rættindum, ber illa til at ímynda sær. “Kapitalkostnaðurin er tengd­u r at váðanum,” segði banka­stjórin víðari, og sipaði helst eisini til at tað er hóast alt ein fyrimunur hjá vinnu­ fyritøkum at fáa kostnaðar­ lága fígging av eitt nú íløgum heldur enn at fíggja úr egnum kassa. “Jú størri partur kann fíggj­ast við láni til lága rentu, tess lægri gerst samlaði kap­ ital­kostnaðurin.” ‘VILJIN AT LÆNA FER NIÐUR’ Síðan hartaði hann, um enn rímiliga diskret, Búskapar­ ráðið fyri nakað av tí meira óhepna (Framhald á s. 39)

37

Kollfirðingar vilja… (framh. av s. 26) ĺdag er tað so at øll hini skipini, bæði norðmenn og russarar og EU skip sum fiska á somu leiðum sum vit fiska, hava aðrar kvotur eisini umframt rækjukvotu.” Bjarni Petersen vísti á at umframt rækju­k votuna í russ­ isk­um sjógvi, eiga føroyingar 700 dagar við Svalbard og óav­ markað í Loynikrókinum; hartil kemur Eystur Grønland, har tó einki hevur verið at fingið í nógv ár. Tilsamans skuldi hetta rokkið til fýra-fimm rækjutrolarar. “Um vit gjørdu tað soleiðis at føroysk rækjuskip eisini høvdu eitt sindur av pelagisk­um rættindum, so høvdu vit kunnað havt fleiri nýggj rækjuskip, eini fýra-fimm. Tá høvd­u vit fiskað meira av rækjum og tað hevði givið okk­ um fleiri arbeiðs­pláss, hægri útflutning og fleiri pengar til samfelagið.” Eisini vísti skiparin á at før­oyingar, eins og norðmenn longu gera, kundu fingið fleiri aspir­antar umborð á rækju­ trol­arar, serliga um hesir gerast fleiri. “Um vit til dømis høvdu eini fimm slík skip so var pláss fyri aspirantum umborð so­leiðis sum norðmenn gera. Sum er uppala vit so at siga ongar nýggjar aktørar ella sjó­menn. Á hvørjum norskum trol­ara eru eini tríggir-fýra aspir­antar, har reiðaríið lønar við 9.000 kr. um mánaðin og land­ið við 9.000 kr., eftir hvat eg havi hoyrt. Hjá okkum er eing­in slik skipan av nøkrum slag; men eg haldi hetta er vert at umhugsa.” ‘HYGG EFTIR NORÐMONNUM’ Skiparin hevði í juli eisini eina við­merking á Facebook sum varð endurgivin í onkrum av tíð­inda­miðlunum. “Her liggja vit í russiskum sjógvi millum 20 mestsum nýggj­ar russiskar rækjubátar, all­ir keyptir seinastu tvey-trý ár­ini,” skrivaði hann undir yvir­skriftini “Nýskipan eftir reyv.” “Hetta eru forholdsvís nýgg­j skip sum norð­menn/grøn­ lendingar og kanadiarar hava selt, tí teir hava allir bygt nýtt nú so lagaligar fígg­ing­ar­treyt­ir eru. Sama er í Loyni­k rók­ inum/Svalbard, men har eru tað spildurnýggir norðmenn/ EU skip vit liggja ímill­um, allir við hvítfiskakvotu uttan vit. Flestu teirra hava nýggja tøkni til trý trol. Hett­a meðan eg siti og bíti negl av berum ergrilsi yvir førda ‘nýskipanørvitis-politikkin’—vit einsamallir eft­ir av tí fyrr so stolta før­oysk­a rækju­flotanum upp á eini 12 skip.” Skiparin legði aftur­at: “Felags fyri allar hesar rækju­bát­ ar er at teir hava aðra kvotu eis­ini, ja summir í føroyskum sjógvi, eftir makreli og svart­kjafti. Vit hava bara rækju­k votu, og tá lítið og einki er at fáa av rækjum frá september til mars (seks mánaðir) er bert rækjur illa lønandi aleina; so var upp­lagt at man fekk eina makrel- og svartkjaftakvotu, sum passar júst við ta ringu rækju­vertíðina. Tað vil siga fiska rækjur fra mars til sep­temb­er og uppisjóvarfisk frá ok­tob­er til februar.” “Um soleiðis bleiv gjørt kundu vit havt minst seks nýggj rækju­skip sum hvørt hevði xxxx tons av upp­sjóv­ar­k votu— skip sum frysta veið­ina direkta liv­andi um­borð til besta prís. Tá hevði verið ráð til nýíløgur av skip­um til endamálið, hetta ístað­in fyri søplan vekk av menn­ingar­k votu og upp­ boðs­sølu­k votu sum einki gevur til nakr­an.” ĺ aðrari hvassari viðmerking segði hann víðari: “Annars skilji eg ikki við mín besta fantasi at politikarar kunnu hugsa sum teir tykjast gera, við uppboðssølu- og menningakvotum upp á einans eitt ár—tað sigur bara hvussu stutt teir hugsa, um teir yvirhøvur hugsa. Tað er eingin banki sum vil fíggja nakað við slíkum fiskarípolitikki, og har haldi eg at bankanir eru mestsum ov tigandi.” Hann mælti til at hyggja nærri at norskum langtíðar rættindum og skipanum til frama fyri umhvørvi og nýíløgur. “Politikararnir burdu heldur hugt eftir norðmonnum— har er tað langtíðar eginkvota upp á 25 ár, tí als einki annað ber til um man skal fylgja við í kappingini. Hartil hava norðmenn stuðul i NOX grunninum til at modernisera fyri at minka um CO2 útlát, pluss tað at reiðarin kann taka út átta prosent av bruttosøluni, sum hann fær í stuðli til nýíløgur; tað svarar til einar 10-15 milliónir um árið eyka. Vit hava framvegis einki av hesum, og ikki so mikið sum diskutera tað.” []

38

SJÓGVUR & FÓLK — #5

Blástu upp fiktiva… (framhald av s. 1) tølum, bæði í tíðinda- og í kjaksendingum, har einstakir bús­ kaparfrøðingar vóru fúsir at styrkja søguna um at ein milliard í tilfeings­rentu var tøk at heinta úr fiski­v innuni. Eitt nú var Herman Osk­ars­son gestur í sjónvarps­kjaki tann 7. februar 2017, har hann vísti til tølini í frágreiðingini frá Bú­ skap­ar­ráðnum og umtalaði tey sum vísindalig fakta og gav út­ trykk fyri at spurningur ikki kundi setast við tey. HIMMALRÓPANDI Eisini bygdi Fiskimálaráðið víðari útrokningar, meting­a r og aðrar avgerðir á somu tøl. ĺ einum svari dagfest so seint sum 16. mai 2017, til umbøn um alment innlit frá fríyrkis tíðindamanni, vísti Fiskimálaráðið beinleiðis til uppritið frá Búskaparráðnum. “Vísandi til samskifti við teg og [aðalstjóra Fiskimálaráðs­ins] fyrr í mánaðinum um nakrar útrokningar av tilfeingis­rentu,” stendur innleiðandi í svarskrivinum til tíðindamannin. Fiskimálaráðið helt fram: “Við­fest er rokniark við upp­dat­er­ að­um tølum fyri árini 2011-15 fyri flotan. Tølini eru fingin til vega frá Januar. Út­rokn­ing­arnar eru gjørdar á sama hátt sum Búskapar­ráð­ið gjørdi í 2014 frágreiðingini.” Niðanfyri sæst hvussu tilfeingisrentan er tald saman sam­ bært Búskaparfrágreiðingina: Milliónir kr Ónormal hýra Ónormalur vinningur

396 76

Íalt

472

Rationalisering í heimaflotanum

341

Goldið á uppboðssølu 2012 Tilsamans

70 883

Í roknskapargreiningini hjá Januar sum Fiskimálaráðið vísir til, stendur ein saml­að upphædd sum skal siga hvat hýrurnar eru tilsamans, pluss eitt tal sum skal vísa hvussu nógvir lønmóttak­ a­rar á skip­unum sum hava fingið hesa upphædd, og síðani er upp­hæddin dividerað við manningartalinum fyri at koma fram til eina miðal hýru. Trup­ul­leikin er bara, sum okk­ara greining vísir, at hvørki upphæddin ella manningartalið samsvara við tað sum tær veruligu uppgerðirnar vísa. Hóast uppgerðin hjá Januar ikki tykist vera ætlað til út­ rokn­ingar av nøkrum so avanceraðum sum tilfeingisrentu, valdi Fiski­málaráðið at brúka somu tøl, eins og Búskaparráðið gjørdi. Vit fingu innlit í upp­gerð­irnar yvir allar hýrur frá fiskiskip­ um í bólkinum Nóta­skip fyri árini 2015 og 2017, og saman­ bóru hýr­urn­ar frá 2015 við tølini sum standa í rokniarkinum hjá Fiski­mála­ráðn­um, og munurin er himmal­rópandi. Tølini hjá Fiskimálaráðn­um sum byggja á uppritið frá Bú­ skap­ar­ráðnum frá juni 2014 siga: Hýra tilsamans kr. Ársverk Miðal hýra kr.

412.855.000 166

Tilfeingisrenta í mió. kr. sambært Búskaparráðið (2014) “Ónormal hýra” til manningar

“Ónormalur vinningur” hjá reiðarum

Tøkt fyri landskassan

396

76

472

- 141

- 33

- 174

255

43

298

Mett tilfeingisrenta Áður goldið Eftir at taka inn

Hendan skeiva útrokningin av tilfeingisrentu skal taka støði í tølum fyri fiskiskip fyri 2012.

Manningarhýrur mugu lækka fyri at dekka 85 prosent av tilfeingisrentuni, metti Búskaparráðið

Í

Eivind Jacobsen & Búi Tyril

JUNI 2014 gjørdi Bú­skap­ ar­ráðið eina meting um til­feingisrentu, har nógv fyri­varni vórðu tikin viðvíkj­ andi tølum ið vórðu brúkt sum dømi. Men fólk vóru skjót at yvir­t ulka og spinna politiskar vinkl­ar úr hesum, og detaljur so sum fyrivarni og nettotøl duttu burtur ímillum í øllum tos­inum; ístaðin varð kjakast dúg­liga um bruttotalið í met­ ing­ini hjá Búskaparráðnum. Eftir stendur tó at Búskap­ ar­ráðið metti at 85 prosent av tí tilfeingisrentu sum átti at verðið heintað úr fiskivinn­uni kundi staðfestast í “ónorm­ al­u m hýrum” til manning­a r, meðan 15 ps. kundu stað­fest­ ast í “ónormalum vinningi” hjá reiðaríum. Fyritreytirnar í útrokningingunum detta tó sund­u r orsakað av skeiv­ari sam­a n­teljing av manningar­ hýr­unum, sæst í nærri grein­ ing sum Sjógvur & Fólk av­ dúk­ a r aðra­ s taðni í hesum blaðn­um. Uppritið hjá Búskapar­ ráðn­u m var í tveimum, har­

av annar parturin var um til­feingisrentu í tí føroysku fiski­v innuni, sum ráðið metti at vera føra fyri at gjalda 472 milli­ónir krónur eyka í lands­ kassan út frá tí tilfeingisrentu sum longu var at heinta, um­ framt skattir og avgjøld á fiski­v innuna. Hin parturin snúði seg um at optimera fiski­flotan á Føroya­g runnin­ um við at minka um talið á skipum munandi—tó uttan stórvegis frágreiðingar hesum viðvíkjandi—soleiðis at hetta kundi økja tilfeingisrentuna við øðrum 341 mió. til lands­ kassan umframt vanligar skatt­ir og avgjøld. Her er talan um sokall­ aðar rationaliseringar gjørdar eftir einum modelli við hjálp av rokniarki, uttan at analys­ era verandi flota og uttan at greina fiskiskapin nærri hvat viðvíkur tørvi á reiðskapi og stødd á bátum og skipum í mun til týðandi fyritreytir so sum galdandi havvistfrøði og botn­v iður­skifti. Ikki tess minn­ i verður í upp­ r it­ i num mett at við at lækka talið á skipum og

GREINING manning­u m kunnu eftirver­ andi skip fiska so mikið bet­ ur, og at fiska­stovnarnir tí­skil vaksa, soleiðis at somu skip kunnu fáa enn meira. Eftir øllum at døma er tó heilt sæð burtur frá hav­ lívfrøðiligum og øðrum um­ støðum sum kunnu vera av­gerandi, herundir at fiska­ stovnar flyta seg gjarna í mun til føði, streym og annað, og eta ofta av egnum slag, ella verða etnir, serliga tá nógv er til av fiski í mun til føðina. Tí er tað ikki uttan orsøk at roynd­ir fiskimenn eru skept­ isk­ir yvir fyri tankanum at goyma villan fisk í havin­ um—teir vita av royndum at fiskurin kann hvørva áðrenn hann er fingin til høldar. Tær umrøddu 341 mió. í tilfeingisrentu eru also í besta føri sera ivasamar. FLEIRI IVAST Soleiðis varð—við teimum 472 mió. pluss tær 341 mió., íroknað 70 mió. sum longu

2.487.000

Okkara greining vísir tó at hesi tølini ið verða brúkt eru alt annað enn røtt, og ei heldur ætlað til at útrokna tilfeingisrentu. ĺ tí almennu ársfrá­greið­ing­ini hjá Føroya Fiskimanna­felag sæst týðiliga at sam­svar ikki er millum goldnar hýrur og tey tølini sum Fiski­mála­ráð­ið brúkar við ávísing til Bú­skapar­ráðið og Januar. Hetta sæst neyvari í inn­an­hýs­is skjøl­um við hagtølum hjá manningarfelag, sum Sjógvur & Fólk hevur fing­ið innlit í, og sum stava frá upp­lýsingum ið reiðarí senda fak­felagnum sam­ bært av­talu og praksis ið hevur verið gald­andi í fleiri mansaldrar. Hag­tøl­ini hjá manningarfelagnum vísa at hóast Fiski­mála­ ráðið og Bú­skaparráðið ganga út frá at manning­in á teimum 11 skip­un­um sum eru umfatað í teirra greining telur 166, so er hin­vegin tað rætta mann­ing­ar­talið 345,3—ein munur upp á 179 løn­móttakarar. Og enn verri, tá hugt verð­ur eftir hýruútreiðsl­ un­um vís­ir tað seg at meðan Fiski­mála­ráðið sigur at hýrurnar til­samans vóru 413 mió., siga hag­tølini hjá manningarfelagnum yvir útgjald­ing­a rnar at tann saml­aða hýr­an á uppsjóvar­skip­

Hýrur 2015 uppsjóvarskip (Nótaskip) Búskaparráðið/ Fiskimálaráðið

Manningarfelag

11

11

Mynstrað manning

166

345,3

Hýra tilsamans kr.

412.854.948

242.250.740

2.487.078

701.566

24.627

6.947

Tal á skipum

Miðal hýra kr. Miðal dagløn kr. un­um var 243 mió.—ein munur upp á heilar 170 mió. kr. Sostatt eru tvær álvarslig­a r vil­ lur í bara hesum partinum av út­rokningini hjá Bú­skaparráðnum og Fiski­mála­ráðnum: 179 av

teim­um sum fáa hýru út­goldna verða ikki tald við sum partur av mann­ing­ini; og tann saml­ aða hýran er sett 170 mió. kr. hægri enn hon í veruleikanum var. []

39

SJÓGVUR & FÓLK — #5

Tí vilja bankarnir ikki… (framhald av síðu 37) markað til før­oysk rættindi. Ein uppboðs­s øla kemur at ávirka fígging­ina.” Her kundu vit lagt afturat, á meira gerandisligum máli, at ótryggleikin kring rættindi er elefanturin í rúminum. At keypa fiskirættindi umvegis upp­ b oðs­ s ølu kann als ikki javn­metast við tað at keypa rá­vøru frá einum veitara—har eru rammurnar nevniliga fast­ ar við kendum prísum og van­ liga uttan stórvegis váða fyri at øll vøran verður keypt undan einum í kappbjóðing. Veit­arin av timbri ella mjøli, ella hvat talan nú er um, er í kapping við aðrar veitarar, bæði ver­

vóru goldnar—komið fram til eina samlaða tilfeingisrentu upp á 883 mió. kr. Hendan upp­hædd bleiv tó skjótt í tí almenna kjakinum rundað uppeftir til eina heila milli­ard, m.a. av einstøkum bú­skap­a r­ frøðingum ið fingu stóra rúmd í tíðindamiðlum. Also, sambært frágreiðing­ ina hjá Búskaparráðnum kundi verandi tilfeingisrenta í fiskiflotanum metast til 472 mió. (síða 26); tann størri saml­ a ða upphæddin upp á 883 mió. kr. bygdi hinvegin á at eitt hugsað dømi við op­ timering av heimaflotanum umboðandi 341 mió. eisini varð tikið við í myndina. Fyri at heinta hesa mettu verandi tilfeingisrentu upp á 472 mió. til landskassan skuldu manningarnar dekka— við at gjalda ella fara niður í hýru—so mikið sum 396 mió. (síður 16, 18, 20, 22, 24) meira til landskassan, meðan reiðaríini skuldu av við 76 mió. (s. 16, 18, 20, 22, 24) meira til landskassan. Tó er staðfest í somu frágreiðing at partur av til­ feingis­rentuni longu var gold­ in lands- og kommunukassum, og at 141 mió. av teimum 396

mió. í “ónormalari hýru” vóru goldnar í skatti (s. 27-28), og at reiðarar av ársúrslitinum høvdu goldið 33 mió. í parta­ felgsskatti (s. 28). Soleiðis gevur útrokningin hjá Búskaparráðnum kortini ikki landskassanum tær 472 mió. sum tað bleiv gjørt til, men heldur 298 mió.—sum enntá bygdi á yvirdrivin tøl. Útrokningin hjá Búskap­ ar­ráðn­u m frá 2014 sigur at í 2012 fekk manningin 85 prosent av tilfeingisrentuni og reiðarin 15 prosent; við øðrum orðum skal manningin aftan á skatt gjalda 255 mió. (396141 mió.) og reiðarin 43 mió. (76-33 mió.) í tilfeingisgjaldi. Hendan útrokningin gevur framvegis eina ov høga til­ feingisrentu, tí hon byggir á skeivar fyri­treytir; men tað er sum sagt ein onnur søga. Hóast øll tøl sum Bú­skap­ ar­ r áðið brúkar eru upp­ lýst týðiliga í Búskaparfrá­g reið­ ing­ini frá juni 2014, so tosaðu fjøl­m iðla ­fólk og politikarar sum um at 472 mió. var tann upp­ h æddin ið landskassin kundi rokna við at fáa. Summ­i fóru enntá so langt sum at tosa um milliarda upphæddir at heinta úr vinnuni, eftir øll­ um at døma uttan annað sum grund­a rlag enn tað sum Bú­ skap­ar­ráðið legði fram í 2014. Uttan tó at greina ella aft­ ur­v ísa tær yvirdrivnu meting­ arn­ a r av tilfeingisrentuni, siga politikarar ídag kortini at manningarnar skulu ikki rinda tilfeingisgjald; higartil er tó ikki eydnast at lóggeva so­leiðis at manningin sleppur undan hesum gjaldi. [] Les eisini á síðu 1: ‘Blástu upp fiktiva tilfeingisrentu við skandaløst skeivum hýrum’.

andi og potentiell­ar, og vil tí síggja til at kund­in fær nøkt­ andi tænastu og kann kenna seg tryggan við at hand­ils­ treytirnar ikki broyt­ast frá degi til dags. Eitt sum eisini má havast í mentu her, er at fiskirættindi er ikki ein leverað vøra. Tú máast gjalda fyri kvotu sum tú keypir á uppboðssøluni, eisini um tað ikki eydnast at fiska hana av onkrari orsøk—hon er ikki umsetilig, og tú sleppur

ikki at flyta hana til eftirfylgj­ andi ár. Uttan mun til hvussu tað gongst við fiskaríi, veðri og rakstri annars, er eingin bøn her, eingin samráðing við tað almenna rættinda­mono­ polið—sum tað annars gjarn­a er millum fyritøkur sum hand­la sjálvboðið sínámillum og byggja upp sínámillum álit og gott samstarv. Og hvør fer at veita stór­ veg­is fígging við støði í menn­ ing­ar­k votum, sum bara vara í heilt fá ár?

Bankamaðurin tók annars soleiðis samanum um “Sam­ band ímillum tilfeingisgjald, rentu og krav til eginkapital: Hægri tilfeingisgjald gevur hægri váða/rentu og størri krav til eginfígging; kilogjald skapar størri rakstraróvissu enn ein skattur á botnlinjuna; gjald fyri framtíðarrættindi á upp­boðssølu geva størstu rakst­r ar­ó vissuna—viljin at læna fer niður og rentan fer upp.” []

EIVIND JACOBSEN

sum er komið frá teimum. “Fer at bera til at fíggja skip, uttan at hava trygd fyri fiski­d øgum [ella kvotum] framman­undan?” varð spurt í Búskaparfrágreiðingini frá 2000, har eitt svar kom í næst­a setningi: “Eins væl og virkir verða fíggjað uttan at rávøran er keypt framman­und­an, ella trygd er fyri rávøruni í allari fram­tíð, so ber eisini til at fíggja skip uttan at eiga fiski­ dagar [ella kvotur].” “Jú, tað er rætt, men…” viðmerkti Árni Ellefsen. “Tað finst bara ein seljari av ‘rávør­u ni’ (tað almenna í Føroyum); ‘Rá­vøran’ er av­

Tríggir frítíðarfiskarar í Porkeri flekja dagsins fong.

Hamburgari skipar fyri frítíðarfiskaríi í Porkeri er her. Hann upplýsti at teir keypa ein pakkatúr, har ferð TA SEINASTU tíðina hava við Norrønu við egnum bili, vit hoyrt um útlendskar frí­ gisting í Føroyum og leiga av tíðar­ f iskarar sum landa í báti er íroknað. Teir búgva í Pork­eri. Sum skilst er hetta leigaðum húsum í Porkeri, og ikki nakað nýtt, men tók seg bátarnir teir brúka eru somu­ spaku­liga upp fyri 10 árum leiðis leigaðir lokalt. síð­an tá umleið 10-15 út­lend­ ing­ar komu at fiska. IKKI TAÐ STÓRA Flest allir hesir frítíðar­ Vit tosaðu eisini við ein fisk­a rarnir eru týskarar, og porkening, sum segði at tá tað er ein maður úr Hamburg týsk­a rarnir byrjaðu her fyri sum alla tíðina hevur skipað 10 ár­u m síðan, vóru teir so fyri hjá teimum, upplýsa fólk fáir at eing­in legði merki til í Porkeri. teir; men nú vóru teir so nóg­ Týskararnir vit tosaðu við vir at onkur har í bygdini ikki í bátahylinum í Porkeri vóru slapp framat at brúka sítt van­ fyri­komandi og greiddu frá liga bátapláss. Men týskara­ um ymiskt, og prátaðu eisini rnir høvdu víst á at teir høvdu um samfelagsmál í heimland­ keypt sær atgongd til at fiska in­u m, eitt nú minkandi al­ her og áttu tí at kunna ligga manna­veitingar til pension­ har ið hesin ann­ars plagdi at ist­ a r og vaksandi sosialar liggja. Neyv­an nak­að stórmál, spenn­ingar kring spurningar men nóg mik­ið til at sum­ um flóttarfólki. mum ikki dám­ar støðuna. Ein segði at hann skuldi Fyrr vóru útlendingarnir vera her í tríggjar vikur og nógvir í hvørjum báti, men at hetta er fimta árið hann nú hevur Vørn givið greið Eivind Jacobsen

boð um hvussu nógv fólk í mesta lagi kunnu vera um­ borð í senn. Soleiðis skiftast frítíðarfiskararnir nú ístaðin, soleiðis at bátarnir eru úti í nakrar tímar og koma so aft­ur og fara avstað aftur við nýgg­j­ari. Teir sum hava verið við flekja síðani dagsins fong, sum so verður frystur og tikin við heim. Sambært lokalar keldur er talan um minst 100 týskar frítíðarfiskarar í Porkeri til­ samans gjøgnum summarið. Onkur heldur teir eru upp ímóti 200. “Onkur er her í 10 dagar, aðrir í fýra vikur,” segði ein kelda á staðnum. “Og tá onkur fer heim, so koma aðrir hend­an veg.” Ilt er at meta um hvussu nógv teir fiska, men tað sær ikki út til at nøgdirnar eru stórar, tó er greitt at onkur dagur er betri enn ann­ar. Sum onkur viðmerkti, “nøkur tons verða tað so altíð.” []

40

SJÓGVUR & FÓLK — #5

‘Ikki altíð best fyri fiska­stovnar at skerja veiðina’

Tað gevur ikki meining at tvíhalda um ein einfaldan frymil sum setir natúrligan fiskadeyða alt ov lágt—fiskifrøðilig ráðgeving átti at slept dogmatikki og gjørt meira við lívfrøði og havfrøði, sigur Eivind Jacobsen, ið granskar fiskiskapin undir Føroyum. MARIA OLSEN

H

Búi Tyril

V USSU kunnu vit hækka okkara MSY (maximum sustain­ able yield) við 15 prosentum og kortini fiska burðardygd? Tann spurningin er Eivind Jacobsen farin undir at gran­ ska, í einari verkætlan sum hann vónar harvið kann geva svar upp á fleiri av teimum spurningum um fiskiskapin undir Føroyum sum fólk inn­ an fiskivinnuna hava reist tey sein­astu mongu árini. Eivind Jacobsen er strand­ ingur, fyrrverandi fiskiskipari og fyrrverandi borgmeistari í Sjóvar Kommunu. Hann er eisini kendur sum vinnulívs­ maður—eitt nú átti hann Stranda Máling í nógv ár—og sum viðmerkjari í tí almenna rúminum; harafturat er hann kendur sum vertur fyri væl umtóktum útvarpssending­ um á R7, nevniliga Metis og Kom á 2069. ĺdag arbeiðir hann sum fríyrkis journalistur um­framt at arbeiða við sínari gransk ­ingar verkætlan. “Eg havi altíð havt áhuga fyri fiskiskapi, kanska ser­ liga tí eg eri uppvaksin við fiskivinnuni tætt uppá,” sigur hann. “Pápi var eisini skipari, og hann veit nógv um fiskarí og søgu um fiskiskap og skip og alt tað. So har er longu ein byrjan.” Men hvat fekk teg at fara í holt við at granska fiskiveiði undir Føroyum? “Tað er fyrst og fremst áhugi fyri evninum. Har vóru eisini ábendingar um at nógv av tí sum fiskimenn siga um fiskiskap er rætt, og ráð­gev­ ing­in hjá ICES kann vera

MARIA OLSEN

Eivind Jacobsen, fyrrverandi skipari, er farin í holt við gransking innan fiskiskap undir Føroyum; Sild í framleiðslu (niðast).

iva­som. Har eru onkur glopp, nøkur ting sum ikki hanga sam­an tá tað kemur til ta fiski­f røðiligu ráðgevingina— og tann ráðgevingin hevur jú sera stóra ávirkan á fiskivinn­ una, umvegis tað lógarliga umhvørvið sum vinnan hevur at innrætta seg eftir.” Hvat er tað serliga sum tú hyggur eftir í granskingini? “Partur av tí er ein grein­ ing av týðandi veikleikum í ávísum modellum sum verða brúkt til fiskifrøðiliga ráðgev­ ing. Ymiskt bendir á at støði ikki altíð verður tikið í hav­ lívfrøði ella havfrøði tá víst verður til vísindaliga ráðgev­ ing frá fiskifrøðini, men meira í einum rokniarki—einum gomlum frymli frá 1950unum

sum tíðin langt síðan er farin frá.” Kanst tú siga eitt sindur meira um tað? “Ja, har hugsi eg um tað sokallaða V PA-modellið, sum av onkrari grund vann undirtøku, kanska av tí at tað gav eitt einfalt svar upp á na­ kað sum er alt annað enn ein­ falt. Sambært tað modellið, sum tað enn verður tvíhildið um, setir man alt sum eitur natúrligur fiskadeyði til eitt konstant tal, eitt miðaltal—og tað er eitt rættiliga tilvildar­ liga valt tal, uttan vísindaligt grundarlag. Har sigur man at bara 20 prosent av tí fiski sum er gýtingarførur, t.e. tvey ár og eldri, doyr av natúrligum orsøkum; restin av øllum sum doyr, sigur man víðari, er tað sum verður fiskað. Og so ger man metingar av fiska­stovn­ um út frá hesum, við at taka landingartøl og rokna aftur­ eftir, og ganga og dividera út frá somu premissu, nevniliga at bara ein fimtingur av fiskin­ um doyr natúrliga og restin sum doyr er tað sum verður fiskað.” Jamen, er tað so skeivt?

“Tað er fullkomiliga burt­ ur­v ið at brúka eitt so tilvildar­ ligt tal sum støði í ráðgeving­ ini. Hartil stendur greitt ídag at nógv meira enn fimtingurin av tí fiski sum kemur undan doyr av natúr­ligum ávum. Tað veruliga talið liggur uttan iva væl oman fyri 50 prosent; men veruleikin er at tað vari­ erar óendaliga nógv, so tað er neyvan lætt, um yvirhøvur gjørligt, at finna fram til hvat tað veruliga miðaltalið er. Ein hampiligur toskur gýtir eini 8-10 milliónir egg, eina til tvær ferðir í sínum lívi; so mikið er staðfest havlívfrøði­ liga—og av øllum hesum mill­iónunum av eggum koma í miðal bert eitt-tvey undan og verða til vaksnan fisk. Um alt kom undan, hinvegin, hevði eitt par verið nóg mikið til at hildið einum stovni uppi. Tað er púra greitt at ein sera stórur partur av fiskinum doyr natúrliga—hann kann verða etin av øðrum fiskum, kópi, hvali ella sjófugli, ella doyg­ gja í hungri. Síðani kemur eis­ ini at fiskurin flytir seg, fyrst og fremst í mun til føði, men eisini í mun til ymiskt annað í

havvistfrøðini, so sum broyt­ ingar í temperaturi, saltinni­ haldi og annað.” Men er tað ikki betri fyri fiskastovnarnar og tryggari fyri okkum at veiða ‘ov lítið’ heldur enn at veiða ‘ov nógv’? “Eg haldi vit skulu gera hvørki. Vit skulu veiða so nógv sum møguligt men burðar­ dygt; tað er best fyri fiska­ stovnarnar og tað er best fyri okkum. Tí tað sum í dagsins ráðgeving verður gloymt, men sum er heilt grundleggjandi í øllum hesum, er føðin. Fiskur er í nógvar mátar sum aðrar livandi verur og søkir seg til har ið føði er at fáa. Vit vita at fiskur sum fær ov lítið at eta, hann verður rak og veikur, og gýtir ikki. Tað merkir—og tað vita fiskimenn og flest øll sum hugsa seg um—at um tað er ov lítið av føði í part, so verður minni liviligt og minni vøkstur. So tá tú hevur ein ov stóran stovn, eisini tá talan er um ung­fisk, er best fyri stovnin at fiska av honum so hann minkar; tí tá verður meir­a føði til tað sum livir eftir. Tí er tað ikki altíð best fyri fiska­stovnar at skerja veiðina.” []