NATUUR.RUIMTE maart, april en mei 2021
40 jaar vogelonderzoek
In de Oude Landen
DRIEMAANDELIJKS VERENIGINGSBLAD VAN NATUURPUNT ANTWERPEN NOORD & KEMPEN VZW Jaargang 28 nr 1 - Verschijnt in maart, juni, september en december
Ontdekken 04
Soort in de kijker Dag - en nachtvlinders in het Arboretum van Kalmthout
08
Monitoring Veertig jaar vogelonderzoek in de Oude Landen
20
Zoogdieren in de buurt De bever, ons grootste knaagdier
24
Natuurgebied Noordkasteel: nieuwe en oude natuur tussen stad en haven
27
Dier in de kijker Geen wintertellingen van vleermuizen
30
Rietlandbeheer In de Opstalvallei in Berendrecht
Coverpagina: De Kleine Stapper bij Stappersven © Marc Vogels Lees er meer over op de website antwerpennoord.be
24
20
Beleven 15
Agenda
33
Beheer
NIEUW: de QR-code
Varia 03
Edito
34
Colofon
08
Doorheen deze editie van Natuur.ruimte vind je een aantal QR-codes. Door die te scannen kom je rechtstreeks terecht op onze website, de agenda, het inschrijvingsformulier, ...
Hoe werkt het?
Eenvoudig: download een app, bv. Quick Scan, op je smartphone en/of tablet. Open de app, richt je camera op de QR-code en je bent meteen waar je moet zijn!
Even testen? Scan de QR-code die hiernaast staat en je komt meteen op onze website terecht! 2
NATUUR.RUIMTE - 01/2021
EDITO
Geniet van de natuur Wij zijn op 1 januari 2021 niet met vuurwerk gestart. Letterlijk niet en figuurlijk niet. 2020 staat in ons geheugen gegrift als een jaar dat niet gebracht heeft wat we ervan hadden verwacht. Een jaar waarin het sociale en economische
© Gunther Van Gelder
leven deels stilviel. Een jaar met allerhande situaties die we nog
Wij kregen zeer lovende woorden
Positief is wel dat tot 15 maart alle
nooit eerder hadden meegemaakt.
van de visitatiecommissie van het
actievelingen op donderdag en
Departement Leefmilieu die onze
zaterdag terecht kunnen bij onze
Ook het eerste halfjaar van 2021
verenigingswerking van de voorbije
Groene Tornado’s voor gezond
ziet er nog niet zo rooskleurig
jaren had doorgelicht. Er was ruim
openluchtwerk in kleine groepjes.
uit. Maar er is goede hoop dat
de tijd om ons vast te bijten in een
wij snel het ‘gewone’ leven terug
aantal Antwerpse beleidsdossiers
kunnen opstarten. Dat we opnieuw
zoals de ‘Grote Verbinding’ en de
onbezorgd kunnen samenkomen
‘Antwerpse haven natuurlijker’.
met gezin, familie en vrienden. Dat
We ‘skypeten’, ‘zoomden’,
we terug ten volle een vereniging
‘teamsden’ en ‘meetten’ er op los en
kunnen zijn die zich inzet voor het
leerden snel wat de mogelijkheden
behoud en de bescherming van de
waren van het ‘mute’ pictogram bij
natuur in de stadsrand.
digitale vergaderingen.
Niet dat wij stilgezeten hebben in
En toch, wij misten de vreugde, het
2020. We vonden de tijd om samen een natuurbeheerplan op te stellen voor het Fort van Ertbrand en het Ertbrandbos. We legden de laatste hand aan het Erfgoedbeheerplan voor de Oude Landen. We gingen in het Stappersven onverstoord verder met het herstel van duinen en venen. We konden weer enkele nieuwe stukjes natuur aankopen nabij de Antitankgracht in Kapellen en de Huzarenberg in Stabroek. En ondertussen slaagden we erin onze meest kwetsbare natuur te beheren met kleine vrijwilligersgroepen: met afstand houden, handen wassen en mondmaskers dragen.
NATUUR.RUIMTE - 01/2021
verdriet, de rust, de voldoening, de boosheid, de blijdschap, de bewondering en de opwinding van
Over enkele weken kunnen we al opnieuw genieten van de ontluikende lente. Van frisse geluiden, geuren en kleuren van wilde natuur. Van kwetsbare natuur ook die soms kreunt onder de vele bezoekers. Maar die ook het draagvlak versterkt voor nog veel meer nieuwe natuur in de stedelijke rand. Wij verwelkomen hier van harte de vele honderden nieuwe gezinnen die het voorbije jaar de stadsnatuur én Natuurpunt
al de persoonlijke contacten die het
hebben ontdekt.
leven echt boeiend maken.
Welkom aan al die nieuwe natuurbelevers en dito
Wij maken dit in de loop van 2021 samen zeker terug goed. Ook al zijn we in mineur gestart. Onze nieuwjaarsrecepties vielen in het water. Onze jaarlijkse Algemene Vergaderingen moeten digitaal doorgaan en alle geplande groepsactiviteiten gaan door onder voorbehoud en moeten misschien noodgedwongen worden uitgesteld of afgelast.
beschermers! Ook al zijn we al in februari bij de aanmaak van dit eerste nummer van onze nieuwe jaargang van Natuur.Ruimte, we wensen jou en je familie alsnog een voorspoedig en gezond 2021 met veel vriendschap en heel veel tijd voor elkaar. Willy Ibens Voorzitter
3
SOORT IN DE KIJKER
Dag- en nachtvlinders
in het Arboretum van Kalmthout
We legden 2 vlinderroutes aan, één in de vlindertuin en één in een boomrijke zone. Op die manier willen we zowel vlinders waarnemen die zich goed voelen in open gebied (bv. atalanta) of eerder in een bosrijke omgeving (bv. bont zandoogje). In elke vlinderroute worden er met paaltjes om de 50 meter sectoren afgebakend waarin het aantal van elke soort dagvlinder wordt genoteerd. Elke dagvlindermonitoring wordt uitgevoerd door maximum 2 personen. Buiten de vlinderroutes worden er natuurlijk ook dagvlinders waargenomen. Ook die worden genoteerd. Ook niet-leden van de vlinderwerkgroep noteren dagvlinders die in waarnemingen.be bewaard
worden. Al deze aparte waarnemingen kunnen opgevraagd worden om bijvoorbeeld te kijken waar welke vlinders voorkomen in het hele Arboretum en welke soorten gezien zijn buiten de vlinderroutes. Op de vlinderroutes werden 16 soorten dagvlinders waargenomen, en 2 soorten ook buiten de vlinderroutes. De eventueel te verwachten algemene soorten zoals hooibeestje, icarusblauwtje, kleine vuurvlinder, landkaartje en zwartsprietdikkopje werden niet opgemerkt. Ook kleine vos en koninginnenpage werden maar 1 keer gezien. We hadden verwacht dat in zo’n grote vlindertuin meer soorten zouden voorkomen.
Hugo Wouters Allemaal vragen waarop we een antwoord proberen te geven door een doorgedreven, gestandaardiseerde monitoring met onze vlinderwerkgroep Atalanta van Natuurpunt Antwerpen Noord & Kempen.
Figuur 1 : lopen van een vlinderroute
Foto : Aanduiding begin sector nr. 7
Dagvlinders Door middel van vlinderroutes die om de 2 weken gelopen worden, zoeken we een antwoord op de vragen hoeveel dagvlinders er voorkomen en hoeveel soorten. In de ingebeelde telkooi van 5 m hoog x 5 m breed tellen we in x aantal sectoren van 50 m lang het aantal vlinders. Wanneer vlinderroutes verschillende jaren na mekaar gelopen worden, kan een evolutie van de aanwezige dagvlinderpopulaties worden aangetoond. Figuur 2: Aanduiding van de 2 vlinderroutes met de genummerde sectoren
NATUUR.RUIMTE - 01/2021 <- Scheefbloemwitje © Joke De Scutter
5
SOORT IN DE KIJKER
De vlindertuin is één van de pareltjes in het Arboretum. Maar hoeveel soorten dagvlinders komen deze tuin bezoeken? Hoe groot zijn de aantallen die hier rondfladderen? Welke soorten nachtvlinders kunnen we in het Arboretum aantreffen? Zouden er ook exotische of zeldzame exemplaren te vinden zijn?
SOORT IN DE KIJKER
Het scheefbloemwitje (zie ook de foto op pagina 4) is op dit moment nog een zeldzaam witje in onze streek. Het is een paar jaren geleden voor het eerst verschenen in ons land. Via de Maas en de Kempen is het gestadig bezig aan zijn opgang richting kust. Momenteel is het in onze contreien nog vrij zeldzaam, maar we verwachten dat dit vlindertje naar een meer courante vlinder zal evolueren. Er werden 2 exemplaren gezien in het Arboretum. De keizersmantel is een vrij zeldzame, grote dagvlinder die de laatste jaren echter steeds meer en meer voorkomt bij ons. Maar het blijft toch nog altijd een zeldzame en prachtige verschijning. Hij werd gezien buiten de vlinderroutes. Op de route Vlindertuin was het aantal getelde vlinders bijna 3 keer groter dan op de route Bos. Ook werden op de vlinderroute Bos maar 12 soorten opgemerkt, op de route Vlindertuin werden 16 soorten gemeld. Op de route Vlindertuin kwamen vooral volgende soorten voor: atalanta, dagpauwoog, klein koolwitje, klein geaderd witje, groot koolwitje, groot dikkopje en bruin zandoogje. Veel van deze vlinders bezochten gretig de vele buddleja’s in de vlindertuin voor de nectar. Zij zochten de zon op om hun spieren en vleugels op te warmen. Zoek ze dus niet in de schaduw, zon opzoeken is levensnoodzakelijk voor deze vlinders! Op de route Bos kwam vooral het bont zandoogje voor. Met zijn donkerbruine vleugeltjes pikt deze vlinder de zon op vanop de zonbeschenen blaadjes in het bos. Vooral mannetjes zitten er op wacht om elk voorbijkomend vrouwtje te verschalken. 6
Sommige dagvlinders kwamen veel voor, zowel op route Vlindertuin als op route Bos. Het boomblauwtje en de citroenvlinder zijn 2 vlinders die beide onder andere spork als waardplant hebben. Die vind je vooral in open bossen. Ook staat op de route Bos veel hulst, één van de waardplanten van het boomblauwtje. Wat ook opviel was het groot aantal ‘onbekende witjes’, namelijk 157 in totaal! Tellingen gebeurden meestal in de namiddag. De witjes zijn dan reeds goed opgewarmd en willen niet meer zo gauw uitrusten op een bloem. In de vlucht zijn ze niet zo makkelijk te herkennen, dus geven we ze de naam ‘Witje onbekend’. Op die manier hebben we dan wel een goed zicht op het aantal vlinders dat op de vlinderroutes voorkomt. Er werd niet effectief naar de eikenpage gezocht. Dit vlindertje kan je op een zonnige zomeravond in juli makkelijk aantreffen in de toppen van grote eiken. Het sluitingsuur van de tuin valt hiervoor echter te vroeg. De vlinders vliegen iets later op de avond: ze vliegen volop vanaf 18u tot zonsondergang. Verder is het opvallend dat alle soorten dagactieve nachtvlinders gespot worden op de route Vlindertuin. Enkel de kolibrievlinder werd gezien op beide routes.
Nachtvlinders Manier van gestandaardiseerde monitoring: vlinderval met UV-lamp. Een nachtvlinderval is een val waarbij een UV-lamp van 125 W de nachtvlinders lokt. De beste omstandigheden om veel nachtvlinders te lokken zijn: droog weer, bewolkt, weinig wind, minimale temperatuur
van 7°C en geen maanlicht. Er werden 2 nachtvlindervallen opgesteld, 1 op de route Vlindertuin en 1 op de route Bos. De lamp werd aangestoken vanaf zonsondergang en gedoofd bij zonsopgang nadat alle nachtvlinders waren geteld. De lichtvallen werden elke maand van april tot september 1 maal
Frans stelt lichtval op.
Hugo bij een lichtval in werking.
opgesteld. In totaal werden er bij de nachtvlindervangsten 156 soorten nachtvlinders waargenomen. 3 soorten werden alleen op de vlinderroutes gezien en 1 soort komt van een onafhankelijke waarnemer. In het Arboretum werden er dit jaar 160 soorten ingegeven in Waarnemingen.be. Dit is een eerder matige vangst. Nachtvlindervangsten leveren gewoonlijk meer dan 250 soorten na een eerste jaar monitoren. Er werden slechts 3 zeldzame nachtvlinders gespot: de egale stipspanner, de grijze herfstuil en het vlasbekuiltje. Dit is 2% van het totaal aantal soorten en dat is vrij laag. Uit ervaring weten we dat dit cijfer NATUUR.RUIMTE - 01/2021
Nog een opvallende soort in het Arboretum: de silenespanner is geen zeldzaam nachtvlindertje maar het is in 2019 nog maar voor de eerste keer waargenomen in de Noorderkempen.
SOORT IN DE KIJKER
gewoonlijk hoger is dan 5%. We hadden gehoopt hier meer speciale soorten aan te treffen, maar we zijn een beetje op onze honger blijven zitten. Waarschijnlijk komt dit omdat in het Arboretum veel uitheemse planten staan en inheemse planten er in de minderheid zijn. Nachtvlinders leggen eitjes op (inheemse) waardplanten maar wanneer die ontbreken, moeten zij een grotere afstand afleggen om tot in onze vlindervallen te vliegen. Ze moeten in het bereik van de UV-lamp vliegen (straal van 10 à 20 meter) alvorens zij echt gelokt worden door het felle licht. Toch hebben we veel prachtige nachtvlinders gevangen. De zeer mooie en niet zo courante teunisbloempijlstaart, de hevig oranje gekleurde gewone dennenlotboorder en de zeer grote ligusterpijlstaart zijn voorbeelden van nachtvlinders die je telkens weer verbazen en je doen inzien dat de natuur veel moois te bieden heeft!
Het vliegt in 2 generaties van eind april tot in september. Zijn waardplanten zijn silene soorten waaronder de dagkoekoeksbloem. Het is dan ook geen toeval dat op 7 mei een silenespanner in de lichtval zat omdat op dat moment veel koekoeksbloemen in de perken van het Arboretum in bloei stonden. In juni zijn de meeste soorten nachtvlinders actief als vlinder. Er werden iets meer soorten nachtvlinders in route Bos (144) gespot dan in route Vlindertuin (123). Het aantal waargenomen nachtvlinders is echter hoger in route Vlindertuin (302) dan in route Bos (283). Sommige soorten komen veel voor. De buxusmot (22) leeft als rups op buxus en zie je ook vaak in huistuinen. Het geel beertje (16) overwintert als pop in een losse cocon tussen korstmossen op bomen (eik, beuk…) en heeft als populatie geen last van eventueel maaibeheer. De gewone grasmot (52), huismoeder (25), gewone worteluil (21), meriansborstel (21), open en/ of kleine breedbandhuismoeder (45), vierkantvlekuil (23) zijn meer courante nachtvlinders die in elke tuin of elk natuurgebied met meerdere exemplaren voorkomen.
Teunisbloempijlstaart © Ann Hoelen
Vlasbekuiltje © Frans Vorsselmans
Gewone dennenlotboorder © Frans Vorsselmans
Ligusterpijlstaart © Frans Vorsselmans
Silenespanner © Frans Vorsselmans
NATUUR.RUIMTE - 01/2021
Egale stipspanner © Hugo Wouters
7
SOORT IN DE KIJKER
Hoe krijgen we meer vlinders in de tuin? Het Arboretum is een tuin met allerlei planten van over de hele wereld en dat is fascinerend. Hier kan je exemplaren van bomen en struiken bewonderen die je in onze natuur niet aantreft. Het kort gemaaide gras is als een groen grastapijt dat overal tussendoor slingert en dat het wandelen zeer aangenaam maakt. Maar … dit kort gemaaide gras en de aanwezigheid van talloze vreemde struik- en boomsoorten zijn ook een belemmering voor de aanwezigheid van een grote verscheidenheid en een groot aantal vlindersoorten (en ook andere insecten). We merken dat het aantal soorten dagvlinders bescheiden is en dat er maar een paar soorten in grotere getale voorkomen. Vooral de vlindertuin is in trek voor de grotere dagvlinders die hier een rijkgevulde tafel vinden aan nectarplanten met de diverse soorten buddleja’s ver op kop. Toch merken we dat de aantallen dagvlinders die deze vlindertuin bezoeken eerder aan de lage kant liggen. Om het aantal vlinders en vlindersoorten te doen toenemen in het Arboretum en niet te raken aan de eigenheid van dit, o zo mooie park zouden er waardplanten mee in de vlindertuin aangeplant kunnen worden. De waardplant is de plant waarop de eitjes worden gelegd en waar rupsen zich te goed aan doen vooraleer ze verpoppen. Dit geldt trouwens voor alle tuinen in Vlaanderen: niet alleen nectarplanten zijn nodig maar ook waardplanten! Inheemse vlinders hebben inheemse planten nodig, vooral inheemse waardplanten.
gehakkelde aurelia). Het zijn ook deze vlinders die vele mensen kennen en die allemaal graag nectar drinken van de buddleja’s. Grote brandnetel zou niet mogen ontbreken in vergeten, zonnige hoekjes. Het is echt een waardevolle plant.
Venkel als waardplant voor de koninginnenpage De koninginnenpage is de mooiste dagvlinder die we in Vlaanderen kennen. Hij is ook een paar keer gezien in de vlindertuin. Arbeiders in de tuin vertelden ons dat er ook rupsen gesignaleerd werden
Wanneer de maaihoogte ietwat hoger wordt ingesteld (bv. 10 à 15 cm) kunnen sommige lage kruiden ten volle tot bloei komen. Hopelijk kan rolklaver dan bloeien, de waardplant van het icarusblauwtje. Ook schapenzuring, de waardplant van de kleine vuurvlinder, zou hierbij kunnen worden ontzien. Diverse grove en fijne inheemse, ongemaaide grassen zijn waardplanten voor zandoogjes en dikkopjes. Zij leggen eitjes op de halmen en de rupsen leven hier ook op. Maaien van alle hoge grashalmen kan een volledige populatie doen verdwijnen.
Koninginnenpage © Romina Van den Heuvel
op aangeplante venkel. Deze rupsen zijn op zich al prachtig om te bekijken. Deze plant mag niet ontbreken in een vlindertuin.
Gedeelte van een grasveld ongemaaid laten in de zomer
Grote brandnetel is een waardplant voor 6 grote dagvlinders
Er werd maar 1 soort dikkopje gemeld, namelijk het groot dikkopje. Nochtans komen in onze contreien nog meerdere soorten voor: het zwartsprietdikkopje en het iets zeldzamere bont dikkopje. Het zijn ietwat kleinere dagvlinders met een kleinere tong die niet direct buddleja’s zullen uitkiezen als nectarplant. Deze drie soorten hebben grassen als waardplant en zoeken eerder kleinere nectarbloemen op die tussen het hogere gras staan.
De grote brandnetel is de waardplant van 6 grote dagvlinders (atalanta, dagpauwoog, landkaartje, distelvlinder, kleine vos en
Gedeeltes van ongemaaide grasvelden die zuid gericht gelegen zijn, zijn ideale plekjes voor deze vlinders. Een gedeelte zou in de winter onaangeroerd
8
moeten blijven liggen (gefaseerd maaibeheer) zodat rupsen en poppen hier kunnen ontwikkelen. Het hooibeestje en het bruin blauwtje, die nu niet aanwezig zijn, zouden hiervan ook kunnen profiteren. Dit is ook het leefgebied van de bruine en oranje zandoogjes die momenteel maar sporadisch worden opgemerkt.
Zo werd op de Vlinderroute een gedeelte van het grasveld tijdelijk niet gemaaid. Bij het tellen werden hier onmiddellijk gamma-uilen en een dertigtal grasmotten aangetroffen – hoe vlug de natuur zich kan herstellen!
Hulst en klimop mogen niet ontbreken Klimop en grote hagen hulst zijn waardplanten van het boomblauwtje en we zien dan ook dat die aanwezig is op het hele domein. Klimop bloeit in de herfst en is echt een nectarplant voor de soorten die nog in het najaar voorkomen zoals de atalanta. Het best is om de bloeiende klimop niet in te korten in de herfst. Ook allerlei nachtvlinders en andere insecten bezoeken deze bloemen!
Look-zonder-look en judaspenning zijn waardplanten van het oranjetipje Het viel op dat tijdens de eerste wandelingen verschillende
NATUUR.RUIMTE - 01/2021
Het oranjetipje overwintert als pop. De bruine gordelpop heeft 2 uiteinden die tegen een stengel in de kruidlaag hangen. Dit zijn gewoonlijk kruiden die in de nabijheid staan van de waardplanten, niet maaien of uittrekken is de boodschap!
Toekomstplannen Wanneer we routetellingen verrichten met onze vlinderwerkgroep kunnen we maar pas na enkele jaren een trend zien qua aantallen en soorten. Ook nachtvlindertellingen moeten verschillende jaren volgehouden worden om een zicht te krijgen op het aantal soorten dat er voorkomt. Vlinder in gazon © Hugo Wouters
Daarom is het aangewezen om de tellingen een aantal jaren vol te houden. We hopen dan ook dat we ze mogen voortzetten in de toekomst. We willen ook moeite doen om te zoeken naar de eikenpage die zeker aanwezig zou moeten zijn in de toppen van de verschillende eiken die het Arboretum rijk is. Tot nu toe werden alleen nachtvlinders gelokt via Uvlicht. Nachtvlinders die niet zo gemakkelijk afkomen op licht komen in het voorjaar en het najaar wel af op smeer. Smeer is bijvoorbeeld een mengsel van ½ rode wijn en ½ suiker. Dit kan worden aangebracht op een klein gedeelte van de schors van boomstammen of hierin gedrenkte dikke touwen. Smeer wordt in de vooravond aangebracht. Wanneer het donker is komen de eerste nachtvlinders af. Wespvlinders behoren tot een aparte familie van de nachtvlinders. Het zijn dagactieve
SOORT IN DE KIJKER
oranjetipjes werden opgemerkt, verspreid over het ganse domein. De talrijke aanwezigheid van look-zonder-look en judaspenning hebben duidelijk een positieve invloed op de aanwezigheid van dit zeer mooie witje in het voorjaar.
nachtvlinders waarvan de mannetjes gelokt kunnen worden door feromonen, lokstoffen die de vrouwtjes produceren. Deze feromonen worden artificieel nagemaakt. Wanneer zo’n feromoon in een wespenvalletje wordt aangebracht worden mannetjes aangetrokken en gevangen in de valletjes. Na identificatie worden ze weer vrijgelaten. Het Arboretum is ideaal om verschillende valletjes met telkens een ander feromoon op te hangen. Indien we de tellingen mogen voortzetten kunnen we ook een libellenroute aanleggen rond de vijver, zodat we ook een zicht krijgen op welke libellen we hier allemaal aantreffen.
Een toemaatje … gefaseerd maaibeheer op zijn best! Na het bewandelen van de vlinderroutes wandelden we nog wat door het Arboretum. Opeens zagen we in het grasveld een prachtige vlinder die verscheen tussen de grassprietjes. We waren zeer aangenaam verrast! Op die manier wordt aan gefaseerd maaibeheer gedaan zonder dat iemand daar iets negatiefs zal over zeggen. Een pluim voor diegene die dit kunststukje gemaaid heeft!
NATUUR.RUIMTE - 01/2021
9
MONITORING
Veertig jaar vogelonderzoek
in de Oude Landen
10
NATUUR.RUIMTE - 01/2021
graslanden, zeggevegetaties, rietvelden, wilgenstruweel en zompig elzenbos. Het is dus niet te verwonderen dat die grote variatie aan biotopen van groot belang is voor vele vogelsoorten. Een belangrijke stimulans voor de lokale vrijwilligers om onder impuls van Fons Vervoort en Armand Leys, intussen bijna 40 jaar geleden (1982), te starten met het onderzoek naar broedvogels, trekvogels en overwinteraars.
In deze bijdrage geven we een overzicht van de meest recente resultaten van de broedvogelmonitoring en aanvullende informatie over doortrekkers en overwinteraars. De broedvogelmonitoring in 2020 werd uitgevoerd door Jarno Michielssens, Stefaan Thiers en Evert Vandeberg. In totaal werden tot nu toe 189 soorten waargenomen. Een niet te miskennen aantal in een zeer waardevol natuurgebied aan de rand van de stad. Ceti’s zanger © Mark Tielemans
Ludo Benoy & Fons Vervoort Het gebied kon uit de greep blijven van de voortschrijdende uitbreiding van de Antwerpse haven en van verdere stadsontwikkeling. Dat gebeurde mee door de aanwezigheid van de militaire overheid die net voor de Tweede Wereldoorlog het gebied inpalmde als militair oefenterrein voor de 6de Linie, in de volksmond de kazerne van de Luchtbal. Nadat de militaire activiteiten hier werden gestaakt, volgde een hele strijd om dit 100 hectare spontaan ontwikkelde natuurgebied te kunnen behouden. Er waren immers plannen om hier een postsorteercentrum te bouwen. Maar dankzij de inzet van enkele ‘diehard’-vrijwilligers werd het gebied finaal gered. Een fraai stuk natuur gelegen in de Vallei van de Oudelandse Beek bestaande uit een lappendeken van bloemenrijke NATUUR.RUIMTE - 01/2021 <- Winterkoning © Wim Dekelver
11
MONITORING
De Oude Landen maakte tot begin van de twintigste eeuw deel uit van de uitgestrekte Scheldepolders ten noorden van Antwerpen. Wellicht werd het gebied al bij de eerste indijkingen in de elfde eeuw op de Schelde veroverd. Een feit waaraan het zijn naam ‘oudland’ ontleent.
MONITORING
Broedvogelmonitoring De grote diversiteit aan biotopen deed al gauw vermoeden dat de Oude Landen het leefgebied was van vele plant- en diersoorten, in het bijzonder van vogels. De eerste inventarisaties in de Oude Landen bevestigden dit vermoeden. Het gebied evolueerde uiteraard heel sterk in de loop der tijden. Verbossing en uitdroging door dalende waterstanden als gevolg van een snel veranderend leefmilieu, zorgden voor een grote variatie aan (broedvogel)soorten en aanzienlijke schommelingen in aantallen. De tabel hiernaast geeft een overzicht van de resultaten van het broedvogelonderzoek in 2020. Deze resultaten werden bekomen via de Avimapclustering. Dit is een systeem, ontwikkeld in Nederland, dat momenteel gebruikt wordt voor alle belangrijke monitoringsprojecten in Vlaanderen en Nederland, en accurate resultaten genereert. Het bepaalt het aantal broedvogelterritoria, gebaseerd op zeven inventarisatierondes tussen midden maart en juli. De tabel is in 3 deelzones of fases verdeeld. Het westelijke en het oostelijke deel vormen samen het oorspronkelijke onderzoeksgebied (het loofbosgebied) van de Oude Landen. Daarnaast vind je een overzicht van de broedvogels van de in het oosten aangrenzende fase 4. Deze fase zal later in samenwerking tussen Natuurpunt en Tuc Rail, zeg maar het ingenieursbureau van de Belgische spoorwegen dat instaat voor grote infrastructuurprojecten, ingericht worden deels als spooremplacement deels 12
NATUUR.RUIMTE - 01/2021
Bij de schaarse broedvogelsoorten (1 tot 5 broedgevallen) werden in 2020 in de Oude Landen volgende soorten vastgesteld: wilde eend (4), sperwer (1), buizerd (1), waterhoen (3), holenduif (3), Turkse tortel (1), koekoek (5), kievit (5), ijsvogel (1), kleine bonte specht (2), groene specht (4), ekster (4), kauw (1), staartmees (5), spotvogel (2), sprinkhaanzanger (2), braamsluiper (2), boomklever (3), zwarte roodstaart (3), boompieper (1), witte kwikstaart (3), gele kwikstaart (1), groenling (1). De grote bonte specht (14), nachtegaal (19), roodborsttapuit (9) en de blauwborst (7) handhaven zich of breiden licht uit. Top-3 vogelsoorten die profiteerden van de verdere verbossing van het gebied zijn tjiftjaf (124), winterkoning (127) en zwartkop (136). Ondanks het verdwijnen van natte rietvelden en rietkragen
houden de bedreigde rietzanger (16), kleine karekiet (27) en sprinkhaanzanger (2) redelijk stand op de Oude Landen. De rietgors (1) staat, zonder ingrijpende beheerwerken, op het punt als broedvogel uit de Oude Landen te verdwijnen. Recente nieuwkomers zijn de grauwe gans (1), cetti’s zanger (6) en boompieper (1). Deze soorten breidden zich de voorbije 10 jaar overigens sterk uit als broedvogel in onze regio. Zowel zomertaling als slobeend werden sinds het begin van deze eeuw tijdens de broedtijd regelmatig opgemerkt zonder dat ze tot broeden kwamen. In vergelijking met vroegere broedvogelinventarisaties werden in 2020 geen territoria meer vastgesteld van torenvalk, ransuil, matkop en spreeuw. Ook een aantal aan water gebonden soorten zoals de dodaars, ijsvogel, waterral, meerkoet, meerdere koppels rietzangers, snor, verdwenen nadat plassen en rietkragen overwoekerd geraakten met struiken en wilgenopslag.
Zij voegen zich bij de voormalige broedvogels van de Oude Landen zoals bruine kiekendief, wintertaling, kleine plevier, tortel, graspieper, ringmus en kneu. Niets sluit echter uit dat sommige van deze soorten zoals de torenvalk, ransuil, meerkoet en spreeuw in de toekomst opnieuw als broedvogel zullen terugkeren.
Trekvogels en overwinteraars Gedurende zowel de voor- als najaarstrek pleisteren tijdens korte of lange perioden vele soorten, sommige jaarlijks, andere sporadisch of toevallig.
Putter © Mark Tielemans
MONITORING
als uitbreiding van de Oude Landen. Deze laatste fase bestaat grotendeels uit graslanden, akkers, alleenstaande bomen, verspreide bosjes en struweel en braamstruiken langsheen de aanwezige spoordijken. Deze zone wordt van oost naar west doorsneden door de Oudelandse Beek en wordt begrensd door twee spoordijken, een spooremplacement, een woonwijk en volkstuintjes. De broedresultaten van fase 4 (zgn. T-0 of nulmeting) zijn belangrijk om een latere vergelijking na inrichting mogelijk te maken. Fase 3 van de Oude Landen werd dit jaar niet gemonitord. Dit is de fase ten westen van de Ekerse steenweg, gekneld tussen de snelweg A12 en de woonwijk Rozemaai.
NATUURBEHEER
De belangrijkste soorten vastgesteld in het verleden waren roerdomp, wespendief, blauwe kiekendief, havik, boomvalk, watersnip, witgatje, bosuil, draaihals, zwarte specht, kleine bonte specht, boompieper, waterpieper, gele kwikstaart, grote gele kwikstaart, gekraagde roodstaart, paapje, tapuit, bonte vliegenvanger, baardmannetje en appelvink.
vuurgoudhaantje pleisteren in vrij klein aantal gedurende de winter. De hele winter tot in de lente zijn er meerdere buizerds aanwezig alvorens terug noordwaarts te keren. Nu en dan wordt een houtsnip opgestoten in het winterhalfjaar. Omwille van hun verborgen levenswijze, gaan we ervan uit dat er ieder jaar meerdere exemplaren verblijven.
De vele bessenstruiken trekken in het najaar grote groepen vogels aan. Voornamelijk merel, koperwiek, zanglijster en kramsvogel vinden hier een rijk gedekte tafel.
In de nazomer komen tientallen, tot soms honderden, zwaluwen foerageren boven de Oude Landen. Het zijn voornamelijk gemengde groepen bestaande uit boerenzwaluwen, huiszwaluwen en oeverzwaluwen. Deze laatste soort broedt overigens met honderden koppels in het nabije vormingsstation.
Vink, keep, groenling, putter en sijs zijn wintergasten in vrij klein tot groot aantal. Goudhaantje en
Tijdens perioden van slecht weer wordt het gebied bezocht door gierzwaluwen, die vrij talrijk in de omgeving broeden. En nu en dan verschijnt er een zeldzame(re) soort. In het verleden werden waarnemingen verzameld van zwarte ooievaar, ralreiger, purperreiger, rode wouw, zwarte wouw, ruigpootbuizerd, roodpootvalk, pestvogel, buidelmees, grote karekiet, waterrietzanger, sperwergrasmus, Noordse goudvink, ortolaan, … een lijstje dat in de toekomst zeker nog zal uitbreiden.
Koperwiek © Mark Tielemans
NIEUWS
Natuurpunt Antwerpen Noord & Kempen vzw zoekt twee nieuwe medewerkers: Technisch begeleider ‘Antwerpse Haven natuurlijker’ Consulent ‘Antwerpse Haven natuurlijker’ In je nieuwe functie geef je mee invulling aan het project ‘Antwerpse Haven natuurlijker’ voor het zeehavengebied van Antwerpen, in overleg met het Havenbedrijf Antwerpen en de Maatschappij Linkerscheldeoever. Je werkt samen met andere projectmedewerkers en vrijwilligers van Natuurpunt Antwerpen Noord & Kempen en Natuurpunt Waasland.
Solliciteer vóór 10 maart 2021 Stuur je c.v. en motivatiebrief naar: Natuurpunt Antwerpen Noord & Kempen vzw, Steenstraat 25, 2180 Ekeren
Of stuur een e-mail naar: antwerpennoord@natuurpunt.be met vermelding van de code voor de sollicitatie.
Meer info op www.antwerpennoord.be/natuur-helpen/vacatures
Op de volgende pagina’s vind je onze agenda voor de komende maanden.
Inschrijven op een activiteit
Een agenda maken, maanden van tevoren, is in deze tijden niet vanzelfsprekend. We weten bij het maken van dit tijdschrift niet hoe de komende maanden zullen verlopen. Maar we willen ook niet stilletjes afwachten … We plannen dus heel voorzichtig enkele activiteiten, maar onder voorbehoud van de geldende coronamaatregelen op het moment dat de activiteit plaatsvindt. Wil je weten of een activiteit doorgaat? Kijk dan op onze website onder Agenda. Die wordt dagelijks aangevuld. Je kan ons ook altijd bereiken via antwerpennoord@natuurpunt.be of 03/541 58 25.
De agenda raadplegen
We vragen je ook nog steeds om in te schrijven voor onze activiteiten. Dat kan bij de persoon die vermeld wordt bij de activiteit of indien niemand vermeld wordt via bit.ly/inschrijven-activiteiten of - nog handiger - met de QR-code hiernaast (meer uitleg daarover vind je op pagina 2). Zo kunnen we het max. aantal personen in de gaten houden, en je ook contacteren indien nodig. 15
NATUUR.RUIMTE - 01/2021
AGENDA
11/04 + 02/05 + 06/06
10 tot 12u30
Groot Buitenschoor
Watisertezien
We komen samen aan de vogelkijkhut van het Groot Buitenschoor en wandelen langs de schorren. Onderweg geven we onze ogen goed de kost.
MEER INFO
Meer info op www.scheldeschorren.be.
PRAKTISCH
Laarzen zijn aangewezen.
21/03 14 tot 16u30 Ertbrand
Lentewandeling Bij het begin van de lente trekken we opnieuw het Ertbrandbos in. Wanneer de lentezon haar stralen werpt, komt het bos spontaan tot leven. Maar naast al het moois dat je kan zien, ruik je ook hoe het bos verandert, en laten allerlei dieren zich opnieuw horen. Ideaal om eropuit te trekken, de winter van je af te schudden en te genieten van de eerste voorjaarszon.
AFSPRAAK
Ingang Ertbrand, Oude Galgenstraat, Kapellen
21/03 14 tot 17u
11/04 14 tot 17u
Bospolder
‘t Asbroek
Ken je het verschil tussen het weer en het klimaat? Waarom vindt er een klimaatverandering plaats? Wat is onze eigen impact ? Tijdens onze prille voorjaarswandeling bekijken we de veranderingen in de natuur en proberen we vergelijkingen te maken met de vorige jaren.
Vorig jaar moesten we de lentewandeling afgelasten. Jammer, want het is de mooiste periode om dit mooie domein te bezoeken. De slanke sleutelbloemen zijn het uithangbord van ons natuurgebied. Ook pinksterbloem, speenkruid en bosanemoon zijn talrijk aanwezig. De vlakte die 2 jaar geleden gekapt werd, is al helemaal terug vol gegroeid. We zijn benieuwd wat we hier allemaal kunnen bewonderen. Trek laarzen aan en kom eens mee al dit moois ontdekken.
Klimaatwandeling
PRAKTISCH
Draag laarzen, het kan nat zijn in de Bospolder.
AFSPRAAK
Parking aan het einde van de Vier Kerkenstraat, Ekeren
26/03 20 tot 22u Via Zoom
Algemene Vergadering
Zie achteraan dit nummer
Lentewandeling
PRAKTISCH
Het terrein is helaas niet geschikt voor rolstoelen. Honden zijn hier niet toegelaten.
AFSPRAAK
Ingang ’t Asbroek, Asbroeklaan, Schoten
14 tot 16u
Fort van Ertbrand
Vleermuizen in het fort Zodra de vleermuizen vertrokken zijn na hun winterslaap kan je het Fort van Ertbrand bezoeken onder begeleiding van onze gidsen op één van de geplande wandelingen. Tijdens een bezoek aan het fort draag je best stevig schoeisel of laarzen en komt een zaklamp zeker van pas!
PRAKTISCH
De geleide wandelingen zijn avontuurlijk en daardoor niet geschikt voor rol– of kinderwagens. Een aangepast bezoek kan georganiseerd worden op aanvraag. Honden zijn niet toegelaten op de fortsite.
INSCHRIJVEN
Reserveren voor de wandelingen is noodzakelijk en kan via de QR-code hieronder of via deze link: https://tinyurl.com/8qscrbsu. Een bezoek aan het Fort van Ertbrand kost € 3 per deelnemer. Zodra we zeker zijn dat de wandeling kan doorgaan sturen we een bericht over hoe je kan betalen.
18/04 8 tot 13u
18/04 14 tot 17u
Kalmthoutse Heide
Kooldries
Vandaag staat een vijf uur durende ontdekkingstocht doorheen het mooiste deel van de Kalmthoutse Heide gepland. De tocht brengt ons langs bossen, vennen, stuifduinen, droge en vochtige heidegebieden. We hebben aandacht voor fauna en flora. Een aanrader voor elke natuurliefhebber.
De grillige vorm van het gebied dankt het aan de kleiwinning in het verleden. De vele kleiputten zijn nu het ideale leefgebied voor amfibieën, waaronder de vier watersalamanders die er voorkomen.
Vennenwandeling
INSCHRIJVEN
Inschrijven voor 15 april bij joris.pinseel@fulladsl.be – 03/667 57 97 Niet-leden betalen €1
PRAKTISCH
Draag aangepast schoeisel en kledij. Breng een verrekijker mee.
AFSPRAAK
Parking Zuid, Verbindingsstraat, Kalmthout
Amfibieënwandeling
De kamsalamander of ‘kleine waterdraak’ spreekt zeker tot de verbeelding. We voorzien enkele aquariums waarin je de watersalamanders en andere waterdieren kan bekijken.
INFO
Met vragen over de wandeling kan je terecht bij Peter Block op 0472/299 938
AFSPRAAK
Hoek Boudewijnstraat – Paepestraat, Brecht
24/04 14 tot 17u Bospolder
Op zoek naar vlinders, libellen en andere insecten De Bospolder ligt naast de Ekerse dijk waar 2 wielen getuige zijn van 2 doorbraken van de dijk eeuwen geleden. Nu zijn het de ideale plaatsen om libellen aan te treffen. Een groot gedeelte van de Bospolder is opgespoten met wit schelpenzand. Hierdoor is er een zeer diverse plantengroei ontstaan waar verschillende vlindersoorten zich thuis voelen. We zien ook galloways die zich al jaren thuis voelen in de Bospolder. In het midden van het gebied ligt een grote plas die we kunnen bekijken vanuit de vogelkijkhut. Misschien spotten we wel de ijsvogel!
AFSPRAAK
Parking duikers Ekerse putten, Ekersedijk (langs Noorderlaan), Ekeren 17
NATUUR.RUIMTE - 01/2021
AGENDA
18/04 + 16/05
AGENDA
25/04 14 tot 17u
02/05 14 tot 17u
Oude Landen
Het Wijtschot
Boomwandeling
Lentewandeling
Vele bomen hebben al blaadjes ontwikkeld. Hoe ziet de cyclus er precies uit bij bomen? Is er een evolutie in de ontdekkingen in verband met de onderlinge relatie tussen bomen? Over bomen en hun communicatie vertelt de gids tijdens deze wandeling meer.
De lente is al een tijdje in het land en alles in de natuur komt in bloei. Vlak na de ingang van Het Wijtschot vinden we al onmiddellijk daslook en gele dovenetel. We stappen door het reebosje met al zijn inheemse struiken en prachtige bloesems. Eens we in het kalkrijke centrale gedeelte beland zijn, zien we de grijze zandbij massaal aan het werk. Ook de grote keverorchis die we al in april kunnen bewonderen, is nog hier en daar te vinden. Op zonnige dagen zien we de prachtige sint-jacobsvlinders al rondfladderen. Ook onze broedvogels zijn druk in de weer. We bekijken ook even de Schotense ecotuin met onder andere zijn wilde gagel.
AFSPRAAK
Parking Kasteel Veltwijck, Veltwijcklaan, Ekeren
02/05 6u30 tot 8u30 Kalmthoutse Heide
Ochtendgeluiden ’s Morgens vroeg struinen door de Kalmthoutse Heide is genieten van rust, de zang van de vogels en de opkomende zon. Zo vroeg in de ochtend kan je misschien de zang van een ‘zoetelief’ horen. Ook andere heidevogels, zoals tjiftjaf, fitis, en boompieper zijn vroeg uit de veren.
PRAKTISCH
Draag aangepast schoeisel en kledij en breng een verrekijker mee.
INSCHRIJVEN
Inschrijven voor 30 april bij jos-jacobs@scarlet.be
AFSPRAAK
De Vroente, Putsesteenweg 129, Kalmthout NATUUR.RUIMTE - 01/2021
PRAKTISCH
Trek je stevige schoenen aan en wandel mee. Het terrein is helaas niet geschikt voor rolstoelen. Honden zijn hier niet toegelaten.
AFSPRAAK
Parking De Vier Notelaars, Wijtschotbaan 12, Schoten
09/05 9 tot 12u
14/05 19 tot 22u
Oude Landen
De Maatjes
Naast de nachtegaal, zijn ook alle trekvogels terug en geven zij allemaal hun beste lied te horen in deze maand. Daarmee verleiden ze vrouwtjes en bakenen ze hun territorium af. Wie herkent de vogels?
Een mooie wandeling, met aandacht voor plant, dier en landschap. Een boeiende tocht doorheen een aantrekkelijk gebied.
Vogelwandeling
PRAKTISCH
Breng je laarzen mee bij nat weer!
AFSPRAAK
Parking Kasteel Veltwijck, Veltwijcklaan, Ekeren
Moeraslandschapstocht
PRAKTISCH
Draag aangepaste kledij. Laarzen zijn noodzakelijk. Breng ook een verrekijker mee.
INSCHRIJVEN
Inschrijven voor 10 mei bij joris.pinseel@fulladsl.be – 03/667 57 97
AFSPRAAK
Parking Kerk NieuwmoerDorp, Kalmthout-Nieuwmoer 18
06/06 14 tot 17u Kooldries
Groote Meer
Hoe staat het met de vernatting? Aan het eind van de winter 2017-2018 is er vanuit het Stappersven via De Nol 350.000 m³ water naar de Groote Meer gepompt. Heel veel water, maar er kon nog meer bij. Helaas volgden een zeer droge zomer en een dito winter 2018-2019. Slechts 35.000 m³ viel de Groote Meer ten deel. Ruim onvoldoende om het meer te vullen. Tijdens deze indrukwekkende wandeling gaan we zien wat de voorbije winters gebracht hebben. Op de vertrekplaats is ruim voldoende parkeergelegenheid en we vermijden daarmee de moeilijk berijdbare zandwegen. Zo hebben we eveneens een mooie gelegenheid om ook de Kleine Meer uitdrukkelijker in de wandeling op te nemen. En mogelijk ook het Ranonkelven.
PRAKTISCH
Draag aangepaste kledij en laarzen (zeker bij regenweer). Breng een verrekijker mee, en ook muggenmelk kan nuttig zijn.
INSCHRIJVEN
Inschrijven voor 20 mei bij fred.severin@gmail.com – 00.31-27 54 17 11 – max. 30 deelnemers! Je betaalt € 5 voor de wandeling t.v.v. 3de Wereldproject van de Familie Cogels.
AFSPRAAK
Werkschuur Natuurmonumenten, Abdijlaan 43a te Ossendrecht
30/05 14 tot 17u
13/06 14 tot 17u
Ertbrand
Het Rood
Boswandeling
Zomerbloeiers
Het bos biedt je in alle seizoenen iets nieuws om te ontdekken. We naderen de zomer, dus de bomen staan opnieuw vol bladeren, de vogels en andere dieren zijn actief. Kom mee genieten!
We wandelen door de weide van de galloways. We bekijken welke planten in bloei staan, en welke vlinders en insecten zich tegoed doen aan het aanbod van bloemen. Noteer de datum alvast in je agenda.
AFSPRAAK
AFSPRAAK
Ingang Ertbrand, Oude Galgenstraat, Kapellen
19
Het Rood, Centrale Dreef Streepstraat, Kapellen
Kinderactiviteit amfibieën
Vandaag organiseren we een doe-activiteit op kindermaat. We wandelen door de Kooldries naar een poel waar de kinderen met een schepnet en een zoekkaart gaan kijken wat er zoal aan winterdiertjes voorkomt. Wij voorzien de schepnetjes, jullie brengen laarzen en een emmertje mee.
INFO
Met vragen over de wandeling kan je terecht bij Peter Block op 0472/299 938.
AFSPRAAK
Hoek Boudewijnstraat – Paepestraat, Brecht
11/06 21 tot 23u30 Kalmthoutse Heide
Avondwandeling
Na zonsondergang worden de nachtdieren actief in het natuurgebied. Nachtzwaluw, rugstreeppad en andere nachtbrakers nemen de plaats in van dagactieve soorten. Geheimzinnige geluiden vullen de avondlucht. Nieuwsgierig? Kom dan zeker mee. Deze wandeling geeft je een andere kijk op het leven op de Heide.
PRAKTISCH
Draag aangepast schoeisel (laarzen bij regenweer) en kledij, en breng een verrekijker mee. Muggenmelk kan nuttig zijn.
INSCHRIJVEN
Inschrijven voor 5 juni bij Steven De Saeger - 0486/42 46 56
AFSPRAAK
De Vroente, Putsesteenweg 129, Kalmthout
NATUUR.RUIMTE - 01/2021
AGENDA
24/05 13 tot 17u30
ZOOGDIER IN DE BUURT
De bever, ons grootste knaagdier
In de voorgaande artikels in onze serie over zoogdieren in de buurt zijn twee dieren aan bod gekomen die, elk in hun biotoop, de rol van absolute toppredator mogen opeisen: de otter in visrijke wateren en de boommarter hoog in de boomtoppen van onze bossen. Tijd om eens te kijken naar een dier uit het wat ‘knuffelbare’ segment van de planteneters. En we starten met een kanjer: de bever (Castor fiber). Johan Neegers & Michiel Cornelis
Vrouwtjes hebben vaak een langere en smallere staart dan de mannetjes. De gemiddelde lengte van de staart is 25 tot 40 cm en de breedte 12 – 16.5 cm. Een bever weegt ongeveer 15 – 35 kg. Het is een echte vegetariër die voornamelijk leeft van wortelstokken van water- en moerasplanten, maar ook de bast van zachte houtsoorten zoals wilg, populier en els zit in zijn dieet. Met de grotere takken bouwt hij één of meerdere burchten, die kunnen variëren van een hol uitgegraven in een steile oever tot een waar bouwsel van meerdere meters doorsnede. In kleinere, ondiepe beekjes beschermt hij de ingang van zijn burcht door stroomafwaarts met takken en modder een beverdam op te werpen. Het territorium van een bever in Vlaanderen is gemiddeld 139 hectaren groot, maar varieert van 29 tot 324 ha afhankelijk van de kwaliteit van het habitat en de aanwezigheid van voedsel. Hij bezet gemiddeld 5.4 km rivier. Ter vergelijking, dat is slechts een kwart van de oeverlengte die de otter als leefgebied nodig heeft.
De bever in Vlaanderen, terug van weggeweest! In tegenstelling tot de otter en de boommarter, is het lot van de bever in Vlaanderen vrij goed bekend. In 1848, ruim NATUUR.RUIMTE - 01/2021 <- Bever © Evert Houniet
anderhalve eeuw geleden, werd de laatste Vlaamse bever gedood in de toenmalige provincie Brabant, na honderden jaren van bejaging omwille van zijn waardevolle pels, zijn lekkere vlees, of mogelijk om het ‘castoreum’ of bevergeil. Eeuwen daarvoor was hij een algemene verschijning langs de Vlaamse waterlopen, denk maar aan alle Vlaamse plaatsen die naar hem vernoemd zijn: Bever, Beverlo, Beveren, … In de herfst van 2000 dook de bever plots terug op in de Dijlevallei. Het dier was oorspronkelijk uitgezet in Wallonië. Nadien vonden Nederlandse bevers de weg naar de Vlaamse kant van de Maasvallei. In 2003 vestigde zich een eerste dier in het Mechels Broek, en eind 2005 dook er plots een exemplaar op in de Schijnvallei – om stante pede te worden weggevangen door het Vlaamse Gewest en weer naar de Dijle te worden verhuisd. Ook in Willebroek, het Viersels Gebroekt en langs de benedenloop van de Kleine Nete worden sindsdien regelmatig bevers gespot. Recenter en dichterbij zijn er meldingen of sporen van de bever in de Antitankgracht in Oelegem en Schilde, en in het kanaal Dessel-Schoten in Sint-Job en in het Marum in Wuustwezel. Een mooi filmpje van de bevers in Oelegem die aan hun burcht werken kan je bekijken door de QR-code hieronder in te scannen of te surfen naar https://tinyurl. com/uqb9bbcp.
Ondertussen is de bever gevonden in alle provincies, en de schattingen spreken al over meer dan 500 dieren in onze contreien. Maar verschillende geschikte leefgebieden zijn momenteel nog niet bezet, en binnen de al bezette leefgebieden is het aantal bevers per locatie nog niet aan het maximum toe. Zo komen er ieder jaar nog bevers bij en zien we dit ook terug in het aantal waarnemingen (figuur 1 op de volgende pagina). Net als bij de boommarter en de otter mogen we dus met grote stelligheid zeggen dat de bever zijn comeback heeft gemaakt in heel Vlaanderen!
Maar niet tot ieders tevredenheid … In tegenstelling tot de otter, maakt de bever zijn aanwezigheid duidelijk bekend door zijn werkzaamheden. Het dier zelf laat zich zelden zien, maar afgekloven bomen, beverdammen, burchten, kanaaltjes, diepe plekken en moerassige oevers … zijn een duidelijk signaal van zijn aanwezigheid. Door zijn gegraaf en gebouw beïnvloedt hij zowel de hydrologie van de waterloop als de vegetatieontwikkeling langs de oevers, en creëert daarmee als het ware zijn eigen leefomgeving met een variatie van droge, open plaatsen en ondiepe en diepere plassen. Hierdoor vinden grassen, kruiden en waterplanten opnieuw een habitat, en worden libellen, amfibieën en vogelsoorten zoals de ijsvogel aangetrokken. Het zijn dus echte landschapsarchitecten, die voor een gezonde afwisseling in het ecosysteem en voor een toename van de biodiversiteit zorgen. Niet altijd tot groot genoegen van de mens, dat spreekt. Een bever maakt nu eenmaal 21
ZOOGDIER IN DE BUURT
De bever is met zijn kop– romplengte tot 100 cm het grootste knaagdier van Europa, en één van de grootste knaagdieren ter wereld. Aan zijn uiterlijk zie je duidelijk dat het dier goed is aangepast aan het leven in het water. Tussen zijn achtertenen zitten zwemvliezen, en zijn platte, geschubde staart gebruikt hij om te sturen en op het water te slaan, om bij gevaar zijn soortgenoten te waarschuwen.
ZOOGDIER IN DE BUURT Figuur 1: Overzicht van het aantal gemeentes met waarnemingen over de jaren heen © Bron: Waarnemingen.be
geen onderscheid tussen een spontaan opgeschoten wilg en een duur aangeplant exemplaar, en durft zich ook wel eens aan cultuurgewassen als maïs vergrijpen – alhoewel die schade eerder beperkt blijft. Waterloopbeheerders zien zijn activiteiten met lede ogen aan. Ook voor natuurliefhebbers komt zijn gegraaf en gebouw soms ongelegen, zoals wanneer schrale vochtige graslanden vol orchideeën onder water dreigen te lopen door een dammetje in de beek. Om conflicten te vermijden is er een arsenaal aan preventieve maatregelen voorradig. Kwetsbare natuur, privéterreinen en dijken kunnen beschermd worden met wildrasters, afschrikdraden en stevig gaas.
Het risico op overstromingen bij beverdammen kan beperkt worden door het plaatsen van zogenaamde ‘beaver deceivers’ (een buis door zijn dam), zonder dat het dier daar veel last van heeft. In de meeste gevallen helpen die beperkte maatregelen. Enkel in echt problematische gevallen – denk aan structurele schade aan waterlopen of dijken – en mits een afwijking wordt verleend, kunnen zwaardere maatregelen genomen worden om bevers uit de buurt te houden. Dieren verplaatsen, zoals in het verleden wel eens gebeurde, is weinig effectief, aangezien geschikte territoria snel terug worden ingenomen door nieuwe individuen.
Bevers in Antwerpen Noord? Ondanks de losse waarnemingen in Sint-Job, Schilde en Wuustwezel lijkt het noorden van Antwerpen tot hiertoe
Overwegend wordt de bever beschouwd als een verrijking
Figuur 2: Potentiële territoria, aanwezigheid (paarse stip) en afwezigheid (blauwe driehoek) van bever in Vlaanderen in 2018.
22
voor de omgeving, zowel door zijn aanwezigheid als door zijn meestal positieve impact op de biotoop. Minder zichtbare gevolgen van zijn aanwezigheid zijn bijvoorbeeld een hogere grondwaterspiegel in tijden van droogte, of het gedeeltelijk opvangen van waterlast bij overstromingen.
Figuur 3: Verspreiding van de bever in Vlaanderen van 2010 tot en met 2017 (A)en 2017 tot 2018 (B)
NATUUR.RUIMTE - 01/2021
ZOOGDIER IN DE BUURT Bever © Evert Houniet
minder in de smaak te vallen bij de bever. We weten uit ervaring dat hij genoegen wil nemen met smalle, ondiepe beekjes en zelfs greppels als hij die kan aanpassen aan zijn behoeften, en waar onze zandbodem het moeilijk maakt om holen te graven kan hij zonder problemen burchten bouwen. Waar ligt dan wel het probleem? Wat kan deze landschapsarchitect afschrikken om zich hier te vestigen? Onderzoek in 2018 door de Universiteit van Antwerpen, Natuurpunt en het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, laat uitschijnen dat de maximumcapaciteit van de bever in ons dichtbevolkte Vlaanderen zeker nog niet bereikt is, ook niet in het noorden van Antwerpen (zie figuur 2). Vooral niet, als we weten dat een soort als de bever genoegen wil nemen met suboptimale omstandigheden, als hij de mogelijkheid krijgt er zelf iets aan te wijzigen. NATUUR.RUIMTE - 01/2021
Figuur 3 toont de uitbreiding van het leefgebied van de bever tussen 2010 en 2018. Daarbij valt op dat het Kanaal Turnhout – Schoten – Dessel een mogelijke barrière is in de verdere verspreiding van de bever naar het noorden. De steile, onbetreedbare oevers zijn daar waarschijnlijk debet aan. Door het aanbrengen van faunavoorzieningen langs het kanaal kan hij zijn tocht door Vlaanderen hopelijk verderzetten. Maar ongetwijfeld zijn er nog andere knelpunten op zijn route. De ontsnipperingsmaatregelen voor de otter langs de Antitankgracht zou daarvan een deel kunnen oplossen. We verwachten dat deze gracht, die als een blauwe ader in het noorden van Antwerpen doorheen onze natuurgebieden stroomt, ook voor de bever die verbindende rol kan spelen.
En de toekomst? De bever is een habitatrichtlijnsoort en geniet een strenge Europese
bescherming. Het is tevens een soort die in de Noorderkempen historisch thuishoort, en waarvan we verwachten dat hij het ook in de toekomst zeker goed zal doen. Wat moeten we doen om ons grootste knaagdier in de regio terug te krijgen? Energie steken in habitatherstel is voor de bever minder belangrijk dan voor andere soorten. Wel moeten we hem, waar dat mogelijk is, de mogelijkheid geven tot het graven van holen, het aanleggen van burchten en dammen en het vernatten van de omgeving. De ruimte bieden langs onze waterlopen, plassen en grote grachten zal dus zeker helpen. Gelijktijdig moet gewerkt worden aan het oplossen van de talrijke zware migratieknelpunten langs de Antitankgracht, bijvoorbeeld door het aanleggen van ecotunnels onder drukke wegen en het voorzien van faunatrappen langs kanalen. Maatregelen die ook de otter, de boommarter en vele andere zoogdieren ten goede zullen komen. 23
NATUURGEBIED
Noordkasteel: nieuwe en oude natuur tussen stad en haven
Op de rand van het werkingsgebied van onze regionale afdeling – haast in de schaduw van de Antwerpse OnzeLieve-Vrouwetoren - ligt het Noordkasteel. Zoek er geen kasteel! Het is een klein, relatief stil natuurgebied aan de Oosterweelsteenweg in de bocht van de Schelde, vlak tegenover het Sint-Annastrand. Het is één van de uiteinden van de vesting van waaruit de Schelde in de gaten kon gehouden worden en een onderdeel van de fortengordel rond de Antwerpse binnenstad. Bea Mertens & Willy Ibens NATUUR.RUIMTE - 01/2021
24
Het gebied van zo’n 56 ha bestaat uit een bebost gedeelte en een grote vijver. In die vijver leerden veel Antwerpenaren zwemmen. Van 1934 tot 1969 was het immers naast het SintAnnastrand hét recreatiegebied voor de Antwerpenaar. Nu is zwemmen er verboden. De fortgracht, rietzomen, bosjes en houtkanten zorgen voor waardevolle, wilde natuur nabij de Antwerpse binnenstad. Vele jaren geleden was het in beheer bij de Wielewaalafdeling Antwerpen als vogelgebied. Er leven veel watervogels, want
de Schelde ligt vlakbij, maar ook vleermuizen en graslanden met onder meer bijenorchis komen er voor. Op waarnemingen.be - de website waarop alle natuurwaarnemingen in België worden verzameld - kan je alle soorten planten en dieren terugvinden die er zijn opgetekend. Je vindt er het Noordkasteel als gebied 29295. Het Noordkasteel was jaren één van de symbolen in de strijd rond de Oosterweelverbinding. Die verbindt met een nieuwe tunnel onder de Schelde het knooppunt Sint-Anna ter hoogte van Blokkersdijk op Linkeroever met het toekomstige Oosterweelknooppunt op Rechteroever. Dat knooppunt vormt verder de verbinding met de nieuw te bouwen Kanaaltunnels die zullen aansluiten op de bestaande Ring ter hoogte van Merksem en Deurne. Om die bijkomende infrastructuur aan te leggen zou er
van het Noordkasteel enkel nog de vijver overblijven. Na jaren strijd tekende de burgerbewegingen in 2017 een compromis: het ‘Toekomstverbond’. Hierdoor lag de weg open voor inspraak en overleg om tot een gezamenlijk gedragen ontwerp van de Oosterweelverbinding te komen. Eén van de resultaten van dit verbond was de hertekening van het Oosterweelknooppunt, de afrit aan het Noordkasteel. Die werd compacter gemaakt en verlegd naar het noorden. Het Noordkasteel werd weerhouden als één van de leefbaarheidsprojecten voor de Antwerpse Ring en een team van ontwerpers, overheden, geïnteresseerde burgers en vertegenwoordigers van het middenveld – waaronder Natuurpunt – buigen zich over de inrichting van dit gebied
Masterplan in progress © StudioPaolaViganò / MARCH 2021
Maquette Noordkasteel: zicht op kerkje van Oosterweel © StudioPaolaViganò / MARCH 2021
25 <- Noordkasteel © Bea Mertens
Visualisatie Sagma-site © StudioPaolaViganò / MARCH 2021
NATUUR.RUIMTE - 01/2021
NATUURGEBIED
Met de aanleg van het Amerikadok in 1881 werd het fort al voor een groot deel afgebroken. En met de uitbreiding van dit dok in 1970 - waarbij ook het dorpje Oosterweel moest verdwijnen werd het herleid tot zijn huidige contouren.
NATUURGEBIED
in de werkbank Ringpark Noordkasteel. Zij onderhandelen over de heraanleg van de ruimte boven en naast het Oosterweelknooppunt, en overleggen met alle betrokkenen om tot een gedragen ontwerp te komen. Velen dromen dat er opnieuw een zwemvijver zou komen, maar de nabijheid van Sevesobedrijven in het aansluitende havengebied met strenge veiligheidsnormen voor de omgeving maakt dergelijke invulling onmogelijk. Vanuit het perspectief van natuurbehoud willen wij het Noordkasteel als een iets ruigere plek natuur behouden. Het team van experten erkent trouwens dat dit net één van de charmes is van deze plek. Ook veel bezoekers van het Noordkasteel willen helemaal geen strakke parkstructuur. Aansluitend op het Noordkasteel liggen enkele zones van de Ecologische Infrastructuur van het Antwerps havengebied. Dit zijn opgespoten terreinen met schrale graslanden waar een beheer wordt gevoerd in functie van kalkminnende planten en vlinders. De zone rond de Sint-Jan-de-Doperkerk van het verdwenen dorp Oosterweel
is thans wat verwaarloosd weggemoffeld in de diepte. Hier een verbinding creëren met het Noordkasteel heeft beslist een meerwaarde, zowel voor de natuur als voor de beleving van het historisch erfgoed. Als we er in slagen om die ruimte te integreren in het nieuw ontworpen natuurgebied door er een wetland- en moeraszone aan te leggen sluit dit naadloos aan bij de klimaatdoelstellingen rond een grootstad. Waterrijke natuur zorgt immers voor buffering van hoge temperaturen in de warmer wordende zomermaanden. Ook het plein voor de Samgasilo’s tegenover het Noordkasteel zal hertekend worden. Het betonnen gebouw vlakbij de Royerssluis werd al in 2020 afgebroken. Het oudste Samgagebouw met zijn bakstenen gevel dateert uit 1895 en blijft behouden. Hier huist een kolonie huiszwaluwen van een 80-tal broedparen, de helft ervan in kunstnesten. Samen met de kolonie van ExxonMobil op de Scheldelaan zorgt ze voor meer dan 160 broedende huiszwaluwen in het Antwerps Havengebied. Een groot deel van het Noordkasteel dat we nu kennen zal tijdelijk verdwijnen voor
een werfzone en de aanleg van de tunnels zelf. Gelukkig kan de halve caponnière van het oude fort, een deel van de omwalling en de waterplas worden behouden zodat hier de natuur kan overleven. De vijver waarop de Hogere Zeevaartschool opleidingen geeft blijft dus onaangeroerd. Maar de dijk, waarop het fietspad ligt dat een prachtig beeld geeft op de Scheldebocht en het unieke silhouet van de binnenstad, moet opgehoogd worden op Sigmahoogte. Wij pleiten ervoor om de langgerekte rietzoom aan de Schelde maximaal te behouden voor zangvogels zoals kleine karekiet en bosrietzanger. Op dit ogenblik rondt het ontwerpteam de verkennende fase af. Nu volgt de uitwerking waarbij wij samen met de burgerbewegingen, de haven en de stad een goed evenwicht bewaken tussen natuurbehoud, natuurbeleving en mobiliteit. Het team vraagt ook jouw input. Surf naar www. degroteverbinding.be/nl/ projecten/ringpark-noordkasteel/ over - en help hen een gedragen ontwerp te maken. Wordt vervolgd.
Oosterweelknooppunt © Lantis
NATUUR.RUIMTE - 01/2021
26
DIER IN DE KIJKER
Geen wintertellingen van
vleermuizen
Deze winter zullen er geen wintertellingen van vleermuizen doorgaan zoals we dat gewoon zijn, dus ook niet in het Fort van Ertbrand. Dirk Hautekiet & Wout Willems Het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB) heeft daarover duidelijke richtlijnen gepubliceerd: “We hebben vanuit Natuur en Bos en andere relevante partners ook aandacht voor de mogelijke negatieve impact van een overdracht van het COVID-19-virus van de mens op dieren die in het wild leven, waaronder ook vleermuizen. We willen immers voorkomen NATUUR.RUIMTE - 01/2021
dat kwetsbare populaties, die belangrijk zijn voor onze biodiversiteit, getroffen worden. Ook willen we vermijden dat nieuwe virussen ontstaan, die dan mogelijk weer naar de mens overgedragen kunnen worden. De coronapandemie maakt duidelijk wat wetenschappers al lang weten: de mens heeft er alle belang bij om de biodiversiteit en ecosystemen te beschermen. Een ecosysteem in evenwicht is de beste garantie tegen toekomstige uitbraken van nieuwe pandemieën die onze volksgezondheid bedreigen.” We verwachten dat 2021 een overgangsjaar wordt: de start van de vaccinatiecampagne, het beschikbaar worden van snelle zelftests, de resultaten van het lopende wetenschappelijk onderzoek (zijn onze vleermuizen vatbaar voor het nieuwe virus?), enzovoort. Het zal voor de meesten onder ons wennen zijn, zo’n winter
Ertbrand vleermuisbedrijf © Dirk Hautekiet
zonder vleermuistellingen. Maar we maken van de nood een deugd: deze winter kun je je voorbereiden op het zomerseizoen en alvast je bat-detector-skills verder aanscherpen. Alle details vind je in het laatste nummer van Chiropcontact, het tijdschrift van de Natuurpunt Vleermuizenwerkgroep. Voor het Fort van Ertbrand betekent dit ook dat we een jaar langer zullen moeten wachten op de resultaten van de diverse inrichtingen die we gedaan hebben voor de vleermuizen: extra buffering van lokalen door de vensters dicht te maken op historisch verantwoorde wijze, extra schuilplaatsen voorzien voor vleermuizen, winddicht maken van de gangen naar de geschutskoepels en caponnières. Ook voor het Fort van Brasschaat geldt dat we deze winter geen vleermuizen kunnen gaan tellen. 27
DIER IN DE KIJKER
De aantallen van afgelopen jaren zagen er nochtans veelbelovend uit. In december 1999 werd door het leger toestemming verleend aan Natuurpunt voor het inrichten en beheren van het fort als winterverblijf voor vleermuizen. De daaropvolgende jaren werden verscheidene werken uitgevoerd: verwijderen van afval, ruimen en uitdiepen van de voorkant van de fortgracht, tochtvrij maken van een aantal lokalen, restauratie van afwateringsgangen (door vleermuizen veelvuldig gebruikt) en ophangen van holle bakstenen. De dieren werden jaarlijks gemonitord door twee tellingen: één eind december en één begin februari. De jaren na de inrichting steeg het aantal getelde dieren: van 566 in december 2000 naar 988 in februari 2020. De hoge aantallen maken het fort van Brasschaat tot het derde grootste winterverblijf voor vleermuizen van Vlaanderen. Het fort is het meest van belang voor de watervleermuis en de franjestaart, typische
28
grotsoorten, waar ze erg hoge aantallen van herbergt. Er overwinteren ook vrijwel jaarlijks meervleermuizen en soms ingekorven vleermuizen. De voorkeurslocatie voor overwintering verschilt van soort tot soort. Naar beheer en eventuele inrichting van de fortgebouwen toe is het daarom van belang te kijken naar de verspreiding op soortniveau. Voor koudetolerante soorten, zoals de baardvleermuis, de grootoorvleermuis en de gewone dwergvleermuis, is het behoud van iets koudere lokalen met een wat meer variabele temperatuur aangewezen. De gewone dwergvleermuis is bovendien gebonden aan erg droge locaties, waar zij vrijwel steeds in groep in erg nauwe spleten (vaak boven deur- en raamkozijnen) wegkruipt. Soorten als de watervleermuis en de franjestaart zijn daarentegen warmteminnend. Franjestaarten kiezen voor een nog iets meer temperatuursstabiele omgeving dan watervleermuizen. Uiteraard is de ruimtelijke opsplitsing tussen de verschillende soorten niet
absoluut: er is behoorlijk wat overlapping, en ook in één ruimte is er erg veel variatie tussen de verschillende hang- en wegkruiplocaties. Een vleermuis in een nis gaat immers in een veel stabielere klimatologische omgeving zitten dan een vleermuis vlak tegen de muur of hangend aan het plafond. Bijzondere locaties zijn deze waar ingekorven vleermuizen hangen. Deze soort vereist een zeer warme, stabiele omgeving met een absoluut minimum aan verstoring. Dit komt in de praktijk neer op sterk temperatuursgebufferde ruimten die diep in het fort gelegen zijn, en waar er een zeer beperkte luchtcirculatie is. Zo’n microklimaat wordt in de regel niet in kleinere objecten als bunkers verkregen, en dergelijke lokalen zijn doorgaans ook schaars in forten – zeker wanneer het een redelijk beschadigd gebouw betreft als het fort van Brasschaat, waar ook nog eens een groot deel van de bufferende aanaarding van de lokalen en watergangen werd verwijderd.
NATUUR.RUIMTE - 01/2021
Dirk Swaenen
Op waarnemingen.be verscheen een tijd geleden een foto van een dode vleermuis in Sint-Lenaarts die iemand in de tuin gevonden had. Een zeldzame vondst, dus vroeg de administrator extra foto’s, die zijn vermoeden bevestigden: het ging om een tweekleurige vleermuis (Vespertilio murinus). De tweekleurige vleermuis is een middelgrote soort die vooral leeft in rotsachtige gebieden van Noord- en OostEuropa. Deze vleermuizen hebben een lichte buik en een donkere rug met zilvergrijze punten. Ze leven het jaar rond in rotsspleten en boomholtes, waardoor er vrij weinig over deze soort is geweten. Door haar voorliefde voor rotswanden heeft ze zich aangepast en gebruikt ze ook hoge gebouwen als alternatieve verblijfplaats.
Om hun overwinteringsgebied te bereiken kunnen de dieren in het najaar grote afstanden (tot 1500 km) Tweekleurige vleermuis © Dirk Swaenen afleggen waarbij ze waarschijnlijk de kust of grote rivieren volgen om zich te oriënteren. De Vlaamse kust zorgt met zijn hoogbouw dan ook voor de meeste waarnemingen van deze soort en dit vooral in het najaar tijdens de migratie. Andere schaarse waarnemingen vinden we terug langs de Schelde en de Maas. Een mogelijke verklaring voor de vondst in SintLenaarts is dan ook de nabijheid van het Kempens kanaal als verbindingsweg voor deze vleermuizensoort. Meer weten? Surf naar https://waarnemingen.be/observation/184984575/
DIER IN DE KIJKER
Vondst van een tweekleurige vleermuis te Sint-Lenaarts
NATUURBEHEER
Rietlandbeheer
in de Opstalvallei in Berendrecht
Willy Ibens
Een zone tussen de Antwerpsebaan, het overslagbedrijf Stocatra (nu ABT) en het Kanaaldok met een oppervlakte van 42 hectare kreeg een natuurbestemming. Voordien was dit deel van de Antwerpse haven bestemd voor de bouw van een wachtdok voor binnenschepen. Het gebied was een mix van opgespoten delen en akkers op polderniveau. Dat laaggelegen akkers en grasland op een kleibodem kunnen uitgroeien tot waardevolle en structuurrijke natuur is bekend. De Oude Landen en het Ekers Moeras in het Antwerpse district Ekeren zijn prachtige voorbeelden van zo’n spontane natuurontwikkeling waar de natuur tientallen jaren zijn gang heeft kunnen gaan. Met als resultaat een soortenrijke mix 31 <- Groene Tornado’s aan het werk © Willy Ibens
van rietvelden, moerasvegetaties en orchideerijke graslanden. In de Opstalvallei moet het allemaal iets sneller gaan om verloren natuur te compenseren. Daarom werd een deel van de poldergrond afgegraven voor het creëren van een ondiepe waterplas, van rietzomen en natte hooilanden. Met het hoge winterpeil en een aangepast lager zomerpeil zou spontaan een moerasvegetatie ontstaan met riet, russen, zeggen en allerhande planten die graag met de voeten in het water staan zoals watermunt, heelblaadjes en wolfspoot. Daarvoor zou de Zoute Beek, die door dit natuurgebied loopt, best wat worden opgestuwd. Maar zover is het nooit gekomen. Om de reeds bestaande wateroverlast in het aangrenzende woongebied niet nog erger te maken, werd beslist om de waterafvoer naar de Schelde te versnellen. Met als resultaat drogere kelders maar ook een snel uitdrogend natuurgebied met de ontwikkeling van bos en ruigte in plaats van riet en nat grasland. Op zich zeker waardevol, maar niet het leefgebied van roerdompen, rietzangers, blauwborsten en andere watervogels waarvoor dit natuurgebied werd ingericht. Vooral in de droge lentemaanden komen de oevers van de waterplassen snel vrij. Net op het moment dat de wilgen massaal hun zaadpluizen verspreiden via de wind. Het resultaat is een massale opslag van jonge wilgen die groeien ‘als haar op een varken’ en die het jonge riet nauwelijks kansen geven. De voorbije 10 jaar hebben onze vrijwilligers met man en macht jonge wilgen uitgetrokken om het riet meer kansen te geven. Op de westelijke plas is de strijd zo goed als gewonnen. Op de
oostelijke plas – de Teuteplas – is het dweilen met de kraan open. Ondanks de zeer gewaardeerde hulp van de arbeiders van ons maatwerkbedrijf Natuuren Landschapszorg, van de teambuildingsactiviteiten van BASF, ING en BNP Paribas Fortis en van honderden scholieren van Sint-Ludgardis Antwerpen. De wilgen en de elzen in de rietzomen werden alsmaar groter. Manueel uittrekken en uitkappen werd alsmaar moeilijker. Meer drastische ingrepen werden hoogstnoodzakelijk. Dankzij een samenwerking met WWF Vlaanderen konden we een beroep doen op de vzw Natuurbehoud Pater David. Die beheert de nalatenschap van Jacques Schoufour (19272014), een Rotterdamse havenbaron die in Kapellen woonde. We kregen financiële steun om machinaal een deel van de boomopslag langsheen de Teuteplas te verwijderen. Die werken werden eind 2020 uitgevoerd door het aannemingsbedrijf Kennis uit Hoogstraten. En dat ging net iets feller en sneller dan met een bijl, treehopper of ijzeren paard. Om nieuwe wilgenopslag te bestrijden nemen we ook twee bijkomende beheermaatregelen. Enerzijds breiden wij ons hooilandbeheer uit, waarbij jaarlijks 4 extra hectare grazige vegetatie worden gemaaid. We plaatsen ook een nieuw veeraster, zodat eventueel nabegrazing mogelijk is om verbossing tegen te gaan. Anderzijds doen we een poging om tijdens de lente het water in de Teuteplas langer op het winterpeil te behouden. Omdat opstuwen van de Zoutebeek niet mogelijk is werd gekozen voor het plaatsen van een zonnepomp. Dat is een waterpomp die werkt op NATUUR.RUIMTE - 01/2021
NATUURBEHEER
In 2008 werd op initiatief van het Antwerps Havenbedrijf een deel van de Opstalvallei in de Polder van Berendrecht ingericht als natuurgebied. Dit was compensatie voor de natte natuur die verloren ging bij de exploitatie van het Amorasproject voor de verwerking en de opslag van havenslib.
NATUURBEHEER
zonne-energie. Het water zal worden aangevoerd vanuit de nabijgelegen afvoergracht van het waterzuiveringsstation en moet de verdamping en de gravitaire afloop vanuit de waterplas naar de lager gelegen Zoute Beek compenseren. Als de plasoevers langer onder water staan kunnen de wilgenzaden niet ontkiemen en kunnen de uitlopers van het riet geleidelijk de bodem bedekken. Een rietveld vernielen, een kreek dempen of natte graslanden ophogen is een zaak van droogleggen en snel zand erover. Nieuwe robuuste rietvelden creëren om Europese natuurdoelen te realiseren vraagt jaren hard werk op het terrein en immens
veel papierwerk. Omdat een zonnepomp een vaste constructie is moet volgens de Dienst Integraal Waterbeleid van de Provincie Antwerpen een omgevingsvergunning worden aangevraagd. Op zich is dit geen groot probleem, maar we kunnen wel verwachten dat daarrond een jarenlange procedureslag zal worden gevoerd. Net zoals die nu bezig is rond de hoogst noodzakelijke poelen voor rugstreeppadden in de Bospolder. Daar moeten we optornen tegen het juridisch verzet van Vleemo NV (ja, ja de Antwerpse windmolenbouwers) en de Groep Van Wellen. Maar daarover in ons volgende nummer van Natuur.Ruimte beslist meer.
Om duurzaam te ondernemen, hebben sommige bedrijven nog een hele lange weg af te leggen. Maar de resultaten van onze inzet in de Opstalvallei worden stilaan zichtbaar. Jaarlijks neemt de rietvegetatie er toe en uit de vogelmonitoring blijkt een snelle aangroei van rietgebonden broedvogels zoals kleine karekiet, bosrietzanger en cetti’s zanger. En dat is meer dan hoopvol. En wees gerust: er blijft nog voldoende werk over voor de Groene Tornado’s om hier in 2021 en volgende jaren de handen uit de mouwen te steken en in het slijk te ploeteren.
Machinaal verwijderen boomopslag © Willy Ibens
Manueel verwijderen boomopslag © Willy Ibens
Installatie zonnepomp © Willy Ibens
Afvoer boomopslag © Willy Ibens
NATUUR.RUIMTE - 01/2021
32
Werkgroep Kerk- en Steenuilen • •
Frank Goossens 0487/46.82.69 Fons Vervoort - 03/647.18.70
Werkgroep Planten •
Beheer
Hilde Peeters 0485/12.91.82
Werkgroep Scheldeschorren •
Frank Wagemans 0472/41.44.28
Werkgroep Vleermuizen •
Wout Willems 0485/03.79.85
Werkgroep Vlinders
Op deze pagina vind je een overzicht van de beheerwerken die de volgende maanden op de planning staan. Ook komen onze Groene Tornado’s op donderdag en zaterdag bij elkaar en voeren beheerwerken uit in één van de natuurgebieden in onze regio. Raadpleeg onze agenda.
9 en 23/03 9 tot 13u
Kooldries
Beheerdag Elke veertien dagen tot eind maart organiseren we op dinsdag een beheerdag in de Kooldries. Iedereen welkom om mee de handen uit de mouwen te steken.
AFSPRAAK
Hoek Boudewijnstraat – Paepestraat, Brecht NATUUR.RUIMTE - 01/2021
© Peter Block
Iedereen die een beetje handig is en zijn/haar steentje wil bijdragen is ook zeer welkom bij de Groene Klussers, die regelmatig op dinsdag samenkomen.
20/03 9u30 tot 13u ‘t Asbroek
Familiewerkdag Op het einde van de winter kan ‘t Asbroek zeker wat onderhoud gebruiken. We wapenen ons met takkenscharen en gaan de opslag van rododendrons te lijf. Ook Amerikaanse vogelkers zullen we verwijderen. De bramen rond de grote bomkrater moeten ook eens gemaaid worden. Alle hulp is welkom. Voor materiaal wordt gezorgd. Handschoenen breng je best zelf mee. Het gebied is groot genoeg om de nodige afstand te bewaren.
STARTPUNT
Ingang ’t Asbroek, Asbroeklaan, Schoten
•
Hugo Wouters - 03/569.05.78
Werkgroep Vogels •
Ludo Benoy - 0476/43.15.42
Werking Berendrecht, Zandvliet en Lillo •
Guy Leys - 03/569.00.38
Werking Brasschaat •
Johan Neegers 0479/99.54.01
Werking Brecht •
Rudi Bosschaerts 03/636.38.62
Werking Ekeren •
Info Natuur.huis 03/541.58.25
Werking Kapellen •
Ria Verduyckt 0486/79.47.63
Afdeling Noorderkempen •
Joris Pinseel - 03/667.57.97
Werking Schoten •
Fonne Bruggemans 0498/39.71.73
Werking Stabroek •
Harry Van der Horst 03/568.15.78
Werking Wuustwezel •
Peter Symens 0471/12.72.20
33
NATUURBEHEER
Werkgroepen
COLOFON
Natuurpunt Antwerpen Noord & Kempen vzw is een regionale afdeling van Natuurpunt Lid worden Lidgeld per gezin: 30 euro/jaar. Storten op rekeningnr. BE77 2200 3405 7342 met vermelding van lidnummer of voor nieuwe leden met vermelding van naam en adres. Je ontvangt dan zowel Natuur.blad als Natuur. ruimte. Leden van Natuurpunt uit een ander werkingsgebied kunnen voor 7 euro een abonnement op Natuur.ruimte nemen. Te storten op rekeningnr. BE77 2200 3405 7342 met vermelding van je lidnummer, naam en adres.
Giften
Donateurs storten een extra bijdrage bovenop hun lidgeld. Vanaf 40 euro per kalenderjaar krijg je een fiscaal attest. Storten op BE56 2930 2120 7588 met vermelding ‘project 3797 Antwerpen Noord’.
Legaten
Geregeld besluiten mensen om een legaat op te nemen in hun testament. Voor legaten aan een vzw zoals Natuurpunt Antwerpen Noord & Kempen voorziet de wetgever erfenisrechten van slechts 8,8%. Zo weet je dat jouw schenking bijna volledig ten goede komt aan onze vereniging. De opbrengst van deze legaten gebruiken we voor de aankoop van natuurgebieden. Er bestaan verschillende formules. Het systeem van duolegaten bijvoorbeeld is zowel voor het goede doel als voor je erfgenamen een interessante formule. Zeker als je erfgenamen verre familieleden zijn of zelfs mensen met wie je geen familieband hebt. Met dit systeem betalen zij immers geen torenhoge successierechten. Overweeg je ook om die stap te zetten en onze vereniging te begunstigen, dan raden wij je aan een notaris te raadplegen. Die kan je exact meededelen hoe je te werk moet gaan en welke formule best bij jou past. Voor meer informatie kan je terecht bij Willy Ibens.
Natuur.huis en Natuur.documentatiecentrum Steenstraat 25, 2180 Ekeren - tel. 03/541.58.25
Open elke dag van 10 tot 12u en woensdag en vrijdag ook extra open van 13 tot 17u. • e-mail: antwerpennoord@natuurpunt.be • website: www.antwerpennoord.be • Ondernemingsnummer 0429 415 832 - RPR Antwerpen, afdeling Antwerpen - Rekeningnr. BE77 2200 3405 7342
Contacten secretariaat
Materiaalmeester
• bea.mertens@natuurpunt.be
Iris Buermans
• frank.goossens6@telenet.be • GSM: 0487/46.82.69
Voorzitter: Willy Ibens
Beheerteam Antwerpen Noord
Bea Mertens
• iris.buermans@natuurpunt.be
• willy.ibens@natuurpunt.be
Antwerpse Haven natuurlijker Johan Baetens
• johan.baetens@natuurpunt.be
Dirk Eekelers
• dirk.eekelers@natuurpunt.be
Tim Vochten
• tim.vochten@natuurpunt.be
34
Frank Goossens
Willy Ibens
• willy.ibens@natuurpunt.be
Beheerteam Stappersven Luc Jordaens
• GSM: 0473/12.83.11
Natuur.ruimte
is het driemaandelijks ledenblad van Natuurpunt Antwerpen Noord & Kempen vzw.
Oplage 5.700 ex.
Werkten mee aan dit nummer: Bea Mertens, Bieke Dierick, Dirk Hautekiet, Dirk Swaenen, Fonne Bruggemans, Fons Vervoort, Hugo Wouters, Johan Neegers, Joris Pinseel, Jos Franken, Ludo Benoy, Mart Pauwels, Michiel Cornelis, Nancy Van Huffelen, Paul Wijnen, Peter Block, Ria Verduyckt, Willy Ibens en Wout Willems Bijkomende foto’s werden aangeleverd door: Ann Hoelen, Evert Houniet, Frans Vorsselmans, Gunther Van Gelder, Joke De Sutter, Marc Vogels, Marc Tielemans, Romina Van den Heuvel en Wim Dekelver Opmaak: bibicontent.com NATUUR.RUIMTE - 01/2021
Dit magazine werd gerealiseerd met de steun van
NATUUR.RUIMTE - 01/2021
35
Verantw. Uitg.: Willy Ibens, Steenstraat 25 - 2180 Ekeren
Afgiftekantoor Antwerpen X p702 133 Retouradres: Natuurpunt Antwerpen Noord & Kempen vzw Steenstraat 25 2180 Ekeren
Algemene Vergadering Vrijdag 26 maart – 20u Alle leden van Natuurpunt uit het werkingsgebied van de regionale vereniging Natuurpunt Antwerpen Noord & Kempen zijn uitgenodigd op onze jaarlijkse Algemene Vergadering van vrijdag 26 maart. Deze zal dit jaar uitzonderlijk doorgaan via Zoom. Hoewel dat voor een extra uitdaging zorgt, vinden we het belangrijk dat ook jij op de hoogte blijft van het reilen en zeilen van onze vereniging. Samen zorgen we ervoor dat we aan onze (klein)kinderen een boeiende leefomgeving mét waardevolle natuur doorgeven. Samen, dus het is belangrijk dat ook jij je stem laat horen en betrokken blijft. Op de agenda staan het financieel verslag van 2020, en het jaarprogramma voor 2021. We blikken ook terug op 2020, hoe hebben jullie dit ervaren? Schrijf je in via antwerpennoord@natuurpunt.be en je krijgt de woensdag voor de vergadering de link doorgestuurd waarmee je kan deelnemen. De link zal vanaf 19.30 u. open staan, dan kan je al inloggen. De vergadering zelf start om 20 u. Wie niet zo vertrouwd is met online vergaderen kan bea.mertens@natuurpunt.be vooraf contacteren en kan vooraf al eens deelnemen aan een oefensessie.
